2004_Alphen aan den Rijn 'Goudse Rijpad'

1 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad Definitief Archeologisch Onderzoek in Alphen aan den Rijn langs het Goudse Rijpad W.K. Vos & E. Blom Met bijdragen van F.A. van der Chijs, M. van Dinter, J.W.A. Dijkmans, E.A.K. Kars, W.J. Kuijper en R. Niemeijer 2 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad Colofon ADC Rapport 226 Definitief Archeologisch Onderzoek in Alphen aan den Rijn langs het Goudse Rijpad Auteurs: W.K. Vos & E. Blom Met bijdragen van: F.A. van der Chijs, M. van Dinter, J.W.A. Dijkmans, E.A.K. Kars, W.J. Kuijper en R. Niemeijer In opdracht van: Het Directoraat-generaal Rijkswaterstaat Basisontwerp: 1 Nacht IJs (Hans Blom) Amersfoort Foto’s en tekeningen: ADC, tenzij anders vermeld © ADC, Amersfoort, maart 2004 Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotokopie of op welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgevers. Het ADC aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit de toepassing van de adviezen of het gebruik van de resultaten van dit onderzoek. Autorisatie: dr. A.A.A. Verhoeven ISBN 90-5874-21-48 ADC-ArcheoProjecten Tel 033-299 81 81 Nijverheidsweg-Noord 114 3812 PN Amersfoort Fax 033-299 81 80 Email info@archeologie.nl 3 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad Inhoudsopgave 1 Inleiding 1.1 Aanleiding 1.2 Onderzoeksgeschiedenis 1.3 Doelstellingen 1.4 Onderzoeksmethoden 2 Het landschappelijke kader (M. van Dinter) 2.1 Inleiding 2.2 Geologische achtergrond 2.3 Resultaten 2.4 Analyse korrelgrootte monsters 2.5 Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) 2.6 Schelpenanalyse uit de restgeul 2.7 Conclusies 3 Sporen en structuren 3.1 Inleiding 3.2 Romeinse weg 3.3 Huisplattegrond 3.4 Waterputten en kuilen 3.5 Greppels 3.6 De restgeul 3.7 Fasering en verspreiding van de grondsporen 4 Aardewerk (R. Niemeijer) 4.1 Inleiding 4.2 Het handgevormd aardewerk 4.3 Gedraaid aardewerk 4.4 Datering 4.5 Conclusies 5 Natuursteen (E.A.K. Kars) 5.1 Inleiding en methode 5.2 Bewerkt steen 5.3 Onbewerkt steen 6 Keramisch bouwmateriaal (E.A.K. Kars) 6.1 Inleiding en methode 6.2 Baksels 6.3 Vormen en typen 6.4 Indrukken 6.5 Conclusies 7 Metaal (F.A. van der Chijs) 7.1 Inleiding 7.2 Indeling van het metaal 7.3 Resultaten 7.4 Conclusies 8 Overige materiaalcategorieën 9 Synthese 9.1 Het landschap 9.2 De economie 9.3 Periodisering 9.4 Interpretatie 10 Conclusies en aanbevelingen 10.1 Antwoord op de onderzoeksvragen 10.2 Aanbevelingen 5 5 6 7 8 10 10 10 10 12 13 13 13 14 14 14 19 21 26 29 29 31 31 31 32 37 37 38 38 38 41 43 43 43 44 48 48 49 49 49 52 53 54 55 55 55 56 57 60 60 62 Literatuur Lijst van afbeeldingen en tabellen Bijlage I. Schelpenmonster (W.J. Kuijper - RUL) Bijlage II. Grindanalyse Romeinse weg (J.W.A. Dijkmans - TNO Nitg) 63 66 69 71 4 Afb. 1 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad 5 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad 1 Inleiding 1.1 Aanleiding In opdracht van het Directoraat-generaal Rijkswaterstaat heeft het Archeologisch Diensten Centrum (ADC) uit Bunschoten een Definitief Archeologisch Onderzoek (DAO) uitgevoerd aan het Goudse Rijpad in Alphen aan den Rijn (afb. 1). Het terrein ligt direct ten noorden van de spoorlijn Leiden-Utrecht en parallel aan het huidige Goudse Rijpad, dat het onderzoeksgebied aan de westzijde begrenst. Aanleiding voor het onderzoek vormt de aanleg van een viaduct, in het kader van de Rijksweg 11. De graafwerkzaamheden die samengaan met de aanleg van het kunstwerk zullen de aanwezige archeologische resten geheel verstoren of definitief ontoegankelijk maken. Behoud van de vindplaats was niet mogelijk. Het archeologisch onderzoek vond plaats van 25 februari tot en met 5 april 2002. De technische uitwerking vond plaats in de maanden daarna. De uitwerking van de onderzoeksresultaten en het specialistisch vondstmateriaal is vanaf de winter van 2002 ter hand genomen, nadat overeenstemming was bereikt met de opdrachtgever en de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek (ROB) over de hoeveelheid uit te werken materiaal, de financiële consequenties en de afrekening daarvan. Het veldwerk is uitgevoerd door Wouter Vos (projectleider), Frank van der Heijden (veldarcheoloog), later afgelost door Edwin Blom en Arjan Schutte (beide veldarcheoloog) en Albert Veenhof (veldtechnicus). Ben de Wit bediende de graafmachine. Het aardewerk is onderzocht door Ryan Niemeijer. Het specialistisch onderzoek naar natuursteen en keramisch bouwmateriaal lag in handen van Eva Kars, terwijl de grindanalyse door Jos Dijkmans (TNO-Nitg) is uitgevoerd. De metaalvondsten zijn gedetermineerd door Frederique van der Chijs. Het landschappelijke kader is onderzocht en beschreven door Marieke van Dinter. Schelpenanalyse heeft plaatsgevonden door Wim Kuijper (RUL). Computerwerkzaamheden, zoals digitaliseren, de invoer en bewerking van data, de opmaak van tekst en afbeeldingen, en teken- en fotografeerwerk zijn uitgevoerd door verscheidene medewerkers van het ADC. Het veldwerkonderzoek, alsmede de uitwerking van de veldgegevens, de rapportage en de deponering van de eindproducten zijn uitgevoerd conform de toen gangbare kwaliteitseisen zoals vastgelegd in het handboek Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA).1 Specifiek voor de opgraving aan het Goudse Rijpad is door de ROB een Programma van Eisen opgesteld.2 Na afronding van het onderzoek zal het vondstmateriaal worden gedeponeerd in een door het Bevoegd Gezag voorgeschreven depot, en de originele velddocumentatie zal worden gearchiveerd op de door het Bevoegd Gezag voorgeschreven locatie. ADMINISTRATIEVE GEGEVENS VAN DE VINDPLAATS: Provincie: Gemeente: Plaats: Toponiem: Gemeentecode en jaartal: Centrumcoördinaten: Kaartblad: Periode: ADC-projectnummer: 1. 2. Met dank aan Dr. J. Bazelmans voor het lezen en van commentaar voorzien van het rapport. PvE nummer 2001-054, opgesteld door de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek (ROB) op 18-2001, auteur: Dr. J. Bazelmans. Provincie Zuid Holland Alphen aan den Rijn Alphen aan den Rijn Goudse Rijpad ALPN-02 107.350 / 458.350 31C Romeinse tijd 3561000 6 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad 1.2 Onderzoeksgeschiedenis In de Romeinse tijd stonden onder meer in het toenmalige Albaniana (Alphen aan den Rijn) en Nigrum Pullum (Zwammerdam) militaire versterkingen die de grens van het Romeinse rijk moesten bewaken (afb. 2).3 Tussen deze castella werden verbindingen onderhouden, die zowel over water (de Oude Rijn) als over land gingen. Van deze laatstgenoemde landweg is in het verleden een groot aantal archeologische waarnemingen gedaan, zodat de route tussen Alphen en Zwammerdam betrekkelijk goed bekend is geworden. Het huidige onderzoeksgebied is tussen beide hiervoor genoemde plaatsen gesitueerd en staat sinds lange tijd bekend als een vindplaats van Romeinse oudheden. Naast het voorkomen van de Romeinse weg, die op verscheidene plaatsen is herkend als een 6 tot 10 m brede grindbaan, zijn er sinds 1948 ook goede aanwijzingen voor de aanwezigheid van een nederzetting ten oosten van het Goudse Rijpad. In de loop der jaren is ter plekke een groot aantal vondsten gedaan van onder meer Romeins aardewerk en metaal.4 Daaruit viel het opmerkelijk lange gebruik van de nederzetting af te lezen, van Claudius (41-54 n.Chr.) tot in de 5e eeuw waarbij bovendien de grote hoeveelheid handgevormde keramiek opvallend was. Het geheel is geïnterpreteerd als een inheems-Romeinse nederzetting, mogelijk in combinatie met een militaire wachtpost langs de Romeinse weg.5 De opgraving in het voorjaar van 2002 volgde op een eerder uitgevoerd Aanvullend Archeologisch Onderzoek (AAO) in juli 2001.6 Dat onderzoek bestond uit de aanleg van een ca. 150 m lange en 5 m brede proefsleuf door het centrum van het complete onderzoeksgebied. Daarvoor was er reeds een archeologische kartering en een Aanvullende Archeologische Inventarisatie (AAI) uitgevoerd door Afb. 2 3. 4. 5. 6. Zie verder Bechert & Willems (red.) 1995 voor een uitvoerige beschrijving van de Romeinse rijksgrens (limes) langs de Rijn in Nederland en Duitsland. Het gaat hierbij hoofdzakelijk om zogeheten losse vondsten. Zie Kok 2001. Kok 2001, 57, 115, 122, 137, 139, 142, 154 met verwijzingen. Vos 2001. 7 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad 458400 RAAP Archeologisch Adviesbureau.7 Vooral uit de onderzoeksresultaten van het AAO werden enkele bestaande vermoedens bevestigd en volgde tevens een aantal nieuwe inzichten. Zo bleek dat het onderzoeksterrein zich op zandige afzettingen van een kreekstelsel bevond, dat in verbinding stond met de (Oude) Rijn. Daarnaast kon door het AAO overtuigend worden vastgesteld dat de tijdens het vooronderzoek veronderstelde Romeinse weg aanwezig was op het terrein en bovendien voor West-Nederlandse begrippen relatief goed was geconserveerd. Ten zuiden van de Romeinse weg liggen twee vindplaatsen (A en B) waar concentraties grondsporen en vondsten zijn aangetroffen. Het vermoeden dat het hier respectievelijk een Romeinse militaire wachtpost en een inheems-Romeinse nederzetting betrof, kon op basis van de toenmalige stand van onderzoek niet definitief worden vastgesteld. Ook was niet duidelijk of de vindplaatsen één geheel hebben gevormd. Om die en andere vragen te beantwoorden werd een Definitief Archeologisch Onderzoek (DAO) aanbevolen, waarvan de resultaten in het onderhavige rapport zijn beschreven. 2 458350 9 10 1 7 4 6 WL 06/10/2003 458250 458300 De verwachtingen van de archeologische resten voor het DAO waren als volgt te omschrijven. De conserveringsgraad van het 3 onderzoeksgebied is ‘matig’ (vindplaatsen A en B) tot ‘goed’ N N N NNN (Romeinse weg). De te verwachten grondsporen van de Ro5 8 meinse weg bestaan uit een duidelijk waarneembare grindbaan met één of meer bermsloten. De grondsporen van de vindplaatsen A en B zullen daarentegen zeer moeilijk leesbaar zijn. Voor wat betreft het vondstmateriaal is tijdens het AAO een betrek0 25m kelijk grote hoeveelheid Romeins draaischijfaardewerk gevonden, dat overigens vrij matig was gefragmenteerd. 107300 107350 Daarnaast is ook een geringe hoeveelheid handgevormd materiaal aangetroffen. Uit het vooronderzoek bleek dat het Alphen ad Rijn - Goudse Rijpad botmateriaal slecht geconserveerd is. Puttenoverzicht Landschappelijk gezien ligt het onderzoeksgebied op de overgang van zandige oeverwalafzettingen naar een zone met Afb. 3 zwaardere afzettingen: kreekafzettingen en venige komkleien.8 Aan de zuidkant van het onderzoeksgebied bevindt zich een restgeul van een kreek die is opgevuld met nederzettingsafval. Mogelijk is deze vrij vondstrijke restgeul tijdens de Romeinse periode een actieve waterloop geweest. De locatie bestond ten tijde van het DAO uit grasland en was in gebruik als weidegebied. Hoewel het terrein bekend staat als een niet afgekleid perceel,9 veronderstelde RAAP al dat het Romeinse wegdek plaatselijk waarschijnlijk zwaar verstoord zou zijn door ‘afvletting’.10 Hoeveel klei er precies t.b.v de baksteen- en dakpanindustrie is afgeticheld, is niet met zekerheid vast te stellen. Daarnaast bestonden er bij aanvang van het onderzoek zeer aanzienlijke, visueel waarneembare reliëfverschillen. De hoogste delen aan de noordzijde van het terrein hadden een maximale maaiveldhoogte van ca. 0,70 m÷ NAP, terwijl het laagst gemeten punt van het maaiveld in het zuidelijk deel van het onderzoeksgebied ongeveer 1,90 m÷ NAP bedroeg. In de werkputten is over het algemeen één opgravingsvlak aangelegd, behalve bijvoorbeeld ter hoogte van de Romeinse weg waar een tweede niveau is ontgraven. De vlakhoogtes hebben een zeer onregelmatig verloop. Dit komt doordat het eerste vlak net onder de recente bouwvoor werd aangelegd. 1.3 Doelstellingen 7. 8. 9. 10. Marinelli & de Jager 1999 ; De Jager 2001. De Jager 2001, 6, 12. Kok 2001, 165, kaartbijlage 1. De Jager 2001, 6, 13. De doelstellingen van het onderzoek zijn als volgt geformuleerd. Het archeologisch onderzoek dient te voorzien in een exact beeld van de fasering, het verloop, de constructie en datering van de Romeinse weg. Daarnaast moet van beide spoor- en vondstconcentraties (vindplaatsen A en B) ten zuiden van de weg, de fasering, het karakter en de datering in detail worden vastgesteld. Speciale aandacht moet besteed worden aan de mogelijkheden tot het omschrijven van het voormalig loopvlak en het karakter van de vondstniveaus. Tenslotte moet het inzicht in de ontstaansgeschiedenis van het gebied in ruimere context verder vergroot worden. De specialistische bijdrage betreffende fysische-geografie moet zich vooral richten op de landschapsreconstructie, terwijl studies naar de herkomst van het aardewerk, natuursteen en metalen voorwerpen alsmede naar de constructie van opgetekende structuren, de culturele achtergronden moeten verduidelijken. 8 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad 1.4 Onderzoeksmethoden Ter beantwoording van bovengenoemde vragen zijn op het perceel in totaal 10 werkputten aangelegd (afb. 3). Deze opgravingsputten zijn doorgenummerd in aansluiting op de reeds uitgevoerde AAO. Het onderzoeksgebied bestond uit een langgerekt en naar het noorden in een punt uitlopend perceel. Het onderzoeksvoorstel voorzag in een Plan van Aanpak, waarbij het perceel in twee gedeelten zou worden opgegraven. Langs de spoordijk in het zuiden zou een areaal van ca. 60 bij 60 m vlakdekkend worden blootgelegd (vindplaats B). In het noorden zou ongeveer hetzelfde oppervlak worden blootgelegd, die het verloop van de Romeinse weg en de sporen van vindplaats A direct ten zuiden van de weg in kaart zouden moeten brengen. Echter door de aanwezigheid van een elektriciteitskabel langs de spoordijk, werden de opgravers genoodzaakt het zuidelijke deelgebied B enigszins naar het noorden op te schuiven. Hierdoor was de afstand tussen beide vindplaatsen gereduceerd tot een tiental meters. Daarop is in overleg met de opdrachtgever besloten, het hele gebied vlakdekkend te onderzoeken met de hoop om duidelijke aanwijzingen te vinden voor twee van elkaar gescheiden vindplaatsen. Feitelijk is hierdoor het terrein in drie lange stroken van 14 m breed opgegraven. In het veld bestonden eigenlijk geen fysieke grenzen tussen de - in de lengterichting - achter elkaar gepositioneerde opgravingsputten Afb. 4 Zicht op de aaneengesloten putten. (afb. 4). De putgrenzen zijn uiteindelijk ‘indirect’ bepaald door de afmetingen van de tekenvellen en bedroegen om die reden 45 m. Door de hier beschreven werkwijze is een zo groot mogelijk oppervlak blootgelegd, hetgeen het zicht op de verspreiding van de grondsporen aanzienlijk bevorderde. In totaal is er op deze wijze een maaiveldoppervlakte van ca. 5400 m2 onderzocht. Het grootste gedeelte van het onderzoeksgebied is in één opgravingsvlak gedocumenteerd. Alleen ter plaatse van verschillende grondsporen aan de zuidzijde van het onderzoeksterrein, alsmede direct ten zuiden van de Romeinse weg is een tweede vlak aangelegd. Uiteraard is ook het tracé van de weg zelf in meerdere niveaus onderzocht. Hierdoor is een totale oppervlakte van ca. 6400 m2 archeologisch onderzocht. In het onderzoeksvoorstel werd verder gesproken over de documentatie van in totaal 130 m profiel. Deze meters dienden verdeeld te worden over de Romeinse weg en vindplaats A (60 m), en over de restgeul en vindplaats B (70 m). In afwijking van het voorstel is echter maar 75 m aan profielen gedocumenteerd. De oorzaak hiervan lag in de kleinere hoeveelheid grondsporen op vindplaats B dan verwacht, en de geringe breedte van de restgeul van de kreek. Zodoende bleek dat daar met een profiel van 15 m kon worden volstaan. Het andere profiel is conform voorstel uitgevoerd, d.w.z. 60 m haaks over het tracé van de Romeinse weg en over de spoor- en vondstconcentratie van vindplaats A.11 In een poging de Romeinse weg te dateren en de herkomst van het voor het wegdek gebruikte natuursteen te bepalen zijn van het weglichaam twee segmenten op vondsten uitgezeefd. Het ging daarbij om stroken van 5 m breedte. Van het eerste segment bleek het sample bij nader inzien van een te diep niveau verzameld, zodat er nauwelijks vondsten werden aangetroffen. Van het tweede segment is daarop de grond vanaf de onderkant van de bouwvoor apart gehouden. Hoewel dit enige 11. Ook het tijdens het AAO gedocumenteerde profiel is natuurlijk meegenomen tijdens de interpretatie van de onderzoeksresultaten. 9 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad vervuiling vanuit de bouwvoor met zich meebracht leverde dit een ruime sortering grind en aardewerk op. Het veldwerk is uitgevoerd volgens de toen geldende ROB-specificaties. Het eerste sporenvlak is direct onder de recente bouwvoor aangelegd. De vlakken zijn machinaal opgeschaafd. Alle grondsporen zijn vervolgens op schaal 1:50 ingetekend en bijzondere spoor- of vondstconcentraties zijn gefotografeerd. Overige kenmerkende of bijzondere (losse) vondsten zijn ingemeten. Alle sporenvlakken zijn ingemeten t.o.v. NAP door gemiddeld één waterpaspunt per 10 m2 in te meten. Het vondstmateriaal is waar mogelijk per spoor verzameld en gedocumenteerd. Na de documentatie van het sporenvlak is de diepte van de grondsporen bepaald door de aanleg van een dwarsdoorsnede (‘coupe’). Het daarbij aangetroffen vondstmateriaal is eveneens apart verzameld, vaak in combinatie met het vondstmateriaal dat werd aangetroffen bij het afwerken van de sporen. Het afwerken van grondsporen is gedeeltelijk handmatig en gedeeltelijk machinaal uitgevoerd. De coupes zijn net als de profielen gefotografeerd en op schaal 1:20 getekend. Gedurende het gehele opgravingsproces zijn de vlakken, alsmede de inhoud van de aangetroffen grondsporen met de metaaldetector onderzocht op het voorkomen van metaalvondsten. Bijzondere voorwerpen zijn als zogenaamde puntvondsten ingemeten, terwijl de voorwerpen zelf digitaal gefotografeerd zijn. Tijdens en direct aansluitend op het veldwerk is begonnen aan de technische uitwerking van de veldtekeningen. Hiertoe zijn deze geïnkt en in het geval van profieltekeningen tevens gekleurd. Vervolgens zijn ze ten behoeve van de spooranalyse in het tekenprogramma MapInfo gedigitaliseerd.12 Uit de studie van het aardewerk zijn ten slotte de dateringen van specifieke grondsporen gekoppeld aan de gedefinieerde structuren. 12. De voordelen van gedigitaliseerde tekeningbestanden liggen in het feit dat alle spoorgegevens zoals; nummer, hoogte, diepte etc. kunnen worden gekoppeld aan de digitale tekening waarna er specifieke selecties uit het sporenbestand opgevraagd en gedefinieerd kunnen worden. 10 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad 2 Het landschappelijke kader - Marieke van Dinter 2.1 Inleiding Door middel van het fysisch geografisch onderzoek is getracht het inzicht in de ontstaansgeschiedenis van het gebied te vergroten. Hierbij dient de grens tussen oeverafzettingen van de Oude Rijn en de kreekafzettingen waarop de vindplaats ligt, te worden bepaald. Daarnaast moet duidelijkheid worden verschaft over de genese van de lagen waarop, waarin en waaronder sporen en vondsten zich bevinden. Voor het beantwoorden van deze vragen zijn de profielwanden op het terrein bestudeerd (afb. 5).13 Afb. 5 Profielfoto van put 7 met ‘spekkoekachtige’ opbouw van de crevasseafzettingen. 2.2 Geologische achtergrond De vindplaats aan het Goudse Rijpad ligt ca. 500 m ten zuiden van de huidige Oude Rijn. In de Romeinse tijd was de (Oude) Rijn een zeer belangrijke rivier en vormde de waterloop de noordgrens van het Romeinse Rijk. Via deze rivier stroomde een groot deel van het Rijnwater naar zee. De zee had met zijn getijdenwerking invloed op de benedenloop van rivieren. Deze getijdeninvloed reikte via de monding van de rivieren landinwaarts. Dichtbij de kust leidden hoge vloedstanden tot instroom van zout water; verder landinwaarts vond alleen opstuwing van het rivierwater plaats. De opstuwing van de Oude Rijn was in de Romeinse tijd tot aan Utrecht merkbaar.14 Dit gebied, waar opstuwing plaatsvindt maar waar mariene sedimenten ontbreken, is het zogenaamde perimariene gebied.15 Het onderzoeksgebied bevindt zich in het perimariene gebied en is dus beïnvloed door rivieropstuwing. Als gevolg van deze opstuwing vonden veel oeverwaldoorbraken plaats. Hierdoor kon de rivier zijn water lozen in het achterliggende kom- en veengebied. De crevasseruggen die in dit gebied zijn gevormd, worden perimariene crevasseruggen genoemd. Tijdens het AAO was al gebleken dat de vindplaats zich bevindt op een complex van perimariene crevasseafzettingen.16 De oever- en beddingafzettingen van het crevassecomplex bestaan meestal uit laagjes fijn zand en zavel afgewisseld met dunne laagjes klei. Deze ‘spekkoekachtige’ opbouw is kenmerkend voor het perimariene gebied en wordt bepaald door de eb- en vloedwerking. Wanneer de rivier bij vloed wordt opgestuwd, stagneert de waterafvoer ook in de crevassegeulen en wordt klei afgezet. Bij eb wordt de doorstroom van het water niet verhinderd en kan grover sediment, zavel en zand, worden vervoerd en afgezet. Hierdoor ontstaat een afwisseling van zand/zavel en kleibandjes. Deze afzettingen zijn kalkrijk. 2.3 Resultaten Op het onderzoeksterrein bevinden zich twee pakketten crevasseafzettingen met een ‘spekkoekachtige’ structuur boven elkaar. Ingeschakeld tussen deze pakketten bevindt zich een pakket homogene, kalkloze (matig) zware klei. In de top van dit pakket is op enkele plaatsen een vegetatiehorizont aangetroffen. Meestal was de top van het pakket, en daarmee de vegetatie- 13. 14. 15. 16. De zuidwand van put 7 is door W.K. van Zijverden (ADC) bekeken; de oostwand van put 6-9 door M. van Dinter. Berendsen 1982. Berendsen 1997. Vos 2001. 11 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad horizont, echter geërodeerd door het bovenliggende pakket crevasseafzettingen. De pakketten met ‘spekkoekachtige’ structuren zijn geïnterpreteerd als crevasseafzettingen. Het ingeschakelde kleipakket vormt de top van het onderste pakket crevasseafzettingen. Dit pakket kon ontstaan nadat de crevassegeul, van waaruit sedimentatie plaatsvond, verlandde. Als gevolg hiervan ontstond een rustig milieu waarin alleen nog maar klei op de crevasseafzettingen werd afgezet. Daarna volgde een fase waarin geen sedimentatie plaatsvond. In deze fase bevonden de actieve crevassegeulen zich verder van het onderzoeksterrein. Hierdoor kon bodemvorming optreden en ontwikkelde zich een vegetatiehorizont. De top van deze vegetatiehorizont is een oud oppervlak en het gebied kan op dat moment door de mens zijn gebruikt. Bewoningsporen zijn echter niet aangetroffen. Op het terrein zijn twee schaalvormige structuren in de crevasseafzettingen aangetroffen. Deze structuren zijn geïnterpreteerd als crevasse-restgeulen. Beide restgeulen waren al tijdens de AAO aangesneden. Eén restgeul bevindt zich aan de noordoostelijke zijde van het opgravingsterrein (in put 9), de andere aan de zuidwestkant (in put 7). De noordelijke geul behoort bij het onderste pakket crevasseafzettingen, is ca. 1 m diep en opgevuld met horizontaal gelaagd fijn zand. Deze restgeul is afgedekt door het bovenste pakket crevasse-afzettingen. Een exacte datering van de periode van opvulling voor deze geul is niet te geven, aangezien archeologisch of organisch materiaal voor 14Cdatering ontbreekt. Op het bovenliggende pakket crevasseafzettingen zijn echter archeologische sporen uit de Romeinse tijd aangetroffen. De noordelijke restgeul kan misschien nog wat scherper gedateerd worden. Dit kan met behulp van een tijdsschatting vanaf het moment van verlanding van de restgeul tot aan de ingebruikname van het pakket ‘Romeinse’ crevasseafzettingen. In deze periode heeft een aantal afzettingen plaatsgevonden en zijn sedimenten gevormd: een pakket zware klei; de vorming van een vegetatiehorizont; en een pakket crevasseafzettingen van enkele decimeters tot een meter. De afzetting van het kleipakket en de bodemvorming heeft minimaal in enkele decennia plaatsgevonden. De afzetting van het pakket crevasseafzettingen heeft veel korter geduurd; enkele jaren. Indirect kan hiermee de ouderdom van de noordelijke restgeul worden bepaald en komt deze waarschijnlijk in de IJzertijd te liggen. De restgeul in het zuidwestelijk deel van het terrein behoort vermoedelijk bij het bovenste pakket crevasseafzettingen. Deze restgeul is minimaal 15 m breed, ongeveer 1 m diep en is opgevuld met zavelige grond. In de opvulling is veel archeologica aangetroffen, dat aan de hand van het aardewerk gedateerd wordt in de Romeinse tijd. Het materiaal bevond zich over de hele breedte van de geul en op alle diepten. Dit betekent dat het hier dus niet gaat om ‘direct’ afvalmateriaal van een op de oever gelegen vindplaats. In dat geval zou men een afname van de hoeveelheid materiaal vanaf de oever naar het centrum van de geul zien. Waarschijnlijk is althans een deel van de vindplaats tijdens een overstroming geërodeerd en is archeologisch materiaal in de restgeul achtergebleven. Dit archeologische materiaal is gedeeltelijk aan erosie onderhevig geweest. Hierop wijzen de keramische vondsten uit de geul die vrij afgerond zijn.17 Ook de onderzochte schelpen ondersteunen deze gedachte. Deze laatstgenoemde vondstcategorie is namelijk ook niet erg goed geconserveerd, waarschijnlijk als gevolg van (gedeeltelijke) verspoeling.18 De restgeul hoort vermoedelijk bij de crevasserug die in zuidoostelijke richting het veengebied in loopt (afb. 6). Deze crevassegeul heeft mogelijk in contact gestaan met een crevassegeul die afkomstig is vanaf Bodegraven. De geul op ons onderzoeksgebied heeft op zijn vroegst tijdens de Romeinse bewoning of later, vermoedelijk (kortstondig) gefunctioneerd, gelet op het verspoelde vondstmateriaal. Nadien is de geul opgevuld en heeft de restgeul nog wel een laagte in het terrein gevormd. Eventuele reactivering van deze restgeul is goed denkbaar, maar kon tijdens het onderzoek niet met zekerheid worden vastgesteld. Volgens de Geomorfologische Kaart zijn grote delen van de oeverwal langs de Oude Rijn afgegraven ten behoeve van kleiwinning voor de baksteen- en dakpanindustrie. Dit is ook het geval geweest op het onderzoeksterrein. De dikte van het afgegraven pakket is afhankelijk van de plaats op het onderzoeksterrein geschat op ca. 0,5 tot 1 m. In het noordelijk deel van de vindplaats zijn alle ondiepe sporen verdwenen en zijn alleen nog restanten van diepere sporen en kuilen overgebleven. Hier is ongeveer 0,5 m afgegraven. In het zuidelijke deel zijn bijna geen grondsporen aangetroffen. Daar is waarschijnlijk minimaal 1 m afgegraven, waardoor vrijwel alle oudheidkundige bodemsporen zijn verdwenen. 17. 18. Zie verder ook hoofdstuk 4 van dit rapport. W.J. Kuijper (RUL); zie bijlage 1. 12 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad 460000 Castellum Alphen a/d Rijn (Albaniana) 457500 Castellum Zwammerdam (Nigrum Pillum) 455000 N N NNN 0 1000m 105000 107500 110000 Alphen ad Rijn - Goudse Rijpad Landschapstypen in het onderzoeksgebied (o.b.v. Bodemkaart van Nederland, 1:50.000) Legenda: Meandergordel en oeverwallen Romeinse weg Restgeul Bebouwing Oeverwallen en crevasseruggen Komgebied Opgravingsterrein 2001 WL 06/10/2003 Veengebied Afb. 6 2.4 Analyse korrelgrootte monsters Op het terrein zijn sporen gevonden die aangeven dat op de vindplaats mogelijk een Romeinse weg heeft gelegen. In sommige gevallen is het mogelijk het weglichaam van een Romeinse weg aan te tonen door middel van korrelgrootteanalyse.19 Door een bijmenging van grover materiaal in het weglichaam ontstaat een zogenaamde tweetoppigheid van het sediment. 19. Vos & Blom 2001; Bakker & Vos, in druk. Zie voor een uitgebreide beschrijving van deze methode Konert & Vandenberghe 1997. 13 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad Aan de ontwikkeling van tweetoppige sedimenten kan een aantal processen ten grondslag liggen: 1. Ingewaaid zand als gevolg van natuurlijke processen (komt bijvoorbeeld voor bij rivierduinen en aan de rand van dekzandgebieden). 2. Bioturbatie op een scherpe lithologische overgang (bijvoorbeeld zand - zware klei). 3. Ingelopen of ingewaaid zand als gevolg van menselijke activiteiten (bijvoorbeeld ploegen, weiden, etc.). De eerste twee processen kunnen in het onderzoeksgebied worden uitgesloten. In de periode waarin het pakket afzettingen is gevormd zijn in de directe omgeving geen natuurlijke zandbronnen aanwezig waaruit zand zou kunnen inwaaien. Ook bevindt het sediment zich niet op een scherpe lithologische overgang. Het derde proces zou wel kunnen worden aangetoond en duiden op een door mensenhanden gevormd ‘sediment’. Tijdens het veldwerk zijn daartoe monsters genomen van het veronderstelde weglichaam en de naastgelegen, ongestoorde natuurlijke sedimenten. Bij de monsterselectie bleek echter dat de monsters door hun samenstelling niet geschikt waren voor het aantonen van eventuele tweetoppigheid. Het ongestoorde natuurlijke monster bevatte namelijk al te veel grof materiaal, zodat een antropogene bijmenging van ander grof materiaal bij een analyse niet waarneembaar zou zijn. 2.5 Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) Tijdens de opgraving bleek het terrein inderdaad te zijn afgegraven, zoals RAAP in het vooronderzoek al aangaf. 20 Hieruit ontstond het plan om via een vergelijking van oude en recente hoogtekaarten de grootte en omvang van afgraving(en) te bepalen. De kosten die met een dergelijk onderzoek gepaard gaan, o.a. bewerkingen aan de hand van de recente hoogtekaart (Actueel Hoogtebestand Nederland), vielen buiten de financiering van het onderhavig onderzoeksproject. Het ADC zal dit jaar zelf nog een bewerking uitvoeren op het AHN-bestand van o.a Vleuten, Raalte, Kerkrade en ook Alphen en omgeving ten behoeve van landschap en archeologische verwachting. De resultaten hiervan kunnen later worden gebruikt voor de vergelijking met oude hoogtekaarten. 2.6 Een schelpenanalyse uit de restgeul In de restgeulopvulling van de zuidwestelijke geul bevonden zich veel schelpen. Aan de hand van een gedetailleerde analyse kan een milieureconstructie worden gemaakt van de situatie in de restgeul. Daarbij is getracht antwoord te geven op drie vragen: 1. Wat was de saliniteit (zoutgehalte) van het water. 2. Wat was de stroomsnelheid? 3. Hoe troebel was het water? In bijlage I zijn de uitkomsten van de schelpenanalyse beschreven. Hieruit blijkt dat de schelpenfauna in de opvulling uit zowel water- als landsoorten bestaat. De landsoorten leefden op de oevers van de geul. De watersoorten leefden aan de rand van de geul. Uit de schelpen kan worden afgelezen dat het water zwak heeft gestroomd, zoet en helder was en als voedsel- en kalkrijk mag worden getypeerd. 2.7 Conclusies Het onderzoeksgebied bevindt zich ca. 500 m ten zuiden van de Oude Rijn en bestaat uit een complex van perimariene crevasseafzettingen. Deze afzettingen zijn gevormd in een dynamisch milieu. Als gevolg van de opstuwing van het rivierwater in de Oude Rijn vonden veel oeverwaldoorbraken plaats en werden steeds nieuwe crevassegeulen gevormd. De sedimentatiesnelheden in dit milieu waren zeer hoog, zodat oude geulen snel werden opgevuld. Uit het schelpenonderzoek blijkt dat het water in de crevassegeulen zoet was. In een dergelijk dynamische systeem is de overgang tussen oeverwal en crevasseafzettingen niet of nauwelijks aan te geven. De crevassegeulen snijden steeds op wisselende plaatsen door de oeverwal en zetten daar ook sediment af. Het was dus niet mogelijk een grens te trekken tussen de noordelijk gelegen oeverwal van de Oude Rijn en het complex van perimariene crevasse-afzettingen. De mens heeft op verschillende crevasseafzettingen gewoond. In dit dynamische landschap zullen de bewoonbare plaatsen steeds op verschillende plaatsen hebben gelegen. In de restgeul aan de zuidoostkant van het terrein is materiaal uit de Romeinse tijd aangetroffen. Dit materiaal is verspoeld. Verder zijn op een hoger niveau ook grondsporen uit de Romeinse tijd aangetroffen op het bovenste pakket crevasseafzettingen. Door afgravingen is een groot deel van dit pakket later verdwenen en daarmee ook de vondstlaag en (delen van) sporen. 20. Marinelli & De Jager 1999. 14 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad 3 Sporen en structuren 3.1 Inleiding In dit hoofdstuk zullen de aangetroffen grondsporen naar type spoor of structuur beschreven worden. Ook zal getracht worden de structuren onderling te faseren. Deze fasering volgt uit het combineren van de structuur met de datering van het aangetroffen vondstmateriaal. Tevens zullen de specifieke onderzoeksvragen omtrent de aard van de nederzetting nader worden uitgewerkt. De uiteindelijke interpretatie en synthese van de onderzoeksgegevens, inclusief die van de specialistische bijdragen, zullen in hoofdstuk 9 worden behandeld. De aangetroffen grondsporen op de vindplaats Goudse Rijpad dateren vrijwel allemaal uit de Romeinse tijd. De niet-Romeinse bewoningssporen bestaan uit een aantal (sub)recente grondsporen, die voor het grootste gedeelte als perceelsloten zijn te interpreteren (zie afb. 7). De sloten geven gezien de verschillen in oriëntatie meerdere perceleringsfasen aan. Sommige perceelsloten zijn enkele meters breed. Daardoor hebben ze het Romeinse niveau ernstig verstoord. De (sub)recente sporen zijn tijdens het veldwerk niet nader onderzocht, en zullen in dit rapport ook niet verder worden uitgewerkt en beschreven. Wat resteert zijn de bewoningssporen uit de Romeinse tijd. De afwezigheid van een Romeinse vondstlaag duidt op een matige conservering van de grondsporen. Er kon niet meer worden vastgesteld vanaf welk niveau de sporen oorspronkelijk waren ingegraven. Van de meeste sporen resteerde niet veel meer dan maximaal enkele decimeters. In de bouwvoor zijn slechts enkele Romeinse vondsten aangetroffen. Hierdoor was het onwaarschijnlijk dat het oorspronkelijke Romeinse niveau is omgeploegd en zodoende is opgenomen in de recente bouwvoor. Het Romeinse loopniveau is vermoedelijk al eerder opgeruimd, tijdens het afkleien of afvletten van de meest kleiige delen in het gebied ten behoeve van de dakpanindustrie.21 Zeker is dat het Romeinse loopvlak niet meer intact was tijdens het onderzoek en dat geldt helaas ook voor een groot gedeelte van de archeologische grondsporen. Sporen waren eigenlijk alleen nog goed aanwezig op een niveau van 1,20 m÷ NAP of hoger. Dit gebied is vrij beperkt gebleven tot een smalle zone van 30 m breed en maximaal 50 m ten zuiden van de Romeinse weg. Nog verder zuidelijk lag het maaiveld beduidend lager. Dat geldt ook voor het westelijke deel van het opgravingsterrein richting het Goudse Rijpad. Door deze grote reliëfverschillen varieerde het aanlegniveau van de eerste opgravingsvlakken ook sterk. En aangezien deze direct onder de bouwvoor waren aangelegd, is het logisch dat in het meest zuidelijke deel van het onderzoeksgebied de minste grondsporen zijn overgeleverd. Hierop duidt specifiek de constatering van tijdens het AAO, namelijk dat de kwaliteit van de grondsporen als ‘matig’ is omschreven.22 De aanwezige grondsporen zijn in het kort als volgt te omschrijven. Het betreft allereerst de sporen van een Romeinse weg, bestaande uit oost-west georiënteerde banen waarin zich vooral grind concentreert. Vervolgens zijn ten zuiden hiervan enkele greppels, paalgaten, paalkuilen, en een flink aantal kuilen aangetroffen, waaronder twee vermoedelijke waterputten. Tussen deze sporen is de plattegrond van een gebouw herkend. Daarnaast is het verloop van een kreek opgetekend, die gezien de enorme hoeveelheid vondstmateriaal op zijn vroegst gedurende de bewoning op het terrein open moet hebben gelegen. Alle in de tekst aangehaalde structuren met de bijbehorende nummers zijn weergegeven in een sporenoverzicht van de Romeinse grondsporen en structuren (zie afb. 8). Dit is een geïnterpreteerde versie van de Allesporenkaart (zie afb. 7). De structuren zijn afgekort als: H (huisplattegrond), G (greppel), K (kuil) en W (waterput). Daarnaast zijn de Romeinse weg en de restgeul als aparte fenomenen beschreven. 3.2 Romeinse weg Geheel in het noorden van het onderzoeksgebied werd direct onder de bouwvoor een ongeveer 6 m brede baan van grijze, vuile lichte klei aangetroffen. Zowel in een ca. 10 m brede zone direct ten zuiden als direct ten noorden daarvan komen nog relatief grote hoeveelheden grind, schelp, aardewerk, baksteen, natuursteen en houtskool voor. Het geheel mag zonder twijfel geïnterpreteerd worden als de restanten van de Romeinse weg, met eventueel de bijbehorende taluds. Uit het oostprofiel van put 9 bleek dat het grindpakket een maximale dikte had van 14 cm en zich over een totale zone van ongeveer 15 m uitstrekte. Deze waarnemingen verschillen nauwelijks met die van het AAO.23 Alleen de dikte van het grindpakket lijkt naar het oosten toe iets af te nemen. Dat het voorkomen van grind onder in de bouwvoor breder is dan het eigenlijke weglichaam zal enerzijds veroorzaakt zijn door latere bodemwerkzaamheden, anderzijds zal ook door allerlei soorten van erosie veelvuldig grind van het oorspronkelijke wegdek op en aan de voet van de taluds terecht zijn gekomen. Dergelijke afmetingen van zowel weglichaam als grindvoorkomen komen goed overeen met de waarnemingen in de omgeving van Vleuten-De Meern.24 De precieze en volledige opbouw van de Alphense weg is helaas zeer moeilijk herkenbaar omdat de sporen ervan zich net onder de bouwvoor in een sterk vervuild en zeer uitgedroogd pakket klei bevinden (afb. 9). Toch is gepoogd de 21. 22. 23. 24. Kok 2001, 165, kaartbijlage 1. De Jager 2001, 6, 13. Zie verder ook in het onderhavig rapport de hoofdstukken 2.1, 2.2 en 3.7. Hoewel het terrein bekend staat als een niet afgekleid perceel, veronderstelde RAAP al dat het plaatselijk waarschijnlijk zwaar verstoord zou zijn door ‘afvletting’. Dit lijkt inderdaad het geval hoewel er noch tijdens het AAO, noch tijdens het DAO daarvoor duidelijke aanwijzingen zijn gevonden. Het is mede daardoor ook niet bekend hoeveel grond er nu precies is afgeticheld t.b.v de baksteen- en dakpanindustrie. Vos 2001. Vos 2001. Graafstal 2000a; 2000b; Vos & Blom 2001; Vos & Blom 2003; Bakker & Vos, in druk. ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad Afb. 7 15 Afb. 8 Concentratie grind Mogelijk karrespoor Crevasseafzettingen CrevasseafzettingenII II Romeins Crevasseafzettingen II:::Romeins Romeins Crevasseafzettingen Crevasseafzettingen Vegetatie horizont -0.37 m + NAP Crevasseafzettingen CrevasseafzettingenIIIIII::::::Pre-Romeins Pre-Romeins Pre-Romeins Pre-Romeins Crevasseafzettingen Crevasseafzettingen Crevasseafzettingen Pre-Romeins Pre-Romeins Zand Romeinse weg Zavel Lichte klei 0 5m Zware klei Grind Alphen ad Rijn - Goudse Rijpad Oostprofiel van put 6 en 9 Afb. 9 17 Noordelijke Crevasserestgeul Noordelijke NoordelijkeCrevasserestgeul Crevasserestgeul Crevasserestgeul:::::: Noordelijke Noordelijke Noordelijke Crevasserestgeul Crevasserestgeul Pre-Romeins Pre-Romeins Pre-Romeins WL 12/12/2003 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad 1m Legenda 18 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad resultaten van het onderhavig onderzoek te vergelijken met andere wegwaarnemingen, zodat een zogenaamd wegprofieltype kan worden herkend.25 De Romeinen konden, ter hoogte van het hedendaagse Goudse Rijpad door de relatief hoge landschappelijke ligging, volstaan met de aanleg van een licht verhoogde ‘grindbaan’ waarop een grindplaveisel heeft gelegen. Aan de basis van deze grindbaan zijn stukken aardewerk, natuursteen en bouwmateriaal gebruikt t.b.v. de wegverhoging of verharding. Duidelijke ophogingslagen of bijvoorbeeld een gronddam (agger) zijn echter niet herkend.26 Gelijk aan het AAO is wederom op één plaats in het profiel een grindconcentratie zichtbaar van ongeveer 40 cm dikte. Deze zogenaamde grindpockets liggen in elkaars verlengde en mogen dus als één fenomeen geïnterpreteerd worden. Het is niet uitgesloten dat het hier een restant van een karrenspoor betreft, maar zeker is dat niet temeer daar een tegenhanger ontbreekt. Houten beschoeiingen lijken bij dit wegprofieltype volledig te ontbreken.27 Zowel tijdens de AAO (put 1) als bij de aanleg van vlak 1 in put 2 leek het even alsof er hout werd aangetroffen dat aan de weg kon worden toegeschreven. Afgezien van de kleine stukjes zachthout en eik van enkele centimeters lengte aan de basis van de weg, ging het daarbij om een lang stuk elzenhout (put 1) en een houten paaltje in put 2. Bij het afwerken van de vlakken en de aanleg van de profielen bleek het vermoedelijk echter niet om hout te gaan dat met een wegconstructie van doen heeft gehad (zie verder hieronder). Veel Romeinse wegen worden gekarakteriseerd door het voorkomen van greppels. De vulling uit deze sloten zal gedeeltelijk gediend hebben om de weg te vormen en eventueel te onderhouden. Bovendien zullen de sloten de drainage van de weg hebben bevorderd. Ze dienden als afvoer van het water van de weg en lagen in het algemeen direct naast de basis ervan, langs de voet van de taluds. Verder zullen er ook sloten zijn geweest die niet primair voor drainage hebben gediend, maar die vermoedelijk meer de functie hadden om een zone langs de weg te markeren.28 Daarbij mag ook gedacht worden aan stroken grond, afgebakend door sloten, waarop bijvoorbeeld cultivering van land en bebouwing verboden was. Hierover valt helaas (nog) geen zekerheid te verkrijgen, temeer daar bermsloten bij verschillende onderzoekingen nog nauwelijks aantoonbaar zijn en duidelijke parallellen in het Nederlandse rivierengebied ontbreken.29 Ook in Alphen zijn geen duidelijke aanwijzingen voor bermsloten gevonden. Direct ten noorden is weliswaar een strook licht vervuilde zavel waargenomen (G7) die parallel aan het wegtracé was aangelegd. Het is echter niet een spoor van overtuigend antropogene aard. Het spoor bevatte wel vondstmateriaal, waaronder relatief veel grind, wat zou kunnen wijzen op een relatie met de Romeinse weg. In de profielen was het spoor helaas niet waarneembaar en ook in de AAO-put is G7 niet opgemerkt. De zones aan weerszijden van het wegtracé hebben een breedte van ongeveer 7-10 m en bestaan uit vuile, donkergrijs gekleurde, zware klei met wat houtskool, grind en nog wat ander vondstmateriaal. De combinatie van deze vondsten doet sterk denken aan de samenstelling van de Romeinse weg. Hoewel het niet geheel is uitgesloten dat er meerdere - niet gelijktijdige- fasen van het tracé van de weg zijn aangesneden, lijkt het waarschijnlijker dat het materiaal afkomstig is van het hiervoor beschreven wegdek en zou het materiaal hier terecht zijn gekomen door verschillende factoren. Daarbij kan gedacht worden aan het telkens afglijden en weer van de kanten ophalen van ophogings- en plaveiselmateriaal. Maar ook erosie door water uit de rivier of kreken en recentere werkzaamheden in het gebied, zoals het afkleien, de aanleg van de spoordijk en eventuele egalisatie, kunnen de oorspronkelijke Romeinse wegverharding over een groter gebied hebben verspreid. Het is daarnaast niet uitgesloten dat de zones aan weerszijden van het wegtracé zogenaamde ‘schuin’ gestelde taluds van de Romeinse weg betreffen, maar dat staat niet geheel vast aangezien een dergelijke schuinstand niet is aangetroffen in de profielen. De datering van de weg is niet eenvoudig met zekerheid vast te stellen. We mogen er vanuit gaan dat het tracé in elk geval vanaf Domitianus (81-96 n.Chr.), bij de inrichting van de provincie Germania Inferior, tot in elk geval het einde van de 2e eeuw, begin van de 3e eeuw in gebruik is geweest. Het is daarnaast absoluut niet uitgesloten dat het tracé in enigerlei vorm niet alleen veel eerder maar ook nog later in gebruik is geweest.30 De vroegst denkbare verbindingsroute mag in de tijd van Claudius (41-54 n.Chr.) worden geplaatst, als de linie van castella langs de limes tot grenszone wordt verklaard. In West-Nederland bestaan dan in ieder geval de forten te Valkenburg, Alphen aan den Rijn, Zwammerdam en Woerden.31 De hierna volgende, goed dateerbare vondsten zijn van het wegtracé afkomstig en veel materiaal dateert uit de (tweede helft van de) 2e eeuw. Het gaat om een geverfde beker in de Brunsting32 techniek B van het type Stuart 2;33 Midden/Oost-Gallische terra sigillata van de typen Dragendorff 37 en 45;34 blauwgrijs kustaardewerk en een kruik van het type Niederbieber 62.35 Daarnaast komt ook 1e eeuws materiaal voor, zoals een pre-Flavische, ruwwandige kruikrand van het type Stuart 214A en enkele kurkurnfragmenten. Slechts 1 van de in totaal 49 scherven is handgevormd. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. Graafstal 2000b, 174. Een andere manier om zo’n gronddam van een Romeinse weg zeker te stellen is beschreven in hoofdstuk 2 en handelt om de korrelgrootteanalyse die helaas niet is gelukt. Vgl. Graafstal 2000b voor Vleuten-De Meern. Vgl. Van Dierendonck et al. 1993, 20. Vgl. Graafstal 2000b, 174; Vos & Blom 2001; Bakker & Vos, in druk. In Zuid Holland zijn nog wel enkele Romeinse wegen aangetroffen met bermsloten (Den Haag: Waasdorp 2003; Monster Poeldijk: Vos 2000). Zie Waasdorp 2003 voor wegen uit de 3e eeuw in de Haagse regio. Zie verder Bechert & Willems 1995. Brunsting 1937. Aanduiding van typen naar Stuart 1977. Aanduiding van typen naar Dragendorff 1895. Aanduiding van typen naar Oelmann 1914. 19 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad Afb. 10 Greppel 9 0 5m Dieptes van vanpaalgaten paalgaten Hoogte . . Hoogtevlak vlak1,20 1.20m-NAP m -NAP Schaal; 1:200 Schaal;dieptes dieptes1:100, 1:100,plattegrond plattegrond 1:200 Van de vermoedelijke taluds aan weerszijden van de weg komen ook 2e eeuwse vormen en typen als de ruwwandige kookpot Niederbieber 89, rood kustaardewerk, blauwgrijs kustaardewerk type Holwerda 140/2,36 maar ook 1e eeuwse kruiken van het type Hofheim 50/51 met een latere lipvorm.37 Daarnaast komt ook een enkele Middeleeuwse en een post-Middeleeuwse scherf hier vandaan. Het is niet geheel duidelijk of al dit keramische materiaal nu als versteviging van het weglichaam, als verspit nederzettingsmateriaal en/of als ophoging dan wel wegverharding is gebruikt. Bovendien valt niet uit te sluiten dat het tijdens post-Romeinse bodemprocessen ter plaatse van de weg terecht is gekomen. Dat geldt bijvoorbeeld voor die enkele Middeleeuwse en post-Middeleeuwse keramiek. Wat wel vaststaat is dat het Romeinse materiaal zonder twijfel afkomstig is van de zuidelijk van de weg gelegen nederzetting. Niet alleen komt de datering van het materiaal van beide ‘contexten’ overeen, maar ook betreft het hier in alle gevallen typische gebruiksaardewerk uit een nederzetting; anders gezegd keukenwaar en tafelwaar. Dit maakt de weg relatief jong; namelijk tweede helft van de 2e eeuw of begin van de 3e eeuw n.Chr. 36. 37. 38. Aanduiding van typen naar Holwerda 1923. Aanduiding van typen naar Ritterling 1912; De latere lipvorm bij Stuart (1977) zijn de typen 107 en 109, die gedateerd worden in de Flavische tijd. Een dergelijke oriëntatie komt veel voor in de Romeinse tijd (Vgl. Schinkel 1994; Wesselingh 2000;Vos 2002). 3.3 Huisplattegrond Er is één structuur aangetroffen die met zekerheid als huisplattegrond (H1) geïnterpreteerd mag worden (afb. 10). Deze bevindt zich in het noordoosten van het onderzoeksgebied op slechts 30 m van het tracé van de Romeinse weg. De structuur waarvan de grondsporen matig bewaard zijn gebleven ligt west-zuidwest / oost-noordoost georiënteerd.38 De structuur heeft een minimale lengte van 18 m en is ca. 6,5 m breed. De exacte lengte was niet te bepalen, omdat de opgraving aan de oostzijde was begrensd door een watervoerende sloot ten tijde WL 04/18/2003 Alphen ad Rijn - Goudse Rijpad Sporen van een drieschepige plattegrond 20 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad van het onderzoek. Ook de korte westzijde van de plattegrond viel niet met zekerheid te bepalen. Uit de plattegrond van het overgeleverde bouwwerk blijkt dat er tenminste zes, en mogelijk acht staanderparen hebben bestaan, die het dak hebben gedragen. De palen van ieder staanderpaar of juk waren ongeveer 2,50 m uiteen geplaatst. De jukken verdeelden het gebouw overlangs in drie delen of schepen. Tussen de jukken en de wanden van het gebouw bestond een ruimte van ongeveer 2 m. De wanden laten zich herkennen als ingegraven wandgreppels waarin palen waren geplaatst. Een dergelijke constructie komt vanaf 50 v.Chr. in zwang en de hiernaar genoemde wandgreppelhuizen komen volgens Slofstra vrij plotseling opzetten in de inheemse bouwtraditie.39 Tussen de palen waren twijgen en takken gevlochten en het aldus gemaakte vlechtwerk werd aangesmeerd met leem. Van deze wandconstructies is op de zandgronden niet alles bewaard gebleven. Op de kleiige grond in het rivierengebied is vaak meer overgeleverd en worden wel wandpalen of een afdruk van een wandgreppel teruggevonden. De plattegrond H1 van het Goudse Rijpad kan zonder twijfel geïnterpreteerd worden als een inheems-Romeinse boerderij of woonstalhuis, waar mens en dier onder één dak leefden.40 Meestal bevinden zich in de lange wanden van de boerderij, twee tegenover gelegen ingangen die het bouwwerk in tweeën verdeelden: een woongedeelte en een stalgedeelte. Hoewel er geen duidelijk ingangen zijn aangetroffen d.m.v. bijvoorbeeld onderbrekingen in de wandgreppels, wijzen twee tegenover elkaar gelegen ondiepe, maar vervuilde vlekken op de mogelijke locaties daarvan.41 Teneinde de ruimtes functioneel van elkaar te onderscheiden, dient de plattegrond getoetst te worden aan een aantal criteria.42 Het stalgedeelte kenmerkt zich vaak door korte intervallen tussen de middenstaanders; door mogelijke restanten van stalboxen; en door een ingang aan de korte zijde van het gebouw. In verband met de overheersende westenwind ligt het stalgedeelte bovendien vaak aan de oostzijde, hoewel dit geen regel is. Tevens beslaat de stal meestal een groter oppervlak dan het woongedeelte. Het woongedeelte kenmerkt zich door de aanwezigheid van een haardplaats en een grote interval tussen de middenstaanders waardoor een grote leefruimte ontstaat. In praktijk blijken er echter nauwelijks restanten van een haardplaats bewaard te zijn. Een laatste aanwijzing die behulpzaam kan zijn bij de identificatie van een stalgedeelte is afkomstig van Harsema.43 Men koos voor de bouw van een woonstalhuis namelijk graag een licht hellend vlak, waarbij het stalgedeelte aan de lage zijde werd gesitueerd. Daardoor bleef het woonhuis relatief schoon en was het bijvoorbeeld gemakkelijker om afval, mest, enzovoort uit de stal te verwijderen. Harsema stelt dat indien de oorspronkelijke helling in het opgravingsvlak niet meer aanwezig is, toch indirect het stalgedeelte kan worden afgeleid. De conservering van de stalsporen kan over het algemeen iets beter bewaard zijn gebleven dan die van het woongedeelte, omdat de stal oorspronkelijk iets lager was gelegen. Na toetsing van H1 aan deze criteria blijkt dat het stalgedeelte de oostelijke helft van de plattegrond inneemt. Daar is immers de kleinste interval tussen de staanderparen zichtbaar, waarbij een onderlinge afstand van gemiddeld 2 m kon worden opgemeten. Tot het stalgedeelte mogen in elk geval de meest oostelijke vier staanderparen, en mogelijk nog een vijfde juk worden gerekend. Sporen van stalboxen ontbreken. Ze zullen ook niet diep zijn geweest aangezien stalboxen eenvoudig gerealiseerd kunnen worden door dwarsverbindingen tussen middenstaanders en wanden. De op deze wijze geconstrueerde stalboxen zouden een breedte van minimaal 2 m hebben gehad, waarmee ze ruimte kunnen bieden aan telkens twee stuks vee. De plattegrond is verder niet in zijn geheel opgegraven. Hierdoor is de korte oostzijde niet bekend en kon een daar verwachte ingang (staldeur) niet worden aangetoond. Tot slot zijn de grondsporen van het oostelijke huisdeel wat beter overgeleverd dan het westelijke deel. Dit ondanks dat de NAPhoogtes van het opgravingsvlak vrijwel gelijk lagen in beide gebouwdelen. Ook op basis hiervan mag - conform de argumentatie van Harsema - het oostelijke huisdeel als stalgedeelte worden geïdentificeerd. Het andere huisdeel is dan het woongedeelte geweest. In deze westelijke helft van de plattegrond stond in elk geval één staanderpaar, maar misschien moet het paar ter hoogte van de vermoede ingangen ook tot het woongedeelte worden gerekend. In dat geval stonden de jukken hier ongeveer 6 m uit elkaar. Het is niet helemaal duidelijk geworden waar de westelijke afsluiting van het huis zich exact heeft bevonden. Het is denkbaar dat twee ondiep ingegraven sporen, die in het verlengde van de staanderparen liggen, ook aan het gebouw moeten worden toegeschreven. Dit mogelijke staanderpaar bevindt zich op ruim 5 m afstand van het meest duidelijke juk in het midden van het westelijke huisdeel. Langs de korte westzijde bevindt zich een greppel (G9) die aan de huisplaats kan worden toegeschreven en vermoedelijk als huisgreppel mag worden geïnterpreteerd. Hoe het ook zij, er bestond in elk geval een grote open ‘leefruimte’ in dit huisdeel. Een ca. 0,20 m diepe kuil, tussen de vermoedelijke scheiding van woon- en stalgedeelte, bleek bijzonder veel houtskool te bevatten en het aanwezige vondstmateriaal is over het algemeen secundair verbrand. Mogelijk vertegenwoordigt dit spoor een stookplaats of heeft het als voorraadkuil of opslag gediend.44 39. 40. 41. 42. 43. 44. Slofstra 1991, 139. Van Es 1981, 173; Vos 2002; Wesselingh 2000 met verwijzingen. Vergelijk Vos 2002 voor een aantal overeenkomstige ‘vuile vlekken’ bij de ingangen van bijvoorbeeld de huizen H10 en H11 te Wijk bij Duurstede. Zie verder ook Steenbeek (1983) die op basis van dat huisafval bij de ingangen, poogt met behulp van een fosfaatanalyse de haardplaats aan te tonen bij een woonstalhuis op De Horden te Wijk bij Duurstede. Waterbolk 1975. Harsema 1985, 223. Het spoor lijkt te klein voor een ‘keldertje’. Vergelijk de positie van de kuilen bij de plattegronden H1 en H2 van Wijk bij Duurstede De Horden (Vos 2002) en structuur 1 te Kesteren (Siemons 2001,91). 21 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad Verder mag misschien nog een aantal hierna beschreven sporen tot het zogenaamde erf van H1 worden gerekend. Het gaat om greppel G9 die de vermoedelijke westzijde van het gebouw omsluit en de even daarbuiten gelegen waterput W1. De diepte van de ingegraven gebouwsporen is opmerkelijk gering, gemiddeld 20 cm. De oorzaak hiervoor ligt in het feit dat het onderzoeksgebied in belangrijke mate is afgetopt (zie boven). Verder is bij slechts drie middenstijlen, afgezien van de paalkuilen, de zogenaamde paalkern waargenomen (afb. 11). Daaruit mag worden afgelezen dat de palen rechtstandig geplaatst waren.45 In alle overige gevallen ontbreken de eigenlijke paalkernen zodat niet de exacte locaties van de palen kan worden aangegeven. De gemiddelde diepte van de kuilen waarin de middenstijlen hebben gestaan bedroeg slechts 0,25 m. Van de wandstijlen was niet meer dan 0,11 m bewaard gebleven. De wandgreppels zijn tot een maximale diepte van 0,08 m herkend. De sporen van palen die geen dragende functie gehad hebben, maar ongetwijfeld een rol speelden bij de indeling van een woonstalhuis - zoals tussenwanden en stalboxen - zijn niet teruggevonden. Afb. 11 Gecoupeerde paalkuilen van huisplattegrond H1. Tot slot kan over de datering van H1, aan de hand van de vondsten uit de grondsporen, het volgende worden opgemerkt. Indien alleen de vondsten uit de daadwerkelijk grondsporen van het huis worden bekeken -dus uit de wanden en de paalkuilen - blijkt ongeveer 65 % handgevormd en 35 % van Romeinse makelij te zijn. Onder de Romeinse vondsten bevinden zich geverfde scherven in techniek A en B, gebronsd aardewerk, kurkurn (HBW 75, 94), Zuid-Gallische terra sigillata (Dragendorff 18), witte amfoorkruik (Niederbieber 62 of 67) en naast blauwgrijs ook een aantal scherven rood kustaardewerk. Deze scherven dateren het huis vanaf de Flavische periode tot in de eerste helft van de 2e eeuw n.Chr. De procentuele aantallen tussen de inheemse en Romeinse vondsten van het erf en de ingangen geven een meer gelijkmatige verhouding weer van respectievelijk 48:52 %. Ook hier vinden we weer voornamelijk 1e eeuwse, Flavische potvormen en typen (terra nigra HBW 17,18,31,94; techniek A, Stuart 1; Hofheim 50/51; terra sigillata Déchelette 67), en ook wat later gedateerd materiaal zoals rood kustaardewerk. Het geheel geeft een datering voor H1 vanaf 70 n.Chr. tot de eerste helft van de 2e eeuw n.Chr. 3.4 Waterputten en kuilen 45. Bij het onderzoek moet echter rekening worden gehouden met het feit dat in een verticaal gegraven paalkuil niet altijd een verticale paal hoeft hebben gestaan (Harsema 1985, 214). De precieze reconstructie van de gebouwen valt echter buiten dit rapport. Zie daarvoor bijvoorbeeld Huijts 1992. Verspreid over het onderzoeksterrein zijn ongeveer 100 sporen aangetroffen die wat betreft omvang tot de categorie kuilen gerekend mogen worden. Van de meeste bleek niet veel meer dan enkele centimeters bewaard gebleven. Sommige zijn niet of nauwelijks vervuild en laten in structuur weinig verschillen zien met de directe omgeving. Deze sporen zijn niet beter te omschrijven dan ‘vlekken’ en vormen vermoedelijk geen antropogene fenomenen. Ook is een aantal grote vlekken teruggevonden, die waarschijnlijk veroorzaakt zijn door zogenaamde boomvallen. Dit zijn natuurlijke kuilen die ontstaan wanneer de wortels van omgevallen bomen de aangehechte grond meetrekken. Uiteindelijk is een klein aantal grondsporen geselecteerd die met zekerheid door mensenhanden zijn gegraven. Niettemin laat de diepte van de kuilen grote verschillen zien en mag ook uit de vondst- 22 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad Afb. 12 Uitschaven en couperen van K2. dichtheid geconcludeerd worden dat ze niet allemaal dezelfde functie gehad hebben. Het grootste gedeelte van de kuilen zal dienst hebben gedaan als afvalkuil. Dergelijke kuilen kenmerken zich vaak door het voorkomen van een breed vondstenspectrum. Daarnaast komt er in afvalkuilen relatief veel houtskool voor, wanneer het afval eerst is verbrand voordat het is ‘opgeruimd’. De hoeveelheid houtskool en verkleuring van de direct omliggende vaste grond, als gevolg van extreme hitte, kan daarbij een aanwijzing zijn voor verbranding in situ of verbranding op een centrale, elders gelegen, brandplaats.46 De meeste kuilen liggen in de directe omgeving van H1 en variëren in diepte van 0,15 m tot maximaal 0,35 m. Een groot aantal hiervan is niet gedefinieerd met een structuurnummer en ook niet apart omschreven. De reden hiervoor zijn de grote overeenkomsten tussen de kuilen. Ze hebben over het algemeen een doorsnede van 1 à 2 m, zijn ovaal of enigszins rechthoekig van vorm en hebben een maximale diepte van 0,35 m (tot 1,50 m÷ NAP). Vondstmateriaal uit deze sporen kan vaak niet scherper gedateerd worden dan de Flavische periode tot het einde van de 2e eeuw. Een duidelijke functie van de kuilen is zoals gezegd niet achterhaald. Het is niet uitgesloten dat zich tussen deze kuilen nog sporen bevinden die aan een (onherkenbaar) gebouw moeten worden toegeschreven. Tussen H1 en de Romeinse weg bevindt zich verder een aantal kuilen waarin opvallend veel grind is aangetroffen. Blijkbaar hebben deze sporen opengelegen, zodat er grind in terecht kon komen. Ook de functie van deze kuilen is onduidelijk. Misschien hebben ze iets met de weg van doen gehad, waarbij valt te denken aan uit de kuilen afkomstige grond t.b.v. de constructie en/of het herstel van het grondlichaam of wegtracé. Een aantal, soms opmerkelijke, kuilen rond H1 worden hier wel kort beschreven. Dat geldt ook voor de antropogene grondsporen op de rest van het onderzoeksgebied (zie afb. 8). Kuil 1 (put 1, S11) is al eerder omschreven in het AAO-rapport en betreft een kuil van onregelmatige vorm met afmetingen van 1,30 bij 1 m. De donkergrijs gekleurde vulling bevatte veel houtskool. K1 was zichtbaar op 1,40 m÷ NAP en had een diepte van 30 cm. Het vondstmateriaal kan in de 2e eeuw gedateerd worden. Kuil 2 (put 7, S9) is een vrijwel vierkante kuil van 1,10 bij 1 m met een donkergrijs gekleurde, vuile vulling met veel houtskool. Het spoor werd zichtbaar op 1,67 m÷ NAP en had een diepte van 29 cm. Bij het uitschaven en couperen van de kuil bleek dat zich onder de kuil vier paalgaten bevonden, waarin ca. 50 cm diepe palen hebben gestaan, tot op 2,46 m÷ NAP (afb. 12). Deze palen stonden in een vierkant, waarbij de onderlinge afmetingen hart op hart ongeveer 55 cm bedroeg (afb. 13). De functie hiervan is onverklaard. Een spieker behoort tot de mogelijkheden, hoewel de diepte van de palen in relatie tot de omvang wel erg frappant is. Verder mag misschien gedacht worden aan een fundering van iets dat boven maaiveld heeft bestaan. In K2 is betrekkelijk veel vondstmateriaal (n=75) gevonden, waarvan ongeveer 25% handgevormd, inheems materiaal. Het gedraaide aardewerk betreft o.a. een rand van een terra sigillata bord (type Dragendorff 18/31), blauwgrijs kustaardewerk (type Holwerda 140/2), terra nigra, Zuid-Gallische terra sigillata, en geverfd aardewerk in de Brunsting technieken A en B. Op basis hiervan is K2 in de eerste helft van de 2e eeuw n.Chr. te dateren. 46. Vgl. Blom in druk. 23 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad Afb. 13 Twee van de vier paalgaten onder K2. 47. 48. Aanduiding van typen naar Dressel 1878. Aanduiding van typen naar Holwerda 1941. De ronde kuil 3 (put 3, S13) betreft een bruin tot donkerbruin gekleurd, zavelig opgevuld spoor met een doorsnede van ongeveer 1 m. Het spoor werd zichtbaar op 1,51 m÷ NAP en ging maximaal 30 cm diep. Uit de vulling werd alleen Romeins aardewerk (n=45) geborgen, o.a. geverfde waar in de Brunsting technieken A en B, een wrijfschaal type Stuart 149, amfoor type Dressel 20,47 terra nigra type HBW 94,48 en een rand van een kan van het type Niederbieber 96. Met name die laatstgenoemde scherf dateert het spoor K3 aan het eind van de 2e eeuw n.Chr. Aangezien de kuil is aangelegd in de bovenste vullingen van de restgeul, mag hieruit geconcludeerd worden dat deze restgeul aan het eind van de 2e eeuw blijkbaar ver genoeg verland was om een kuil in uit te graven. Een deel van het vondstmateriaal uit K3 kan daarom ook opspit zijn uit de restgeul. Kuil 4 (put 5, S3) is een zavelige kuil met een doorsnede van ongeveer 1,5 m. De grijsbruin gekleurde vulling bevatte iets houtskool en kleibrokken, en werd zichtbaar op 1,57 m÷ NAP. De diepte van het spoor is niet vastgesteld en ook zijn geen vondsten gedaan. In kuil 5 (put 3, S16) zijn eveneens geen vondsten gedaan. De kuil had eveneens een grijsbruin gekleurde, zavelige vulling en had een doorsnede van gemiddeld 3 m. Het spoor werd voor het eerst gezien op een diepte van 1,50 m÷ NAP en ging maximaal 30 cm diep. De kuil bevatte geen vondsten maar oversneed wel de sporen van greppel G8, die mogelijk in de 1e eeuw gedateerd moet worden. Kuil 6 (put 5, S19) werd op 1,54 m÷ NAP waargenomen en ging 18 cm, diep. De donkergrijs gekleurde vulling bevatte houtskool. De kuil had afmetingen van 0,90 bij 0,50 m. Van de vondsten was ongeveer 70 % handgevormd. De gedraaide keramiek kan niet specifieker dan de Romeinse tijd worden gedateerd. Kuil 7 (put 4, S1) betreft een vrij kleine kuil met een doorsnede van maximaal 0,70 m. De grijze vulling werd zichtbaar op 1,55 m÷ NAP. De diepte van de kuil bedroeg maximaal 20 cm. Van de 20 scherven zijn er 14 handgevormd. Tussen de Romeinse scherven bevindt zich o.a. een rand van een Zuid-Gallische schaal type Dragendorff 36, die in de Flavische periode gedateerd mag worden. Van kuil 8 (put 4, S5), die op 1,50 m÷ NAP zichtbaar werd, is de diepte onbekend gebleven. De bruingrijs gekleurde, zavelige vulling bevatte iets houtskool. Er zijn geen vondsten gedaan. In de donkergrijs gekleurde kuil 9 (put 7, S10) met houtskoolrijke, zavelige vulling zijn vondsten o.a. een ruwwandige kom van het type Niederbieber 104 - gedaan die de kuil in de 2e eeuw dateren. Het vrij kleine spoor, van ca. 1,20 bij 0,55 m, was zichtbaar op een hoogte van 1,55 m÷ NAP en ging vanaf dat niveau nog slechts 12 cm diep. Kuil 10 (put 6, S18/ put 10, S20) betreft een zeer omvangrijke kuil van ca. 3 bij 5 m met een opvallend geringe diepte van slechts 10 cm. Het spoor werd zichtbaar op een hoogte van ca. 1,35 m÷ NAP. In de grijsbruin gevlekt gekleurde vulling was iets houtskool aanwezig en in de kuil zijn maar enkele vondsten gedaan die K10 niet nader dateren dan de Romeinse tijd. De kuil oversnijdt echter de sporen van greppel G13, die op basis van de vondsten in de 1e eeuw gedateerd mag worden, hetgeen een terminus ante quem geeft voor de datering van K10. Kuil 11 (put 10, S21) is een grijsbruin gekleurd grondspoor met een iets houtskoolrijke vulling, en heeft afmetingen van ongeveer 2,30 bij 1,40 m. De kuil had een diepte van 20 cm, gemeten vanaf vlakniveau 1,50 m÷ NAP. Het weinige vondstmateriaal duidt op de Romeinse tijd. Van kuil 12 (put 10, S3) werd op 1,30 m÷ NAP voor het eerst iets zichtbaar. Het ging om een kuil van ongeveer 1,90 bij 1,20 m, die in een cluster van andere grondverkleuringen is aangetroffen tussen 24 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad Afb. 14 Foto van enkele complete stukken aardewerk uit kuil K21. de huisplaats en de weg. De vulling van het spoor was donker grijsbruin gekleurd en bevatte betrekkelijk veel houtskool. Het spoor ging slechts 14 cm diep. In K12 zijn geen vondsten gedaan. Kuil 13 (put 6, S27/64) betreft een ovaalvormige kuil met afmetingen van ongeveer 1,80 bij 1 m. De kuil werd zichtbaar op en hoogte van 1,43 m÷ NAP en had een diepte van nog 12 cm. Uit de grijsbruin gekleurde, zavelige vulling zijn drie gedraaide scherven afkomstig, waaronder een fragment van een geverfde beker in techniek A, die K13 in de 1e eeuw dateren. De ronde kuil 14 (put 6, S23) met een doorsnede van ruim 2 m heeft een bruingrijs gekleurde vulling waarin wat houtskool aanwezig was. De kuil was op 1,33 m÷ NAP zichtbaar en ging vanaf dat niveau nog 13 cm diep. Het vondstmateriaal bestaat uit 14 scherven waarvan er 9 handgevormd zijn. Het gedraaide materiaal is niet specifieker te dateren dan de Romeinse tijd. De kuil is oversneden door greppel G10, die op basis van het vondstmateriaal in de tweede helft van de 2e eeuw gedateerd mag worden. Kuil 15 (put 9, S75) betreft de grondsporen van een rechthoekige kuil met afmetingen van 2,30 bij 1,70 m. Het grijs gevlekte spoor was enigszins vaag met een iets vervuilde vulling. De kuil werd zichtbaar op 1,25 m÷ NAP, en ging vanaf dat niveau nog slechts 9 cm diep; vlakke bodem. In het Afb. 15 Foto van de doorsnede over kuil W1. (Opname vanuit het westen) 25 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad Afb. 16 Foto van de doorsnede over kuil W2. (Opname vanuit het noorden) spoor zijn 5 Romeinse scherven aangetroffen, waaronder twee wandscherven van geverfd waar in techniek A/B. De kuil oversnijdt echter een laat 2e eeuwse greppel G10, zodat de kuil K15 op zijn vroegst aan het einde van 2e eeuw gedateerd kan worden. De kuilen K16 (put 9, S74), K17 (put 9, S73) en K18 (put 6, S69) waren zichtbaar op een vlakniveau van ca. 1,25 m÷ NAP. Twee van de drie kuilen (K17, K18) hadden een vrij rechthoekige vorm en een gemiddelde doorsnede van ongeveer 1,40 m. Aangezien deze twee kuilen elkaar oversneden, kunnen ze niet gelijktijdig open hebben gelegen. Van de derde kuil K16) was de doorsnede wat groter - ruim 2 m- en was de vorm betrekkelijk onregelmatig. Alledrie de kuilen hadden grijsbruin gekleurde tot donkergrijze vullingen. De sporen gingen maximaal 12 cm diep en in geen van de kuilen zijn vondsten gedaan. De sporen kunnen tot de huisplaats worden gerekend. Kuil 19 (put 9, S37) betreft een vrij groot spoor met afmetingen van ca. 1,60 bij 1,80 m. De donkergrijs gekleurde, houtskoolrijke vulling was zichtbaar op 1,09 m÷ NAP en ging vanaf daar nog 41 cm diep. In de kuil zijn 29 vondsten gedaan, waarvan 75 % handgevormd is. De gedraaide scherven bestaan uit geverfde waar techniek B, rood kustaardewerk, een ruwwandige dekselrand (Niederbieber 120A), en een bodem van terra sigillata uit Zuid-Gallië. Op basis hiervan mag K19 in de eerste helft van de 2e eeuw gedateerd worden. De afmetingen van de rechthoekige kuil 20 (put 9, S20) bedragen 2,60 bij 1,50 m. De kuil was zichtbaar vanaf 1,10 m÷ NAP en ging nog 10 cm diep. De donkergrijs gekleurde vulling bevatte zeer veel houtskool. Van de ongeveer 50 scherven was 65 % van inheemse makelij. Onder de gedraaide scherven werd o.a. een ruwwandige dekselrand van het type Niederbieber 120A aangetroffen. De kuil dient op zijn vroegst aan het eind van de 2e eeuw gedateerd te worden, aangezien K20 de laat 2e eeuwse greppel G10 oversnijdt. Kuil 21 (put 9, S46/92) is te omschrijven als een grote, zeer vuile, donkergrijs gekleurd spoor met zeer veel vondstmateriaal en houtskool en met afmetingen van ongeveer 4,25 bij 6,50 m. Het spoor was voor het eerst duidelijk zichtbaar op 1,10 m÷ NAP en ging vanaf dat niveau nog ca. 25 cm diep. De bodem van de kuil was vlak en recht. Uit de noordwestelijke zijde van de kuil verliep een greppel (G6) met een noord-zuid oriëntatie. De precieze relatie tussen deze greppel en K21 is niet vast komen te staan. Vermoedelijk dateert de greppel uit een vroegere periode, maar zekerheid daarover is er niet. In K21 zijn bijzonder veel vondsten gedaan (n=420) - waaronder ook enkele complete exemplaren (afb. 14) - , waarvan ongeveer 50 % uit handgevormd materiaal bestond. Tussen het Romeinse, gedraaide materiaal bevonden zich de volgende dateerbare scherven: geverfde beker in techniek A (Stuart 1); geverfde beker in techniek B (Stuart 1 en 2); terra nigrascherven (HBW55); amfoor type Dressel 20; ruwwandige potten (Stuart 201A, 213A); Midden/ Oost-Gallische terra sigillata (Dragendorff 27, 37); Zuid-Gallische terra sigillata (Dragendorff 18); en blauwgrijs kustaardewerk (Holwerda 116, 133/6). De kuil kan op basis van dit aardewerkcomplex gedateerd worden vanaf de eerste helft van de 2e eeuw n.Chr. 26 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad De laatste hier beschreven kuilen onderscheidden zich door hun ingegraven diepte: W1 (put 6, S42) en W2 (put 7, S14). Beide kuilen hebben een vergelijkbare diepte tot op 2,60 m÷ NAP. Door het verschil in vlakhoogte waarop de beide sporen zijn aangetroffen, is W1 (afb. 15) over een diepte van 1,35 m bewaard gebleven en is van W2 (afb. 16) ongeveer 1,10 m bekend geworden. Laatstgenoemde grondspoor is oversneden door een recente greppel (put 7, S13), waarin overigens een betrekkelijk grote hoeveelheid Romeinse vondstmateriaal werd geborgen. Aangezien beide kuilen tot onder de permanente grondwaterstand zijn ingegraven, mag worden aangenomen dat ze een rol in de watervoorziening hebben gespeeld. Hoewel er geen sporen van een houten bekisting zijn aangetroffen, ligt een functie als waterput zeer voor de hand. Beide kuilen kennen een opmerkelijke eerste (onderste) vulling die volledig uit (grof) zand bestaat. Dit zand komt op vergelijkbare diepte in de directe omgeving niet voor. Mogelijk is dit pakket zand voor de zuivering van het grondwater opzettelijk in de kuilen gedumpt. In de dwarsdoorsneden van beide kuilen is duidelijk waargenomen dat de sporen naar onder toe breed uitlopen. Dit zou veroorzaakt kunnen zijn door het ‘inklappen’ van een houten bekisting. De bekisting zelf is, vermoedelijk na de tegenwoordige verlaging van het grondwaterpeil, volledig vergaan. Het is tot slot aantrekkelijk om W1 tot het erf van boerderij H1 te rekenen. De datering van W1 dient ook op de overgang van de 1e naar de 2e eeuw te worden geplaatst. Het percentage inheemsRomeins bedraagt 30:70 %. Goed dateerbare gedraaide scherven bestaan o.a. uit geverfde waar in Brunsting technieken A en B (type Stuart 2), een terra sigillatabord en kop (Dragendorff 27) uit Midden/Oost-Gallië, en wat blauwgrijs kustaardewerk. W2 heeft wat minder vondsten opgeleverd, en de verhouding inheems-Romeins (85:15%) is ook beduidend anders dan die van W1. Het gedraaide materiaal bestaat uit niet specifiek dateerbare scherven, uitgezonderd misschien een ruwwandige deksel (type Niederbieber 120A), die de waterput, ondanks het hoge percentage handgevormd, vermoedelijk in de 2e eeuw dateert. 3.5 Greppels Greppelsystemen op nederzettingsterreinen hebben over het algemeen meerdere functies. Ze zorgden voor een structurele ordening binnen het terrein in zijn geheel of de afzonderlijke erven. Daarnaast zorgden de sloten voor drainage van het bewoonde areaal en hielden ze vee binnen of juist buiten de nederzetting. In een aantal gevallen werkte de aanwezigheid van greppelsystemen ook statusverhogend. Deze genoemde kenmerken waren niet strikt van elkaar gescheiden, maar konden als het ware in één systeem zijn verenigd. Op het onderzoeksterrein is een aantal greppels aangetroffen, die over een langere afstand zijn te volgen en vermoedelijk kunnen worden geïnterpreteerd als omheiningsgreppels (G1, G2, G3). In het westelijke deel van het onderzoeksgebied lagen deze greppels parallel aan elkaar en zijn geen onderlinge oversnijdingen vastgesteld. Meer naar het oosten liepen de sloten uit elkaar, maar ook daar konden geen relatieve dateringen aan de hand van oversnijdingen van grondsporen worden vastgesteld. Zodoende moeten deze omheiningssloten op basis van het vondstmateriaal nader gedateerd worden. Omheiningsgreppel 1 (put 3, S7 / put 5, S9 / put 8, S3, S5) kon over een lengte van 60 m worden opgetekend en beslaat een halve cirkel die van noordwest naar noordoost verloopt. De greppel heeft een maximale breedte van 1,05 m gehad. De grijs tot donkergrijs gekleurde vulling bevatte betrekkelijk veel houtskoolresten en was zavelig van textuur. De greppel is op meerdere plaatsen gecoupeerd, waaruit kon worden afgelezen dat de bodem zich op 1,40 m÷ NAP bevond. Er is geen verval vastgesteld in de hellingshoek richting de restgeul aan de westzijde van het onderzoeksterrein. Uit de vondsten blijkt dat de greppel vermoedelijk tot aan het eind van de 2e eeuw gefunctioneerd moet hebben (o.a. geverfd techniek C; Midden/Oost-Gallische terra sigillata; ruwwandige kom type Niederbieber 104 en kookpot Niederbieber 89). Ook de procentuele verhouding tussen het inheems en Romeins (15:85 %) wijst in die richting. Echter, bij de dateringen van greppels dient men bedacht te zijn op het gegeven dat als een greppel een aantal decennia heeft opengelegen, het voor de drainage noodzakelijk is dat hij regelmatig wordt uitgediept of opgeschoond. Daardoor moeten we er rekening mee houden dat een gedeelte van het vondstmateriaal uit de sloten is verdwenen, waarbij geldt dat door dergelijke opschoning meer oud dan jong materiaal is verdwenen. Omdat het jongere materiaal dan oververtegenwoordigd is, bieden ook percentuele verhoudingen minder houvast. Bovendien kan de ene sloot langer open hebben gelegen dan de andere, waardoor de uitkomsten een vertekend beeld opleveren. Omheiningsgreppel 2 (put 3, S5 / put 5, S23 / put 8, S2) is over vrijwel dezelfde lengte te volgen als G1 en loopt daar ook parallel aan. De greppelvulling bestond uit een bruingrijs gekleurde zware zavel met houtskool. Het spoor was goed zichtbaar op een vlakniveau van gemiddeld 1,61 m÷ NAP. De bodem bevond zich op ongeveer 1,58 m÷ NAP. In de sloot zijn een kleine dertig vondsten waarvan eenderde deel handgevormd materiaal betreft. De Romeinse scherven, o.a. rood kustaardewerk, Midden/Oost-Gallische terra sigillata (Dragendorff 37), dateren de greppel in de 2e eeuw. 27 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad De laatste, vermoedelijke omheiningsgreppel 3 (put 3, S6 / put 8, S1) loopt in het oostelijke terreingedeelte parallel aan de andere twee, maar buigt verder niet af in noordoostelijke richting. De vrij brede sloot, van maximaal 1,60 m in doorsnede, heeft een noordwest-zuidoost oriëntatie en ging vanaf vlakniveau 1,50 m÷ NAP nog ongeveer 8 cm diep. De vulling van de greppel was grijs tot donkergrijs gekleurd en bestond uit lichte klei / zware zavel. In de sloot is slechts één scherf gevonden; een wandscherf van een beige gekleurde amfoorkruik, die niet nader dan in de Romeinse tijd te dateren is. Een aantal andere greppels is over een veel geringere lengte uitgegraven en gedocumenteerd. Ze zijn hier kort allemaal apart beschreven en waar mogelijk gedateerd. In algemene zin moet bij deze greppels eerder aan een functie op het erf gedacht worden. Welke dit zijn geweest is moeilijk te achterhalen. Men moet denken aan greppels om huizen, spiekers, bijgebouwen of misschien veekralen. Ook kan er sprake zijn van specifieke drainage van drassige delen van het erf, of bermsloten van weggetjes of paadjes in de nederzetting. Daarnaast is het denkbaar dat de greppels even ten zuiden van de Romeinse weg, juist iets met dat tracé van doen hebben gehad. Afb.17 Foto van compleet aardewerk uit greppel G5. 49. Dit is conform de afspraak tussen de opdrachtgever, de ROB en de opdrachtnemer. Greppel 4 (put 2, S5) was op 1,43 m÷ NAP zichtbaar als een donkergrijs gekleurde, houtskoolrijk spoor waarin zich veel vondstmateriaal bevond, onder meer aardewerk en tufsteen. De greppel ligt in het noordwestelijke deel van het onderzoeksgebied, ongeveer 20 m ten zuiden van de Romeinse weg en heeft exact dezelfde oriëntatie als de weg. Het spoor heeft een breedte van maximaal 1,15 m en een aantoonbare lengte van bijna 5,50 m. De diepte van de halfronde bodem is vastgesteld op 40 cm onder vlakniveau. Aan de westzijde van het spoor is een, voor deze site opmerkelijk grote, hoeveelheid tufsteen aangetroffen. Ook is er keramisch bouwmateriaal, o.a. een imbrex, in deze greppel gevonden. Daarnaast is een grote hoeveelheid aardewerk gevonden (n=349), waarvan 70 % uit handgevormd materiaal bestaat. Tussen het gedraaide aardewerk bevinden zich o.a. scherven van ruwwandig aardewerk (Stuart 201A, 204); een geverfde beker in techniek A (Stuart 1); Zuid-Gallische terra sigillata; blauwgrijs kustaardewerk; terra nigra-aardewerk (HBW 27); een amfoor van mogelijk het type Pélichet 47. Het totale ensemble rechtvaardigt een datering in de Flavische periode. In de greppel 5 (put 6, S7) is een dusdanige grote hoeveelheid vondstmateriaal aangetroffen (n=2000) - waaronder o.a. een compleet exemplaar (afb. 17) -, dat over de uitwerking van dit spoor aparte afspraken zijn gemaakt met de opdrachtgever. Om tijd te besparen is het materiaal alleen d.m.v. een zogenaamde quick scan bekeken.49 Het spoor had een donkergrijs gekleurde vulling met veel houtskoolresten. G5 werd zichtbaar op 1,50 m÷ NAP en had afmetingen van ca. 1,45 m bij ruim 10 m, en een maximale diepte van 24 cm. De greppel lag even ten zuiden van H1, op ca. 10 m afstand, en een associatie met dit gebouw is goed denkbaar. Het jongst gedateerde vondstmateriaal uit G5 stamt uit het eind van de 2e eeuw n.Chr. 28 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad Greppel 6 (put 9, S60) betreft een donkergrijs gekleurde greppel met daarin houtskool en betrekkelijk veel grind. Het spoor was al zichtbaar op 1,09 m÷ NAP en de bodem, die een ronde vorm had, lag 45 cm lager dan dit niveau. De greppel had een breedte van ca. 1 m en lengte van ruim 7 m. Het spoor sloot direct aan op K21, welke eerder is beschreven. Het vondstmateriaal bestaat uit 275 scherven, waarvan ongeveer 40 % van handgevormde makelij is. Tussen het gedraaide materiaal bevinden zich geverfde bekers in techniek A/B (Stuart 2), ruwwandig vaatwerk (typen Stuart 201A, 204, 217), blauwgrijs kustaardewerk, delen van een wrijfschaal (Stuart 149) en Zuid-Gallische terra sigillata (Dragendorff 27, 37). Hier zitten zowel vroeg-Flavische exemplaren bij -zoals de beker Stuart 204-, maar ook materiaal dat rond het einde van de 1e eeuw gedateerd kan worden. G6 dateert zodoende uit de Flavische periode. Greppel 7 (put 2, S6) heeft een breedte van maximaal 1,40 m en kon over een lengte van 7,80 m worden genomen. De greppel is al genoemd bij de beschrijving van de Romeinse weg, en heeft vermoedelijk als bermsloot gediend. Toch is het spoor maar over een zeer gering gedeelte van het onderzoeksgebied waargenomen. Dit is waarschijnlijk veroorzaakt door het glooiende reliëf in het onderzoeksgebied, waardoor niet is uitgesloten dat de greppel oorspronkelijk een veel groter deel van het wegtracé of talud begeleidde. Het spoor was zichtbaar op 1,29 m÷ NAP. De diepte van de sloot is helaas niet vastgesteld. De vulling bestond uit donkergrijsbruin gekleurde klei met veel grind. Uit het spoor kwamen 67 scherven van minimaal drie potindividuen, namelijk een amfoor type Dressel 20 (50 wandscherven), blauwgrijs kustaardewerk (16 wandscherven) en één vrij opmerkelijke bruingekleurde bekerbodem van kustaardewerk. Op basis van dit materiaal mag de greppel in de Flavische tijd gedateerd worden. Greppel 8 (put 3, S17) betreft een grijs gekleurd grondspoor met een zavelige vulling, waarin wat houtskool aanwezig was. De greppel was maximaal 0,80 m breed en is over een lengte van ca. 6,50 m waargenomen. Aan de zuidzijde van de greppel is het spoor afgesneden door kuil K5. De greppel werd gezien op een vlakhoogte van 1,52 m÷ NAP en had daar nog een diepte van slechts 8 cm. Afgezien van een wijnamfoor (Pélichet 47) en wat blauwgrijs kustaardewerk, zijn er ook nog een paar scherven van Laat-Middeleeuwse oorsprong in de greppel aangetroffen. Een Romeinse datering is daarmee niet geheel zeker gesteld, maar ligt vermoedelijk in de Flavische periode. Greppel 9 (put 6, S40) is een greppel die hoogstwaarschijnlijk tot de huisplaats van H1 moet hebben behoord. Vermoedelijk betreft het hier een huisgreppel of eventueel een erfgreppel. De functie van de greppel ligt vermoedelijk in het opvangen en afvoeren van hemelwater dat bij neerslag van het dak van het gebouw afliep. Het is echter niet helemaal zeker of de sporen van H1 wel tot aan deze greppel reikten. Het zou daarom ook om een erfbegrenzende greppel kunnen gaan die het woonerf aan de westzijde heeft omsloten. De maximaal 1 m brede greppel bevindt zich immers aan de westkant van het huis en sluit de korte zijde van H1 af. De noordzijde van de greppel loopt wat breder uit tot een spoor met afmetingen van haast 4 bij 3 m. Even ten westen van deze greppel is trouwens waterput W1 aangetroffen, die misschien ook nog tot de huisplaats mag worden gerekend. Het spoor was zichtbaar op een niveau van 1,20 - 1,30 m÷ NAP en had een diepte van 10 à 20 cm. Het vondstmateriaal bestaat uit 32 scherven waarvan ongeveer 65 % handgevormd, inheems materiaal. Tussen de Romeinse gedraaide scherven bevinden zich scherven van een geverfde beker in techniek B, amfoorkruiken, en een ruwwandige kom (Stuart 202/210). Deze duiden op een datering van het spoor op zijn vroegst aan het eind van de 1e eeuw en de loop van de 2e eeuw n.Chr. Greppel 10 (put 6, S12, S37 / put 9, S24) heeft een opmerkelijke vorm en plaats op het opgegraven terrein. Het spoor bevindt zich stratigrafisch onder de huisplattegrond H1 en heeft twee opmerkelijke, overigens tegengestelde, haakvormige uiteinden. Het spoor heeft een grijs tot donkergrijs gekleurde vulling met veel houtskool. G10 was zichtbaar op een vlakhoogte die lag tussen 1,10 en 1,33 m÷ NAP. De diepte van het spoor was zeer marginaal. Het is ook daardoor de vraag of dit grondspoor wel daadwerkelijk als greppel is te interpreteren. Ondanks dat kwamen uit het spoor ruim 100 scherven aardewerk, waarvan 45% uit handgevormd materiaal bestaat. Het is niet zeker geworden of dit materiaal werkelijk alleen aan dit spoor moet worden toegeschreven of dat het opspit vanuit andere contexten betreft. Onder de gedraaide scherven bevinden zich een kruik van het type Hofheim 50/51 (Stuart 107), blauwgrijs en rood kustaardewerk, een drieledig oor, een amfoor type Dressel 20, een wrijfschaal Stuart 149, een ruwwandige rand van mogelijk het type Niederbieber 111, en een Zuid-Gallische grote kop (type Dragendorff 27g). In het spoor is verder nog wat verbrand bot aangetroffen, waarvan overigens niet is vastgesteld of het hier om menselijk of dierlijk bot gaat. G10 dient op basis van de vondsten en de oversnijding door H1 te worden gedateerd in de 1e eeuw. In greppel 11 (put 4, S11) zijn geen vondsten gedaan. Het spoor ligt gelijk georiënteerd als de Romeinse weg, echter op ca. 50 m afstand. Evenals G4 en G7 is de greppel over een zeer gering aantal meters navolgbaar; slechts 6 m. Een relatie tussen de greppel en de weg is daarom geenszins zeker. G11 was maximaal 1,40 m breed, werd zichtbaar op 1,50 m÷ NAP en had een bruingrijze zavelige vulling waarin zich wat houtskool bevond. De diepte van het spoor is onbekend gebleven. Greppel 12 (put 6, S16 / put 9, S8/S54) betreft een vrij vaag, lichtbruin gekleurd grondspoor dat zich 29 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad gedeeltelijk stratigrafisch onder H1 bevindt. Het is niet zeker of het hier daadwerkelijk om een greppel gaat. De sporen waren immers zeer vaag, en sloten ook niet op elkaar aan in de twee afzonderlijke opgravingsputten. Vondsten zijn er niet gedaan en ook de diepte is niet vastgesteld. Greppel 13 (put 10, S19) betreft een donkergrijs gevlekt, zavelig spoor met veel houtskool. Het spoor ging slechts 6 cm diep, gerekend vanaf het vlakniveau 1,40 m÷ NAP. In de greppel zijn ruim 70 vondsten gedaan, waarvan 60 % uit handgevormde keramiek bestond. Tussen het Romeinse vaatwerk bevonden zich amfoorkruiken, een geverfde beker in techniek A (Stuart 1), kurkurn (HBW75), een wandscherf van gebronsd aardewerk, en enkele ruwwandige potranden (Stuart 201A, 204), hetgeen de greppel in de Flavische periode dateert. 3.6 De restgeul Over de restgeul, op het zuidwestelijke deel van het opgravingsterrein, is in paragraaf 2.2 al uitvoerig geschreven. Hieraan kan nog een aantal zaken worden toegevoegd. Allereerst kon de totale breedte van de kreek, net als zijn maximale diepte niet worden bepaald. De oostelijke begrenzing van de restgeul is grotendeels getraceerd. Echter, de westelijke begrenzing is onbekend gebleven. Wel kan worden gesteld dat de kreek in ieder geval oversneden wordt door de oostelijke bermsloot van het hedendaagse ‘Goudse Rijpad’. Verder uitboren van de restgeul om de maximale breedte te bepalen bleek onmogelijk, doordat de bomen langs het Goudse Rijpad grote verstoringen in de bodem hebben nagelaten. Ten tweede bleek de onderste vulling van de kreek zeer veel vondstmateriaal te bevatten. Het gaat naast het gebruikelijke vondstmateriaal ook om een aantal opvallende vondsten, waaronder een goed geconserveerde hamerdissel en een bronzen speerpunt (zie verder hoofdstuk 7). Ook is veel keramisch bouwmateriaal gevonden, waaronder vloertegels en half-box tile s (hoofdstuk 6). Daarnaast werd een aanzienlijke hoeveelheid natuurstenen bouwmateriaal opgegraven (zie verder hoofdstuk 5). Een derde toevoeging aan de beschrijving van de restgeul is het vermoeden dat, ondanks de bijzonder ‘vage’ oversnijdingen, de greppelsystemen G1, G2 en G3 de laatste opvulling van de restgeul oversnijden. De afwatering van het nederzettingsterrein geschiedde door de voornoemde greppelsystemen, welke allemaal in de (late) 2e eeuw gedateerd kunnen worden. Ook is een van de kuilen (K3) in de bovenste vulling van de restgeul ingegraven. Anders gezegd, uit deze gegevens volgt dat de verlanding van de restgeul in de loop van de 2e eeuw of op zijn laatst aan het eind van de 2e eeuw was voltooid. Aanwijzingen voor het opzettelijk dempen van de kreek zijn overigens niet aangetroffen. 3.7 Ruimtelijke verspreiding van de sporen De opgetekende grondsporen concentreren zich voornamelijk in het noordoosten van het onderzochte perceel. Dit is enigszins opmerkelijk, aangezien de bewoningssporen direct langs het tracé van de Romeinse weg gesitueerd zijn. Echter bij nadere beschouwing blijkt de noordoostelijke hoek van het opgravingsgebied het tegenwoordig hoogst gelegen gedeelte van het onderzoeksgebied te zijn. Het maaiveld verloopt van 1,20 m÷ NAP in het zuiden van het onderzoeksgebied via een hoogte van 0,80 m÷ NAP ter hoogte van de spoorconcentratie tot een maximale hoogte van 0,70 m÷ NAP net voorbij het tracé van de Romeinse weg. Dit verloop laat geen evenredige verdeling zien en het is onwaarschijnlijk dat dergelijke hoogteverschillen op natuurlijke wijze zijn ontstaan. Eerder moet er rekening gehouden worden met afgraving van (een gedeelte van) het onderzoeksgebied. Enerzijds kan dit afgraven hebben plaatsgevonden in het kader van de dakpanindustrie. Het onderzochte terrein ligt immers midden in het gebied waar, in de afgelopen twee eeuwen, grootschalig klei is gewonnen voor de vervaardiging van dakpannen. Langs de Oude Rijn, tussen Alphen en Bodegraven, hebben tot voor kort dakpanfabrieken gestaan. Anderzijds is het ook denkbaar dat het terrein is afgegraven ten behoeve van de aanleg van de spoordijk, direct ten zuiden van het onderzoeksgebied. Hoe het ook zij, het terrein is ernstig afgetopt. Er is geen vondstlaag aangetroffen, en ook is het oorspronkelijke loopniveau uit de Romeinse tijd niet meer voorhanden. Zodoende valt niet op te maken vanaf welk niveau de aangetroffen grondsporen oorspronkelijk zijn ingegraven. Aan de hand van het hier geschetste beeld van ‘onnatuurlijke’ hoogteverschil in maaiveldhoogte, mag geconcludeerd worden dat de aangetroffen spoorverspreiding niet de oorspronkelijk Romeinse situatie weerspiegeld (zie verder ook hoofdstuk 1.2 en 2.2). De omvang van de nederzetting mag vele malen groter worden verondersteld. Allereerst kan hieraan het hele gebied ten zuiden van de spoorconcentratie worden toegevoegd. Hier bevonden zich tijdens de opgraving alleen nog de grondsporen van de diepst ingegraven fenomenen zoals waterputten en greppels. De ondiepere bewoningssporen zijn vrijwel allemaal verloren gegaan. De greppelsystemen G1, G2 en G3 tekenen vermoedelijk de grens van het nederzettingsterrein. Dit leiden we af uit het feit dat er geen grondsporen zijn aangetroffen ten zuiden van deze greppels. Gezien het bovenstaande hoeft dit niet persé te betekenen dat hier oorspronkelijk geen grondsporen hebben gelegen. Maar aangezien direct ten 30 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad zuiden van de spoordijk het komgebied begint, waar in de Romeinse tijd beslist geen permanente bewoning mogelijk was, is het aannemelijk dat de greppels als afbakening van nederzetting mogen worden geïnterpreteerd. Het is niet duidelijk tot hoever de nederzettingsporen in oostelijke en westelijke richting zich hebben uitgestrekt. Ten westen van het opgravingsterrein lijkt de kreek de spoorverspreiding af te sluiten. Echter, een korte survey op een geploegde akker aan de overzijde van het Goudse Rijpad, leverde een handvol Romeinse scherven op. Ook de meeste vondstmeldingen uit het verleden komen van deze akker en het woonwagenkamp direct ten noorden ervan.50 Hieruit mag minstens worden afgeleid dat de nederzetting zich tot over het Goudse Rijpad heeft uitgestrekt. In oostelijke richting is feitelijk nooit onderzoek gedaan, maar ook hier zal het nederzettingsareaal - onder meer gelet op de incomplete plattegrond van H1, en de greppels G1, 2 en 3 - minstens nog een tiental meters hebben doorgelopen. Naar het noorden toe is eveneens geen zekerheid verkregen. Het is niet erg aannemelijk dat de inheemse vindplaats zich noordelijk van de Romeinse limesweg heeft uitgestrekt. Aan de andere kant zijn tussen de rivier en de weg misschien nog wel (semi-)militaire bouwwerken te verwachten.51 50. 51. Zie Kok 2001. Betrekkelijk recent onderzoek in de Leidsche Rijn heeft aangetoond dat militaire wachtposten zich ook ten noorden van de weg, net voor - d.w.z. stroomopwaarts van - de meander van de rivier hebben bestaan. Tijdens het onderzoek op het Goudse Rijpad was dit inzicht nog niet voorhanden. Zie verder ook hoofdstuk 9. 31 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad 4 Aardewerk - Ryan Niemeijer 4.1 Inleiding Tijdens de definitieve opgraving zijn ongeveer 10.000 stuks aardewerk aangetroffen. Op twee contexten na is het materiaal gedetermineerd en ingevoerd in het programma ‘limesdet’. Het materiaal uit de zuidwestelijke restgeul en greppel G5 is door middel van een quick-scan bekeken.52 In totaal zijn 6994 stuks aardewerk met een gezamenlijk gewicht van bijna 142 kg bestudeerd. Hiervan is 99% in de Romeinse tijd te dateren, 1% bestaat uit Laat- en Post-Middeleeuws materiaal, dat uitsluitend in recente context is aangetroffen. Van de 6908 scherven Romeins aardewerk is 54% gedraaid en 46% handgevormd (grafiek 1). Het aardewerk is over het algemeen sterk verweerd. De fragmenten die van de Romeinse weg komen, lijken enige tijd aan weer en wind blootgesteld te zijn geweest. De greppels zouden nadat het aardewerk erin terechtgekomen is, nog watervoerend geweest kunnen zijn. De scherven zijn vaak sterk afgerond en erg zacht.53 Grafiek 1. Procentuele verhoudingen van het handgevormde en gedraaide aardewerk. 46% 54% Handgevormd Gedraaid 4.2 Het handgevormde aardewerk Afb. 18 Een handgevormde, drieledige pot met handvat. 52. 53. 54. Dit is conform de afspraak tussen de opdrachtgever, de ROB en de opdrachtnemer. Het gaat hier om een aantal van ca.3000 scherven. Dit geldt zelfs voor veel van het Romeinse gedraaide aardewerk . Vgl. Van den Broeke 1986. Het handgevormde aardewerk bestaat uit 3158 fragmenten (36,9 kg). De magering is voor 96% plantaardig, 4% is gemagerd met potgruis en plantaardig materiaal. Op basis van de randfragmenten worden 138 individuen onderscheiden. Het vormenscala is vrij eentonig. De meest voorkomende vorm is de drieledige pot (s-vormig profiel). Enkele bezitten één of twee oren (56 fragmenten van ca. 16 individuen), en één fragment heeft een handvat (afb. 18). Daarnaast zijn enkele exemplaren van tweeledige potten, bekers, een grote kom of schaal en een deksel gevonden. De afwerking is over het algemeen matig. De meeste scherven zijn ‘slordig’ met een kleipapje afgestreken, twaalf zijn geglad. Vanwege deze relatief slordige afwerking is besmijting moeilijk vast te stellen. Enkele randen zijn gedecoreerd. Drie hebben nagelindrukken aan de buitenkant van de rand, vier randen zijn gegolfd of gekarteld. Eén fragment heeft nagelindrukken op de rand. Decoratie op deze plaats komt vooral in de IJzertijd voor. Daarnaast zijn nog vier wandscherven versierd met lijnen. Er zijn enkele fragmenten van mogelijk briquetage-aardewerk aangetroffen, dat gebruikt werd voor zoutopslag en -transport. Het gaat om zes wandfragmenten en een rand van lichtgekleurd, organisch gemagerd, zeer poreus aardewerk, waarschijnlijk van een zoutcilinder.54 Al het handgevormd aardewerk dateert in de Romeinse tijd. Slechts het randfragment met decoratie op de rand is mogelijk vroeger te dateren. 32 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad 4.3 Het gedraaide aardewerk Het gedraaide aardewerk bestaat uit 3750 fragmenten met een gewicht van 102 kg. Op basis van de randfragmenten zijn 310 individuen te onderscheiden. Verspreid over de verschillende materiaalgroepen levert dat het volgende beeld op (tabel 1 en 2). Het grootste deel bestaat uit gewoon gebruiksaardewerk (keukenwaar en aardewerk voor transport en opslag), waarbij vooral de voorraad- en kookpotten in kustaardewerk en in ruwwandige waar sterk vertegenwoordigd zijn. Bekers en kommen zijn vooral uitgevoerd in luxe aardewerk, bestaande uit terra sigillata, geverfde en Belgische waar. Er komen relatief weinig borden voor. In totaal zijn 37 fragmenten van ongeveer 17 individuen aangetroffen, in vooral ruwwandig baksel en terra sigillata. Eén bord is vervaardigd uit rood kustaardewerk. MATERIAAL Kruiken en am foren TOTAAL % INDIVIDU % 46,5 11,6 Belgisch 2,6 5,5 Dikwandig 1,8 6,5 Geverfd 7,4 9,7 Gladwandig 0,1 0,3 Kustaardewerk 21,4 24,8 Ruwwandig 17,9 30,3 2,3 11,3 100% 100% Terra sigillata TOTAAL Tabel 1. Overzicht van de gedraaide materiaalgroepen. KRUIKEN EN AMFOREN In schervenaantal is de categorie kruiken en amforen de grootste. Wanneer we echter naar de randen kijken, blijken er slechts vijfendertig individuen gevonden te zijn, waarvan achttien kruiken, vijftien amforen, een amfoordeksel en een onbekend exemplaar. De lipvorm van de zeven olijfolieamforen Dressel 20 is laat 1e of 2e eeuws. Drie exemplaren hebben Afb. 19 Drie amforen van het type Dressel 20 met stempels en een graffito. 33 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad Totaal Individu 3158 138 3031 131 2delig 24 14 3delig 268 113 Beker 2 2 Deksel 1 Handgevormd Plantaardig Kom/Schaal indet Pot/Plant 78 7 6 Deksel 1 1 indet Amfoor Deksel DRES20 Drie-oor HOFH5051 30 4 4 2 HBW27 1 1 1 1 1 indet 1 12 indet Techniek A 12 94 Beker 10 37 67 indet 24 49 ST1 19 49 ST2 14 3 13 1 Techniek A/B Kruiken en amforen Individu 277 2 Beker 2 Totaal indet ST301 1 2735 10 indet Gebronsd Lyon 3delig indet Geverfd Beker 4 indet 5 36 ST1 3 227 6 ST2 1 1 1 540 7 Beker 50 7 1 NB30 3 127 15 NB32 1 Totaal Individu 1743 Techniek B 145 7 1 13 2 Kruik 18 indet 29 NB62 6 3 ST1 14 NB67 7 1 ST2 48 6 777 1 7 2 PELICH47 23 1 NB32 1 1 Twee-oor 10 indet 3 indet Techniek C ST2 Belgische waar Bruin Totaal Individu 98 17 19 3 HBW17 3 1 HBW27 15 2 indet Kurkurn Kurkurn indet Terra nigra 1 31 5 18 5 9 HBW17/18 1 1 HBW31 1 1 HBW55 13 6 indet 29 1 20 50 15 7 2 ST149 26 13 Wrijfschaal 17 BR37 Dolium ST147 Individu 2 1 Olielamp 1 1 indet 1 Totaal Kustaardewerk Blauwgrijs 19 5 19 5 Individu 803 77 625 71 Amfoor 8 3 Beker 5 1 HOL120 2 2 HOL131 78 4 HOL133/136 28 13 HOL140/142 212 46 Kom 3 1 indet 288 ST110A Rood Amfoor HOL151 indet Tabel 2. Typo(morfo)logische indeling in aardewerkgroepen. 1 1 Totaal Gladwandig Individu 69 Wrijfschaal indet 4 Totaal Dikwandig 3 1 13 48 Pot Techniek D 5 1 1 178 6 126 5 1 1 51 34 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad Totaal Individu 670 94 Bord 2 1 Deksel 4 NB104 2 2 NB111 2 2 NB112 6 1 NB120A 8 6 NB89 42 20 NB96 3 3 453 2 Ruwwandig indet Pot 29 ST201A 62 ST201B 7 6 ST202 3 3 27 ST202/10 1 1 ST204 4 4 ST210 ST213A 5 3 19 6 ST213B 1 1 ST214A 11 1 ST215/216 4 3 ST217 2 2 Totaal Individu 88 35 4 1 Terra sigillata Midden-Gallisch DRAG27 Midden-/ Oost-Gallisch 4 1 1 17 Bakje 1 Bord 2 DRAG18/1 3 DRAG27 1 1 DRAG36 1 12 DRAG37 10 2 DRAG45 2 Kom 1 indet 10 Oost-Gallisch 1 1 4 2 DRAG18/1 1 1 DRAG37 1 NB16 2 1 47 15 Bakje 4 1 Bord 5 DECH67 1 Zuid-Gallisch DRAG18 7 4 DRAG18R 2 1 DRAG27 8 4 DRAG29 7 2 DRAG36 3 1 DRAG37 5 2 indet 5 Zuid-/ Midden-/ Oost-Gallisch indet Tabel 2 (vervolg). Typo(morfo)logische indeling in aardewerkgroepen. 2 2 35 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad een stempel op het oor (afb. 19). Het ene draagt een stempel G.A. met links een ansa, waarachter een M is ingekrast. Mogelijk is dit stempel te dateren in de tweede helft van de 1e eeuw.55 Het tweede stempel leest Q.AGSVBVR. Q. Attius Gemellus was onder Trajanus werkzaam te Avendes, Baetica. Subur zou een afkorting zijn met dezelfde betekenis als figlina: pottenbakkerij.56 Een derde exemplaar draagt een graffito op de lip en een stempel SCA op het oor. De figlina Scalensia bevond zich in Zuid-Spanje. Dit stempel dateert waarschijnlijk tussen 80 en 120 n.Chr.57 De meeste kruiken Hofheim 50/5158 hebben een latere lipvorm, bij Stuart de typen 107 en 109, die vanaf de Flavische tijd te dateren zijn. De bijbehorende oren zijn twee- of drieledig. De kruikvorm Niederbieber 62 is de enige vorm die pas vanaf de tweede helft van de 2e eeuw voorkomt. BELGISCHE WAAR Deze categorie telt achtennegentig scherven van ca. 17 individuen. Vijf daarvan (eenendertig fragmenten) behoren tot de kurkurnen. Het baksel is voornamelijk van het handgevormde, kurkachtige soort, maar ook gedraaid, ruwer aardewerk komt voor. In terra nigra is er een beker van het type HBW 31 met arcering, die vanaf de 2e eeuw voorkomt. De overige vormen zijn vanaf de Flavische tijd te dateren. Opvallend is het bruine aardewerk, dat veel op terra nigra lijkt en hetzelfde vormenscala heeft. Terra rubra is niet gevonden. DIKWANDIG AARDEWERK De categorie dikwandig omvat 69 scherven, waarvan 50 wrijfschaalfragmenten (vijftien individuen) en 19 doliumscherven (vijf individuen). De wrijfschaal Brunsting 37, met verticale rand, komt vanaf de 2e eeuw voor. De overige types zijn gedurende de gehele Romeinse tijd in gebruik. GEVERFD AARDEWERK Het geverfde aardewerk is in de categorieën A tot en met D aangetroffen, maar techniek B is dominant. Deze techniek is vanaf het eind van de 1e en in de 2e eeuw algemeen toegepast. In totaal zijn 270 fragmenten aangetroffen van minimaal 30 individuen. Naast de algemeen voorkomende beker met karniesrand Stuart 2, zijn ook de typen Niederbieber 30 en Niederbieber 32 aangetroffen, die vanaf de tweede helft van de 2e eeuw te dateren zijn. Opvallend is de beker in Lyonner waar, die voornamelijk in de pre-Flavische tijd gedateerd wordt. Afb. 20 Fragment van een olielamp. 55. 56. 57. 58. 59. 60. Vgl. Callender 1965, 85, 210b, en fig. 4, 32. Het stempel is niet identiek. Funari 1996, 17 en 101, 4, vertoont meer overeenkomsten, maar zou identiek zijn aan Callender 225, dat geen enkele gelijkenis vertoont met het exemplaar van het Goudse Rijpad. Het stempel bij Funari dateert tussen 145 en 161 n.Chr. Callender 1965, 220, 1417d en fig. 14, 11. Een mogelijk andere lezing is Q. Agileii Suburani. Callender 1965, 242-243, 1576, en fig. 16, 30. Aanduiding van typen naar Ritterling 1912. Vgl. Wiepking 2001, 149, afb.5.15. Haalebos 1990, 164. GLADWANDIG AARDEWERK Het gladwandig aardewerk is de kleinste categorie, met maar twee scherven. Dit beeld is enigszins bedrieglijk, aangezien gladwandige wandscherven in de categorie kruiken en amforen worden ondergebracht, tenzij duidelijk is dat ze zeker niet tot een gladwandige kruik of kruikamfoor behoren. Het ene fragment (afb. 20) is een deel van een tuit van een firmalamp uit rood aardewerk,59 dat vanaf het einde van de 1e eeuw voorkomt, het andere is een onbekend wandfragment. Honingpotten en kelkbakjes zijn niet aangetroffen. KUSTAARDEWERK De categorie kustaardewerk is wat betreft omvang de op een na grootste categorie, niet alleen gelet op het totale aantal scherven, maar ook op basis van de randfragmenten. De blauwgrijze variant komt het vaakst voor. Het vormenspectrum is weinig verrassend, met kommen (Holwerda 131 en 133/136), kookpotten (Holwerda 120) en grote voorraadpotten (Holwerda 140/142). De hals van de kruik met overhangende lip Stuart 110A is uit een zeer donker, terra nigra-achtig materiaal. Alle vormen komen vanaf het einde van de 1e eeuw voor. In de rode variant komen vooral Scheldevalleiamforen voor, maar ook een bord type Holwerda 151, dat in de eerste helft van de 2e eeuw wordt gedateerd. RUWWANDIGE WAAR Een grote vondstgroep vormt traditioneel het ruwwandige gebruiksaardewerk. Wanneer we kijken naar het aantal individuen op basis van de randfragmenten, is het zelfs de grootste groep. Ruim de helft (52%) is in een grijs baksel, 48% bestaat uit vuilwitte, bruine en gele kleuren, die vooral vanaf de 2e eeuw voorkomen.60 36 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad De vroegste vormen bestaan uit een kan met ingeknepen tuit Stuart 214A en een beker Stuart 204 die volgens hem61 tot ongeveer 80 n.Chr. voorkomen. De borden Niederbieber 111 en 112 en de kan Niederbieber 96 komen daarentegen pas vanaf de tweede helft van de 2e eeuw voor. TERRA SIGILLATA Er zijn achtentachtig sigillatascherven aangetroffen van minimaal vijfendertig individuen. Ruim 53% is van Zuid-Gallisch fabrikaat (43% op basis van de randfragmenten), afkomstig uit La Graufesenque. Op grond van de vorm en het baksel zijn alle scherven in de Flavische tijd of later te dateren. Een kom Dragendorff 29 draagt een stempel [OF]VITA62 op de bodem, en onder de decoratie een signatuur VITA.63 Vitalis ii werkte tussen 70-95 n.Chr. in La Graufesenque als pottenbakker en vormschotelmaker (afb. 21). Een tweede stempel is aangetroffen op een schotel DRAG.18R en leest LOGIR[NM].64 Logirnus was actief in La Graufesenque, Montans en Saint-Sauveur vanaf ca. 65 n.Chr. Dit stempel dateert tussen 70-90 n.Chr. Een tweede kom Dragendorff 29 heeft een grove arcering boven de decoratie. Afb. 21 Dragendorff 29 kom met stempel [OF]VITA. Twee grote fragmenten van een kom Dragendorff 37 laten dit type in zijn vroegste vorm zien. Het decoratieschema doet sterk denken aan de indeling van een Dragendorff 29 (afb. 22). Bij de Midden- en Oost-Gallische sigillata valt als eerste een kom Niederbieber 16 met arcering op, die waarschijnlijk vanaf Hadrianus te dateren is. Daarnaast zijn fragmenten van 4 versierde kommen Dragendorff 37 aangetroffen. Eén exemplaar heeft een aangedraaide standring. Slechts de onderrand van de decoratie is overgebleven, waar nog net een wandelende leeuw te zien is. Een tweede exemplaar, van OostGallische makelij, heeft een zeer plompe standring. De deklaag is geheel verdwenen. Van een derde exemplaar is een groot deel van de decoratie bewaard gebleven (afb. 23). De figuurstempels komen overeen met het repertoire van Janus of Januarius I, die tussen 100 en 120 werkzaam was te Heiligenberg, en vervolgens tot ca. 140 in Rheinzabern. Afb. 23 Oost-Gallische Dragendorff 37. Afb. 22 Dragendorff 37 met ‘vroeg’ decoratieschema. Een bakje van het type Dragendorff 27 met een groef in de standring heeft een stempel [M]ONTANF65 op de bodem. Montanus was werkzaam in Lezoux, La Madeleine en Heiligenberg tussen 120-150 n.Chr. (afb. 24). Ten slotte maakte een applique in de vorm van een leeuwenkop deel uit van een wrijfschaal Dragendorff 45, die vanaf de tweede helft van de 2e eeuw gedateerd kan worden. Deze is aangetroffen op de Romeinse weg. OVERIGE OBJECTEN Er zijn zes fragmenten van één en dezelfde slingerkogel aangetroffen in greppel G3. Verder is een speelschijfje gevonden van aardewerk (afb. 25). Het schijfje heeft een doorsnede van ca. 2 cm en is gemaakt uit een 2e eeuwse terra nigra scherf. Afb. 24 Bodemstempel van de pottenbakker Montanus op een Dragendorff 27. 61. 62. 63. 64. 65. Stuart 1977, 62-4. Polak 2000, 356, V73 en plaat 25, V73. Mees 1995, 99 en Tafel 197, 1 en 3. Polak 2000, 253, L23 en plaat 12, L23. Zie Haalebos 1977, 111, 183-4. De stempel is niet identiek. 37 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad 4.4 Datering Afb. 25 Speelschrijfje van terra nigra aardewerk. Het grootste deel van het gedraaide aardewerk is te dateren tussen 70 en 150 n.Chr. Slechts enkele vormen, zoals de geverfde beker in Lyonner waar, de ruwwandige beker Stuart 204 en de kan Stuart 214A in hetzelfde baksel zijn pre-Flavisch, maar worden ook in vroeg-Flavische contexten nog wel aangetroffen. Ook het handgevormde aardewerk is in de Romeinse tijd te dateren. Er zijn daarmee geen aanwijzingen voor bewoning van het onderzochte terrein voor ongeveer 70 n.Chr.66 Laat 2e eeuws en jonger aardewerk, zoals de geverfde bekers Niederbieber 30 en 32, de kruikamfoor Niederbieber 62, en de ruwwandige vormen Niederbieber 96, 111 en 112, komt incidenteel voor. Een groot deel van de sporen is echter verdwenen, en daarmee ook de eventuele laat 2e eeuwse en jongere vondstlagen. 67 Een einddatering van het vondstcomplex is dus niet meer precies vast te stellen. Dat geldt eigenlijk ook voor de aanvangsdatering van de site. 4.5 Conclusies De conclusies van het aardewerkonderzoek , gerelateerd aan de vraagstellingen van het DAO, leveren de volgende gegevens op: Er is in tegenstelling tot het AAO geen onderscheid meer gemaakt tussen de vindplaatsen A en B, aangezien tijdens de opgraving en de uitwerking van de grondsporen bleek dat het hier om een en dezelfde vindplaats handelt. De vondsten concentreren zich op die plekken waar sporen zijn gevonden. De aanwezigheid van de laatstgenoemde sporen was afhankelijk van de mate van aftopping van het gebied. Het materiaal is te beschouwen als ‘algemeen’ afval uit nederzettingscontext. Er zijn geen vondstclusters aangetroffen met betrekking tot datering, soorten of vormen aardewerk. De keramiek dateert vanaf de Flavische periode tot het midden van de 2e eeuw. Ook komt er wat preFlavisch en wat laat-2e eeuws materiaal voor. Specifieke structuren als de restgeul, de huisplattegrond en de Romeinse weg dateren alledrie minstens uit de Flavische tijd tot het einde van de 2e eeuw. De herkomst van het materiaal is niet verrassend. Het is uit het hele Gallo-Romeinse gebied afkomstig. Amforen bijvoorbeeld werden gebruikt als containers voor transport van producten als olijfolie, wijn en vissaus. De verschillende amfoortypen kunnen gekoppeld worden aan het soort inhoud. Zo hebben de aangetroffen amforen Dressel 20 en Pélichet 47 gediend als verpakking voor respectievelijk olijfolie en wijn. Op die manier kan inzicht verkregen worden in de specifieke goederenstroom over lange afstand; van het Middellandse-Zeegebied met onze streken. Dat geldt ook voor de terra sigillata, die zeker voor de helft uit Zuid-Gallië (La Graufesenque) afkomstig is. Daarnaast zijn er Midden- en Oost Gallische fabrikaten aangetroffen uit o.a. de plaatsen Rheinzabern en Heiligenberg. Aanwijzingen voor de goederenstroom over korte afstand kunnen liggen bij de zogenaamde ‘Rode amforen’ of Scheldevallei-amforen. Waarschijnlijk ligt het productiegebied van dit type amfoor in de omgeving van de Schelde. Het verspreidingsgebied beslaat het uiterste noordwesten van Gallia Belgica en Germania inferior. Vermoed wordt dat deze regionale amfoor gediend heeft als container voor (Vlaams)’bier’.68 66. 67. 68. 69. 70. Dit blijft zeer opmerkelijk vergeleken met de vondstmeldingen van de amateurs die spreken over enerzijds materiaal uit de Claudische tijd en anderzijds uit de 4e en 5e eeuw (Kok 2001). Vergelijk ook de onderzoeksresultaten van het AAO (Vos 2001a). Zie paragraaf 3.1. Van der Werff, Thoen & Van Dierendonck 1997. Zie de eerdere bevindingen bij Kok 2001, 57, 115. Kok 2001, 57, 115, 122, 137, 139, 142, 154 met verwijzingen. Overigens bestond naast het gedraaide aardewerk ongeveer de helft van het keramische vondstmateriaal uit handgevormd aardewerk. Dit is zeer waarschijnlijk van lokale makelij. Deze inheemse component komt veel duidelijker naar voren dan tijdens het AAO.69 Er is nu ook veel meer opgegraven, waardoor de getalsmatige verhoudingen beter in evenwicht zijn gekomen. Wel kan, in aansluiting op de constateringen van het AAO, vreemd genoeg wederom worden gesteld dat geen laat-Romeins (4e-5e eeuw) vondstmateriaal is aangetroffen. Dit blijft opmerkelijk in tegenstelling tot de vondstmeldingen uit het verleden, waar deze late periode klaarblijkelijk wel goed was vertegenwoordigd.70 Een ander verschil met het AAO is de fragmentatiegraad van de vondsten. Naar aanleiding van het proefonderzoek werd verondersteld dat het voorkomen van vrij grote, complete stukken aardewerk hoogstwaarschijnlijk te danken was aan het feit dat het terrein sinds mensenheugenis als weiland in gebruik is geweest en dat na het afkleien geen verstorende (diep)ploegactiviteiten hebben plaatsgevonden. Tijdens het DAO is die geringe fragmentatiegraad niet bevestigd. Hoewel er natuurlijk wel een aantal grote stukken keramiek tussen de vondsten aanwezig waren, bleek de gemiddelde scherf niet significant groter of minder gebroken dan op een gemiddelde vindplaats het geval is. Uit de greppels en de restgeul kwam overigens eerder klein en afgerond materiaal, waaruit zou kunnen volgen dat ze (enige tijd) watervoerend zijn geweest. Tot slot resteert de vraag of er een militaire component is af te lezen uit het vondstenspectrum, met de mogelijkheid van een militaire wachtpost langs de Romeinse weg. Afgezien van die ene slingerkogel, hoewel dergelijke vondsten ook wel in nederzettingscontext voorkomen en de Romeinse weg ook niet ver uit de buurt ligt, wijst de studie naar het aardewerk op geen enkele manier in “militaire” richting. 38 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad 5 Natuursteen - Eva Kars 5.1 Inleiding en methode In dit hoofdstuk is het natuursteen van de opgraving Alphen Goudse Rijpad besproken. In totaal zijn 986 stukken steen met een totaal gewicht van 118 kg tijdens de opgraving verzameld. Met uitzondering van de stenen uit de restgeul en uit greppel 5, is al het materiaal macroscopisch gedetermineerd op steensoort, kleur, vorm en bewerkings- en gebruikssporen.71 Het materiaal is ook gemeten en gewogen. De stenen zijn vervolgens gegroepeerd en beschreven naar artefacttype en steensoort. Het steen uit de restgeul en greppel 5 is geregistreerd door middel van een quick scan, waarin slechts grootte, vorm en steensoort zijn aangegeven. Het bewerkte steenmateriaal uit voornoemde contexten is wel volledig gedetermineerd. De determinaties en het invoeren daarvan in de centrale database is uitgevoerd door Coen van Pruissen die als student-assistent vanuit het Instituut voor Geo- en Bioarcheologie (VU, Amsterdam) bij het ADC gedetacheerd is. Het vaststellen van de steensoort is in dit onderzoek beperkt gebleven tot de zogenaamde macroscopische gesteentedeterminatie. Op grond hiervan zijn de meeste steensoorten goed te classificeren. Het spreekt vanzelf dat voor het op wetenschappelijke wijze vaststellen van de steensoorten en hun herkomstgebieden, andere onderzoeksmethoden nodig zijn. Op grond van de artefactbeschrijving en de determinatie van de steensoort zouden vragen kunnen worden beantwoord met betrekking tot: • een relatie tussen artefacttype en steensoort • een relatie tussen artefacttype en de functie • eventueel hergebruik van materialen/objecten • de herkomst van de grondstof • activiteiten en activiteitsgebieden • de conserveringstoestand van het steenmateriaal. Natuursteen is sinds mensenheugenis gebruikt, zowel als gereedschap als voor bouwmateriaal. De objecten van steen blijken niet zo ‘trendgevoelig’ geweest te zijn door de tijd heen. Om die reden laat de materiaalgroep zich over het algemeen niet gemakkelijk gebruiken voor het dateren van een vindplaats. De potentie van steen ligt meer bij de interpretatie van activiteiten op een vindplaats. Door de studie naar het voorkomen en gebruik van de bronnen van het uitgangsmateriaal, zowel lokaal als op grotere afstand, kan inzicht worden verkregen in uitwisselingspatronen en handel. Daaruit volgt dat steen vaak een ander handels - of uitwisselingspatroon heeft gehad dan aardewerk. Temeer daar het materiaal meestal ‘zwaar en onhandig’ is, kan het ons veel over organisatie en logistiek leren. Met de Romeinen kwamen nieuwe vormen en steensoorten naar ons land. Grote hoeveelheden steen worden vanaf de 2e eeuw getransporteerd naar de militaire vindplaatsen langs de Romeinse grens (limes). Maar steen wordt niet alleen aangevoerd voor militaire doeleinden. Het werd eveneens gebruikt in civiele context zoals op de Romeinse landbouwbedrijven (villae) op het platteland. Voorts vindt ook verspreiding van het steenmateriaal plaats op inheemse nederzettingen in het achterland van de limes. Dit gebeurt echter in veel kleinere hoeveelheden dan op de militaire vindplaatsen, en het is bovendien vaak gebonden aan specifiek artefacttypes als maal- en slijpstenen, waarbij het materiaal over het algemeen sterk gefragmenteerd wordt teruggevonden. Gidsartefacten voor de Romeinse tijd op vindplaatsen zijn vooral maalstenen en ook fragmenten van bouwmateriaal. Bij de gebruiksartefacten is daarbij een verandering in de maalstenen en wetstenen te herkennen, vergeleken met de voorafgaande perioden. Kenmerkend voor de Romeinse tijd zijn bijvoorbeeld de wetstenen met zogenaamde visgraatversiering. 5.2 Bewerkt steen Met bewerkt materiaal wordt bedoeld al het steenmateriaal dat herkenbare, macroscopische gebruiks- of bewerkingssporen vertoont. Op het Goudse Rijpad zijn 24 artefacten gevonden. Tabel 3 vertoont de verdeling van artefacttype en -steensoort. De meest voorkomende artefacten betreft slijpgereedschap, gevolgd door bouwmateriaal. type slijpgereedschap steensoort fylliet wetsteen slijpblok/slijpsteen totaal siltsteen 2 2 Tabel 3. De verdeling van de slijpgereedschappen. zandsteen totaal 2 4 2 6 8 2 8 12 71. Dit is conform de afspraak tussen de opdrachtgever, de ROB en de opdrachtnemer. 39 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad SLIJPGEREEDSCHAP De indeling van slijpgereedschap is gebaseerd op de vorm, de grootte en de functie van het artefact.72 Slijpgereedschap is vooral gebruikt voor metaalbewerking en slijpen van naalden en messen. Er kunnen drie verschillende types worden onderscheiden: wetstenen, slijpstenen en slijpblokken. Wetstenen zijn slijpstenen die klein genoeg zijn om in de hand te kunnen worden gebruikt en zodoende ook deel uit kunnen maken van de persoonlijke uitrusting. Wetstenen kunnen verder worden onderverdeeld in staafvormige en blokvormige exemplaren. Slijpstenen zijn in engere zin gedefinieerd als groot slijpgereedschap dat betrekkelijk immobiel is. De slijpstenen kunnen verder onderverdeeld worden in draaiende en nietdraaiende typen. Een derde groep omvat de slijpblokken. Slijpblokken zijn meestal van onregelmatige vorm en vaak hergebruikte, gefragmenteerde slijpstenen. In totaal zijn er 12 artefacten die tot de categorie slijpgereedschap gerekend kunnen worden Dit zijn naast een aantal wetstenen, 8 fragmenten waarvan het niet mogelijk is te bepalen of zij tot de slijpstenen of slijpblokken behoren. Om slijpblokken niet te verwisselen met fragmenten van slijpstenen, moeten de blokken meer dan één slijpvlak hebben. Zo’n slijpvlak moet dusdanig duidelijk zijn, dat het als slijpsteenfragment kan worden uitgesloten. Dit criterium is echter bij geen van de artefacten duidelijk waargenomen. Alle fragmenten, met uitzondering van twee stuks, hebben maar één duidelijk slijpvlak. Bovendien zijn alle vlakken, op één na, vlak van vorm. Afb. 26 Slijpblok van groengrijze zandsteen met licht concaaf slijpvlak. Afb. 27 Wetsteen van witgrijze fijnkorrelige zandsteen met groef. 72. Elfwendahl & Kresten 1993, 13; Kars 1983; Resi 1990. 40 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad Eén fragment met mogelijk twee slijpvlakken heeft een zeer duidelijk, licht concaaf gevormd slijpvlak en een klein vlak op de zijkant (afb. 26) Dit slijpgereedschap is van groengrijze zandsteen. Van de acht andere artefacten zijn er zes van zandsteen en twee van siltsteen. De beide siltstenen fragmenten vertonen spiegelglans. Duidelijk is dat deze fijnere en dichtere steensoort een speciale slijpfunctie heeft gehad. Twee fragmenten van dezelfde witgrijze, fijnkorrelige zandsteen zijn afkomstig van een wetsteen of slijpblok. De fragmenten passen aan elkaar en oorspronkelijk moet het gereedschap zijn geweest. Nadat het steen gebroken was, is een van de twee delen hergebruikt (afb. 27). Dit laatstgenoemde fragment vertoont immers slijpsporen die over het breukvlak lopen. Op het uiteinde is een Uvormige groef aanwezig. Veel van dit type slijpblokken zijn gevonden in het castellum van Valkenburg (ZH). Afb. 28 Compleet zeer intensief gebruikt wetsteen van grijze fylliet. Twee wetstenen zijn van donkergrijze fylliet. Ze zijn compleet maar zeer klein, dat wil zeggen dat ze zeer intensief zijn gebruikt. De ene (afb. 28) is compleet en heeft afmetingen van 65 x 25 x 7 mm. De andere wetsteen is 61 x 26 x 5 mm groot, waarbij opgemerkt dient te worden dat daar alleen de breedte compleet is. Beide wetstenen hebben een hoekige doorsnede gehad. De steensoort komt macroscopisch sterk overeen met de fylliet die ook bekend is van de zogenoemde wetstenen met visgraatversiering. Deze wetstenen zijn sterk verbonden met militaire nederzettingen.73 Lanting publiceerde in de jaren zeventig een lijst van vondsten in Nederland, en volgens deze inventarisatie kunnen deze vondsten gedateerd worden vanaf 40-50 n.Chr. tot 110-120 n.Chr.74 Op Romeinse vindplaatsen langs de limes, waarvan tot nu toe het steenmateriaal gedetermineerd is, is veel slijpgereedschap aangetroffen. Het gaat daarbij zowel om wetstenen, slijpstenen en slijpblokken. MAALSTENEN Op het Goudse Rijpad zijn slechts twee fragmenten van maalsteen gevonden. In greppel 5 is een randfragment van een draaiende maalsteen van tefriet gevonden (afb. 29). Het fragment heeft een diameter van 39 cm en een iets verhoogde, opstaande rand. Het fragment heeft afmetingen van 140 x 70 x 50 mm. Daarbij kan worden opgemerkt dat alleen de dikte van het fragment compleet is. Uit deze opstaande rand mag worden afgeleid dat het hier een zogenaamde loper betreft. De tweede maalsteen is van conglomeratische zandsteen en is eveneens afkomstig van een draaiende maalsteen. Het fragment is 140 x 130 x 65 mm groot en ook hier was alleen de dikte compleet. Het fragment vertoont twee maalvlakken en een klein deel van de rand dat echter te klein is om de diameter van de maalsteen te kunnen berekenen. Het bleek ook niet mogelijk te bepalen of het hier om een loper of om een ligger ging. De aanwezigheid van dit type maalstenen van conglomeratische zandsteen is betrekkelijk bijzonder. Hoewel ze met enige regelmaat in Romeinse vindplaatsen worden aangetroffen, zijn ze niet bekend in de literatuur van Romeinse nederzettingen in ons land. Opvallend is dat tijdens de recent uitgevoerde opgravingen van de Romeinse villa in Kerkrade75 en de villa in Beneden-Leeuwen ook maalstenen van deze steensoort zijn gevonden.76 Deze maalstenen hebben een diameter tussen 6080 cm. De vraag rijst of dit soort maalstenen karakteristiek zijn voor Romeinse villae. De steensoort zou een herkomst kunnen hebben in België, wat op andere handelswegen zou duiden dan die voor de maalstenen van tefriet uit de Eifel. Nader onderzoek van deze stenen, inclusief een herkomstonderzoek van deze steensoort is noodzakelijk. Afb. 29 Fragment van draaiende maalsteen van tefriet. BOUWMATERIAAL Drie objecten zijn duidelijk fragmenten van bouwmateriaal. Ze zijn van verschillende steensoorten: tuf, basalt en zandsteen. Alledrie vertonen sporen van bekapping. Het zandsteen en de tuf vertonen ook vlakke, wat afgesleten vlakken. Dit duidt erop dat het hoekige, regelmatig gevormde bouwstenen zijn geweest. De minimale bewerking van de basalt toont aan dat de natuurlijke vlakken van de steen zelf zijn gebruikt. Geen van de stenen heeft sporen van mortel. Naast deze drie herkenbare fragmenten is het waarschijnlijk dat veel van het onbewerkte materiaal in feite gefragmenteerd bouwmateriaal is. 73. 74. 75. 76. Haupt 1979; Lanting 1974. Lanting 1974. Tichelman, in voorbereiding. Kars 2003a. 41 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad Tabel 4. Onbewerkt steen: steensoorten en aantal. vorm steensoort a ah h Gangkwarts 262 157 3 422 Zandsteen 31 29 50 110 Kwartsiet 41 32 15 88 Kw zandsteen 34 22 14 70 4 50 54 23 15 8 46 25 25 2 4 18 23 Tuf Siltsteen Tefriet Graniet totaal Lydiet 7 8 4 19 Vuursteen 6 1 9 16 Amfiboliet 4 4 Gneiss 4 4 Kwartsiet/zandstn 3 Basalt Dioriet Jaspis 1 4 2 1 3 1 2 3 1 3 Schalie 3 3 Lei 1 1 Schist 1 1 215 901 Totaal 2 411 275 5.3 Onbewerkt steen Steensoort Tuf aantal 50 Zandsteen 50 Tefriet 25 Graniet 18 Kwartsiet 15 Kw zandstn 14 Vuursteen 9 Siltsteen 8 Amfiboliet 4 Gneiss 4 Lydiet 4 Gangkwarts 3 Schalie 3 Dioriet 2 Basalt 1 Jaspis 1 Kwartsiet 1 Lei 1 Schist 1 Totaal 214 Tabel 5. Hoekige steen: steensoorten en aantal. De definitie van onbewerkt steen is ‘steen zonder sporen van bewerking of gebruik’. Het onbewerkte materiaal kan afkomstig zijn uit steengroeven en door de mens met een specifiek doel naar de vindplaats zijn aangevoerd. Maar het kan ook een steen zijn die door fragmentatie en verwering alle kenmerken van bewerking of gebruik verloren heeft. Bovendien wordt, waar mogelijk, eveneens een onderscheid gemaakt tussen het door de mens of door de natuur aangevoerde steenmateriaal. Om die reden is het onbewerkte materiaal ingedeeld in afgerond, afgerond/hoekig en hoekige stenen. Afgerond wil zeggen dat het voor het overgrote deel stenen betreft, die door erosie en geologisch transport zijn afgesleten. Deels afgerond, deels hoekig betekent dat de stenen ook afkomstig kunnen zijn uit rivierafzettingen. Het verschil met de eerste categorie is dat ze zijn gebroken door processen als verhitting of mechanische bewerking. De steensoorten in deze tweede groep komen vaak nagenoeg overeen met het afgeronde materiaal en hebben dezelfde herkomst. De derde categorie is het hoekige materiaal en bestaat uit stenen die geen afgeronde kanten hebben. Deze gebroken stenen komen over het algemeen niet uit rivierafzettingen, maar komen met alle waarschijnlijkheid uit steengroeven en zijn door de mens aangevoerd. Om meer inzicht te krijgen in de herkomst is niet alleen de steensoort gedetermineerd, maar is ook de vorm bepaald (tabel 4). 1. Afgeronde stenen (a). Complete, ongebroken rol- of zwerfstenen (grind/keien). 2. Afgeronde/hoekige stenen (ah). Gebroken of sterk gefragmenteerde rol- of zwerfstenen. De oorzaak van de breuk kan van natuurlijke oorsprong zijn, maar een antropogene invloed lijkt waarschijnlijker, bijvoorbeeld: resten van productie van gereedschap, verbrijzeling ten behoeve van aardewerkmagering, door temperatuurverschillen bij gebruik als kook- of haardstenen, etc. 3. Hoekige stenen (h). Deze stenen kunnen van sterk gefragmenteerde artefacten afkomstig zijn. Het kunnen ook sterk gefragmenteerde rolstenen zijn; ook kan het als ruw materiaal uit steengroeven afkomstig zijn. In totaal zijn 901 stenen gevonden waar geen bewerkings- of gebruikssporen op zijn aangetroffen. Het merendeel bestaat uit afgeronde stenen. Deze stenen komen, ongeacht de grootte, vooral van de Romeinse weg. De rest van het steenmateriaal komt grotendeels uit de restgeul en uit greppel G5. Van de Romeinse weg zijn, conform het PvE, ook grindmonsters genomen en heeft een analyse naar de herkomst plaatsgevonden (bijlage II). Twee geselecteerde monsters zijn onderzocht door TNONITG (Utrecht). Beide monsters wijzen op dezelfde herkomst: Rijngrind oorspronkelijk afkomstig van de Utrechtse heuvelrug. Het meest waarschijnlijke is dat het uit de zogenaamde Formatie van Urk afkomstig is. Van deze formatie ligt als enige, veel materiaal op maaiveldniveau en men mag 42 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad aannemen dat de Romeinen dit materiaal hebben gewonnen en via de Rijn naar de vindplaats in Alphen hebben gebracht. Wat het hoekige materiaal betreft, bestaan de meeste fragmenten uit tuf, zandsteen en tefriet (tabel 5). De zandstenen vertegenwoordigen verschillende soorten, waarbij vooral meerdere fragmenten van een paarsgrijze zandsteen voorkomt. Het tufsteen is zeker afkomstig van bouwmateriaal. Dit geldt vermoedelijk ook voor de zandstenen fragmenten. De tefriet is zeer waarschijnlijk afkomstig van gefragmenteerde maalstenen. De verspreiding van alle materialen vertoont min of meer hetzelfde beeld. Het meeste materiaal komt voor ter plekke van de Romeinse weg en in de restgeul. Steen werd op grote schaal door de Romeinen geëxploiteerd en ingevoerd vanuit groeven in Duitsland (m.n. het Eifelgebied), Noord-Frankrijk en België. Het tufsteen en de tefriet komt ongetwijfeld uit de Eifel. De herkomst van de paarsgrijze zandsteen moet nog onderzocht worden. Opvallend is dat er bijna geen basalt gevonden is. Het onderzoek in Vleuten en in Woerden heeft juist een intensief gebruik van basalt laten zien in de Romeinse tijd, zowel voor bouwmateriaal, als voor vulling in de Romeinse weg.77 In Alphen Goudse Rijpad is klaarblijkelijk vooral afgerond en afgerond-hoekig grind gebruikt. 77. Kars 2003b; Kars & Vos 2003; Kars, in voorbereiding; Kars, in druk. 43 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad 6 Keramisch bouwmateriaal - Eva Kars 6.1 Inleiding en methode Het keramisch bouwmateriaal is lang stiefmoederlijk behandeld in de archeologie. Afgezien van de studie naar dakpanstempels is er weinig onderzoek aan verricht. Morfologische studies bleven meestal beperkt tot de hoofdvormen, en dienden als hulpmiddel om de aanwezigheid van bepaalde structuren op de nederzetting vast te kunnen stellen. Er zijn echter verschillende niveaus van informatie aanwezig en meer gedetailleerd onderzoek aan het materiaal kan bijvoorbeeld antwoord geven op de volgende vragen: • Waar zijn de dakpannen en bakstenen gemaakt; waar is de productie vindplaats? • Door wie zijn ze gemaakt en wie zijn de leveranciers? • Werden verschillende soorten elementen in verschillende of in dezelfde bakkerijen gemaakt? • Was er een standaardisatie van maten en types? Het ADC gebruikt een determinatiesysteem waarin vorm, stempels en andere kenmerken in relatie gebracht wordt met de baksels.78 Deze benadering heeft in Engeland, in het contractarcheologisch onderzoek, al groot succes gehad. In Nederland is dit succes echter pas haalbaar, wanneer het materiaal van zoveel mogelijk vindplaatsen op dezelfde manier wordt gedetermineerd en geregistreerd. Pas dan kan inzicht verkregen worden in de organisatie van de pannenbakkerijen, militaire zowel als civiele. Ook zullen eventuele chronologische verschillen zichtbaar worden. In totaal zijn 1793 stuks fragmenten (waarvan drie fragmenten mortel/ pleister) met een gewicht van ca. 116,6 kg keramisch bouwmateriaal verzameld tijdens de opgraving. Alle vondsten uit sporen zijn gedetermineerd, met uitzondering van de kleinste fragmenten (<40 mm). Uit de restgeul en greppel G5 zijn slechts die fragmenten geregistreerd, die aanvullende informatie op het totale vondstensemble konden geven. Het uiteindelijk geregistreerde materiaal bestaat uit een Afb. 30 Voorbeeld en definitie van kenmerken van een tegula en een half-box selectie van 802 fragmenten met een gewicht van 82,5 kilo. tile. Het materiaal is macroscopisch gedetermineerd op baksel, vorm/type, grootte, indrukken en andere kenmerken (afb. 30). Originele vlakken zijn opgemeten zoals dikte van de bakstenen en de tegels, en de hoogte van de opstaande randen. Het baksel is macroscopisch beschreven op kleur (Munsell colorchart), soort en grootte van de magering, en oppervlaktebehandeling. 6.2 Baksels In totaal zijn er acht verschillende baksels herkend, die in vier hoofdgroepen zijn ingedeeld. Bij toekomstig onderzoek is het van groot belang om de bakselindeling in ieder geval met petrografisch en eventueel chemisch onderzoek te verifiëren, daar aan deze verschillen in baksels belangrijke conclusies ontleend kunnen worden. MACROSCOPISCH BESCHRIJVING (TABEL 6)79 Baksel A heeft een fijne matrix en is zeer fijn gemagerd. Zichtbare insluitsels zijn chamotte, kwarts en glimmer. Het oppervlak is zacht en de kleur is reddish yellow (5YR 7.6). Baksel B heeft een fijne matrix, maar is poreuzer dan baksel A. Het is zeer fijn gemagerd en zichtbare insluitsels zijn chamotte, glimmer en kwarts en in sommige fragmenten van plantaardig materiaal. De laatste magering veroorzaakt mogelijk ook de hogere porositeit. Het oppervlak is zacht en de kleur is reddish yellow (5YR 7.6). Baksel C heeft een fijne matrix; een middelgrove magering; insluitsels van kwarts, afgerond grind en grote stukken, witte chamotte. Het oppervlak voelt aan als schuurpapier en de kleur is reddish yellow (5YR 7/8). Baksel D heeft een fijne matrix en een middelgrove magering, bestaand uit insluitsels van kwarts, zwart opaak materiaal, chamotte en grotere stukken kalkhoudend materiaal. Het oppervlak voelt aan als schuurpapier en de kleur is reddish yellow (5YR 6/8). 78. 79. Het systeem is gebaseerd op het determinatiesysteem dat het Museum of London Archeological Service gebruikt voor de contractarcheologie. Mondelinge mededeling I. Betts (MoLas). Met loep 10 X vergroting. Het meest voorkomende baksel in Alphen Goudse Rijpad is baksel A. Ongeveer de helft van het totale keramische bouwmateriaal is in dit baksel geproduceerd. Er zijn geen verschillen aantoonbaar in de verspreiding van de verschillende bakseltypes over de nederzetting. Ze zijn gevonden over de hele opgraving. Bij de baksels van de vormen/types kunnen wel enige verschillen worden waargenomen. Dakpannen en vorsten komen voor in alle baksels, maar de zogenaamde half-box tiles alleen in baksel A. Deze laatstgenoemden wordt beschreven onder de vorm/types. Tot nu toe is het hier gebruikte determinatiesysteem toegepast op twee Romeinse villae en twee 44 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad (semi)militaire vindplaatsen.80 Elke site heeft niet alleen een variatie in baksels binnen de vindplaats gegeven, maar ook tussen de onderzochte vindplaatsen bestaan overeenkomsten en verschillen. Een vergelijking tussen de - beperkte hoeveelheid onderzochte - vindplaatsen leert nu al dat baksel A uit Alphen, macroscopisch overeenkomt met baksel 5 uit Beneden Leeuwen. Baksel B uit Alphen is nog niet eerder herkend. Het Alphense baksel C is in een klein aantal fragmenten gezien in Woerden, Vleuten en Beneden Leeuwen. Baksel D vertoont veel overeenkomst met het baksel van een tegula uit Nijmegen van het Tiende Legioen. Maar volgens Van Enckevort zou dit baksel typisch zijn voor de tegulae van de Vexillatio Britannica, 81 die na het vertrek van het Legioen in 104 n.Chr., nog tijdelijk in het kampement op de Hunerberg gestationeerd was. Ondanks deze resultaten van - het nog zeer beperkte - vergelijkend onderzoek, is het nog te vroeg om verregaande conclusies uit deze bakselindeling en -vergelijking te trekken. Daarvoor moet meer materiaal onderzocht worden, waarvan de bakselomschrijvingen bovendien met microscopisch onderzoek aangevuld dienen te worden. VORM A B C D TOTAAL INDET 327 56 18 32 433 HALF BOX TILE 48 TEGULA 19 13 8 6 46 IMBREX 5 1 9 TEGULA m. NAGELGAT 1 70 35 TOTAAL 400 baksel aantal A 70 C 35 D 39 indet totaal 399 B 262 805 Tabel 6. Keramisch bouwmateriaal: verdeling van de baksels. Tabel 7. Keramisch bouwmateriaal: verdeling van vormen en typen. 48 15 1 38 543 6.3 Vormen en typen Tabel 7 laat zien welke verschillende baksteenvormen en typen binnen de opgraving zijn aangetroffen. Het materiaal is over het algemeen zeer gefragmenteerd en van slechts 110 fragmenten was het mogelijk de vorm te achterhalen. De meest voorkomende vormen zijn fragmenten van dakconstructies: tegulae en imbrices, en van een verwarmingssysteem: de zogenaamde half-box tiles (zie voor definities afb. 30). TYPE RAND A B C D TOTAAL B1 4 1 9 1 15 6 6 B39 B4 4 B3 TOTAAL 4 2 8 Tabel 8. Keramisch bouwmateriaal: verdeling tegula -randtype en baksel. 3 2 9 7 27 DAKTEGELS (TEGULAE) Er zijn in totaal 47 stuks herkenbare fragmenten van dakpannen aangetroffen, die variëren in originele dikte tussen 23 en 35 mm. Hiervan hebben 27 exemplaren een goed classificeerbaar rand, die onderverdeeld kan worden in vier varianten (tabel 8 en afb. 31). De meest voorkomende rand is type B1. Deze rand komt op zichzelf voor in alle baksels, maar vooral in baksel C. Andere randen zijn B39 (alleen in baksel D) en rand B4 (alleen in baksel A). Rand B3 komt slechts voor in baksel B. Helaas is er weinig materiaal bewaard gebleven met complete uitsnijdingen. Er zijn twee typen uitsnijdingen waargenomen, beide van het type E. De ene uitsnijding heeft een B4-rand en is van een baksel A. De andere uitsnijding is van baksel D. De rand was helaas te gefragmenteerd om goed te kunnen determineren. 80. 81. Kars 2003a; Kars 2003 b; Kars & Vos 2003; Kars, in druk. Mondelinge mededeling H.L.H. van Enckevort (gemeente Nijmegen). 45 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad Afb. 31 Afbeelding van de verschillende tegula -randtypes van AlphenGoudse Rijpad. Afb. 32 Fragment van dakpan met nagelgat. Er is één opvallend randtype (randtype B39) gevonden op het Goudse Rijpad, dat nog niet eerder werd aangetroffen bij het onderzoek van andere opgravingen waar hetzelfde determinatiesysteem is gebruikt. Opvallend is daarbij ook dat het baksel (baksel D) niet op deze eerder geanalyseerde opgravingen werd aangetroffen. Dit baksel zou karakteristiek kunnen zijn voor de producten van de Vexillatio Britannica. Zolang er echter nog geen referentiemateriaal is onderzocht moet deze conclusie met grote voorzichtigheid worden behandeld. Een tegula heeft een rond gat, dat op 38 mm is gesitueerd van de onder- of bovenkant (afb. 32). Het gat is 9 mm in diameter en is gemaakt voordat de dakpan is gebakken. Het is niet ongewoon dat dakpannen een gat langs de onder- of bovenkant hebben en ook tegulae met meerdere gaten komen voor.82 Opgravingen in Engeland hebben laten zien dat slechts een minderheid van alle daktegels deze gaten heeft. De reden van dit kleine aantal heeft te maken met de vermoedelijke functie van de pannen met gaten. Aangenomen wordt dat het alleen dakpannen betreft die op de onderste rij lagen, en dus over de dakrand hingen waarop ze werden vastgezet. De verspreiding van de tegulae over het onderzoeksgebied levert geen zinvol patroon op omdat er te weinig materiaal is gevonden. Het materiaal komt door elkaar voor op het hele opgravingsgebied. Er zijn geen verschillende patronen herkend in depositie van bepaalde typen randen of baksels op het terrein. VORSTEN Er zijn 14 vorsten of imbrices gevonden (tabel 9). Van acht ervan was het mogelijk de dikte te meten, die varieert tussen de 19-31 mm. Negen zijn van baksel C, vier van baksel A en één van baksel B. De imbrices vertonen geen herkenbare kenmerken, zoals bepaalde productiesporen. Tabel 9: Keramisch bouwmateriaal: verdeling van imbrex-randtype en baksel. 82. 83. Broadribb 1987. Vgl. de discussie bij Lammers 1994. Baksel A B C D Aantal 4 1 9 0 Totaal 4 1 9 0 Uit de verspreiding van de vorsten blijkt dat ze allemaal op één na (vondstnummer 59) afkomstig zijn uit de restgeul (put 3 - spoor 12). Aangezien geen enkele imbrex is aangetroffen in de nabije omgeving van de huisplattegrond H1, mag alleen al daarom worden aangenomen dat dit huis geen pannendak heeft gehad.83 46 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad Hypocaustum (afb. 33) De meest bekende manier om de hete lucht in en door de muren te geleiden bij een hypocaustum systeem is het gebruik van holle wandbuizen of tubuli. De hete lucht kon gemakkelijk door de luchtgaten in de zijkanten en zo het gehele muuroppervlak verwarmen. Voordat deze constructiemethode zijn intrede deed, bestonden er andere methoden die o.a. door Vitruvius zijn beschreven. Bij een ervan waren tegulae met een verticale rand door middel van klampen op de muur gemonteerd. De tegulae bedekten de hele muur en door de ontstane holten kon lucht naar boven stromen. Nog een andere constructiemethode was om vlakke tegels te gebruiken die opstaande knobbels hadden dichtbij de hoeken van de tegel; zogenaamde tegula mammata. Ook deze tegels werden vastgezet door middel van klampen. Een derde methode was door middel van een tegel met een diepe rand, die in het midden was uitgesneden. Dit type heeft geen specifieke naam gekregen en is misschien ook niet eerder herkend. Soms is toch nog de term tegula mammata gebruikt voor dit type tegel. In Duitsland wordt het ook wel hakenziegel genoemd.84 De Engelse naam is half-box tile, die ook hier verder gebruikt zal worden. Afb. 33 Voorbeeld en reconstructie van een half-box tile. Half-box tile (afb. 33) In totaal zijn er 48 fragmenten gedetermineerd als half-box tile. Twee fragmenten zijn hoekfragmenten met een ‘knobbel’, dus van tegulae mammatae. Het fragment met vondstnummer 188 subnr.1 heeft afmetingen van 122 x 86 x 31 mm (afb. 34). Daarvan is alleen de dikte compleet overgeleverd. Het ene hoekfragment heeft een complete zijkant. Aan de buitenzijde van de tegel is de knobbel hoekig, terwijl deze naar binnen toe is afgerond. De top van de knobbel is afgebroken. De knobbel is 55 mm dik en 52 mm breed. De incomplete hoogte bedraagt 92 mm. Afb. 34 Twee fragmenten van hoektegels (vondstnummer 188:1 en 188:3). Het tweede exemplaar, met vondstnummer 188 subnr.3, heeft dezelfde vorm maar is iets kleiner: 53 x 56 x 76 mm. Daarbij dient echter te worden opgemerkt dat alleen de eerste maat compleet is overgeleverd. De buiten- en onderkant hebben ingekerfde diagonale lijnen, waardoor een ruitvormig patroon ontstaat. Deze indrukken zijn gemaakt zodat pleisterwerk gemakkelijker aan de tegels kan hechten. De inkervingen kunnen met een mes of stok zijn gemaakt. Dit type tegel wordt in Engeland gezien als een vroege vorm. In latere perioden volgt het type met zogenaamde kamindruk.85 Alle fragmenten zijn van hetzelfde baksel (baksel A). In Engeland zijn deze half-box tiles het vroege type verwarmingstegel en in gebruik tussen 40-70 n.Chr. Na die tijd werden ze vervangen door muurtegels en gewone tubuli.86 In Saalburg in Duitsland zijn half-box tiles gevonden uit de tijd van Hadrianus met het stempel van het Achtste Legioen. Volgens Baatz zijn het in dat gebied de laatste exemplaren van dit tegeltype. Daarna zijn ze ook hier vervangen door gewone tubuli.87 Helaas is er verder niet zoveel gepubliceerd over dit type tegels. 84. 85. 86. 87. Baatz 1970, 46. Broadribb 1987, 105. Mondelinge mededeling I. Betts (Museum of London). Baatz 1970, 46. 47 Afb. 35 Keramisch bouwmateriaal: fragment met golvende kamindruk. ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad Men dient in gedachten te houden dat ze in gebroken vorm gemakkelijk verwisseld kunnen worden met gewone tegulae. De tegels uit Alphen-Goudse Rijpad lijken een tussenvorm te zijn van tegula mammata en de half-box tile. De eerder beschreven knobbels op de hoeken lijken veel op die van de mammatae wat betreft vorm, maar ze zijn wel geïntegreerd met de hoek net als bij half-box tiles. Misschien hebben we hier te maken met een overgangsvorm. Er zijn tot slot nog twee fragmenten gevonden met een indruk op de achterzijde, maar helaas kon daarvan niet worden vastgesteld tot welk vorm of type ze behoorden (afb. 35). Beide hebben een golvende kamindruk. Dit type indruk komt het meest voor op verwarmingstegels en ze mogen daarom waarschijnlijk tot hypocaustum-materiaal worden gerekend. Beide fragmenten zijn identiek in baksel en indruk. Uit de verspreiding van de half-box tiles blijkt dat het materiaal uit zowel de putten 6, 7, 9 als 10 afkomstig zijn. ONDETERMINEERBARE FRAGMENTEN Door de aanzienlijke fragmentatie was het vaak niet mogelijk om het materiaal van de opgraving op vorm in te delen. Om toch iets meer inzicht te krijgen in wat voor soort fragmenten het betreft, zijn de oorspronkelijk diktes gemeten, waarvan een dikteverdeling is gemaakt (diagram 1). Voordat hier aan begonnen kan worden, moet eerst het verschil tussen bakstenen en tegel gedefinieerd worden. Strikt genomen is de term baksteen gebruikt om vlakke vormen in alle maten te omschrijven. Ze zijn over het algemeen (recht)hoekig van vorm, maar ronde of halfronde vormen komen ook voor. Diagram 1: Verdeling van originele dikte van onbekende vormen. dikte van indet fragment 10 9 8 aantal 7 6 5 4 3 2 1 0 1015 1620 2125 2630 3135 3640 4145 4650 5155 5660 6165 6670 7175 7680 8185 8690 dikte in mm Afhankelijk van het type baksteen kan de dikte variëren van 40-90 mm. De term tegel is gebruikt voor alle andere vormen, bijvoorbeeld tegulae en imbrices. De originele diktes van bakstenen en tegels uit Alphen-Goudse Rijpad laten zien dat tegulae een dikte hebben tussen 23-38 mm, waarbij de meest voorkomende dikte 27-32 mm is. De half-box tiles zijn ca. 35-36 mm dik en de vorsten hebben een dikte van 19-31 mm. Geen van deze tegels was dus dikker dan 38 mm. Diagram 1 vertoont de originele dikten van onbekende vormen. In dit diagram kunnen vier groepen waargenomen worden: 16-35 mm, 41-50 mm, 56-65 mm en 7685 mm. De eerste groep bestaat uit gefragmenteerde tegulae en imbrices. Daar zitten waarschijnlijk geen half-box tiles bij, omdat deze zijn te herkennen aan de inkerving op de buiten- en onderkant. De daarop volgende drie groepen representeren waarschijnlijk verschillende types bakstenen. Een van deze groepen (41-50 mm) bestaat misschien uit de bekende ronde of vierkante hypocausttegels (bessali). Deze bakstenen werden op elkaar geplaatst en vormden zo afzonderlijke pijlertjes die rusten op een ondervloer. Gezamenlijk droegen deze pijlers een bovenvloer en tussen de onder- en bovenvloer kon zich dan hete lucht verplaatsen (hypocaustum). De bessali hebben vaak een dikte rond de 45 mm. De bakstenen uit de twee laatste groepen zouden afkomstig kunnen zijn van verschillende soorten vloertegels. 48 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad 6.4 Indrukken Op tegels en bakstenen komen verschillende indrukken voor die kunnen worden onderverdeeld in bewuste en onbewuste indrukken (zie ook afb. 30). Tot de bewuste indrukken behoren stempels, signaturen en rekenmerken. Onbewuste indrukken zijn sporen van dieren, bladeren, enzovoorts, die per ongeluk op de bakstenen terecht zijn gekomen, terwijl ze lagen te drogen voor het bakken. Er komen geen stempels voor op het materiaal. De enige bewuste indrukken zijn aangetroffen op twee fragmenten, waarschijnlijk dakpannen, van baksel A. Op beide stukken is dezelfde indruk aangetroffen in de vorm van concentrische cirkels. Deze zogenaamde signatuur is gemaakt op de bakkerij ter goedkeuring van de verschillende stapels gedroogde dakpannen voordat ze werden gebakken.88 De enige onbewuste indruk is gevonden op een vloertegel (dikte 63 mm). Het gaat om een afdruk van een voet (afb. 36). De voet is vrij klein en komt qua afmetingen overeen met schoenmaat 35. Om die reden lijkt het zeer aannemelijk te veronderstellen dat dit de voetafdruk is van een kleine volwassene of een groot kind. De afdruk is ontstaan toen de baksteen lag te drogen, dus voordat de tegel gebakken werd. 6.5 Conclusies Afb. 36 Vloertegel met een afdruk van een kindervoet. Het gevonden bouwmateriaal is oorspronkelijk afkomstig van een dakconstructie en van een verwarmingssysteem. Het verschil in bakseltypen duidt erop dat de productie van de dakpannen in verschillende bakkerijen heeft plaatsgevonden, maar dat er maar één leverancier was voor hypocaustum-materiaal. Dakpanstempels zijn niet aangetroffen. De signatuur op enkele dakpannen van baksel A laat zien dat specifiek deze producten waarschijnlijk uit een grotere, goed georganiseerde bakkerij komen. De tegels en de bakstenen laten zich niet dateren, maar de half-box tile duidt, deels door de indruk op de achterkant en deels op de vorm, op een relatief vroeg type, dat tussen 40 en 110 n.Chr. gedateerd zou kunnen worden. De verspreiding van het materiaal toont aan dat de dakpannen over de hele opgraving voorkomen. De half-box tiles echter zijn in een beperkter gedeelte van het opgegraven gebied aangetroffen. 88. Broadribb 1987. 49 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad 7 Metaal - Frédérique van der Chijs 7.1 Inleiding In dit hoofdstuk is het metaal dat tijdens de opgraving is gevonden beschreven. Het onderzoek naar de metalen voorwerpen kan een bijdrage leveren aan de beantwoording van een aantal onderzoeksvragen, zoals de datering, gebruiksduur en de functie van (delen van) deze vindplaats. GLOBALE BESCHRIJVING EN POTENTIE VAN HET MATERIAAL Het onderzoek leverde in totaal 45 metaalvondsten op (tabel 10). De grootste groep metaal bestaat uit ijzer (n=23), daarna koper(legering) (n=14) en ten slotte lood (n=8). Het materiaal was in een zeer slechte conditie. Dit is veroorzaakt door enerzijds wisselende grondwaterstanden en anderzijds het gegeven dat de vondsten relatief ‘ondiep’ zijn gevonden waardoor hedendaagse erosieve processen grote invloed hebben gehad. De ijzeren voorwerpen zijn zelden compleet en alle vondsten zijn bedekt met een dikke roestkorst. De meeste voorwerpen waren ondanks de corrosie nog redelijk herkenbaar en zijn op het oog gedetermineerd. Van onherkenbare brokjes ijzer die mogelijk wel een interessant voorwerp bevatten, zijn röntgenopnamen gemaakt. De voorwerpen met een koperlegering zijn licht tot sterk gecorrodeerd. Een aantal voorwerpen met deze legering is door middel van röntgenonderzoek bekeken met als doel te zien of de voorwerpen eventueel versierd zijn geweest. De loden voorwerpen zijn niet gecorrodeerd. Goed dateerbaar materiaal uit de grondsporen kan worden gebruikt om kuilen, greppels en andere structuren te dateren. Daarbij is vooral aandacht besteed aan de fibulae en de Romeinse munten, omdat deze een korte omlooptijd hebben gehad door een opvolging van een andere mode bij de fibulae en andere keizers bij de munten. Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld werktuigen, waarbij modellen elkaar niet snel zijn opgevolgd. WIJZE VAN VERZAMELEN EN BESCHRIJVEN De metalen voorwerpen zijn op twee verschillende manieren verzameld: met behulp van de metaaldetector en handmatig. Bij het aanleggen van iedere nieuwe opgravingsput is eerst door de graafmachine de bovengrond weggehaald, waarna systematisch met de metaaldetector is gezocht naar materiaal. Spijkers en recent materiaal zijn niet altijd ingemeten, maar andere metaalvondsten wel om later te kunnen vaststellen of de vondsten misschien bij nog niet nader te traceren grondsporen hoorden. Ook bij het doorspitten en couperen is zowel handmatig als met de detector gezocht. De meeste vondsten hebben een apart vondstnummer gekregen. Alleen de verzamel- en bouwvoorvondsten hebben een gemeenschappelijk vondstnummer gekregen. Bij het beschrijven van het materiaal zijn ze gesplitst en hebben een subnummer gekregen. 7.2 Indeling van het metaal 89. Deze indeling is ontstaan door samenwerking van C.K. Nooijen (ADC) en E.J. Bult (stadsarcheoloog Delft) na een inventarisatie van opgegraven metalen voorwerpen in verschillende publicaties. De metalen voorwerpen zijn gerangschikt per groep, die weer verder zijn gegroepeerd in een aantal functiegroepen. Dit is gedaan om de beschrijving van de vondsten te vergemakkelijken en om de eventuele verspreiding van de verschillende activiteiten op het terrein te kunnen bekijken.89 De hoofdgroepen zijn als volgt verdeeld: 1. Gebouw 2. Lichamelijke verzorging 3. Handel & nijverheid 4. Militair 5. Ontspanning 6. Religie 7. Voeding 8. Vervoer 9. Overig De categorieën 1, 5, 6, 7 en 8 (gebouw, ontspanning, religie, voeding en vervoer) zijn tussen de vondstgegevens van het Goudse Rijpad niet aangetroffen (tabel 10). Dat wil natuurlijk niet zeggen dat voorwerpen, die tot deze categorieën behoorden, niet zijn gebruikt in Alphen. Er zijn vele redenen aan te voeren waarom het materiaal binnen het vondstenspectrum ontbreekt. Naast het belangrijkste feit dat de bovenste grondlaag is afgekleid, kan worden gesteld dat mogelijk niet het gehele nederzettingsareaal is onderzocht, en kunnen daarnaast de voorwerpen van een ander materiaal gemaakt zijn dan metaal. Ook is hergebruik niet uitgesloten en ook kan het metaal zijn meegenomen naar een andere plek. 50 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad LICHAMELIJKE VERZORGING De grootste groep in deze categorie 1. Gebouw 0 bestaat uit kledingaccessoires, 2. Lichamelijke verzorging 8 waaronder de fibulae (mantels3. Militair 2 pelden). Fibulae hebben een 4. Handel en Nijverheid 5 praktische functie als veiligheids5. Ontspanning 0 speld en daarnaast ook een functie 6. Religie 0 als sieraad. In de Vroege en 7. Voeding 0 Midden-Romeinse tijd waren 8. Vervoer 0 fibulae in zwang bij zowel de 9. Overig 31 gewone inheemse burgerbevolking Totaal 46 als bij militairen. Het vrouwelijke deel van de inheemse bevolking Tabel 10. Metaal: aantal vondsten per put en per functiegroep. droeg een wollen peplos-achtig gewaad, dat met behulp van twee fibulae op de schouders werd gesloten. De kleding van de inheemse, mannelijke bevolking bestond uit een eenvoudige tuniek, die over een broek werd gedragen. Mannen gebruikten in deze periode hoogstwaarschijnlijk alleen een fibula om de mantel te sluiten. De Romeinen gebruikten fibulae vooral als onderdeel van het militaire tenue. De spelden dienden om de soldatenmantel op de schouder vast te zetten. Fibulae waren zeker niet alleen maar sieraden van de rijken.90 Een van de oorzaken dat we zoveel fibulae terugvinden kan zijn, doordat tijdens het gebruik delen (van de spelden) afbraken. Ze werden daarmee onbruikbaar en zijn weggegooid. Functiegroep Aantal vondsten In totaal zijn er in Alphen langs het Goudse Rijpad 5 fibulae gevonden. Bij al deze vijf spelden ontbreekt de naald. Vier van de vijf fibulae behoren tot het type draadfibula. Dergelijke spelden hebben een eenvoudige rechte of gebogen beugel. Ze zijn te dateren vanaf de tweede helft van de 1e eeuw tot de eerste helft van de 2e eeuw.91 De vijfde speld is in de bovengrond gevonden en is een VroegRomeinse scharnierfibula (afb. 37). Deze lijkt erg op de Aucissafibula, hoewel die niet de voor een Aucissafibula, karakteristieke knik tussen de beugel en voet vertoont. De beugel loopt naar de voet spits uit, en kan verschillende doorsneden hebben. Vroege scharnierfibulae schijnen gelijktijdig met Aucissafibulae te hebben gecirculeerd, maar zijn minder lang in gebruik gebleven. De datering is in de eerste helft van de 1e eeuw te plaatsen.92 Afb. 37 Vroeg-Romeinse scharnierfibula. Naast fibulae zijn er twee armbanden (afb. 38) gevonden en een zogenaamd oorlepeltje. Laatstgenoemde voorwerp betreft een onversierd exemplaar van een koperlegering. De ronde steel is aan de onderkant slank en loopt daarna uit in een verdikt gedeelte. Op dit punt is de steel afgebroken. Oorlepels werden niet alleen gebruikt voor het reinigen van het oor, maar ook door medici om wonden te reinigen of voor andere medische handelingen.93 De armbanden waren elk in drie stukken gebroken.94 Het gaat om sieraden van hetzelfde type. De uiteindes van de banden zijn verdikt en versierd met een groef. Naast het feit dat dergelijk sieraden gedragen zijn, treft men bronzen armbanden ook regelmatig aan tussen de wijgeschenken in inheems-Romeinse heiligdommen in Gallië en het Rijnland.95 De sieraden worden in het algemeen in de Late IJzertijd en de 1e eeuw n.Chr. gedateerd. Afb. 38 Twee, in stukken gebroken, bronzen armbanden. HANDEL & NIJVERHEID Onder de groep ‘handel’ kunnen twee bronzen munten geschaard worden. De eerste betreft een Romeinse as van Vespasianus. Deze munt moet gedateerd worden tussen 69 en 79 n.Chr. De tweede bronzen munt is een 18e eeuwse duit.96 Verder kunnen een lakzegeldoosje en een hamerdissel tot de groep ‘nijverheid’ gerekend worden, evenals een recente zeis die hier niet verder wordt behandeld. Allereerst is het zegeldoosje hier beschreven en daarna de hamerdissel. 90. 91. 92. 93. 94. 95. 96. Van der Roest 1994, 145. Van der Roest 1994, 148; zie ook Haalebos 1986. Haalebos 1986, 43. Riha 1986. Vgl. Pulles & Roymans 1994, 139: fig. 6, 4; een parallel is afkomstig van de opgraving Katwijk-Zanderij en dateert uit de Midden-Romeinse periode (mond.mededeling H.M. van der Velde (ADC). Zie Pulles & Roymans (1994), waaruit blijkt dat ook in Empel verschillende armbanden zijn geofferd. Met dank aan B.J. van der Veen (KPK) voor het determineren van de munten. 51 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad Het bladvormige zegeldoosje (afb. 39) was van een koperlegering en had afmetingen van ongeveer 3 bij 2 cm.97 Het doosje bestaat uit twee delen, die door middel van een ijzeren stiftje of scharniertje verbonden zijn. In sommige gevallen kan de bovenkant versierd zijn. Bij dit exemplaar is niet meer goed te zien waarmee het deksel gedecoreerd is geweest. Het exemplaar uit Alphen is van een veel voorkomend type: bladvormig en met drie gaatjes in de bodem . De doosjes kunnen gedateerd Afb. 39 Bladvormig lakzegeldoosje. worden vanaf het eind van de 1e eeuw tot ver in de 3e eeuw.98 Maar de bladvormige exemplaren horen tot de jongste typen en zijn in de meeste gevallen met emaille gedecoreerd. Dat lijkt hier niet het geval; het deksel is daarvoor ook nogal dun. Uit de Flavische periode kennen we ook exemplaren die een punteerversiering hebben. Deze stukken zijn meestal wat kleiner dan de latere exemplaren. Ook zijn ze meestal vertind of verzilverd. Ook daarvan is op het Alphense doosje niets te zien. Kortom, de staat van het object laat geen precieze determinatie toe: op zijn vroegst Flavisch, maar wellicht 2e of 3e eeuw.99 Het doosje diende om een in zachte was gedrukt zegel tegen beschadiging te beschermen. Van de verzegelde schriftstukken is in de meeste gevallen weinig tot niets meer overgebleven. In onze streken werden als schriftdragers vooral houten wastafeltjes of schrijftafeltjes gebruikt. Teksten op Romeinse schrijftafeltjes werden met een puntige schrijfstift beschreven in een dun laagje was. Om de geschriften te verzegelen waren tenminste twee plankjes nodig (afb. 40). Door middel van een koordje of ringetje, dat door corresponderende gaatjes aan de lange zijde van de plankjes werd gehaald, werden ze scharnierend met elkaar verbonden. Met behulp van een koord werden de beide plankjes vervolgens samengebonden. Het zegeldoosje werd door de gaatjes in de bodem aan het koord bevestigd en bij het aantrekken daarvan, met de vlakke bodem strak tegen de plankjes gedrukt. De beide uiteinden van het koord werden via de inkeping in de opstaande rand van het bodemdeel in het doosje bij elkaar gebracht en samengeknoopt. Ten slotte werd over deze knoop was uitgegoten, waarin met een zegelring een afdruk werd aangebracht. Door het deksel van het doosje te sluiten, kon het zegel tegen beschadiging worden beschermd; de lak werd immers niet echt heel hard. Afb. 40 Reconstructie van het gebruik van een lakzegeldoosje (Naar Derks & Roymans (red.) 1994, 149, fig.2). 97. Vgl. Derks & Swinkels 1994, 148: fig. 1, 14. 98. Derks & Swinkels 1994, 147. 99. Met dank aan T. Derks (AIVU) voor de determinatie en aanvullende informatie. 100. Hoewel we enig nieuw inzicht hebben gekregen in de correspondentie van Romeinse (Bataafse!) militairen door de vondst van de houten schrijftafeltjes van Vindolanda. 101. Waasdorp 1999, 159. 102. Recent onderzoek van T. Derks (AIVU). 103. Vgl. het 1e eeuwse schrijfplankje van Tolsum (Fries Museum), waar d.m.v. een ‘contract’ de verkoop van een rund is vastgelegd. Wat een raadsel zal blijven is veelal de inhoud van de beschreven wastafeltjes.100 In het leger is het naast private correspondentie ook voor officiële rekeningen, verslagen en lijsten gebruikt. Een voordeel was dat de boodschap veiligheidshalve verzegeld kon worden.101 De meeste zegeldoosjes worden tot dusver in een militaire context aangetroffen en men mag aannemen dat ze in militaire kring tot de alledaagse materiële cultuur behoorden. Het gebruik ervan impliceert kennis van het schrift. Indien men aanneemt dat grote delen van de inheemse bevolking analfabeet was, is het opmerkelijk dat dergelijke doosjes ook in inheemsRomeinse context veelvuldig worden aangetroffen.102 De vondst hiervan kan een vorm van schriftgebruik op het platteland impliceren. Echter, men hoeft daarbij niet persé alleen te denken aan latinisering van de bevolking, want het kan immers ook gaan om zogenaamde contracten tussen militaire en inheemse lieden, waarbij de handel in agrarische producten werd geregeld.103 Afb. 41 IJzeren hamerdissel. 52 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad Vervolgens is nog een ijzeren hamerdissel gevonden die werd gebruikt voor het bewerken van hout (afb. 41). De antieke handwerksman gebruikte de dissel om ruw hout te bekappen tot redelijk vlakke planken en balken. Het werktuig dient dus voor de oppervlaktebehandeling van ruw materiaal. De hamerkop kon gebruikt worden om spijkers en dergelijke in te slaan. Niet alleen civiel, maar juist ook door militairen werd veelvuldig gebruikt gemaakt van dit gereedschap. In militaire context zijn dan ook zeer veel exemplaren gevonden.104 De kop van de dissel meet 5 cm, het schachthuis 10 cm en het disselblad meet op het breedste punt 8 cm. In de schacht van de dissel zijn nog resten van de houten steel aangetroffen. Uit onderzoek bleek dat dit hout van een niet nader te bepalen loofhoutsoort afkomstig was.105 MILITAIR Het eerste ‘militaire’ object dateert niet uit de Romeinse periode maar uit de Midden tot Late Bronstijd.106 Het betreft een holle, zeer dunwandige speer- of lanspunt (afb. 42) van een koperlegering die in de restgeul van de kreek is aangetroffen.107 De punt is bijna tot aan het uiteinde hol gesmeed en zelfs tegenwoordig is deze techniek moeilijk uitvoerbaar. In West-Nederland is dit een zeldzame vondst. Een vergelijkbare speerpunt is uit de Betuwe afkomstig.108 Het voorwerp werd zowel als aanvals- en als verdedigingswapen gebruikt. Een tweede object dateert wel uit de Romeinse tijd en betreft een uitstekend geconserveerde ijzeren speerpunt van een pilum. Een pilum (afb. 43) is een speer die is ontworpen voor het werpen over korte afstand. Niet zozeer de snelheid, maar het gewicht van de speer zorgde voor een goed doordringbaar vermogen. De speer is primair als werpwapen bedoeld, maar kan natuurlijk ook als stootwapen worden gebruikt.109 De punt is piramidevormig en gaat over in een smaller gedeelte, dat in een houten steel werd bevestigd. Junkelmann schrijft erover: ‘De slanke spits van een pilum doordrong hout, pantser en een menselijk lichaam met een kracht van een schot van een geweer en glijdt als een degen door de substantie.’110 Na het doorboren buigt de pilum vrij gemakkelijk om, zodat het voorwerp niet kan worden hergebruikt door de vijand. Pila behoren tot de standaarduitrusting van de infanterist. Ze kunnen zowel door een legionair als door soldaten van de hulptroepen (auxilia) gebruikt worden. Het voorwerp kan van de 1e tot 3e eeuw n.Chr. gedateerd worden.111 Afb. 42 Een holle lanspunt uit de Midden tot Late Bronstijd. Afb. 43 De ijzeren speerpunt van een Romeinse pilum. OVERIG De grootste groep binnen de metalen voorwerpen wordt gevormd door de spijkers (n=10). Zij zijn vrij groot en kunnen in verschillende houten constructies hebben gezeten. De precieze functie van de spijkers is niet meer te achterhalen. Alle spijkers zijn van ijzer gemaakt. Over het algemeen zijn de spijkers erg gecorrodeerd wat de reden is dat ze niet nader konden worden onderzocht en beschreven. De vormen die naast de spijkers onder ‘overig’ vallen, bestaan uit niet determineerbare brokjes (n=6), plaatjes (n=2), ringen (n=2), buisje (n=1) en een draad (n=1). Opvallend is het aantal loodveters. Het gaat hier om zes loden opgerolde plaatjes met een lengte van ongeveer 2,5 cm. 7.3 Resultaten DE KARAKTERISTIEKEN VAN DE VONDSTGROEPEN Onder de groep ‘lichamelijk’ vallen acht voorwerpen. Bij de fibulae valt allereerst op dat er van de vijf gevonden spelden er twee met zekerheid en twee waarschijnlijk tot het type draadfibulae behoren. Draadfibulae werden niet alleen door militairen, maar ook vaak door burgers gedragen, en waarschijnlijk zowel door mannen als vrouwen. De groep draadfibulae is in de tweede helft van de 1e eeuw en de eerste helft van de 2e eeuw te dateren. De vroege scharnierfibula dateert uit de eerste helft van de 1e eeuw. Daarmee dateren alle fibulae van Goudse Rijpad uit de eerste 150 jaar van onze jaartelling. De twee armbanden, die elk in drie stukken gebroken en naast elkaar gevonden zijn, trekken de aandacht. Het is de vraag of de breuken opzettelijk zijn uitgevoerd of dat dit op een toevalligheid berust. Dergelijke sieraden komen voor van de Late IJzertijd tot de 1e eeuw n.Chr. De oorlepel ten slotte kan niet nauwkeuriger dan de Romeinse tijd gedateerd worden. Tot de groep ‘handel en nijverheid’ behoren vier voorwerpen, waarvan één Romeinse as uit de Flavische tijd dateert. Een lakzegeldoosje wijst erop dat er contacten geweest zijn met een geletterd persoon. De hamerdissel ten slotte geeft aan dat er ter plekke of in de buurt hout moet zijn bekapt. Een dergelijk voorwerp mag eventueel met militairen geassocieerd worden. Onder de groep ‘militair’ vallen twee speerpunten uit verschillende periodes, namelijk de Midden-Late Bronstijd en de Romeinse periode. Bij de groep ‘overig’ is opvallend dat er zes opgerolde loden voorwerpen zijn aangetroffen, waarvan er telkens drie bij elkaar zijn aangetroffen. 104. Maul 1994, 31-3. 105. Determinatie P. van Rijn (BIAX Consult). 106. Met dank aan dr. J.J. Butler (GIA) voor het determineren van het voorwerp. 107. Vgl. Butler 1969, 41, fig. 11. 108. Mondelinge mededeling dr. J.J. Butler (GIA). 109. Bishop & Coulston 1993, 48. 110. Junkelmann 1986, 189. 111. Mondelinge mededeling J.A.W. Nicolay (AIVU). 53 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad RUIMTELIJKE SPREIDING VAN HET MATERIAAL Indien men voorwerpen met eventuele militaire activiteiten of contacten met militairen zou willen associëren (scharnierfibula, pilum, hamerdissel, lakzegeldoosje), is het opmerkelijk dat deze allemaal zijn aangetroffen in put 3 en 7; in de restgeul. Ook komt hier de lanspunt uit de Bronstijd vandaan. De draadfibulae zijn gevonden in put 6 en 9 in de buurt van de huisplattegrond. Ook de loodjes zijn in deze twee opgravingsputten aangetroffen. De munt en de armbanden zijn dichtbij de Romeinse weg teruggevonden. 7.4 Conclusies Op basis van het dateerbare metaal is de opgraving te dateren van de Late IJzertijd tot de eerste helft van de 2e eeuw n.Chr. De metalen voorwerpen dragen slechts in geringe mate iets bij aan de interpretatie van de functie van (delen van) de nederzetting. Een beoogde functionele verspreiding van het vondstmateriaal over het terrein levert dan ook weinig nieuwe inzichten op. Dit is bovendien grotendeels negatief beïnvloed door de positie van de restgeul en het afkleien van het onderzoeksgebied. Toch is het opvallend dat als men kijkt naar de verspreiding van het materiaal, alle eventueel militair geassocieerde voorwerpen uit de restgeul afkomstig zijn. Dat geldt niet het Romeinse metaal, maar ook de lanspunt uit de Bronstijd. Mogelijk heeft er in de Bronstijd in de nabije omgeving van het Goudse Rijpad een vindplaats gelegen. Het kan echter ook zijn dat men in de Bronstijd deze omgeving heeft bezocht. Maar ook is niet geheel uitgesloten dat de bewoners van de nederzetting deze lanspunt hebben (her)gebruikt, dan wel als collectors item of religieus object hebben gekoesterd, analoog aan bijvoorbeeld de vondst van neolithische bijlen in Romeinse context.112 Onze context is echter niet geheel waterdicht als Romeins te bestempelen, aangezien het hier (juist ook) om verspoeld materiaal kan gaan dat in de restgeul terecht is gekomen. Militair geassocieerde voorwerpen zijn in deze omgeving niet verbazingwekkend. De vindplaats grenst immers direct aan de Romeinse weg; een door de Romeinse militairen aangelegde infrastructuur. Met een doorbraak van de kreek en later opgevulde restgeul kan vondstmateriaal op het nederzettingsterrein terecht zijn gekomen.113 De groep ‘lichamelijk’ is de op een na grootste groep. De fibulae zijn in de eerste 150 jaar van onze jaartelling te dateren. Ze zijn zowel in put 9 als in put 6 aangetroffen. De munt past qua datering ook in dit beeld en is vlakbij de Romeinse weg aangetroffen, waar die mogelijk is verloren. De grootste groep metaal valt onder de categorie ‘overig’. De functie van het materiaal is zeer divers en vaak niet te achterhalen. Alleen bijvoorbeeld de loden, opgerolde plaatjes, zouden te maken kunnen hebben met visvangst en gebruikt kunnen zijn als netverzwaarders. De metalen voorwerpen uit de groepen ‘lichamelijk’, ‘handel en nijverheid’ en ‘militair’ kunnen gezien worden als een kenmerk van Romeinse militaire aanwezigheid. Ze kunnen duiden op invloed of contact tussen hen en de inheemse, geromaniseerde bevolking. 112. Adkins & Adkins 1985. 113. Zie verder hoofdstuk 9. 54 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad 8 Overige materiaalcategorieën Onder de resterende materiaalcategorieën vallen verbrande klei, ijzerslakken, glas, houtskool, pijpenkoppen, vuursteen, leer, hout en bot. Bij de verbrande klei gaat het om 100 vrij kleine fragmenten met een totaal gewicht van ca. 1300 gram. Op een enkel stuk zijn de indrukken van twijgen of takjes te zien, waaruit mag worden afgeleid dat ze tot de wand van een bouwwerk hebben behoord en daardoor meer specifiek als huttenleem kunnen worden geïdentificeerd. Hoewel de vondsten over het hele terrein voorkomen, is de grootste hoeveelheid aangetroffen in de directe omgeving van de huisplattegrond H1. Huttenleemconcentraties op andere delen van het opgravingsterrein zijn niet waargenomen. De 21 metaalijzerslakken die zijn aangetroffen hebben een gezamenlijk gewicht van ruim 1,5 kg en kunnen allemaal als smeedslak worden geïnterpreteerd. Geen van deze stukken is aan een context te koppelen, aangezien ze allemaal afkomstig zijn uit de vondstlaag. Op basis hiervan mag wel worden gesteld dat er metaalbewerking heeft plaatsgevonden. Er zijn 7 fragmenten Romeins glas gevonden en 1 meloenkraal die ook onder deze categorie is gerangschikt. Het totale gewicht bedraagt bijna 80 gram. De meeste fragmenten zijn blauw gekleurd en kunnen worden gerangschikt onder servies. Een aantal stukken is nog uitstekend herkenbaar als fles (afb. 44). Verder zijn nog 165 stukjes houtskool geborgen met een gewicht van ca. 60 gram. Ook zijn de restanten van 15 pijpenkoppen gevonden die dateren uit de Nieuwe Tijd. Er zijn vervolgens 31 fragmenten van vuursteen aanwezig in het opgegraven vondstmateriaal met een totaal gewicht van ruim 500 gram. Hiertussen bevinden zich geen artefacten en zijn ook geen sporen van menselijke bewerking aanwezig. De variatie van het materiaal is aanzienlijk en er zijn verschillende soorten vuursteen herkend.114 Leren en houten voorwerpen of restanten zijn niet aangetroffen, uitgezonderd de houten restanten die in de buurt van de Romeinse weg zijn aangetroffen tijdens het AAO. Dit hout is gezien de geringe hoeveelheid en onvolledige structuur niet goed genoeg bevonden voor bemonstering en is ter plekke onderzocht, gedetermineerd en verder afgewerkt. Tot slot resteert het archeozoölogische vondstmateriaal. Er zijn 8 verbrande fragmenten (12,4 gram) en ruim 1500 onverbrande delen aangetroffen. De verbrande stukjes bot zijn afkomstig uit greppel G10. Het materiaal is niet verder bekeken zodat niet vaststaat of het hier menselijke of dierlijke crematie betreft. Het onverbrande botmateriaal heeft een totaalgewicht van ongeveer 11 kg. Hiertussen bevinden zich ongetwijfeld botten van velerlei dieren. Of zich ook menselijk bot tussen de vondsten bevinden is niet bekend. Een groot deel van het dierlijk bot zou bij nader onderzoek als consumptie- of slachtafval gedetermineerd kunnen worden. Een ander deel zou het voorkomen van (eventueel geconsumeerd) wild kunnen bevestigen. Archeozoölogisch onderzoek zou verder kunnen uitwijzen: welke dieren ter plekke werden gehouden aan de hand van de onderlinge verhoudingen tussen rund, paard, schaap/geit en varken; of de beesten hoofdzakelijk voor consumptie of juist ook voor trekkracht, melk, fok, enz. werden gebruikt; en of er sprake was van jacht en visserij. Verder mag bij een archeozoölogische analyse gedacht worden aan het onderzoek naar de schofthoogtes van dieren hetgeen zou kunnen wijzen op Romeinse invloeden en de eventuele aanwezigheid van rituele deposities van dierlijk of menselijk botmateriaal. Al dit onderzoek is conform het PvE niet onderzocht en uitgewerkt. Afb. 44 Deel van een glazen fles. 114. Mondelinge mededeling F.J.G. van der Heijden (ADC). 55 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad 9 Synthese In dit hoofdstuk wordt getracht de resultaten van verschillende deelonderzoeken te integreren tot een samenhangend verhaal. De onderzoeksvragen, zoals geformuleerd in hoofdstuk 1.3, zullen zo goed als mogelijk worden beantwoord. Allereerst zal een beeld geschetst worden van het landschap in de Romeinse tijd. Vervolgens komen enige opmerkingen over de economische mogelijkheden en potentie van het gebied aan bod. Dan volgt een paragraaf over de periodisering van de bewoningssporen. Ten slotte volgt een interpretatie van het onderzoeksgebied, waarbij tevens zijdelings het ruimere kader van de regio aan de orde zal komen. 9.1 Het landschap Er bestaan veel invalshoeken om gegevens te verkrijgen die de natuurlijke omgeving van een vindplaats kunnen reconstrueren. Bij het onderzoek is allereerst gebruik gemaakt van fysischgeografische onderzoeksresultaten. Deze gegevens duiden erop dat de vindplaats bestaat uit een complex van perimariene crevasseafzettingen en zich ca. 500 m ten zuiden van de huidige Oude Rijn bevindt. Het gebied is beïnvloed door rivieropstuwing en als gevolg daarvan vonden veel oeverwaldoorbraken plaats. De rivier kon d.m.v. de geulen haar water lozen in het achterliggende kom- en veengebied. De telkens weer opnieuw gevormde crevassegeulen zijn kenmerkend voor dit dynamische milieu. Botanische gegevens en specialistisch houtonderzoek zouden het landschappelijke beeld verder kunnen aanvullen, maar dergelijk specialistisch onderzoek is - conform het PvE - niet uitgevoerd op de locatie. Wel heeft op zeer beperkte schaal een schelpenonderzoek plaatsgevonden (zie bijlage I). Daaruit kon geconcludeerd worden dat gedurende de verlanding van de geulen - dus in de restgeulen - op een gegeven moment nog zwakstromend, zoet water voorkwam, dat helder, voedselrijk en kalkrijk was. De sedimentatiesnelheden in de geulen waren zeer hoog, zodat oude geulen ook snel werden opgevuld. In een dergelijk dynamische systeem is de overgang tussen oever- en crevasseafzettingen niet of nauwelijks aan te geven. De crevassegeulen snijden steeds op wisselende plaatsen door de oeverwal en zetten daar ook sediment af. Even ten zuiden van de vindplaats, ter hoogte van de huidige spoorlijn Utrecht-Leiden, bevindt zich de laaggelegen kom en begint het uitgestrekte veengebied waar het haast het hele jaar nat en drassig was. Ten tijde van de bewoning vormden de crevasseafzettingen goed gedraineerde, langgerekte plateaus in het landschap. Deze zijn aantrekkelijke locaties geweest door de relatief hoge ligging, de goede bodemeigenschappen en de nabijheid van een actieve rivier. De omringende lagere delen fungeerden als komgebied. De mens heeft op die hoger gelegen oever- en crevasseafzettingen gewoond en activiteiten ontplooid. Uit de Romeinse tijd zijn daarvan sporen aangetroffen op het bovenste pakket crevasseafzettingen. Van een eventuele vondstlaag, die het toenmalige loop- of tredniveau aangaf, is helaas niets teruggevonden. De diepte waarover de Romeinse grondsporen zijn gedocumenteerd, geeft dus ook niet de oorspronkelijk ingegraven diepte weer. Ook in de omgeploegde bouwvoor zijn maar nauwelijks vondsten of restanten van sporen aangetroffen. De oorzaak hiervan moet gezocht worden in het afkleien van het grootste gedeelte van het onderzoeksgebied t.b.v. de baksteenindustrie en de latere aanleg van de spoorlijn. 9.2 De economie Er mag in algemene zin worden aangenomen dat er in het rivierengebied sprake was van een agrarisch economisch systeem gebaseerd op een gemengd bedrijf, waarbij veeteelt mogelijk de belangrijkste rol speelt.115 Er wordt verondersteld dat er naast zelfvoorziening ook sprake is van surplus aan landbouwproducten.116 Onderzoek zal daarbij moeten aantonen welke gewassen precies werden verbouwd in en rondom de vindplaats, hoe de veestapel was opgebouwd en of de bewoners hun dagelijkse voedsel verder aanvulden met producten van de jacht en visserij. Ook vragen met betrekking tot voedselbereiding en -productie, overschotten of surplus, de import van cultuurgewassen of (veranderende) fokgewoonten bij vee kunnen soms uit archeologische data worden afgelezen.117 Uit al die gegevens kan zich dan uiteindelijk een verhaal vormen over het economische bestaan van de bewoners van de nederzetting. Op het Goudse Rijpad is dergelijk onderzoek niet uitgevoerd. Hierdoor kan geen gedetailleerd beeld van de vindplaats worden verkregen en komen we niet verder dan het aanhalen van een aantal algemeenheden ten aanzien van de economische mogelijkheden van de vindplaats en het omringende gebied. 115. Wesselingh 2000, 223-5 met verwijzingen . 116. Kooistra 1996, 354. 117. Vergelijk Kooistra 1996, 14-22, 294-6; Van der Sanden 1987. De stroomrug van de (Oude) Rijn was maar smal. Aan weerszijden bevonden zich betrekkelijk onbegaanbare natte kom- en veengebieden. De hogere gelegen stroomrug was in feite een smalle ‘corridor’, waar alle activiteiten moesten plaatsvinden. Hier bevond zich allereerst de Romeinse, militaire infrastructuur van wegen, wachtposten en forten. Maar daarnaast vroeg de schaars, beschikbare, fysieke ruimte om spaarzaam gebruik van elk stukje grond in het rivierengebied; onder andere voor akkerbouw en veeteelt. Op die activiteiten duiden ondermeer de teruggevonden 56 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad behuizing van woonstalhuizen waar mens en vee onder een dak hebben geleefd. Ook aan het Goudse Rijpad heeft minstens één zo’n boerderij bestaan. Welke dieren daar waren gestald, is niet onderzocht, maar vermoedelijk betreft het hier runderen. Tijdens het project is verder onderzoek gedaan naar een aantal onvergankelijke materiële vondsten, in het bijzonder de aardewerken, natuurstenen, bakstenen en metaalvondsten. Dit vondstmateriaal is grotendeels van uitheemse oorsprong en door middel van uitwisseling in handen gekomen van de bewoners. Het is de vraag om wat voor soort uitwisselingsnetwerken het hier ging. Voor het Goudse Rijpad is alleen gekeken naar het regionale netwerk, aangezien goederenstromen op provinciaal niveau en over nog langere afstanden, de nederzetting zeer waarschijnlijk niet zelfstandig hebben bereikt. Men mag verwachten dat de goederenstromen via de netwerken op regionaal en eventueel lokaal niveau waren geregeld door middel van bijvoorbeeld redistributie. Wat dat betreft bevindt het Goudse Rijpad zich op een ideale positie en ‘dicht bij het vuur’. De vindplaats grenst immers aan de noordzijde aan de limesweg, die samen met de Rijn als de economische ader van het rivierengebied mag worden gezien. Ons onderzoeksgebied lag daardoor op loopafstand van twee Romeinse grensforten (castella) - Alphen aan den Rijn (Albaniana) en Zwammerdam (Nigrum Pullum) - alwaar voor de bijbehorende kampdorpen (vici) een regionale marktfunctie mag worden aangenomen. De aanwezigheid van een groot aantal militairen in de forten en de vicani in de kampdorpen, heeft de regio een stevige economische impuls gegeven. In de vici zullen naast de handel in bijvoorbeeld agrarische producten ook allerlei luxegoederen voorhanden zijn geweest, die hun weg vonden naar de inheems-Romeinse bevolking. Deze ontwikkelingen spelen zich af tegen de culturele achtergrond van het ‘verromeinsen’ of romaniseren van de inheemse bevolking. Langzaam maar zeker neemt men materiële en immateriële gebruiken, goederen en gedachten over en wordt de samenleving steeds Romeinser. Daarin kunnen echter ook inheemse elementen bewaard zijn gebleven. Dikwijls is sprake van wederzijdse beïnvloeding en zijn inheemse (soms ook Germaans genoemde) elementen opgenomen in de Romeinse cultuur. Dergelijke romanisering en germanisering zijn beslist geen statische processen geweest.118 Naast de grote mate van autarkie, kenmerkt de inheems-Romeinse samenleving zich doordat er elementen van “buiten” (baksteen, natuursteen, glas, aardewerk, brons en ander metaal) de nederzettingen binnenkomen. De eigen, vaak enorme hoeveelheid, handgevormd aardewerk is ontegenzeggelijk het resultaat van lokale productie, maar het draaischijfmateriaal komt van elders. Het aangetroffen vormenspectrum van het importaardewerk past in het beeld dat bestaat van uitwisselingsnetwerken en marktontwikkeling in de Romeinse tijd. Het is afkomstig uit het GalloRomeinse gebied. Teruggevonden keramisch en ook natuurstenen bouwmateriaal zijn niet van de locatie afkomstig, maar hoogstwaarschijnlijk door contacten met het Romeinse leger of via de ‘markt’ verkregen. IJzerbewerking en mogelijk bronsgieten kunnen wel - net als elders - op lokaal (en marginaal) niveau hebben plaatsgevonden, hoewel er geen concrete aanwijzingen voor zijn in de zin van ovens, smeltkroesjes of smeedhaarden. Ook voor de uitwisseling van agrarische goederen zijn geen bewijzen voorhanden. Ongetwijfeld vond dit veelvuldig plaats, vooral op lokaal en misschien enigszins op regionaal niveau. Dergelijke uitwisseling moet allereerst met de aanwezigheid van het Romeinse leger in verband worden gebracht, maar kan zich verder ook op basis van verwantschapsrelaties hebben voltrokken. Het gevolg mag als een geleidelijke verandering naar een eenvoudig marktsysteem worden gezien, waarbinnen op lokaal, regionaal en eventueel provinciaal niveau, handel in (agrarische) producten plaatsvond. De lijnen verliepen waarschijnlijk via de militaire vici, die als regionale centra fungeerden.119 Hoe de contacten met onze vindplaats precies verliepen en hoe, waarom en op welk punt de contacten op een gegeven moment zijn ‘opgedroogd’ en relaties zijn beëindigd, is moeilijk te achterhalen. Zowel de komst als het vertrek van het Romeinse leger, en in haar kielzog de vicani, hebben ontegenzeggelijk een beslissende rol gespeeld bij respectievelijk de economische ontplooiing en de economische ondergang van het inheems-Romeinse achterland. Deze ontwikkelingen vallen echter grotendeels buiten het bereik van dit onderzoeksrapport. 9.3 Periodisering Voorafgaand aan de definitieve opgraving werd op basis van de AAI en het AAO verondersteld dat zich twee, mogelijk van elkaar gescheiden vindplaatsen in het gebied zouden bevinden. Vindplaats A zou net naast de Romeinse weg liggen en vindplaats B verder zuidelijk daarvan. Tussen beide vindplaatsen leek het archeologisch gezien vrijwel ‘leeg’. Ook in de boringen van RAAP werden geen archeologische indicatoren aangetroffen. Het AAO vond geen overtuigende bewijzen om dit te ontkrachten. Wel werd gesteld dat er twee kanttekeningen gemaakt dienden te worden. Ten eerste waren de grondsporen in het ‘lege gebied’ misschien verstoord door een recente sloot, die in de proefsleuf diagonaal werd aangesneden en ook op het maaiveld nog als flinke depressie zichtbaar was. En ten tweede werd op het vlak Romeinse aardewerk gevonden. Daaruit mocht worden 118. Zie verder o.a. Bloemers 1983 en Roymans 1996 voor uitvoerige discussie over deze onderwerpen. 119. Hiddink 1991. 57 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad afgeleid dat het onderzochte gebied wat betreft grondsporen weliswaar ‘leeg’ leek, maar dat daarmee niet vaststond of aan weerszijden van de proefsleuf grondsporen konden voorkomen. Het DAO heeft aangetoond dat dit laatstgenoemde het geval was en dat het daarbij tevens ging om één en dezelfde vindplaats. De grootste concentratie bewoningssporen en belangrijkste activiteitenzone bevond zich in de noordoostelijke hoek van het onderzoeksgebied: in de werkputten 6 en 9. Dit was ook de relatief hoogste plek (voormalige vindplaats A), zo blijkt ook uit de interpretatie van de fysisch geografische gegevens. Over de oorzaken is in het voorgaande reeds genoeg gezegd. De tijdens het onderzoek aangetroffen bewoningssporen maken ongetwijfeld deel uit van een veel groter complex, waarvan mag worden aangenomen dat deze zich als een soort lintbebouwing langs de zuidrand van de Romeinse weg heeft uitgestrekt tot aan het zuidelijk gelegen, natte komgebied. Het zal daarom niet verbazen, dat het de interpretatie van de wel opgegraven bewoningssporen vrij lastig maakt, en veel van de opgravingsgegevens in een wat groter kader, zodoende niet helemaal zijn begrepen. Er is daarom besloten van de zeer incomplete vindplaats geen afzonderlijke periodiseringskaarten te maken. De reden hiervoor is allereerst het betrekkelijk geringe aantal sporen dat is aangetroffen. Bovendien is de incompleetheid ervan niet duidelijk t.o.v. de ooit aanwezige hoeveelheid grondsporen. Verder staat wel vast dat de vindplaats zich oorspronkelijk verder oost- en westwaarts heeft uitgestrekt. Van dat wat is opgegraven gaat het op structuurniveau maar om één nederzettingselement (H1). Deze structuur kan aan het eind van Flavische periode of later worden geplaatst. Ook op erfniveau speelt alleen dit huis 1 een rol. Daaraan kan ongetwijfeld nog een aantal niet specifiek aan te wijzen kuilen en greppels worden toegevoegd, bijvoorbeeld W1, want zo’n erf zou kunnen bestaan uit een huisplattegrond vergezeld door één of enkele spiekers, eventueel een bijgebouw en een waterput en/of overige (afval)kuilen, al dan niet omsloten door een erfscheiding. Echter, een duidelijk erf is niet herkend in de grondsporen. De beschrijving van zowel de gehele nederzetting als de theoretisch afzonderlijke erven wordt verder bemoeilijkt door het feit dat slechts een klein gedeelte van de vindplaats bewaard is gebleven. Voor verdere dateringen en omschrijvingen kan dan ook beter verwezen worden naar hoofdstuk 3.Een nog verdere analyse op structuur- of erfniveau is, gelet op bovenstaande redenen, minder relevant geacht. Dat geldt eigenlijk ook voor een fasering van andere structurele nederzettingselementen, zoals omheiningsgreppels. Want op basis van het vondstmateriaal zijn de omheiningsgreppels G1, G2 en G3 niet aan een bepaalde periode toe te schrijven. Zelfs van de Romeinse weg komen vondsten die zowel in de pre-Flavische als het einde van de 2e eeuw gedateerd kunnen worden. Daaruit mag geconcludeerd worden dat de weg in ieder geval aan het einde van de 2e eeuw in gebruik is geweest. Als we tot slot kijken naar het vondstmateriaal komt het beeld naar voren van vondsten uit de Flavische periode tot uiterlijk het einde van de 2e eeuw. Er zijn nog wel vondsten uit de pre-Flavische periode, maar die kunnen hier in die zin buiten beschouwing gelaten worden, omdat er geen afzonderlijke, pre-Flavische bewoningssporen zijn herkend. Een gedetailleerd onderscheid en verdere karakterisering van de vindplaats per periode op vondst- en spoorniveau is op dit moment niet mogelijk. Wel kunnen nog enkele andere zaken worden afgelezen uit de samenstelling van het vondstmateriaal en het specifiek voorkomen van bepaalde vondstgroepen. Deze staan verwoord in de volgende paragraaf. 9.4 Interpretatie Het karakter en aard van de vindplaats lijkt op het eerste gezicht eenvoudig te bepalen. Het gaat hier immers om de resten van een inheems-Romeinse nederzetting, waarvan één huisplattegrond duidelijk is overgeleverd, en verder enkele kuilen, waterputten en nog een aantal omheiningsgreppels die de vindplaats begrenzen. Op de vindplaats heeft dus in elk geval één boerderij gestaan. Van eventuele bijgebouwen, zoals schuurtjes en spiekers voor de opslag van landbouwproducten, zijn geen grondsporen teruggevonden - met uitzondering van kuil 2. De nederzetting lijkt (gedeeltelijk) te zijn omsloten door een brede greppel. Naast een functie als afwateringsgreppel zal een dergelijke diepe en brede greppel afdoende zijn geweest om het eigen vee binnen te houden en ongewenste dieren uit de nederzetting te weren. Greppels die de nederzetting opdelen in kleinere eenheden (erven) zijn niet aangetroffen of herkenbaar. Het ontbreken van dergelijke erfscheidingen zou kunnen wijzen op enkelvoudige bewoning door één gezin. De grootte van het totale areaal van de nederzetting en de enorme hoeveelheid gebruiksvoorwerpen lijken echter op het tegendeel te wijzen. Er mag, om eerder genoemde redenen, worden vermoed dat de nederzetting oorspronkelijk een veel groter omvang heeft gekend. Ook uit het keramische vondstmateriaal is de aard en karakter van de vindplaats goed te duiden. Het inheems-Romeins karakter is duidelijk af te lezen uit het grote aantal scherven handgevormd materiaal, terwijl daarnaast ook scherven van uitheemse, Romeinse oorsprong zijn aangetroffen. Het gemengd voorkomen van beide vondstgroepen is kenmerkend voor de landelijke, agrarische nederzettingen in het hele rivierengebied. Uit de aanwezigheid van importwaar mogen de contacten 58 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad worden afgelezen die de bewoners onderhielden met de Romeinen. De bewoners zullen zich verder hoofdzakelijk met landbouw, veeteelt en kleinschalige huishoudelijke ambacht hebben beziggehouden. MILITAIRE INVLOED? Op het tweede gezicht is het beeld van de vindplaats waarschijnlijk complexer. Er dient vermoedelijk nog een conclusie te worden getrokken omtrent de aard en het karakter van de vindplaats. Als we naar twee andere, specialistisch onderzochte, vondstgroepen kijken, kan worden verondersteld dat tussen de inheems-Romeinse vondsten ook nog een andere component aanwezig is. Hiermee wordt gedoeld op enkele metalen artefacten (pilum, hamerdissel), natuurstenen voorwerpen (fylliet wetstenen) en op de aanwezigheid van specifieke bouwmateriaal, zoals de in hoofdstuk 6 beschreven half-box tiles. Hoewel dergelijke vondstgroepen ook wel voor kunnen komen in inheems-Romeinse context, geeft de combinatie van en de hoeveelheid vondstmateriaal, samen met de mededelingen van de vroegere waarnemingen van o.a. amateur-archeologen, aanleiding om te veronderstellen dat deze vondstgroepen zouden kunnen duiden op een Romeins militair karakter van althans een deel van het aangetroffen vondstmateriaal op het Goudse Rijpad. Belangrijkste vragen daarbij zijn dan om wat voor soort vindplaats het ging en waar die was gelegen? Feitelijk gezien, kan deze vraag niet worden beantwoord. We hebben geen enkele aanwijzing voor Romeinse militaire grondsporen en weten dus ook niet waar die lagen. Theoretisch gezien echter kan hier nog een poging worden gewaagd. Daarbij is allereerst het kader geschetst waarbinnen de bewoning zich heeft afgespeeld. Daarna zal de mogelijke locatie van de militaire site worden besproken. De vindplaats is in strikte zin gesitueerd in het buitengebied van de limes, op steenworp afstand van zowel de Rijn als de Romeinse weg. Men mag aannemen dat dit gebied in een militaire zone lag en dat de controle van op zowel de land- als de waterweg tot de dagelijkse praktijk behoorde van de soldaten van het Romeinse leger.120 Hoe strikt deze militaire zone precies was, is nog grotendeels onbekend. Indien de bewoningssporen met het Romeinse leger geassocieerd worden, mag aan militair Nutzland worden gedacht. Daarbij wordt verondersteld dat rond de militaire kampementen en langs de limes, zowel ten noorden als ten zuiden van de Rijn, de Romeinen zelf land (prata legionis) - akkerland en weidegrond- onder hun regie hadden, om deels in hun eigen levensonderhoud te kunnen voorzien.121 Bij de zeer beperkte hoeveelheid landbouwgrond in het rivierengebied, en het grote aantal militairen die gevoed dienden te worden, zullen de opbrengsten van het Nutzland bij lange na niet genoeg zijn geweest.122 Dergelijk Nutzland zou zich ook langs de Romeinse weg kunnen hebben uitgestrekt, dus bij ons onderzoeksgebied. Duidelijke aanwijzingen echter voor militaire exploitatie van het gebied zijn niet aangetroffen en ook moeilijk te bewijzen. De beschikbare gegevens lijken toch vooral in de richting van de inheemse oorsprong te wijzen, waarvan de huisplattegrond van een inheems-Romeins woonstalhuis het meest overtuigende bewijs is. Maar is het eigenlijk wel denkbaar dat er inheemse bewoning kon bestaan in de facto een militaire zone? Recent onderzoek in de Leidsche Rijn en rond Woerden lijkt aan te tonen dat dit geen probleem is geweest.123 Dit ‘gedogen’ kan verklaard worden uit het feit dat er in de zone langs de Oude Rijn maar weinig, fysieke beschikbare ruimte is geweest en dat er tevens een gebrek is aan goede landbouw- en veeteeltgebieden. Het gebied bestaat immers afgezien van de stroomrug van de Rijn uit laaggelegen, venige komgronden die vele maanden per jaar onbegaanbaar moeten zijn geweest. De grenszone kenmerkt zich blijkbaar niet als een pure militaire activiteitenzone, waar inheems bewoning werd geruimd. Nu het kader is geschetst waarbinnen de bewoning zich heeft afgespeeld, resteert de vraag waar zich bij het Goudse Rijpad Romeinse militaire activiteiten hebben afgespeeld. De vondsten op het onderzoeksgebied duiden immers, naast een inheemse component, ook enigszins in militaire richting. Voor zeer precieze en gedetailleerde antwoorden op vragen moeten we - grotendeels -het antwoord schuldig blijven. Romeinse militaire sporen zijn niet opgegraven en we kunnen dus niet exact weten waar zo’n militaire locatie heeft gelegen. Ondanks dat zijn er nog wel mogelijkheden om meer te weten te komen over de militaire activiteit en is er nog wel een aantal opties denkbaar voor het Goudse Rijpad. Als eerste optie kan de Romeinse weg worden genoemd, waarbij de aanleg en het onderhoud van de weg een militaire, provinciale of keizerlijke aangelegenheid zal zijn geweest. Op een aantal plaatsen waar de weg is aangetroffen in West-Nederland, bevinden zich naast grind of schelp als wegverharding, ook bakstenen en grotere natuurstenen fragmenten op het wegdek. Daartussen bevindt zich soms ook gestempeld materiaal,124 waarvan wordt aangenomen dat het secundair gebruikt bouwpuin betreft uit nabijgelegen legerplaatsen. Voor het Goudse Rijpad is het derhalve zeer aannemelijk dat het materiaal oorspronkelijk in het castellum van Alphen of Zwammerdam in gebruik is geweest. 120. Vgl. Van Es 1982 voor het Kromme Rijn-gebied. 121. Sommer (1988, 623-7) meent dat het militair territorium slechts uit weidegronden (prata), stenen bruggen, mijnen en andere tot het castellum zelf behorende installaties, zoals een badhuis, heeft bestaan. Zie ook Tacitus (Annales XIII, 54) over het gebruik van grond aan de overzijde van de Rijn. 122. Vgl. Sommer 1988, 598-603, die stelt dat geen enkel castellum of militaire vicus, zelfs in een vruchtbaar gebied, volledig zelfvoorzienend kan zijn maar altijd afhankelijk was van importen, hetgeen overigens niet wil zeggen dat er daarom maar geen landbouwactiviteiten plaatsvonden in de grenszone. 123. Zie voor de Leidsche Rijn de vindplaats De Balije (Vos & Blom 2003, 95-8 met verwijzingen). In Woerden Barwoutswaarder (Blom & Vos, in voorbereiding) heeft kortgeleden een proefsleuvenonderzoek aangetoond dat even ten zuiden van de Romeinse weg 2e eeuwse bewoning en begravingen hebben bevonden. De geomorfologische situering van dit terrein is in hoge mate overeenkomstig met de vindplaats langs het Goudse Rijpad. 124. Zoals in De Meern met een stempel van het Vijftiende Legioen. 59 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad De tweede optie kan worden aangeduid als activiteiten die te maken hebben met een Romeinse militaire wachtpost. Op grond van de geomorfologie mag, analoog aan de bevindingen in de Leidsche Rijn, worden aangenomen dat een dergelijk bouwwerk ten noorden van het opgravingsterrein was gesitueerd, in de nabije omgeving van de Rijn. Meer exact zou de positie van een wachtpost worden verkregen door de meander van de Romeinse Rijnloop te onderzoeken. Afhankelijk hiervan mag worden gesteld dat de wachtpost zich even stroomopwaarts, net voor een zuidwaartse bocht heeft bevonden i.v.m. erosiegevaar van de opschuivende meander. Waar zich in de buurt van ons onderzoeksgebied deze situatie precies voordeed in de Romeinse tijd, is onbekend. Er kan echter nog een gegeven aan worden toegevoegd op basis waarvan de locatie zou kunnen worden aangewezen. De wachtpost zou namelijk even ten westen van het opgravingsterrein, onder het woonwagenkamp, kunnen hebben gelegen. Niet alleen zijn daar in het verleden vele vondsten gedaan, maar ook heeft daar - als de restgeul wordt doorgetrokken richting Rijn - ontegenzeggelijk een kruising tussen de geul en de Romeinse weg hebben gelegen. Men mag daar een oversteek of brug vermoeden en het is dan aannemelijk te veronderstellen dat daar een wachtpost heeft gestaan; sterker nog: misschien bestond zo’n wachttoren daar al, want een doorbraak (crevasse) van zo’n geul vindt vaak plaats net na de bocht van de rivier. Men dient bovendien in gedachten te houden dat het meeste militair geassocieerde vondstmateriaal van het terrein uit de restgeul afkomstig is. Uit al deze gegevens zou kunnen worden afgelezen dat de geul een militaire getinte locatie heeft verspoeld en daarmee kan het militair geassocieerde vondstmateriaal zijn verklaard. Daarmee is helaas nog lang niet alles begrepen en blijven er nog vragen open. Een zeer belangrijke vraag betreft het karakter van het bakstenen vondstmateriaal dat immers duidt op een gebouw met hypocaustum (heteluchtverwarming), terwijl dat nu juist niét kenmerkend is voor Romeinse wachtposten. 60 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad 10 Conclusies en aanbevelingen 10.1 Antwoord op de onderzoeksvragen Concluderend kunnen de antwoorden op de onderzoeksvragen van de archeologische opgraving langs het Goudse Rijpad te Alphen aan den Rijn als volgt worden omschreven. Allereerst betreft het de vraag naar een exact beeld van de fasering, het verloop, de constructie en datering van de Romeinse weg. Uit de opgegraven grondsporen blijkt dat op het onderzoeksgebied een weg heeft bestaan, die het uiterlijk had van een licht verhoogde grindbaan waarvan nog maximaal ca. 20 cm resteerde. De oost/west georiënteerde weg heeft, inclusief de vermoedelijke taluds aan weerszijden, een totale breedte van ongeveer 14 m. De positie van de weg bevindt zich exact op de plaats waar die door RAAP is gekarteerd en verondersteld. Hoewel niet overal goed herkend, lijkt het erop dat de route aan de zuidzijde vermoedelijk begeleid werd door een bermsloot. De weg is voor West-Nederlandse begrippen redelijk goed geconserveerd met een betrekkelijk dik pakket grind van het wegdek dat nog intact is. Echter vergeleken met het wegdek van bijvoorbeeld de Via Belgica in Zuid-Limburg (ca. 60 cm grinddek), gaat het maar om een marginale hoeveelheid steen. Uit de opgravingsgegevens - in het bijzonder het profiel - bleek dat op geen enkele manier sprake was van een telkens opgehoogd weglichaam, waaruit een zekere stratigrafische ontwikkeling zou kunnen worden afgelezen. Er is in Alphen slechts een enkelvoudige grinddek aangetroffen. Zodoende kan er maar één, herkenbare wegfase worden afgeleid. Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld de weg in de Leidsche Rijn, waar verscheidene keren meerdere grindlagen over elkaar aantoonbaar zijn. Toch komen van het Alphense wegdek verschillende vondstmaterialen die ruwweg dateren uit de hele Romeinse tijd. Daardoor mag men aannemen dat de weg gedurende de gehele Romeinse periode in gebruik is geweest. Tot de weg behorende houten, constructieve elementen zijn niet aangetroffen en hoeven misschien ook niet verwacht te worden bij dit wegtype. Op grond van het aangetroffen vondstmateriaal aan de basis van de grindbaan kan de weg op zijn vroegst in de Flavische tijd tot in de tweede helft van 2e eeuw, begin van de 3e eeuw n. Chr. gedateerd worden. Het is niet precies bekend waar de voorlopers en eventuele navolgers van de weg gesitueerd moeten worden, maar het lijkt aannemelijk dat deze telkens op dezelfde plaats werden aangelegd. Eerdere gedane veronderstellingen en twijfels t.a.v. de juiste interpretatie van een nog ander wegtracé tijdens het proefonderzoek, kunnen terzijde worden geschoven. De vuile baan (put 1, S18) net ten noorden van de weg is geen tracé van een vroegere of latere weg, maar kan als talud worden aangemerkt. Ook is nu uitgesloten dat tussen de greppels (put 1, S6, S7) op vindplaats B ooit een weglichaam was gesitueerd. De greppels blijken immers geen bermsloten van een weg te zijn, maar kunnen eerder als omheiningsgreppels aan de zuidkant van de nederzetting worden gekarakteriseerd. De tweede onderzoeksvraag behelsde de fasering, karakter en datering in detail van de spoor- en vondstconcentraties (vindplaatsen A en B). Speciale aandacht diende daarbij te worden gegeven aan de mogelijkheden tot het omschrijven van het voormalig loopvlak en het karakter van vondstniveaus. Over de omvang van de vindplaatsen kan het volgende gesteld worden. De RAAP-gegevens van vindplaats B duidden op een terrein van betrekkelijk kleine omvang (ca. 1 ha), waarvan een deel zich onder de spoorlijn bevindt en ongeveer een derde van de vindplaats hier nu buiten beschouwing kan worden gelaten, omdat het niet door het toekomstige kunstwerk van het viaduct zal worden verstoord. De gegevens uit het AAO leverden geen overtuigende redenen om aan de meeste begrenzingen te twijfelen. Alleen over de noordelijke begrenzing rees enige twijfel. In het ‘lege’ gebied richting vindplaats A werden immers enkele Romeinse aardewerkvondsten gedaan, zodat niet vaststond of in het gebied ook grondsporen voorkomen, temeer daar de grondsporen van de aansluitende vindplaats A in dezelfde vuile uitgedroogde ondergrond zijn herkend. Het DAO heeft aangetoond dat het niet om twee van elkaar gescheiden vindplaatsen gaat, maar dat het hier om één aaneengesloten nederzetting handelt, waarbinnen ‘lege plekken’ hebben bestaan. Deze ‘lege’ zones zijn veroorzaakt doordat het terrein is afgekleid. Het voormalig loopvlak was om die reden nergens meer intact. Hierdoor leek het alsof we met twee gescheiden sites van doen hadden, terwijl de werkelijkheid anders was. Geconcludeerd mag worden dat er geen scheiding bestaat tussen de vindplaatsen A en B. De aard van de vindplaats is betrekkelijk goed te duiden. Het gaat hier om de restanten van een inheems-Romeinse nederzetting, waarvan één boerderijplattegrond duidelijk is overgeleverd, en waarvan het volgende beeld kan worden geschetst. Men mag op basis van bekende parallellen aannemen dat we hier met een kleine landelijke inheemse nederzetting van doen hebben, bestaande uit een of meerdere huisplaatsen, die getuige de aanwezigheid van importwaar contacten onderhielden met de Romeinen. De bewoners zullen zich met landbouw, veeteelt en kleinschalige huishoudelijke ambacht hebben beziggehouden. Algemeen wordt aangenomen dat de huizen uit die tijd al betrekkelijk plaatsvast zijn. Dit in tegenstelling tot de voorgaande perioden waarbij ‘de erven 61 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad zwerven’125 over een betrekkelijk korte afstand in een bepaald territorium, waarbij grond afwisselend als bouw- en woonlocatie is gebruikt. Het gebruikelijke woontype bestond uit een zogenaamde woonstalhuis waar mens en vee onder een dak huisde. Op het omliggende erf mogen idealiter bijbehorende opslagstructuren (schuurtjes, hooibergen, spiekers), een waterput, enkele afvalkuilen en diverse erfscheidingen worden verwacht. Het vermoede karakter van militaire wachtpost is moeilijk bewijsbaar aan de hand van de nu bekende grondsporen. Toch lijkt het op grond van de geomorfologie en het thans aangetroffen vondstmateriaal van vooral militair bouwmateriaal aannemelijk te veronderstellen dat zich in de directe omgeving een militair getint bouwwerk heeft bevonden. Bovendien kan daaraan worden toegevoegd de eerdere vondstmeldingen van het terrein die een aanvang in het midden van de 1e eeuw veronderstellen en de mededeling over paalfunderingen die wellicht met een steenbouw, een beschoeiing van een geul of een eventuele weg- (of brug?-) constructie van doen hebben.126 Het precieze antwoord op het eventuele militaire karakter van de site moeten we dus vooralsnog schuldig blijven. De derde vraag was gericht op het vergroten van het inzicht in de ontstaansgeschiedenis van het gebied in ruimere context. Hiertoe behoorde met name ook de landschapsreconstructie aan de hand van fysisch geografisch onderzoek. De uitkomsten van dit onderzoek zijn verwoord in hoofdstuk 2. De conclusies zijn in het kort als volgt samen te vatten. Het onderzoeksgebied bevindt zich ca. 500 m ten zuiden van de Oude Rijn en bestaat uit een complex van perimariene crevasseafzettingen. Als gevolg van de opstuwing van het rivierwater in de Oude Rijn vonden veel oeverwaldoorbraken plaats en werden steeds nieuwe crevassegeulen gevormd. De crevassegeulen snijden steeds op wisselende plaatsen door de oeverwal en zetten daar ook sediment af. Het was niet mogelijk een grens te trekken tussen de noordelijk gelegen afzettingen van de Oude Rijn en het complex van perimariene crevasse-afzettingen. De mens heeft op verschillende crevasseafzettingen gewoond. In dit dynamische landschap zullen de bewoonbare plaatsen steeds op verschillende plaatsen hebben gelegen. Door latere afgravingen (afkleien) is een groot deel van de afzettingen verdwenen en daarmee ook de vondstlaag en (delen van) sporen. 125. Deze term is ontleend aan de dissertatie van Schinkel 1994. 126. Zie Kok 2001, 139 met verwijzingen. De vierde en laatste onderzoeksvraag diende antwoord te geven op de herkomst van aardewerk, natuursteen en metalen voorwerpen. Tevens gold dit de constructie van structuren en moest de culturele achtergrond worden verduidelijkt. Voor de eerstgenoemde materiaalgroepen geldt kort gezegd dat we enerzijds te maken hebben met het gebruikelijke repertoire van inheems-Romeinse nederzettingen in het rivierengebied, terwijl anderzijds er ook in meer of mindere mate een militaire herkomst of contacten met het leger valt af te lezen uit de vondsten. Voorbeelden hiervan zijn onder meer bepaalde type slijpblokken en wetstenen van natuursteen, bakstenen fragmenten van tubuli en half-box tiles, baksteenmateriaal van het baksel dat mogelijk geassocieerd mag worden met de Vexillatio Britannica, en verder een ijzeren hamerdissel en een pilum. Voor wat betreft het aardewerk geldt dat het AAO een sterke importcomponent heeft aangetoond, zeker voor wat betreft de aanwezigheid van terra sigillata. Hieruit kon toen worden afgelezen dat een militaire context voorlopig nog niet was uitgesloten. Het DAO heeft die laatstgenoemde bewering helaas niet kunnen bevestigen maar ook niet kunnen ontkrachten. Wel is de verhouding tussen het inheemse en Romeinse aardewerk meer in balans gekomen, want grofweg bestaat nu nog slechts de helft van het materiaal uit geïmporteerde waar. Het handgevormde, inheemse materiaal is zeer waarschijnlijk van lokale herkomst. De geïmporteerde keramiek is afkomstig uit het Gallische gebied, Spanje, het Rijnland en de Vlaamse kuststreek; voor zover achterhaalbaar met de huidige stand van onderzoek. Voor verdere analyses aangaande specifieke vondstgroepen dient veel meer wetenschappelijk onderzoek te worden uitgevoerd. Verder mag, zoals eerder tijdens het AAO vermeld, van bijvoorbeeld het plaveisel voor het wegdek (grind en ander natuursteen) verondersteld worden dat het van buiten de vindplaats werd aangevoerd, uit de Rijnzone langs de Utrechtse heuvelrug. De in bijlage II opgenomen ‘grindanalyse’ heeft dit aannemelijk gemaakt. Eerder is vermeld dat hieruit gerust kan worden opgemaakt dat achter de aanleg en het onderhoud van de Romeinse weg een enorme organisatie schuil ging; iets dat uitstekend kon worden overgelaten aan ingenieurs van het Romeinse leger. Resteert nog de deelvraag over de constructie van structuren en de culturele achtergrond. Dat laatstgenoemde is inmiddels uitvoerig aan de orde gekomen, zij het in brede zin. We hebben van doen met een kleine inheemse, agrarische gemeenschap aan de rand van de Romeinse wereld, die op velerlei manieren invloed heeft ondergaan van nabijgelegen Romeinse militairen in de regio. Over de constructie van structuren kan in algemene zin gezegd worden dat de enige (boerderij)structuur die is herkend (H1), volledig wortelt in de inheemse traditionele huizenbouw van hout en leembouw. 62 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad 10.2 Enkele aanbevelingen Vanuit archeologisch oogpunt bezien zouden de kwetsbare grondsporen van de Romeinse weg en de daarbij gelegen nederzettingssporen het beste ongestoord moeten blijven in de bodem. Hiermee wordt het cultureel erfgoed immers het beste beschermd en wordt bodemarchief behouden voor onder andere toekomstig onderzoek. Deze aanbeveling gold voorafgaand aan het DAO. Daar behoud in situ niet mogelijk bleek, werd aanbevolen de gehele wegzone integraal te onderzoeken door middel van een archeologische opgraving en daarbij ook de toen nog veronderstelde vindplaatsen A en B. Men mocht hopen dat, ondanks de zeer matig geconserveerde grondsporen, de precieze relatie tussen de vindplaats(en) en de Romeinse weg duidelijk zal worden. Dit is gedeeltelijk gebeurd. Het lijkt wel zeker dat het hier één grote vindplaats betreft met een uitgesproken inheems-Romeins karakter. Desalniettemin blijven er vragen bestaan. Zo is de tijdens de opgraving geconstateerde begin- en einddatum van bewoning nog steeds niet in overeenstemming met de (eerdere) meldingen van amateur-archeologen. Nadere inventarisatie en vergelijking van het vondstmateriaal zou hier mogelijk meer helderheid in kunnen verschaffen. Ook is nog steeds niet helemaal vast komen te staan of hier nu wel of geen Romeins militaire component heeft bestaan. De constatering dat de geomorfologische context van het onderzoeksgebied voornamelijk uit kreekafzettingen bestaat, doet de aanbevelingen volgen om de grens tussen (Rijn)oeverafzettingen en kreekafzettingen preciezer te definiëren en de loop van de aangetroffen restgeul in aansluiting op de Rijn nader te bepalen. Dit onderzoek is nog niet uitgevoerd. Gelet op de resultaten van het onderhavige onderzoek blijkt het ook zeer moeilijk om een preciezer onderscheid tussen beide voornoemde afzettingen te maken. Wel zou men d.m.v. een booronderzoek kunnen vaststellen dat daar waar weg en kreek elkaar zullen kruisen, men in de toekomst rekening dient te houden met complexe houtconstructies in de vorm van beschoeiingen, dammen en/of bruggen. Daarnaast zal het onderzoek aan de hand van de AHN in de loop van 2003 en 2004 op het ADC ter hand worden genomen (zie hoofdstuk 2.4). 63 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad LITERATUUR Adkins, L., & R.A. Adkins, 1985: Neolithic axes from Roman sites in Britain, Oxford Journal of Archaeology 4(1), 69-75. Baatz, D., 1970: Späthadrianische Ziegelstempels de 8. Legion von der Saalburg, Saalburg Jahrbuch XXVII.. Bakker, A.M., & W.K. Vos, in druk: Archeologisch Onderzoek in de gemeente Vleuten-De Meern, Vindplaats Stroomweg-Veldhuizen Romeinse weg, met bijdragen van E.A.K. Kars, P. van Rijn, S. Lange, H. van Haaster, C.G. Wiepking, C.K. Nooijen en W.K. van Zijverden, (Pandhuisrapporten), Utrecht. Bechert, T., & W.J.H. Willems (red.) 1995: De Romeinse Rijksgrens, tussen Moezel en Noordzeekust, Utrecht. Bishop, M.C., & J.C.N. Coulston, 1993: Roman Military Equipment from the Punic wars to the Fall of Rome, Batsford, London. Bloemers, J.H.F., 1983: Acculturation in the Rhine/Meuse basin in the Roman Period. A preliminary survey, in: R.W. Brandt & J. Slofstra (eds), Roman and Native in the Low Countries. Spheres of interaction, Oxford (BAR International Series, 184), 159-209. Blom, E., in druk: Vleuterweide Wilhelminalaan, een ijzertijdnederzetting in het rivierengebied, (Pandhuis-rapporten), Utrecht. Blom, E., & W.K. Vos, in voorbereiding, Aanvullend Archeologisch Onderzoek in Woerden Barwoutswaarder, (Archeologisch Diensten Centrum), Bunschoten. Broadribb, G., 1987: Roman Brick and Tile, Gloucester. Broeke, P.W. van den, 1986: Zeezout: een schakel tussen West- en Zuid-Nederland in de IJzertijd en de Romeinse tijd, in: M.C. van Trierum & H.E. Henkes (red.), Landschap en bewoning rond de mondingen van Rijn, Maas en Schelde, Rotterdam (Rotterdam Papers V), 91-114. Brunsting, H., 1937: Het grafveld onder Hees bij Nijmegen: Een bijdrage tot de kennis van Ulpia Noviomagus, Amsterdam (Archeologisch-historische bijdragen van de Allard Pierson stichting, 4). Butler, J. J., 1969: Nederland in de Bronstijd, Bussum. Callender, M.H., 1955: Roman Amphorae with index of Stamps, Londen/New York/Toronto. Derks, T., & L. Swinkels, 1994: Bronzen Doosjes, in: N. Roymans & T. Derks (red.), De tempel van Empel. Een Hercules-heiligdom in het woongebied van de Bataven, ‘s-Hertogenbosch, 146-51. Dragendorff, H.,1895: Terra sigillata: ein Beitrag zur Geschichte der griechischen und römischen Keramik, BJ 96-7, 18-155. Dressel, H., 1878: Ricerche sul Monte Testaccio, Annali dell’ Instituto di Correspondenza Archeologica 50, 118-92. Elfvendahl, M., & P. Kresten, 1993: Geoarkeologi inom Kwarteret Bryggaren, Arkeologiska Artefakter av Sten från Medeltida Uppsala, Riksantikvarieämbetbet och Statens Historiska Museer, Rapport UV 1993:5. Es, W.A. van, 1982: Ländliche Siedlungen der Kaiserzeit in den Niederlanden, Offa 39, 13954. Funari, P.P.A., 1996: Dressel 20 Inscriptions from Britain and the Consumption of Spanish Olive Oil, with a Catalogue of Stamps, (BAR British Series, 250), Oxford. Graafstal, E.P., 2000a: De Meern, Letschertweg: AAO, (Archeologisch Diensten Centrum, rapport 43), Bunschoten. Graafstal, E.P., 2000b: Vleuten-De Meern. Waterland, in: D.H. Kok, K. van der Graaf en F. Vogelsang (red), Archeologische Kroniek Provincie Utrecht 1998-1999, Utrecht, 167-91. Haalebos, J.K., 1977: Zwammerdam-Nigrum Pullum; ein Auxiliarkastell am niedergermanischen Limes, Amsterdam (Cingula, 3). Haalebos, J.K., 1986: Fibulae uit Maurik, OML, supplement 65 (1984-1985), Leiden. Haalebos, J.K., 1990: Het grafveld van Nijmegen-Hatert, Beschrijving van de verzamelingen in het Provinciaal Museum G.M. Kam te Nijmegen 11, Nijmegen. Harsema, O.H., 1985: Het verleden herbouwd: Boerderijconstructies in Nederland in prehistorie en middeleeuwen, in: K.J. Steehouwer & A.H.C. Warringa (red.), Archeologie in de praktijk: Methoden en technieken voor de (amateur-) archeoloog, Weesp, 208-24. Haupt, D., 1979: Ein römisches Wetzsteindepot aus Xanten, Das Rheinisches Landesmuseum Bonn, Ausgrabungen in Rheinland 78, 155-8. Hiddink, H.A., 1991: Rural centres in the Roman settlement system of Northern Gallia Belgica and Germania Inferior, in: in: N. Roymans & F. Theuws (eds.), Images of the Past. Studies on Ancient Societies in Northwestern Europe, Amsterdam, (Studies in Prae- en Protohistorie, 7), 201-233. Holwerda, J.H., 1923: Arentsburg, een Romeinsch militair vlootstation bij Voorburg, Leiden. Holwerda, J.H.,1941: De Belgische waar in Nijmegen, Den Haag, (Beschrijving van de ver- 64 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad zamelingen van het Museum G.M. Kam te Nijmegen, 2). Huijts, C.S.T.J., 1992: De voor-historische boerderijbouw in Drenthe: Reconstructiemodellen van 1300 vóór tot 1300 na Chr., Arnhem. Jager, D.H. de, 2001: Rijksweg 11 Oost: Viaduct Goudse Rijpad, gemeente Alphen aan den Rijn, een Aanvullende Archeologische Inventarisatie, (RAAP rapport 667), Amsterdam. Junkelmann, M.,1986: Die Legionen des Augustus, Mainz. Kars, H., 1983: Early-Medieval Dorestad, an Archaeo-Petrological study, part V: The Whetstones and the Touchstones, Berichten ROB 33, 1-37. Kars, E.A.K., 2003a: Bouwmateriaal: natuursteen en baksteen, in: W.K. Vos, Archeologisch onderzoek in Beneden Leeuwen vindplaats ‘De Ret’, gemeente West Maas en Waal, (Archeologisch Diensten Centrum, rapport 153), Bunschoten, 34-8. Kars, E.A.K., 2003b: Bijlage IV. Evaluatie van het natuurstenen en bouwkeramische vondstmateriaal, in: W.K. Vos, Woerden Kerkplein 2002, (Archeologisch Diensten Centrum, rapport 152), Bunschoten, 47-54. Kars, E.A.K., in voorbereiding: Het natuursteen, in: E.P. Graafstal, Veldhuizen Waterland, de Romeinse weg en de bewoning in het achterland. Kars, E.A.K., in druk: Het natuursteen, in: A.M. Bakker, & W.K. Vos, Archeologisch onderzoek in de gemeente Vleuten-De Meern, Vindplaats Stroomweg-Veldhuizen Romeinse weg, (Pandhuis-rapporten), Utrecht. Kars, E.A.K.,& Vos, W.K., 2003: Keramisch bouwmateriaal, in: W.K. Vos & E. Blom, Archeologisch onderzoek naar de Romeinse vindplaatsen De Balije en Context Schip in de gemeente Utrecht, (Archeologisch Diensten Centrum, rapport 171), Bunschoten, 85-7. Kok, R.S., 2001: Archeologische inventarisatie Gemeente Alphen aan den Rijn, gemeente Alphen aan den Rijn, afdeling Ruimtelijke Ordening en Volkshuisvesting. Konert, M., & J. vandenBerghe, 1997: Comparison of Lasergrain Size Analysis with Pipette and Sieve Analysis: a Solution for the Underestimation of the Clay Fraction, Sedimentology 44, 523-35. Kooistra, L.I., 1996: Borderland Farming, Possibilities and Limitations of Farming in the Roman Period and Early Middle Ages between the Rhine and Meuse, Assen/Amersfoort. Lammers, M., 1994: Dakpannen op De Horden, in: W.A. van Es & W.A.M. Hessing (red.), Romeinen, Friezen en Franken in het hart van Nederland, Van Traiectum tot Dorestad (50 v.C.-950 n.C.), Utrecht/Amersfoort, 161-8. Lanting, J.N., 1974: Wetzsteine mit Fischgrätenverzierung: Artefakte aus Römischer Zeit, Germania 52, 89-101. Marinelli, M.G., & D.H. de Jager, 1999: Rijksweg 11 Oost: Alphen-Bodegraven, provincie Zuid Holand; een archeologische kartering, (RAAP rapport 314), Amsterdam. Maul, M. N.,1994: IJzeren Romeinse werktuigen van het Kops Plateau, doctoraalscriptie Klassieke Archeologie, Haarlem/Amersfoort. Mees, W.A., 1995: Modelsignierte Dekorationen auf südgallischer Terra Sigillata, Forschungen und Berichten zur Vor- und Frühgeschichte in Baden-Württemberg 54, Stuttgart. Oelmann, F., 1914: Die Keramik des Kastells Niederbieber, Frankfurt a.M. (Materialien zur römisch-germanischen Keramik, I). Polak, M., 2000: South Gaulish terra sigillata with Potters’ Stamps from Vechten, Rei Cretariae Romanae Fautorum Acta, Supplement 9, Nijmegen. Pulles, I., & N. Roymans, 1994: Mantelspelden en armringen als offerobject, in: N. Roymans & T. Derks (red.), De tempel van Empel. Een Hercules-heiligdom in het woongebied van de Bataven, ‘s-Hertogenbosch, 132-41. Resi, H.G., 1990: Die Wetz- und Schliefsteine aus Haitabu, Berichte über die Ausgrabungen in Haitabu 1928. Riha, E., 1986: Romisches Toilettgeratt und medizinische Instrumente aus Augst und Kaiseraugst, Forschungen in Augst, band 6, Augst. Ritterling, E., 1912: Das Frührömische Lager bei Hofheim im Taunus, Wiesbaden (Annalen des Vereins für Nassauische Altertumskunde und Geschichtsforschung, 40). Roest, J. van der, 1994: Koper in militaire metaalwerkplaatsen, in: N. Roymans & T. Derks (red.), De tempel van Empel. Een Hercules-heiligdom in het woongebeid van de Bataven, ‘sHertogenbosch,146-51. Roymans, N., 1996: The Sword or the Plough. Regional Dynamics in the Romanisation of Belgic Gaul and the Rhineland Area, in: N.Roymans (ed.), From the Sword to the Plough. Three Studies on the earliest Romanisation of Northern Gaul, Amsterdam (Amsterdam Archaeological Studies, 1), 9-126. Sanden, W.A.B. van der, 1987: Oss-Ussen: ecologie en economie, in: W.A.B. van der Sanden & P.W. van den Broeke (red.): Getekend zand. Tien jaar archeologisch onderzoek in OssUssen, Waalre (Bijdragen tot de studie van het Brabantse heem, 31), 81-90. 65 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad Schinkel, K., 1994; Zwervende Erven. Bewoningssporen in Oss-Ussen uit bronstijd, ijzertijd en Romeinse tijd: opgravingen 1976-1986. Deel I, II en III. Leiden. Siemons, H.A.R., 2001: Sporen en structuren, in: M.M. Sier & C.W. Koot (red.), Archeolo- gie in de Betuweroute. Kesteren-De Woerd, Bewoningssporen uit de IJzertijd en de Romeinse tijd, Amersfoort (Rapportage Archeologische Monumentenzorg, 82), 83-112. Slofstra, J., 1991: Changing settlement systems in the Meuse-Demer-Schelde Area during the Early Roman Period, in: N. Roymans & F. Theuws (eds.), Images of the Past. Studies on Ancient Societies in Northwestern Europe, Amsterdam, (Studies in Prae- en Protohistorie, 7), 133-99. Sommer, C.S., 1988: Kastellvicus und Kastell. Untersuchungen zum Zugmantel im Taunus und zu den Kastellvici in Obergermanien und Rätien, Fundberichte aus Baden-Württemberg 13, 457-707. Steenbeek, R., 1983: Some Aspects of the Phosphate Investigations at the Excavation De Horden (Wijk bij Duurstede, the Netherlands), Berichten ROB 33, 361-74. Stuart, P., 1977: Gewoon aardewerk uit de Romeinse legerplaats en de bijbehorende grafvelden te Nijmegen, (Beschrijving van de verzamelingen in het Rijksmuseum G.M. Kam te Nijmegen), Leiden. Tichelman, G., in voorbereiding: Een villa rustica in Kerkrade-Holzkuil, (Archeologisch Diensten Centrum, rapport 155), Bunschoten. Vos, W.K., 2000: Aanvullend Archeologisch Onderzoek (AAO) in Monster-Poeldijk, ‘vindplaatsen A en B’, met bijdragen van K. Hänninen en C.G. Wiepking, (Archeologisch Diensten Centrum, rapport 37), Bunschoten. Vos, W.K., 2001: Aanvullend archeologisch onderzoek in Alphen aan den Rijn langs het Goudse Rijpad, met bijdragen van E.A.K. Kars en W.K. van Zijverden, (Archeologisch Diensten Centrum, rapport 106), Bunschoten. Vos, W.K.,2002: De inheems-Romeinse huisplattegronden van De Horden te Wijk bij Duurstede, (Rapportage Archeologische Monumentenzorg, 98), Amersfoort. Vos, W.K., & E. Blom, 2001: Vleuten De Meern, Zuidelijke Stadsas II - Rotonde ‘t Zand, met bijdragen van C.G. Wiepking, W.K. van Zijverden, E. Jansma & T. Vernimmen (Stichting RING), (Archeologisch Diensten Centrum, rapport 102), Bunschoten. Vos, W.K., & E. Blom, 2003: Archeologisch onderzoek naar de Romeinse vindplaatsen De Balije en Context Schip in de gemeente Utrecht, met bijdragen van F.A. van der Chijs, E.P. Graafstal, H. van Haaster, I. Joosten, E.A.K. Kars, S. Lange, C.G. Wiepking, J. Zeiler en W.K. van Zijverden (Archeologisch Diensten Centrum, rapport 171), Bunschoten. Waasdorp, J. A., 1999: Van Romeinse soldaten en Cananefaten. Gebruiksvoorwerpen van de Scheveningseweg, (VOM-reeks 1999-2), Den Haag. Waasdorp, J.A., 2003: IIII M.P. naar M.A.C., Romeinse mijlpalen en wegen, Haagse Oudheidkundige Publicaties, nr 8, Den Haag. Waterbolk, H.T., 1975; Evidence of Cattle Stalling in Excavated Pre- and Protohistoric Houses, in: A.T. Clason (ed.), Archaeozoological Studies, Amsterdam, 383-94. Werff, J.H. van der, H. Thoen & R.M. van Dierendonck 1997: Scheldevallei-amforen: Belgisch bier voor Bataven en Cananefaten? Westerheem 46,6, 1-12. Wesselingh, D.A., 2000: Native Neighbours: Local Settlement System and Social Structure in the Roman Period at Oss (The Netherlands), APL 32, Leiden. Wiepking, C.G., 2001: Aardewerk, in: M.M. Sier en C.W. Koot (red.), Archeologie in de Betuweroute. Kesteren-De Woerd. Bewoningssporen uit de IJzertijd en de Romeinse tijd, (Rapportage Archeologische Monumentenzorg 82), Amersfoort, 113-70. 66 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad Lijst van afbeeldingen en tabellen AFBEELDINGEN 1. Topografische ligging van het onderzoeksgebied. 2. Het onderzoeksgebied in de Romeinse tijd. 3. Puttenplan. 4. Zicht op de aaneengesloten putten. 5. Profielfoto van put 7 met ‘spekkoekachtige’ opbouw van de crevasseafzettingen. 6 Landschapstypen in het onderzoeksgebied op basis van de Bodemkaart van Nederland. 7. Allesporenkaart. 8. Overzicht van Romeins gedateerde grondsporen en structuren. 9. Zicht op de Romeinse weg. 10. Sporen van een drieschepige plattegrond (H1). 11. Gecoupeerde paalkuilen van huisplattegrond H1. 12. Uitschaven en couperen van K2. 13. Twee van de vier paalgaten onder K2. 14. Foto van enkele complete stukken aardewerk uit kuil K21. 15. Foto van de doorsnede over kuil W1. Opname vanuit het westen. 16. Foto van de doorsnede over kuil W2. Opname vanuit het noorden. 17. Foto van compleet aardewerk uit greppel 5. 18. Een handgevormde, drieledige pot met handvat. 19. Drie amforen van het type Dressel 20 met stempels en een graffito. 20. Fragment van een olielamp. 21. Dragendorff 29 kom met stempel [OF]VITA. 22. Dragendorff 37 met ‘vroeg’ decoratieschema. 23. Oost-Gallische Dragendorff 37. 24. Bodemstempel van de pottenbakker Montanus op een Dragendorff 27. 25. Speelschrijfje van terra nigra aardewerk. 26. Slijpblok van groengrijze zandsteen met licht concaaf slijpvlak. 27. Wetsteen van witgrijze fijnkorrelige zandsteen met groef. 28. Compleet zeer intensief gebruikt wetsteen van grijze fylliet. 29. Fragment van draaiende maalsteen van tefriet. 30. Voorbeeld en definitie van kenmerken van een tegula en een half-box tile. 31. Afbeelding van de verschillende tegula-randtypes van Alphen Goudse Rijpad. 32. Fragment van dakpan met nagelgat. 33. Voorbeeld en reconstructie van een half-box tile. 34. Twee fragmenten van hoektegels (vondstnummer 188:1 en 188:3). 35. Keramisch bouwmateriaal: fragment met golvende kamindruk. 36. Vloertegel met een afdruk van een (kinder)voet. 37. Vroeg-Romeinse scharnierfibula. 38. Twee, in stukken gebroken, bronzen armbanden. 39. Bladvormig lakzegeldoosje. 40. Reconstructie van het gebruik van een lakzegeldoosje (Naar Derks & Roymans (red.) 1994, 149, fig.2). 41. IJzeren hamerdissel. 42. Een holle lanspunt uit de Midden tot Late Bronstijd. 43. De ijzeren speerpunt van een Romeinse pilum. 44. Deel van een glazen fles. 67 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad TABELLEN 1. Overzicht van de gedraaide materiaalgroepen 2. Typo(morfo)logische indeling in aardewerkgroepen 3. De verdeling van de slijpgereedschappen 4. Onbewerkt steen: steensoorten en aantal 5. Hoekige steen: steensoorten en aantal 6. Keramisch bouwmateriaal: verdeling van de baksels 7. Keramisch bouwmateriaal: verdeling van vormen en typen 8. Keramisch bouwmateriaal: verdeling van tegula-randtype en baksel 9. Keramisch bouwmateriaal: verdeling van imbrex-randtype en baksel 10. Metaal: aantal vondsten per put en per functiegroep 11. Schelpenanalyse. GRAFIEKEN 1. Procentuele verhoudingen van het handgevormde en gedraaide aardewerk. DIAGRAM 1. Keramisch bouwmateriaal: verdeling van originele dikte van onbekende vormen. Afb. 45. Resultaten grindanalyse monster 1 - 3311. Afb. 46. Resultaten grindanalyse monster 1 - 3312. Afb. 47. Resultaten grindanalyse monster 2 - 3313. 68 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad 69 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad Bijlage I. Schelpenanalyse (W.J. Kuijper, Archeologisch Centrum Rijksuniversiteit Leiden) INLEIDING In de restgeulopvulling bevonden zich veel schelpen. Aan de hand van een gedetailleerde analyse is getracht antwoord te geven op drie vragen: 1. Wat was de saliniteit van het water 2. Wat was stroomsnelheid? 3. Hoe troebel was het water? RESULTATEN Na zeven van 2 liter klei bevonden zich in het residu de volgende schelpen. Het materiaal is niet bijzonder goed geconserveerd. CONCLUSIE De schelpenfauna bestaat uit zowel water- als landsoorten. De watersoorten leefden aan de rand van een zoetwatergeultje, waar het zwak stromende water, helder, voedsel- en kalkrijk was. De landslakken leefden op de oevers. De schelpen zijn niet zo goed geconserveerd. Mogelijk is (voor een deel) verspoeling opgetreden. Tabel 11. Schelpenanalyse. Zoetwater: Grote diepslak (Bithynia tentaculata) 7, 46 opercula Kleine diepslak (Bithynia leachii) 1 operculum Vijverpluimdrager (Valvata piscinalis) 6 Moeraspoelslak (Stagnicola palustris) 1 Gewone schijfhoorn (Planorbis planorbis) 1, 1 fragmentje Stroommossel (Unio spec.) 4 doubletten Gewone hornschaal (Sphaerium corneum) enkele fragmenten (=1) Riviererwtmosel (Pisidum spec.) 2 kleppen, volwassen (=2) o.a. Dwerg-erwtmossel (Pisidium moiytessierianum) Land: Barnsteenslak (Oxyloma spec.) 1 top Clausilia (Balea/Clausilia/Macrogastra spec.) 1 top, 1 fragment Heesterslak (Arianta arbustorum) 1 jong 70 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad 71 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad Bijlage II. Grindanalyse Romeinse weg (J.W.A. Dijkmans (TNO-Nitg) De twee onderzochte monsters zijn genomen in het wegdek van een Romeinse weg in Alphen aan de Rijn (Goudse Rijpad, nabij de spoorlijn Leiden - Utrecht). De Romeinse weg ligt net onder de bouwvoor. De vondstlocaties liggen nabij een restgeul. Het doel van het onderzoek is informatie te verzamelen omtrent de herkomst van het grind. Dit teneinde inzicht te verkrijgen in de lokale Romeinse logistiek. Monster 1 bestaat uit 540 gram fijn en grof grind. Dit monster is afkomstig uit het profiel van put 1 van de Romeinse weg en als ‘blok’ uit het profiel gestoken en daarna uitgezeefd op het ADC over verschillende zeven.127 Monster 2 bestaat uit 1500 gram grof grind. Dit monster is afkomstig uit verscheidene werkputten o.a. put 9 - die over de Romeinse weg zijn aangelegd tijdens het DO. De hoeveelheid grind uit het monster is het resultaat (zeefresidu) van het gezeefde wegdek (maaswijdte 5 mm). Ten behoeve van de grindanalyse is monster 1 gezeefd, waardoor de fractie 3-5 mm en de fractie 520 mm is afgescheiden. Gebruikelijk is de fractie 3-5 mm te analyseren. Aan de hand van een dergelijke analyse kan een conclusie worden getrokken over de herkomst van het materiaal. Om een vergelijking met monster 2 mogelijk te maken is besloten om de grove grindfractie van beide monsters te analyseren. In totaal zijn derhalve de volgende drie analyses verricht: monster 1 de fractie 3-5 mm (analyse 3311) monster 1 de fractie 5-20 mm (analyse 3312) monster 2 de fractie 5-20 mm (analyse 3313) Afb. 45 Resultaten grindanalyse monster 1 - 3311. 127. Zie Vos 2001, 12, afb.6. 72 ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad Afb. 46 Resultaten grindanalyse monster 1 - 3312. De analyseresultaten zijn hieronder weergegeven in de afbeeldingen 45 tot en met 47. De samenstelling van het grove grind in de analyses 3312 en 3313 vertonen grote overeenkomsten met elkaar. Geconcludeerd kan worden dat het materiaal van beide monsters dezelfde herkomst heeft. De samenstelling van het grind in analyse 3311 wijst erop dat het materiaal Rijngrind betreft van Midden-Pleistocene ouderdom of later (oudere Rijnafzettingen hebben geen Midden Duitse porfieren). Er komt een drietal formaties in aanmerking: de Formatie van Urk: een Rijnafzetting voor het Saalien, de Formatie van Kreftenheye: een Rijnafzetting na het Saalien en voor het Holoceen, en de Formatie van Echteld: de Holocene Rijnafzetting en dan met name de stroomgordelafzettingen. Een herkomst uit de Formatie van Urk (Rijnafzettingen voor het Saalien) is om meerdere redenen aannemelijk. In de monsters zijn geen glaciale componenten aangetroffen en de zandfractie is iets bont en rossig. De Formatie van Urk komt in Nederland nabij het maaiveld uitsluitend in de stuwwallen voor. Het bevat een grote hoeveelheid grof grind. De nabijheid van een transportmedium via het water (de Rijn) maakt het waarschijnlijk dat het materiaal door de Romeinen is meegenomen vanuit de Utrechtse Heuvelrug naar de vindplaats in Alphen aan den Rijn. Het is echter niet uitgesloten dat het materiaal afkomstig is van de Formatie van Kreftenheye (Rijnafzettingen na het Saalien), omdat de hoeveelheid door de toenmalige Rijn opgenomen glaciale componenten wisselend en vaak zeer gering is. De Formatie van Kreftenheye lag echter in de Romeinse tijd niet nabij het oppervlak in West-Nederland. Ook is een herkomst uit de Formatie van Echteld (uit Holocene stroomgordels) qua materiaalsamenstelling niet uitgesloten. Voor de aanleg van de Romeinse weg is echter een grote hoeveelheid grind nodig geweest. Bovendien betrof het vooral grof grind en het is onwaarschijnlijk dat dit in de Holocene stroomgordels voorhanden was. 73 Afb. 47 Resultaten grindanalyse monster 2 - 3313. ADC Rapport 226 - Alphen aan den Rijn, Goudse Rijpad