Qırımtatar Edebiyatı Ve Matbuatının Ananeleri (I. Qurultay Devri)

QIRIM MÜHENDİSLİK VE PEDAGOGİKA ÜNİVERSİTETİ QIRIMTATAR FİLOLOGİYASI, TARİHİ VE MEDENİETİ İLMİY-ARAŞTIRMA İNSTİTUTI «ELYAZMA KİTAPLAR» İLMİY ARAŞTIRMA MERKEZİ QIRIMTATAR EDEBİYATI VE MATBUATINIÑ ANANELERİ (I. QURULTAY DEVRİ) Monograik çalışma CILT I Aqmescit 2016 УДК 821.512.19:070 (081) «19» ББК 83.3 крымтат 76.02я73 К43 Крымский инженерно-педагогический университет НИИ крымскотатарской филологии, истории и культуры этносов Крыма (протокол № 2 от 23.03.2016 г.) РЕ ЦЕН З Е Н Т Ы: — доктор филологических наук, профессор Керимов И.А. — кандидат филологических наук, доцент Джелилова Л.С. К43 Kirimov T.N. Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri (I. Qurul­ tay devri). — Monograik çalışma. — Cılt I. — Aqmescit: OOO «İT «Arial», 2016. — 104 с. — Qırımtatar tilinde. ISBN 978-5-906877-24-6 К43 УДК 821.512.19:070 (081) «19» ББК 83.3 крымтат 76.02я73 Киримов Т.Н. Традиции крымскотатарской литературы и печати (Период I Крымскотатарского Курултая). — Монография. — Часть I. — Симферополь: ООО «ИТ «Ариал», 2016. — 104 с. — На крымскотатарском языке. ISBN 978-5-906877-24-6 УДК 821.512.19:070 (081) «19» ББК 83.3 крымтат 76.02я73 Настоящая книга является частью монографического исследования, посвященного изучению истории крымскотатарской литературы и печати периода I Крымскотатарского Курултая (Парламента). Издание предна­ значено для студентов, аспирантов филологических и гуманитарных спе­ циальностей университетов и педагогических вузов, а также для тех, кто интересуется историей крымскотатарской литературы и журналистики. ISBN 978-5-906877-24-6 © Киримов Т.Н., 2016 © ООО «ИТ «Ариал», 2016 Müelliten Qırımtatar edebiyatı ve gazetacılığı tarihinde «Qurultay devri» özgünligi, haqiqiyliginen zemaneviy oquyıcılar dai­ resiniñ merağını daima qozğalağan bir zamandır. Mevzu­ mız üzerinde yazılğan ilmiy, tenqidiy çalışmalarnıñ sırasını izleyerek, farqlı kontseptsiyalarnı, araştırma metodlarını rastketiremiz. Ki, bular evvelki muhitni açıqlamaqnen be­ raber fazla suallerniñ peydalanmasına yol aça. Bu soy qara­ maqarşılıqlarnıñ ceryanı şahsen tarihiy qahramanlar, yani 1917—20 seneleri Qırımda icat etken edebiyat, medeniyet, siyaset erbapları olabile. Nümüne olaraq, «Türklük», «Tatar­ lıq» ğayeleriniñ taqipçilerinden H. Ayvazov, O. Aqçoqraqlı, A. Qadrizade, H. Odabaş, C. Kermençikliniñ tili Qırım yaki Türkiye türkçesimi? Mezkür sual qırımtatarlarnıñ elibesi, terminologiyası, şuurı, kimligi, etnonimi kibi meselelerniñ mürekkepligini açıqtan sezdirmekte. Qurultay ve qurultay yazıcılarınıñ moral, estetik printsiplerini, meyillerini añla­ maq niyetinen çalışmamızda zaman çerçivelerini qısqartıp biribirinen teñeştiremiz. Böyleliknen, edebiyat klassikleri­ mizniñ dünyabaqışları nasıl deñişmelerge oğrağanını ög­ renmek içün 1917’den itibaren 1944 senesine qadar Qırımda çıqqan qırımtatar gazetalarını, mecmualarını, kitaplarını incelemege, bularda devir ve oquyıcılar talabınen yazılğan eserler sayesinde qırımtatar halqında milliy, edebiy şuurnıñ uyanma protsesslerini seyretmege muvafaq olamız. İş sıra­ sında qalem ustalarınıñ faaliyetleri üzerinde yapılğan neti­ celer ğayet meraqlı körüne. Meselâ, birinci Qurultayımıznıñ 3 Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri ateşin şairi — C. Kermençikliniñ felsefesi — türkiy halqlar­ nıñ birleşmesi, qırımtatarlarnıñ qudretli millet sıfatında bir noqtağa sarılmasından ibaret ise, «Millet» gazetasınıñ mu­ harrirlerinden — H. Odabaş, Qırım müsülmanlarını zararlı mutaasiplik mekürelerinden vazgeçip, Avrupa yaşayış tar­ zına avuşmağa çağıra. H. Ayvazovnıñ bediy faaliyetini tahlil etkende, onuñ yıl­ lar devamında samimiy vaadları, ğayeleri sabit, qatiy olma­ ğanını köremiz. Edip, yaşağan zamannıñ içtimaiy, siyasiy iqlimi kibi: çoq davalı ve ekimanalıdır. Vesilesiyle, Qırımda matbu sözüniñ şekillenme tendentsiyasını ifadelegen eki gazetasından bahs etmeli. Bu eki kutup yıldızı kibi zaman mesafelerine baqmadan milliy mekurelerini aks ettirgen «Millet» ve «Azat Qırım» gazetalarıdır. Az ögrenilgenle­ rinden ötrü, üzerinde peydalanğan yañlış tüşünceleriniñ ardını kesmek içün araştırma işini keçirdik ve ciddiy netice­ lerni elde ettik. Ve kitapta mühim problemalarınıñ çözüm yonelişlerini üç bölüm ile nümayış etemiz: «Qurultay ede­ biyatı»nıñ evrim tarihiniñ ögrenilmesine dair yañı bilgiler; qurultaycılarnıñ icadına mensüp olğan til, üslüp, janr, mev­ zu hususiyetleriniñ analizi; qırımtatarca bediy ve publitsis­ tik metinleriniñ milliylik alâmetlerini farq etme usullarıdır. Tabiyki, bunuñ ile biz seçken qonumız tamamen açıqlandı demege ertedir. Planlaştırdığımız kibi, kitapnıñ daha bir qaç cıltı neşir etilecektir. Müellif, kitapnıñ neşir etilmesi içün maddiy destek bergen vatandaşlarımız sayğılı Sulaymanov Muhamed Ali efendige öz samimiy minnetdarlığını bildire. 4 Bölüm I ESKİ DEVRİY NEŞİRLERDE «QURULTAY EDEBİYATI» MESELELERİ Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri 1.1. «Millet» gazetası ve etrafındaki yazıcılar Qırımnıñ medeniy müessiselerini ziyaret etme esnasın­ da zamanımızğa qadar saqlanılıp kelingen milliy yadikâr­ lıqlar üzerinde malümat toplamaqnen qanaatlenmeyip, biz meraqlanğan eski elyazmalarnı ve basılğan fikriy ceryanlar­ nı terence ögrenmege lâyıq kördük. Bağçasaray, Aqmescit şeherleriniñ merkeziy müzey ve kütüphanelerni esasqa alıp, bu yerde olğan kitaplarnıñ bir payını cedvelge tizdik. Hususan, Aqmescit baş arşiviniñ fondlarını araştırır ekenmiz, 1944 senesine qadar Qırımda neşirden çıqqan böyle milliy gazeta ve mecmualarğa rastkeldik: — «Terciman» (İ. Gaspralınıñ vefatından soñra, gazeta­ nıñ muharirleri R. Gaspıralı, H. Ayvazov oldu); — «Millet» (İ. Gaspralı tarafından 1906 senesi çıqarıl­ ğan gazeta); — «Millet» (Esaslı olaraq H. Ayvazov, H. Odabaş ve O. Murasovnıñ muharrirliginde neşir etilgen gazeta); — «Голос татар» (İ. Özenbaşlı muharrirliginde çıqqan rusça bir gazeta); — «Крым» (Birinci qırımtatar halq Qurultay azalarınıñ umumiy muharrirligi altında çıqqan rusça bir gazeta); — «Qırım ocağı» (A. Arifov, V. İbragimov, M. Qurt­Me­ metov muharrirliginde); — «Yeñi dünya» (Çeşit yıllarda gazetanıñ muharrir­ liginde O. Derenayırlı, O. Bekirov, Y. Musanif, O. Zekki, M. Nedim bulundı); — «Qırım müsülmanları» (Muharrirleri: O. Murasov ve S. Memetov, naşir­rotmistr: S.M. Mütizade); 6 Bölüm I. Eski devriy neşirlerde «Qurultay edebiyatı» meseleleri — «Yaş quvvet» (Qırım oblast komsomol Komitetiniñ organı, mesul redaktor: Seydametov); — «Közaydın» (Muharrirler kollegiyası: M. Nedim, H. Baliç. S. Ayvazov, A. Lâtifzade, E. Şemizade); — «Azat Qırım» (Çeşit yıllarda gazetanıñ muharrirli­ ginde İ. Nuriyev, M. Qurtiyev, M. Reşat, M. Muyedin bu­ lundı); — «Qızıl Qırım» (Gazetanıñ muharirliginde Akimov, İ. Aliyev, S.H. Seydametov, İ. Seyfullayev bulundı); — «Голос Крыма» ve ilh. Bugünge qadar nüshaları eñ çoq saqlanğan «Millet» ga­ zetası diqqatımıznı ayırıca celp etti. Bu — kâğıtı orta keyfi­ yetli ve 34×50 santimetr çerçivesinden tış çıqmağan cuma ve bayram künlerinden başqa her kün neşir etilgen gazetadır. İlk sahifesinde muharrirniñ baş maqalesi yanında mede­ niy müessiselerniñ açılması, intihaplar, teatrlerde kösteril­ mekte olğan pyesalar ve yañı sinema nümayişleri haqqında haberler berilir ise, nevbetteki eki sahifede mahalliy ve tış memleketlerde olğan siyasiy, iqtisadiy, içtimaiy ve medeniy meseleler aydınlanır. Arada­sırada basılğan yazıcılarnıñ manzume ve nesir eserleri gazetanıñ bediy qurulışına hu­ susiy ahenk qoşalar. Soñkisi ise ticaret haqqındaki ilânlar ve bildirüvlerden ibarettir. Ümer Samih 1924 senesi «İleri» mecmuasında basqan «Qırımda tatar matbaacılığı» adlı maqalesinde qırımtatar milliy neşirlerni tahlil etip — «Millet»in tıştan körünişi ve tertibi Qırım mıqyasında alırsaq, bugün içün bile pek gü­ zel ve mükemmel, diyebiliriz. Mündericatına kelince, o da 7 Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri vaqtın­vuquatın hükmüne köre, çeşitli. Zengin ve hararetli­ dir»1, aytqanı kibi, biz de gazetanı üstten bile oqup çıqqan­ da «Qırım haberleri», «Dahiliye», «Hariciye», «Muharebe», «Milliy matbuat» ve başqa rubrikalarda keçmiş devrine ait yañı tarihiy delil ve sımalarnen tanış olamız. Ancaq, öz eser­ lerinen halq ögünde çıqqan H. Ayvazov, C. Kermençikli, M. Refatov, O. Zekki, M. Nuzhet, M. Qurtiy, A. Qadrizade, C. Seydahmet, O. Aqçoqraqlı, H. Odabaş, Y. Vezirov, H. Ca­ hit, E. Feyzi, H. Kürkçi, A. Şeyhi, A. Abdülhamit ve ilh. is­ tidatlı yazıcılar içün bu gazeta qocaman bir icadiy meydan olaraq tasvirlene edi. Qalemni mahirliknen oynatqan H. Odabaşnı alayıq. O, reportaj, felyeton, taqriz ve bir sıra gazetacılıq janrlarınıñ yanında ertege, büyük ertege, küçükçe ertege, ertege dügül, tekerleme, çıbırtma, kezinti kibi özgün, türkiy halqlarğa has olğan janr türlerini muvafaqiyetnen qullanıp, qırımtatar matbuat tarihinde milliy ananelerniñ devamlayıcısı adınen qalmaq haqqını qazanğandır. O vaqıt qırımtatar gazetala­ rında az qullanılğan janrlar vastası ile yazıcı ve maarif ustası usanmadan halqını ilmiy­fenniy, milliy tilni sevmege, qoru­ mağa çagırır. Yuqarıda añılğan adlarnıñ sırasına daha mahlâslar ve kriptonimlerni altında yazgan bir sıra müellilerni qoşmaq mümkün. Bular: Alupqaçqan; Gimnazist; Catupatar; Cuciy; Cez­ miy; Çatırtavlı2; Çezmen; Çötkacı; Çürtiy; Eski Qırımlı3; Ü.S. Qırımtatar matbaacılığı // İleri. — 1927. — № 4 (16). — Apr. — S. 24. 2 Habibullah Odabaş. — T.K. 3 Abdurahman Qadrizade. — T.K. 1 8 Bölüm I. Eski devriy neşirlerde «Qurultay edebiyatı» meseleleri Haberci; Kelâm; Qarlı; Qarlı­Suvlu; Qarlı­Buzlu; Qantimur; Qarahan; Qara tatar; Qarlı; Qırımlı4; Qızıltaşlı5; Qorqaq; Qurultaylı; Qulağıdelik; Manğıtlı; Milletçi; Muhbir; Oq; Romaniyalı Baybörü; Sabunaşağan; Şarşur; Seyircı; Soldat6; Suvlu­Qobalı; Şişman; Tataroğlu; Tamaqlı; Tavusçı; Topqa­ yalı; Tunalı; Turmuş; Yaralı asker; M.R.7; S., H.S., H.S.A.8; M.K., M.Q., MıQ9; İ.V.; B.F.; B.M.; Ş.Ğ.; C.K.; T.İ.; H., H.O.10 ve ilh. «Millet» gazetasında basılğan müellif isimleriniñ şe­ kil variantları da meraqlı: − N. Çelebicihan: Mütiy Çelebicihan, Çelebi Noman, N.Çelebicihan, Çelebicihan; − H. Ayvazov: Ayvazof Hasan­Sabri, H. Sabri Ayvazof, Sabri Ayvazof, Ayvazof S., H. Sabri; − O. Murasov: Hafız Osman Murasof, O. Murasof; − A. Qadrizade: A. Qadrizade, A. Rehmi Qadrizade; − O. Aqçoqraqlı: Osman­Nuri Aqçoqraqlı, O. Aqçoq­ raqlı, Soldat: O. Aqçoqraqlı, Osman Aqçoqraqlı; − H. Odabaş: Timurcan Odabaş, H. Odabaş; − M. Qurtiyev: Mustafa Qurtiy, Mustafa Qurtiyef; − Ü. Seydahmedov: Ümer Necatiy Seydahmedof, Ne­ catiy Seydahmedof, Ü. Necatiy Seydahmedof ve ilh. Böyleliknen, «Millet» gazetasında qullanılğan bu isim­ ler müellilerniñ tabiatını, tercimeyi halını, meküreviy Cemil Kermençikli. — T.K. Cafer Seydahmet. — T.K. 6 Osman Aqçoqraqlı. — T.K. 7 Midhat Rifatov. — T.K. 8 Hasan­Sabri Ayvazov. — T.K. 9 Mustafa Qurtiyev. — T.K. 10 Habibullah Odabaş. — T.K. 4 5 9 Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri baqışlarnı, zenaat ve qaysı bir cemiyet tabaqasına mensüp­ ligini açıqlayabileler. Velhasıl, bu ilk baqıştan sade, ehem­ miyetsiz kibi körüngen ufaq detaller «Millet» gazetasında basılğan şüpheli (eki manalı) müellilerniñ identifikatsiya­ sına büyük hızmet etmek mümkün. Gazetanıñ resmiy tilini de alayıq. Bu yerde bazı yazıcı­ lar öz eserlerinde arapça ve farsice sözlernen yoğurlaşqan İstanbul11, bazıları ise Qırım çöl lehçesini açıqtan açıq teş­ viqat yapqanlarını seyir etemiz. Bu meselege ciddiy ya­ naşqan alimler B. Çobanzade, H. Giraybay, A. Krımskiy, A. Samoyloviçniñ fikirlerine köre, qırımtatar tili üzerinde peydalanğan qarmaqarışıqlar ziyalılarnıñ «Türklük» ve «Tatarlıq» ğayeviy cemiyetlerine bölüngenlerinden ibaret12. Birisi İstanbul lehçesine nail olursa, ekincisi Qırğız, Qazah, İdil­Ural türklerini birleştirip, yekâne Şimaliy til pıtağı­ nı meydanğa ketirilmesi üstünde tüşüne edi. Lâkin, tarih 11 İşbu tezisni bazı araştırıcılar taqip etse de, mantıq olaraq İstanbul degil, Qırım cenüp şivesi, diye sayamız. — T.K. 12 Aziz şehitimiz Amdi Giraybaynıñ «Qırım tarihi» dissertat­ siyasınıñ ilâvesi: Qırım edebiyatına bir baqış // Yıldız. — 1995. — № 3. — S. 8 — 20; Самойлович А.Н. Избранные труды о Крыме. Сборник [ред.­сост. Е. Эмирова; вступ. ст. А.А. Непомнящего]. — Симферополь: Доля, 2000. — 296 s.; Самойлович А.Н. Краткая учебная грамматика османско­турецкого языка. Репринтное издание 1925 года с дополнением и исправлениями. — М.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН; Издательский дом «Муравей», 2002. — 158 с.; Çobanzade B. Qırımtatar edebiya­ tınıñ soñ devri. — Aqmescit: Dolya, 2003. — 132 s.; Кримський А. Література кримських татар [упоряд., автор вступ. статті, перек. з української мови на російську О.І. Губар; автор приміток İ.А. Керімов; перек. на кримськотатарську мову Н. Сейтяг’яєв]. — Сімферополь: Доля, 2003. — 200 с. 10 Bölüm I. Eski devriy neşirlerde «Qurultay edebiyatı» meseleleri köstere ki, bularnıñ yolları ayrı olsa bile, maqsatları bir: bü­ tün türkiy halqlarını birleştirmektir. «Millet» sütunlarında aydınlanğan til yonelişleriniñ eñ ateşin raqipleri Habibul­ lah Odabaş ve Cemil Kermençikli olsa, aralarından devamlı qavğanıñ ardını kesmek niyetinen «Türk lisanınıñ türlü leh­ çelerinde bulunan muhtelif lüğavilerle (türlü leksikalarnen) türk lisanını zenginleştirmektir», — diye ortağa çıqqanlar da bar. Mevzumıznı devam eterek, qırımtatar matbuat tarihiniñ ögrenilmesine S. Ğafar, İ. Kerim, N. Abdülvap, G. Yüksel, E. Kangiyeva, L. Selimova, H. Kırımlı, S. Arıkan, U. Aktaş, Y. Gopşteyn, A. Nepomnyaşiy, V. Gankeviç, N. Yablonov­ skaya ve diger zemaneviy alimlerniñ qoşqan hissesi qayd etmeli. Bular tarafından izahatlı bibliografik köstergiçler, edebiy lağaplar ve eskirgen qırımtatar terminler luğatları, tezis ve monografiyalar neşirge hazırlanıldı. Örnek olaraq, T. Kerim ve N. Abdülvapnıñ 2004 sene­ si «İlmiy bülleten»de basqan «Millet» gazetasınıñ seçme bibliografik köstergiçi»ni13 alayıq. Bu yerde berilgen malümatlarğa esaslanıp, biz Qırım Müsülmanları Merkeziy İcraat Komiteti tarafından tesis etilgen siyasiy, içtimaiy, iqtisadiy ve edebiy «Millet» gazeta­ sınıñ çıquv devrini ekige bölmek mümkün. Esaslı olaraq 1917—1918 ss. — cemaat erbabı, yazı­ cı H. Ayvazov ve 1919—1920 ss. — arheolog, folklorcı O. Murasovnıñ muharrirligi altında çıqqan gazeta14. Kirimov T., Abdülvapov N. «Millet» gazetasınıñ seçme biblio­ grafik köstergiçi // İlmiy bülleten. — 2004. — № 1 (6). — S. 16—24. 14 İdareden. «Millet» gazetası bugün yiñeden çıqmaya başladı // Mil­ let. — 1919. — № 1. — Sent. 1. 13 11 Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri Çeşit vaqıtlarda qısqa bir müddet içinde gazetanıñ başın­ da A. Özenbaşlı, M. Refat, H. Odabaş, A. Lâtifzade, S. Çap­ çaqçı kibi icadiy şahslar tura. İsmail Gaspralınıñ «Terciman»ına köre, «Millet» gazetası medeniy ve milliy uyanuvından ziyade qırımtatar halqınıñ siyasiy konsolidatsiyası oğrunda çalışa edi. Faqat, bir­eki yılnıñ içinde gazeta Qırım ehalisiniñ özü kibi qırmızı qanlı terror, vatandaşlar muharebesi, almanlar istilâsı, hükümet­ lerniñ avuşmalarını başından keçirip bayağı qıyınlıqlarğa dayana. Neticede ise 1919 senesiniñ ortalarında işi toqtala. Uzun vaqıt muddetinden soñra, Murasovnıñ muhar­ rirliginde faaliyetini ğayrıdan başlağan «Millet» gazetası tübü­temelinden deñişe. Evvel mustaqil, faqat tsenzura yü­ künen ezilmesi havlı olğan gazeta Qırım vaqular idaresi altında çıqa. Mündericesi sadeleşken, nüshaları tenefüz­ lernen çıqqan «Millet» Sovyet kündelik neşirleriniñ kölge­ sinde qala. Şahsen H. Ayvazov bu devirni tarif etkende, O. Murasovnıñ gazetada yapqan hızmetlerini bile hatırlamay. Hatırlasa, 1920’de «Qırım müsülmanları»15 adlı gazetanı çıqarğan bir avantürist olaraq: «Vrangel devrinde Osman Murasof nam avantüristin idaresi altında Vrangelcilerin na­ şir ekârı olmaq üzere «Qırım müsülmanları» namında bir gazeta daha çıqarılıyur»16. 15 Aqmescit Devlet Arşivinde başqa gazetalarnıñ arasında qarışıp qalğan «Qırım müsülmanları»nıñ bir nüshasında böyle yazılarğa rastkelemiz: «Birinci sene-i devamiyesi. Cuma ve bazar künleri irtesinden maada her kün çıqar siyasiy, içtimaiy, iqtisadiy ve edebiy bitaraf milliy gazetedir. Muharrirler: O.M. Murasov, S.M. Mehmetov. Naşır: rotmistr Selim-Mırza Mütizade» // Qırım müsülmanları. — 1920. — № 13. — Apr. 30. 16 Ayvazov H. Qırımtatarlarında gazeta ve gazetacılıq // İleri. — 1924. — № 4 (12). — Apr. — S. 13. 12 Bölüm I. Eski devriy neşirlerde «Qurultay edebiyatı» meseleleri Prof. İ. Kerimniñ hesaplarına köre, H. Ayvazovnıñ mu­ harirliginde çıqqan «Millet» gazetasınıñ sayısı 400’den ziya­ de, O. Murasovnıñ muharirliginde ise qararnen 80 nüshası çıqtı17. Bazı haberlerge köre, «Millet»niñ nüshaları Baku, Moskova, Berlin arşivlerinde buluna. Zaten, «Millet»ni müstaqil neşri olaraq terence ögren­ digimiz sayesinde çoq tesadüli, evvelde bizge gizli olup kelgen malümatlarnı tapamız. Yañı bilgiler ve keşlerine malik olamız. Bu vesile ile H. Odabaşnıñ qırımtatar mil­ liy neşir işine qoşqan hissesine tenqidiy bir nazar taşlayıq. «Millet» gazetasınıñ ömrüni neis edebiyat ve gazetacılıq nümunelerinen yaraştırğan Habibullah Odabaş, oquyıcılarğa özüni ince zehinli felsefeci, maharetli tenqitçı, ilolog ve eserlerinde realizm kibi bediy usulnı qullanğan yazıcı olaraq tanıttı. Eserleriniñ sadeligi, ikir etme serbestligi ilk baqışta primitiv olup körünse de, tarihiy malümat ve bediyeti cihetinden ğayet meraqlı ve qıymetlidir. Müellif, öz eserlerinde halq, daha doğrusı, qırımtatar şivelerini birleştirip, orta tilde yazğan ertege, kezinti, hikâye ve ilh. janr türleri vastasınen «Millet» gazetasınıñ evvelde mühürlenip qalğan siyasiy, ğayeviy stereotiplerini bozmağa çalışa18. Ve qırımtatar ehalisiniñ siyasiy dünya baqışlarını kötermekni, tazertmekni tüşüne. Söz ustazınıñ eserlerini terence ögrenir ekenmiz, onuñ «Millet» gazetasında 1919 senesiniñ ortalarında, bir qaç ay baş muharir vazifesini eda Керимов И. Крымскотатарская периодическая печать довоенного времени // Ильмий бюллетень. — 2004. — № 1. — С. 2—5. 18 Çatırtavlı. Mevlüt bayramı. Kiçkene ertege // Millet. — 1918. — № 177. — Dek. 19. 17 13 Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri etkenini añlaymız19. Bunuñ isbatı olaraq neşirniñ sahife­ lerinde «Çatırtavlı» adınen basılğan «Basmahane işleri», «Gazeta meselesi», «Gazeta» maqaleleridir20. Soñra aynı şu yılnıñ sentâbr ayından itibaren ise gazetanıñ başına O. Mu­ rasovnıñ kelgenini «İdareden» serlevhalı qısqa bildirüvniñ mündericesinden añlamaq mümkün: «Millet» gazetası bugün yeniden çıqmaya başladı. «Mil­ let» evvelkisi kibi yine de siyasiy, edebiy, içtimaiy ve iqtisadiy <...> bir gazettir. Neşir muvaqqat Vaquf Komissiyası oldu­ ğından «Millet» yeñi teşkil olunan Duhovnıy Pravleniyası ile Vaquf Komissiyasınıñ resmiy naşir ekârı tanılacaqtır. «Milllet»niñ baş muharriri ve müdir mesuli sabıq «Bürhan­ı teraqqi» ve «Hamiyyet» gazetaların muharriri bulunan, Bi­ rinci Qırım Qurultayı azası Osman efendi Murasovdır. İki seneden beri bir hayli boyalara kirüp çıqqan «Millet» bugün artıq «bitaraf» bayrağı altına çıqtığını ilân idiyur...»21. Yuqarıda bahs etkenimiz kibi, H.S. Ayvazov muharrir­ likten ketken soñ, işini ğayrıdan başlağan gazetanıñ vaziyeti deñişe. Bu avuşmalarnıñ bir qaç tarafını açıqlayabilemiz: 1. Muharririyetniñ Aqmescitteki «Teatralnaya» aralı­ ğından «Kantarnaya» soqağına köçmesi22; 2. Devlet tarafından gazeta içün ayrılğan para mıqdarı­ nıñ eksilmesi; 19 Yani H. Ayvazovnıñ «Millet» gazetası muharrirliğinden çıqması ve O. Murasovnıñ «Millet»niñ başına kelmesi arasında olğan vaqtı. — T.K. 20 Çatırtavlı. Dereköy: Basmahane işleri. Ertege // Millet. — 1919. — № 39. — Fevr. 17; Gazeta meselesi // Millet. — 1919. — № 69. — Mart 27; Gazeta // Millet. — 1919. — № 70. — Mart 28. 21 İdareden // Millet. — 1919. — № 1. — Sent. 1. 22 1917 senesi «Millet» idaresi «Teatralnıy aralığı, 1» ve 1918 senesinden itibaren «Kantarnaya soqağı, 20», adresi böyünca yerleşe edi. — T.K. 14 Bölüm I. Eski devriy neşirlerde «Qurultay edebiyatı» meseleleri 3. Oquyıcılar abunesinden olğan kelir faiziniñ aşağı enmesi; 4. Nezaret tazyıqı ve maaşlarnıñ daha eksilmesi neti­ cesinde gazeta hadimleriniñ işten ketmesi. Bundan ötrü, kündelik neşirniñ münderice cihetinden zayılaşması; 5. Elektrika, kâgıt, böya ve başqa teşkiliy­tehnikiy isti­ malları içün olğan borçları neticesinde matbaa maşinaları­ nıñ toqtatıluvı. Bu sayede ucuz satın alınğan basma malzemeler keyfiye­ tiniñ farqlığı. Gazeta sanlarınıñ öz vaqtında çıqmayuvıdır. Habibullah Odabaşnıñ «Gazeta» adlı maqalesinde «Millet» gazetasınıñ faaliyeti haqqında bergen malümatlar ve şahsiy araştıruvımıznıñ neticelerine bazanğan cedvelimizde bazı noqtalarnı açıqlayaraq, mevzumız boyunca evvel yapılğan çalışmalarnı kenişlemege yañı imkânlarını köremiz23. Misal olaraq, 1918 senesi sentâbrde «Millet» idaresiniñ Kantar­ naya soqağına köçmesinen beraber özüne «Qırım ocağı» gazetasını da qoşıp kenişlengenini qayd etmek mümkün24. Селимова Л. Къырымтатар миллий матбуаты тарихине бир назар. — Акъмесджит: Оджакъ, 2008. — 123 с.; Seyityahya N. Qı­ rımtatar edebiyatında destan janrınıñ üstünde çalışmalarnıñ ehem­ miyeti // Bahçesaray. — 2006. — № 39. — C. 22—23; Юксель Г. Крымскотатарская журналистика в России и в СССР (1905— 1941 гг.) // Научно­культурологический журнал. — 2009. — № 7 (187) / www.relga.ru; Яблоновська Н. İсторичний досвід формуван­ ня вільної етнічної преси Криму (березень­грудень 1917 р.) / www. turkolog.narod.ru 24 «Millet» matbaası yerinden köçerek, yeñi yerine yerleştiginden ve matbaasına «Qırım ocağı» matbaasını da qoşuldığından, işlerini bir qat daha kenişletmişdir. Bir taratan işlerini tüzgün ve yolunda yapacağı kibi, işlerin güzelligi ve temizligi ile beraber ucuzlıqlarına da ayrıca diqqat itecekdir. Böya ve kâğıtlarnıñ yahşılıqlarına ve ustalıqqa olan yeñiliklerine de 23 15 Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri Bugünde Aqmescit Devlet Arşivinde saqlanğan «Terciman» gazetasınıñ cıltında közümizge «Qırım ocağı» bayram ve cuma ertesinden başqa her kün çıqqan siyasiy, ilmiy, ede­ biy ve iqtisadiy gazetası çarpqan edi25. «Millet»niñ bergen haberine köre, bu neşir 1917 senesi iyünniñ 30’dan itibaren çıqmağa başlağan edi26. «Qırım ocağı» gazetanıñ tarihiy sa­ hifelerinde M. Qurtiyev, H. Cahid, R. Muratov, H. Rahmiy, M. Şerefeddin, Fehmiy kibi icadiy sımalarnıñ bediy, ilmiy, si­ yasiy eserlerinen beraber folklor nümuneleri, ilânlar ve oqu­ yıcılar tarafından idare adına yazılğan mektüpler, qıymetli haberlerni rastketirmek mümkün. Halbu ise, gazeta yalıñız 1917 senesi iyün ayından 1918 senesi sentâbr ayına qadar V. İbrahimovnıñ, M. Qurt­Memetovnıñ (M. Qurtiyevniñ) muracaat iderek, müşterilerini bir qat daha memnun itmeye çalışacaqtır. Matbaa tatarca ve rusça harlerin bir çoq qısımlarına malik olduğından, her iki türlü siparişleri de qabul idebilir. Türlü-türlü deterler, vizitnıy kartalar, toy davetnameleri kibi nazik ve ince hızmetleri yapan ustalar ile onlara mahsus nefis kâğıtlar da vardır. Aqmescit, Kantarnıy caddede sabıq Mahkeme-i Şeriye binası». İlân // Millet. — 1918. — № 100. — Sent. 5; Mustafa efendi Qurtiyev (ömüri ve yaratıcılığı haqqında malümatlar) // Azat Qırım. — 1943. — № 44 (140). — İyün 1. 25 Киримов Т.Н. Газетные фонды государственного архива в АР Крым // Научный бюллетень. — 2008. — № 13. — С. 89; «Qırım ocağı» (Bayramlar ve cuma irtelerinden başqa her kün çıqar siyasiy, ilmiy, edebiy ve iqtisadiy gazetasıdır). — 1917. — № 18. — Sent. 1; № 23. — Sent. 26; № 45. — Dek. 13. 26 «Qırım ocağı». İlân // Millet. — 1917. — № 5. — İyül 2 [«Qırım ocağı» gazetasınıñ asıl nüshalarda her kün çıqqan gazeta yazılsa, ilânda gazetanıñ hatada eki defa çıqıp başlağanı haqqında haber berile. — T.K.]; Seyidcelil Hattatov. İhtar: «Qırım ocağı» gazetasınıñ birinci nomerosın­ da... // Millet. — 1917. — № 5. — İyül 2. 16 Bölüm I. Eski devriy neşirlerde «Qurultay edebiyatı» meseleleri neşirciligi ve A. Arifniñ muharrirligi altında «Qırım ocağı» basmahanesinde çıqqan edi27. «Millet» gazetası çerçivesinde tapılğan medeniy hazine­ ler üzerinde başlağan qoñuşmamıznı devam eterek, «Mil­ let» matbaahanesinde çıqqan siyasiy, içtimaiy, iqtisadiy ve edebiy kündelik neşirleri «Al bayraq»28 ve «Millet işi» gaze­ talarını da rastketiremiz. Bular «Qırım ocağı» kibi mezkür arşivniñ kataloglarında qayd etilmegeni kibi, «Millet» gaze­ tasınıñ nüshaları ile qarışqandır29. Velhasıl, üstünde muhar­ riri: yazıcılar heyeti olaraq yazılsa, «Al bayraq» qırımtatar sotsialistleri, «Millet işi» gazetası ise Hasan Ayvazovnıñ ida­ resinde çıqa30. Hususan, sotsialistlerniñ muharrirligi altında olğan neşirniñ vazifesi qırımtatarlarnı rus inqilâbiy gazeta­ larnıñ soñ haberlerinen tanış etmekten ibaret edi. Qonaqbay. Gazetalarımıznıñ tarihi // Azat Qırım. — 1943. — № 5 (101). — Yanv. 16; Bu yerde «Qırım ocağı» gazetasında muharrirlik yapqanlarnıñ arasında M. Qurtiyevni de qayd etmege mümkün (Mustafa efendi Qurtiyev // Azat Qırım. — 1943. — № 44 (140). — İyün 1). 28 Prof. İsmail Asanoğlu Kerimniñ aytqanına köre, «Al bayraq» gazetası soñradan «İşçi halq» adınen çıqqan edi. — T.K. 29 «Al bayraq» [Cuma ve bayram künleri irtesinden maada her kün çıqqan siyasiy-içtimaiy, iqtisadiy ve edebiy gazetedir, birinci yıl çıqışı. Muharriri: heyet-i tahririye, naşiri: «Millet» matbaası idaresi]. — 1918. — № 1. — 20 (5). — Mart; № 15. — 25 (12). — Mart; № 16. — 26 (13). — Mart; «Millet işi» [Cuma ve bayram künleri irtesinden maada her kün çıqqan siyasiy-içtimaiy, iqtisadiy ve edebiy gazetedir, birinci yıl çıqışı. Muharriri: heyet-i tahririye, naşiri: «Millet» matbaası idaresi]. — 1918. — № 8. — 16 (1). — Mart; № 9. — 19 (4). — Mart. 30 Ayvazov H. Qırımtatarlarında gazeta ve gazetacılıq // İleri. — 1927. — № 4 (12). — Apr. — S. 13; Qonaqbay. Gazetalarımıznıñ ta­ rihi // Azat Qırım. — 1943. — № 5 (101). — Yanv. 16; Керимов И. Крымскотатарская периодическая печать довоенного времени // Научный бюллетень. — 2004. — № 1 (6). — С. 2—5. 27 17 Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri 1.2. «Azat Qırım» yayını I. Qurultaynıñ devamcısı sıfatında Birinci Qırımtatar Qurultayı devriniñ ğayelerini canlan­ dırmaq ve öz abunecileriniñ milliy ruhunı beslemek arzusı ile «Vaazlarımız», «Mekteplilerge yardım», «Hocalarğa yar­ dım», «Teatr», «Edebiyat» kibi rubrikalarnı devamlı surette sütunlarında basqan «Azat Qırım» gazetası bugün milleti­ miz içün altın hazine misalinde sayılabile. Neşirimiz, muharebe şaraitleriniñ mürekkepligine baq­ madan, mündericesini zenginleştirmek içün keçmişke ait malümatlarnı, qıymetli manzum ve nesir parçalarnı araştı­ rıp meydanğa çıqara. Tabiy ki, bu araştırma işini öz başına degil, samimiy oquyıcılar ile birlikte yapa. Böyleliknen, et­ rafında göñülli bir komanda toplap gazeta sahifelerini canlı entsiklopediyağa çevire. Misal içün, bu yerde milliy teatrimizniñ ağır talihini in­ celegen Ebadullah Grabov; edebiyat ve ana­tilimizniñ özel­ liklerinden bahs etken Abdullah Zihni, harbiy Qırımnıñ içtimaiy, siyasiy durumını aydınlatqan Necati Seydahmet­ lernen beraberlikte qurultaycılardan Çelebicihan, Aqçoq­ raqlı, Özenbaşlı, Hilmiy, Lâtifzade ve digerlerniñ qalemi astından çıqqan bediy eserler basılır. Meraqlı yeri şu ki, gazetada 1942—1944 seneleri zarfında tab olunğan çeşitli fotoresimlerniñ miqdarı az olmasa bile, nedendir bularnıñ arasında medeniyet erbaplarımıznıñ sı­ maları yoqtur. Aksi taqdirde, bu qalemnen yazılğan İ. Gas­ pıralı, N. Çelebicihan, İ. Veliniñ bir­eki portretidir31. Sebebi, 31 Mezkürlerniñ sımaları «Azat Qırım» gazetasınıñ şu numaralarında basıdı (İsmail bey Gasprinskiyniñ tercimeyi halı) // Azat Qırım. — 18 Bölüm I. Eski devriy neşirlerde «Qurultay edebiyatı» meseleleri belki materiyallarnıñ qıtlığındadır. Bunu gazeta hadimleri­ niñ oquyıcılarğa yapqan çeşitli muracaatlardan ögrenmek mümkün. İşte, 1942 senesi iyun 23’te basılğan bir «Muracaat»nı oquyıq: «Elinde sağlam qalemi olğan efendilerniñ «Azat Qırım» gazetasınıñ idaresinde çalışmaları, yahut da öz maqaleleri­ nen gazetağa iştirak etmeleri, milletke büyük fayda ketirece­ gini nazarğa alaraq Kemal Cemaleddinov, Hamit Lâtifzade32 efendileriniñ «Azat Qırım» idaresinde daimiy surette ça­ lışmaq içün kelmeleri istenile. Öz qalemine işanğan diger efendilerge de aynı ricada bulunamız, çünki gazetada keniş kütlelerniñ iştiragi olmadan halqnıñ istegini qanaatlendir­ mekniñ çaresini bulmaq küçtir»33. Bugün, prof. R. Hayaliniñ qayd etkenine köre, aynı yıl­ nıñ başlarında Qırım Müsülman Komitetiniñ yayın organı «Azat Qırım»da 14 (on dört) adam çalışa edi. Malümatnıñ tasdıqını «Azat Qırım»nıñ yıl dönümi» degen maqalede rastketiremiz34. Her halda, bu soy muraacatlar ve tarihçi­ niñ bergen haberlerlerini qarşılaştırıp, gazetada çalışmaq 1942. — № 71. — Sent. 25; Veli İbrahim // Azat Qırım. — 1943. — № 37 (133). — Mayıs 7; Çelebi Cihan // Azat Qırım. — 1944. — № 16 (210). — Fevr. 23. 32 Prof. İ. Kerimniñ bergen haberine köre, Hamit — Abdullah Lâtifzadeniñ doğmuş qardaşıdır. 1930’ncı seneleri Qırımda belli tercimeci ve matbaa hadimidir. Doğum-ölüm tarihleri: 1899 — 1955 ss. / Kerim İ. Hafuz Osman Murasov (1882 — 1926) ve ailesi // Крымское историческое обозрение. — 2014. — № 1. — S. 223. 33 İdare. Muracaat // Azat Qırım. — 1942. — İyün 23. 34 Aynı malümatnı «Azat Qırım»nıñ 1943 senesi, yanvar 12’de tapabilemiz. — T.K. 19 Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri istegenlerniñ sayısı daima deñişkenini añlamaq müm­ kün35. Bu yerde, «İdareden» degen daha bir qısqa «Bildirüv» diqqatqa şayandır. Muharririyet, oquyıcılar içün hazırlağan tesirli hitapna­ mede halq azatlıq mücadelesiniñ mühimligini añlatırken, her kesni milliy ğaye etrafında toplanmağa; bolşevizm dev­ rinde adları añılmağa yasaq etilgen ediplerimizniñ ömür ve faaliyetine dair bilgilerni genç nesilge tanıtmağa çağıra. Vesilesiyle, N. Çelebicihannıñ doğum­ölüm tarihi; onuñ ile şahsiy tanışlığı sayesindeki teessüratlar, hatirelerni yazmaq içün anketlerni nümayış ete36. Gazetada edebiyat erbabı üzerinde yazılğan malümatlar­ nı birge ketirip, bularnı nesir, şiir, ithaf, nazire, hatire, haber, maqale olaraq tasnif etebilemiz. Qırımtatar halqınıñ haya­ tında mühim yerini alğan Çelebicihannen alâqalı hatireler de meraqlı. Söz kelimi, H. Taşçınıñ «Esnalar haqqında» maqalesini hatırlamaq kâfidir. Müellif, Qırımnıñ Bağçasaray, Qarasubazar şeherlerinde 19’ncı asırnıñ soñunda çoqluqnı teşkil etken sanaatkârlar­ nıñ hiyerarhiya sistemini açıqlayaraq, edipniñ ömründen böyle levhanı añıp keçe: «Bir çoq sanaatkârlarımız, pek çoq münevverlerimiz genç ekende içkicilik yüzünden ğayıp oldular. Söz sırası, aqlım­ da qalğan şöyle bir hadiseni qayd etmeden keçemeycegim. Хаяли Р. Газета «Azat Kırım» как источник по истории Крыма // И. Гаспринский — просветитель народов Востока: Материалы международной научной конференции. — Москва, 2001. — С. 141—143; Ziya efendi. Qırımtatar edebiyatı haqqında bir qaç söz // Azat Qırım. — 1942. — Fevr. 20. 36 İdareden // Azat Qırım. — 1942. — Sent. 4. 35 20 Bölüm I. Eski devriy neşirlerde «Qurultay edebiyatı» meseleleri Merhum Çelebicihan efendiniñ yaqın dostu Türkiyeden mastika (?) yollamasını istey. Merhum, dostunıñ ricasını red etmeyip yollay ve şişeniñ üzerine şu şiirini yaza: «Ey, ecdadımıñ sever suyı, Kit dostumnıñ dimağını süsle. Çoq fenalıq ketirdiñ sen bu nesle, Çıq, kökte melekleri de pisle»37. Noman Çelebicihannıñ efsanelernen yoğurlaşıp, qarışıp ketken biyografiyasını ögrengende, bu dörtlükniñ özelligini tasdıqlamaq içün ayrıca araştırmalar kerek. Velhasıl, qırım­ tatar edebiyatınıñ tarihinde buña benzer olaynı Hasan Çer­ geyniñ icadında da bulamız. Şair 1930’ncı seneleri Sovyet mahbüsler kamplarında bulundığı zaman, «Aqay» şiirini bir qazançıq üstünde inenen oyup çıqa38. Dedesinden qal­ ğan eşyanı aile variyeti olaraq saqlağan torunları arap yazı­ larını bilmegeninden ötrü, bularnıñ qıymetini añlamay edi. Yalıñız 2006 senesi «qazançıq» prof. İsmail Kerimniñ eline tüşüp, mezkür eserniñ mündericesi oquyıcılarnıñ keniş da­ iresine tanıtıldı. Qırımtatar cemiyetini sarsıtqan şuur buhranınıñ ögüni kesmek maqsadını tüşüngen gazetamız, Çelebicihan şahsi­ yetinde halqnıñ büyük ümüt ve emellerini tapa. Ve, mez­ kürniñ teren manalı eserleri vastası ile oquyıcılarda ğayıp Taşçı H. Esnalar haqqında // Azat Qırım. — 1942. — Sent. 25. Kerimov İ. Hasan Çergeyevin bilinmeyen bir manzumesi // Kruglyi stil: «Turkomovni narody Ukraiiny». (Movy ta kultury tatar, gagauziv, urumiv, karaiimiv i krymchakiv). — Kyiv, 2006. — 109 s. — S. 102 — 105. 37 38 21 Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri ettirilgen milliy­ruhiy degerliklerini tiklemege ıntıla. Örnek içün, bu kirilce degil, mahsus latin elibesi esasında basılğan «Ant etkenmen», «Yolcu ğarip», «Sarı tülpan», «Qarılğaçlar duası» kibi original şiirleri ve hikâyesidir39. Millet lideri — Noman Çelebicihannıñ şehitlik obrazı­ nı qoyu renklerinen mükemmelleştirgen C. Seydahmet, N. Baybörü ve olarnıñ «Azat Qırımda» arap yazısı ile basıl­ ğan «Antlı qurban» ve «Açuv» eserlerini közden qaçırmaq haqsız sayılır40. Anca, bular N. Çelebicihan ile İstanbul tah­ sili devrinden yaqın tanışlığında bulunıp, fikirdeşlerinen beraberlikte «Qırım talebe cemiyeti», «Vatan» kibi teşkilât­ larnı meydanğa ketireler. Qırımtatar devletçiliginiñ eskizle­ rini de mında sızmağa başlaylar. İlk matbu mahsullarından ise — 1912 senesi çıqqan «Yaş tatar yazıları» adında bediy eserler toplamıdır. Yuqarıda adı keçken Dobrucalı Noman Baybörüniñ icadını — işte bu kitapqa kirgen «Doğru söz yerge tüşmez» eserinden tanımağa başlaymız41. Baybörü­ niñ edebiy faaliyetni izleyerek, ekinci şiirini, yani «Açuv»nı başta 1918’nci senesi «Millet» ve soñra ufaq tüzetmeleri ile Çelebicihan N. Sarı tülpan. Şiir; Qarılğaçlar duası. Hikâyeden bir parça. // Azat Qırım. — 1943. — № 23 (119). — Mart 20; Çelebi Cihan Noman. Ant etkenmen; Yolcu ğarip // Azat Qırım. — 1943. — № 26 (122). — Mart 30. 40 Dobrucalı Noman Baybörü. Açuv: Çelebicihanğa. Şiir // Azat Qırım. — 1944. — № 9 (203). — Yanv. 28; Seydahmet C. Antlı qur­ ban: unutılmaz N. Çelebicihan. Hikâye // Azat Qırım. — 1944. — № 16 (210). — Fevr. 23; № 17 (211). — Fevr. 25; № 18 (212). — Fevr. 29; № 19 (213). — Mart 3. 41 Yaş tatar yazıları / çıqartuvcı: Yaş tatar yazğıçları cıyını. — İstan­ bul: «Tevsi tabaat» matbaası, 1330 (1912). — 50 s. — S. 38 — 39. 39 22 Bölüm I. Eski devriy neşirlerde «Qurultay edebiyatı» meseleleri 1944’te «Azat Qırım» gazetasında rastketiremiz42. Vesilesiy­ le, arap elibesinden latin yazısına aqtarılğan şiirini nümayış etemiz. Açuv (Çelebicihanğa) Quvvetlü ruhuñ evlâ, pek bilirmen, Çatırtavnıñ sihirli bulutlarında, Tavvaf qılup melekday aylanadır, Han sarayınıñ ümütlü curtlarında. Mına! Seniñ tolquna al kölmegiñ Caş tatarnıñ qurulğan mihrabında. Nur oyükte üyürgen bar batırlar Cürecekler ölüminiñ tik capında. Tüzmiy göñül, tüzalmay!.. Can konalmay!.. Endi bizge yoq qaytuv açuv almay. Duyğular kerginligini ifadelemek ve kerekli sözleriniñ manalarını vurğulamaq niyetile toqtav işaretlerini qullan­ ğan müellifniñ yerine belki bu şiirni ayrı­ayrı satırlarğa bile bölmezdik. Yani, aslında eser semantik cihetten bir mono­ litke beñzey. Bunu tek başına oturıp, sessiz veya halq ögüne çıqıp köterinki davuşınen oquğanda, añlamağa başlaysıñ. Baybörü N. Açuv: Merhum Çelebicihanğa. Şiir // Millet. — 1918. — Sent. 4; Baybörü N. Açuv: Çelebicihanğa. Şiir // Azat Qırım. — 1943. — Yanv. 28. 42 23 Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri Bu olaynıñ açıq misalini Bekir Çobanzadeniñ «Çubar ba­ raq» degen şiirinde de körebilemiz. Bekir Çobanzadeniñ bediy mirasını yaş nesilge tanıtmaq niyetinen mezkür manzumeni internette audio formatında seslendirmege tutundıq. Böyleliknen, alçaq göñülli, avam halqınıñ merd harakterini (belki öz talihini evvelden körüp) tasvir etken «Çubar baraq» şiirinde qullanılğan koloritli şi­ vesine uymaq, satırlarda müzik notaları kibi yerleştirilgen fikir aktsentlerini doğru oqumaq zorunda qaldıq43. Anca, şair körgen «Çubar...»nıñ mühim ğayesini diñleyicilerge ulaştırmamaq havfından pek saqına edik. Nihayet, Çobanzadeniñ etralı faaliyetini köz ögüne alıp, onuñ edebiy, ilmiy ve tenqidiy çalışmalarında «Qurultay» meselesi mühim yerini alğanını bilemiz44. Faqat, halqnıñ yüreginde milliy kimlik duyğularını uyandırmaq ıntılışla­ rından ötrü NKVD tarafından nasıl bir azap ve cezalarğa oğratılğan Bekir Çobanzadeni yaqından bilgenleri barmı, degende, «Azat Qırım» gazetasında A. İsmail ve E. Gra­ bov basqan reportajları közümizge çarpa45. Bu tarihiy Bekir Çobanzade. Çubar baraq (Şiirniñ audio varyantı) / https://soundcloud.com/tairk1­2/bekir­cobanzade­cubar...; Çoban­ zade B. Bir saray quracaqman. Şiirler. — Simferopol: Sonat, 2001. — 192 s. — S. 129. 44 Çobanzade B. Kırımtatar edebiyatında Kurultaycılık ve milletçi­ lik — Bакı: Azerbaycan İlmi tedkik institutu neşriyatı, 1929. — 38 s.; Рустемова Л., Рустемов О. Заре на встречу: Идеи Курултая в творчестве Б. Чобанзаде // Культура Народов Причерноморья. — 2012. — № 228. — С. 177—181. 45 Abdullah İsmail. Professör Bekir Çobanzade («Bolşeviklerniñ esareti» adlı oçerkten parça) // Azat Qırım. — 1942. — Avg. 7; Gra­ bov E. Biñden biri. Oçerk // Azat Qırım. — 1942. — № 53. — İyül 25. 43 24 Bölüm I. Eski devriy neşirlerde «Qurultay edebiyatı» meseleleri hronikalarda mevzumızğa yaqın olğan daha bir şahsnı, B. Çobanzade «Qırımtatar edebiyatında Qurultaycılık ve milletçilik» kitabında söylegeni kibi, Qurultay şairleriniñ eñ büyügi — Cemil Kermençiklini rastketiremiz. İşte, cenk vaqıtları Qırımtatar Teatriniñ direktorı vazifesini eda etken E. Grabov «Biñde biri» eserinde 1937’nci seneleri hapsha­ nelerde keçirgen künlerni hatırlap C. Kermençiklinen bu­ luşmalarnı böyle yaza: «Kamerada46 yatmaq usulı şöyle tayın etilgen: kündüz bir qısmı yata, bir qısmı ise ayaqta tura. Geceleri bunuñ aksi yapıla. Suvuq havada kameranıñ içersinde sıcaqtan insan nefes alamay, her kes yalıñız trusiknen47 otura. Bu vaziyet­ te bulunğan insanlar artıq insan sıfatını da ğayıp etkenler. Kündelik payok48 olaraq berilgen birer qaşıq perlovka ka­ şası49 içün olar biribirini sögmek, dögmeknen vaqıt keçire­ ler. İlki kelgen künüm bir saat qadar qapu yanında oturğan soñ, menim ağır vaziyetimni körgen Cemil Kermençikli öz yerini maña teklif etti. Laqırdı aqşam saat 8’den soñ fısıldı­ nen etile. Ses­soluq çıqarmaq qatiyen yasaq olğanına baq­ madan, Cemilnen o gece saat 4’ke qadar dertleştik. Her kes yuqlay, bir taqımları ayaq üstünde qalğıy...»50. Böyle etip, 1937 senesi «milletçilikte» qabahatlanıp, Aq­ mescit hapishanesinde öz ceza qararını beklegen Cemil Kermençikli ahırı soñu 1942’de Rusiyedeki kamplarınıñ Yani hapishane hücresinde. — T.K. Yani iç çamaşırı ile. — T.K. 48 Yani yemek payı. — T.K. 49 Yani arpa botqası. — T.K. 50 Müsülman Komitesiniñ Medeniy İşler Bölügi. Çağırtuv // Azat Qırım. — 1942. — İyül 14; Grabov E. Biñden biri // Azat Qırım. — № 53. — İyül 25, № 54 — İyül 28, № 55. — Avg. 1. 46 47 25 Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri birisinde helâk ola51. Biñ bir türlü tetişler, müsadereler ve işkencelerni başından keçirgen bu qalemi qırıq, faqat ira­ desi qattı mahbüslerniñ uzun dertleşmeleri ne haqta olğa­ nını añlamaq küç degildir. Haqiqatta, cezalandırılğan ve qurşunlanğan edebiyatını taqdim etken Cemil Kermençik­ li ve onuñ qalemdeşleri «Azat Qırım» gazetası içün ğayıp etilgen qırımtatar halq cumhuriyetiniñ temsili kibi körüne. Ve bunu hiç kimseden gizlemeyip hem yazılarında, hem de logosında açıqtan bildire edi. Gazetanıñ stratejik yonelişini aydınlatqan logolarını izlersek, bularnıñ 1942—1944 ss. zar­ fında defalarca deñişkenini qayd etmek mümkün. Meselâ: 1. 1942 senesi (yanvar 11’den itibaren). Sade, közge çarpmağan bir gazeta «şapka»sınıñ birinci yarısında — sol taratan büyük, qalın kiril harlerile «Azat Qrım». Sağ taraf­ tan ise, aynı elibesile: «Birinci yıl çıqarılışı» ile «Hatada bir kere çıqa» yazıları yerleştirile. Arasında — künü, numarası, fiyatı ve ilh. malümatlardan ibaret olğan eki ufaq «pencere» qoyulır. Şapkanıñ ekinci yarısında, gazeta adınıñ teren manasını daha da açıqlağan almanca «Azat Qırım — Azat olunğan Qırım» cümlesi iri harlerinen boydan boy yer alır. Eñ soñunda kirilce yazılarından gazetanıñ «Aqmescit şe­ her idaresiniñ orğanı» (yanvar 30’dan itibaren «Qırım Mü­ sülman Komitetiniñ orğanı») olğanını da añlaymız. 2. 1942 senesi (mart 27’den itibaren). Yayınnıñ eski lo­ gosı büsbütün deñişe: Kemer şeklinde, qalın ve büyük italik Millet cevherleri: N. Çelebicihan, C. Seydahmet, H. Ayvazov, H. Odabaş, O. Murasov, C. Kermençikli, A. Qadrizade: 1917—1920 ss. «Millet» gazetasında basılğan edebiy­publitsistik eserler / tert. et. Kirimov Т. — Simferopol, 2012. — 716 s.— S. 557. 51 26 Bölüm I. Eski devriy neşirlerde «Qurultay edebiyatı» meseleleri harlerinen basılğan «Azat Qrım» söz ibaresi hürriyetçi qı­ rımtatar şairleriniñ eserlerinde terennüm etilgen «Çatırdağ» sureti üzere yerleştirilir. Vesilesiyle, pek mahsuldar qurul­ taycı yazıcılarından birisi H. Odabaşnı añmalı. O, realizm usulı ile yazğan eserlerni «Çatırtavlı» mahlâsınen imzalap matbuatta til temizligi, maarif işleriniñ sağlamlığı, cemiyet ve devletniñ işbirligi kibi meselelerni kün tertibine qoya. Ve Qırım müsülman halqını zararlı mutaasiplik, konservativ mekürelerinden vazgeçip Avrupa yaşayış tarzına avuşmağa çağıra edi. 1943 senesi «Azat Qırım» gazetasında «Tilci, yazıcı ve hoca Odabaş»52 maqalesinde Habibullah Odabaşnıñ qırım­ tatar tili ve edebiyatı sahasında yapqan hızmetleri tetqiq etilip, onuñ etralı surette malümat sahibi olğanı haqqında haber berile. Bu yerden de mezkürniñ edebiyatqa kirgen ilk adımları İstanbulda, yani «Yaş tatar yazıları» degen şiirler toplamından başlanğanını ögrenemiz53. İşte, bu adı keç­ ken kitapta H. Odabaşnıñ «Zavallı tayım» eserinden başqa B. Çobanzadeniñ «Anañ qayda?», «Sabancınıñ topraqqa maqtavları»; N. Çelebicihannıñ «Qarılğaçlar duası»; M. Ni­ yaziyniñ «Oylav»; H. Çergiyniñ «Taqdir» ve ilh. manzum ve nesir parçalarını rast ketirmek mümkün54. Habibullah Odabaş, 1917 senesi Türkiyeden Qırımğa qayttıqtan soñra I. Qırımtatar Qurultayınıñ işine davet etile. Böyleliknen, Tilci, yazıcı ve hoca Odabaş // Azat Qırım. — 1943. — № 47 (143). — İyün 11 53 Maqalede aytılmasa da, 1911 senesi H. Odabaşnıñ «Altın yarıq» adlı poema basılğanını qayd etmek kerek. — T.K. 54 Yaş tatar yazıları / çıqartuvcı: Yaş tatar yazğıçları cıyını. — İstan­ bul: «Tevsi tabaat» matbaası, 1330. — 50 s. 52 27 Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri yañı qurulğan Qırım Müsülman İcra Komitetiniñ naşir ef­ kârı «Millet» gazetasında ertegeler, kezintiler ve çıbırtmalar­ nı «Çatırtavlı» mahlâsınen imzalap basa. 3. 1942 senesi iyül 18’den itibaren «Azat Qırım» gazetasınıñ tış körünişi biraz deñişti. Yani yayınnıñ du­ rumını belgilegen «Qırım Müsülman Komitetiniñ naşir ef­ kârı» — «Qırım Tatar Komitetleriniñ naşir ekârı» ifadesinen avuştırıldı. Eski şapkadaki pamuq çiçekleri ve diger milliy örneklernen ziynetlengen küçük «pencereler» aynı qala. Velâkin, kemer şekilli «Azat Qırım» gazetasınıñ adı altında «Çatırdağ» sureti degil, 1917 — 1920 seneleri qırımtatarlar bayrağında olğan büyük ve tantanalı milliy tamğa yerleştirile. 4. 1943 senesi (yanvar 16’dan itibaren). Şapkanıñ büs­ bütün milliy ahenkleri yoq etilip, yalıñız qocaman harf­ lerlerinen «Azat Kırım» sözleri. Ve arasında Müsülman legionlarınıñ «teraze» tamğalı alâmeti tab oluna. 5. 1943 senesi (noyabr 12’den itibaren) gazetanıñ logo­ sı resmiy klassik şeklini ala. Ve oquyıcılarnıñ diqqatını pek çoq çekken süslemeler, emblemalar yerine Qırım yarımadası haritasınıñ küçük şekli yerleştirile. Tabiy, ortasında qırımta­ tar tamğası da bar! Anlaşıla ki, bütün bular yayınnıñ adı ile birlikte 1917’de Müsülman İcra Komitetiniñ ilân etken «Qı­ rım Qırımlılarındır» şiarını ifadelemek ve Qırımtatar milliy Cumhuriyetiniñ tiklenecegine imanı sayesinde icat etilgen edi. Edebiyat klasiklerimizniñ eserlerinde milliy alâmetleri­ ni körmek, aydınlatmaq işimiz — ğayeviy çatışmalar, siyasiy falsifikatsiyalar ile mürekkepleşken zamanımızda mühim ve mesuliyetli bir iştir. Çünki özel metinlerini elde etmek­ nen birge ögümizde bahs etkenimiz kibi til, üslüp, semantik, terminolojik, elibe ve ilh. meseleler peydalana. 28 Bölüm II DEVİRNİÑ BEDİY TİLİ VE ÜSLÜBİNİÑ TRANSFORMATSİYALARI Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri 2.1. Ayvazovnıñ tili Qırım yahut Türkiye türkçesimi? Bugün zaman menşurından keçip, yañı siyasiy renklerge boyanğan ve ğayrıdan ögrenilmesini talap etken milliy til, şuur meseleleri özüni çeşitli sahalarda aydınlatıp, qırımtatar halqınıñ öz toprağına, variyetine mensüpligini tasdıqlamaq ihtiyacı sayesinde ğayrı medeniyetler dairesinde degil, ken­ di muhitinde bile çezilmek üzerindedir. Til ve halq ayrılmaz bir parça olmaqnen birlikte içtimaiy kütleler bölünmeleri­ niñ sebepçisi olabile. Bu yerde ğayeviy printsiplerniñ sağ­ lamlığını etnonim, endoetnonim, ekzoetnonim, etnikonim kibi noqtalarnıñ biribirine uyğun (zıt) kelgenini añlamaq (añlatmaq) içün kelecekte özüni hür devlet sahibi olaraq tasavvur etken milletniñ haqiqiy adı, tili ve hatta yazısınıñ doğrusını araştırmaq kerekligini tanıymız. 19 as. soñu ve 20 as. başı zarfında şekillengen yañı milliy edebiyatnıñ çizgile­ rinden lingvosemantik qaramaqarşılığını qayd etken edik. Faqat, o devir qırımtatar yazıcılarınıñ resmiy til esasında­ ki tartışmalarnıñ mahiyetini açıqlamaq içün nice vesiqalı menbalarnı misalge ketirsek bile, şimdi bularnı dayanıq­ lı bir delil kibi sanmaq ertedir55. Çünki edebiy­tenqidiy 55 Kermençikli C. Ma­bih­il­itiharım. — Qırımlıqtır menim ğuru­ rım / tert. et.: Т. Kerim. — Aqmescit: Qrımdevoquvpedneşir, 2005. — 135 s.; Kirimov T. Cemil Kermençikliniñ bediy mirası: XX asırnıñ ilk çerigi. Monografiya. — Aqmescit: Ocaq, 2007. — 164 s.; Millet cevher­ leri: N. Çelebicihan, C. Seydahmet, H. Ayvaz, H. Odabaş, O. Murasov, C. Kermençikli, A. Qadrizade: 1917—1920 ss. «Millet» gazetasında ba­ sılğan edebiy­publitsistik eserler. Hrestomatiya / tert. et.: Т. Kerim. — Simf.: QCİ «Qırımdevoquvpedneşir» neşriyatı», 2012. — 716 s. 30 Bölüm II. Devirniñ bediy tili ve üslübiniñ transformatsiyaları «qazmalarımıznıñ» terenleşmesinen hep meraqlı kerçek­ lerini rastketiremiz. İşte, İsmail Gasprinskiyniñ teşebbüsile Qırımda qırımtatar gazetacılıq añanesiniñ vucutqa kelmesi­ nen birlikte halqnıñ etnik adı, tili, elibesi yanında «millet», «qavm», «ırq», «şuub» kibi meseleler müsülman matbuatın­ da ayrı yer alğanınına diqqat çekmeli. Velhasıl, mevzunıñ mürekkepligi II. Cihan Muharebesi ve evvel nefis sanaa­ tınıñ inkişafına hisse qoşqan qırımtatar yazıcılarınıñ tili Qırım yahut Türkiye türkçesimi kibi suallerniñ halâ ögre­ nilmegeninden ibarettir. Misal içün bu mevzu ile oğraşqan araştırmacılarnıñ (V. Radlov, A. Samoyloviç, A. Krımskiy, B. Çobanzade, H. Ayvazov, Ü. İpçi, H. Odabaş, H. Giraybay, T. Boyaciyev, N. Şeyhzade ve ilh.) çalışmalarında mezkür mesele umumiyetle ğayeviy, yani türkçülik ve tatarlıq ci­ hetten añıla. Velâkin grammatik, leksik baqımından ince­ lemesiniñ sırası kelgende, yazılı tilniñ mahalliy qırımtatar lehçesinen alâqası olmayıp Osmanlı türkçesiniñ büyük te­ sirinde bulunğanı haqqında izahatlar berile. Yuqarıda añıl­ ğan türkolog Samoyloviçniñ fikrine köre, qırımtatarlarnıñ resmiy tili ya ğarp, cenüp türkçesi yahut İdil­Ural tatarcası ile qarışıp meydanğa kele56. 56 Samoyloviç A. İzbranniye trudy o Kryme / red.: E. Emirova. — Simferopol: Dolya, 2000. — 296 s.; Aziz şehitimiz Hamdi Giraybaynıñ «Qırım tarihi» dissertatsiyasınıñ ilâvesi: Qırım edebiyatına bir baqış // Yıldız. — 1995. — № 3. — S. 18—20; Çobanzade B. Kırımtatar ede­ biyatında Kurultaycılık ve milletçilik — Bакı: Azerbaycan İlmi tedkik institutu neşriyatı, 1929. — 38 s.; Çatırtavlı. Bütün yazıcılarımızğa: qaysı til? // Millеt. 1918. — Avg. 23, 25; Seyidcelil Şemyi. Tilimiz // Millet. — 1918. — № 84. — Avg. 6; Şamil Şevket. Tatar tili ve edebiyatı // Millet. — 1918. — Avg. 15; Şeyhzade N. Tilimiz ve edebiyatımız haqqında bazı qaydlar // Azat Qırım. — 1943. — Mart 30; Boyaciyev T. İnqilâp devrin­ 31 Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri Zamanımızğa qadar eski bediy metinlerinen kirilce var­ yantında tanıştığımızdan ötrü, mezkür meseleler nazariye çerçivesinden asla çıqmaz edi. Bugün ise, qırımtatar ilminde latin hurufatı üzerinde ğayrıdan başlanğan ameliy iş unutıl­ ğan lingvistik, semantik meseleleriniñ canlanmasına kene meydan berdi. Böyleliknen, N. Çelebicihan, H. Ayvazov, O. Aqçoqraqlı, C. Kermençikli ve daha bir sıra II. Cihan Muharebesinden evvel icat etken qırımtatar edebiyat erbap­ larınıñ soñ zamanlarda yañı elibesinen basılğan eserler te­ miz İstanbul türkçesidir, diye zan etkenlerniñ sayısı az degil. Bularnıñ arasında qırımtatar milliy yazıcıları da, tetqiqat­ çıları da bar. Böyleliknen, Qırım lehçelerinde rastkelingen «g»li, ya da yor (yur, yır), mış (muş), iz (uz), up (üp) du­ daqlı (dudaqsız) afiksli sözlerine aldanğanımız kibi, me­ tinlerde imlâ, semantika, milliy ahenk, nutuq teşkili, cümle tizilişi, añaneviy mecaz ve ilh. meselelerni diqqatsız qaldı­ ramız57. Bu soy yañlış tüşüncelerimizden dolayı zemaneviy qırımtatar tili grammatikasınıñ menimsemesinde de çoq problemler halâ ögümizge çıqa58. Aksi halda, milliy Qırım edebiyatımız, adetlerimiz, tarihimiz, variyetimiz bar ise, halq ögünde çıqışlarda bulunıp, Türkiye türkçesile qırımta­ de qırımtatar yaşlığı: qırımtatar yaşları arasında burjua milletçiligi cer­ yanı ve kommunist hareketi tarihiınden qısqa bir oçerk. — Aqmescit: Qırım devlet neşriyatı, 1930. — 108 s. 57 Misal olaraq, 2003 senesi qırımtatar klassik yazıcısı M. Nuzhetniñ icadına bağışlanıp çıqqan kitabın izahatlar bölüminde tertip eticisiniñ «eskiden edebiy tilimiz olğan osmanlıca» kibi tartışmalı mualâzalarğa rastkelinmek mümkün / M. Nuzhet. Qırımnıñ çöl hayatından: sayla­ ma eserler cıyıntığı / tert.et.: N. Seytyağyayev. — Simferopol: Dolya, 2003. — S. 193. — 240 s. 58 Velicanov M. Yañı imlâmız hususında // Azat Qırım. — 1942. — № 65. — Sent. 4. 32 Bölüm II. Devirniñ bediy tili ve üslübiniñ transformatsiyaları tar tiliniñ muqaddesligini israrlıqnen añlatqan I. Qurultay vekilleriniñ hararetli nutuqları sahte sayılmazmı aceba?.. Ve Hasan Ayvazovnıñ aytqanı kibi: «Bugün qafalarımız, dimağlarımız, yeñi fikirler, yeñi zih­ niyetler, yeñi tüşüncelerle tolup taştığı halda fikirlerimizi, tüşüncelerimizi, maqsat ve meraqlarımızı añlatacaq, ifade edecek, dinleyenleri qandırabilecek tilimiz de yoqtur de­ mek?..»59. Haqiqaten, hatır sorulacaq durumda bulunır ekenmiz, Osmanlı, Türkiye türkçesi diye özgünligimizni qaviyleşti­ recek eski variyetimizden, tarihimizden, bediy sözümizden vazgeçkenimiz hucur degilmi?! Söz kelimi, şahsen Ayvazov meseleniñ çezilmesine hisse qoşmaq istegeni kibi, 1926 se­ nesi qırımtatarca «Yeñi dünya» gazetasında böyle yaza: «Ben arabi ve farsiyniñ müselsel (zıncırlama) terkiple­ rine qarşı şimdi başı 182, 183, 184’nci nomerolarda degil, bundan 20—25 sene muqaddem isyan etmiştim... Benim iddia ettigim til: ne eski Osmanlı Saray şairleriniñ «tanta­ nadar» tilleri, ne de «şair» Alkedayın: «Sırmalap işlengen başmaqlı kördüm» kibi «davulnıñ tez qaqılmasıday, zurna­ nıñ çıqıldamasıday...»60 hem qulaqlarımızı, hem ruhumızı tahriş eden61 çirkin ve qaba bir tildir. Benim iddia ettigim açıq, sade, zarif, güzel edebiy ve ilmiy bir tildir. Bu til mev­ cuttır, yaşıyır, yaşayacaq, ilerileyecektir. Bunuñ yoluna atıl­ maq istenilen «dikenler», atanların vucudına kirecektir. Bu güzel til, yoluna emel, zafer demetleri, teraqqi ve yeñilik Ayvazov. H. Bizde edebiy ve ilmiy dil lâzimmi, degilmi? // Yeñi dünya. — 1926. — № 183 (1059). — Avg. 12. 60 Bu sözler Ü. İpçi yoldaşın «İleri»de basılmış «Küreş» nam hikâyesinden alınmıştır. — H.A. 61 Yani tırmalağan. — T.K. 59 33 Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri çiçekleri serpmek durmadan yürüyecek, ilerileyecektir... Buña qarşı qoparılacaq isyanlar, şüphesiz, aqim62 qalmaya mahküm olacaqtır... «Çatırtavlı»nıñ tilile çıqmış «Yeşil ada» ile, bugün Odabaş tilile çıqqan «Oquv işleri» bu davamıza pek sağlam ve qaviy bir til teşkil eter»63. Nümüne olaraq ketirilgen metni üzerinde çoq mualâza­ lar yapmaq mümkün ama... Bu yerde Ayvazovnıñ icadını tahlil etkende, onuñ yıllar devamında vaaz etken ğayeler­ niñ sabit, qatiy olmağanı kibi sezile. Bunuñ örnegi purizm, yani til temizligi ideallarına sadıqlıq köstergen Habibullah Odabaş ve onuñ 1918 senesi «Millet» gazetasında basqan «Mevlüt bayramı» adlı ertegesinden bir parçası da olabile: «Başqa türlü yazmaqçün gazetten maña yer bermiyler, sen tatarca yazasıñ, gazetniñ resmiy tili ise türkçedir. Biz saña bir ertegelik yer beremiz, başqa yazılarıñnı qabul etme­ miz dep aytalar. Qateceksiñ, öz memleketimde öz tilimnen yazmağa yol bermegen soñ, men de bütün yazacaq şeyle­ rimni gazetniñ ortasından çekilgen bu qara çizginiñ astında ertege suretinde yazmağa mecbur olam…»64. Böyleliknen, sekiz yıldan soñra Odabaşnıñ muharriligi altında çıqqan «Yeşil ada» ve «Oquv işleri» mecmuaları­ nıñ til funktsionalligi davasında sağlam, qaviy bir til teşkil Yani neticesiz. — T.K. Ayvazov H. Bizde edebiy ve ilmiy dil lâzimmi, degilmi? // Yeñi dünya. — 1926. — № 185 (1061). — Avg. 14. 64 Çatırtavlı. Mevlüt bayramı (Kiçkene ertege) // Millet. — 1918. — № 177. — Dek. 19; Millet cevherleri: N. Çelebicihan, C. Seydahmet, H. Ayvazov, H. Odabaş, O. Murasov, C. Kermençikli, A. Qadrizade: 1917 — 1920 ss. «Millet» gazetasında basılğan edebiy­publitsistik eser­ ler. Hrestomatiya / tert. et.: T. Kerim. — Simferopol: QCI «Qırımde­ voquvpedneşir» neşriyatı», 2012. — 716 s. — S. 18—19. 62 63 34 Bölüm II. Devirniñ bediy tili ve üslübiniñ transformatsiyaları etkenini bahs etken Hasan Ayvazovnıñ sözleri o zamannıñ içtimaiy­siyasiy iqlimi kibi davalı, ekimanalıdır. Soñkisiniñ fikiretüvler tarihini izleyerek, «Tatar» ve «Türk» mürekkep söz oyunını bir taratan, ve diger cihetten ise milliy ilim talaplarına riayet etken ortaq bir tilni meydanğa ketirmek haqiqiy arzu üstünligini köremiz. Bu yerde Türkiyeden ay­ rılmaq degil, qırımtatarlarnıñ qadimiy hurriyetperverlik hissesi birinci planğa sürülğeni kibi, Qırım matbuatınıñ tili de ameliy işke keçirilip kiçirilmegen «Ğarp Türkçesi» proje­ si sıfatında qala65. Bu lingvistik olayına yararlı izahatnı be­ recek olsaq, 1931 senesi «Yeñi dünya» gazetasında «V.D.» belgilerinen imzalanıp basılğan «Edebiy tilimiz haqqında» maqalesine muracaat etmeli. Müellif, o devir qırımtatar edebiy tilniñ inkişaf yolu başında turğanlarını tasnifile böy­ le ayıra: 1. Tatarcılıq maqsadı altında çöl şivesiniñ üstünligini ile­ ri sürüp purizmge doğru ketkenleri; 2. Yalı boyu şivesile pantürkizm siyaseti; 3. Rusçulıq ceryanınıñ kenişlenmesine qol tutqanları­ 66 dır . İşbu til­lehçe qalabalığı sayesinde Qırım alimi, yazıcısı B. Çobanzadeniñ 1918 senesi Budapeştte bulunıp qalemge Cafer efendi Seydahmetin siyasiy nutqu // Millet. 1918. — № 24. — Mayıs 19; № 26. — Mayıs 21; Millet cevherleri: N. Çelebicihan, C. Seydahmet, H. Ayvazov, H. Odabaş, O. Murasov, C. Kermençikli, A. Qadrizade: 1917 — 1920 ss. «Millet» gazetasında basılğan edebiy­ publitsistik eserler / tert.et.: Т. Kerim. — Simferopol: QCİ «Qırımde­ voquvpedneşir» neşriyatı», 2012. — S. 126. — 716 s.; Ayvazov H. Edebiy, ilmiy tile doğru! // Yeñi dünya. — 1927. — Mayıs 29. 66 Kerim İ. Medeniy esnas (1920 — 1938). — Aqmescit: Tavriya, 1997. — 496 s. — S. 228. 65 35 Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri alğan «Tuvğan til» adlı meşhur manzumesinden bir­eki sa­ tırnı da hatırlamamaq mümkün olmaz: «Bilmiymen Türükmi, Tatarmı adıñ, Bek yaman tatlısıñ, Tañrıdan tadıñ, Türük de, Tatar da seniñ sözleriñ, İkisi — iki çit muñlu közleriñ...»67. Böyleliknen, 1917 senesi Qırımda keçirilgen Birinci Qırımtatar Parlamentosınıñ tercümanı Cemil Kermen­ çikliniñ edebiy mirasına muracaat etip «Ben bir türküm!», «Tatarım!», «Soñ sözüm!» şiirlerini de rastketiremiz68. Edipni siyasiy qalabalıq ceryanına tüşüp, kâh türk şai­ ri M.E. Yurdaqulnıñ «Cenge giderken»69 şiirine taqiben «Türklük»ni vaaz etken, kâh fırıldaq çevirip «Tatarlıq»nı zikretken bir zat sıfatında tanımaq mümkün. Fiilen, qalem ustazınıñ gayeviy felsefesi türkiy halqlarnıñ birleşmesi ve şu sırada qırımtatarlarnıñ qudretli millet kibi bir noqtağa sarılmasından ibarettir. Yani yazıcınıñ lafınen aytsaq, olsun tatar, olsun türk her birisi ırq, qan, can kibi hür ve birdir: «Ekseriyet türklüge atar can, Qardaşlılar tatar ve türk birdir qan. Çobanzade B. Bir saray quracaqman. Şiirler. — Simferopol: Sonat, 2001. — 192 s. — S. 55. 68 Kеrmеnçikli C. Tatarım! Şiir // Millеt. — 1918. — Оkt. 16; Ker­ mençikli C. Soñ söz. Şiir // Millеt. — 1918. — İyül 31; Kеrmеnçikli C. Sоñ sözüm. Şiir // Qırım mecmuası. 1918. — № 6. — S. 105—106.; Qı­ rımlı. Ben bir türküm. Şiir // Millet. — 1918. — Avg. 19. 69 Yurdakul M. Cenge giderken. Şiir / İlhan Geçer. Cumhuriyet döneminde Türk şiiri. — Ankara: Sevinç matbaası, 1990. — 479 s. — S. 10—11. 67 36 Bölüm II. Devirniñ bediy tili ve üslübiniñ transformatsiyaları Bugün onuñ ayağında yoq arqan. Ben bir türküm, türklüge qurbanım, Meslegimden vazgeçersem üryanım...» Ya da: «Kerek degil dilimizi bölmeye, «Türk» diyerek halqımızı kesmeye. O, hazırdır bu maqsatta ölmeye, Ben bir türküm, pek severim bu dili, Añlar bunu Qırım, Qafqas, Rum ili...»70. Misalge ketirilgen manzum eseriniñ serlevhası «Ben bir türküm» olsa da, müellif öz haqiqiy ismi yerine «Qırım» mahlâsını qullana. Böyleliknen Vatanı Qırımğa samimiyli­ gini bildire. Mevzumıznı devamlayaraq, Osman­Kemal Hatifniñ I. Qırımtatar Qurultayını Türkiyedeki soydaşlarına tanıtmaq niyetinen bastırğan «Gök bayrak altında milliy faaliyet» adlı kitabını alayıq71. Müellif öz çalışmasında qırımtatar medeniyet erbaplarınıñ publitsistik eserlerlerini incele­ yerek, nedendir original metinlerde rastkelingen «Tatar», «Qırımtatar» sözleri yerine «Qırımlı», «Qırım müsülmanla­ rı», «Türk», «Millet» kibi terminlerini qullana. Hatifniñ ince felsefesini — ğayrıdan Qırımnı elge alğan Rusiye siyasetin­ den, yani «soydaş halqlarını birleştirmek» niyetile İdil­Ural Qırımlı. Ben bir türküm. Şiir // Millet. — 1918. — Avg. 19. Osman Kemal Hatif. Gökbayrak altında milli faaliyet (1917 Kı­ rım Tatar milli istiklâl hareketiniñ hikâyesi) / Yeniden yayına hazırlayan H. Kırımlı. — Ankara: Şafak Matbaacılık San. Tic. Ltd. Şti, 1998. — 128 s. 70 71 37 Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri ve Qırım tatarlarını qarıştırmaq planından ögrenebilemiz. Bu mürekkepleşken şaraitlerde kimligini saqlamaq içün yañı yollarnı araştırğan qırımtatar halqı, 2014 senesi mart 29’da Bağçasaray şehrinde VI. Qurultayını çağırıp, kün ter­ tibine etnonim meselesini de qoya. Yazıqlar olsun, bu yer­ de bulunğan mebusın çoğu aytılğan leyhanı qabul etmege hazır degil edi72. Bugün, bahs etilgen etnonim ğayesiniñ esas taqipçisi «Qırım» gazetası ve onuñ muharriri Bekir Mamut olsa, evvelce yarımadada slavyanlar qarşısında az körüngen qırımtatar halqınıñ bir tüske kirmekçün «Türk» adını almaq teklite bulunğan Azerbaycan halq cephesiniñ lideri Abülfez Elçibeyni de diqqatsız qaldırmaq mümkün olmaz. Böyleliknen, A. Elçibeyniñ fikrine köre, Qırımda ya­ şağan ve ileride milletini «Türk» dep yazdırmağa tüşüngen azerbaycan, özbek, türkmen, qazah, qırğız ve diger müsül­ manlar birleşerek, sayısınen ruslar kibi sözge sahip olmaq ihtimalı bar edi. Bu yolu ile 1990’ncı seneleriniñ ilk çerigin­ de Azerbaycanda çoqluqnı teşkil etken milletnıñ adı «Türk» olaraq tanılğanı haqqında bellidir73. İşte, türkiy halqlarnıñ içersinde sarsılmaz türkçü­ lük ğayesiniñ tarihini ve Sovyet rejiminiñ tazyıqı altında ezilgen türkçü qırımtatar liderleriniñ talihini köz ögüne Завершилась 2­я сессия Курултая крымскотатарского народа / http://qha.com.ua/zavershilas­2ya­sessiya­kurultaya­krims­ kotatarskogo...; Ревизионная комиссия предлагает переименовать крымских татар в крымцев / http://qha.com.ua/revizionnaya­komis­ siya­predlagaet... 73 Ali Şamil. Qırım sevgisi: Qırımtatar halqınıñ belli erbapları haqqında. — Simferopol: QCİ «Qırımdevoquvpedneşir» neşriyatı». — 2012. — 200 s. — S. 134 — 135. 72 38 Bölüm II. Devirniñ bediy tili ve üslübiniñ transformatsiyaları ketirerek E. Kırımal, A. Özenbaşlı, A. Hilmiy, M. Qurtiy, N. Seydahmet, E. Grabov, A. Zehni, M. Velicanovnıñ «Azat Qırım»da bastırğan tarihiy mualâzalarına keçmeli. Hususan, Qırımda içtimaiy, siyasiy, kültür faaliyetinen ta­ nılğan Murat Velicanovnıñ «Yañı imlâmız hususında» adlı maqalesi diqqatnı celp ete. Müellif, I. Umumqırım til kon­ ferentsiyasını ve bu yerde qırımtatar latin elibesini esasqa alınıp, tamır sözlerniñ imlâsı fonetik, afikslerniñ ise morfo­ loji printsip üzerinde tizilmesi haqlı olaraq qabul olunğanı haqqında yaza. Ve soñra Sovyet hükümeti devrinde, yani qırımtatar grammatikası rus kiril hurufatı qalıbına soqul­ masından ötrü peydalanğan zıddiyetliklerni böyle tariley: «Rus elibesi esasına tertip olunğan imlâmızda şekliy printsipke meydan daha ziyade berilgen edi ki, bu imlâ qa­ ideleri mücibi, sozuq seslerdeki dudaqlıq yalıñız ekinci he­ cağa qadar saqlanıla ve qalğan hecalarda sozuqlar dudaqsız şekilde yazıla ediler. «Köylü, yüzükli, sütsüz, ömürsiz, yolcu, oduncı, sütlük, büyüklik» sözlerinde olğanı kibi aynı afiks, bulunğan hecasına köre, hem dudaqlı, hem dudaq­ sız şekilde yazıla edi. Bundan başqa «töküp, sütnüñ, öldü» sözlerdeki kibi, pek çoq hallarda keçken zaman, hal, hal­fiil ve diger afikslerniñ açıq­aydın dudaqlı telâfuzlarına baq­ madan, yazıda (tökip, sütniñ, öldi olaraq) dudaqsız şekilde yazılmaları, oquyıcılar içün yalıñız doğru yazuvnı ögrenüv­ de degil, hatta doğru oquyabilüvde dahi büyük küçlükler doğurğanı her hocağa belli bir haldır»74. Velicanov M. Yañı imlâmız hususında // Azat Qırım. — 1942. — № 65. — Sent. 4.; Селим Рапапорт. История Крымской АССР / http://www.avdet... 74 39 Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri Buña rağmen, oquyıcılar dairesiniñ kenişlenmesi içün kiril, latin ve arap elibelerini birlikte qullanmağa mecbur olğan «Azat Qırım»nı inceleyerek, sözü keçken imlâ qara­ maqarşılıqlarını da rastlamamaq mümkün degil. Ezcümle, o devir milliy neşirlerimizde yapılğan elibe eksperement­ leri bugünki çalışmalarımızda da büyük rol oynay. Misal olaraq, 1909’da Qırım müsülmanları arasında az qullanıl­ ğan kiril elibesi esasında basılğan «Eşit, mevta ne sevle­ yur» adlı manzum eserini köz ögüne alayıq75. Qırımnıñ çöl şivesine ait «sevlemek» fiilinden çıqqan «sevleyur» sözüni eski qırımtatar arap yazılı metinlerinde «söylüyor», «sev­ leyur», «sevliyer»76 kibi oqup, eserniñ hususiy milliy çiz­ gilerni ğayıp etmek ihtimalı bar. Zaten «Sevliyer» sözüni Habibullah Odabaşnıñ 1919 senesi arap hurufatlı «Millet» gazetasında basqan «Dereköy» ertegesinde rastketire­ miz. «Sevlemek» sözüniñ qıpçaq ağız çeşitine ait olğanını P. Falev ve B. Ercilasunnıñ çalışmalarından da ögrenmek Бельгисиз. Эшид, мевда не севлеюр! Манзуме. — Джанкой: типография М.И. Абкина, 1909. — 12 с.; Kerimov İ. «Eşit, mevta ne sevleyur!» (A. Çergeyevniñ poemasına dair bazı qaydlar) // Yıldız. — 1996. — № 6. — S. 158 — 167; Muradasilov A. Asan Çergeyevniñ «Eşit mevta ne sevleyur» poemasınıñ tolu metni // Yañı dünya. — 2009. — № 51—52. — Dek. 30. 76 Millet cevherleri: N. Çelebicihan, C. Seydahmet, H. Ayvazov, H. Odabaş, O. Murasov, C. Kermençikli, A. Qadrizade: 1917—1920 ss. «Millet» gazetasında basılğan edebiy­publitsistik eserler / tert. et.: Т. Ke­ rim. — Simferopol: QCİ «Qırımdevoquvpedneşir» neşriyatı», 2012. — 716 s. — S. 433; Пословицы, поговорки и приметы крымских татар собранных Боданинским, Мартино и Мурасовым / ред.: А. Самойлович, П. Фалев. — ИТУАК. — 1915. — № 52. — С. 1—68; Ahmet B. Ercilasun. Başlangıcından Yirminci Yüzyıla. Türk Dili Tari­ hi. — Ankara, 2004. — 476 s. — S. 394. 75 40 Bölüm II. Devirniñ bediy tili ve üslübiniñ transformatsiyaları mümkün. Amma Hasan Çergeyevniñ yazğan poemasınıñ mündericesini oqurken, bu yerde Qırımnıñ hem çöl, hem yalı boyu şiveleriniñ sintezini, yani biribiriyle yoğurlaşıp bir canlı tilni meydanğa ketirgenini bu qısqa manzum satırlar­ dan köremiz: «...Diñle oğlum, sevleyum ben, Sen terünçik toqtap dur: Millete fayda itmeyeni Aracı onı toqmaqdur; Dünya bağlı ahirete, Cahil olsa bir adam Ölgende de çeker ceza Eksilmez başı belâdan; Birlik olmay gitseñiz şay, İşiñiz ğayet çoq fena. Ne dünyade, ne ahrette Bulunmaz derde hiç deva!..»77. Anca edebiyat ve sanat erbabı H. Çergeyev (1879—1946) Qırımnıñ Or bölgesiniñ Açikeç köyünde doğup tahsilini mahalliy mektepte ve soñra Aqmescitteki hocalar lisesinde devam eterken, Büyük­Yanköy, Alma­Tarhan, Saraylı­Kiyat degen yerli köylerinde de bayağı vaqıt hocalıq yapıp kele eken. Yani Türkiyede hiç yaşamağan, oqumağan, İstanbul soqaqlarını dolaşıp yürmegen Çergeyevniñ metinlerindeki Бельгисиз. Эшид, мевда не севлеюр! Манзуме. — Джанкой: типография М.И. Абкина, 1909. — 12 с. — 10 c. 77 41 Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri mahalliy til koloriti Gasprinskiyniñ «Terciman» gazeta­ sında türk­müsülman dünyası içün keşf etken demokratik tiliniñ misali olaraq saymaq mümkün. 1909 senesi matbaa yüzüne 500 aded olaraq çıqqan kitapçesi tabiy ki, Qırım oqumışlarına bağışlanğandır78. Çalışmamızda esas yerini al­ ğan tezisniñ doğrulığını Qırımda ilmiy bediy eserlerile belli O. Aqçoqraqlınıñ icadında da bulabilemiz. Edipniñ icadını temelinden ögrengen prof. İsmail Kerimovın qayd etkeni­ ne köre, müellifniñ bediy metinlerde «sunmaq», «savğa» sözlerini de rastketirmemiz mümkün. Bularğa türk, özbek sözleri aytmaq doğru kele, amma her birisinde qırımta­ tar tarihiy alâmetlerini de tapmaq mümkün. Misal olaraq, Qırım hanlığı devrinden qalğan resmiy mektüplerden, yar­ lıqlardan «savğa» sözüniñ bugün özbeklerde qullanğan sade «bahşış» degil, «harbiy ğanimet» manasında qullanğanını añlaymız79. Nihayet, 20’ncı asırnıñ başında Qırımda hocalıq faaliyetinen belli olğan Ümer­Samih Arbatlı ve onuñ 1914 senesi çıqqan «Çocuqlara arqadaş» dersligini alayıq. Bu yer­ de, maarif, edebiyat erbabı mahalliy mekteplerni İstanbul derslikleriniñ yerine qırımtatarca kitaplarınen teminlep, ta­ lebelerine ana tiline sevgi aşlamaq niyetiniñ peşine tüşe80. Böyleliknen, Ümer­Samih öz qırayet kitabında özü yazğan Kerimov İ. Hasan Çergeyev (1879—1946): hayatı ve faaliyeti ile bağlı eski ve yañı malümatlar / ilmiyqirim.blogspot.ru... 79 Aqçoqraqlı O. Qırım türk­tatar edebiyatınıñ qısqaca tarihçesi // Millet. — 1920. — № 6 (57). — Yanv. 13; № 7 (58). — Yanv. 15; № 9 (60). — Yanv. 20; № 10 (61). — Yanv. 23; № 12 (63). — Yanv. 27; № 13 (64). — Yanv. 29; № 14 (65). — Fevr. 1; Kerimov İ. Türkiye Türkçesi mi, Kırım Türkçesi mi / dailymotion.com... 80 Kerimov İ. Ümer Samih Arbatlı (1881—1951): qısqa tercime­i­ halı / http://ilmiyqirim. blogspot.com /2013/12... 78 42 Bölüm II. Devirniñ bediy tili ve üslübiniñ transformatsiyaları sade, ince fikirli bediy parçalarnen beraber türk yazıcıları­ nıñ şiirlerini qırımtatarcağa uyğunlaştırıp genç oquyıcısı­ na nümayış ete. Bulardan T. Fikretniñ «Ağustos böcegi ile qarınca»; M. Yurdaqulnıñ «Küneş doğarken», «Demirciniñ ögüti» ve ilh. eserlerindeki serlevhalarnı rastlaymız81. İşte, Mehmet Eminniñ «Örs başında» («Demirciniñ ögüti») manzumesiniñ original ve qırımtatarca örneklerine müra­ caat eteyik. Türkiye türkçesi varyantı: «— Kalk gidelim!.. — Hayır oğlum, şimdi benim iş vaktim Bak, ben daha ocaktaki demirleri dövmedim. Mavimtırak alev saçan ocağımın önünde Şu ak, kızıl demirleri dövmek gerek bugün de. Yalan değil, bu dünyada cennet gibi yerler var. Ancak ekmek kazananlar, bundan bir zevk duyarlar. Yoksullara bir cehennem gibi gelir her bucak. Onun için benden sana öğüt olsun çalışmak...» Qırımtatarca varyantı: «— Qalq gidelim!.. — Hayır oğlum, şimdi benim iş vaqtım Baq, ben daha ocaqtaki demirleri dövmedim. Mavımtıraq alev saçan ocağımın ögünde, Şu aq, qızıl demirleri dövmek kerek bugün de. Arbatlı Ü. Çocuqlara arqadaş. Qırayet. Birinci kitap. — Petrograd: M.A. Maqsudov matbaahanesi, 1914. — 87 s. — S. 19, 20—21, 60—61; 62, 79—81, 86—87. 81 43 Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri Yalan degil, bu dünyada cennet kibi yerler var. Lâkin ötmek qazananlar, bundan bir tat duyarlar. Yoqsuzlara bir cehennem kibi kelir her bucaq. Onuñ içün benden saña öğüt olsun çalışmaq...82. Til, usul, şekil sadeliginen köy avam halqına öz eserlerini sevdirgen Mehmet Emin Yurdaqul tabiy ki, Ümer­Samihniñ icadiy meyillerine uyğun kele. Sade, qısqa, añlayışlı man­ zum ve nesir eserlerinden tertip olunğan «Çocuqlara arqa­ daş» kitabı Qırımda ğayet populâr olğanını müellifiniñ özü yazğan memuarlarında da böyle añlatıla: «1905 senesine qadar Qırımda ana tilinde oqup­yazğan­ larnıñ sayısı her halda pek az edi. İptidaiy tahsil de til ihti­ yacını temin etecek bir halda degil edi. Medreselerde ana tili hiç de oqutılmay edi. Ana tiliniñ milliy bir varlıq olğanını taqdir etken bile pek az edi. «Çocuqlara arqadaş» namı al­ tında tertip ve eki qısım olaraq neşir etken qırayet kitabım­ dan usula kelgen aks seda müsbet oldu. Eki kere bastırdım. Bütün Qırım mekteplerinde İstanbul qırayet kitapları yeri­ ne bular oqutılmaqta edi, ister­istemez şairlikni elge aldıq. Zornen olsa da, bir qaç manzume yazaraq, kitaplarnıñ o yerine, bu yerine qoştıq...». İlk baqıştan yuqarıda eki manzum parçasınıñ biribirine eş kelgeni kibi körünse, ara­sıra hususiy qırımtatar termin­ leri de közümizge çarpa: ögünde (önünde), lâkin (ancak), ötmek (ekmek) , tat (zevk), yoqsuz (yoksul). Bu yerde daha Mehmet Emin. Demirciniñ ögüti. Şiir / Arbatlı Ü. Çocuqlara arqadaş. Qırayet. Birinci kitap. — Petrograd: M.A. Maqsudov matbaa­ hanesi, 1914. — 87 s. — S. 80—81. 82 44 Bölüm II. Devirniñ bediy tili ve üslübiniñ transformatsiyaları qoşmaq kerek ki, qırımtatar tili esas üç şivesinden şekillenip biribirini tamamlağan irmaqqa beñzer. Esası — Ortayolaq şivesi eki taratan kelgen Qırım çöl (qıpçaq tilleri pıtağı) ve yalıboyu (oğuz tilleri pıtağı) halq şivelerini kendine tartıp bir üniversal qırımtatar tilini meydanğa ketirir. Bunuñ ile beraber sovyet akademigi, türkşınas Ervand Sevortyan me­ raqlı bir haber bere. O, türkiy tillerniñ evrim hususiyetlerini inceleyerek, qırımtatar tiliniñ grammatik qurulışı qıpçak, luğat terkibi ise çoğu oğuz tipine uyğun kelgenini bahs ete83. Bu fenomenni yuqarıda adları keçken qırımtatar edipleriniñ yazğan arap hurufatlı eserlerinde de rastketirebilemiz. Söz kelimi, maqaleniñ başında qayd etkenimiz kibi, çoqsu hallar­ da til — halqnıñ milliy tamırlarını, öz toprağına sahipligini isbatlamaqnen beraber milletniñ milliy kimligini saqlağan ceryanıdır. Misal olaraq, ateşin türkçü C. Kermençikliniñ icadına qaytıp, eserlerinde Qırım maişetile yaqından ta­ nış olamız. Cahillik yüzünden üfürükçilerniñ eline tüşüp qurban olğan masum qırımtatar qadın­qızlarına hitaben «buğavlar», «kapik», «quda», «qudalıq», «baqtacı», «çırna», «qırna», «büklesin», «yaman yel», «yürek sıqleti» ve ilh. kibi hususiy terminlerni qullana. İşte, bularnıñ cümlelerde nasıl ifade olunğanını da köz eyleyik: «Sеniñ havasız, küneşsiz dört divar arasında her şeye hasret, dünyaya hasret, yarığa hasret, çiçеklеr kibi solduğıñ, qafеstеki bülbüllеr kibi öldügiñ, ömür boyu çеkişе­çеkişе öldügiñ yеtişir! Başıñ ağırsa — «qırna», bеliñ ağırsa — Общее языкознание. Формы существования, функции, история языка / ред.: Б. Серебренников. — М.: «Наука», 1970. — 597 с. 83 45 Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri «çırma», közüñ, tişiñ ağırsa — «nеzlе», diye cahil üfürik­ çilеrе qurban olduğıñ yеtişir! Qarnıñ ağırsa — «büklesin», suvuqlansañ — «yaman yеl», midеñ bоzulsa — «yürеk sıqlеti» daha bir şеy bulamazlarsa, çarpınmış, — diyе cin­ cilere, baqtacılara qurban olduğıñ, taşlardan, tоpraqlardan yardım isteye­isteye öldügiñ yеtişir!..»84. Bütün bular havama, mutaasipli köy halqınıñ mantıqqa uymağan ve insan sağlığına zarar ketirgen davranışları kibi körüne. Amma bazı simptomlarnıñ (belirtilerniñ) açıqlan­ masını bugünki tıbbiyette bile bulabilemiz. Misal olaraq, Kermençikliniñ «Bu da bir nеv «insaf» maqalesinde rastla­ dığımız «irradiatsiya» (irradiare) olayıdır. Yani midе hasta­ lığı sayesinde yürеk sahasında peydalanğan sahte bir köküs ağırlığı, sıqıntısıdır. Til vastasıle milliy mentalitetini aydınlatqan atasöz­ ler, deyimler, alğışlamalar ile lânetlemeler de sayılabilir. Bular halqnıñ eñ qadimiy añane ırmaqlarından çıqqan ve genetik kod’unı taşığan bir temeldir. Bunuñ açıq misali Kermençikliniñ «Vatan hainlerine qarğışlarım!» manzu­ mesidir: «Lânet size ey, zeherli yılanlar, / Yüregiñizi bilesün çayan­ lar. / Tamırıñıza kükürt soyu yürüsün / Ağızıñızdan taşsun qara qanlar; / Yer yüzünden silsün sizi tufanlar, / Közüñizi tutsun temiz vicdanlar. / Bilmem, daha ne istersiz millet­ ten / Yetişmedimi virdigi qurbanlar; / Yetişir bu milletin sayesinde / Taqındığıñız çeşit­çeşit unvanlar. / Defol gidiñ bu milletin başından, / Yeriñiz olsun qaranlıq zindanlar; / Kermençikli C. Bu da bir nеv «insaf» // Millet. — 1917. — № 18. — İyül 21. 84 46 Bölüm II. Devirniñ bediy tili ve üslübiniñ transformatsiyaları Nedir bu zavallı milletin suçü? / Size yetişmezmi belleysiz küçü? / Tutsa eger yaqañızdan, bir yere, / Qıyamete qadar kelmez eki ücü»85. Eser başından soñuna qadar quru qırımtatar qarğışlar­ dan ibaret olğanını köstermek niyetile şiir satırlarını mah­ sus bir sırağa tizdik. Bu yerde müellif sade halq tilinen vatan hainlerine hitaben, bularnıñ millet işlerine yaqınlaşmama­ sını israr ete. Ve kontrolsiz coşqunlıq sayesinde samimiy nefretni saqlamay. Ki Qırımtatar Qurultayına demokratik seçimleri arfesinde Merkeziy Müsülman İcraat Komitetini yıqmaq, Qırım mütisi Noman Çelebicihannıñ avtoritetini eksiltmek maqsadınen yapılğan suiqastlar halq sabırınıñ soñ noqtası oldu. Kermençikli büyük darğınlıq durumda bulunırken, düşmanğa mahsus ayırğan sözlerni çoq sayla­ madan halq ağzında asırlarca şekillengen hazır semantik konstruktsiyalarını qullana. Yani til ve kültür ile arasında­ ki münasebetlerinden bahs etersek, isterseñ yazılı, isterseñ sözlü metin tili bu halqnıñ bütün evrim tarihini, hadiseleri­ ni közden keçirip qayd etken canlı bir şaattır. Velhasıl, çalış­ mamızda bediy metinniñ milliyligini açıqlamaq içün teklif ettigimiz usullar yalıñız adı keçken yazıcılarnıñ degil, dün­ yaca meşhur qırımtatar romancısı Cengiz Dağcınıñ eserleri üzerinde de qullanılmaq mümkün. Bütün ömür Londrada yaşap ve soñ nefesine qadar romanlarda qırımtatar halqınıñ tragediyasını «türkçe» añlatqan edipniñ elyazmaları bu yol­ da cevaplar verebileceginden şüphemiz yoq. 85 Kermençikli C. Vatan hainlerine qarğışlarım. Şiir // Millet. — 1917. — Sent. 28. 47 Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri 2.2. H. Odabaşnıñ edebiy tilimizniñ inkişafında oynağan rolü Ekinci Cihan Muharebesinden evvel İsmail Gaspralınıñ yalıñız «Terciman» matbaahanesinde yüzlerce kitaplar basılğanından ve bularnıñ arasında tabiy fenler boyunca dersliklerniñ varolğanını bilemiz. Bu yerde, tabaqat­ul­arz (geologiya), riyaziyat, hendese, beden­i insan (anatomiya), coğrafiya ve ilh. fenlerine bağışlanğan kitaplar uydurma terminologiyası üzerinde degil, yıllarca şekillengen hususiy sözler üzerinde esaslanğandır86. Avrupa dünyabaqışlarınen ayrılğan ulu mütefekkirimiz til bilgisi cihetten zengin va­ riyet qaldırğanından şüphemiz olmadan qoşmaq lâzim ki, H.S. Ayvazovıñ «Millet» gazetasında kergin surette aydınla­ tılğan tatarlıq­türklük tartışmalar milliy terminologiyasınıñ şekillenmesinde de büyük rol oynağandır. Öz vaqtında ıstılahlarnıñ meydanğa kelüv tarihi mesele­ sinen yaqından tanış olğan H. Odabaş, köy halqı ile ilmiy til üzerinde yapqan devamlı eksperimentler neticesinde böyle yaza: «Tilimizniñ şimdige qadar işlenmegeninden ve halqnıñ söyleşken tilinde tapılmağan lalarnı öz tilimizden kelişti­ rilip yapılacağına ya rusça ve yahut arapça, farsiceden alın­ maq fena adeti olğanından, bunday bir şeyge başta ıntılğan adamnıñ qarşısında pek büyük küçlükler çıqa. Lâkin men kerek eski, tarihiy türk­tatar til putaqları ve kerekse, şimdigi zamanda yaşağan til putaqları içün bir çoq yıllardan berli Kerimov İ. Qırımtatar tilinde tabiy fenler boyunca cenkten evvel­ ki bazı neşirler / http://ilmiyqirim.blogspot.com 86 48 Bölüm II. Devirniñ bediy tili ve üslübiniñ transformatsiyaları çalışıp türk­tatar tiliniñ ne qadar bay, ne qadar keñ olğanını körüp bilgenim içün aytışuv tilde olmağan bir çoq sözlerni de tilimizniñ temelini, quruluşını közge alıp keliştirip ya­ sadım. Yabancı sözler qatışmağan hiç bir til olmağanından halqlarnıñ alışıp añlağan ve qarşılığı aytılmağan sözlerni de qullandım...»87. Bu lingvistik tecribesinen paylaşmaq niyetinen 1926 senesi Bakuda açılğan Birinci Bütünittifaq Türkoloji Qurultayınıñ minberine de çıqa. Ve umumtürk termino­ logiya apparatınıñ üç esası üzerinde tizilmesini teklif ete: 1) zemaneviy, tehnikiy sahasında ilerilegen Garbiy Avrupa ıstılahlar; 2) ruhiy, felsefiy alanında türk halqlarında menimsenil­ gen arabiy ve farsiy alınmalar; 3) yerli avam halq qullanğan özel sözler luğatıdır88. Ayrıca aytmaq isteymiz ki, Qurultayğa çağırılğan Qırım delegatsiyasınıñ avtoriteti büyük edi ki, mezkür toplaşuv­ nıñ protokollarından añlaşılğanı kibi, prezidyum ve ilmiy kâtipligi azalığına saylanğanlarından Bekir Çobanzade, Osman Aqçoqraqlı, Habibullah Odabaş arqadaşlarımız edi. Soñkisiniñ ise «Millet» gazetası sütunlarında mirasqa qal­ dırğan çeşitli ıstılahlar luğatı da meraqlı: Aqtaruv — baq: «tintüv» [Nasıl tinteler?]89. Odabaş H. Yañı kitap // Millet. — 1919. — № 67. — Mart 25. Одабаш А. Терминология на тюрских языках (тезисы докладов). — В кн.: Первый всесоюзный тюркологический съезд (26 февраля — 5 марта 1926 г.). Стенографический отчет. — Баку: «Бакинский рабочий», 1926. — 432 с. — С. 190—208. 89 Millet. — 1919. — № 46. — Fevr. 26. 87 88 49 Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri Añlatuv — a) izahat: «...kitap haqqında oquyıcıları­ mızğa biraz malümat virmek içün soñundaki añlatuvdan bir qısmını gazetamızda basamız» [Yañı kitap]90; b) naqil etme: «Bu ormanlarnıñ içinde hiç bir zaman susmağan, daima şuruldap aqqan ve bu yerlerniñ keçmişi haqqın­ da pek çoq hayaliy ertegeler añlatqan Uçansuvlar bulunır. Eger yazın onlarnıñ yanına varup otursañ, onlar saña bu yerlerde keçken tatar yaşavından pek çoq şeyler añlatırlar» [Dereköy]91; c) ilân etme: «Bir parça ustalıqlı bir tarzda kö­ çürilgen Aqmescit tükânınıñ keçen künki resmiy añlatu­ vından bu tükânnıñ halqlar içün ne qadar faydalı olğanını körgen edik...» [Bizde cemaat tükânları]92. Asravyurt — çocuqlar ocağı: «Pestalotsiy bir yaqtan çit çubuğınen oğraşmaqle beraber bir yaqtan da evsiz, yurtsuz balalar içün bir asravyurt — priyut açtı» [Dereköy] 93. Aylançıqlı — doğru olmağan, şüpheli: «Siyaset padişa­ lıqlarnıñ arasında olğan bir çoq aytışıp qararlaşuvlarnı, gizli bir talay sözleşüv ve ahdlaşuvlarnı daha adiy manasıman aylançıqlı, dumanlı bir talay ayneciliklerni köstergen bir şey olup qala» [Siyaset ve işleklik]94. Aylançıqsız — doğru: «İsmail bek eñ ziyade büyük ideallarınıñ artından cuvura, qırımtatarnıñ aylançıqsız, doğrudan doğru olğan faydalarına pek az vaqıt taşlay edi» [Dereköy] 95. 90 91 92 93 94 95 50 Millet. — 1919. — № 67. — Mart 25. Millet. — 1919. — № 21. — Yanv. 26. Millet. — 1919. — № 54. — Mart 7. Millet. — 1919. — № 21. — Yanv. 26. Millet. — 1919. — № 61. — Mart 17. Millet. — 1919. — № 21. — Yanv. 26. Bölüm II. Devirniñ bediy tili ve üslübiniñ transformatsiyaları Ayrıbilgiç — ehassas, mütehassıs: «...eviniñ müçeleri arasında balanıñ ruhunı, varlığını tanığan, onuñman oğ­ raşqan ayrıbilgiç (mütehassıslar) yoqtır» [Dereköy] 96. Ayrısöz — ıstılah, termin: «...ayrısöz «termin, ıstılah» degen şey her millette şay, onlarnı yazıcılar, milletniñ tüşü­ nicileri halq tiliniñ temeline uydurıp yasay, qullana, halq da oña alışa, alıp öz milliy adına» [Yañı kitap]97. Aytışuv tili — halq tili: «...şimdigi zamanda yaşağan til putaqları içün bir çoq yıllardan berli çalışıp türk­tatar tili­ niñ ne qadar bay, ne qadar keñ olğanını körüp bilgenim içün aytışuv tili olmağan bir çoq sözlerni de tilimizniñ temelini, quruluşını közge alıp keliştirip yasadım» [Yañı kitap]98. Azbarcı — qapucı: «...bugün azbarcını «dvornik»ni de çıqardım. Hanege kelgen atlarnıñ ögünden cılap sata eken» [Şeherli tatarda oquv]99. Baqıcı — seyirci: «...baqıcılarnıñ göñüllerinde dolaşqan bütün bu tüşünceler sahnadaki oyuncılarnıñ temiz, saf var­ lıqları qarşısında güzel, [...] bir talay duyğularnen de qarı­ şa...» [Bağçasarayğa]100. Bilgiaytuv — nazariy ders: «...lektsiya» yerine bilgiay­ tuv deseñ küleler, bu qaba, çirkin eken, lektsiya daha qo­ lay ve daha dülber eken. Lâkin tüşünmiyler ki, halqqa ögretmek içün aytqanda, bunlardan qaysını daha tez añlay» [Bilgiaytuv]101. Millet. — 1919. — № 21. — Yanv. 26. Millet. — 1919. — № 67. — Mart 25. 98 Millet. — 1919. — № 67. — Mart 25. 99 Millet. — 1918. — № 87. — Avg. 9. 100 Millet. — 1919. — № 53. — Mart 6. 101 Millet. — 1919. — № 74. — Apr. 2. 96 97 51 Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri Bilgiç — baq: «ayrıbilgiç» [Tiyatrolarda]102. Bizlemek — uclamaq, yontmaq: «...her şeysi olğan qa­ velerine, cıyayım halqnı başımda, oquyayım, oquyayım; artından da özüm aytıp, yahşı etip bir boşanayım, şapurıp köpüreyim, aytayım, aytayım; soñundan da qalemimi bizlep bir ertege yazayım ki, tatarnıñ şu yumulğan közü ya açılsıñ ya çıqsın!..» [Tatar ne içün gazet oqumay?]103. Burunğı — evvel: «İki kün burunğı «Millet»te «Ayanç hallarımız» adlı bir yazını oquğan olsañız, menim bugün evden ne çoq duvlap çıqqanını artıq añlağandırsız, ya?..» [Tatar ne içün gazet oqumay?] 104. Cala — lâtifeler, fıqralar: «Ahmet aqayçün aytılğan ne qadar cala «anekdotlar» olsa, maña yazıp cibersinler» [Küçük­Özenbaş köyü]105. Cetim — qabiliyet: «Bizim tilimizniñ bu cetimi (talant ve istidadı) Hindu­Avrupa tillerinden farsça ile nemsecege pek oşay» [Yañı kitap]106. Ciligi tatımaq — uyğan, kelişken; elverişli: «Nasıl biri­ sini, qırq danesini de sevdim, ama bir parça ciligi tatığan birisini tapsañ, babası dünyanıñ altınını istiy, çalğı­çağana istiy...» [Ciligi tatımay]107. Çalışıcı halq — amele, işçi halq: «Maddiy cihetten ça­ lışıcı halqnen alış­verişçiler eşyanıñ degeri deñişken sayın 102 103 104 105 106 107 52 Millet. — 1918. — № 82. — Avg. 4. Millet. — 1918. — № 162. — Noyabr 29. Millet. — 1918. — № 162. — Noyabr 29. Millet. — 1919. — № 36. — Fevr. 13. Millet. — 1919. — № 67. — Mart 25. Millet. — 1918. — № 128. — Okt. 21. Bölüm II. Devirniñ bediy tili ve üslübiniñ transformatsiyaları öz çalışuv ve ya ki sanuv haqlarını da deñiştire bereler» [Bizdeki ocalarnıñ halı]108. Çızıq — harakteristika: «Keçenlerde Taraqtaş yaşlar cıyıntısına açıq bir mektüp yazğan ve yaşlar cıyıntılarınıñ nasıl çalışmaq kerek olğanını aytacaq yerde, qırımtatar köy­ leriniñ toptan tögerek bir çızığını (harakteristikasını) çızıp çıqqan edim» [Yaman yazuv]109. Elcuvarlıq — el yuvmaq içün donatım: «İlle o elcuvar­ lıq (rukomoynik), eviniñ eñ törüne çıqarıp qoyğan. Suvu, küzgüsi, sabunlığı, her şeyi içinde, cılım­cılım cıltıray...» [Şeherli tatarda oquv]110. İşleklik — medeniy: «Dereköyniñ işleklik yaşavı içün laf aytqanda, onuñ eñ açıq çizgilernen qaysı tarihten başlap kö­ rüngenini köstermege mecbur olmaqlığımdır» [Dereköy]111. İşpançıq — İspaniya grippi: «...doktor kelip de elini sal­ lap «a, qorqmañız: bu işpançıqtır» dep, külgende, men içim­ den yahşı olğanım kibi, bunuñ ne olğanını ögrenmege qarar bergen edim» [İşpan hastalığı]112. Keldiayaq — kelmeşek, yat: «...ocalar onlarğa bunlarnıñ başqa memleketlerde nasıl yasalğanlarını ve asrap çıqarılğan mallarnı bir talay keldiayaq milletlerge verip yibermegense, bunlarnı satuv hususında da özleriniñ faydalanmaları kerek olğanını ve bunuñ içün kerek olğan qolay yollarnı kösterip olurlar» [Yalı boyunda]113. 108 109 110 111 112 113 Millet. — 1919. — № 52. — Mart 5. Millet. — 1919. — № 29. — Fevr. 5. Millet. — 1918. — № 87. — Avg. 9. Millet. — 1919. — № 21. — Yanv. 26. Millet. — 1918. — № 121. — Okt. 12. Millet. — 1919. — № 10. — Yanv. 12 53 Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri Kerçekler — faktlar: «...bunlarnı isbat etmek içün Qırımnıñ her köşesinde yüz biñlerce kerçekler (faktlar) var­ dır [Dereköy]114». Kerekliler cıyıntısı — kooperativ, rus.: общество потребителей: «...kerek cemiyet­i hayriye, kerek köyniñ yufaq borç bankası ve kerekse kerekliler cıyıntısı (koopera­ tiv tükânı) ve bunday başqa yollarda o halqlarğa pek büyük yardımlarda bulunır» [Mevlüt bayramı]115. Kirhane — çamaşırhane: «...bizim bu halımıznıñ hasta teline toqunsın ve özümniñ olmasın, alayım men onu, kite­ yim o tatarnıñ camisi, medresesi, mektebi, klubı, kütüpha­ nesi, kirhane — her şeysi olğan qavelerine...» [Tatar ne içün gazet oqumay?]116. Köçürmek — idare etmek: «Bir gazetanıñ başında otur­ maq, onu köçürmek qolay bir şey dügül. Onuñ bir çoq yaq­ lardan bir talay mesuliyetleri var» [Gazeta meselesi]117. Köçürüvci — a) idare etici: «Digerinde ise köydeki cı­ yıntılarnıñ deterleri, kâğıtları ve köçürüvci cıyınları (heyet idareleri) yerleşir» [Yalı boyunda]; b) müdir: «Körbekülniñ yuqarı mahallesinde keçinmeleri milliy idare tarafından berilgen tatar ocalarından birisi ve mektepniñ köçürüvcisi Abdulhamit efendi Baliçtir» [Yalı boyunda] 118. Körgü usulı — körgezme usulı: «...Pestalotsiyniñ bu usu­ lına körgü usulı (наглядный метод) derler» [Dereköy] 119. 114 115 116 117 118 119 54 Millet. — 1919. — № 21. — Yanv. 26. Millet. —1918. — № 177. — Dek. 19. Millet. 1918. — № 162. — Noyabr 29 Millet. — 1919. — № 69. — Mart 27. Millet. — 1919. — № 10. — Yanv. 12 Millet. — 1919. — № 21. — Yanv. 26. Bölüm II. Devirniñ bediy tili ve üslübiniñ transformatsiyaları Küçlük — zahmet, qıyınlıq: «Bunuñçün o ocalıqnıñ bü­ tün küçlüklerine dayanıp turğan, Alime­Şerfe öz dayısınıñ oğluna nişanlanğance qadar sabır etken edi» [Tutqan yol]120. Küldüriciler — baq: «cala» [Bağçasarayda]121. Külkü — komediya: «Biñ ağızdan biñ türlü söz çıqar» degen qartlar, bütün bu ağızlardan «yahşı» degen sözni çıqarmaq pek küç bir şey, lâkin Fatma hanım buña muvafaq olğan bir çingene toyunda külünecek ne olsa, hepsini alğan. Bu oyundan maqsat — külmek. Böyle küldürici oyunlarğa külkü «komediya» derler» [Tiyatrolarda]. Kündek — köbek: «...Kelin bolup tüşken curt / Kündegimni kesken curt / Qolım kirin cuvğan curt...» [Yalı boyunda]122. Qaravcı — baq: «baqıcı» [Tiyatrolarda]123. Qıbırdanuv — hareket etme, davranış: «...ortalıqnı diril­ detip yatqan bir zamanda, birden birge ustalıqnen yavaşlay, qadalıp qala, el­ayaqlarında öyle ince, öyle ustalıqlı hareket­ ler, qıbırdanuvlar köstere ki, kişini özümen beraber oyunğa çeke, kişini bayılta» [Tiyatrolarda]124. Qıbırdanuvsızlıq — hareketsiz, statikli: «Uzundan uzun monoloğlar (teklafetüvler), qıbırdanuvsızlıq ve cansızlıq onu sahnağa qoymağa mümkün olmaycaq bir halına qoy­ ğandır» [Dereköy]125. Qorçalav — himaye: «Yaqında köyümizde bir qorçalav heyetini sayladıq ki, bu heyette köyümizniñ mekteplerini 120 121 122 123 124 125 Millet. — 1918. — № 123. — Okt. 15. Millet. — 1919. — № 53. — Mart 6. Millet. — 1919. — № 10. — Yanv. 12 Millet. — 1918. — № 82. — Avg. 4. Millet. — 1918. — № 82. — Avg. 4. Millet. — 1919. — № 21. — Yanv. 26. 55 Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri kerçekten qorçalay. Zira, bu qorçalav heyeti fevral onda ce­ maatlarnı ve mektep balalarnı toplap hususiy bir imtihan yaptı. Balalar pek yahşı cevaplar verdiler, güzel­güzel şiirler oqudılar, halqlarnıñ yüreklerini şeñlendirdiler ve bu meclis­ te mektep faydasına olmaq üzere 446 kümüş 25 kapik aqça toplandı» [Ayırgül köyü içün]126. Qorqunçaq — drama: «...bu oyun külkü dügül. Ortalıqta olğan muğaytıp ağlatıcı bir vaqadan alınğan. Bunday soñun­ da ölüm bolup, kişini cılatqan oyunlarda işte, padişa olama­ sa «drama», qorqunçaq dirler» [Tiyatrolarda] 127. Qozğav — agitatsiya: «...lâkin bunlar hiç zaman qozğav (agitatsiya) biçimini almamalıdır» [Yalı boyunda]128. Qural — alet: «Yol kitap (устав), temel­kâğıt» (документ), yertutar (представитель) kibi, iki sözden birleştirip yasalğan ve bir mananı köstergen lalarnıñ ta­ tarcanıñ temeline uyğun olğanını belliymen. Çünki bizniñ tilde buña oşağan pek çoq söz birleşüvleri var. Cel­tirmen, suv­tiren, til­bav, azbar­qapu, çeke­çüy, at­satar, suv­basar kibi... Bunlar cel tirmeni, til bavı, çekken çüy, at satqan kişi, suv basqan yer, tekne qırğan qural (alet) ...» [Yañı kitap]129. Miyin (miyinniy) — a) hayal, tüşünce: «Şimdi neden buyuqup, miyinleşip qaldıñ...» [Tatarnıñ halı]130; b) ilmiy: «Osman efendi qırımlılar arasında miyinniy bilgi usulları ile terbiyelengen biricik kişilerdendir. Eñ çoq oğraşqan yaq­ ları — tarih, filologiya ve ince sanatlardır» [Dereköy]131. 126 127 128 129 130 131 56 Millet. — 1919. — № 18. — Yanv. 22. Millet. — 1918. — № 82. — Avg. 4. Millet. — 1919. — № 10. — Yanv. 12 Millet. — 1919. — № 67. — Mart 25. Millet. — 1919. — № 40. — Fevr. 18. Millet. — 1919. — № 21. — Yanv. 26. Bölüm II. Devirniñ bediy tili ve üslübiniñ transformatsiyaları Müçe — aza, üye: «Bu zemstvoğa qırq bir müçe sayla­ nacaqtır ki, bunlardan yigirmi beş danesiniñ tatarlar ta­ rafından saylanmaq ihtimalı vardır» [Yalta zemstvosı ve tatarlar]132. Oquv yurtu — qırayethane: «...oquv yurtuna kelgende, bu kitap evinde yasalır, gazetler, jurnallar ve başqa türlü her zaman çıqqan kitapçıqlar ısmarlanır. Bir qaç ustolnen bir qaç iskami bulundırılır». [Yalı boyunda]133. Özduyğu — instinkt: «Her ne qadar analar instinktnen, yani özduyğu (sevq­ı tabiy)nen balalarnıñ arzu ve tilekleri­ ni, varlığını, ruhunı sezip olsalar da, onlarnıñ nasıl etip ida­ re olunacağını bilmezler» [Dereköy]134. Şebeke — ağ: «Şkolanıñ set «mektepler şebekesi»ne kir­ miş bütün iptidaiy mekteplere maarif büdjesinden zemstvo ve şeher idareleri vastasıyle maarifniñ bir qısmı hükümet ta­ rafından virilir diye bir qarar qabul olunıyur» [Dereköy]135. Teklafetüv — monolog: «Uzundan uzun monolog­ lar, teklafetüvler, qıbırdanuvsızlıq ve cansızlıq onu sah­ nağa qoymağa mümkün olmaycaq bir halına qoyğandır» [Dereköy]136. Temel kâğıt — resmiy evraq: «Özleriniñ Qırım hükü­ meti tarafından yiberilgenlerini aytmadan başqa, ellerinde hiç bir dokumenti, temel kâğıtı olmağan bir talay prokuror arqadaşlarından hiç bir şey añlamaq mümkün olmağanını Millet. — 1919. — № 65. — Mart 21. Bu yerde, müellif «oquv yurtu» ve «kitap evi» arasında olğan farqlarnı rusça añlatmağa tırışa: «kitap evi — библиотека, oquv yurtu — читальня, dimekdir». — T.K. 134 Millet. — 1919. — № 21. — Yanv. 26. 135 Millet. — 1919. — № 21. — Yanv. 26. 136 Millet. — 1919. — № 21. — Yanv. 26. 132 133 57 Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri körgen Qırım Parlament Bürosı reisi Seyidcelil efendi Hattatof bu işniñ nasıl ve ne içün yapılğanını soray, buña qarşı ise şu qarşılıqnı ala» [Yolsuz ve qanunsız işler]137. Terazeli surette — tüşünilip ölçüngen, mantıqlı tarzda: «Qafası yollu, sistematik bir surette terbiye olunğan, yaşav ve iş meydanına tüzgün ve terazeli surette cürüp olacaq bir kişiniñ yetişmesi içün belli bir zaman içinde belli qurumlı terbiye ve oquv fabrikasınıñ sıqıcı, tüzeltici maşinaları ara­ sından keçmek kerektir» [Yalta zemstvosı ve tatarlar]138. Terbiyeciler — pedagoglar: «Qırımnıñ her tarafından cıyılğan orus pedagogları, terbiyeciler tatar mektepleriniñ usullı, intizamlı bir surette olmağanını ileri sürüp bunlar­ nıñ «mektep ağı»na alınamayacağını aytalar» [Dereköy]139. Tintüv — tetiş etme: «Aqtaruv ve tintüv iki türlü olur. Birincisi ayrı hususiy kişiler haqqında, ikincisi resmiy ya­ puvlar haqqında. Hususiy bir kişini varıp tintmek içün tint­ mege kelgen memurlarnıñ ellerinde qaydan kelgenlerini ve ne içün tintmek istegenlerini köstergen resmiy, mühürli bir kâğıtları olur. Onu eñ başta tintecekleri adamına kösterir, tintmek içün ruhset isterler, eger qarşı turmaq istese, zor­ nen tintip kiterler. Resmiy yapuvlarğa kelgende ise, iş bütün bütünge başqa türlü yapılır. Bunlar hükümetniñ öz qanun­ larına uyğun ve onuñ emniyetini qazanğan ve oña yardım etmek içün qurulğan yapuvlar olğanından, hükümet bun­ larğa her istegen zamanında elini uzatıp olmaz» [Yolsuz ve qanunsız işler]140. 137 138 139 140 58 Millet. — 1919. — № 47. — Fevr. 27. Millet. — 1919. — № 65. — Mart 21. Millet. — 1919. — № 21. — Yanv. 26. Millet. — 1919. — № 47. — Fevr. 27. Bölüm II. Devirniñ bediy tili ve üslübiniñ transformatsiyaları Töbendeki töşemesi — tahta töşemesi: «...sınıfnıñ tö­ bendeki töşemesi (полы) birden birge olğanı kibi teşilgen kitken» [Biz ağlamayıq da, kim ağlasın?]141. Uruştırmaq — qıyaslamaq: «Çelebi hanım bilen Fatma Şirin hanımnı uruştırıp qarağanda, birincisi yaş küçlü, ikin­ cisi körümli, sınavlı bolup çıqa» [Tiyatrolarda]142. Yapılıp sınalması — ilmiy amel: «Bizdeki bu til meselesi de şay bir soydan olğan bütün türk­tatarlar içün umumiy bir til yasap meydanğa ketirmek tüşüncesi ortağa çıqqanı kibi, bunuñ ilk yapılıp sınalması (tecribe­i ilmiyesi) bizim üstümizge yapılğan» [Tatar ne içün gazet oqumay?]143. Yapuv — mesele, sual: «Dereköyniñ yarıqlandırıcı bir tilek kütken yapuvlarınıñ (meseleleriniñ) arasından «Tirilik»ni alğan ve yaqında basılğan cıyıntınıñ «Yol kita­ bı»nda kösterilgen tileklerine köre, yapacağı işleriniñ ne qadar büyük ve ne qadar ehemmiyetli olğanını köstermek istegen edim...» [Dereköy]144. Yarıqlandırıcı — maarifnen bağlı olğan: «...zemstvoğa saylanacaq kişiler memleketimizniñ işleklik, medeniy ve yarıqlandırıcı işlerini baqacaqtır» [Zemstvo ve sehim say­ lavları]145. Yer bilgisi — coğrafiya: «...dünyada nasıl memleketler var? yer bilgisi (coğrafiya)». Ve daha bunuñ kibi şeyler» [Yalı boyunda]146. 141 142 143 144 145 146 Millet. — 1918. — № 151. — Noyabr 17 Millet. — 1918. — № 82. — Avg. 4. Millet. — 1918. — № 162. — Noyabr 29 Millet. — 1919. — № 21. — Yanv. 26. Millet. — 1919. — № 48. — Fevr. 28. Millet. — 1919. — № 10. — Yanv. 12 59 Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri Yertutar — mebus, vekil: «Bu saylanğan kişiler, o millet­ niñ tamam yerini tutar, onuñ adından iş körürler. Onuñçün onlarğa yertutar (vekil) derler» [Tatar idareleri ve tatar mil­ leti]147. Yolbilir — mutehassıs: «...bastıracaq kibi basmaha­ ne tapılmağanı kibi, bu işlerni üstüne alacaq yolbilir kitap alış­verişçileri de yoq» [Dereköy]148. Yolkitap — ustav: «...yolkitap (ustav), temel­kâğıt (do­ kument), yertutar (predstavitel) kibi, iki sözden birleştirip yasalğan ve bir mananı köstergen lalarnıñ tatarcanıñ teme­ line uyğun olğanını belliymen» [Yañı kitap]149. Yolköstericiler — instruktsiyalar: «Maliye müdirliginde kassalar tasırday, para yoq. Şimdilik (instruktsiyalar) yol­ köstericiler çıqarıp yatalar» [Ciligi tatımay]150. Resmiy qanunlardan qaçınmağa, sade, añlayışlı üslü­ binen oquyıcılarnıñ gönyulini almağa çalışqan H. Odabaş milliy matbuat tarihinde körümli şahs sıfatında pekingen­ dir. Şu arada kendisini demokratik ğayeleriniñ izleyicisi olaraq tanıtqanına baqmadan, kimerde lingvistik cihetten qatiyligini duydurğan «Millet» gazetasında bile usanmaq bilmez bir til haveskârı sımasınen aydınlanmağa muvafaq ola151. Böyleliknen, o, uzun müddetli araştırmalarnıñ ne­ ticelerini ömürge keçirmesinen oğraşırken, sıra­sıra yañı sözlerni meydanğa ketire ve milliy tilniñ toqtamadan dai­ ma harekette bulunğanını israrlıq ile añlata. Çünki halq ağız Millet. — 1919. — № 48. — Fevr. 28. Millet. — 1919. — № 21. — Yanv. 26. 149 Millet. — 1919. — № 67. — Mart 25. 150 Millet. — 1918. — № 128. — Okt. 21. 151 Çatırtavlı. Mevlüt bayramı. Kiçkene ertege // Millet. — 1918. — № 177. — Dek. 19. 147 148 60 Bölüm II. Devirniñ bediy tili ve üslübiniñ transformatsiyaları yaratıcılığı devrinden üstün kelgen yazı, matbuat zamanın­ da biz yalınız til sahibi degil, hatta söz müellifi olmamızğa inana. Faqat, qırımtatar lisanınıñ tamırları nesli az qalğan qaraylarda (qaraimlerde) saqlanğanını tarilep fursatnı qa­ çırmamaqnı teklif ete: «...Qırımtatarlarnıñ temiz tili tek qaraylarda qalğan edi. Onlar da özleriniñ aslında­temelinde tatar olğanlarını unu­ ta, tatarlarnıñ dinine açuvlanup öz tuvğan tillerini taşlay, ne din, ne de qance aralarında hiç bir qardaşlıq olmağan rus­ larnıñ tillerini alalar...»152. Metinden añlaşılğanı kibi, eskiden qırımtatar himayesi, til tesiri altında bulunğan diger halqlarnıñ ağız ve yazılı ya­ dikârlıqları da mevzumız içün pek meraqlı153. H. Odabaşnıñ bahs etkeni kibi, bularnıñ eserlerinde qırımtatarlar çoqtan unutqan hususiy sözlerni, ıstılahlarnı da tapmaq ihtima­ lı bar. Yani bu zamanımızğa qadar saqlanğan qaraylarnıñ mecmuaları, cönkleri, urum ve gagauzlarnıñ ruhiy felse­ fiy abideleri ve ilh154. Bu oğurda da qırımtatar diasporası Odabaş H. Yañı kitap // Millet. — 1919. — № 67. — Mart 25. Крымские караимы — исчезающий коренной народ Украины / http://qirimgazet.blogspot.com/2012/08/blog... 154 Будник Н. Проблемы изучения фольклорных произ­ ведений крымских караимов / http://karai.crimea.ua/212­prob­ lemy­izuchenija...; Урумы Приазовья. История, язык, сказки, песни, загадки, пословицы, поговорки, письменные памятники [свод фольклорных и письменных памятников урумов — тюркоязычных греков, выходцев из Крыма]. — Алматы: УКЦ, 1999; Nikogli Diana. Moldova’nın güneyi’ndeki etnik kültürlerin etkileşimi (Leksik­etnogra­ fik gerçekler üzerinde) // II. Ukrayna’daki türkçe konuşan halklar pane­ li (Gagauz, Urum, Karay, Kırımçak ve Kırımtatar’nın eğitim sorunları Paneli). — Kiyev: Kiyev Üniversiteti neşri, 2010. — 257 s. — S. 69—78; Abibullayeva E. XXI asırların başlarında anlayış ve metod temelin ince­ 152 153 61 Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri yaşağan Romaniya, Türkiye köylerine yapılğan folklor ve dialektolojik ekspeditsiyalar neticelerini de ilmimiz içün yararlı sayılabilir155. Ve zanımızca, milliy terminologiya ap­ paratını ğayrıdan quruv işleri sayesinde yañı­yañı müellif­ ler, qıymetli eserler, elyazma kitapları tapılmaq ihtimalı bar. Böyleliknen, meydanğa ketirilecek büyük elektronik arşiv fondları vastasınen qırımtatar halqınıñ tarihinde ögrenil­ meyip qalğan boşluqlar tamamlanmaq imkânını evvelden köremiz. Nihayet, Qırım matbuat hayatına qaytqanda, kö­ zümizge «Azat Qırım» gazetasında añaneviy surette ba­ sılğan almanca­qırımtatarca, qırımtatarca­rusça harbiy terminolojik luğatçeleri çarpa. Bu yerde, müsülman ehali­ siniñ harp işi sahasındaki bilgilerini arttırmaq maqsadınen devamlı surette gazeta abunecilerine nümayış etilgen ma­ teriallar halâ bugün qıymetini coymağandırlar. Bulardan bir­eki örnek ketirmeğe lâyıq sayamız. Bu: 1) harbiy rütbelerni tanıtqan sözler: mulâzim (лейтенант), yüzbaşı (капитан), biñbaşı (майор), qay­ maqam (подполковник), miralay (полковник), mirliva (генерал­майор), ferik (генерал); 2) askeriy teşkiller: tayfa (экипаж), bölük (группа), liva (бригада), alay (отряд), askerler bölügi (воинское соединение), asker sırası (колонна войск), taqım (взвод), lenmesi ve kırımtatar dilinde eğitim // II. Ukrayna’daki türkçe konuşan halklar paneli (Gagauz, Urum, Karay, Kırımçak ve Kırımtatar’nın eğitim sorunları Paneli). — Kiyev: Kiyev Üniversiteti neşri, 2010. — 257 s. — S. 201—208. 155 Nedret Ali Mahmut. Türkoloji çalışmaları — Studii şi articole de turcologie. — Constantsa: EX PONTO, 2004. — 590 s.; Enver Mahmut. Türkoloji çalışmaları. — Studii de turcologie. — Constantsa: EX PON­ TO, 2004. — 619 s. 62 Bölüm II. Devirniñ bediy tili ve üslübiniñ transformatsiyaları tabur (батальйон), bölük (рота), top alayı (артиллерия), zenit topları (зенитная артиллерия); 3) cephe-stratejik noqtaları: qısım (участок); hat (линия); cebhe arqası (тыл фронта), tayyare meydanı (аэродром), ambar (склад), harbiy noqtalar (военные объекты); 4) ağır zırhlı maşinalar: pike tayyaresi (самолет­ пикир), bombarduman tayyaresi (бомбардировщик), avcı tayyaresi (истребитель), tayyare gemisi (авионосец), geminiñ kögertesi (палуба), geminiñ qaburğası (борт корабля); 5) donatmalar ve levazımat: sedye (носилки), miğfer (каска), canavar düdügi (сирена), pervane (пропеллер), çar (калибр), fişenk (патрон), hava fişenki (ракета); 6) ayrı cephe hızmetçileri: istihkam (сапёр), sıhhiya (санитар) ve ilh156. H. Odabaşnıñ ve onuñ zamandaşları kibi, eski gazeta metinlerinde qullanılğan eksplikatsiya elementleri, yani ha­ vuzlar (tırnaçıqlar) içersindeki rusça ekvivalentleri, yoqsa tercimesine dayanmağan ecnebiy ıstılahlarnıñ qırımtatarca izahatları kommunikatsiya tesiriniñ küçüni arttırmaq; oqu­ yıcınıñ türlü sahalarğa bağlı olğan mühim malümatlarnıñ ğayesini terenden açıqlamaq içün qullanılğandır. Meraqlısı şu ki, metinlerdeki bilingvistik tekrarlanuvlar sovyetler hü­ kümetiniñ başlağan assimilâtsiya kampaniyasından evvel rastkeline. Albu ise 1930’nci senelerde yayınlanğan Qırım müsülman neşirleriniñ mündericesini tahlil etkende, «Azat Qırım» gazetasında qulanılğan sözlerniñ cedveli // Azat Qırım. — 1942. — № 26. — Apr. 21; 1944. — № 26. — Mart 28. 156 63 Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri mında çoqusı qırımtatarca hususiy terminlerni kommu­ nistik ğayelerine uyğun kelgen ıstılahlarnen avuştırılıp tur­ ğanını seyretemiz. Velhasıl, tarihiy devirlerniñ ğayeleri ne qadar deñişilirse deñişsin, faqat neticesinde mezkür doğma til meselesiniñ kerginliginden yalıñız türk olmayıp, slav­ yan halqları bile globalizatsiya sayesinde büyük qasevetler çekkenini kimseden gizlemey. Soñkileri ise, hatta añsızdan rus yazısınıñ latin hurufatına avuşılmaq tehlükesinden ra­ hatsızlıq çeke157. Bu bilingvizm meselesi «Terciman»nı lek­ sika, frazeologiya ve grammatika baqımlarından araştırğan L. Köroğlunıñ maqalelerinde de güzel açıqlana158. Tenqitçi İsmail Gaspralı qırımtatar metinlerinde sıq­sıq qullanğan rusca ekvivalentler ve izahlar vastasınen mezkürniñ üslü­ bini açıqlamaq niyetinen yañı yollarını, usullarını aydın­ latmağa ğayret köstere. Haqiqaten, evvelki matbuatımıznıñ milliy ahenkini, koloritini çizecek, milliyligini aydınlatacaq olsaq, bu yerde sadece til aktsentini degil, yazıcılarımıznıñ añaneviy qırımtatar dünyabaqışını, mecazlı tüşünceleri­ niñ tiziliş şeklini ve daha sıra­sıra mühim inceliklerini de közden qaçırmamalı. Yaqınlarda qırımtatar tiliniñ huquq terminologiyası mevzusında ilmiy tezini qorçalağan O.D. Rustemov halqımıznıñ hasıl ıstılahlarını Qudatqu Bilik, Codex Cumanicus, Qadı­Askerler deterleri, Qırım Hanlığı yarlıqları kibi ve diger asar­i atiqalarından araştırıp meydanğa çıqarmaqnı teklif etse, biz daha bularnıñ ekinci ocağı ¾ milliy matbuatımızdır, diye sayamız. Epşteyin Mihail. Beşeriy ilimlerden beşeriy tehnologiyalarğa doğru: Ders­1. / http://www.youtube.com 158 Короглу Л. Билингвизм как функциональная черта газеты «Терджиман» / http://ilmiyqirim.blogspot.com 157 64 Bölüm III QIRIMTATAR BEDİY, TENQİDİY SÖZÜNİÑ MİLLİY ALÂMETLERİ Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri 3.1. «Millet»niñ tekstologik hususiyetleri: dünü ve bugüni Cenkten evvel icat etken yazıcılarnıñ yaratıcılığını tahlil eterek, qırımtatar ziyalılarınıñ bütün türk dünyasını lehçe ile birleştirmek kibi arzularnı his etemiz. Bu samimiy ha­ yallarnıñ devamını 1928 senesi Qırımda teşkil olunğan «Yañı Eliba Dostları Cemiyeti»niñ yayratqan «Yeñi eliba Şarqta inqilâp demektir!» ğayesinde tapmaq mümkün159. Demokratik inqilâp demir perdeleri artında yüzüni saqla­ mağa çalışqan Sovyet sotsialistleri başta umum halqlarnı «birleştirmek» maqsadınen rus elibesini de latincege avuş­ tırmağa akademik seviyesinde ciddiy davranışlarını köster­ geni kibi olsa, neticede ise siyasiy, mahalleviy, içtimaiy ve ilh. sebeplerden dolayı, latin yazısından vazgeçe160. Keniş şek­ linde tüşünmege alışqan «Yañı eliba» mücahitleri sovyet­ lerniñ zalım siyasetini duyğan İdil­Ural tatarlarnıñ vekilleri Galimcan Şaraf, Galimcan İbrahim ve türkoloji konferen­ tsiyasınıñ ayrı taqım iştirakçilerinen kötergen bu japonya­ lılar latin elibesini qabul itmedikleri halda ne içün teraqqi itken ve medeniyleşkenlerdir? Dünyanıñ her tarafında, 159 Qırım Muhtariyetli sotsialist Şuralar Cumhüriyeti hükümetiniñ atçotı. — Aqmescit: Qırım Devlet neşriyatı, 1929. — 121 s. — S. 96. 160 Материалы по вопросу о латинизации русской пись­ менности // Культура и письменность Востока: Сб. ст. 6. — Баку: Издание ВЦК НТА, 1930 / www.tapemark.narod.ru...; Луначарский А. Латинизация русской письменности // Культура и письменность Востока: Сб. ст. 6. — Баку: Издание ВЦК НТА, 1930 / www.kadmir. org; Ельдесов Д. Заблуждения латинизации или нокаутирующий удар по языку / www.zonakz.net/articles/27220. 66 Bölüm III. Qırımtatar bediy, tenqidiy sözüniñ milliy alâmetleri medeniyet dünyasınıñ her sahasından alimler, mütefekkir­ ler ve mütehassıslar yetiştirgen yehudiler ne içün elibelerini degiştirmey? Qomşularımız bulunğan gürcüler ve ermeni­ ler ne içün latin elibesine keçmey?161 kibi haqlı suallerine ehemmiyet bermeyler, dep neticeler çekmezden evvel bir­ eki delilge müracaat eteyik. Qırımnıñ medeniy­içtimaiy ömründe 1920—30’ncı yıl­ larındaki Sovyet hükümetiniñ ğayeviy­siyasiy tazıyığı ve qırımtatar ziyalılarına nisbeten yapılğan tetişler, tevqif, qatiller zamanı olaraq belli162. Bu tazyıqnıñ qurbanı ol­ ğan V. İbrahimov, A. Özenbaşlı, H. Giraybay, H. Çapçaqçı, H. Turupçı, S. Hattatov, H. Odabaş, C. Ğafar, O. Aqçoqraqlı, H. Ayvazov, A. Lâtifzade misalinde medeniyet erbapları­ nıñ yerine ketirilgen yañı kadrlar zayıf ve tecribesiz edi­ ler. Özüne tabiy etnik müsülman halqlarını «cahillikten Ayvazov H. Yeñi yol. Yeñi eliba haqqında. — Aqmescit: Qırım Yeñi Eliba Merkeziy Komitesi, 1927. — 60 s. — S. 54—55; Ağam Alioğ­ lu. Yeñi eliba mudafaa yolunda. — Aqmescit: Qırım Yeñi Eliba Mer­ keziy Komitesi, 1927. — 67 s. — S. 32; Ayvazov H. Yañı elibaya keçmek meselesi (Ayvazof arqadaşın «Yañı eliba mudafaa yolunda» namındaki eserinden bir parçasını derc etecek eser yaqında basılacaqtır) // İleri. — 1927. — № 4 (12). — Apr. — S. 57—60. 162 Валякин А. Из истории крымскотатарского национального движения в период становления крымской республики 1921 — 1928 гг. / Последняя рукопись Сабри Айвазова. Дело партии «Милли Фирка. Из серии рассекреченная память. — Т. 1 / [сост. А.В. Валякин, Р.И. Хаяли]. — Симферополь: Доля, 2009. — 352 с. — С. 141—155; Çalbaş. Qırımğa çufutlarnı köçürüv // Azat Qı­ rım. — 1942. — № 5. — Fevr. 6; Ülküsal M. Kırım yolunda bir ömür: hatıralar. — Birinci baskı. — Ankara: Şafak Matbaacılık San. Tic Ltd. Şti, 1999. — 424 s. — S. 143—144. 161 67 Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri qurtaracaq olğan» Şuralar hükümeti ise öz reformalarınen oquv yurtlarında inqilâptan evvel ve soñ ögrenilgen ilmiy kitaplarnı yasaq ete ya da defalarca deñiştire163. İşte, 1928’den 1938’ senesinecek Qırımda latin harleri­ nen çıqarılğan devamlı neşirlerniñ çoqusı öz seviyesinen evvelkisinden kommunistik sunniyligi, ahenksizligi ile belli. Eñ esası bu hükümetniñ teklifini istep­istemeyip qabul et­ ken altmıştan ziyade halqnıñ elibeleri ömürde milletlerara medeniy köpüri olmayıp, aksine qaramaqarşılığınen türkiy milletlerni biri­birinden hep uzaqlaştırdı. Siyasiy qapqanğa oğrağan türk qavimlerinde oqumağa­yazmağa bilmegen­ lerniñ sayısı arttıqça, iqtisadiy­içtimaiy, siyasiy­medeniy durumları da fenalaştı164. Lâkin yazıları olmağan (az şe­ killengen) Bepsâ, İtelmen, Ket, Koryak, Yaqut, Çuvaş kibi halqlar içün yañı elibelerniñ menimsemeleri faydalı olğanı haqqında bilgilerimiz bar165. Bu yerde kommunizm uşaq­ ları tarafından türk müsülmanlarınıñ yazılarına nisbeten yapqan ğayeviy reformalar siyasetini ögrenir ekenmiz, 1969—70’nci senelerde Qazaqıstanda «Kommunizm tuyğı» Дмитриев Н. Крымская языковая экспедиция // Революция и письменность Востока: Сб. ст. 2. — 1936. — С. 159. ; M.K. Kom­ munizm ve mekteplerimiz // Azat Qırım. — 1942. — № 93. — Dek. 1. 164 Юманкулов И. К итогам крымской экспедиции // Революция и письменность Востока: сб. ст. 2. — 1936. — С. 167. 165 O. Aqçoqraqlı. Yazılar tarihinden / Osman Aqçoqraqlı: eser­ ler toplamı / tert. et. İ.A. Kerim. — Aqmescit: «Tavriya» neşriyatı, qı­ rımtatar edebiyatı bölügi, 2006. — 320 s. — S. 181 — 189; Сахарных Д. Латинизация: очерк из истории удмурдской письменности // Альманах школы молодого автора. — М.: Наталис, 2002. — С. 97— 106 / http://www.udmurt.info... 163 68 Bölüm III. Qırımtatar bediy, tenqidiy sözüniñ milliy alâmetleri gazetasınıñ ilâve olaraq arap hurufatında çıqqan «Yeñi ha­ yat» adlı uyğurca kündelik neşirini qayd etmeli166. Misal olaraq, Hasan Çergeyniñ «Eşit, mevta ne sevle­ yur!» adlı eserini alayıq. Poema 1905 senesi yazılıp, 1909 senesi neşir olundı. Bu yerde oquyıcı qabirden tirilip çıqqan ve köy, şeherlerni dolanğan mevta misalinde Qırım mü­ sülman cemiyetiniñ acınıqlı vaziyetini köre. Bundan ötrü müellif qattı nezaret teşkilâtlarından saqınaraq, añaneviy arap yazısı yerine rus elibesini qullanmağa mecbur ola167. Zaten, böyle misallerni ketirgenimizniñ sebebi bu sabıq Şuralar esareti altında yaşağan türk­müsülmanlarda huru­ fatlar meselesiniñ hem menfiy ve hem müsbet taralarını köstermektir. Belli qırımtatar hattatı, etnograf ve tarihçisi O. Aqçoqraqlınıñ bu hususta aytqanı kibi, medeniyet yolu­ na tüşken halqnıñ iqtisadiy­siyasiy vaziyetleri deñişkeninen, qullanğan mustaqil yazısı da ğayıp ola168 Bazıda bu yazılar aksine, ğayrıdan tiklene, yani gizli qullanılıştan alınıp resmiy olaraq tanılabilgenini 1940’ncı yıllarda çıqqan «Azat Qırım» 166 Kerimov İ. «Eşit, mevta ne sevleyur!» (A. Çergeyevniñ po­ emasına dair bazı qaydlar) // Yıldız. — 1996. — № 6. — S. 158 — 167; Бельгисиз. Эшид, мевда не севлеюр! Манзуме. — Джанкой: типография М.И. Абкина, 1909. — 12 с. 168 O. Aqçoqraqlı. Yazılar tarihinden / Osman Aqçoqraqlı: eserler toplamı / [tertip etici İ.A. Kerim]. — Aqmescit: «Tavriya» neşriyatı, qı­ rımtatar edebiyatı bölügi, 2006. — 320 s. — S. 181 — 185. 167 69 Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri gazetası misalinde körmek mümkün169. Bu yerde II. Cihan Muharebesi zamanında Qırım müsülmanlarınıñ ömrüne dair vesiqalı malümatlarnıñ arap, kiril ve esaslı olaraq la­ tin elibesi ile birlikte oquyıcığa taqdim etilgenine qanaat olamız. Añılğan yazılarnıñ soñkisi ise Türkiye, Azerbaycan ve Qazanda muvafaq olğan, yani türkiy grammatik hususi­ yetlerine azmı­çoqmı uyğunlaştırılğan yañı elibeleriniñ bir sintezi edi170. Misal olaraq, çalışmanıñ serlevhasında biz belgilegen «Millet» gazetasındaki qırımtatarca metinlerni bugün latin yazısı sayesinde rastketirgen qıyınlıqlarnı añğanda: 1. Arap, fars ve rusça hususiy terminler, qısqartmalarnıñ doğrusını tapmaq içün mahsus izahatlı luğatlarğa, mütehas­ sıslarnıñ tecribelerine müracaat etsek bile, cevapları tapıl­ mağan bir çoq suallerimiz mevcuttır. 2. «Millet» gazetasınıñ metinleri misalinde Qırım leh­ çesiniñ bir derecede silingenini qayd etmeli. Bu ciddiy meseleniñ özegini Cemil Kermençikliniñ çalışmalarında körebilemiz171. O, Yahya­Naci Bayburtlınıñ 1927 senesi basqan elif­ besinde arapça «waw» harfiniñ üstünde mahsus hareke­ 169 Yuqarıda «Azat Qırım» gazetanıñ muharrirleri İ.N. Nuriyev ve M. Qurtiyev olğanını aytqan edik. Faqat, mezkür neşirniñ yañı tapılğan nüshalarını ögrengende, mında muharrirlik yapqanlar arasında A. Zehni, M. Reşat kibi adlarını da rastketirdik. — T.K. 170 Yañı elibemiz // Azat Qırım. — 1942. — № 61. — Avg. 21; Veli­ can M. Yañı elibe hususında // Azat Qırım. — 1942. — № 61. — Avg. 21; Neçün arapça yazamız // Azat Qırım. — 1944. — № 3. — Yanv. 7. 171 Kermençikli C. Bizde eliba kitabı // Terciman. — 1916. — № 81. — Apr. 9; Terciman. — 1916. — № 83. — Apr. 14. 70 Bölüm III. Qırımtatar bediy, tenqidiy sözüniñ milliy alâmetleri ti olmayıp [o], [ö], [u], [ü] seslerini ifadebilgenini ayta. Qarmaqarşılıqnı doğurğan hafif «h» harfi [e] ve hem [a] kibi oqulğanını «para», «pare», «bağçada», «bağçede» kibi sözlerniñ misalinde köstere. Bunıñ ile beraber «Millet» ga­ zetasında qullanılğan «kâf» harfi üstünde belgileri olmayıp hem «gef» hem de «ñ» harleriniñ vazifelerini eda etkenini köremiz. Zemaneviy araştırıcılar içün arap hurufatlı metin­ lerde qullanılğan idiyur (idiyor), güzel (küzäl), halda (hal­ de), urbalar (urbeler), Qırımda (Qırımde), haman (heman), qalmaya (qalmaye), kök (gök, kük,) devlet (davlät), keldi (geldi), lâkin (lekin), asker (askär), zalım (zalim) ve ilh. söz­ lerniñ oqunışı bir qaç türlü olğanını qayd etmeli. Ve mında şimaliy­türkiy, ğarbiy­türkiy lehçeleri tesirinde azmı­çoq­ mı bulunğan eski qırımtatar metinleriniñ milliy çizgilerini aydınlatıp saqlamağa kerek olğanı meydanğa çıqa. 71 Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri 3.2. «Azat Qırım» gazetasınıñ latin yazısı ve qurultaycılar «Azat Qırım» gazetası abunecilerniñ maneviy ihtiyacla­ rını hal etmek, nesiller arasında medeniy köpürni tiklemek niyetile til temizligi, elibe elverişligi oğrunda büyük işler becere. Milliy ğayeni her bir qırımtatarına ulaştırabilmek içün hem arap, hem latin ve hem kiril hurufatlarını qullan­ maqtan qaçınmay edi. «Azat Qırım»da latin elibesiniñ bazı hususiyetlerini izleyerek ğayet meraqlı olaylarğa rastkele bilemiz. Misal içün, neşirni eliñe alğanıñnen birinci olaraq qırımtatar sözlerinde — «q», «ñ», «ğ» yerine çoqsu — «k», «n», «g» harleri yazılğanı közge çarpa. Tabiy, buña hazır ol­ mağan adiy oquyıcı metinlerniñ türkçe veya Türkiye tesiri altında bulunğan qırımtatar diasporasına mensüp olğanı­ nı bellemek mümkün. Vesilesiyle, 1943 senesi, mart 30’da N. Çelebicihannıñ hatiri içün basılğan «Ant etkenmen» şii­ riniñ meraq çekici özel şeklini almalı: «Ant etkenmen tatarlarnın yarasını sarmaga, Nasıl bolsun bu zavallı kardaşlarım çürüsün? Onlar içün ökünmesem, kaygırmasam, yaşasam, Yüregimde kara kanlar kaynamasın, kurusun! Ant etkenmen şu karangı yurtka şavle serpmege, Naslı bolsun eki kardaş bir­birini körmesin? Bunu körüp, busanmasam, mugaymasam, yanmasam — Közlerimden akan yaşlar derya deniz kan bolsun. Ant etkenmen, söz bergenmen bilmek içün ölmege, Bilüp körüp milletimnin köz yaşını silmege. 72 Bölüm III. Qırımtatar bediy, tenqidiy sözüniñ milliy alâmetleri Bilmi, körmi bin yaşasam. Kurultaylı han bolsam, Kene bir kün mezarcılar kelir meni kömmege». Bu yerde, elibe añlaşılmamazlığından ğayrı, bir vaqıtlar­ da mezkür şiir metni üzerinde çıqqan devamlı tartışmalar­ nı hatırlamamaq mümkün degil. Ki, milliy marşnıñ sözleri müellifniñ yazğan şiirine uymalımı, halqnıñ ğayeviy yone­ lişini ifadelemek içün tüzetilgen variyantını almalımı, — kibi sualler 2012 senesi Aqmescitte çağrılğan V. Qırımtatar Qurultayınıñ kün tertibine qoyulsa bile mesele böyle de çe­ zilmeyip qaldı172. Her halda, milliy gimn öz mündericesile milletniñ menfaatına çalışmaq kerek. Böyleliknen, eserniñ dörtlüklerinde rastkelingen «tatarlarnıñ» («bilmek») yerine qullandığımız «milletimniñ» («millet») sözü bugün halqı­ mıznıñ aleyhinde çevrilgen fırıldaqlarğa qarşı bir alet kibi sayılabile. Velhasıl, «Azat Qırım»da işlenilgen hususiy qı­ rımtatar harleri ve umumen latin elibesiniñ ayrı bir tari­ hinden bahs etmekni zarur köremiz. 1942 senesi, küz başında «Azat Qırım» gazetasınıñ ida­ resi latin harleri olğan yazı maşinasını satın ala»173 satır­ larınen başlanğan ilânı misalinde II. Cihan Muharebesi zamanında neşircilik meseleleriniñ çeşitli meşaqatlarını başından keçirgenini añlamaq ağır degil. Meraqlısı şu ki, ilk numarası yanvar ayı başında çıqqan gazeta, latin harli maşinasını satın almaq hazırlığını yalıñız sentyabr 25’te bil­ dire. Yani mart 27’den itibaren «şapka»daki logotip yazıları­ nı ve soñra yavaş­yavaş diger nüshalarda ayrı rubrikalarnıñ Доклад Председателя Меджлиса М. Джемилева на 4­ой сессии Курултая V созыва (21 июля 2012 г.) // http://qtmm.org. 173 İlân // Azat Qırım. — 1942. — Sent. 25. 172 73 Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri adlarını, maqalelerini latin elibesinen basmağa başlağan neşir azmı­çoqmı yarım yıl zarfında nasıl donatmalarından faydalanğanı belli degil?.. Ama kene de gazeta hadimleri abunecilernen yaqın diyalogda bulunıp, mezkür meseleniñ tezden çezilmesi içün çareler araştıra, kerekli tedbirlerniñ planlarını tize. İşte, bunu «Oquyıcılarımıznıñ diqqatına» degen bildirüvlerden ögrenebilemiz: «Kerek şeherlerdeki ve kerekse rayonlardaki oquyıcıla­ rımızdan alınğan mektüpler, «Azat Qırım» gazetasınıñ la­ tinleştirilgen harlernen basılıp çıqması meselesiniñ tezce çezilmesi kerek olğanını añlatalar. Müsülman Komitesi bu hususta kerek olğan tedbirlerni qullanma hususta elinden kelgen derecede çalışa. Bu meseleni çezmek içün ayrıca komissiya teşkil olundı. Biz, sayğılı oquyıcılardan kerek ra­ yonlarda ve kerekse şeherlerde, evvelde bulunğan tipogra­ fiylarda latin harleri olup­olmağanını ve şimdi o harlerniñ nasıl bir halda bulunğanlarnı «Azat Qırım» gazetası redak­ tsiyasına bildirmelerini rica etemiz»174. İsterseñ oquyıcılar kütlesi, isterseñ gazeta idaresi millet­ niñ bütünley latin yazısına keçmek ciddiyligini bu satırlardan açıqtan sezilmektedir. Keza, Qırımda 1928—38, 1942—44 ss. arasında latinleştirme kampaniyasınıñ ğayeviy yonelişle­ rini incelesek, qırımtatarlarnıñ milliy şuurı nasıl deñişme­ lerge oğrağanını körmek ihtimalı bar. İşte, birinci adımlarda ilerige sürülgen ğayeler iqtisadiy, tehnikiy elverişligi; arap yazısında silingen milliy kimligin ifadelenmesi; türk­mü­ sülmanlarnıñ birleşmesi; millet azlıqlarınıñ inqirazdan qorunması esasına qurulğan olsa, «Azat Qırım» gazetası 174 74 Oquyıcılarımıznıñ diqqatına // Azat Qırım. — 1942. — Yanv. 30. Bölüm III. Qırımtatar bediy, tenqidiy sözüniñ milliy alâmetleri devrinde latin elibesin missiyası qırımtatar halqını Avrupa medeniyetine yaqınlaştırmaqtan ibaret edi175. Devriy mat­ buatta maarif, elibe, imlâ ve ilh. mühim qonularnen çıqışta bulunğan Aqmescit Tatar Komitetiniñ Medeniy İşler Şube müdüri M. Velicanov «Yañı elibe hususında» maqalesinde aytqanlarımıznı böyle satırlarnen tasdıqlay: «Şimdi keçirmekte olduğımız tarihiy vaqialar, Qırımda büsbütün başqa bir içtimaiy ve siyasiy vaziyet meydanğa ketirdi ve bizge Avrupa medeniyetinde bulunmağa imkân doğurdılar. Bu münasebetni qolaylaştıracaq vastalardan biri — yazımıznıñ Avrupa halqlarınıñ yazılarına yaqınlaş­ tıruvdır». Ve münevverler havesliknen qarşılacaqlarına ümüt bes­ lep medeniy bölükniñ yañıdan tertipke ketirgen qırımta­ tar elibesini nümayış ete176. Bunuñ ile birlikte yañı elibege telâfuzda, imlâda bir çoq qıyınlıqlar doğurğanı ve hem cenübiy şivelerde büsbütün coyulğanı içün «ñ» harfiniñ kirmegenini de qaydlay. İşte, bugün internet, telefon teh­ nologiyalarınıñ hızlı ilerilemesinen mezkür qırımtatar har­ fi üzere peydalanğan qolaysızlıqlar Velicanovnıñ haqlılığını ortağa qoya. M. Ülküsal öz çalışmalarında qayd ettigine köre, mu­ harririyet heyeti latin elibesinen basqan maşinasını ahırı soñu ta Romaniyadan tapıp Qırımğa ketirte177. Bu zaman Davutov Ğ. Latin elibası tarafdarıyım // Yeñi dünya. — 1927. — № 30 (1209). — Fevr. 6. 176 Velican M. Yañı elibe hususında // Azat Qırım. — 1942. — Avg. 21. 177 Müstecip Ülküsal. «Azat Qırım» gazetesi / Kırım Türk­Tatarları (Dünü, bugünü, yarını). — İstanbul: Baha Matbaası, 1980. — 366. — S. 304—309. 175 75 Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri arasında yayınnıñ hem adresi, hem sahibi bir qaç kere deñi­ şebildi. Böyleliknen, «Azat Qırım» başta Aqmescit Şeher İdaresiniñ ve soñra, yanvar 30’dan itibaren Qırım Müsülman Komitetiniñ naşir ekârı olaraq Salğır­26, Kantarnaya­20, Puşkin­14 adresleri boyunca yerleşe edi. Meraqlı bir şey. «Kantarnaya» soqağınıñ 20 nomerolı binasında 1918 se­ nesinden itibaren I. Qırımtatar Qurultayın naşir ekârı «Millet» gazetası ve soñra ise 1943’te Noman Çelebicihan adına milliy kütüphane açılıp çalışa ediler178. Yayınımız muayen muddet zarfında latin «q» harfinden mahrum olğanından ötrü öz maqalelerini «M.K.» qısqart­ maları ile imzalağan Mustafa Qurtiyni añmalı. Azmı­çoqmı 3 numara çıqarmağa yetiştirgen İ. Nuriniñ yerine keçken Qurtiy zamanlarında gazeta 2 sahifeden — 4 sahifege qa­ dar büyüdi. Ve hatada bir degil, eki kere, yani cuma ve salı künleri çıqmağa başlay. Faqat, bahs ettigimiz kibi, «Azat Qırım»nıñ çeşitli qıyınlıqlar yüzünden eski kölemine qayt­ qan veya esas neşir olunuv cedvelinden çekilip kâh çarşenbe ve cumaertesi, kâh bazar künleri çıqqan vaqıtları ola179. A.Z. Eki mühim qarar // Azat Qırım. — 1943. — № 48 (144). — İyün 16. 179 «Azat Qırım»nıñ 1942 senesi 4 sahifeden vazgeçip, 2 sahifede ba­ sılğan nomerleri: № 30 (mayıs 5), № 31 (mayıs 8), № 32 (mayıs 12), № 33 (mayıs 15), № 35 (mayıs 22), № 36 (mayıs 26), № 37 (mayıs 29), № 38 (iyün 2), № 39 (iyün 5), № 40 (iyün 9), № 41 (iyün 12), № 42 (iyün 16), № 43 (iyün 19), № 44 (iyün 23), № 46 (iyün 30), № 48 (iyül 7), № 50 (iyül 14), № 52 (iyül 21). Bu kibi tehnikiy problemler 1943 senesi de meydan alğanını «Oquyıcılarımızğa» serlevhalı bildirüvden körmek mümkün: «Bazı tehnikiy sebeplerden ötrü bu nomeradan başlap, ğazetamız mu­ vaqqat olaraq yalıñız eki sahife çıqacağını sayğılı oquyıcılarımızğa bildi­ remiz» // Azat Qırım. — 1943. — Fevr. 2. 178 76 Bölüm III. Qırımtatar bediy, tenqidiy sözüniñ milliy alâmetleri Matbaa donatmaları Romaniyadan ketirildi, dep aytqan edik. Amma ara­sıra gazeta manşetlerinde mezkür Aqmescit Komitetiniñ latin elibesi boyunca çıqarğan qararlarına zıt kelgen: «ja», «ä» («â» yerine), «ȵ» («ñ» yerine), «ç» («c» ye­ rine) kibi Qırımda eskiden qullanılğan harf şekillerini rast­ lamaq mümkün180. Meselâ, «Qrım Musül’man Komitetiniȵ naşır ekjarı» veya «Cuma» yerine «Çuma» sözü. Bu yerde, 1931 senesi qırımtatar dramaturgı Ümer­Fehmi İpçi terci­ mesinde neşirden çıqqan Gogolniñ «Ölü çanlar» adında bir eser aqlımızğa kele181. Bugün, uzun yıllar boyunca zemane­ viy türk elibesine alışqan oquyıcı «Ölü canlar»nı «Ölü çan­ lar» kibi oquycaq olsa, tuhaf bir halğa oğramaq havfı bar. Nihayet, bu kibi elibe çubarlıqlarnıñ mahiyeti türk halq­ larını biribirinden uzaqlaştırmaqtan ibaret olğanını Sovyet hükümetin siyasetinden bilemiz182. Böyle olmasa, o devir qırımtatarlarda latin yazısınıñ talihi ne olacağını tüşüngen kişiler diger türk halqlarından üstün körünmek içün öz yañı elibesini özelleştirmege tırışa edilermi?!. Bu sualge cevabı­ nı «Azat Qırım» yazıcılarından daha birisi sayılğan iqtidar­ lı hoca, şair, teatr aktörı183 — Hasan Çergeyevin icadında Кая И. Руководство для обучения крымскотатарскому языку по Новому алфавиту. — Симф., 1928. — 126 с. 181 Gogol N. Ölü çanlar. Poema / Çevirgen Ümer İpçi. — Aqmescit: Qırım devlet neşriyatı, 1931. — 238 s. 182 Millet cevherleri: N. Çelebicihan, C. Seydahmet, H. Ayvazov, H. Odabaş, O. Murasov, C. Kermençikli, A. Qadrizade: 1917 — 1920 ss. «Millet» gazetasında basılğan edebiy­publitsistik eserler / tert. et. Т. Kirim; [muharrirler: İ. Kerim, U. Edem]. — Simferopol: QCi «Qırımde­ voquvpedneşir» neşriyatı», 2012. — 716 s. — S. 12 — 18. 183 Grabov E. Qırımtatar teatrisiniñ tarihine ait bazı sahifeler // Azat Qırım. — 1942. — № 14. — Mart 10. 180 77 Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri bulurmız, diye mezkürniñ «Eşit, mevta ne sevleyur» poema­ sına muracaat ettik. 1909 senesi canlı halq tili faqat, kiril hu­ rufatınen basılğanından ötrü eserde qırımtatar imlâsına az uyğan nazik yerleri çoqtır. Amma, yanında «açeli» («acele»), «taçip» («taacip»), «teçirbe» («tecribe»), «çanı» («canı»), «çaillik» («cahillik»), «çami» («cami»), «çümle» («cümle») kibi sözlerde Qırım şivesiniñ telâfuzına aitli farqlarnı rast­ layabilemiz. Şair, öz eserinde maziden zemaneviylikke keç­ mek içün «Uyqu» kibi meraqlı bir edebiyat usulını qullana. Çergeyev, biz bilgen yazıcı Edhar Allan Poe’nıñ eserleriniñ birisinde uzun uyqusından 19. asırda ayınğan Mısır mum­ yası kibi, yüz yıldan soñra mezardan atılıp çıqqan bir mevta­ nı uydura. Süjet boyunca o, qırımtatar köylerini dolaşırken, tamır halqnıñ kelmeşekler arasında qalıp, milliy çizgilerini busbütün ğayıp etkenlerinden yazıqsına. Gece mahalinde tanış olmağan bir yerlerde yıqılıp­qırılıp, körgen olaylardan ötü patlağanını bu satırlardan ögrenebilemiz: «Çampur evden sopa alup, Açeli çıqtı bir adam. Bulğarmı, naslı millet? Ne olduğun añlamam. Köpeklere «пошёл» dedi, Bana «qazaq» köründi Sandum — ana, belâğa çattım, Kene boynum uruldı. Qatuna kelip, dedim ana: Her kezde de Allah bir! 78 Bölüm III. Qırımtatar bediy, tenqidiy sözüniñ milliy alâmetleri Mümkin olsa bo giçelik Ulayım sizde musafir. Eyu, — dedi, kirdik eve, İttim taçip-teçirbe: Qonaq bayum tatar çıqtı, Keldi çanum içime. Baqup dursan İvan’a benzer: Rubaları sıqturma, Bicaq, palto arqasında, Saçlaru uzun qırqturma...»184. Vesilesiyle, 30.01.1942 — 25.05.1943 tarihlerinde «Azat Qırım» gazetasında mesul muharrirlik vazifesini eda et­ ken M. Qurtiyge qaytmalı. Ü. İpçi kibi, yazıcınıñ qalemine 1928—32 seneleri Qırım tatarcasına tercime etilgen Hugo, Turgenev, Kuprin ve diger klasiklerniñ eserleri mensüp. Bunuñ ile birlikte Mıq, M.K., M.Q., M. Qurtiyev belgiler ile «Terciman», «Qırım ocağı», «Millet», «Tatar sedası», «İleri», «Közaydın», «Azat Qırım» ve diger yayınlarda ba­ sılğan bir sıra bediy­publitsistik eserleri bar185. Yazıq ki, bular haqqında Qırım oquyıcısınıñ az haberi bar. İstisna olaraq İ. Kerimniñ kiril elibesinen dünya yüzüni körgen «Qırımtatar edediyatı» dersligi (1995); Tahallüsler luğatı (2006); 1618—1944 seneleri qırımtatarca basılğan kitaplar, maqaleler bibliografik köstergiçi (2009) icatkârnıñ ömrüne Бельгисиз. Эшид, мевда не севлеюр! Манзуме. — Джанкой: типография М.И. Абкина, 1909. — 12 с. — C. 4. 185 «Tatar sedası» gazetası. İlân // Millet. — 1917. — № 19. — İyül 22. 184 79 Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri dair qıymetli açıqlamalar bereler186. Bu sahada bayağı biog­ rafik boşluqlarını tamamlayabilgen M. Ülküsal, E. Kırımal, İ. Otar, M. Sevdiyar, H. Qırımlı kibi araştırmacılarnıñ eser­ lerini qayd etmemek mümkün degildir187. Bular M. Qurtiy üzerinde bergen malümatlardan faydalanaraq, mezkürniñ umumiy bir portretini nümayış etemiz. 1881 senesi Kefe şehrinde dünyağa kelgen Mustafa Qurtiy, iptidaiy ve orta tahsilini Qırımda alıp, 1903—1906 ss. St.­Petersburg üniversitetiniñ tıb şubesinde oquvını devam etken edi. Qırımğa qaytıqtan soñra qırımtatar halq azatlıq hareketine qoşulır eken. 1917’de devirniñ şereli sımaların­ dan olğan A. Hilmiy (Arif), V. İbrahim ile birlikte «Qırım ocağı» gazetasını tesis ete188. Künümizge qadar ğayıp kibi sayılğan mezkür neşirni Aqmescit arşivinde rastketirmege qısmetimiz oldu. Bu siyasiy, ilmiy, edebiy ve iqtisadiy gazeta 1918 senesi H. Ayvazovın «Millet»ine qoşulmazdan evvel bayram ve cumaertesinden maada her kün çıqqan yayını Kerimov İ. Qırımtatar edebiyatı (qullanma derslik) — Aqmescit: Qırımdevoquvpedneşir, 1995.— 352 s.; Kerimov İ. Qırımtatarca qıyın sözler luğatı. — Aqmescit: «Tavrida». — 2006. — 176 s.; Керимов И. Эски эдебиятымызда къулланылгъан базы сёзлернинъ изаатлары. Тахаллюслер лугъаты. — Акъмесджит: Къырымдевокъувпеднешир, 1997. — 56 c.; Библиографический указатель печатных книг, статей и произведений на крымскотатарском языке (1618—1944). — Симферополь: ОАО «Симферопольская городская типография», 2009. — 324 с. 187 «Azat Kırım» gazetesi / Ülküsal M. Kırım Türk­Tatarları (Dünü, bugünü, yarını). — İstanbul: Baha matbaası, 1980. — 366 s. — S. 304— 309; Kırımlı H. Kırım Tatarlarında milli kimlik ve milli hareketler (1905—1916). — Ankara: Türk tarih kurumu basımevi, 1996 — 296 s. 188 Mustafa efendi Qurtiyev // Azat Qırım. — 1943. — İyün 1. 186 80 Bölüm III. Qırımtatar bediy, tenqidiy sözüniñ milliy alâmetleri olaraq tanıtılır edi. Şimdi elimizde yalıñız 1917 senesine ait olmaq üzre 18, 23, 45 numaralı nüshaları bar. Faqat, bazı ilk menbalardan añlaşıla ki, «Qırım ocağı»nıñ tarihi pek uzun degil, yalıñız 1917 s. iyün 30’dan başlap — 1918 s. sen­ tyabr ayına qadardır189. Bu yerde M. Sıdqiy, Ü. Fehmi (İpçi), H. Cahit, H. Rahmiy, M. Şerefeddin, R. Muratov, Naqiy kibi müelliler sırasında müsülman qadınlarınıñ hürriyeti, işke kirişmek üzre olğan qırımtatar Qurultayına maqale ve şiir­ lerini bağışlap yazğan M. Qurtiyni de rastketirmek müm­ kün190. Bunuñ ile beraber mezkürniñ bediy ve publitsistik eserleri «Millet» gazetasında da rastlana. Bularnıñ mün­ dericesinden Qurtiyniñ 1917 yılı Kefe Uyezdnıy Komitet reisliginde bulunğanı añlaşıla. Söylengen vazifesi sayesinde o, Kefe civarlarındaki köy ve rayonlarda «Siyasiy durum», «Qurultay meclisi» kibi mevzular boyunca seyyar derslerini sıq­sıq keçire eken191. Soñradan adı — Aqmescit şehri mu­ allimler, qadınlar ve sanatkâr cemiyetleri; Aqmescit uyezdi milliy gençler teşkilâtı tarafından Qırımtatar Qurultayına kösterilgen namzetler cedvellerinde çıqa192. 1917 senesi «Millet» gazetasında yayınlanğan «Kefe uyez­ dinden namzetler cedveli»nde daha bir isim peydalana — Qonaqbay. Gazetalarımıznıñ tarihi // Azat Qırım. — 1943. — № 5 (101). — Yanv. 16. 190 M. Qurtiyev. Quruldı. Şiir; Birinci abet. Maqale // Qırım Oca­ ğı. — 1917. — № 45. — Dek. 13. 191 Seyyar lektsiya // Millet. — 1917. — № 30. — Avg. 4. 192 Mustafa Qurtmehmet. Aqmescid «Qırım ocağı» idarehanesi, Aq­ mescit Şeher Komitesi azalarından / Aqmescit muallimler, qadınlar ve sanatkâr cemiyetleri tarafından Qurultaya kösterilmiş namzetler cedveli № 4; Aqmescit uyezdi gençler­iy milliy tarafından Qurultaya kösterilen namzetler cedveli № 8 // Millet. — 1917. — № 105. — Noyabr 15. 189 81 Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri Hanife Mustafayevna Qurtiyeva193. Bundan başqa, hanımnıñ izi añlaşılmağan surette közden ğayıp ola. Amma, 1942 se­ nesiniñ ortalarında «Azat Qırım»da sıranen kelgen taziye­ lerden Mustafa ve Hanife Qurtiylerniñ qarı­hoca olğanlarını keşf etemiz194. 1940’nci seneleri «Azat Qırım» gazetasında çalışıp ve soñra Qırımnı terk etmege mecbur qalğan qırımtatar mil­ liy hareketiniñ aktivisti, yazıcı M. Sevdiyar öz hatıraların­ da qayd etkeni kibi, yañlışmağan olsa kerek, M. Qurtiy 1943 senesi Berlinge ve soñra 1949’da Türkiyege avuşa. Ve İstanbulda bir qırımtatar milliy derneginiñ tesisine hız­ metler köstere195. Aynı menbadan, yani «Mustafa Berke. Ölümi munasebetile» adlı maqaleden Qurtiyniñ 1957’de kene Almaniyağa qaytıp Allahnıñ rahmetine qavuşqanını añlaymız. İşte, o devir M. Sevdiyarnıñ Türkiyede çıqarğan «Qırım» mecmuasında Qurtiyniñ — Mustafa Berke imzası­ nen basılğan «Qırım türkleriniñ suçu nedir?», «Qırım mil­ liy muhtariyet künü!» kibi maqaleleri dünya yüzüni kördi196. 1943 senesiniñ mayıs 25’ne qadar «Azat Qırım» gazeta­ sında muharrir vazifesini eda etken M. Qurtiyniñ icadını Mustafa Qurtiyev, Hacı Hasan, Hanife hanım Qurtiyeva (Kefe) / Qırımtatar Qurultayına Kefe uyezdinden namzet cedveli № 1. // Mil­ let. — 1917. — № 106. — Noyabr 16. 194 Qurtiyev M. Taziye; «Azat Qırım» gazetasınıñ hadimleri. Taziye; Aqmescitte Akuşer­Ginekologiya hastahanesiniñ hadimleri... // Azat Qırım. — 1942. — № 32. — İyün 2.; Dostları. Hanife hanım Qurtiyeva // Azat Qırım. — 1942. — Sent. 11. 195 Muhittin M. Mustafa Berke (ölümü münasebetiyle) // Kırım. — 1957. — № 9­12. — S. 314—318. 196 Mustafa Berke. Kırım Türklerinin suçu nedir? // Kırım. — 1957. — № 2. — S. 35—36; Mustafa Berke. Kırım milliy muhtariyet günü // Kırım. — 1957. — № 4. — S. 99 — 100. 193 82 Bölüm III. Qırımtatar bediy, tenqidiy sözüniñ milliy alâmetleri seyir etmek pek meraqlı kele. Yazıcımıznı insannıñ ince psihologiyasından güzel añlağan bir usta olaraq qabul et­ mek mümkün. Anca eserlerinde qırımtatar halqınıñ adetle­ rini, ananelerini ve milletke has olğan mentalitet çizgilerini mahirane aks ettirmege muvafaq ola. Tabiy ki, bu qalem ustalığı devamlı yazıcılıq, tercimecilik, muharrirlik tecribe­ sinden çıqa. İşte o, «Millet», «Yeñi dünya», «Azat Qırım», «İleri», «Közaydın» kibi gazeta ve mecmualarında basqan şiirleri ve hikâyelerinden bugün yalıñız bir qaç danesini tanıymız. İcatkârnıñ tercimeyihalını ve «Emce» hikâyesini ilk kere prof. İsmail Kerimniñ «Qullanma dersligi»nden (1995) ög­ rengen edik. Ve alimniñ soñ vaqıtlarda dünya yüzüni kör­ gen bibliografik köstergiçleri sayesinde M. Qurtiyniñ daha «Quruldı» (1917), «Esgil», «İlki közyaş», «Küreş» (1924), «İnsannı kim yarattı?», «Neden kerek?» (1926) kibi man­ zumeleri ve «Toqta, toqta!», «Tanıdım ya!» (1927), «Az qalğanlar», «Emce», «Uşurcı», «Çanğıra», «Cinler yatağı», «Qartlar» (1928), «Hacı­Melek» (1943) ve ilh. hikâyeleri­ niñ varolğanını añlaymız. M. Qurtiyniñ icadında ecnebiy tillerden tercime etilgen bediy eserleri de mensüp. Bular öz zamanda ufaq kölemli kitaplar sıfatında neşir etilgen qısqa hikâyelerdir. Şu kitapçelerniñ neşir olunuv tarihini hesapqa alıp mütercimniñ tercimelik icadı qararnen 1928—1929 se­ neleri başlanğandır, dep aytmaq mümkün. İşte, 1943 senesiniñ mayıs 25’ne qadar «Azat Qırım»da muharrir vazifesini eda etken Mustafa Qurtiyniñ icadiy ta­ lihi soñra añlaşılmağan kibi körüne. Yani sırası ile A. Zihni (Kürkçi) ve M. Reşat (Sevdiyar)nıñ mesuliyetleri altında 83 Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri çıqmağa başlağan mezkür gazetada Qurtiyniñ adı bile añıl­ may. Yalıñız 14 yıldan soñra «Azat Qırım»nıñ soñki muhar­ riri M. Sevdiyar, bahs ettigimiz maqalesinde M. Qurtiyniñ faaliyeti 1943 senesinden itibaren «Ana Yurt» (Qırım) ve «Türk Birligi» (Berlin) dergilerinde devam olunğanını açıqlay. Mustafa Qurtiy meselesile haşır neşir olup, «Ana Yurt» mecmuasınıñ tarihinden bir­eki malümat elde ettik. Böylelikle, başta 15 iyünde ilk nüshası neşretilmek planlaş­ tırılğan yayın çeşitli tehnikiy sebeplerden ötrü aynıñ 27 salı kününde satılışqa çıqarılğan edi197. Muharririyet heyetini ve oquyıcılarnı «Ana Yurt» mecmuasınıñ çıqqan ilk numarası­ nen tebrik etken Ahmet Özenbaşlı neşirniñ umumiy mün­ dericesini böyle tariley: «Quvvetli qalemlerimizniñ tarihiy icmallerinden198 soñra «Ana Yurt» oquyıcılarını halqara işlerle tanış idiyur, tatarca hutbelerile bütün matbuatımıznıñ ortaya sürdü­ gi «dinini tatarlaştırmaq» şiarını tecribelerde kösteriyur. Nihayet «Ana Yurt» edebiyat bölüginde eñ yüksek ve klasik tanılan şairlerimizden Çelebi ve Hamdiniñ şiirlerine yer ve­ riyur. «Yañı edebiyat» bölüginde ise, bize bugünki buhranlı, heyecanlı tarihimiziñ köpükli dalğaları içinde doğğan yaş şairlerimizi taqdim iderek, «Ana Yurt» qırımtatarnıñ şiir ve edebiyatta olan yaratıcılığınıñ yaşadığını ve yaşayacağını müjdeleyur. Añlayanlar içün bu ne qadar büyük mesruriyet ve ğururdır!». «Ana Yurt» nam jurnalımıznıñ ilk nomerosı iyül 15’te çıqaca­ ğı... // Azat Qırım. — 1943. — İyün 22; «Ana Yurt» mecmuası bazı bir tehnikiy sebeplerden ötrü iyül 15’te çıqmadı. İlân // Azat Qırım. — 1943. — İyül 23; «Ana Yurt» mecmuamıznıñ 1’nci nomeri bugün satı­ lışqa çıqarıldı. İlân // Azat Qırım. — 1943. — İyül 27. 198 Tezislerinden. — T.K. 197 84 Bölüm III. Qırımtatar bediy, tenqidiy sözüniñ milliy alâmetleri Ve devamında mecmuanıñ qıyafetini, ğayesini nasıl su­ rette taqdim olunğanını özüne has bediy üslüp ve til ile ce­ maatqa añlatmağa tutuna: «Mecmuanıñ Bağçasaray Han­Caminiñ resmi — İsmail Gaspralı ve Çelebicihan kibi yolbaşçılarımıznıñ resimlerile donatılmış bulunması, mecmuanıñ istiqametini kösteren sessiz sözler ise «İş kettikçe qızğınlaşa», «Rahatlıq saatı», «Ana sevgisi» ve saire kibi levhalar da bugünimizniñ canlı şiarlarını halqımıza nazik surette añlatan lezzetli birer fısıl­ dılardır. Mecmuanıñ kerek cıldına verilmiş dülberlik, kerek­ se aydın ve açıq tab edilmiş bulunması mecmua idaresiniñ ayrıca bir çeberlikke malik olduğını köstermektedir»199. Böyleliknen, «Azat Qırım» gazetası öz milliy neşirlerni avtoritetli şahıslar arqalı nümayış etip, oquyıcılarnıñ hür­ metini qazanmaq yollarını araştıra edi. Anca, birinciden harp durumı sayesinde abuneciler yaşağan rayonlarnıñ çoğu qırımtatar gazeta ve mecmualarnen keregi kibi temin etilmey, ekinciden ise rusça gazetalarına nisbeten milliy til­ de basılğan neşirlerniñ talaplarına riayet etmey edi200. Sözde, ayda bir kere çıqmaq üzre olğan «Ana Yurt» mecmuasında milliy, diniy, içtimaiy, tarihiy, edebiy ve diger mevzularda maqalelerini yazğanlar arasında Abdülhakim Hilmiy, Ümer Hilmiy, Mustafa Qurtiyni da rastlamaq mümkün201. Bugün, yayınnıñ bir­eki numarası Almanya arşivlerinde saqlağan­ larını bilip, ileride bularnıñ elimizge tüşeceginden hiç şüp­ hemiz yoq. Doktor Ahmet Özenbaşlı. «Ana Yurt» mecmuamız haqqında bir qaç söz // Azat Qırım. — 1943. — № 67 (163). — Avg. 20. 200 Şeide. Qayda birlik, anda tirilik // Azat Qırım. — 1943. — № 66 (162). — Avg. 17. 201 A.Z. Eki mühim qarar // Azat Qırım. — 1943. — № 48 (144). — İyün 16. 199 85 Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri Qullanılğan menbalar 1. A.Z. Eki mühim qarar // Azat Qırım. — 1943. — № 48 (144). — İyün 16. 2. A.Z. Veli İbrahim (ölüminiñ 15 yıl toluvı münase­ betinen) // Azat Qırım. — 1943. — No 37 (133). — Mayıs 7. 3. Abdullah Cevdet. Latin harlerini qabul etme­ li, etmemeli? // Yeñi dünya. — 1926. — № 138 (1014). — İyün 19. 4. Abdullah İsmail. Professör Bekir Çobanzade («Bolşeviklerniñ esareti» adlı oçerkten parça) // Azat Qırım. — 1942. — Avg. 7. 5. Abibullayeva E. XXI. asırların başlarında anlayış ve metod temelin incelenmesi ve kırımtatar dilinde eğitim // II. Ukrayna’daki türkçe konuşan halklar paneli (Gagauz, Urum, Karay, Kırımçak ve Kırımtatar’nın eğitim sorunları Paneli). — Kiyev: Kiyev Üniversiteti neşri, 2010. — 257 s. — S. 201 — 208. 6. Ağam Alioğlu. Yeñi eliba mudafaa yolunda. — Aqmescit: Qırım Yeñi Eliba Merkeziy Komitesi, 1927. — 67 s. 7. Aqçoqraqlı O. Qırım türk­tatar edebiyatınıñ qısqa­ ca tarihçesi // Millet. — 1920. — № 6 (57). — Yanv. 13; № 7 (58). — Yanv. 15; № 9 (60). — Yanv. 20; № 10 (61). — Yanv. 23; № 12 (63). — Yanv. 27; № 13 (64). — Yanv. 29; № 14 (65). — Fevr. 1. 8. Ali Şamil. Qırım sevgisi: qırımtatar halqınıñ bel­ li erbapları haqqında. — Simferopol: QCİ «Qırımdev­ oquvpedneşir» neşriyatı». — 2012. — 200 s. — S. 134—135. 9. Altañlı A. Şamil Tohtarğazı ve Çergeyev // Bolşevik yolu. — 1925. — № 4. — S. 29—31. 86 Qullanılğan menbalar 10. «Ana Yurt» mecmuamıznıñ 1’nci nomeri bugün satılışqa çıqarıldı. İlân // Azat Qırım. — 1943. — İyül 27. 11. «Ana Yurt» mecmuası bazı bir tehnikiy sebepler­ den ötrü iyül 15’te çıqmadı. İlân // Azat Qırım. — 1943. — İyül 23. 12. «Ana Yurt» nam jurnalımıznıñ ilk nomerosı iyül 15’te çıqacağı... // Azat Qırım. — 1943. — İyün 22. 13. Arbatlı Ü. Çocuqlara arqadaş. Qırayet. Birinci ki­ tap. — Petrograd: M.A. Maqsudov matbaahanesi, 1914. — 87 s. 14. Ayvazov H. Bizde edebiy ve ilmiy dil lâzimmi, de­ gilmi? // Yeñi dünya. — 1926. — № 183 (1059). — Avg. 12; № 185 (1061). — Avg. 14. 15. Ayvazov H. Edebiy, ilmiy tile doğru! // Yeñi dün­ ya. — 1927. — Mayıs 29. 16. Ayvazov H. Qırımtatarlarında gazeta ve gazetacılıq // İleri. — 1924. — № 4 (12). — Apr. — S. 13. 17. Ayvazov H. Yañı elibaya keçmek meselesi (Ayvazov arqadaşın «Yañı eliba mudafaa yolunda» namındaki ese­ rinden bir parçasınıñ derci. Eser yaqında basılacaqtır) // İleri. — 1927. — № 4 (12). — Apr. — S. 57—60. 18. Ayvazov H. Yeñi yol. Yeñi eliba haqqında. — Aqmescit: Qırım Yeñi Eliba Merkeziy Komitesi, 1927. — 60 s. 19. Azat Qırım gazetasında qullanılğan sözlerniñ ced­ veli // Azat Qırım. — 1942. — № 26. — Apr. 21; 1944. — № 26. — Mart 28. 20. Bağçasarayda latin elibası // Yeñi dünya. — 1927. — № 19 (1198). — Yanv. 25. 21. Baybörü N. Açuv: Çelebicihanğa. Şiir // Azat Qırım. — 1943. — Yanv. 28. 87 Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri 22. Baybörü N. Açuv: Merhum Çelebicihanğa. Şiir // Millet. — 1918. — Sent. 4. 23. Birinci türkoloji kongresi // Yeñi dünya. — 1926. №. 60 (936). — Mart 14; № 61 (937). — Mart 16. 24. Boyaciyev T. İnqilâp devrinde qırımtatar yaşlığı: qı­ rımtatar yaşları arasında burjua milletçiligi ceryanı ve kom­ munist hareketi tarihinden qısqa bir oçerk. — Aqmescit: Qırım devlet neşriyatı, 1930. — 108 s. 25. Cafer efendi Seydahmetin siyasiy nutqu // Millet. 1918. — № 24. — Mayıs 19; № 26. — Mayıs 21. 26. Cafer Seydahmet yehudi muhacirleri meselesi haqqında // Yeñi dünya. — 1926. — No. 36 (912). — Fevr. 13. 27. Çalbaş. Qırımğa çufutlarnı köçürüv // Azat Qırım. — 1942. — № 5. — Fevr. 6. 28. Çatırtavlı. Bütün yazıcılarımızğa: qaysı til? // Millеt. 1918. — Avg. 23, 25. 29. Çatırtavlı. Dereköy: Basmahane işleri (ertege) // Millet. — 1919. — № 39. — Fevr. 17. 30. Çatırtavlı. Mevlüt bayramı. Kiçkene ertege // Millet. — 1918. — № 177. — Dek. 19. 31. Çelebi Cihan // Azat Qırım. — 1944. — № 16 (210). — Fevr. 23. 32. Çelebi Cihan Noman. Ant etkenmen; Yolcu ğarip. Şiirler // Azat Qırım. — 1943. — № 26 (122). — Mart 30. 33. Çelebicihan N. Sarı tülpan. Şiir; Qarılğaçlar du­ ası. Hikâyeden bir parça // Azat Qırım. — 1943. — № 23 (119). — Mart 20. 34. Çobanzade B. Bir saray quracaqman. Şiirler. — Simferopol: Sonat, 2001. — 192 s. — S. 55. 88 Qullanılğan menbalar 35. Çobanzade B. Kırımtatar edebiyatında Kurul­ taycılık ve milletçilik — Bакı: Azerbaycan İlmi tedkik insti­ tutu neşriyatı, 1929. — 38 s. 36. Çobanzade B. Qırımtatar edebiyatınıñ soñ dev­ ri. — Aqmescit: Dolya, 2003. — 132 s. 37. Davutov Ğ. Latin elibası tarafdarıyım // Yeñi dün­ ya. — 1927. — № 30 (1209). — Fevral 6. 38. Dobrucalı Sebat Hüseyin. Sayğılı soydaşlarıma // Azat Qırım. — 1942. — No 49. — İyül 11. 39. Dr. Ahmet Özenbaşlı. «Ana Yurt» mecmua­ mız haqqında bir qaç söz // Azat Qırım. — 1943. — № 67 (163). — Avg. 20. 40. Dr. İsmail Ahmet. Veli ağa hapshanede ekende // Azat Qırım. — 1943. — No 37 (133). — Mayıs 7. 41. Dostları. Hanife hanım Qurtiyeva // Azat Qırım. — 1942. — Sent. 11. 42. Ercilasun А. Başlangıcından Yirminci Yüzyıla. Türk Dili Tarihi. — Ankara, 2004. — 476 s. 43. Feyzi E. «Haq ses» refiqımızdan bekledigimiz // Millet. — 1918. — No 174. — Dek. 15. 44. Gazeta meselesi // Millet. — 1919. — № 69. — Mart 27. 45. Gogol N. Ölü çanlar. Poema / çevirgen Ümer İpçi. — Aqmescit: Qırım devlet neşriyatı, 1931. — 238 s. 46. Gözaydın E. Kırım Türklerinin Yerleşme ve Göçmeleri. — İstanbul: Vakit Matbaası, 1948. — 111 s. 47. Grabov E. Biñden biri. Oçerk // Azat Qırım. — № 53. — İyül 25, № 54 — İyül 28, № 55. — Avg. 1. 48. Grabov E. Qırımtatar teatrisiniñ tarihine ait bazı sahifeler // Azat Qırım. — 1942. — № 14. — Mart 10. 89 Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri 49. Haberci. Yeñi eliba ve qarayimler // Yeñi dünya. — 1926. — № 289 (1165). — Dek. 14. 50. Hürmetli musafirlerimiz // Azat Qırım. — 1942. — No 49. — İyül 11. 51. İ.N. «Azat Qırım»nıñ yıl dönümi. — 1943. — № 4 (100). — Yanv. 12. 52. İbrahimov V. Halqların köçürilmesi ve yerleştiril­ mesine yardıma kelmelidir // Yeñi dünya. — 1926. — № 115 (991). — Mayıs 22. 53. İbrahimov V. Mesuliyetli Vazife // Yeñi dünya. — 1926. — No. 18 (894). — Yanv. 22. 54. İbrahimov V. Şuraların rolüni bilen ve aynı za­ manda ehaliniñ itimadını qazanan kişiler // Yeñi dünya. — 1926. — №. 1 (877). — Yanv. 1. 55. İsmail bey Gasprinskiyniñ tercimeyi halı // Azat Qırım. — 1942. — № 71. — Sent. 25. 56. Kadrizade P. «Kırım Romaniya. İki ülke: Yitik Vatan. Hatıralar, şiirler, tercimeler / haz. Tezcan Ergen. — Ankara, 2012. — 365 s. 57. Kermençikli C. Bizde eliba kitabı // Terciman. — 1916. — № 81. — Apr. 9; Terciman. — 1916. — № 83. — Apr. 14. 58. Kermençikli C. Bu da bir nеv «insaf» // Millet. — 1917. — № 18. — İyül 21. 59. Kermençikli C. Soñ söz. Şiir // Millеt. — 1918. — İyül 31. 60. Kermençikli C. Vatan hainlerine qarğışlarım. Şiir // Millet. — 1917. — Sent. 28. 61. Kırımlı H. Kırım Tatarlarında milli kimlik ve milli hareketler (1905 — 1916). — Ankara: Türk tarih kurumu basımevi, 1996 — 296 s. 90 Qullanılğan menbalar 62. Kursant. Ana tili ve milliy terbiye unutılmasın // Azat Qırım. — 1942. — № 74. — Okt. 8. 63. Kеrmеnçikli C. Sоñ sözüm. Şiir // Qırım mecmua­ sı. 1918. — № 6. — S. 105­106. 64. Kеrmеnçikli C. Tatarım! Şiir // Millеt. — 1918. — Оkt. 16. 65. Qarayimler ve latin elibası // Yeñi dünya. — 1927. — №. 16 (1195). — Yanv. 20. 66. Qırım haberleri: Közleveniñ ehalisi // Azat Qırım. — 1943. — № 20 (1165). — Mart 9. 67. Qırım Muhtariyetli sotsialist Şuralar cumhüriyeti hükümetiniñ atçotı. — Aqmescit: Qırım Devlet neşriyatı, 1929. — 121 s. 68. Qırım ocağı. İlân // Millet. — 1917. — № 5. — İyül. 2. 69. Qırımdan türkoloji syezdine kettiler // Yeñi dün­ ya. — 1926. — № 43 (919). — Fevral 21. 70. Qırımlı. Ben bir türkim. Şiir // Millet. — 1918. — Avg. 19. 71. Qırımtatar başlanğıç mekteplerinde tatar tili dersle­ ri programması (1942 — 1943 oquv senesi) // Azat Qırım. — 1942. — № 76. — Okt. 13, № 77. — Okt. 16, № 78. — Okt. 20, № 79. — Okt. 23, № 80. — Okt. 27. 72. Qırımtatar edebiy tiliniñ imlâ qaideleri // 1942. — № 62. — Avg. 25, № 63. —Avg. 28. 73. Qırımtatar tiliniñ elibesi // Azat Qırım — 1942. — № 62 — Avg. 25. 74. Qonaqbay. Gazetalarımıznıñ tarihi // Azat Qırım. — 1943. — № 5 (101). — Yanv. 16 75. Qurtiyev M. Quruldı. Şiir; Birinci abet. Maqale // Qırım Ocağı. — 1917. — № 45. — Dek. 13. 91 Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri 76. Qurtiyev M. Taziye; «Azat Qırım» gazetasınıñ hadimleri. Taziye; Aqmescitte Akuşer­Ginekologiya has­ tahanesiniñ hadimleri... // Azat Qırım. — 1942. — № 32. — İyün 2. 77. M.K. Kommunizm ve mekteplerimiz // Azat Qırım. — 1942. — № 93. — Dek. 1. 78. M.Q. Din ve medeniyet yolunda vazifelerimiz // Azat Qırım. — 1942. — № 86. — Noyabr 17. 79. Mahmut E. Türkoloji çalışmaları. — Studii de tur­ cologie. — Constantsa: EX PONTO, 2004. — 619 s. 80. Mahmut N. Romaniya türk­tatar edebiyatı. — C. I. — Köstence: Editura Europolis, 1999. — 467 s. 81. Mehmet Emin. Demirciniñ ögüti. Şiir / Arbatlı Ü. Çocuqlara arqadaş. Qırayet. Birinci kitap. — Petrograd: M.A. Maqsudov matbaahanesi, 1914. — 87 s. — S. 80­81. 82. Millet cevherleri: N. Çelebicihan, C. Seydahmet, H. Ayvazov, H. Odabaş, O. Murasov, C. Kermençikli, A. Qadrizade: 1917—1920 ss. «Millet» gazetasında basılğan edebiy­publitsistik eserler / tert.et.: Т. Kerim. — Simferopol: QCİ «Qırımdevoquvpedneşir» neşriyatı», 2012. — S. 126. — 716 s. 83. Muhittin M. Mustafa Berke (ölümü münasebetiy­ le) // Kırım. — 1957. — № 9 — 12. — S. 314—318. 84. Mustafa Berke. Kırım milliy muhtariyet günü // Kırım. — 1957. — № 4. — S. 99 — 100. 85. Mustafa Berke. Kırım Türklerinin suçu nedir? // Kırım. — 1957. — № 2. — S. 35—36. 86. Mustafa efendi Qurtiyev (ömüri ve yaratıcılı­ ğı haqqında malümatlar) // Azat Qırım. — 1943. — № 44 (140). — İyün 1. 92 Qullanılğan menbalar 87. Mustafa Qurtiyev, Hacı Hasan, Hanife hanım Qurtiyeva (Kefe) / Qırımtatar Qurultayına Kefe uyezdin­ den namzet cedveli № 1 // Millet. — 1917. — № 106. — Noyabr 16. 88. Mustafa Qurtmehmet. Aqmescit «Qırım oca­ ğı» idarehanesi, Aqmescit Şeher Komitesi azalarından / Aqmescit muallimler, qadınlar ve sanatkâr cemiyetleri ta­ rafından Qurultaya kösterilmiş namzetler cedveli № 4; Aqmescit uyezdi gençler­iy milliy tarafından Qurultaya kösterilen namzetler cedveli № 8 // Millet. — 1917. — № 105. — Noyabr 15. 89. Müsülman Komitesiniñ Medeniy İşler Bölügi. Çağırtuv // Azat Qırım. — 1942. — İyül 14. 90. Neçün arapça yazamız // Azat Qırım. — 1944. — № 3. — Yanvar 7. 91. Nedim M. Türkoloji konferentsiyası (birinci mek­ tüp. Baku 25 fevral, 1926) // Yeñi dünya. — 1926. — № 53 (929). — Mart 5. 92. Nikogli Diana. Moldova’nın güneyi’ndeki etnik kültürlerin etkileşimi (leksik­etnografik gerçekler üze­ rinde) // II. Ukrayna’daki türkçe konuşan halklar paneli (Gagauz, Urum, Karay, Kırımçak ve Kırımtatar’nın eği­ tim sorunları Paneli). — Kiyev: Kiyev Üniversiteti neşri, 2010. — 257 s. — S. 69—78 93. Nuzhet M. Qırımnıñ çöl hayatından: saylama eserler cıyıntığı / Tert. et.: N. Seytyağyayev. — Simferopol: Dolya, 2003. — S. 193. — 240 s. 94. Odabaş H. Yañı kitap // Millet. — 1919. — № 67. — Mart 25. 93 Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri 95. Oquyıcılarımızğa // Azat Qırım. — 1943. — Fevr. 2. 96. Oquyıcılarımıznıñ diqqatına // Azat Qırım. — 1942. — Yanv. 30. 97. Osman Kemal Hatif. Gökbayrak altında milli fa­ aliyet (1917 Kırım Tatar milli istiklâl hareketiniñ hikâyesi) / yeniden yayına hazırlayan H. Kırımlı. — Ankara: Şafak Matbaacılık San. Tic. Ltd. Şti, 1998. — 128 s. 98. Özenbaşlı E. Qırım Muhacirleri (1860­1862). — Aqmescit: Dolya, 2007. — 152 s. 99. Romaniyalı E.F. Romaniyalı bir tatarın mektübi // Yeñi dünya. — 1926. — № 68 (944). — Mart 25. 100. Seydahmet C. Andlı Qurban: unutılmaz N. Çele­ bicihan. Hikâye // Azat Qırım.− 1944. — № 16 (210). — Fevr. 23; № 17 (211). — Fevr. 25; № 18 (212). — Fevr. 29; № 19 (213). — Mart 3. 101. Seydametov N. Tilde, işte, fikirde birlik olmalı! // Azat Qırım. — 1942. — № 18. — Mart 24. 102. Seydametov N. Türkmenler kimlerdir? // Azat Qırım. — 1942. — № 19. — Mart 27. 103. Seyidcelil Şemyi. Tilimiz // Millet. — 1918. — № 84. — Avg. 6. 104. Seyityahya N. Qırımtatar edebiyatında destan jan­ rınıñ üstünde çalışmalarnıñ ehemmiyeti // Bahçesaray. — 2006. — № 39. — C. 22 — 23. 105. Seyyar lektsiya // Millet. — 1917. — № 30. — Avg. 4. 106. Şamil Şevket. Tatar tili ve edebiyatı // Millet. — 1918. — Avg. 15. 107. Şeide. Qayda birlik, anda tirilik // Azat Qırım. — 1943. — № 66 (162). — Avg. 17. 94 Qullanılğan menbalar 108. Şeyhzade N. Tilimiz ve edebiyatımız haqqında bazı qaydlar // Azat Qırım. — 1943. — Mart 30. 109. Taşçı H. Esnalar haqqında // Azat Qırım. — 1942. — Sent. 25. 110. Tatar sedası gazetası. İlân // Millet. — 1917. — № 19. — İyül 22. 111. Tatar tayyare mektebi. İlân // Millet. — 1917. — № 131. — Dek. 18. 112. Tilci, yazıcı ve hoca Odabaş // Azat Qırım. — 1943. — № 47 (143). — İyün 11 113. Ü.S. Qırımtatar matbaacılığı // İleri. — 1927. — № 4 (16). — Apr. — S. 24. 114. Ülküsal M. Kırım Türk­Tatarları (dünü, bugünü, yarını). — İstanbul: Baha matbaası, 1980. — 366 s. 115. Ülküsal M. Kırım yolunda bir ömür: hatıralar. — Birinci baskı. — Ankara: Şafak Matbaacılık San. Tic Ltd. Şti, 1999. — 424 s. — S. 143—144. 116. Vacip. Edebiy til meselemiz // Azat Qırım. — 1943. — № 18 (114). — Mart 2. 117. Vacip. Gazetamız yaşını toldurdı // Azat Qırım. — 1943. — № 4 (100). — Yanv. 12. 118. Veli İbrahim // Azat Qırım. — 1943. — № 37 (133). — Mayıs 7. 119. Velican M. Yañı elibe hususında // Azat Qırım. — 1942. — № 61. — Avg. 21. 120. Velicanov M. Yañı imlâmız hususında // Azat Qırım. — 1942. — № 65. — Sent. 4. 121. Vezirov Y. «Haq ses» // Millet. — 1918. — № 169. — Dek. 8. 95 Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri 122. Yañı elibemiz // Azat Qırım. — 1942. — № 61. — Avg. 21. 123. Yaş tatar yazıları / çıqartuvcı: Yaş tatar yazğıçları cıyını. — İstanbul: «Tevsi tabaat» matbaası, 1330 (1912). — 50 s. 124. Zehni A. Gazetamıznıñ tili hususında // Azat Qırım. — 1943. — № 17 (113). — Fevr. 27. 125. Ziya efendi. Qırımtatar edebiyatı haqqında bir qaç söz // Azat Qırım. — 1942. — Fevr. 20. 126. Абдуллаев М. Проблемы эволюции нацио­ нальной идентичности в таджикской публицистике (конец XIX — первая половина XX веков): автореф. дис. на соискание уч. степени д. филол. н.: спец. 10.01.10. — журналистика. — Душанбе, 2011. 127. Абибулла Одабаш / Люди и судьбы. Био­ библиографический словарь востоковедов — жертв политического террора в советский период (1917— 1991) / сост.: Я.В. Васильков, М.Ю. Сорокина. — СПб.: Петербургское Востоковедение, 2003. — 496 с. 128. Азиз шехитимиз Амди Гирайбайнынъ «Къы­ рым тарихи» диссертациясынынъ илявеси: Къырым эдебиятына бир бакъыш // Йылдыз. — 1995. — № 3. — С. 8—20. 129. Бельгисиз. Эшид, мевта не севлеюр! Манзуме. — Джанкой: типография М.И. Абкина, 1909. — 12 с. 130. Библиографический указатель печатных книг, статей и произведений на крымскотатарском языке (1618—1944) / сост. Керимов И. — Симферополь: ОАО «Симферопольская городская типография», 2009. — 324 с. 96 Qullanılğan menbalar 131. Валякин А. Из истории крымскотатарского национального движения в период становления крымской республики 1921—1928 гг. / Последняя рукопись Сабри Айвазова. Дело партии «Милли Фирка. Из серии рассекреченная память. — Т. 1 / [сост. А.В. Валякин, Р.И. Хаяли]. — Симферополь: Доля, 2009. — 352 с. 132. Деятели крымскотатарской культуры (1921— 1944): Библиографический словарь / гл. ред. и сост.: Д.П. Урсу. — Симф.: Доля, 1999. — 240 с. — C. 148—151. 133. Дмитриев Н. Крымская языковая экспедиция // Революция и письменность Востока: Сб. ст. 2. — 1936. — С. 159. 134. Кая И. Руководство для обучения крымско­ татарскому языку по Новому алфавиту. — Симферополь, 1928. — 126 с. 135. Керим И. Медений эснас (1920—1938). — Акъмесджит: Таврия, 1997. — 496 с. 136. Керим И. Хафуз Осман Мурасов (1882—1926) ве аилеси // Крымское историческое обозрение. — 2014. — № 1. — С. 223. 137. Керимов И. «Эшит, мевта не севлеюр!» (А. Чер­ геевнинъ поэмасына даир базы къайдлар) // Йылдыз. — 1996. — № 6. — С. 158—167. 138. Керимов И. Къырымтатар эдебияты. — Акъмесджит: Къырымдевокъувпеднешир, 1995. — 352 с. 139. Керимов И. Къырымтатарджа къыйын сёзлер лугъаты. — Акъмесджит: «Таврида». — 2006. — 176 с. 97 Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri 140. Керимов И. Эски эдебиятымызда къулланыл­ гъан базы сёзлернинъ изаатлары. Тахаллюслер лу­ гъаты. — Акъмесджит: Къырымдевокъувпеднешир, 1997. — 56 c. 141. Керимов И. Крымскотатарская периодическая печать довоенного времени // Научный бюллетень. — 2004. — № 1. — С. 2—5. 142. Керменчикли C. Ма­бих­иль­ифтихарым. — Къырымлыкътыр меним гъурурым / терт. эт.: Т. Ке­ рим. — Акъм.: Кърымдевокъувпеднешир, 2005. — 135 с. 143. Киримов Т. Газетные фонды государственного архива в АР Крым // Научный бюллетень. — 2008. — № 13. — С. 89. 144. Киримов Т. Творческое наследие Джемиля Керменчикли (первая треть XX в.). — Симф.: Оджак, 2007. — 164 с. 145. Киримов Т., Абдульваапов Н. «Миллет» газе­ тасынынъ сечме библиографик косьтергичи // Ильмий бюллетень. — 2004. — № 1 (6). — С. 16—24. 146. Кримський А. Література кримських татар [упоряд., автор вступ. статті, перек. з української мови на російську О.І. Губар; автор приміток İ.А. Керімов; перек. на кримськотатарську мову Н. Сейтяг’яєв]. — Сімферополь: Доля, 2003. — 200 с. 147. Наумова Н. Национальная политика в России: история и современность. — Москва: Русский мир, 1997. — 680 с. 148. Общее языкознание. Формы существования, функции, история языка / ред.: Б. Серебренников. — Москва: «Наука», 1970. — 597 с. 98 Qullanılğan menbalar 149. Одабаш А. Терминология на тюрских языках (тезисы докладов). — В кн.: Первый всесоюзный тюркологический съезд (26 февраля — 5 марта 1926 г.). Стенографический отчет. — Баку: «Бакинский рабочий», 1926. — 432 с. — С. 190—208. 150. Осман Акъчокъракълы: эсерлер топламы / [терт. эт. И.А. Керим]. — Акъмесджит: «Таврия» неш­ рияты, къырымтатар эдебияты болюги, 2006. — 320 с. 151. Первый всесоюзный тюркологический съезд (26 февраля — 5 марта 1926 г.). — Стенографический отчет. — Баку: «Бакинский рабочий», 1926. — 432 с. — С. 191. 152. Последняя рукопись Сабри Айвазова. Дело партии «Милли Фирка. Из серии рассекреченная память. — Т. 1 / [сост. А.В. Валякин, Р.И. Хаяли]. — Симферополь: Доля, 2009. — 352 с. 153. Пословицы, поговорки и приметы крымских татар собранных Боданинским, Мартино и Мурасовым / ред.: А. Самойлович, П. Фалев. — ИТУАК. — 1915. — № 52. — С. 1—68. 154. Рустемова Л., Рустемов О. Заре навстречу: Идеи Курултая в творчестве Б. Чобанзаде // Культура народов Причерноморья. — 2012. — № 228. — С. 177— 181. 155. Самойлович А.Н. Избранные труды о Крыме. Сборник [ред.­сост. Е. Эмирова; вступ. ст. А.А. Непом­ нящего]. — Симферополь: Доля, 2000. — 296 s. 156. Самойлович А.Н. Краткая учебная грамматика османско­турецкого языка. Репринтное издание 1925 года с дополнением и исправлениями. — М.: 99 Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri Издательская фирма «Восточная литература» РАН; Издательский дом «Муравей», 2002. — 158 с. 157. Селимова Л. Къырымтатар миллий матбуаты тарихына бир назар. — Акъмесджит: Оджакъ, 2008. — 123 с. 158. Урумы Приазовья. История, язык, сказки, песни, загадки, пословицы, поговорки, письменные памятники [свод фольклорных и письменных па­ мятников урумов — тюркоязычных греков, выходцев из Крыма]. — Алматы: УКЦ, 1999. 159. Хаяли Р. Газета «Азат Кырым» как источник по истории Крыма // И. Гаспринский — просветитель народов Востока: Материалы Международной научной конференции [сост. С. Червонная]. — Москва, 2001. — С. 141—143. 160. Gülşen Yusuf İsmail. Besteci, müzisyen Sebat Hüseyin Romaniya Tuzla’da anıldı... / http://www.kalgay­ dergisi.org/index... 161. Будник Н. Проблемы изучения фольклор­ ных произведений крымских караимов / http://karai. crimea.ua... 162. Короглу Л. Билингвизм как функциональная черта газеты «Терджиман» / http://ilmiyqirim.blogspot. com 163. Луначарский А. Латинизация русской пись­ менности // Культура и письменность Востока: Сб. ст. 6. — Баку: Издание ВЦК НТА, 1930 / www.kad­ mir.org 164. Материалы по вопросу о латинизации русской письменности // Культура и письменность Востока: Сб. 100 Qullanılğan menbalar ст. 6. — Баку: Издание ВЦК НТА, 1930 / www.tapemark. narod.ru/rus­la... 165. Сахарных Д. Латинизация: очерк из истории удмурдской письменности // Альманах школы молодого автора. — Москва: Наталис, 2002. — С. 97—106 / http:// www.udmurt.info... 166. Юксель Г. Крымскотатарская журналистика в России и в СССР (1905—1941 гг.) // Научно­ культурологический журнал. — 2009. — № 7 (187) / www.relga.ru. 167. Юманкулов И. К итогам крымской экспедиции // Революция и письменность Востока: сб. ст. 2. — 1936. — С. 167. 101 Qırımtatar edebiyatı ve matbuatınıñ ananeleri Münderice Müelliten .............................................................................. 3 Bölüm I. ESKİ DEVRİY NEŞİRLERDE «QURULTAY EDEBİYATI» MESELELERİ ...................................................... 5 1.1. «Millet» gazetası ve etrafındaki yazıcılar .................. 6 1.2. «Azat Qırım» yayını I. Qurultaynıñ devamcısı sıfatında ......................................................................... 18 Bölüm II. DEVİRNİÑ BEDİY TİLİ VE ÜSLÜBİNİÑ TRANSFORMATSİYALARI .......................... 29 2.1. Ayvazovnıñ tili Qırım yahut Türkiye türkçesimi? ... 30 2.2. H. Odabaşnıñ edebiy tilimizniñ inkişafında oynağan rolü ................................................................. 48 Bölüm III. QIRIMTATAR BEDİY, TENQİDİY SÖZÜNİÑ MİLLİY ALÂMETLERİ.................................. 65 3.1. «Millet»niñ tekstologik hususiyetleri: dünü ve bugüni ............................................................. 66 3.2. «Azat Qırım» gazetasınıñ latin yazısı ve qurultaycılar ............................................................. 72 Qullanılğan menbalar ......................................................... 86 102 Краткое содержание книги Период I Крымскотатарского Курултая — Парламента, своей аутентичностью и естественностью неизменно привлекает внима­ ние специалистов гуманитарных дисциплин. Рассматривая ранее опубликованные научно­критические труды, мы сталкиваемся с различными концепциями и методами исследования упомянутой темы. Таким образом, в монографии с целью анализа моральных, этико­эстетических позиций писателей­парламентариев, сужают­ ся и сопоставляются хронологические рамки. Внимание уделяет­ ся отдельным национальным печатным изданиям 1917—1944­х гг. Особенно следует отметить газеты, как «Миллет» /«Народ»/ (1917—1920), «Азат Къырым» /«Освобожденный Крым»/ (1942— 1944). Из­за недостаточной изученности, данные газеты часто подвергаются неверной интерпретации. В связи с этим, автором настоящей книги была проделана скрупулезная работа по сбору, расшифровке и оценке историографических источников. Напри­ мер, это произведения Н. Челебиджихана, А. Айвазова, Дж. Сейда­ мета, А. Озенбашлы, Б. Чобанзаде, Дж. Керменчикли, А. Герайбая. В их литературно­публицистических сочинениях культивируются идеи культурного сплочения крымскотатарского народа, его отка­ за от консервативных, клерикальных убеждений в пользу интегра­ ции в европейское сообщество. Данная монография предназначена для студентов и аспиран­ тов филологических и гуманитарных специальностей универси­ тетов и педагогических вузов, а также для тех, кто интересуется историей крымскотатарской литературы и журналистики. 103 Научное издание Киримов Таир Нуридинович ТРАДИЦИИ КРЫМСКОТАТАРСКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ И ПЕЧАТИ (Период I Крымскотатарского Курултая) Монография Часть I Компьютерная вёрстка Э.Р. Аджалимова Подписано в печать 15.07.2016 г. Формат 70х901/32. Гарнитура «Minion Pro». Усл. печ. л. 5,75. Учёт.­изд. л. 3,04. Объём 3,25 печ. л. Тираж 300 экз. Заказ № 12/4. Отпечатано с оригинал-макета в ИП Подгорнов А.В. 295023, Республика Крым, г. Симферополь, ул. Ген. Родионова, 17, кв. 23