SERORAK EUSKAL HERRIAN: IKUSPEGIAK, HASTAPENETATIK DESAGERRARAZTERARTE (Antzinate Berantiarra -XVIII. mendea

2 lib. SERORAK EUSKAL HERRIAN: IKUSPEGIAK, HASTAPENETATIK DESAGERRARAZTERARTE (Antzinate Berantiarra - XVIII. mendea) Mikel Larrañaga Arregi Doktorego tesia Erdi Aroaren, Aro Berriaren eta Amerikaren Historia Departamentua, Letren Fakultatea, EHU/UPV (Vitoria-Gasteiz) Doktorego Programa: Botere-guneak Erdi Aroko eta Aro Berriko Munduan Zuzendariak: Iñaki Bazán Díaz, Alberto Angulo Morales Bergara, 2015 AURKIBIDEA 1 lib. LABURDURAK ETA SIGLAK.....................................................................................................1 or. I. SARRERA......................................................................................................................................5 " I. 1. Antzinateko, Erdi Aroko eta Aro Berriko Euskal Herriko emakumeei buruzko ikerketa historikoak.............................................8 " I. 2. Serorei buruzko ikerketa historikoak...........................................................................14 " I. 3. Iturrien eta ikerketarako metodologiaren inguruko xedapen orokorrak......................30 " II. JATORRIAREN ETA TERMINOEN INGURUAN..................................................................41 II. 1. Norabidea hartzen: ekarpen historiografikoak...........................................................45 II. 2. Antzinateko eta Goi Erdi Aroko erlijiozko emakumeak.............................................53 II. 2.1. Diakonesak, apezemeak eta -balizko- emakumezko apezpikuak................53 II. 2.2. Bizimodu monastikoen hastapenak.............................................................59 II. 2.2.1. Birjinak eta alargunak...................................................................61 II. 2.2.2. Bakarkako bizitza: eremutarrak eta anakoretak............................63 II. 2.2.3. Komunitateko bizitza: monasterioetako birjinak eta soror-ak......65 II. 2.2.3.1. Emakumezkoen monasterioak eta monasterio bikoitzak................................................67 II. 2.2.3.2. Monasterio familiarrak eta "herrixka monastikoak"......71 II. 2.3. Aldaketa garaiak: ordenen hedapena, Erreforma Gregoriarra eta klausuraren orokortzearen hasiera ........................................................75 II. 3. Seroren aurrekarietan: diakonesak ala monakotza zaharreko soror-ak?....................77 II. 3.1. Euskal Herriko lurraldeen Antzinateko eta Goi Erdi Aroko testuinguru sozial eta erlijiosoa....................................77 II. 3.2. Kristautzea eta seroren aurrekarien helduera: frogak eta posibilitateak......91 II. 3.3. Soror-etik seror-era: terminoaren jatorriaren eta iraupenaren inguruan......97 II. 4. Ordenen eta klausuraren helduera eta hedapena Euskal Herriko lurraldeetan.........114 II. 4.1. Monasterioen benediktartzea eta garaiko Euskal Herriko lurraldeetako testuinguru sozial eta erlijiosoa: benedicta terminoaren balizko jatorrietan.................................................131 II. 4.2. Freila, freira, etab.: ordena militar eta hospitalarioak...............................136 II. 4.3. Izpiritualtasun mendikantearen hedapena eta erlijiozko emakumeak: beguinak, beatak eta bestelakoak...............................................................142 II. 4.4. "Mundutik aldentzearen" iraunkortasuna: emparedada eta recluse-ak.....152 II. 5. Seroren instituzioaren sorkuntza eta bilakaeraren inguruko hausnarketak eta ondorioak......................................................................................154 " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " III. ARO BERRIKO EUSKAL HERRIKO ETA DEBAGOIENEKO SERORAK: TESTUINGURUA ETA INSTITUZIOAREN AURKAKO JAZARPENEN BILAKAERA...............................................................................................................................169 " III. 1. Testuinguru historiko-geografikoa..........................................................................180 " III. 2. Seroren desagerrarazte saiakeren ondorioak Debagoienean eta Euskal Herrian: kanporatzeak, alokairuak eta ordezkapen prozesuak............................................201 " III. 2.1. XVI. mendea: neurriak abian...................................................................201 " III. 2.2. XVII. mende hasieratako desagerrarazte saiakerak eta hauen ondorioak...........................................218 " III. 2.3. Gainbehera luzearen osteko azken txanpa: 1769ko Errege Agindua.......270 " IV. DEBAGOIENA: SERORATZA MOETA EZBERDINEN ARABERAKO ESPAZIOAK ETA EZAUGARRIAK.....................................................287 " IV. 1. Bergara, Elgeta eta Antzuola...................................................................................290 " IV. 1.1. Parrokiak...................................................................................................292 " IV. 1.1.1. Bergarako San Pedro parrokia...................................................292 " IV. 1.1.2. Bergarako Santa Marina parrokia..............................................297 " IV. 1.1.3. Bergara, Elosuako San Andres parrokia....................................300 " IV. 1.1.4. Elgetako Andre Mariaren Zeruratzea parrokia..........................303 " IV. 1.1.5. Elgeta, Angiozarreko San Migel parrokia (gaur egun Bergararen parte)......................................................304 " IV. 1.1.6. Antzuolako Gure Errukizko Ama eta Uzarraga auzoko San Juan Bataiatzailea parrokia batuak......................................305 " IV. 1.2. Ermitak.....................................................................................................312 " IV. 2. Leintz-bailara...........................................................................................................322 " IV. 2.1. Parrokiak...................................................................................................325 " IV. 2.1.1. Arrasateko San Juan Bataiatzailea parrokia...............................325 " IV. 2.1.2. Aretxabaletako Andre Maria eta San Migel parrokia batuak.....327 " IV. 2.1.3. Eskoriatzako San Pedro parrokia...............................................328 " IV. 2.1.4. Leintz Gatzagako San Millan parrokia......................................331 " IV. 2.1.5. Leintz bailarako auzoetako eta elizateetako parrokiak..............331 " IV. 2.2. Ermitak.....................................................................................................338 " IV. 3. Oñati........................................................................................................................341 " IV. 3.1. Parrokiak...................................................................................................342 " IV. 3.1.1. San Migel parrokia.....................................................................342 " IV. 3.1.2. Araotzeko San Migel eta Urrexolako Andre Mariaren Zeruratzea auzoetako parrokiak......................347 " IV. 3.2. Ermitak.....................................................................................................349 " IV. 4. Hiru kasu berezi.......................................................................................................356 " IV. 4.1. Arriarango Juana serora eta Arantzazuko santutegia (Oñati)...................357 " IV. 4.2. Dorletako Andre Mariaren santutegia (Leintz Gatzaga)...........................365 " IV. 4.3. Soledadeko Andre Mariaren neskatxendako ikastetxea (Bergara)...........404 " V. LABURBILTZEA ETA LEHEN ONDORIO BATZUK..........................................................423 " 2 lib. VI. SEROREN AKTIBITATEAK, ONDASUNAK ETA ETEKINAK........................................443 " VI. 1. Tenpluetako lanak, emolumentuak eta negozio paraleloak....................................446 " VI. 1.1. Soldatak eta tenpluaren garbiketa............................................................447 " VI. 1.2. Administrazioa.........................................................................................452 " VI. 1.3. Argiteria: olioa eta argizaria.....................................................................466 " VI. 1.4. Ehunak, ohialak eta arropak.....................................................................470 " VI. 1.5. Heriotz-errituetako eta bestelako iragate-errituetako testuingurua eta etekinak.........................................................................473 " VI. 1.5.1. Jarlekuen zerbitzua eta heriotzaren testuingurua.......................476 " VI. 1.5.2. Parrokia bertako serorak, beste serorak eta zerbitzari partikularrak..................................487 " VI. 1.5.3. Zerbitzuegatiko diruak eta etekinak..........................................497 " VI. 1.6. Kanpaiak..................................................................................................516 " VI. 1.7. Limosnen eskaera (eta administrazioa)....................................................522 " VI. 1.8. Gaisoen, erromesen, txiroen eta umezurtzen artapena eta sendakuntza................................................528 VI. 2. Espazio laikoko lanak eta aktibitateak....................................................................532 VI. 2.1. Lurren ustiapena eta alokairua.................................................................533 VI. 2.2. Abereak (eta hauen produktuak)..............................................................544 VI. 2.3. Ehungintzari eta joskintzari loturiko aktibitateak....................................547 VI. 2.4. Mailegutza................................................................................................566 VI. 2.4.1. Zentsuak....................................................................................577 VI. 2.4.2. Ohizko mailegutza.....................................................................593 VI. 2.5. Salerosketak eta alokairuak (ondasun higiezinak, zentsuak, maileguak eta bestelakoak)....................613 VI. 2.6. Ondasun partikularren administrazioa.....................................................621 VI. 3. Bestelako lanak.......................................................................................................624 " " " " " " " " " " " VII. SERORAK EMALE: GIZARTE ETA FAMILIA BAITAKO ERAGIN SOZIOEKONOMIKOA...................................................................................629 " VII. 1. Familia-kide eta lagunekiko erlazioak...................................................................631 " VII. 1.1. Etxearekiko erlazioak eta familiaren sostengua......................................634 " VII. 1.2. Oinordekotzak eta dohaintzak................................................................657 " VII. 2. Elizaren eta arimaren diruak .................................................................................679 " VII. 2.1. Elizei, ermitei eta bestelako espazio erlijiosoei eta bertako zerbitzariei egindako dohaintzak.........................................679 " VII. 2.2. Arimaren aldeko diruak: mezak, anibertsarioak, memoriak...................713 " VIII. ERLIJIOA, SINESKERAK ETA BOTEREA: EMAKUMEZKOEN ESPAZIO SAKRATUAK..............................................................755 " VIII. 1. Heriotza: errituak eta arbasoen gurtza..................................................................758 " VIII. 1.1. Serorekin batera heriotzaren testuinguruan jarduten ziren emakumeak: hiletariak, erostariak eta bestelako partehartzaileak..............................................760 " VIII. 1.2. Hiletako errituak: hilbidean eta elizan...................................................774 " VIII. 1.3. Ondrak, bederatziurrena, etab. ..............................................................779 " VIII. 1.4. Eskaintzak eta doluaren garaiko errituak..............................................780 " VIII. 2. Erlijiotasun herrikoia eta sendakuntza sineskerak...............................................789 " VIII. 3. Sineskeren eta kultuen alderdi heterodoxoak eta desbiderapenak.......................794 " IX. AZKEN ONDORIOAK ETA HAUSNARKETAK................................................................801 " X. BIBLIOGRAFIA ETA ITURRIAK.........................................................................................829 " X. 1. Artxiboak eta iturriak...............................................................................................831 " X. 2. Bibliografia...............................................................................................................835 " X. 2.1. Argitaraturiko iturri dokumental eta narratiboak, terminologia................835 " X. 2.2. Ikerketak....................................................................................................838 " XI. GEHIGARRIAK.....................................................................................................................865 " XI. 1. Testu barneko koadroen kokapenak........................................................................867 " XI. 2. Koadroak.................................................................................................................869 " 1. Bergarako 9 serorak 1556-1650 bitartean jarlekuen zerbitzuagatik jasotzekoak zituzten zorrak, euren testamentuen arabera................................869 " 2. Debagoieneko 15 serorek 1572 eta 1664 bitartean emanak zituzten ehun, ohial eta arropazko bahidun maileguak eta hauen kopuruak, beraien testamentuen arabera...........................................877 " 3.a. Debagoieneko 61 seroren testamentuetako zentsuak eta maileguak, zordunen sexuaren, kopuruen eta loturiko ondasunen arabera (1554-1784).......................................................879 " 3.b. 3.a. koadroko emaitzak, herrika, espazioka eta Debagoienean......................913 " 3.c. 3.a. koadroko mailegutza aktibiteetan zentsuen hipotekatzat eta maileguen bahitzat aipaturiko ondasunak.................................................917 " 4. Bergarako Maria de Izaguirre seroraren aldeko zentsuak: zordunak, kopuruak eta hipotekaturiko ondasunak (1609-1631)......................919 " 5. Maria Lopez de Olazaran serorak Arrasateko San Frantziskoren komentuari dohaintzan emandako zentsuak. Arrasate, 1604ko martxoak 23............................................................................921 " 6. Bergarako San Pedro parrokiako bi seroren maileguen zordunak kopuruaren eta sexuaren araberako banaketan, beraien testamentuen arabera (1572-1607).......................................................923 " 7. Debagoieneko 15 seroren bahidun maileguak: zordunak, kopuruak eta bahiak (1554-1664).....................................................927 " 8. Debagoieneko 18 serorek 1554-1761 bitartean familia-kideen -eta lagunen- alde oinordekotza edo dohaintza bidez emandako etxe, baserri, ondasun higiezin, seniparte eta zentsuak.....................................931 " 9. Debagoieneko 99 seroren testamentuetan familia-kideei, lagunei eta tenpluetako zerbitzariei egindako dohaintzen hartzaileen sexuen araberako banaketa (1554-1793)...........................................................935 " 10. Debagoieneko 98 seroren testamentuetako oinordeko eta albazea izendapenak sexuen arabera (1554-1793)....................................941 " 11.a. Debagoieneko 74 seroren testamentuetako familia-kideen eta etxekoen, eta lagunen aldeko dohaintzak, jasotzaileen eta ondasunen ezaugarrien arabera (1554-1784)...........................................957 " 11.b. 11.a. koadroko diruzko dohaintzen emaitzak sexuen arabera, herrika eta espazioka....................................................................................986 " 11.c. 11.a. koadroko ondasunen dohaintzen emaitzak garaien arabera.................988 " 12.a. Debagoieneko 78 seroren testamentuetako tenpluen eta bertako zerbitzarien aldeko dohaintzak, jasotzaileen eta ondasunen ezaugarrien arabera (1554-1750)......................989 " 12.b. 12.a. koadroko tenpluen aldeko dohaintzen emaitzak...............................1013 " 12.c. 12.a. koadroko tenpluen aldeko dohaintzetan aipaturiko xedeak espazioen eta garaien arabera.....................................................................1024 " 12.d. 12.a. koadroko tenpluetako zerbitzarien aldeko dohaintzen emaitzak.......1030 " 13.a. Debagoieneko 97 seroren testamentuetako mezak, lekuen eta kopuruen arabera (1554-1793)..................................................1037 " 13.b. 13.a. koadroko emaitzak lekuen eta kopuruen arabera (1554-1793).........1059 " 14.a. Debagoieneko 35 seroren testamentuetako anibertsarioak eta memoriak, lekuen, kopuruen eta mezen arabera (1554-1762).............1065 " 14.b. 14.a. koadroko emaitzak lekuen eta kopuruen arabera (1554-1762).........1070 " 15.a. Bergarako 28 seroren aldi bakarreko mezak eta betiereko memoria eta anibertsarioak. Eboluzio kronologikoa............1073 " 15.b. 15.a. koadroko emaitzak, mende erdiko ggb.ko tarteetan..........................1074 " 16.a. Bergarako 28 seroren hiletetako eta deboziozko eskakizunetako gastuen kalkulu orokorrak. Eboluzio kronologikoa...................................1075 " 16.b. 16.a. koadroko emaitzak mende erdiko eta mende eta erdiko ggb.ko tarteen arabera..............................................1076 " XI. 3. Dokumentuak........................................................................................................1077 " 1. 1589, Azaroak 18. Oñati, Santa Katalina ermita. Mari Ramos de Laquidiolaren izendapena.....................................................1077 " 2. 1694, Ekainak 20. Leintz Gatzaga, Dorletako Andre Maria santutegia. Teresa de Laquiteguiren seroratzarako izendapena edo sarrera-kontratua...1079 " 3. 1704, Urtarrilak 23. Elgeta, Andre Maria parrokia. Francisca de Berraondoren izendapena.........................................................1082 " 4. 1734, Martxoak 12 / Apirilak 7. Oñati, San Migel parrokia. Ana Cathalina de Inzaren izendapena (titulua) eta posesio-hartzea..............1083 " 5. 1759, Martxoak 1. Antzuola, Uzarraga auzoko San Juan Bataiatzailea parrokia ondoko seroretxea. Maria Ygnacia de Ynurrigarroren izendapena...............................................1084 " 6. 1719, azaroak 3. Leintz Gatzaga, Dorletako Andre Mariaren santutegia. Maria de Pagadigorri seroraren testamentua.................................................1086 " 7. 1750, irailak 4. Bergara, Soledadeko Andre Mariaren santutegia eta ikastetxea. Maria Clara de Berroeta seroraren testamentua............................................1090 " 8. 1570, irailak 30. Arrasate. Catalina de Otalora seroraren testamentuari atxikiriko inbentarioa, bere gurasoengandik jasotako ondasunen berri emanez................................1094 " 9. 1594, abenduak 13. Eskoriatza, San Pedro parrokia. Maria Lopez de Espilla seroraren testamentuari atxikiriko ondasunen inbentarioa....................................................................................1096 " 10. 1615, azaroak 4. Arrasate. Maria Gimenez de Guesalibar seroraren ondasunen inbentarioa.................1098 " 11. 1625, azaroak 11. Arrasate, Gesalibar, Santa Ageda parrokia eta ospizioa. Maria Perez de Bengoaren ondasunen almoneda, bere heriotzaren ondoren................................................................................1099 " 12. 1587, abuztuak 7. Antzuola. Catalina de Lizarriturri Igueribar seroraren seniparteen uko-egitea............1102 " 13. 1608, urtarrilak 16. Bergara. Mateo Ibañez de Urietaren eta Francisca de Arana seroraren arteko hitzarmena, Aparicio de Cearretaren eta bere emazte Ana Perez de Aranaren oinordekotza zela eta................................................1104 " 14. 1639, urtarrilak 3. Antzuola, Uzarraga, San Juan Bataiatzailea parrokiako seroretxea. Antzuolako Uzarraga auzoko auzotarren eta parrokiako seroren arteko akordioa.........................................................1108 " 15. 1657, urtarrilak 21 - apirilak 22 - ???. Bergara, San Pedro parrokia. Bergarako San Pedro parrokiako seroren eta kanpoko jarlekuetako zerbitzarien arteko, eta parrokia bertako hiru seroren arteko hitzarmenak...................................1110 " 16. 1700, apirilak 21. Leintz Gatzaga, Dorletako Andre Mariaren santutegiko seroretxea. Seroren bizimodua arautzeko, Don Ambrosio Baroja bisitatzailearen aginduz Ignacio de Sagastiberria santutegiko administratzaileak idatziriko arautegia......................................1115 " 17. XIX. mende erdialdea. Bergara. Bergarako San Pedro parrokiako hiletetako zerbitzarien etekinen eta emolumentuen informea............................................................................1119 " 18. 1538. Bergara. San Pedro parrokiako Domenja de Ascarrunz seroraren kereila Gipuzkoako korrejidorearen aurrean, parrokia bereko Maria Garcia de Gorosavelek eman zion jipoiagatik....................................1122 " 19. 1597, maiatzak 11. Bergara, Santa Marina parrokia. Apezen, benefiziodunen eta eliztarren kexua, Catalina de Sarralde, apezpikutzaren aurreko dilijentzien bidez modu irregularrean lortu nahian zebilen seroratza baztertuz........................1123 " 20. 1618, urtarrila - martxoak 23. Leintz bailara. Leintz bailarako udal agintarien aldetik Valladolideko Kantzeleriaren aurrean egindako eskakizuna, Kalagorriko apezpikutzatik serorak karguetatik kanporatzeko hartzen hasiak ziren neurriak atzera botatzea eskatuz, eta epaia eman zuen Errege Agindua.............................................................1125 " 21. 1623, martxoak 23 - ??? - maiatzak 31 - ??? - ??? - azaroak 23. Bergara, Kalagorriko apezpikutza. Bergarako herriaren eta Kalagorriko apezpikutzako prokuradorearen artean, 1623an herrian abian jarri zen seroren kanporatzeen inguruan apezpikutzako auzitegietan izan zen auziari dagozkion dokumentuak: Bergarako herriaren ahaldun Pedro de Juberak gaiaren inguruan egindako informeak, auzirako bi aldeetatik prestaturiko galdeketak, auziari buruz Bergarako herriaren aldetik osaturiko memoriala, eta apezpikutzaren aldetiko auziaren Errege Kontseilurako bideratzea........1128 " 22. 1759, Martxoak 24. Bergarako bikariotza, Antzuola, Uzarragako San Joan Bataiatzailea parrokia. Maria Ygnacia de Ynurrigarroren izendapena zela eta (5 dokumentua), Ignacio Xauier de Arteach Bergarako bikarioak apezpikutzara bidaliriko serorei buruzko informea........................................1136 " 23. 1769, urriak 13 - azaroak 4 - Azaroak 18. Kalagorriko apezpikutza, Oñatiko bikariotza. Ermitauek jantzi erlijiosoa erabiltzeko debekuaren berrespena, eta serorak desagerrarazteko eta ermiten itxierarako Errege Agindua, apezpikutzaren bidez jakinarazia...................................................................1138 " 24. 1769, azaroak 28. Oñati. Serorak desagerrarazteko eta ermiten itxierarako Errege Aginduaren betekizunean, Oñatiko udal agintariek aginduriko dekretua................................................1140 " 25. 1769, abenduak 11. Oñati. Seroren inguruko informazioa batzeko udal komisionatuen informea...........1142 " 26. 1769, abenduak 16. Oñati. Oñatiko bikarioaren eskutitza apezpikuari, serorak desagerrarazteko eta ermiten itxierarako Errege Aginduaren betekizunean, egoera azaldu eta ermiten inguruko iritzia emanez...............................................................1145 " 27. 1770, apirilak 7. Bergarako bikariotza, Kalagorriko apezpikutza. Serorak desagerrarazteko eta ermiten itxierarako Errege Aginduaren betekizunean, Ignacio Xauier de Arteach Bergarako bikarioak apezpikutzara bidaliriko informea.................................................................1146 " 28. 1770, maiatzak 11. Oñati. Oñatiko alkatearen eskutitza Kalagorriko apezpikuari, serorak desagerrarazteko eta ermiten itxierarako Errege Aginduaren betekizunerako dilijentzien eta arazoen berri emanaz....................................1148 " 29. 1782, ekainak 26. Oñatiko bikariotza, Kalagorriko apezpikutza. Serorak desagerrarazteko eta ermiten itxierarako Errege Dekretuaren betekizun egokiaren berri emateko, Miguel de Eguino Oñatiko bikarioak apezpikutzara bidaliriko informea......1149 " 30. D.g. (1769-???), Oñati, San Antonio Abad ermita. Ermitari zegozkion auzotarren eskutitza Oñatiko apezei, ermitaren berrirekiera baimendu zezaten eskatuz..........................................1151 " 441 442 VI. SEROREN AKTIBITATEAK, ONDASUNAK ETA ETEKINAK 443 444 Orain arte ikerketak izan dituen jarraibideek garapen kronologiko bat izan dute oinarrian, eta espazioen eta garaien araberako ezaugarri espezifikoen eta aldaeren berri ematen saiatu gara, inguru ezberdinetatik leku bateko edo besteko seroratzari heltzen zitzaizkion kanpo eraginak bezalaxe, ezaugarri propioen mantentzera gidatzen zuten lekuan lekuko tradizioak ere azaltzen saiatuz. Ondorengo kapituluan eta dagozkion ataletan, azaldua dugun ingurune honek oinarritzat egingo digu, baina jada, gure atentzioa seroren aktibitateetara bideraturik. Oinarrizko banaketa, ondorengo orrietan, aktibitate “erlijiosoen”, alegia, zerbitzen zituzten tenpluei eta bertan jarlekuak zeuzkaten familiei loturiko aktibitateen, eta aktibitate “laikoen”, hau da, tenpluez aparte, pertsona sekular ere baziren heinean zerabiltzaten beraien kabuzko aktibitateen artekoa izango dugu, nahiz eta lekuan lekuko aldaera eta tradizioak esanguratsu lez agertzen zaizkigunean, aditzera emango ditugun. Banaketarako irizpidea aldatzen badugu, lekuan lekuko eta garaian garaiko aldaerez beste, jarraian azalduko ditugun aktibitateak oso egoera ezberdinetan egon zitezkeen seroren bizitzen parte zirelako da; zentzudunagoa zaigu, beraz, banaketa sinpleago batez baliatzea, beharrezkoa izatean eman beharreko azalpenak emanez. Aktibitate "erlijiosoen" eta "laikoen" arteko banaketa, bestalde, hein handi batean, orain arte nagusiki ikertu izan denaren eta izan ez denaren arteko banaketa ere bada, eta erabilitako iturriekin ere badu zerikusirik. Hau da, orain arteko ikerketarik gehienak tenpluen eta seroren bertako zereginen inguruan jardun izan dira, oinarritzat batez ere tenpluetako liburuak, izendapenak eta auziak baliatuz. Tenpluen zerbitzari lez zeuzkaten aktibitateek seroren eta inguratzen zituzten talde sozialen eta instituzioen arteko loturak agertzen dizkigute. Laikotzat zeuzkaten aktibitateak ostera, arlo pertsonalekoak eta parte handi batean protokoloetan aurkitzen direnak, oso gutxi ikertu izan dira. Horregatik, kapitulu honen lehen partean Euskal Herriko espazio ezberdinetako informazio ugari bilduko dugun artean (datu hauek gehienetan azpiatalen hasieran bildurik azalduko ditugu, gero Debagoieneko informazioa eman eta testuinguruan txertatzeko), bigarrenean, autore gutxi batzuek baino ez gaituzte lagunduko, eta batez ere Debagoienean bildu ahal izan dugun informazioa izango da agertuko dena. Honek, bestalde, metodologiari eta iturriei eskainiriko atalean azaldu dudanez, aktibitate laikoen inguruko informaziorik gehiena XVI-XVII mende-bitartetik 445 helduko zaigula ere esan nahi du. Eta ondo da hala izan dadin, eta baita logikoa ere, orain arte ikusi ahal izan dugunez, serorek instituzio erlijioso eta laikoen aldetik mugapen gutxien, edo mugapen hauen eraginik gutxien jasan izan zuten garaia, hain prezeski ere, XVII. mendearen lehen bi edo hiru hamarkadak artekoa baitugu. Eta horregatik, garairen bat serorek aurreko mendeetan zehar izanak zitzazketen eskumenen, funtzioen eta botere sozial eta ekonomikoaren erakusgarri badugu, garai hori, burokrazia antolatuaren protokoloetako informazioa eskuragarri izateari ekiten diogun XVI. mendetik XVII.enaren lehen hamarkadetarartekoa da. Maila pertsonaleko aktibitate ekonomiko laikoen inguruko informaziorik gehiena serorendako "urrezko aro" izan zen honetan kokatzean, aktibitate hauen inguruko ikuspegi osatuagoa jasotzea bermatzen dugu, ondorengo garaietako mugapenek, hain zuzen ere, ikuspegi ertsiago bat azaltzen baitigute. Hau argi izanik, bada, esandako tarte kronologikoa aintzatetsiko dugu, nahiz eta beste garaietako datuak ere faltako ez zaizkigun. Ondorengo kapituluekiko, bestalde, aktibitateei eskainitako hauek, nolabaitean, aurreko kapituluetan azaldu izan ditugun soldaten bidezko etekinez gain, serorek – dirutan, espeziatan edo ondasunetan izan zitezkeen– bestelako etekinak jasotzeko zeuzkaten moduak agertzen dizkigute, ondorengo kapituluetan, etekin hauek beraien inguru sozialean (familia, gizartea, testuinguru erlijiosoa) izatera heldu zitezkeen eragina azaltzen saiatuko garen artean808. VI. 1. TENPLUETAKO LANAK, EMOLUMENTUAK ETA NEGOZIO PARALELOAK Aktibitate hauek, esan bezala, serorek pertsona erlijioso ziren heinean zeuzkaten betebehar sozialak azaltzen dizkigute, eta hein horretan, gizarte baitako erlazioak gauzatzen ziren espazio nagusietariko bat ziren tenplu erlijiosoetan jasotzen zituzten ardurak ere adierazten dizkigute. Ez ziren etekinak ateratzeko bideak soilik, serora lez gizartearekiko zeuzkaten zerbitzuak baizik, emolumentuak eskuratzeko bide eta “eskubide” ziren bezalaxe, erantzunezko indar lotesle bat ere bazutena, serora lez, ezin 808 Egokia iruditu zait, oinpeko notan eta "mokadu" eran bada ere, Zarautzeko (Gipuzkoa) Elkano auzoko seroraren eginkizunen eta bizimoduaren XX. mendeko deskribapen etnografiko baten aipua sarrera honi atxikitzea, ondorengo orrien irakurketarako, ikuskera orokor egoki batekin ekite aldera, lagungarria baitzaigu. Izan ere, serora nekaezin honek bere gain zeuzkan lan guztiek, ondoren azalduz joango garen aktibitateen koadro zabala eskaintzen baitigute: "En Elkano la escuela estaba al cargo de la serora, que sólo había asistido a ella siete meses, y luego tuvo que enseñar lo que no había aprendido, teniendo que hacerlo ahora para poder enseñarlo. La historia de la serora de Elkano merece la pena contarla: Cuidaba de tres Iglesias: San Pedro, la Santa Cruz y San Blas. Los domingos había Misa en San Pedro: Fuera de este momento en que estaba el sacerdote, ella lo era todo: el cura, el sacristán, la maestra, la partera, vestía a los muertos y ponía inyecciones que previamente le había enseñado el Dr. Goñi. Había ocho caseríos entre los que se turnaban en la mision de ser "mayordomos". Quien estaba de turno, disfrutaba de los terrenos de la iglesia y, a cambio, atendía a la serora. No le pagaban, le daban un celemín de maíz y trigo, y un carro de estiércol. Los hijos de los mayordomos no pagaban la escuela. Los otros daban tres pesetas por niño. En el caso de ser dos hermanos, seguían pagando lo mismo, pero un hermano recibía clase por la mañana, y el otro, por la tarde. La Escuela consistía en un local pequeñito junto a la iglesia con dos o tres mesas por todo mobiliario, y la cuna del niño de la serora, a quien tenía que cuidar mientras daba clase. Además, se encargaba de tocar las campanas. Menos mal que 'sólo' lo hacía cuatro veces al día..., y cuando moría algún vecino de Elkano o de barrios vecinos. Una vez al año iba con el burro y el santo por los caseríos. El santo consistía en una estampa de San Pedro, metida en una capillita de metal con cristal. La gente besaba al santo y daba la voluntad: maíz, trigo, manzanas. Además de estos oficios atendía un bar que se montaba junto a la iglesia los días de fiesta. La serora cargaba las cajas de bebidas en el burro y las subía desde Zarautz. Para poder dar de comer a sus siete hijos, tenía también una vaca y gallinas" (Aguirre Delclaux 1997, 233-234). 446 uko egin ziezaioketena. Propioki parrokietakoak ziren serorek, esaterako, zegozkien emolumentuak ordaintzen zitzaizkien bitartean, ezin zioten inoren jarlekuko zerbitzuari muzin egin, zerbitzu hau eliztarrekiko eta beraien hildakoekiko zeuzkaten erantzunkizunen parte baitzen. Beste aktibitate batzuek, ostera, tenpluek zeukaten ospeari, maila ekonomikoari edo zeuzkaten ondasunei lotuago zeuden, eta noski, ardura sozial eta erlijiosoekiko ez zen gauza berbera tenplu baten jabegoko sagasti baten ustipenaren edo honen alokairuaren kargu hartzea, edo jarlekuen zerbitzuan ibiltzea. Gainera, aktibitateen garrantzia eta hauetariko batzuek egin eta besteak ez egitea, noski, lekuan lekuko ohiturei (eta sakristauen presentzia edo ausentziari) eta garaien araberako aldaketei loturik zeuden, eta eskura daukagun informazioak hartarako paradarik ematen digun heinean, ezberdintasun horiek azaltzen eta isladatzen saiatuko gara. VI. 1.1. Soldatak eta tenpluaren garbiketa Larramendik (198 -1754-, 137) eta Henaoren Averiguaciones... (1689-1691) lanaren gehigarrien autoreak (1980 -1895-, 115) seroren emolumentuak nolabaiteko "beneficio eclesiástico" bati zegozkiela aipatu zuten, baina lehenaren azalpenetan emolumentuak heriotz-errituei baino ez zaizkigu loturik aipatzen (Loc.cit.). Webster-ek jaso zuen M. Le Bret Nafarroa Behereko eta Biarnoko intendentearen 1700eko memorian ere heriotz-errituei zegozkien emolumentuak eta auzotar bakoitzari zegokion "serora-gari"-ak baino ez ziren aipatu, Nafarroa Behereko seroren egoera orokorraren deskribapenean (Webster 1911, 146). Honekiko, eta soldatei zegokienean, zera esan behar: motibo baten edo bestearen bidez justifikaturiko soldata, erregistraturik gelditu zitekeena eta ohituratzat finkatzera hel zitekeena, gehienetan, zerbitzua parrokietan egiten serorek -edo debozio handidun bestelako tenpluetakoek- baino jasotzen ez zituztela dirudi; gainontzeko serorek, ermitetakoek bereziki, beraien ordaina auzotarrek emandako "serora-gari"-en -edo "serora labore"-en, edo "serora-arto"-en- eta bestelako produktuen (sagarrak, intxaurrak, etab.) bidez baino ez zuten jasotzen. Eta ordainketa hau, noski, ez zen parrokietako soldatadun seroren kasuan bezala kontzeptu espezifiko bati loturik hautematen; serorak tenpluan zeuzkan betebehar guztiengatik emandako ordaina zen, besterik gabe. Ordainketa hauek nola egiten zirenaren berri aski garbi batzuk Garmendia Larrañagak iturri etnografikotatik bildu zituen; Matxinbentan (lurrak Beasain, Azpeitia eta Ezkio-Itsaso bitartean banatzen dituen auzoa, Gipuzkoa) kokatzen digun informazioaren izaera etnografikoa izanik ere, bere kutsu tradizionalak ikergai ditugun Aro Berriko serorenganaino ere bagaramatzala deritzot: La serora de la parroquia de Matxinmenta recorría dos veces al año todos los caseríos del barrio. Con ella llevaba un asno, y en él cargaba el celemín o lakaria de trigo que en el mes de agosto le entregaba cada familia, y el de maíz que le correspondían en los días próximos a Navidad. Estos eran el segore garia (trigo de la serora) y el segore artoa (maíz de la serora). Las casas de la calle le atendían con dinero equivalente al valor del cereal (Garmendia Larrañaga 2008 -2007-, 415-416) Sorazuk, berriz, Gaintzako -parrokiako nahiz ermitako- seroren zerbitzuegatiko ordainketetan elementu gehiagoren berri eman zigun, baina beti ere, dirurik aipatu gabe: Eta eginkizun hauen ordainez baserri bakoitzekoek zer ematen zieten? Urtero,anea bat gari; anea bat, arto; lakarri bat babarrun; sutarako gurdi bat egur; txandaka, gazta, ardi-ilea; gaztainak; sagarrak; ofrendako ogia; bataioko olioa; ezkontzako oilasko parea... (Sorazu 2009 -1993-, 23) 447 Webster-en M. Le Bret intendentearen 1700eko memoriaren aipura -eta berarekin, kapitulu honi dagokion gaiaren harira- itzuliz: seroren zereginen artean garbiketarenak zeuden, eta itxuraz, aldareetako arropak seroren eskutan izateak ez zuen "kutsaduren" inguruko ardura handiegirik sortzen (eta lurralde historikoan orokortzat hartzen ziren ohiturak deskribatzeko asmoa zuela aintzat har bedi): "está obligada á lavar los paños de altar, barrer la iglesia, [...]" (Webster 1911, 146). Azpiazuk ere, esku artean izan zituen dokumentuetan oinarriturik "ornamentos y objetos dedicados al culto" zirelakoen garbiketa lanak aipatu zituen, aldareetako ornamentu eta objetuak serorek erabiltzeko Konstituzio Sinodal ezberdinetako debekuek ziotena ziotela809. Nabaria zaio: En momentos en que la continuidad de la institución parecía depender del recelo que producía el hecho de que tuvieran acceso a personas y objetos sagrados, sus defensores intentaron diferenciar las labores del sacristán y las seroras. En la práctica, las seroras mayores cumplían con las labores propias del sacristán, a pesar de las reservas de las autoridades (Azpiazu 1995a, 49-50) Urretxuko (Gipuzkoa) parrokiatik jasotzen duen seroraren eginkizunen deskribapenean ere garbi azaltzen zaigu, besteren artean, honek "albas, sábanas y palios de la yglesia" garbitzeko zeuzkan eginkizunak, eta baita 1582an, honi sakristiarako sarrera debekatu zitzaionean, sortu ziren arazoak ere. Azkenean agindua ezeztatu beharra izan zuten, ezen: Dicha serora se tenía que ocupar de "tomar los manteles y los demás adornos de los altares" y guardarlos en cajones de los que ella tenía llaves y cargo, y para adornar los altares difícilmente se le podía prohibir la entrada a la sacristía (Ibid., 50) Aguirre Sorondok ere, garbiketa lanak aipagai dituela, "tanto de muebles y ornamentos como de la ropa litúrgica" diosku, emakumeen "sakratuarengandiko" banaketa berezirik aintzat hartu gabe (Aguirre Sorondo 1995a, 110), eta beste hainbeste diosku Aranak ere (Arana 1992, 101). Azkenik, Sorazuk Gaintzako (Gipuzkoa) seroren eginkizunen artean "Eliza osoa garbi eduki" eta "Aldareko zapiak garbitu eta txukun zaindu" aipatu zizkigun, garbi asko (Sorazu 2009 -1993-, 22). Iparraldean ere halatsu gertatzen zen, eta Hiriburuko (Lapurdi) parrokiako seroren zereginen 1817ko deskribapen batean, beste zereginen artean, eliza bertako zolua eta bestelako espazioez gain, alben, aldareko zerbitzuko ohial guztien, kultuan erabiltzeko arropa guztien eta apezen ornamentuen garbiketa ere aipatu ziren, parrokia barneko elementu guztien apaindura eta edertzearekin batera. Halaber, serorak aurretik izanak zituen etekinak arriskuan zeudenez (biztanleak ohiturazko ordainketei uko egiten hasiak ziren), elizako fabrikak bere ohizko etekinak bere hortan mantendu zitezen neurri guztiak hartzeko konpromezua hartu zuen, ordurarte idatzi gabeko ohituraren arabera egin ziren ordainketak finkatuko zirela ere adieraziz (hau da, "soldata" finko bat ezarriko zela), nahiz eta dokumentuan kopuruak zertan ziren zehaztu ez zuten. Alabaina, biztanleen ukoa motibatzen zuela dirudien ordainketa zehatza ez zen seroren etekinak jasotzeko ohizko moduetako bat, eta ukoa hargatik izana ere baliteke; izan ere, Hiriburuko serorak parrokian ofizioetan betetzen zen jarleku bakoitzagatik, bestelako aktibitateez aparte, leku-hartze hutsagatik nolabaiteko "kanon" bat jasotzen zuela baitirudi (Desport 1991, 69-72). Gehiegizkoak izan behar zuten, ordaintzeari uko egin zioten biztanleen begitara, jarlekuen gainean zegozkion eskumenak; eta hala ere, elizako fabrika bere alde zeukan, parrokiako usantzak halakoa behar baitzuen izan. 809 Konstituzio Sinodal ezberdinetako debekuen inguruan beste leku batean jardun dugu; ikus orokorrean III. kap., batez ere III. 2.2. azpiataleko lehen orrialdeak, 218 eta hurr. 448 Peñaranda Garcíak Nafarroa Garaiko seroren funtzioak deskribatzean jaso zituen adibideetan ere serorek eurek aldareen eta bertako ornamentuen garbiketa ardura berezirik gabe aipatzen zituzten; Garzainekoak "linpiar los paños de sacristia y barrer la yglessia" zioen, Azpilikuetakoak "limpian los altares y la yglesia y toda la ropa blanca y lampedas y candeleros", eta Iruña kanpokaldeko Magdalenaren basilikakoek berriz, "la limpieza de la yglesia y altares e imágenes". Ordainketarako motiboak aipaturikoak izan edo ez, edozein kasutan, autore honek aztertu zituen espazioetan "soldatak", halako izenik eman badakiekegu, oso eskasak zirela dirudi: Las ganancias y beneficios de las seroras eran muy menguados y, en algunos casos, se tiene la impresión de que no existían; se mantenían básicamente gracias a la limosna que recibían. Las declaraciones de las seroras del Baztán ilustran esta afirmación: la de Garzáin aclara que no tiene salario "mas de treze reales y otras limosnas que los vezinos le dan que son pocas"; la de Lecároz se encontraba asistida por las rentas primiciales de la iglesia "lleva la dicha serora diez y seys reales en dinero y un robo de trigo y otro de mixo (...) y en quanto a lo demas para ayuda de su sustento le assisten los vezinos del lugar con haces de trigo algunos y otros con medios (...) y esto lo dan por su libre boluntad y graciosamente qual mas qual menos"; en Almándoz se daba un cuartal de trigo, pero no recogido, sino en haces. En Azpilcueta, se le daban dos ducados "paga que recibía anualmente por el oficio de serora" por orden del visitador, y además los vecinos "por el trabaxo que tiene la dicha serora en servir la dicha yglesia le suelen dar sendas aces de trigo al tiempo de trillar los unos mas y otros menos conforme a su voluntad" "porque assi tocan a nublados", y lo mismo hacían los vecinos de Errazu y Arizcun; los patronos no les daban nada, a excepción de los de "las yglesias de Narbarte y Oyeregui y Oronoz (que) les dan tambien en la yglesia algunas obladas" La basílica del barrio de la Magdalena "no tiene dotacion ni renta alguna" y "la limosna que recoge la dicha reclusa del agosto y bendimia hes con licencia del ordinario desta ciudad de Pamplona y que, descontando della los gastos que en cogerla se hazen, no seran doze ducados a lo mas en trigo y mosto; y que de la dicha limosna la reclusa repara la yglesia y cassa y provee de las cosas necesarias la yglesia, altares e ymagenes. Y que si algo sobra es muy poco, de modo que no basta para sustentar la reclusa si no tiene otra hazienda o trabaja con sus manos para sustentarse" (Peñaranda García 2002, 301-303) Aktibitateen eta soldaten arteko erlazioak zirenak zirela, ikusten dugunez, gehienetan soldaten motiboak ez ziren esplizituki adierazten, hain zuzen ere, nabaritzat hartzen zirelako. Edozein kasutan, azken adibide honek, soldatekiko, hitz bat baino ez dakargu burura: aniztasuna. Egoeren aniztasuna, Debagoieneko kasuak ikusteari ekitean berretsia ikusiko duguna. Baina hauekin ekin aurretik, eta aktibitateen adierazpen faltarekin izanik ere, azken adibide bati leku egin beharrean gaude: seroren "soldatatzat" hartu ohi ziren etekinen ikuspegi egoki eta osatuena Garmendia Larrañagaren ikerketei esker heldu zaigu; 1738an, Berastegiko (Gipuzkoa) parrokiako kabildoaren eta bertako seroraren artean hitzarmen bat sinatu beharra izan zuten, azken honek, ordurarte jarraitu izan zen ohitura arriskuan ikusten zuelako edo, parrokiako kabildoa seroren soldata eta bestelako etekinak finkatzera behartu baitzuen auzitarako meatxuz. Primeramente que a dicha Josefa de Echagoien, serora actual y sus sucesoras de aquí adelante perpetuamente le hayan de corresponder en cada un año dichos señores del Cabildo de los trigos que se recogieren en el Diezmo que les toca en esta Villa y del montón principal hasta una carga de trigo que se compone con tres fanegas, y más caso de sobrar al fin de la última repartición alguna porción que no se puede partir entre todos los interesados aquella haya de quedar para la dicha serora y sus sucesoras para ayuda de hacer ostias por cuya cuenta corren estas, y de los maíces cuando la 449 repartición primera hasta diez cestas grandes de las que antiguamente había y eran de cabida de diez celemines y cuarta cada una de ellas y en la repartición segunda cinco cestas de la misma medida y en la tercera y última, tres. Item de los linos que se recogieren añalmente en el Diezmo que les toca a dichos señores del Cabildo lo mismo le hayan de dejar y partir a dichas seroras, a saber en la repartición primera que se hace de dichos linos hasta treinta manojos en bruto, en la segunda quince y en la tercera y última diez. Item asimismo en el Diezmo del fruto de la castaña que en cada año hubiese en esta dicha Villa y su jurisdicción, dichos señores del Cabildo le hayan de señalar a su tiempo en cada año que hubiere Agosto de castaña un par de casas que tengan castañales en esta dicha Villa y su jurisdicción antes que entre sí hagan su repartición de casas y lo poco o mucho que hubiere en las dichas dos casas que así se les fueren señaladas les hayan de conducir ellas mismas por sí o por tercera persona y a su riesgo y ventura y dicho Cabildo no tenga más obligaciones que el de señalar cómo queda referido de suso dos casas que tengan castañales a su tiempo (Garmendia Larrañaga 2008 -2007-, 429) Serora honek, motiboak zehaztu gabeko "eskubidezko" etekin hauez bestalde, heriotz-errituei zegozkienak ere jasotzen zituen noski, eta dokumentuan hauek ere finkatu ziren, aurrerago ikusiko dugunez. Kanpai-joteegatik ere bazegokion bere partea, eta hau ere ikusiko dugu aurrerago. Baina adibide hauekin, gera bedi garbi, behinik behin, Larramendirengandik hasita aipatu izan zen "beneficio eclesiástico" haren funtsak aipaturikoak izan ohi zirela, hauek garbiketei loturik hautemanak izan, ala ez. Soldaten eta aktibitateen arteko erlazio mugikor hauen berri emanik, jarraian Debagoienean garbiketagatik egin izan ziren zenbait ordainketek soldata bilakatzera eraman zuten bidea jarraituko dugu, gainontzeko aktibitateei buruzkoak, dagokien lekuan aipatuz. Izan ere, orain arte ikusi ditugun adibideetan soldata jasotzeko motiboen aniztasuna ageri bazaigu ere, Debagoienean, kasurik gehienetan, soldata izatera heldu zen ordainketa garbiketarena izan zela ikusi baitugu; eta horregatik jaso ditugu soldata eta garbiketa atal berberean. Ohar dezagun, halaber, garbiketagatiko soldata hauek eskaintzen diguten ikuspegia ekonomikoki hain eskasa izanik ere, honek ez gaituela, aipatu berri ditugun ikertzaileetariko zenbaiti gertatu izan zaion lez, seroren etekinak orokorrean eskasak zirela ondorioztatzera halabeharrez eraman behar (egoera halakoa zen kasuak hainbat izanik ere); etekin ekonomikoak beraien aktibitateei -hauek elizaren esparrukoak izan, edo ez- lotzen zitzaizkien moduak, izan ere, oso anitzak izan baitzitezkeen, eta gainera, ez baitzuten beti arrasto dokumentalik uzten. Ondorengo ataletan ikusiko dugu behar besteko hedapenez baieztapen honek zein oinarri sendoak dituen. Debagoienean, garbiketagatik serorei egindako ordainketen partidak batez ere hiribilduetako parrokietako liburuetan aurkitu litezke, eta ez guztietan, eta batzuetan garbiketen gastuak jasotzen ziren, baina serorarik aipatu gabe. Beste parrokia batzuetako liburuetan berriz, ermitetakoetan bezalaxe, ez zen garbiketaren inguruko partidarik aipatzen. Askotan xaboiagatik egiten zen ordainketa, eta ordainketa hau, normalean, agertu ohi den lehen partidetan modu irregularrean eta kopuru ezberdinetan egina ageri zaigu. Baina urteen puruan, serorak soldata izatera heldu ziren parrokietan, xaboiaren ordainketaren partida izan zen gehienetan soldata bilakatu zena, edo soldataren parte, beste gasturen baten partidarekin batuz. Elizaren legediaren baitan -desagerrarazte aginduez aparte- mugapen berezirik gabe onartzen zitzaien eginbehar bakarrenetarikoa izanik (jarlekuen artapenarekin batera, baina hau zerbitzu "pribatutzat" hautematen zen), ulergarria da ordainketaren bat soldata bihurtzekotan, hain prezeski tenpluen garbiketarena izatea. 450 Soldata hauen kopuruak, orokorrean, ez ziren oso altuak izan. Bergarako San Pedro parrokian, esate baterako, XVI. mende erdialdean garbiketetarako xaboiagatik 1 eta 6 erreal bitarteko ordainketa irregularrak egin ziren, eta 1563an, “por el trauajo de todo el año e para xabon para lauar los paños de los altares”, Ondartzako serorari 8 erreal eta erdi ordaindu zitzaizkion810. Elgetako Andre Mariaren parrokian berriz, XVII. mende hasieratan xaboiaren erosketagatik 2 erreal, eta korporalen eta ohialen garbiketagatik 6 erreal ordaindu izan ostean811, mende bukaera aldean, zehazki 1661 eta 1664 bitarteko kontuetan, elizaren, ohialen eta ornamentuen garbiketa festa egun bakoitzerako egin behar zenero (“corpus christi”, “pasqua de resurrecion”, “Pasquas de nauidad”, “Juebes santo”, eta “nuestra Señora de Agosto” aipatzen dira) serorari eta sakristauari bakoitzari 2 erreal ordaindu zitzaizkiela ikusten dugu812. Ohitura berbera jarraitu zuten 1721erarte; urte hartan, jada serorari garbiketagatik ordaintzen zitzaizkion urteroko 8 errealak bere soldata bilakatu ziren. Orduz geroztik eta 1802rarte, 8 errealeko soldata izan zuten serorek. Konparazio baterako, esan dezagun, 1721eko kontuetan bertan sakristauari ordaindu izan zitzaion soldata 24 errealekoa izan zela, eta horrez gain, beste hainbat ordainketa ere jaso zituela, beste zereginen batzuk zirela eta (adib., erlojuaren garbiketagatik 100 erreal, elizako itokinak kentzeagatik 22 erreal, etab.)813. Arrasateko San Juan Bataiatzailea parrokian serorari xaboiagatik 10 erreal ordaintzea izan zen ohizkoena, eta horiez gain egin ziren beste ordainketaren batzuk ere, 16561657ko kontuetan “de escobar” eman zitzaizkion 2 errealak edo 1659koetan “por limpiar los corporales” eman zitzaizkion 20 errealak kasu 814. Azken urte honetaz geroztiko kontuetan 10 errealak seroraren soldata bihurtu ziren. 1677an parrokiako sakristaua eta serora senar-emazte izatearen ohiturari ekin zitzaion, eta 1720ko kontuetatik aurrera, ohituraren eraginez, sakristauaren eta seroraren soldata kontzeptu bakarrean batu ziren, 78 erreal eta 8 marabeditako ordainketa eginez. Hala jarraitu zuen izaten, 1760ko hamarkadaz geroztik serorak kontuetatik desagertu baziren ere815. Oñatiko San Migel parrokian ere antzerako kopuruekin egiten dugu topo. Garbiketagatik egindakotzat zehazturiko ordainketek 1610az geroztiko kontuetan ekiten diote agertzeari, eta mende hasieratako zenbait ordainketa irregularren ostean (1610ean 6 erreal, 1611n 4, 1612an 9 eta ½, etab.), mendea igaro ahala ordainketa 11 errealetan (dukat 1) finkatu zen, 1678az geroztik, bere etxearen alokairuagatik ordaintzen zitzaizkion 4 dukatekin bat eginik, seroraren 5 dukateko soldataren parte izatera iragan ziren arte816. Hiribilduetako parrokia hauen aldean, elizateetako parrokia bakar bateko ordainketen berri dugu. Eskoriatzan, Zarimutz elizateko San Pedro parrokiako serorari, 1641 eta 1663 bitarteko kontuetan behinik behin, eliza garbitzeagatik eta kanpaia jotzeagatik, edo besterik gabe “de serbicio” bezala justifikaturiko partidetan, urteroko 44 erreal ordaindu zitzaizkion, gehienetan bi urtean behineko 88 errealeko ordainketetan 810 BUA SP2/173-431, 316-372 fot. DEAH-AHDSS 2123/002-01, 2r-64r. 812 Ibid., 128v-135v. 813 DEAH-AHDSS 2123/003-01 (1690-1755) eta 2124/001-01 (1756-1802). Salbuespen bat egin zen 1800. urteko kontuetan, urte hartan, garbiketagatik egindako ohizko 8 errealeko ordainketaz beste, Manuela de Ansoateguiri 62 erreal eta 22 marabeditako kopurua ordaindu baitzitzaion, “por limpiar y planchar la ropa blanca de la yglesia”. Ez dakigu bapateko ordainketa hau zer zela eta egin zen; emakume hau, bestalde, ez zen serora lez aipatu. Agian ohiz-kanpoko sakontasunez egindako garbiketaren batean (lisatzea behintzat, ez baitzen normalean aipatzen) parte hartu zuen emakumeren bat? (Ibid., 411r). 814 DEAH-AHDSS 4824/001-03, 13v-34r. 815 Ibid., 36r eta hurr. eta DEAH-AHDSS 4824/002-01. 816 DEAH-AHDSS 3690/001-00, 394r eta hurr. eta DEAH-AHDSS 3691/001-00 sig. 817 DEAH-AHDSS 3222/002-01, 88r-119v. 811 451 . Deigarria da hiribilduko parrokietan aurkitu ahal izan ditugun ordainketen aldean kopuru handia izatea, nahiz eta ordainketa honetan seroraren beste lanak ere batzen ziren (alegia, praktikan, bere soldata zen). Gainera, aurreko kapitulu batean zehaztu bezala818, Leintz-bailarako elizateetako serorak sakristauen ordezkapenez desagerrarazten zeudeneko testuinguru batean kokatzen diren datuak dira hauek (eta ziurrenez horrexegatik ekidin zen “serora”, “beata”, edo bestelako izenez aipatzea); ez dakigu ondo soldaten kopuruen alde hau nola interpretatu, eta datuari ze puntutarainoko adierazgarritasuna esleitu. Zuhurtasunez hartuko dugu oraingoz. Ikusi dugunaren arabera hiribilduetako parrokietako serorek garbiketagatik (edo xaboiagatik) jaso izan zituzten ordainketak, bestelako ordainketa puntualez beste, urteroko 8 eta 11 erreal bitartekoak izan ziren, eta batez ere, XVII eta XVIII. mendeetan zehar finkatu, eta zenbaitetan soldata bilakatzera edo honekin bat egitera iragan ziren. Printzipioz behintzat, ez dirudi garbiketegatiko ordainketek parrokietako serorendako diru-sarrera handiegirik suposatzen zutenik. Baieztapen hau are nabariagoa da garbiketegatik inongo diru-sari berezirik jasotzen ez zuten parrokia eta ermitetan, noski. Alabaina, ez genituzke seroren beste emolumentuak edo diru-sariak funtzio honi espezifikoki esleiturikoengandik gehiegi berezi beharko, ordainketa jasotzen zuten parrokiak besteengandik banatzen zituena, funtsean, funtzio espezifikoaren ordainketa konkretua definituki hautematea baino ez baitzen. Hau da, beste tenpluetan ere herritarrek eta auzotarrek serorei ematen zizkieten diru eta espezieko emolumentuak, nahiz eta esplizituki hala ez definiturik agertu, funtzio honen ordainketarako ere bazeuden bideraturik, hain zuzen ere, seroren funtsezko betekizunetariko bat horixe zela hautematen zelako. Edo sinpleago esanda, ofizioari zegokion zerbait zelako. VI. 1.2. Administrazioa Larramendik serora batzuek tenpluetako giltzak izaten zituztela aipatu zuenean, tenpluaren ateen zaintza baino ez zuen adierazi: "En algunas iglesias cuidan también de abrir y cerrar las puertas, y se quedan con las llaves de noche. En algo de esto se empleaban las diáconas" (Larramendi 1985 -1754-, 137). Baina izendapenetan eta batez ere posesio-agirietan agertzen zaigun giltzen emateak, zaintzaz haratago, administrazioaren eskumena ere sinbolizatzen zuen, eta izan ziren tenpluaren administrazio orokorra euren esku izan zuten serorak ere, ateen zaintzara mugatzen ez zirenak. Gogoan izan dezagun, gainera, Aranak Sojotik (Aiarako Administrazio Batza, Nafarroa Garaia) jaso zuen posesio-erritua ere, zeinetan, giltzez gain, "el caliz y el misal de la dicha ermita" ere seroraren esku gelditzen ziren, liturgia baitako partehartzearen sinbolotzat. Kasu honetan, giltzek sinbolizaturiko administrazio eskumenetaz haratago zioan seroraren eskumenen eta boterearen neurria (Arana 2002, 847)819. Giltzen balio sinbolikoa, hala ere, kalizearen eta meza-liburuarena bezala, ez da gutxietsi behar. Zehazki giltzekiko eta hauek sinbolizatzen duten tenpluaren administrazioarekiko bezala, aldareko ornamentu, bitxi eta objetu sakratuen gordailutzarekiko ere, Euskal Herrian zeharreko hainbat testigantza heldu zaizkigu. Bizkaiara joaz, Arana baino zenbait urte lehenago, aski garbi mintzo zen Areitio, Begoñako serorei buruz ziharduela; hauen lanen deskribapenari honela ekin zion: "tenía por misión cuidar las imágenes, custodiar las joyas y vasos sagrados y atender a la limpieza del templo". Autore berberak eskumen hauei buruzko berri xedatuagoak ere eman zizkigun. Seroren karguaren garrantzia azpimarratzeko Begoñako serora baten 818 819 Ikus III. 2.2. azpiatalean, 252-260 or. Ikus aipua eta azalpenak II. 1. atalean, 49-50 or. eta III. 2.1. azpiatalean, 206-207 or. 452 posesio-agiria aipatu zigun, giltzen edukitzea zaintza eta administrazioari lotuz; asko ziren seroraren eskutara igarotzen ziren giltzak: "diez llaves en una cuerda de cáñamo, debajo de las cuales estaban todos los ornamentos, trajes, coronas, cálices y todo el oro, plata, joyas, preseas anejas y pertenecientes a Nuestra Señora, que correspondía guardar a la serora" (Areitio 1959, 179). Begoñako serorak limosnen administrazio ekonomikoa ere bazerabilen nahierara, baina honen berri zehatzago limosnei dagokien atalean emango dugu. Iparraldean, Lapurditik hainbat datu heldu zaizkigu. Donibane-Lohitzunen 1726an bertako parrokiako seroren betebeharrak eta etekinak zehaztu zituzten, hauek, jada aurreko garaietan besteko etekinik izaten ez zutela esanaz kexatu ondoren. Ondorengo kapituluetan zehaztuz joango garen beste aspektu batzuez beste, serorek tenplua zabaldu eta itxi behar zutela ezarri zen (hau da, giltzak euren esku zeuzkaten), eta baita, jasotzen ziren dohaintzen berri maiordomoari eman behar ziotela ere; alegia, maiordomoak jakinaren gainean egon behar zuen, baina dohaintzak serorek jasotzen zituztela dirudi (Nogaret 1925, 73). Lafourcadek, 1778an Gratianne Dufau Arrangoitzeko parrokiako seroratzara sartu zeneko posesio-agiria oinarritzat harturik, tenpluaren irekitzea eta istea, eta beraz bertako giltzen edukitzea, eta sakristiako ondasunen (ornamentuak eta ohialak) "zaintza" edo "gordailutza" ("visité et examiné") aipatu zituen, baina zurrunki administrazio eskumenak izan zitezkeenak garbiki adierazi gabe (Lafourcade 1991, 31), eta Desport ere, Hiriburuko parrokiako seroren tenpluko giltzen gordailutza aipatzera mugatu zen (Desport 1991, 69). Alabaina, aberastasunak handiak ziren espazioetan, balio handieneko elementuak gizonezkoen eskutan izaten ziren, jada XVII. mendetik. Mende hartako Baionako katedralean, izan ere, tenpluaren giltzak, kanpaiak, lanparetako olioa, ornamentuak, argiak, eta -ondorengo orrietanseroren eskutan ikusiko ditugun beste hainbat ardura, bertako bi maiordomoen artean banatzen ziren, eta serorak, funtsean, heriotz-errituei loturiko kultu eta funtzioez baino ez ziren arduratzen ("des célébrations") (Duvert 1991, 15). Peñaranda Garcíak Nafarroa Garaiko adibideak bildu zizkigun: Otxagabian, Muskildako Gure Amaren basilikako seroren kasua aipatu zuen, eta Labianoko San Pablo basilikako serorek apezpikutzako fiskalaren aurka zeukaten auziaren berri ere eman zuen; bertako serorek ez zuten "dar cuenta en que gastan y emplean los dichos censos del dicho monasterio y reditos y viñas y tierras del", eta serora nagusiak "a recevido, recive, cobra y distribuye las rentas y limosnas de la dicha yglesia" (Peñaranda García 2002, 303). Nabaria da kasu honetan behinik behin, tenpluko administrazioa bere osotasunean zegoela seroren esku. Azkenik, Gipuzkoara helduko gara, Debagoieneko kasuei heldu aurretik. Urretxun, 1582an, parrokiako serorak sakristiako eta bertako armairuetako giltzak zeuzkan (eta noski, hainbestean, parrokiakoak ere bai), eta 1572an. Soraluzeko San Esteban ermitako serorak ere, bere betekizunen artean ermita zabaldu eta istea zuenez, giltzak bere esku zeuzkan (Azpiazu 1995a, 49). Gaintzako parrokiakoak ere halatsu egiten zuen, eta hortaz, hau ere bazen giltzen jabe (Sorazu 2009 -1993-, 22). Jada seroren desagerrarazterako Errege Agindua emana zegoenean ere, 1789an, Tolosako (Gipuzkoa) Urkizu auzoko San Pedro ermitako serora hilik, honen ondorengotzat ermitau bat kargura sartzean garbi adierazi zen serorak ermitako ondasunak bere kargu izanak zeuzkala; seroratzara sartu zenean egin zen ermitaren ondasunen inbentarioa ezin aurkitu zutela eta, seroraren oinordekoari honek zeuzkan ermitaren ondasunen zinpeko ematea egin zezala eskatu zitzaion ("para que bajo Juramento fuese declarando y manifestando las alhajas pertenecientes a la dicha Ermita y que fuesen entregadas a la dicha Catalina de Ugartemendia"). Oinordekoak esan bezala egin zuen, eta baita serorari 453 eman zitzaizkion ondasunen artean ondatu zirenen konpentsaziorako bestelako ondasun batzuk eman ere820. Gatozen bada Debagoienera. Orain arte -aurreko azpiataletan- batez ere hiribilduetako parrokietako serorei buruzko datuak eman izan ditugunez, oraingoan auzo eta elizateetako parrokietako eta batez ere ermitetako serorei begira jarriko gara lehenik, tenpluaren administrazioaren ardurarik handiena izan ohi zutenak eurak izan baitziren. Hiribilduetako parrokietako arduren banaketari ondoren erreparatuko diogu. Aipatu berri dugu, nola batez ere ermitetako seroren kasuan, tenpluaren eta bertako ondasunen administrazio orokorra beraien esku izan zitekeen. Baina seroren kasuan beraien bizimoduaren aspektu guztiekin gertatu ohi den lez, ezin dugu baieztapen hau zentzu zurrunean ulertu, denetariko kasuak izan baitziren. Gainera, Konstituzio Sinodal ezberdinen arabera, parrokietako ondasunen administrazioa apezen eta sakristauen esku egon behar zen, eta ermitetakoa berriz, apezek izendaturiko maiordomoen esku. Eta hala ere, batez ere XVI eta XVII. mendeetako Debagoienerako -aurretik Euskal Herrian zehar jaso ditugun adibideek ere berresten dituzten- zantzu orokor batzuk ematekotan, honakoa esan beharko genuke: hiribilduetako parrokietan seroren esku aldareez kanpoko ohial, argizari, eta bestelako ondasunak egon ohi ziren, aldareko ornamentu, ondasun eta bitxiak sakristauek gorde ohi zituzten bitartean. Auzo eta elizateetako parrokietan eta ermitetan berriz, kasu askotan tenpluko ondasun guztiak, aldareetako ornamentu eta bitxiak barne, izan ohi ziren seroren eskutan eta ardurapean. Eta noski, honekiko, beste behin, beraien desagerrarazterako neurri eta aginduak tarteko izan zirela gogorarazi beharrean gaude, eta honek, jarraian emango ditugun datuak baloratzerako orduan, XVI. mendetik XVIII.era izan zen seroren eskumenen murrizketa prozesua aintzat hartu beharrean gaudela esan nahi du. Prozesu honen bukaeran, tenpluetako ondasunak serora gehienen eskumenetatik kanpo eta sakristauen eta maiordomoen esku gelditu ziren, Konstituzio Sinodalek eta bisitatzaileen aginduek Aro Berri guztian zehar ezarri nahi izan zutenaren arabera. Batez ere XVII. mende hasieratako seroren desagerrarazte saiakeraren aurretik, ermitetako ondasun guztien ardura eta administrazioa euren esku zeukaten seroren hainbat kasuren berri izan dugu. 1589an Mari Ramos de Laquidiola Oñatiko Santa Katalina ermitan (gaur egungo San Isidro) serora kargura sartu zenean, ermitaren eta bertako ondasun guztien gaineko posesioa eman zitzaion (“todos los bienes”)821. Bergarako San Millan ermitan ere bertako ondasunen administrazioa seroren esku uztearen ohitura XVI. mendearen bukaera alderarte mantendu zen; 1562an hala aipatu zuen ermitako maiordomoak, esplizituki: El dicho Martin Perez [maiordomoa] dixo que se hazia cargo de los doze rreales contenidos en la ultima visita e aquellos deuia / e despues aca auia tenido quenta la dicha beata y hera a su cargo de ella el darlos La qual dicha beata de Arizpe se hizo cargo de lo seguiente [...] 822 820 Ondasun hauen ingurukoak adierazteko moduak berak, ermitako ondasun den-denak ez baziren, ia denak izan behar zirela agertzen digu: "Todas estas alhajas declaró el dicho Arregui son las que se entregaron a la dicha Serora Catalina de Ugartemendia, menos las dichas vinagreras y platín de plata, que son traídos de limosna y agregados a la Ermita por Juan Antonio de Ugartemendia, ya difunto, y aunque declaró así bien el dicho Juan Antonio de Arregui haber entregado a la dicha Serora Ugartemendia dos camas usadas, no se hallaban éstas, que sin duda con el transcurso del tiempo se deshicieron, y en recompensa de ellas hizo en vida a su propia costa para la Ermita diferentes alhajas (...), y siendo necesario el dicho Arregui, como heredero de la dicha Serora, agrega las dichas alhajas hechas por ella en vida a la dicha Ermita en recompensa de las insinuadas dos camas y son las cosas siguientes (...)" (Garmendia Larrañaga 2008 -2007-, 414). 821 OUA Z 1063.9, 7v. 822 BUA MIK/SM0 77-133, 87 fot. 454 San Millan ermitako ondasunak ez ziren oso ugariak, eta diru-iturri nagusitzat sagarrondo bat zeukan, zeinaren etekinak, 1528an Urtiz Bisitatzaile Orokorrak hala agindu zuenetik, seroraren eta ermitaren artean banatzen ziren. 1562an esate baterako, denetara 4 dukateko etekina eman zuen. 1568an egin zuen bisitan Lobiano doktoreak ermita administratzeko izan zen ohitura aldatu nahi izan zuen, “y por que no allo ningun mayordomo mando a Juan de Arizpe huesped de Arizpe so pena de excomunyon asistiese en la dicha mayordomia”. Juan de Arizpe “la beata de Arizpe” lez aipatzen zaigun bertako seroraren aita zen, eta maiordomo kargua harturik, eman zitzaion agindua bete zuen. Ondorengo urteetan maiordomoek agindua bete zuten, batzuetan, ganora falta nabariarekin. Baina bisitatzaileek eurek ere aginduaren betearazpena zaindu zuten, eta esate baterako, 1602an maiordomo zen Esteban de Ynurrigarro y Arizpe inongo azalpenik gabeko kontu xume batzuk eman izan ostean, 1606an Juan Perez de Ançotegui hautatu zuten kargurako, zeinak bere betebeharrak beste taju batekin bete zituen. Eta hara non 1610ean Esteban de Ynurrigarro y Arizpe agertzen zaigun berriro maiordomo lanetan, eta ostera, ordungo kontuak, itxuraz eskarmentaturik, xehetasun osoz eman zituen. Bisitatzaileen meatxuak, edo etxeen arteko ermitaren zaintzaren inguruko konpetentzia? Ezin gara orain hemen auzi hauei jarraipenik egitera sartu, baina serorekiko esan behar, gorabehera hauek gertatuz zioazen heinean, kontuetatik erabat desagertu zirela, 1642-1652 bitarteko kontuetan berriro agertu arte823. Bergarako San Millan ermitako kasua XVII. mende hasieratako lehen debeku eta desagerrarazte saiakerek aspektu honetan izan zuten eraginaren agergarri goiztiar bat dugu, eta beste hainbat dira azken garai honen inguruan bildu ahal izan ditugun kasuak. Bergaran, bertan, Santa Luzia ermitan 1621ean egin zen bisitan, apezpikutzatik hala agindurik bisita egin zuen Andres Lopez de Oçaeta lizentziatua Oxirondoko Santa Marina parrokiako apezak urte berberean argitaratu ziren Kalagorriko Konstituzio Sinodaletako aginduei men egin zien (“en cumplimiento de lo que mandan las constituciones synodales de este obispado y el decreto de su santidad que esta en el capitulo que trata de freyllas y seroras”), eta Magdalena de Telleria serorak ez zizkion maiordomoari ornamentuak eta bitxiak soilik eman behar izan, ordurartean bere eskutan izanak ziren ermitako ondasun guztiak baizik 824. Murinondoko Andre Maria ermita eta santutegiko (Bergara) serorek ere, zehazki Maria de Albizek, beste hainbeste egin beharra izan zuten 1626an825. Bi kasuotan, aurreko urteetako ohitura ermitako ondasun guztiak, ornamentu eta bitxiak barne, seroren esku uztea izan zen. Santa Luzian 1600 inguruan maiordomoak inbentariatutako ondasun guztiak utzi zituen 20 bat urte beranduago bere manupetik kenduko zizkioten Magdalena de Telleria seroraren esku826, eta Murinondoko Andre Marian ohitura honen lehen berria 1568ko bisitakoa dugu. Azken honetan izan ziren gainera ermitako ondasunen inguruko zenbait liskar; 1570eko bisitan, Bisitatzaile Orokorraren aginduz ermitako bisita egin zuen Pero Fernandez de Eyçaguirre Santa Marina parrokiako apez eta benefiziodunak honako agindua eman zuen: Y por quanto En la dicha iglesia para El serujçio della las freyras que al presente estauan la vna hera vieja y las demas por otras causas que Ellas las sauen estan y Viuen en otras partes por lo qual la dicha iglesia Reçibia mucho detrimento y perdida de muchas cosas / El dicho señor cura mando A Maria de Jauregui freyra se Entregase 823 Ibid., 91-126 fot. BUA 01 C/120-03, f.g. 825 BUA 04 CD/001, 134-139 fot. 826 BUA 01 C/120-03, f.g. 824 455 de las rropas y ornamentos y adreços de la dicha hermita. y que venga a Viuir a la casa de las freyras dentro de dos dias so pena de Excomunjon 827 Honen arrazoia agian 1587ko inbentarioan ageriratu ziren zenbait desadostasunek eman dakigukete. Litekeena da 1570ean ermitakotzat hartzen ziren ondasun haiek serorek eurenak zirela sostengatzea; izan ere, 1587an Maria de Jauregui serora eta maiordomoa eta auzotarren batzuk ez baitziren ados jarri ermitan zeuden bi kutxa noren jabegokoak zirenaren inguruan: yten otras dos arcas pequenas que avia que la dicha Maria de Jauregui dixo ser suyas por que dixieron y declararon el dicho Joan Martinez de Beistegui y otros sus vezinos ser las dichas arcas perteneçientes a la dicha hermita se asyentan en este ynbentario por de la dicha hermita 828 Badaezpada, “por de dicha hermita” inbentariatu zituzten bi kutxak. Baina ez dakigu maiordomoek eurek ere, zenbaitetan, konfidantza gehiegirik merezi ote zuten. Ondasun guztiak seroren esku uzten ziren kasu hauetan, maiordomoen betebeharra, funtsean, diru-kontuak eramatearena izan ohi zen. Bada, hara zenbait urte beranduago, 1616an, bisitatzaileak maiordomoei zer nolako agindua helarazi zien: auiendo sido ynformado de que el auer de las hermitas estaba en poder de los mayordomos, y tenian todas necesidad de reparo por no acudir los dichos mayordomos a los dichos reparos y estar apoderados con el dicho dinero por tanto mandaba y mando al mayordomo que al presente es, y adelante fuesen de la ermita de nuestra señora de Burunando que de los alcances que estan en su poder acuda a los reparos que tubiere necessidad la dicha ermita con comunicación y parecer del licenciado Aeta cura benefficiado de la yglesia de Ogirondo so pena de excomunion y con aperçibimiento que los daños que la dicha ermita tubiere los reparase dicho cura por quenta del dicho mayordomo que para todo ello le dio su merced del señor Visitador comission en forma al dicho cura829 Ohar bedi, halaber, agindua ez dagokiola Murinondoko Andre Maria ermitari soilik; orriaren oinean ere “comission para reparar las ermitas de Vergara” idatzirik utzi zuen Lopez lizentziatua bisitatzaileak. Aipu honek garai hartako ermitetako maiordomoak oso leku onean uzten ez baditu ere, ez ziren noski maiordomo guztiak tankera horretakoak, denetarik baitzegoen. Tenpluaren kargu hartzerakoan izan ohi zuten arduraren adierazgarri, hainbat izan ziren ermiten alde egin zituzten dohaintzak ere, esate baterako. Bergarako kasu hauez gain Antzuolan, Uzarragako Santa Engrazia ermitan ere 1601ean ermitako ondasunak seroraren eskutan zeudela dirudi. Izan ere, aurretik bertan seroratzat izana zen “freyra de Arzelus”-en eskutan utzi ziren ondasunetatik “seis sauanas y una palia y una camissa” falta omen zirela ohartu zuen bisitatzaileak, eta: "mando que de los vienes que la dicha dexo se aga pago de las dichas sauanas y las demas cossa a la dicha hermita y para el efeto de proçeder y hazer el dicho pago daua y dio comision en forma al bachiller Ynurrigarro cura de la / dicha Vnibersidad" 830. Ez gara agian erabat ondasun guzti-guztiak (alegia, baita ornamentuak eta bitxiak ere) seroraren esku izango zirenik ziurtatzen ausartzen, baina gorabehera guzti hauetan maiordomorik inondik ageri ez zaigunez, hala izan behar zuela dirudi. Desagerrarazte saiakeren garaiaren ondoren, Oñatiko kasu baten berri ere badugu: Araotz auzoko ermitetako ondasunen eta diruen berri, hauen zaintzaren kargu zutenek baino izan ohi ez 827 BUA 04 CD/001, 43-44 fot. Ibid., 67-68 fot. 829 Ibid., 119 fot. 830 DEAH-AHDSS 1261/009-01, 18v-19r. 828 456 zutela dirudi (ez dakigu bakarkako serorak, edo Oñatiko ermitetan garai hartan hedatu izan zen lez, ermitau bikoteak ote ziren), 1628an eta 1663an auzoko parrokiako apezari eta maiordomoari ermitetako zaintzaileen eta hauetako ondasunen, diruen eta limosna eskaeren inguruko kontrola ezar zezatela agindu baizitzaien831. Auzo eta elizateetako parrokietako egoerari buruz dauzkagun berri gutxiak jada XVII. mende hasieratako desagerrarazte aginduaren garaian eta ondorengo garaietan kokatzen dira, eta aurreko ataletan azaldu izan dugun bezala, parrokia hauendako bezalaxe ermitendako ere, eraldakuntza sakonen garaiak izan ziren. Ermitetarako aipatu berri ditugun kasuetan ere ikusi ditugu aldaketa hauen adibideren batzuk. Jaso ahal izan ditugun zenbait datu Aretxabaletan, Aozaratza elizateko San Juan Bataiatzailea parrokiari dagozkio. 1615ean bertako serora izana zen Maria Lopez de Celayak testamentua helarazi zuenean, bere anaiari honako enkargua utzi zion: Yten mando que conforme al ymbentario del libro de la yglessia de quenta Juan Lopez de Celahia mi hermano de la rropa del cuerpo de la yglesia de Aocaraca que a estado a mi cargo y cuenta en mi poder el qual dicho Juan Lopez de Celahia que esta pressente se obligo a ello y lo consintio832 Arropak “del cuerpo de la yglesia” zirela zehaztearen horrek bere eskutan ez zeuden beste ondasunak ere bazeudela pentsatzera garamatza; gainera, arropa baino ez zuen aipatu. Baina ostera, 1623an Ontiberos bisitatzailea parrokiatik igaro zenean eta bertako serora kanporatu zuenean, seroraren eskutatik apezaren eta benefiziodunen eskutara igaro beharreko ondasunen artean ornamentuak ere aipatu zituen, “y que a quenta de ellos sea y que el maiordomo [les?] entregue con inbentario a los dichos cura y beneficiados y ellos tenga[n] la llabe de la sacristia”833. Honen arabera, Maria Lopez de Celayaren testamentuak aditzera ematen digunaren kontra, ornamentuak ere seroraren eskutan zeudekeen, honek sakristiako giltzak edukitzeaz gain. Zalantzarekin gelditzen gara. XVII. mendearen bukaeran ermitaren administrazioaren eta, beste kasu batzuetan gertatu ohi ez zen bezala, kontuak ematearen kargu hartzen zuen ermitetako serora baten kasua daukagu Bergaran, Aritzetako San Migel ermitan. Halaber, hurrengo mendean ere ermitetan ohizkoa izango zen egoera bat azaltzen zaigu, ezkonduriko ermitau eta serora bikotearena. Kasu honetan, askotan gertatuko zela uste dugun bezalaxe, Mariana de Aguirre serora jada Miguel de Vildasola ermitau eta bere senar izana zenarengandik alargundua zen, eta 1696-1699 bitarteko urteroko kontuak berak emanak zituen. Antza, ez zegoen ermitako maiordomorik, eta 1700ean, jada kontuak egin beharrarekin asperturik, bertan apez lanak egiten zituen Joseph de Olariaga San Pedro parrokiako benefiziodunari maiordomo bat izendatu zezan eskatu zion, kontuak egitearen ardurarik ez zuela hartu nahi eta834. Garai berberekoa dugu ospitale bati dagokion adibide bat ere; 1698an, Elgetako Santa Maria Magdalenaren ospitaleko maiordomoen izendapena egitearekin batera (alkatea eta parrokiako apeza izan ziren izendatuak, beraien karguei atxikiak baitzeuden ospitaleko maiordomotzak), bertako ondasunen inbentarioa ere egin zen. "Ynventario de los vienes que en ser se hallan en el hospital" egin zen, alegia, ondasun guzti-guztiena, eta hauek Francisca de Berraondo eta Luisa de Uberaren eskutan utzi ziren, zeinak "Se dieron por entregadas de las cosas y alaxas que contiene el ymbentario de estado"; besteren artean lehenik aipatuak, kalize bat, frontal bat "con guarnición de oro", eta 831 DEAH-AHDSS 1309/004-01, 16v-100r. (akatsez, azken hau izatez 90 folioa baita). GPAH-AHPG 1/0866, 3v. 833 DEAH-AHDSS 4145/001-01, 29v. 834 BUA 01 L/113, 13r. 832 457 zilarrezko edalontzi bat "para (sic) los religiosos que acuden al dho hospital" zeuden. Kasu honetan beraz, itxuraz behintzat, diruen kontuak maiordomoen esku izango ziren, ondasun guztiak seroren esku gelditzen ziren artean (San Martin 1975, 173-174)835. Eta adibide hauek jaso izan ditugun garaian, XVII eta XVIII. mendeetan zehar, jada seroren desagerrarazterako neurrien eta debekuen eragina areagotuz joan bazen ere (sakristauen eta ermitau bikoteen bidezko ordezkapena, etab., administrazioarekiko horrek adierazten zuenarekin), XVIII. mendean bertan ermitetako ondasun guztien kargu zeukaten seroren zenbait adibide aurkitu ahal izan ditugu. Arrasaten kokatzen da hauetariko bat, Udala auzoko San Esteban parrokian. 1714an bisitatzaileak bertako serora kanporatzea agindu zuen, ezen “no cuida de las cosas tocantes â ella y que se le an entregado”. Kanporatu zezaten agindu zuen beraz, “tomandole primero quenta de todas las alajas, y haberes que estubieren en su poder, recibiendolas el cura, y maiordomo”836. Agian “en su poder” zeuden ondasun horiek ermitako ondasun guztiguztiak ere izango ez zirela pentsa genezake; Oñatiko beste adibide bat argiagoa dugu. San Jose ermitan, Ana Maria de Cortabarri eta Francisca de Olabarriarengan 1718an egin zen izendapenean ondasun guztien ematea esplizituki aipatu zen: “se les ayan de entregar los dichos Vezinos todos los ornamentos alajas y demas bienes pertenecientes a dicha hermita dando las susso dichas fiadores legos llanos y abonados para la seguridad de dichos vienes”837. Kasu honetan izendapen hauek hiru urterako baino ez ziren egin, XVIII. mendean zehar Oñatiko ermitetan hedatu zen ohituraren arabera. Ohitura honekin bat alokairua senar-emazte ziren ermitau eta serorei ematearena ere hedatu zen Oñatin, baina kasu espezifiko honetan, bi serora izan ziren aukeratuak; izendapena egin zuten Olabarrietako auzotarrek ez zuten emakumeak objetu sakratuetatik nahiz tenpluen ondasunen administraziotik aldentzearen inguruko ardura gehiegirik izan, Elizako agintariek eta bisitatzaileek ez bezala. Ardura honen adibide bat Bergaran aurkitzen dugu, Santa Katalina ermitan izan ziren gorabeheretan isladaturik. Hemen ere aipatu berri dugun egoerarekin egiten dugu topo. 1737-1738ko kontuetaz geroztik Joseph de Aldaeta ermitaua eta Antonia de 835 Hona inbentarioa osorik, bidenabar, garai hartan Elgeta bezalako hiribildu bateko ospitale batean izan zitzaketen ondasunen irudi bat dakarguna: "Primera mte. un Caliz con su platena de plata. y ten un frontal rasso blanco con guarnición de oro. y ten un basso de plata, para (sic) los religiosos que acuden al dho hospital. y ten dos manteles de lienzo de mar (sic) algo gastados para el Altar. y ten dos vestidos de la gloriossa Maria Magdalena, el uno de rasso blanco y el otro de damasco morado. y ten dos candeleros de bronze, ó latón, y una lampara de lo mismo. y ten dos sobre camas, y nuebe cobertores de almoadas mayores. y ten catorce hazes de camas, de lienzo de esta tierra usadas. y ten una cama cumplida sin hazes, que dio Sn Sid.e (sic) Abbad de Sostoa. y ten dos almoadas mayores, y una menor. y ten un bestido de damasco verde para la gloriossa Magdalena guarnecido de encajes de oro. y ten un frontal de rasso lisso blanco. y ten otro bestido de seda azul. y ten otro bestido de brocado muy ussado. y ten otro bestido de lana sin afino. y ten siete camas ussadas. y ten diez arcas de madera antiguas. y ten en la sala de arriba se allan seis asientos de tabla para los cofrades. [y] ten una caldera de cobre y una olla de mismo metal, para los pobres, con los demas trastos de cozina." 836 DEAH-AHDSS 3110/002-01, 105r. 837 GPAH-AHPG 1/3249, 43r. 458 Louiano serora zeuden bertan bizitzen, eta sartu zirenetik, oso egoera kaxkarrean zegoen ermitako seroretxea berreraiki zuten (“se halla casi inhabitable, amenazando ruína”). 1752ko kontuak Antonia de Louianok egin zituen, jada alarguna baitzen. Urte hartan bere burua “la mayordomisa” bezala aipatu zuen, serora zela esateko mesfidantzaz edo, baina jada 1753ko kontuetatik aurrera “serora” lez eman zituen kontuak, bisitatzaileak inongo pegarik agertu gabe. Kasu honetan badirudi Santa Marinako apezen aldetiko nolabaiteko babesak ere egon behar zuela, seroraren senar izan zen Joseph de Aldaetaren eta 1742-1743, 1750-1751 eta 1752 urteetako kontuak onetsi zituen Miguel Antonio de Aldaeta apezaren, eta 1756, 1757 eta 1758koak onetsi zituen Juan Tomas de Aldaeta apezaren artean, familia loturaren batzuk tarteko zirela susmatu bailiteke. 1759ko kontuak baina, Sagastizabal zelako batek onetsiak izan ziren, eta urte hartan bertan egin zen bisitan, bisitatzailea mesfidati xamar agertu zen. Serorari bere kabuzkoak zituen diru gutxi batzuk, 121 marabedi (itxuraz, kontuetan beste kopuru batzuk ageri baitzaizkigu), ermitako “Archibo”-an gorde zitzala agindu zion “para comberttirlos, en el adorno y desencia de dicha Hermita”, eta ondorengo urteetan kontuen ematea maiordomoren baten eskutara iragan zedila “iradoki” zuen, 1752az geroztik (berak 1753az geroztik zela bazioen ere) hauek serorak emanak izatea onartuta ere, ondorenean bestela izan zedin aginduz: Y mandaba y mando a las personas a cuio cargo estta el dar y recibir las de estta Hermita [kontuak] lo hagan en cada un año con mucha puntualidad como la paga y Depositto de sus alcanzes dentro de quinze dias de como las aian dado haciendo Cargo de ellos a los Mayordomos subzesores en sus quentas, como puestos en el depositto, y Declarando a el fin de ellas el dinero que quedare en el 838 Hala ere, 1763ko bisitan ez zen oraindik maiordomorik inondik agertu, eta bisitatzaileak aginduak maiordomoren batek egon beharko balu –baina bisitara agertu izan ez balitz– bezala eman zituen, oraingoan kontuak emateko formula zertxobait aldatuz. Kontuak serorak eman zitzala, baina diruen kargu maiordomoak har zezala agindu zuen: personas obligadas a dar y recivir dichas quenttas lo hagan ttodos los años con mucha puntualidad satisfacciendo con la misma qualesquiera alcanzes que resultaren los que se deposittaran en parte segura junto con los ttrescientos veintte y dos reales y treintta maravedis que dicha Hermitta tiene de buenos de los que se hara cargo a dicha sorora en la primera quenta que formare 839 Ornamentuen kontuak ere mesfidantza sortu zion antza, ermita hutsik egon zedila agintzearekin bat, oso ondo ulertzera heltzen ez garen beste agindu bat ere eman baitzuen: que en el termino de un meses de la notificacion de este autto se haga dexar el caliz que en ella ai para celebrar el santto Sacrificio de la missa por la parte interior y la patena por la inferior sinpliem[?] Sin costte del caudal que tiene dicha Hermita 840 Kalizea barruan eta patena azpian, baina non? Bistan zuenari buruz jardun behar zuen bisitatzaileak, baina niri behintzat, ez zait garbi geratzen non gorde nahi zituen. Edonola ere, leku seguruan nahi zituen. Hurrengo egin zen ondasunen inbentarioa ez zuen serorak egin, eta sinatu gabe ageri zaigu, eta datarik gabe. Bisitatzailearen aginduz norbaitek egindako inbentarioa dirudi. 1763-1767 bitarteko kontuak baina, serorak eginak izan ziren. Bitarte horretan kontuak onetsi zituen Rafael de Garitano-Aldaeta Santa Marinako apezaren presentziak, alegia, seroraren senar izan zenaren familia-kide 838 BUA 01 L/111, f.g. Ibid. 840 Ibid. 839 459 izan zitezkeen Aldaeta abizendun apezen babesaren itzulerak, ziurrenez, izango zuen zerikusirik aurretiko bisitatzaileen mesfidantza giroari buelta ematen. Baina babes hau ezin izan zen luzarorako izan, seroren desagerrarazte eta ermiten itxiera agindua laster heltzekoa baitzen. Serora, ez dakigu zergatik, aginduaren helduera baino lehenago irten zen ermitatik, 1768-1772 bitarteko kontuak jada bere burua “Inquilino de la Casa de la Basilica de Santa Catalina” lez aurkeztu zuen Manuel de Aldaetak egin baitzituen (beste Aldaetatar bat)841. Serora jada hil zela pentsa genezake, baina ez zen hala izan, 17731774 bitartean, Bergarako sindikoak ermitako lursailak bertan serora izana zenari alokairuan eman zizkiola baitakigu842. Zer gertatu zen? Agian, serorak Santa Marinako apezen artean zituen familia-kideen bidez desagerrarazte agindua laster heltzekoa zela jakin zuen, eta 1768-1772an ermitako “Inquilino” lez agertzen zaigun Manuel de Aldaeta, bere izenaren pean seroraren presentzia ezkutatzen zuen familia-kide bat baino ez genuke izango. Horrela, itxuraz ermitan bizitzen Manuel de Aldaeta egongo zitzatekeen, baina ostera, ermitaren lursailak Antonia berari alokatu zekizkioketen, ez baitzen “ofizialki” bertan bizi. Edonola ere, gure usteak zuzenak izan edo ez, kasu honek XVIII. mendean bakarkako serorek ermitetan bizitzeko izan zitzaketen oztopoen berri ematen digu. Beste adibide esanguratsu bat daukagu Antzuolan, Oñatiko San Jose ermitan ikusi bezala, ondasunen ematea egiteko fidatzaileak izateko eskakizuna agertzen diguna. Antiguako Amaren ermitan 1742an egin zen inbentarioa Petronila de Yrizar seroraren aitorpenaren gain egina izan zen; bertan “a su cuidado” zeuden ondasunen berri eman zuen, baina “en poder del dicho Pedro Ygnacio de Yraeta” (maiordomoa) zeudela ere zehaztu zuen, hau hala bazen, “por no hauer sachristia, ni seguridad en la dicha hermita” zela esanaz. Inbentarioa bukatzeaz bat, maiordomoak ondasunak serorari eman zizkion, “ezepto la lampara y candeleros de plata”. Alabaina, seroraren esku uzten ziren ondasunen artean bestelako “plata” eta “ornamentos”-ak ere bazeuden. Ematea serorak Juan Bautista de Yrizar (ez dakigu ze familia lotura izan zezaketen) fidatzailearen bermea eman zuelako egina zitekeen, aurretik aipatua zuen segurtasun faltaren arazoa bazter uztea ez baita bestela ulertzen; gainera, berme honekin, serorak galdu zitekeen edozein ondasunen ordainketa bere kargu hartzea hitzartu zen. 1745ean eta 1761ean egin ziren seroren izendapenetan ere prozedura berbera erabili zen, eta ermitako ondasun guztiak utzi ziren seroren esku, ornamentuak eta bitxiak barne. 1769an, alegia, serorak desagerrarazteko eta ermitak isteko eman zen aginduaren urte berean egin zen seroren izendapen bikoitzean, lehenik ermitako bitxiak Miguel de Yrala maiordomo berriari eman zitzaizkion, eta honek, lanpara eta zilarrezko ganderailuak ezik, gainontzekoak Maria Ana Josefa de Yraeta Ybarra eta Agustina de Ugalde serorei eman zizkien. Alabaina, ziurrenez desagerrarazte aginduaren berri orduantxe heldu zelako (lanpara eta ganderailuak maiordomoak gorde izanak ere egoeraren tentsioaren jakitun zeudela adieraz dezake), emate hau egin izanaren jarraian serorei beraien esku zeuden bitxi eta ornamentu guztiak maiordomoari ematea agindu zitzaien, eta halaxe egin zuten (ermita itxi egin zuten, baina denbora gutxirako) 843. Gorabehera guzti hauetan lanpara eta zilarrezko ganderailuak izan ziren batzuetan seroren esku utzi beharrean, maiordomoek gorde zituztenak; balore handienekotzat zituzten ondasunak zirela dirudi, eta ez genuke esango objetu sakratuak emakumezkoen eskutan uzteko ardura handiegirik zeukatenik, beste zenbait bitxi eta ornamentu ardura berezirik gabe ematen baizizkieten, gorde eta erabil zitzaten. 841 Ibid. GPAH-AHPG 1/0641, 303r eta hurr. 843 DEAH-AHDSS 1263/001-01, 9r-52v (azken folio hau f.g.). 842 460 Azkenik, Antzuolan bertan Gure Errukizko Amaren parrokian eta Elgetan Andre Mariaren Zeruratzea parrokian, zegozkien kontu-liburuetan 1746ko bisitetan idatzirik utzi ziren -eta jada beste motibo batzuegatik aipatuak ditugun- agindu batzuk ere esanguratsuak zaizkigu. Berez, 1545ean emaniko agindua izanik 1555eko Konstituzio Sinodaletan (eta ordukoez geroztik, baita ondoengoetan ere) jaso zen eta beste hainbat kontu-liburutan aipaturik aurkitzen dugun agindu berbera da, ermiten ardura zuten pertsonak aipatzean, konstituzioetan adierazi bezala kopiatu ohi zena844; kasu hauetan baina, besteetan ez bezala, konstituzioetan “confrades, y a otras quales quier personas que tienen a cargo las ermitas” aipatzen ziren lekuan serorak esplizituki aipatu ziren, maiordomoekin batera. Gainera, Antzuolako kasuan, agindua ez beteaz gero hartu beharreko neurriak ere aurreikusi ziren: Y respecto de que en los terminos y jurisdicion de dicha villa de Anzuola se allan la hermita de San Bartolome la de Nuestra Señora de la Antigua y la de Santa Engraçia, que corresponden a esta Yglesia, se manda a las seroras, mayordomos, ô personas a cuio cargo esta / el cuidado de dichas hermitas las tengan con el aseo y limpieza que corresponde sin permitir se entre en ellas cosas indecentes [...] Y en caso de que en dichas hermitas se enquentre notable descuido, en no tenerlas segun corresponde se les da comision a los curas de esta Yglesia para que puedan multar a dichas seroras, o personas a cuio cargo esta el cuidado de ellas a correspondencia del descuido845 Elgetako kasuan “las hermitas de Nuestra Señora de Uriarte, la de San Antonio de Padua, San Adrian y San Antonio, y la de San Pablo, y otras” aipatu ziren 846. Aipu hauek agian ez dira bereziki adierazgarriak izango, baina gutxienik, “personas a cuio cargo esta el cuidado de dichas hermitas”-en artean, XVIII. mendearen erdialdean, Antzuolan bezalaxe Elgetan ere serorak bazeudela argi uzten zaigu; ziurrenez, beste kasu batzuetan ikusi bezala, seroren eta maiordomoen arteko erlazioak garai eta espazio konkretuetan nola garatzen zirenaren arabera, ermitako ondasunen eta diruen gaineko administrazioa ere zenbaitetan serorek euren kargu hartuko zituztela pentsa liteke. Nahiz eta azken testigantza hauetan tenpluetako ondasun guztiak beraien esku zeuzkaten XVIII. mendeko auzoetako eta elizateetako parrokietako eta ermitetako zenbait seroraren berri izan dugun, zenbait aldaketa tarteko (alokairua, fidatzaileak), ohitura zaharraren jarraipena agertzen diguten kasu berezitzat, edo behinik behin, jada administrazio orokorra bijilantzia estu baten pean zeramaten kasutzat hartu beharrean gaude, aurreko ataletan azaldua dugun bezala, Debagoieneko landa eremuetako tenpluen egoera orokorrak beste itxura bat agertzen baitzuen. Gainera, ermitau bikoteen kasuan ere, serorak ermitauaz alargundurik, bakarrik gelditzen zirenean, bisitatzaileek mesfidantza handia agertzen zutela ere ikusi ahal izan dugu. 844 Hona dagokigun 1555eko Konstituzio Sinodaletako kapitulua, “CAPITULO III. Que los Arciprestes y Vicarios manden a qualesquier personas a cuyo cargo fueren las hermitas tengan cuidado especial de las tener cerradas, y reparadas, y que en ellas no entren ganados ni aya otras inmundicias” titulua daramana: “Por quanto en la guarda de la ermitas de nuestra diocesi, segun somos informado, a hauido tanta negligencia, que muchas de ellas estan caydas, y abiertas, sin puertas, y sin cerraduras, y mal reparadas. Y algunas estan hechas corrales de ganados, y llenas de estiercol, y otras inmundicias, de lo qual es muy deseruido nuestro señor, pues en las dichas ermitas se han celebrado, y hecho los diuinos officios, y es lugar donde ha de ser loado, y reuerenciado, su santo nombre. Porende para que lo sus dicho cesse, y otros mas inconuenientes que dello suelen y pueden recreer, S.S.A. Ordenamos y mandamos que los Arciprestes, y vicarios, y sus lugares tenientes tengan cuidado de mandar a los curas, que cierren las dichas ermitas, y compellan, y apremien a los confrades, y a otras quales quier personas que tienen a cargo las ermitas que a costa de los frutos de ellas las tengan en pie, y bien reparadas, y a tan buen recado que cessen los dichos inconuenientes” (Díaz de Luco 1555, 64v). 845 DEAH-AHDSS 1263/003-01, 121v-122r. 846 DEAH-AHDSS 2123/003-01, 193r-193v. 461 Hiribilduetako parrokietako serorek tenpluetako administrazioan izan zuten eskumena beste tankera batekoa zen, jada XVI. mendearen hasieratik. Bertan Elizako instituzio nagusien kontrola zurrunagoa zelako, sakristauak XVI. mende hasieratik behintzat bazeudelako eta ziurrenez, ornamentu, bitxi eta ondasunak landa eremuetako tenpluetakoak baino balore handiagokoak zirelako, administrazioaren alorrean serorek izan zituzten eskumenak murritzagoak ziren. Garai hartarako dauzkagun berriak batez ere Oñatiko San Migel parrokiatik eta Bergarako San Pedro parrokiatik heltzen zaizkigu. Gogoan izan dezagun nola lehenean, 1425ean jada sakristauen eta seroren funtzioak banatu eta zehaztu zirenean, serorak aldareetara sartzeko debekua jarraitu izan zen, nahiz eta ondorengo urteetan zurrunki errespetatu ez zela dakigun847. 1538az geroztik egin ziren inbentario guztietan ere ageri zaigun funtsezko banaketaren antzerakoa zen: sakristauaren esku uzten ziren zilarrezko objetuak eta ornamentuak eta seroraren esku uzten zen parrokiako “rropa blanca”. Funtsean, ornamentuak eta bitxiak eta balio handiko arropak uzten ziren sakristauaren esku, eta serorak balore gutxiagakotzat hartzen ziren arropa eta ohial guztiak jasotzen zituen bere kargura, baita aldareetako zenbait ere848. Halaber, Bergarako San Pedron, 1527ko inbentarioan “rropa blanca y antealtares” izenaren pean batu ziren Marina de Barrutia seroraren eskutan utzi ziren ondasunak, sakristauaren esku, Oñatin bezala, ornamentuak, bitxiak eta balore handiko arropak utzi ziren artean. Eta era berean, Oñatin bezala, aldareko arroparen batzuk ere baziren bere eskutan, zerrendaren atal bateko “antealtares” hitzak berak ere aditzera ematen digun lez849. Oñatin bezalaxe Bergaran ere, hein bateraino, banaketarako Oñatiko 1425eko sententziaren antzerako logika zerabiltela dirudi, baina emakumeak aldareetatik baztertzeko irizpideak baino, irizpide ekonomiko batek pisu handiagoa zuela esango genuke. Sakristauak, esan bezala, balore handieneko ondasunak zituen bere esku, ez bereziki aldarekoak edo sakratutzat hautematen zirenak. Gainera, aipaturiko arrazoi “morala” 1425eko sententzian esplizituki adierazi bazen ere, parrokiako arropa eta ohial guztien garbiketa (aldareetakoak barne), orduan ere, serorari esleitu zitzaion. Ardura, barrenean, ez zen hainbeste moralaren edo emakumeen sakratuarekiko "kutsakortasunaren" arlokoa, ekonomiaren arlokoa baizik. Jarraian, aipagai ditugun bi parrokia hauetako zenbait inbentario emango ditugu, seroren eskutan uzten ziren ondasunen eta aipatu berri dugun ohituraren testigantza emateko. Bergarako San Pedroko 1545eko inbentarioa dugu lehena: Ropa blanca de lienço la qual esta en poder de la freyra de Ascarrunz Primeramente treynta sabanas blancas de lienço buenas Yten mas veynte y un manteles labrados Yten çinco almeyzares moriscos Yten quatro frontales de guada[miçi?] Yten un frontal de lienço blanco Yten mas una sabana que dio la muger de Xpoual Lopez Yten unos manteles que dio la dicha muger de Xpoual Lopez Yten otra sabana nueva Son por todo sesenta y seys pieças las quales quedan en poder de la dicha freyra de Ascarrunz850 847 Aipua eta azalpenak III. 2.1. azpiatalean, 202-203 or. DEAH-AHDSS 3689/001-00 (1513-1553) eta DEAH-AHDSS 3690/001-00 (1553-1616). Bi kontuliburuetako inbentario guztietan dago banaketa hau; azkena 1579an egin zen, eta ondorengo urteetan ez zen gehiago inbentariorik jaso, kontu-liburuetan behinik behin. Ondorengo urteetarako aurkitu ditugun inbentarioak jada izkribau aurreko protokoloak dira. 849 BUA SP2/173-431, 423 fot. 850 Ibid., 415 fot. 848 462 XVII. mendeko adibide bat jasotzera Oñatiko San Migelera iragango gara; 1672an Maria de Umerez seroraren esku utzi ziren ondasunak, aurreko mendean Bergarako San Pedro parrokiako seroren eskutan utzi zirenak baino dezente gehiago, honakoak izan ziren: inbentario de la rropa blanca que se le entrega a [...] Lo primero quatro manteles de soro[jas?] de lienço de tierra con sus puntos Yten 10 manteles para altares los [siete] con cardenas [sic] Y los tres lisos Vn mantel de Ruan Otro mantel de Ruan con puntas Tres toallas y otro [sic] para la comunion de los señores sacerdotes – con sus puntos Tres lienços que se le ponen al Santo Xpto con sus [puntos?] Dos sabanas con listas de seda encarnada de tres ojas cada vna Quatro sabanas con listas y labores de seda Dos sabanas de lienço [???] listas de [???] Quatro sabanas; digo cinco paños de manos largos y comunes para la sacristia y labatorio de los señores saçerdotes Dos manteles viejos de lienco uno con pantas Quatro rroquetes para los muchachos de la sacristia y para las prosesiones Doze paños de caliçes para enbolsarlos Tres paños de manos para el altar mayor Las cortinas del miserere con su cordel Yten los paños negros para las cruzes del biernes Santo Yten la rropa del nino Jesus todo de plata Vna cortina del altar del nino Jesus azul y blanco con su cenefa Vna cortina en carnada de [fie de retort?] Vna cortina de tafetan açul Yten otra cortina de tafetan azul y otra morada para el Santo del claustro y la conz[iencia?] que hizo Juan Baptista de Tobalina por su debozion Yten quatro sabanas para cubrir los altares Vna cortina de red para el Santo Xpto del claustro Vna sabana para el altar de San Nicolas con pinturas de nauios Otras dos cortinas para diferentes altares de lienzo biejo Vn frontal del altar de San Antonio de picote biejo açul y franja de plata falsa Otro frontal de picote atabacado con franja de plata falsa Yten el lienço que se pone en el tablado del monumento Yten dos paños de bocaze para cubrir el altar mayor Yten la arca en que estan estas ropas Yten la corona y Sagrario con sus dos angeles con oropel que son para el monumento Dos tornillos para la anda de la Soledad Ornamentos de la Yglesia En el altar de los reyes vn mantel En el altar de San Nicolas vn mantel En el altar mayor vn mantel Otro mantel para el aparador En San Antonio otro mantel En Santa Teresa vn mantel En la Santa Beronica vn mantel En San Sebastian otro mantel y sabana como frontal En el altar del niño Jesus dos manteles 851 Inbentario honetan, ohialen eta arropen azalpenen zehaztasun handiagoaz beste, “Ornamentos de la Yglesia” bezala gehitzen zaion atala egiten zaigu deigarri, jada 851 GPAH-AHPG 1/3191, 649r-649v. 463 ohartu dugun bezala, aldareetako zenbait ornamentu, ohialezkoak denak, seroraren eskutan uzten zirela argi eta garbi azaltzen baitigu. Gainera, XVII. mendearen bigarren erdialde hartan parrokiak ehun, ohial eta arropatan jasotzen zituen ondasunen gorakada esanguratsu bat izan zela esan liteke, 1672an egin zen inbentario honen eta 1697an, hurrengo seroraren sarrera zela eta egin zenaren artean, alde handia baitago. Azken inbentario hau ez dugu hemen jasoko, luzeegia baita852; baina bertan jaso izan ziren Maria Antonia de Idigoras serora berriaren eskutara igaro ziren beste ondasun batzuk ere, 1672ko inbentarioan agertu izan ez zirenak: erlikia-ontziak (“Agnus Dei” ere deituak) eta bitxien kutxak. Ikus dezagun zeintzuk ziren: Dos agnus guarnezidos en platta Vn Joyel de Christal con ymagenes del Saluador y la virgen guarnezido de oro Vn relicario de platta sobredorado con lignum crucis Otro agnus guranecido de platta sobredorada Otro Joyel con Ymagen de San Ysidro Otro Rrelicario con Ymagen de Nuestra Señora del Populo guarnezido de negro Otros quatro joyeles ordinarios Otro Joyel de bronze con ymaxen de San Anttonio Otro Joyelico pequeño con Ymagen de Nuestra Señora con sus extremos de oro Dos Rosarios de Coral el vno con pater nosterres de platta y el otro con vna medalla y dos cruzes de plata Otro Rosario largo de quentas menudas con vn Santo Xpto de oro y tres perlas y las quentas de granetes Una cadena de Alquimia Gruessa Otros dos Rosarios de Coral que tiene la mesma Ymagen Quatro Rosarios de christal Vn Joyel de Porzelana […]853 Bitxirik baliotsuenak sakristauen zaintzapean izaten baziren ere, seroren ardurapean izaten ziren ondasunen artean bazeuden bitxiak eta ondasun baliotsuak ere, aldareetako hainbat ornamentu bezalaxe. Ez genuke esango serora hauek aldarean sartzeko oztopo handiegirik izan zutenik, ez behinik behin parrokiako agintari erlijiosoen aldetik. XVII. mendearen bigarren erdialdean parrokia honetako seroren administraziopean zeuden ondasunek halako egoera oparoa azaltzen badigute, 1768rako (hurrengo urteko desagerrarazte aginduaren atarian) parrokiako ondasunen administrazioaren alorrean bertako serorak zeuzkan eskumenak asko apaldu zirela dirudi; Maria Gabriela de Sarraoaren eskutan utzi ziren ondasunak gutxiago ziren, eta zehaztasun gutxiagorekin inbentariatu zituzten: Primeramente ymbentariaron dos cofres uiejos Ajados Ytt. Ymbentariaron treinta y tres manteles de los Altares Ytt. Onze paños de manos de Sachristia Ytt. Siete roquetes de Acolitos y el de la Cruz Ytt. ocho paños de manos para el Altar Maior Ytt. nuebe sabanas que siruen para el monumento Ytt. un sobrepaño de la tumba Ytt. Cinco paños que siruen para el Lauatorio del mandato Ytt. Cinco delantales del Santo Christo Ytt. dos tocas de Gaza de Nuestra Señora, con mas siete paños del comulgatorio Ytt. Quatro uestidos de Nuestra Señora de seda tres usados y uno nuebo, blanco, encarnado, y amarillo854 852 GPAH-AHPG 1/3246, 65r-67v. Ibid., 66v-67r. 854 OUA Z 1088.3, f.g. 853 464 Ikusten dugu bada; ondasun gehiagorekin edo gutxiagorekin, baina seroren administrazioaren inguruko ohiturek, trazu orokorretan, bere horretan jarraitu zutela dirudi. Aldareetako ohial eta ornamentuei zegokienean behinik behin, ez dirudi hauen ardura euren gain hartzeko zailtasun handiegirik izan zutenik, Konstituzio Sinodaletan helarazi ziren debekuak zirenak zirela. Arrasateko San Juan Bataiatzailean ere, 1677an sakristaua eta serora senaremazte izatearen ohitura har zedin baino lehenagoko garaietan, Oñatin eta Bergaran jarraitzen zen ohituraren antzerakoa zeukatela dirudi; 1655ean egin zen inbentarioan behintzat, Antonia de Bilanueba serorak jaso zituenak honela aipatu ziren: “la ropa blanca, albas, çingulos, amitos y de todas las demas cossas tocantes y pertenescientes a tener a la beata de la dicha yglessia”. Kasu honetan, aurrekoetan ez bezala, apezen zenbait jantzi behintzat seroraren eskutan zeudela dirudi, nahiz eta ornamentuak eta bitxiak sakristauak izan855. Sakristaua eta serora senar-emazte izatearen ohitura hartu zutenaz geroztik berriz, inbentarioan ondasun guztiak batera emateari ekin zitzaion (adibidez, 1720an egin zenean)856. Arrasaten bezala sakristaua eta serora senar-emazte izatearen ohitura zeramaten Eskoriatzako San Pedro parrokian ere, eta ezagutzen diogun lehen inbentariotik, hau da, 1706tik, ondasun guztiak bikoteari batera emateko ohitura zutela ikusten dugu. Inbentarioa sakristauen aldaketa egiten zenero egiten zuten, eta gizonezko sakristauak baino izan ez ziren 1765-1792 bitartearen salbuespenez, gainontzeko kasu guztietan egin zen esan berri dugun bezala: 1706an, 1717an, 1722an, 1752an bi aldiz, 1764an eta 1792an857. Jaso ahal izan ditugun adibide hauek agertzen diguten egoera, besterik gabe, sakristauen presentzia ohikoa izan zen lekuetan hauen eta seroren artean eman zen funtzioen banaketarena dugu. Arrasateko eta Eskoriatzako parrokietako kasuak bereziak dira, baina ez agian hainbeste, esana dugunez, Bizkaian ere senar-emazte ziren sakristau eta seroren kasuak izan zirela baitirudi, lurraldearen eki-hegoaldera hedatzen baita –edo hedatu baitzen– “serora” hitzarekin sakristauaren emaztea adieraztearen erabilera (Gernika, Arratia, Mañaria, Orozko) (De la Sota; Lafitte; Akesolo 1989, 3384; Azkue 1995, 219). Hala ere, hauek ere arauen betearazpena heldu zen espazioetako adibideak ditugu, XVIII. mendean –batez ere– Leintz-bailarako eta Oñatiko ermitetan gertatu izan zen bezala, tenpluaren zaintzaren ardura bikote baten esku zegoenetan (kasu hauetan, sakristaua eta serora beharrean, ermitaua eta serora), ondasunak banaketarik gabe uzten baitziren hauen esku. Azaldu dugu aurreko ataletan nola Arrasaten eta Eskoriatzan jarraitu zen ohitura Konstituzio Sinodaletako arauei egokitzeko arduraren ondorio izan zela pentsa litekeen. Edozein kasutan, ez genuke noski azaldu berri dugunagatik hiribilduetako parrokietako serorak landa eremuetakoak baino egoera okerragoan bizi zirenik ondorioztatu behar. Tenpluen ondasunen eta beraien administrazioaren gain kontrol urriagoa izanda ere, hiribilduetan zeuzkaten abantaila eta etekinak askoz handiagoak baitziren. Ikusi izan dugun bezala, parrokia batzuetan soldata ere jasotzen zuten, eta batez ere, jarlekuetako zerbitzuek eta hauei loturiko negozio paraleloek etekin handiak eman zitzaketen. Baina horri ekin aurretik, landa-eremuko serorek bezalaxe hiribilduetako parrokietako serorek ere tenpluko beste alor batzuetan burutzen zituzten administrazio lanak aipatu beharrean gaude. 855 DEAH-AHDSS 4824/001-03, 5r. DEAH-AHDSS 4824/002-01, 18r. 857 DEAH-AHDSS 2253/001-03. 856 465 VI. 1.3. Argiteria: olioa eta argizaria Ermitetako (eta santutegietako) serorek, tenpluaren administrazio orokorra beraien esku zegoenean, bertako argiteriaren kargu ere hartzen zuten noski. Eta are administrazio orokorraren gaineko eskumena maiordomoen edo ermita eta parrokietako beste karguen eskutan zegoenean ere, alderdi hau askotan beraien esku izaten zuten. Alabaina, ermitetako serorek argiteriaren gain zeukaten eskumenari buruz eskuratu ahal izan ditugun datuak ez dira hainbeste; alde batetik ermitetako kontu-liburuetan jaso izan ziren datuak parrokietakoetakoak baino urriagoak eta xedapen gutxiagokoak direlako, eta bestetik, esan bezala, alderdi hau administrazio orokorraren baitan txertaturik hautematen zelako. Hala ere, heldu izan zaigu aipamen zehatzen bat: Bergarako Murinondoko Andre Maria ermitan, 1611n ermitako argiteriaren aldeko 14 dukat printzipaleko zentsu baten berri eman zen, honen kobrantza eta administrazioa seroren esku zegoela argi eta garbi aipatuz: “el dinero de çenso cada año suelen cobrar las freyras de la hermita deziendo estar distinado para gastar en la luminaria de ella”858. Argiteriaren zaintza Larramendik seroren "ministerio"-aren parte lez aipatu zuen: "Cuidar de las lámparas, de que arda siempre la que alumbra al Sacramento, y apagar y encender las otras en los tiempos sabidos" (Larramendi 1985 -1754-, 137). Baina ez zigun, beste zenbait autorek egin bezala, langintza honen administrazio ekonomikoa ere beraien esku egon zitekeenik adierazi edo zehaztu. Alderdi honen berri Webster-ek eman zigun lehenik, Domingo de Mans Baionako apezpikuaren 1302ko testamentuko dohaintzak aipagai harturik; dohaintza serora berari egina izan zen, apezpikuak aginduriko betiereko anibertsarioko mezarako argiteria bere kargu baitzegoen, eta gainontzekoa ere, berari baitzegokion ordain lez: legó cien sueldos á la Benita (Benedictae) de la Catedral, dos sueldos de Morláas por año para comprar cirios y otras cosas con destino á la Misa de aniversario perpetuo, mas lo que de ello restare deberá volver á la misma benita en concepto de limosna anual (Webster 1911, 143) Beste autore batzuek, Aranak adibide baterako, lanparen -eta bereziki Sakramentu Santuarenaren- zaintzak zeukan garrantzia azpimarratu zuten, administrazioaren alderdirik aipatu gabe baina (Arana 1992, 101). Sorazuk ere Sakramentu Santuaren argia (olioa eta kandelak) eta pazko zuzia aipatu zituen Gaintzako (Gipuzkoa) San Migel parrokian serorak piztu eta zaindu beharreko argien artean, meza nagusietan eta azaroko igandeetan piztu beharreko urtean hildakoen jarlekuetako argizariez gain (Sorazu 2009 -1993-, 22-23). Gipuzkoako beste leku batzuetan ere badira administrazio lan hauen adibideak, liskar eta guzti: 1577an Tolosako udalbatzaren eta Santa Maria parrokiako Madalena de Belaunza seroraren ("monja mayor" bezala izendatua bazen ere, ez zen botuak eginiko moja, serora baizik) arteko auzi bat izan zen, Sakramentu Santuaren argiteriarako dirua jasotzea nori zegokionaren inguruan; antza, ordurarte serorek jaso izan zuten argiteriarako dirua, baina udalbatzak, jasotzen zena asko zela iritzita edo, arduradun propio bat ezarri zuen, serora nagusiak auzitara eramatea motibatuz (Azpiazu 1995a, 49). Aguirre Sorondok, aktibitate hauetan parrokietako seroren partehartzeak azaltzen digun flexibilitatea sarrerako esaldi egoki batekin azaldu zigun: "servía a los fieles en todo lo que estos requiriesen". Eta zerbitzu hauek, zenbait kasutan, argien piztu eta itzaltzeez gain hauei loturiko alderdi ekonomikoen administrazioa ere barneratu zezaketen: "disponer y vender la cera -en poblaciones pequeñas donde no había cerero- de la eskubilla para encender sobre los yarlekus" (Aguirre Sorondo 1995a, 110). 858 BUA 04 CD/001, 112 fot. 466 Araba aldera iraganez, Laudioko ermitetako serorak ere tenpluetako argiteriaren kargu harturik ageri zaizkigu; zehazten ez zaigun ermita bateko serorak, besteren artean, honako eginkizuna zeukan: "el cuidado de su lámpara de hojadelata, que habría de estar encendida las vísperas de las fiestas y en las fiestas mismas, por lo menos" (Navarro Ullés 1998 -1997-). Eta Iparraldera itzuliz baina XVIII. mendearen bukaera aldera helduz, Lafourcade-k 1778ko Arrangoitzeko (Lapurdi) parrokiako seroretxean zerbitzera sartu zen Gratianne Dufau seroraren posesio-agiria adibidetzat hartuz aipatu zituen seroren argiteriarekiko lanak: "Elle alumait et éteignait les lampes à huile et les cierges" (Lafourcade 1991, 31). Desport-ek, Iparraldeko serorei eta seroretxeei eskainiriko lan kolektibo berberean, Hiriburuko (Lapurdi) parrokiako seroren berri gehiago dakarzkigu, argiteriaren inguruan serorek zeuzkaten eginkizunen eta administrazioaren inguruko beste zenbait zehaztapen emanez: Ostegun Santuan parrokia kanpokaldean su bat pizteko ohitura zegoen antza, eta 1790ean motibo horregatik egin zitzaion 6 liberako ordainketa batek serorak su haren ohiturarekin zerikusiren bat bazeukala agertzen digu. Bestalde, koruko lanpararen suaren mantenua bere zaintzapean zegoen, eta halaber bere eskutan zegoen olioaren ornikuntzagatik urteroko 30 eta 80 libera bitarteko ordainketak egiten zitzaizkion (Desport 1991, 69). Administrazioaren alderdi honen inguruan, Debagoienean, parrokietan aurkitzen dugu berririk gehien. Bergarako San Pedro parrokiako serora zen Marina Garcia de Oruesagastik 1607an testamentua helarazi zuenean, zorren artean Catalina Lopez de Gallaizteguik eta bere alaba Maria Martinez de Amatianok ordaindu beharreko 14 dukat printzipaleko zentsu bat aipatu zuen. Zentsu hau San Pedroko hiru seroren alde helarazia izan zen, eta parrokiako Sakramentu Santuaren argiterian xahutu beharrekoa zen. Bere lana konplituki betez, beraz, artean ordaindu beharrean zeuden diruen berri eman zuen: “solo a pagado dos ducados para corridos y no mas y son de la yglesia de San Pedro”859. Parrokia berean zenbait urte beranduago serora izan zen Maria de Ondarzari Santos de Zabaletak Sakramentu Santuaren argiteriarako urteroko 78 libra olio ematen zizkion, eta 1622an serorak 1621 eta 1622 urteei zegozkien ordainketen ordainketa-karta helarazi zuen bere alde. Serorak, bide batez, olioa zegokion xedean xahutu zuela deklaratu zuen, aurrerantzean ere horrelaxe egingo zuela zin eginez860. Baina administrazio hutsaz gain, San Pedroko serorek negozioak ere egiten zituzten argiteriaren inguruan, bereziki argizariarekin. Argizari zaharrak, jada urtutako kandelenak, parrokiari erosten zizkioten, gero berriak egin, eta berriro parrokiari salduz. 1520-1521eko kontuetan Barrutiako serorari zenbait erreal ordaindu zitzaizkion “por derretir çiertos cirios e por fazer las candelas de las tinieblas e por el [palieso?] de ellas e del cirio pasqual”. 1527ko kontuetan serora berberak zenbait errealen zorra zeukan parrokiarekin, jaso izan zituen argizari zahar batzuk zirela eta 861. 1563an Ondarzako serorak argizari zaharraren 63 libra erosi zituen 3.780 marabeditan (ggb., 111 erreal), eta beste 6 erreal eta erditan, anibertsarioetan xahutu zenaren soberakina. 1570eko hamarkadan (ezin izan dugu data zehatza irakurri) egindako bisita batean bisitatzaileak negozio hauei erreparatu zien, eta salmenta hauei bukaera ematea agindu zuen, bidenabar, negozioak berak zertan zetzan azalduz: Otrosi el dicho señor Visitador sobre haber visto por las cu[entas] de este libro que en la çera que los mayordomos de la dicha [yglesia] uendian hazian gran fraude porque uendiendo çera de la yglesia que basta para su seruiçio a sesenta maravedis compraban a tres rreales y [me]dio. Para el rremedio de los suso dicho mandaua y 859 GPAH-AHPG 1/0102, 43r-47r. GPAH-AHPG 1/0228, 118v. 861 Bi kasu hauetan ezin izan dugu kopurua ondo irakurri. 860 467 mando a los maiordomos que son o fueren de aquí adelante que no bendan ninguna çera de la dicha iglesia si no es y fuere lo que sobrare sobre hauerse cunplido todo lo neçesario para el seruiçio de la dicha iglesia so pena de excomunion trina canonica moniçione premisa y de quatro çientos marauedis aplicados para la obra de la dicha iglesia862 Praktika hau ez zen Bergarako San Pedro parrokiakoa soilik. Argizariaren eta olioaren inguruan serorek zeramatzaten kontuen inguruko kontrol handiagoari buruzko bisitatzaileen aginduak Debagoieneko beste hainbat parrokiatan eman ziren: 1657an Elgetako Andre Maria parrokian argizariaren eta olioaren inguruko gastuak (kopurua eta prezioak) kontuetan aipatzea agindu zen, eta agindua eman ostean 1663-1664ko kontuetan olioaren gastuen berri eman zenean, hauek “por manos de la sorora de la Yglesia” xahutu zirela zehaztu zuten863. 1672an Oñatiko San Migel parrokian egin zen bisitan bertako bikarioari kontuak eskatu zitzaizkion, azken bisitan testamentuetan Sakramentu Santuaren argiteriarako egiten ziren olio dohaintzen kontuak eramatea agindu zitzaiola, eta agindurikoa bete ez zuela eta; bi dukateko isuna jarri zion bisitatzaileak. Halaber, serorari hamabost egunen barruan olioagatik jasoak zituen diruen berri eman zezala agindu zion, eskumiku meatxupean 864. Aurreko urteetako kontuetan, eman izan ziren olioaren eta argizariaren gastuen zenbait berri. Olioaren dohaintzak serorari ematen zitzaizkion, eta honek, xahuturikoaren berri ematen zuen. Argizaria berriz, bere kontu ipintzen zuen, eta parrokiak zegokion kopurua ordaintzen zion. Baina batez ere olioaren administrazioaz eta ornikuntzaz arduratzen zen. Zenbait kopuru emango ditugu, maneiatzen zituzten diruak zenbatekoak ziren ikusteko interesgarria baiteritzogu: 1565-1567ko kontuetan, serorak “solo” 24 erreal jaso zituen (olioa); 1567-1568koetan, 2349 marabedi (ggb., 69 erreal) (olioa); 1610ean, 84 erreal (olioa)865; 1621ekoetan, 6 libra eta ½ argizarigatik (“labrada”) 24 erreal ordaindu zitzaizkion; 1681ekoetan, 84 erreal jaso zituen (olioa). 1686az geroztik, agian zenbait urte lehenago bisitatzaileak eman zuen aginduagatik, ohitura aldaketa bat izan zen, lanparetako urteroko olio gastuaren ordainketa partida bakarrean egiteari ekin baizitzaion. Serorak dohaintzetatik jasotzen zuena zehaztu beharrean, hau, besterik gabe, olioaren ornikuntzaz arduratzera iragan zen; urte hartan, serorak 357 libra oliogatik 378 erreal jaso zituen; 1687an, 274 libragatik 322 erreal; 1688an, lanparetako eta “monumento”-aren argiteriako olioagatik 533 erreal eta erdi; 1689an 392 erreal (olioa); 1690ean, 301 libragatik eta Aste Santuan xahutu zenagatik 424 erreal eta 12 marabedi (olioa). 1699an “por el coste y conduccion de una carga de azeitte que pesso nueue arrobas y çinco libras” 55 erreal, eta 1702an, bere kabuz ekarri eta ordaindu zituen 9 arroa eta ½ oliogatik 332 erreal eta ½ ordaindu zitzaizkion866. 1759rako, parrokian "los señores comisarios de la fabrica" zirenek hitzarmen bat egin zuten serorari ehorzteetan olioagatik ordaindu behar zitzaizkionen inguruan, eta bertan, serorak honen ornikuntzaren inguruan zeuzkan etekinak desagerrarazi edo behintzat murriztu nahi izan zirela dirudi, ezen "se preuiene [que se?] ha de hazer al precio corriente de la tien[da]". Hau, "tienda" serora berarena zela ulertzen ez badugu noski, batere arraroa izango ez zatekeen posibilitatea867. Xehetasun gutxiagorekin bada ere, orain arte aipaturikoez gain baditugu Debagoieneko beste zenbait parrokiatako serorek argizariaren eta olioaren 862 BUA SP15/291-329, 312-313 fot. DEAH-AHDSS 2123/002-01, 110v-111r, 134v. 864 DEAH-AHDSS 3691/001-00, 204v-205r. 865 DEAH-AHDSS 3690/001-00, 139v-393v. 866 DEAH-AHDSS 3691/001-00, 24v-292r. 867 Ikus aipua eta azalpenak VI. 1.5.3. azpiatalean, 508 or. 863 468 administrazioan izan zuten partehartzearen inguruko beste zenbait berri ere. Oñatin bertan, auzoetako parrokietako adibide bat daukagu, Urrexolako Andre Mariaren parrokian. 1589-1590eko kontuetan argiterian xahutzeko 11 erreal eman zitzaizkion serorari maiordomoaren eskutik, eta 1590-1591koetan berriz, maiordomoa eta serora izan ziren 35 erreal eta laurdeneko balorea zeukan olio kopurua argiteriaren gastuetarako jaso zutenak, “como ellos lo confesaron y se aueriguo ser uerdad”868. Arrasateko San Juan Bataiatzailea parrokiako 1654-1655eko kontuetan Sakramentu Santuko argiteriaren olioagatik Francisca de Billar serorari 110 erreal ordaindu zitzaizkion, eta 1656koetan, 1656-1657koetan eta 1657-1658koetan ere, kontzeptu beragatik beste zenbait ordainketa egin zitzaizkion869. Antzuolan, Gure Errukizko Ama parrokian, 1756ko kontuetan “por renobar treinta y tres libras y quarteron de cabos de cera” Teresa de Benitua serorari 66 erreal eta erdi ordaindu zitzaizkion, eta 1760koetan berriz, 24 libra eta ¾ argizarirekin beste hainbeste egiteagatik, 49 erreal eta ½. 1765eko eta 1770eko kontuetan ostera, lan berbera egiteagatik seroratzat aipatu ez zen beste emakume bati egin zitzaizkion ordainketak, Maria Josefa de Ezpeletari. Eta azken urte horien bitartean, badira argizariaren salerosketen inguruko beste zenbait partida ere, baina nork erosi eta nork saltzen zituen zehaztu gabe. 1770ko kontuen ondorengoetan, jada “maestro cerero” bati erosi zitzaizkion argizariak (beste behin, aldaketa hauen atzean 1769ko desagerrarazte aginduaren testuingurua zegokeen)870. Eta hara non, argiteriako argizari eta olioen inguruko administrazioak eta bestelako negozioek parrokietako seroren ezaugarri amankomun izaterako bidea zeramatenean, serorekin hainbestetan gertatu ohi den lez, salbuespena agertzen zaigun. Antzuolan zenbait urtetan Maria Josefa de Ezpeletak argizariaren kontuetan parte hartu zuen bezalaxe, Eskoriatzako San Pedro parrokian ere, parrokiako zerbitzuaz kanpoko beste emakume bat aurkitzen dugu argizariaren inguruko kontuetan parte hartzen. Bertan, 1703-1704ko kontuetan, Ana Maria de Ysasi zelako bat ageri zaigu honako lanetan: Ytten veintte y çinco rreales pagados a Ana Maria de Ysassy por la ocupazion que tubo en componer las quatro hachas por auerse quebrado y anadido dos libras de zera amarilla, ademas de lo que pessauan las quebras y lo demas por la merma de la cera y echuras871 1709ko kontuetan ere emakume berbera ageri zaigu, argizariaren ornikuntzagatik egin zitzaizkion zenbait ordainketa medio 872. Ondorengo orrietan ikusiko dugun lez, urte haietan parrokiako serora (“sacristana”) zenak ohialekin zerikusi gehiago zuten beste langintza batzuei ekitea nahiago zuen, argizarien kontuekin ibiltzea baino. Serorei buruzkoak ikertzerakoan salbuespenak ia araua direla onarturik, kasurik gehienetan, maila ezberdinetan eta eskumen ezberdinekin, serorek Debagoieneko parrokia eta ermita gehienetako argiteriaren administrazio eta ornikuntzan parte hartzen zutela esan dezakegu. Zenbaitetan, gainera, Bergarako San Pedro parrokian ikusi ahal izan dugunez eta Elgetako Andre Marian eta Oñatiko San Migelen bisitatzaileek agertu izan zuten mesfidantzak ere iradokitzen duenez, argiteriaren inguruko lanek zenbait negozio eta etekinetarako bidea ere ematen zuten. 868 DEAH-AHDSS 3150/002-01, 4v-7r. DEAH-AHDSS 4824/001-03, 21r-33v. 870 DEAH-AHDSS 1263/003-01, 174v eta hurr. 871 DEAH-AHDSS 2253/001-03, 18v. 872 Ibid., 54v. 869 469 VI. 1.4. Ehunak, ohialak eta arropak Atal honetan seroren aktibitate hauek espezifikoki tenpluen ondasunekiko loturan nola burutu izan ziren ikusteaz arduratuko gara, baina ondorengo ataletan emango dugu zabalago, ehunen, ohialen eta arropen inguruko aktibitateek seroren aktibitate ekonomiko eta sozialen testuinguru orokorragoan izan zuten garrantziaren berri. Berez, zentzu honetan eskuratu ahal izan dugun informazioa, jada parrokietako ohialen administrazioari buruz esandakoez beste, nahiko urria da, tenpluen jabegoko ehun, ohial eta arropekin serorek burutzen zituzten konponketa nahiz joskintza lanen berri handiegirik ez baitzen parrokia eta ermitetako liburuetan jaso izan, eta protokoloetako dokumentazioari buruz ere, seroren testamentuetan tenpluen alde egin ziren ehun, ohial eta arropen dohaintzen salbuespenez, beste hainbeste esan liteke. Serorek alor honetan burutzen zituzten aktibitaterik gehienak, gainera, jarlekuen zerbitzuari loturik egon ohi ziren, edo bestelako salmenta eta dohaintza pertsonaletan gauzatzen ziren. Eta jarlekuetako ehun eta ohialak, ez ziren tenpluen jabegokoak izan ohi, partikularrenak edo serorenak baizik. Hauei buruzkoak aktibitate laikoen artean ondasun hauei eskainiko diegun atalean azalduko ditugu873. Atalari ekiteko baina, Nabarnizeko (Bizkaia) hil-ohialaren inguruko ikerketa batean heriotzaren inguruko arropa eta ohialen produkzioaren inguruan autoreek egin zituzten zenbait hausnarketari leku egingo diegu, hain zuzen ere, atal honetan eta zerbitzu partikularreko ehun, ohial eta arropei eskainiriko beste atalean jasoko ditugun datuek berretsiko diguten uste -edo lanerako hipotesi- bat egoki planteaturik ageri baitzaigu: Este protagonismo en los ritos funerarios [serorena], nos permite ahondar en la suposición de que en torno a este cargo podría existir una producción especializada de paños funerarios y eclesiásticos, tanto para el uso de la propia parroquia o ermita como para su comercialización entre los feligreses. Esta industria podría encontrarse en manos de la serora o al menos bajo su control. Nuestra suposición se ve arropada a su vez por la independencia económica con que contaban estas mujeres, ya que por su trabajo recibían un sueldo dotado por la Iglesia y cobraban en especie a las familias de los finados (trigo, maíz y lino). La independencia económica les permitiría acceder a la adquisición de productos ajenos al territorio, que el comercio proveía en cantidad, generando una producción no solo especializada sino de calidad, y con ciertos visos de esclusividad, cualidades, todas, esenciales en los paños funerarios (Jiménez Ochoa de Alda; Mujika Goñi 1999, 378) Esan bezala, uste edo hipotesi tankeran formulaturiko adierazpen hauek, serorek joskintza eta ehungintza aktibitateetan jokatzen zuten paperarekiko (produkzioa / aktibitatearen gaineko kontrola), heriotz-errituetako ohialen espezializazioarekiko, nahiz aktibitate komertzialetan zeukaten partehartzearekiko, serora askoren kasuan zuzenak direla berretsiko dugu jarraian. Hala, adibide aski garbi bat ematearren, Zalduendoko (Araba) ospitalean serora zen Catalina de Luzuriaga 1564an izurriak jota hil zenean, bere ondasunen kargu hartzerakoan "que se trataba en vida de beata y hera costurera" aipatu zuten (Arza Alday 2006, 44). Oraingoz, atal honetan, tenpluen jabegoko ehun, ohial eta arropekikoak ikusiko ditugu. Datuak, esana dugunez, ez dira gehiegi; baina hala ere, aski esanguratsuak zaizkigu aipatu berria dugun egoera modu egokian eta behar besteko sendotasunez bermatu eta berresteko. 873 547 eta hurr. or. 470 Orain arte beste hainbatetan eraman izan dugun ordenari jarraiki, Bergarako San Pedro parrokiako berri batzuekin ekingo diogu, bertan aurkitu baititugu gainera atal honi dagozkion datu gehienak. 1545ean bisitatzaileak eman zituen aginduetariko bat ohialen berrerabilpenari buruzkoa izan zen: Yten por quanto visitando la dha. Yglª. de San Pº hallo q. avia muchas sabanas demasyadas q. se perdian en la dha. Yglª. y las seroras se aprovechavan dellas, su md. mando al cura e mayordomos q. dexando las mexores sabanas de la dha. Yglª. ... dobladas pª cada altar todas las otras vendan en almoneda pª probecho de la dha. Yglª. (Sorondo 1994, 294) Argizariarekin bezala, San Pedroko serorek parrokiako ohialekin ere negozioren bat egiten zutela dirudi; edo bisitatzaileak behintzat, hala uste zuela. Honekiko, gogoan izan dezagun goraxeago jaso dugun Berastegiko (Gipuzkoa) parrokiako seroraren kasua, zeinak, 1738an eliz-kabildoarekin finkatu zuen hitzarmenaren arabera, "de los linos que se recogieren añalmente en el Diezmo que les toca a dichos señores del Cabildo" bere partea jasotzen zuen, aurretik sekula idatzi gabea izan zen arauaren indarrez (Garmendia Larrañaga 2008 -2007-, 429). Ez litzateke harritzekoa izango Bergarako San Pedro parrokian ere XVI. mendean tankerako ohiturak jarraitu izatea, eta hau bisitatzailearen gustokoa ez izatea. 1553an berriz, azken parrokia honetara itzuliz, bisitatzaileak eman zituen aginduen artean jendeak dohaintzan emanak zituen arropen inbentarioa egitearena ere eman zen, eta bertako bikarioari aginduaren betekizuna agintzeaz gain, hauek seroren eskutatik kendu eta egoki zeritzon beste norbaiten esku uzteko ere agindu zion. Honen arabera, 1545eko agindua gorabehera, serorek jendeak dohaintzan ematen zituen arropak jasotzen jarraitzen zutela ikusten dugu; honek ere ohitura bidez finkatua zegoen jarduera eta etekinak zirela pentsatzera garamatza874. 1574an izan ziren gastuetan berriz, Oruesagasti “menor”-eko serorak parrokiako meza-mutilendako egin zituen bi alkandoragatik egin zitzaion ordainketa ageri zaigu, ggb. 15 erreal eta erdikoa 875 . Bergarako San Pedron serorek jasotzen zituzten jendearen dohaintzazko ohialek parrokian izan zezaketen xedearen inguruko zalantzak (agian bisitatzaileak berak ere izan zituenak), Oñatiko San Migeleko elizako kabildoak, bisitatzailearen serora kanporatzeko 1637ko aginduaren aurrean, 1638an seroraren auzitegietako defentsarako helarazi zuen ahalorde batean argitu dakizkiguke. Bertan aipatu ziren seroraren eginkizunen artean, honakoa zegoen: “cojer linos que dan personas particulares uezinos de la dicha uilla por su deboçion y con su procedido aze sabanas de lienso para la dicha yglesia”876. Bergarako kasuan ere, ziurrenez, ez zen egoera bisitatzaileak ikusi uste izan zuena bezain okerra izango. Ohialen batzuk eurendako ere hartuko zituzten, baina parrokiarako ohialak egiteko ere erabiliko zituztela pentsa liteke. Eskoriatzako San Pedro parrokian aktibitate hauen XVIII. mendeko adibideak ditugu; 1709ko kontuetan, Mari Miguel de Lazagabaster serorari bere senar sakristauak Gasteizetik ekarritako “tres ochauas de zeda negra [...] para adrezar los ornamentos negros”-ekin egindako joskintza lanengatik 2 erreal eman zitzaizkiola ageri zaigu. 17231724ko kontuetan berriz, Concepcion de Ysassi Ysasmendi serorari bi partidatan 90 erreal ordaindu zitzaizkion, parrokiarako hainbat ohial eta ornamentu egiten hartu zituen lanengatik: por coser aluas, y manteles que se hicieron para la parrochia con los rrecados que trajo, para ella, la dicha Antonia de Belategui [...] por el trauajo de hazer dos paños 874 BUA SP2/173-431, 322 fot. BUA SP15/291-329, 309 fot. 876 GPAH-AHPG 1/3102, 61v. 875 471 del pulpito uno, encarnado, y otro blanco de Damasco, de unos hornamentos biejos, que hauia en dicha yglesia, y un frontal para el altar de San Joseph, en que suplio seda, y lo demas877 Joskintza lanak egiteaz gain, beharrezko ehun eta ohialen ornikuntzaz ere arduratzen zen. Aktibitate hauen inguruan jaso ahal izan ditugun berririk zabalenak 1769ko seroren desagerrarazte aginduaren atarian kokatzen dira, 1768an, Oñatiko San Migel parrokian urte hartan egin zen –eta aurreko atalean aipatu dugun– Maria Gabriela de Sarraoa serora berriaren esku uzten ziren ohial eta arropen inbentarioan; izan ere, dokumentuan, inbentarioa egiteaz gain, ematea ze baldintzatan egiten zen ere zehaztu baitzen, ohial eta arropen inguruan parrokiako serorak zituen hainbat betekizunen berri emanaz: Primeramente ha de ser obligacion de la serora el hazer los Roquetes blancos de los Acolitos y el que lleba la cruz Ytt. Asimismo ha de ser de su obligacion el remendar toda la ropa blanca de la sachristia como son, Albas, Amitos, Purificadores, Corporales, y Paños de manos; siendo de su obligacion el limpiar todas las ueces que le embiare el sachristan de esta Yglesia sin que tenga por ello pretension de Jauon ni otra cosa alguna Ytt. Asimismo haian de ser de su obligacion el poner y hazer los sacos para recoger el pan segun costumbre [...] Ytt. Asimismo ha de tener obligacion de Limpiar los manteles del Altar maior y su creencia, como asimismo el del Altar del Rosario, San Antonio San Pedro, y San Nicolas878 Labur esateko, parrokiako arropa eta ohial gehienen garbiketaren eta konponketaren kargu behar zuen serorak hartu. Ermitetan ere burutzen zituzten lan hauek, eta Bergaran, Murinondoko Andre Maria ermitan 1626an egin zen inbentarioan, seroretxean ehungintzarako zizeilu bat zegoela ikusten dugu; alor "partikularrekoez" beste, ermita bertako ohialak egiteko ere balio izan zuela pentsa liteke, gainera, ermitako ondasun bezala jaso zen eta 879. Leintz Gatzagako Dorletako santutegiko serorei 1700ean egin zitzaien arautegiak ere ematen digu aktibitate hauen inguruko beste berririk; bertan serorei esleitu zitzaizkien betebeharretariko bat, izan ere, “el azer todos los manteles y sauanas y demas lienzos que hubiere menester para altares y sacristia de la dicha Yglesia para su maior adorno” izan baitzen880. Datu hauek, gehiegi ez izanik ere, serorek tenpluak ohialez eta arropaz ornitu eta atontzeko egiten zituzten lanen agergarri zaizkigu. Nahiz eta alor honetan izan zezaketen parte hartzea esanguratsua izan zela pentsa litekeen, ez zen gaur egunean Debagoienerako eskura ditugun iturri dokumentaletan gehiegitan jaso; ez behintzat nik kontsultatu ahal izan ditudanetan. Eta hala ere, azpimarratua dugunez, esangura handiko datuak ditugu. Hartuko diogu neurria -hobe- ondorengo ataletan ere aktibitate honek seroren artean izan zuen garrantziari. 877 DEAH-AHDSS 2253/001-03, 119r-120v. OUA Z 1088.3, f.g. 879 BUA 04 CD/001, 137 fot. 880 DEAH-AHDSS 2568/000-00, 65r-65v. 878 472 VI. 1.5. Heriotz-errituetako eta bestelako iragate-errituetako testuingurua eta etekinak Heriotz-errituetako partehartzea serorei buruz jardun izan diren autore gehienek –guztiek ez esatearren– azpimarratu izan duten aktibitatea da. Ez gara beraz autore hauen aipamenetan luzatuko, zuzenean serorei buruzko bibliografia espezifikoari erreparatzea genuke errazena. Atal honetan testuinguru sozial eta erlijioso hori izango dugu ikergai, baina propioki hileta eta bere inguruko errituak erlijioa, sineskerak eta hauei loturiko boterea ikergai izango diren atalerako utziko ditut, hemen aspektu sozial eta ekonomikoei gehiago erreparatuz, eta bestelako errituei ere leku eginez. Hilobi ere baziren jarlekuak, testuinguru hartan, ardatzezkoak ziren; zerbitzua, batez ere, parrokietako serorei zegokien, herriko familia ezberdinei zegozkien jarlekuak bertan kokatu ohi baitziren. Jarleku hauek aldareekiko zeukaten antolakuntzak, bestalde, herriko familien arteko botere erlazioa era sinbolikoan adierazten zuen; aurrean boteretsuenak, eta atzera joan ahala, herriko botere eskalan maila baxuagoetan zeudenak. Baina noski, erlazio hauek mugikorrak ziren, eta posizionamenduaz gain, jarleku bakoitzean ipini ohi ziren arbasoen gurtzarako elementuek ere eragiten zuten boterearen adierazpenean. Espazio honetako errituekin bat, jaiotzari, ezkontzari eta bestelako errituei zegozkienak ere izan dira hainbatetan aipagai, baina gehienetan oso azalpen laburrekin. Orain darabilgun ikerketa zehatzaren kasuan ere bilduriko informazioa aipatzera baino ez gara mugatuko, arrazoi garbi bategatik: heriotz errituen alboan, jaiotzen eta ezkontzen inguruko aktibitateek seroren etekinetan zeukaten pisu sozial eta ekonomikoa, askoz mugatuagoa zela dirudielako. Onartu beharrean gaude, edonola ere, hau erabateko ziurtasunez berresteko, besteren artean, jaiotzen eta ezkontzen liburuen jarraipen ertsia egin beharko litzatekeela; baina hau ere ezin izan dugu burutu, ikerketaren mugak direla eta. Edozein kasutan, bataioetan behinik behin, serorak amabitxitzat askotan jardun ohi zirela jada azpimarratu izan da. Eta azaltzen dihardugun kapituluetan ageriratuz doan eta joango den serora askoren gaitasun ekonomiko esanguratsuari erreparaturik, ez da batere arraroa hala izatea; izan ere, amabitxi lez serora bat izatearen prestigioaz haratago, serorek gurasoen faltaren aurrean eskain zezaketen babes sozial eta ekonomikoa, hazkuntza egoki baterako oso garrantzitsua izan baitzitekeen. Bataioetan hartzen zituzten lanen deskribapen aski labur bat Ataunen (Gipuzkoa) jasoriko ohiturena dugu: "asistir a las funciones de bautismos y acompañar a las comadres y llevar el tuerzo de cera, lienzo y pan que acostumbran entregar dichas comadres, etc." (Arín Dorronsoro 1929, 47). Sorazuk, Gaintzako (Gipuzkoa) parrokiako seroren eginkizunen artean, hedatuxeago azaldu zizkigun bataioekikoak: - Norbaiten bataiorakoan, kanpaia jotzen zuten. - Haurren bataiorakoan, aitak eta eta aitajaun-amandreak kandelarekin laguntzen zietenean. - Berdin, haur bataiatuarekin ama bera, berrogei egunera "Elizan sartzea" ospatzean. - Elizan zeuden San Jose eta Andre Mari irudiei kandela bana piztu, bataiatu berriaren sendiaren aldeko bedeinkapena eskatuaz (Sorazu 2009 -1993-, 23) Laudioko (Araba) seroren berri eman zigun Navarro Ullések bertako serorak hainbatetan aurkitu omen zituen amabitxitzat aritzen, eta beraien eta bestelako ohizko amabitxi eta aitabitxien inguruko zenbait azalpen interesgarri eta zentzudun ere eman zizkigun: Está claro que la actuación de las "frailas" como "madrinas", fue a mero título de "testigos" del acto, y no con el sentido representativo que tienen hoy día. Se utilizaba a estas mujeres en los bautismos por estar a mano, como sucedió con "Susana la 473 hospitalera" que prestó igual servicio en el año 1552, y que pudiera ser la "Susana de Larrabe" que aparece unos años después cumpliendo las mismas funciones de "madrina". Junto a ellas y en calidad de "padrinos" fueron asiduos Iñigo de Zubiaur "estudiante" y distintos "abades", como Domingo Abad de Urrutia o Pedro Abad de Larrea (Navarro Ullés 1998 -1997-)881 Honen arabera, seroren bataioetako partehartzeak ez zukeen agian esleitu dioguna besteko esangura sozialik izango, zenbait lekutan tramitea burutzera baino ez baitziratekeen mugatuko; baina jasoko zuten ziurrenez emolumenturik paper hori betetzearren ere. Aranak ere "frecuente" bezala aipatu zuen serorek amabitxitzat izan ohi zuen partehartzea, Sumbilla, Elgorriaga, Ituren (Nafarroa) eta Gordejuela (Bizkaia) bezalako lekuetako adibideak aipatuz, eta ia parrokiako liburu guztietan adibideak aurkitu litezkeela baieztatuz; beraien partehartzea familien aldetik ohoragarritzat hartua zela ere bazioskun (Arana 1992, 102). Aranak berak, jaunartzeetan zeukaten partehartzea ere izan zuen aipagai (Arana 2002, 847), eta baita Azpiazuk ere, Urretxuko parrokiako serorari buruz ziharduela (Azpiazu 1995a, 49). Lapurdiko lekukotasunak ere heldu zaizkigu; Hiriburuko parrokiako serorez ziharduela, Desportek serorek beraien arduregatik espeziatan (garia, artatxikia,...) ordaina jasotzen zuten aktibitateen artean jaiotzak aipatu zizkigun (Desport 1991, 72), eta Gracie Lafittek eta Josiane Merschek, Arbonako serorak bataioetan amabitxitzat ageri ziren XVIII. eta XIX. mendeetako zenbait adibide jaso zituzten (Lafitte; Mersch 1991, 55-57). Jaiotza eta bataioekikoak bukatzeko, interesgarria deritzot Iparraldean Duvert-ek jaso zuen ohitura bat aipatzeari. Arberatze-Zilhekoa inguruan kokaturiko ohitura dugu hau, eta bertan, serora lehen bataioaz arduratzen zen: umea etxeko ur bedeinkatuarekin bataiatzen zuen (etxe guztietan zuten ur bedeinkatuarendako txokoa), eta egunari zegokion santu edo santaren izena ematen zion. 8 edo 10 bat egun beranduago jasotzen zuen elizako bataio “ofiziala”, bertan behin betiko izena ematen zitzaiolarik (aurrekoa aldatu edo mantenduz) (Duvert 1989, 407). Kasu konkretu honetan serora emagina ere bazen, eta lanbide hau beste emakume batekin banatzen zuen: serora Arberatzekoetaz arduratzen zen, besteari ostera Zihlekoakoak zegozkiolarik. Nahiz eta –Duvert berak zehazten duen lez– emagin lanak seroren ohizko eginbeharretan sartzen ez ziren, lehen bataioa seroren esku izatearen ohitura, ez dirudi lekuz kanpo dagoenik. Izan ere, eta dagokigun eremura etorriz, Kalagorriko konstituzio sinodaletaz dihardugularik, jada 1555.en urtetik behintzat emaginei bataioa ematen erakutsi behar zitzaiela ezarri baitzen, jaioberrien heriotzen maiztasuna zela eta (kasu horretan soilik bataiatu zezaketen) (Luco 1555, 76 fol.). Baserri eremuetan askotan gertueneko pertsona erlijiosoa serora bera izan ohi zela aintzat hartzen badugu, oso litekeena da auzokideek, bataio ofiziala egin artean, “lehen babeserako” bataio hauetarako serorarengana joan izana, emagina ez bezala, hau pertsona erlijiosotzat ere hautematen baitzen. Gainera, serorak askotan bizilagunei jaiotzaren berri kanpaiaren bidez emateko eginkizuna ere bazuenez, abisua jasotzen lehenetarikoa zen, lehen bataioa testuinguru honetan kokatu zitekeelarik. 881 Areago, parrokian bataioetako amabitxiekiko zegoen hautemapenaren inguruan 1740an eman ziren azalpenak ere jaso zizkigun, inongo zalantzatarako biderik uzten ez dutenak: "En el 'Libro de Baptizados de esta Iglesia Parroquial de San Pedro de Lamuza cuyo principio es el año 1740' se hace la siguiente advertencia: 'Nota, que según la costumbre que se observa en esta Yglesia en los Baptismos solemnes, ninguna Madrina contrae parentesco espiritual pues; aunque según estilo se especifican por sus nombres y apellidos por tales Madrinas en las partidas, no hacen otra cosa que asistir presentes al acto con vela encendida y paño blanco que sirven para las ceremonias. Y si en adelante sucediere otra cosa, se deberá advertir y anotar con distinción. Y para que conste, esta advertencia pongo aquí y firmo = Francisco de Rotaeche'" (Navarro Ullés 1998). 474 Jaiotzez eta bataioez beste, Desportek, Hiriburuko (Lapurdi) serorek ordaina jasotzen zuten aktibitateen artean ezkontzak ere baitaratu zituen (Desport 1991, 72), eta Gipuzkoa aldera iraganez, Sorazuk iturri etnografikoetatik jasotako Gaintzako ohituren deskribapenak, ezkontzaren errituan serorei zegozkienen zenbait xehetasun helarazten dizkigu: - Ezkontza elizkizunetan bera izaten zen testigu nagusia; eta ezkonberriei berak jartzen zien "uztarria" (zapi zuria) buru (emaztegaiari) eta bizkar gainean (gizonezkoari). - Ezkongaiek ekarritako eraztunak eta arrak zapi zuriko bandejetan prest jarri (Sorazu 2009 -1993-, 23) Heriotzari loturiko funtzioei dagokienez; gaixoen olioduran ere parte hartzen zuten, Saint-Martinek jaso zuen 1552ko aipu baten arabera882: "Responderán a las oraciones propias del Sacramento facilitando la descubrición de las partes del cuerpo que han de recibir los óleos, así como también tener preparadas las vedijas de hilo necesarias para dicho óleo" (Saint-Martin 1976, 162). Aranak ere izan zuen gaixoen oliodura aipagai (Arana 2002, 847). Azpiazuk berriz, aipatu ditugun jaunartzeez gain, jarlekuetako lanez gain serorek gaixoen olioduran zeuzkaten lanak beraien betebehartzat hartzen zirela ere agertu zigun, Urretxuko (Gipuzkoa) parrokiako seroraren betekizunen deskribapenean: "acompañar los sacramentos de la comunión y estremaunçión de día y de noche, poner las sepulturas donde se ofreçen algunas onras los çirios y candelas". Parrokia honetako seroraren eginbeharren artean, bestalde, mezetako jarlekuetako betekizunen kontuen kargu hartzea ere bazegoen; 1582an bertako serorei sakristiarako sarrera debekatzeko saiakera egin zenean sortu ziren arazoen azalpenetan ageri zaigu hau: "la serora tenía a su cargo avisar al vicario y beneficiados 'para ocuparse de hazer los ofiçios populares [...]'" (Azpiazu 1995a, 49-50). Ataunen jasoriko ohiturek ere, gorpuen atontzeaz gain, seroren beste ardura honen berri ere ematen digute: asistir después de las misas en todo en año para enseñar al sacerdote que baja a los responsos de las sepulturas en cuáles de ellas se ha de cantar o rezar el responso según la costumbre; desatar los pies y manos a los cadáveres y cubrir la cara con algún lienzo al tiempo de dar tierra (Arín Dorronsoro 1929, 47) Azkenik, Iparraldetik bereziki, funtzio guzti hauek seroren eginkizunen artean aipatu zizkiguten autoreekin egiten dugu topo; Duvertek, etnografia eta historia uztartuz jaso zituen datuen azalpenetan, heriotzarekin bat, jaiotza eta ezkontza ere izan zituen aipagai: C'est elle qui donne la croix que vient chercher le premier voisin d'un mort, qui annonce, par la cloche, la nouvelle aux environs, qui prépare l'église pour les funérailles, qui assiste les femmes en deuil, qui gère des offrandes de lumière à cette occasion et qui peut remplacer la maîtresse de maison dans ces rites. C'est elle qui peut "officier", à l'autel, un jour de mariage, qui peut décider du prénom d'un enfant même si, à l'église, il en reçoit "officiellement" un autre (Duvert 1991, 5) Lafourcade-k berriz, jarlekuetan eta hauetako argi eta eskaintzen mantenuan zeukaten papera aipatzeaz gain, Iparraldeko seroren partehartzea elizako zeremoniarik gehienetara hedatu zigun, Duvertek berak ere egin bezala (Duvert 1991, 5), beraien lekua apezeme batenarekiko konparatuz: Lors des céremonies religieuses, messes, vêpres, baptêmes, mariages, enterrements, processions ou autres, elle était la maîtresse de cérémonie, réglant leur 882 Zoritxarrez, autore honek, ikertzailea baino idazlea izanik, ez zigun aipuaren iturria xehetasunez adierazi; alabaina, Webster-ek ematen digu behar duen iturriaren berri, aipu xumeagoa jasoz, baina 1552ko gaixoen oliodura zeremonia Baionako katedralekoa zela zehazturik: Dubarat-en Le Missel de Bayonne de 1543 (Pau, 1901). 475 déroulement et respectant un rite traditionnel. Elle distribuait le pain béni à la messe où elle tenait une place comparable à celle du curé qui distribuait la communion (Lafourcade 1991, 32). Ogien jasotzea eta banaketa komunioaren banaketarekiko parekatzen duen azken konparazio honi 1738ko Berastegiko (Gipuzkoa) parrokiako kabildoaren eta bertako seroraren arteko hitzarmen batek ematen dio azalpen deskriptibo egoki bat; bertan, parrokiako seroraren neskamearen lanak azaltzerakoan, argi eta garbi ageri zaigu ogiak eta argizariak jaso eta hauek benefiziodunen eta serora nagusiaren artean banatzea azken honen eginkizuna zela (eta berak ere, jasotzen zuen noski bere partea): por el trabajo de levantar los sacos de pan desde la iglesia a donde la habitación de la serora en donde se hace la repartición de dichos emolumentos hayan de tener y tengan obligación dichos señores del Cabildo de dar [...], y por el trabajo que se le da a dicha criada en hacer el sorteo de pan y cera entre los cuatro de dichos señores del Cabildo o sus amas [...] (Garmendia Larrañaga 2008 -2007-, 430) Nabaria dirudi, zenbait lekutan behinik behin, eliztarrengandik jasotzen ziren ogi eta argizarien administrazioa seroren esku zegoela. Ikusiko dugu aurreraxeago, jarlekuetako heriotz-errituen etekinei zehaztasunez erreparatzerakoan, Elgetan gertaturiko kasu bat ere, seroren faltak benefiziodunek jaso ohi zituzten ogizko emolumentuengan zeuzkan ondorio larriak agertzen dizkiguna. VI. 1.5.1. Jarlekuen zerbitzua eta heriotzaren testuingurua Behin gainbegiratu hau burutu eta jaiotzetako, jaunartzeetako, ezkontzetako, eta bestelako erritu komunitarioetan zeukaten partehartzea garbi utzirik, kokatu gaitezen heriotzaren eta bere errituen esparru espezifikoan. Jarlekuetako gurtza, funtsean, arbasoen eta leinuaren gurtza zen. Gurtza hau jatorrian etxeetan –etxekoandreen baratzetan– kokatu izan zen, eta XIII. mende inguruan hildakoak parrokietako jarlekuetan nahiz –beste espazio batzuetako ohituraren arabera– inguruko hilerrietan ehorzteko ohitura orokortu zenean, kultu partikularrak espazio komunitarioaren baitan antolatu ziren. Horren adierazgarri nabarietako bat etxe bakoitzeko jarlekua etxe beraren partetzat hautematea, eta esaterako, etxea saltzekotan, jarlekua ere, etxearen parte zen heinean, berarekin batera saltzea dugu (Rubio de Urquía 1996, 32 eta hurr.). Ohikoena hau izanik ere, arau hauek ez ziren beti hain zurrun mantendu, eta ikusiko ditugu jarlekuen salerosketan ibili izan ziren seroren kasuak ere. Jarraian ikerketa batez ere Bizkaian eta Gipuzkoan ohizkoa zen egoerari begira burutuko badugu ere, hau da, hildakoak elizen barruko jarlekuetan ehortzi ohi ziren lekuetako ohiturei eta hauen bilakera historikoari erreparatuko badiegu ere, Aro Berrian elizen kanpokaldean ehorzteko ohitura izan zuten lekuen erakusgarritzat eta ikuspegi konparatibo bat jasotze aldera, interesgarria zaigu Iparraldera begira jartzea. Izan ere, bertako hilerrietako ehorzte-ohituren joera nagusia Hegoaldean ez bezalakoa izan baitzen; Iparraldean hilerria askotan elizari atxikia egon ohi zen (eta egon ohi da), Hegoaldean gehienetan izan ohi zenaren kontrara. Elizen barruan ehorztearen ohitura ez zen hainbeste hedatu, eta agian honi loturik, hilarri edo estela funerarioen tradizioak jarraikortasun sendoagoa izan zuen Hegoaldean baino, non XIII-XVIII mendeen bitarte horretan, jarlekuan ehorzteko ohitura izan zen nagusi. Iparraldean ere, alabaina, elizaren barruko espazioaren –eta jarlekuen– banaketaren ardura seroraren esku mantendu izan zela ikusten dugu; horrela, kanpotarren bat elizkizunetara baldin bazetorren, andereserorari galdetu beharra zion, ze lekutan kokatu zitekeen (Duvert 1989, 402). Halatsu, elizari atxikiriko hilerrian ere, norbaitek ehorzleku berri bat zabaldu nahi zuenean, 476 serorari eskatzen zitzaion baimena, eta honek adierazten zuen kokapen berria (Ibid., 401). Baina daramagun azalpenarekin jarraituz; hala gertatu zen lekuetan, hildakoak elizaren barruko espazioetan ehorzteko ohitura orokortzearen prozesua kultuen bilakaera sinkretiko baten baitan eman zen, eta arimaren eta heriotzaren inguruan Erdi Aroan eta Aro Berrian zehar Elizaren aldetik sostengatu ziren sineskerek eurek ere, hein handi batean, norabide horrekin bat egin zuten, prozesua bideratuz. Purgatorioaren inguruko sineskerak, esate baterako, arimaren aldeko errituek artean ase gabeko arima pekatariaren irudiarekin, prozesu horren baitan txertatzen dira. Jarlekuko kultua, funtsean, hildakoaren arimarendako argia eta ogia ematera bideratua zegoen, hauek, zerurako bidean behar zuten elikadura izpiritualaz eta hartu beharreko bidea ezagutzeko argiaz hornitzen baitzituzten (Barandiaran 2003 -1984-, 152). Jarlekuetako kultua, berez, etxe bakoitzeko etxekoandreari zegokion. Berari zegokion etxeko hildakoen gurtza, eta jarlekua jabez aldatzen zenean nahiz etxekoandre zaharra berriak ordezkatzen zuenean, posesioa hartzeko eta etxeko hildakoei aurkeztu eta errespetua azaltzeko errituak egiten ziren. Etxekoandreei jarlekuetan zegozkien betekizunekiko, serorek erlazio ezberdinak landu zituzten. Alde batetik, diru edo espeziatan eginiko ordainketen truke etxekoandrea ordezkatzen zuten, askotan, beharrezko ohialak, eta are ogiak eta argizariak ere euren aldetik ipiniz. Guzti hau ere, noski, ordain truke izaten zen, eta seroren testamentuetan ikusi ahal izan dugunez, pertsona asko izaten ziren zordun zerbitzu hauek medio. Beharrezko gauza guztiak, seroretxeetan edo parrokietan izaten zituzten kutxatan gorderik izaten zituzten. Leku batzuetan, meza hasi aurretik, etxekoandreak heltzen zirenerako jarleku guztiak atondurik uzteaz arduratzen ziren. Alderdi hau bereziki garrantzitsua izan zen etxe nagusien kasuan. Askok jarlekuaren zerbitzurako urteroko soldata ordaintzen zioten serora bati, eta hau, jarlekuari zegozkion errituen betekizunaz eta handitasun eta garrantziaz arduratzeaz gain, jarlekuen boterezko testuinguru sinbolikoan familiak zuen lekua defendatu eta aldarrikatzeaz ere arduratzen zen. Beste kasu batzuetan serora ez ziren emakumeek ere betetzen zituzten ordezkapen lanak, eta baita hirugarren ordenako serorek edo “terzerek” ere. Serora partikularrez besteko erlazio hauek “alokairuzkoak” izaten ziren normalean. Bestelako emakumeek lan hauetan parte hartzeak ere sortu zituen zenbait liskar, eta badugu zentzu honetan egin izan ziren zenbait arautegiren berri ere. Izango dugu aurrerago hauek ikusteko paradarik. Horrez gain, parrokia bertako antolakuntzarako funtzio komunitarioak ere betetzen zituzten, mezetako, eskaintzetako eta beste errituetako ordena eta egokitasunaren gaineko zaintza lanak hartuz. Jarleku bakoitzeko hilen alde egin beharreko eskaintza, meza eta errituen kontuak ere eramaten zituzten, zegokion apez edo benefiziodunari non zer egitea tokatzen zen esateaz arduratuz. Zenbaitetan esan izan den bezala, serora, jarlekuen eta etxekoandreen testuinguru espezifikoko “apezemea” zen, nolabait esatearren. Areago, biztanleek dohaintza batzuk serorei egiten zizkieten, alde batetik aipatu berri ditugun jarlekuetako eginbeharrak egoki burutu zitzaten, eta bestetik, testamentuetan apezek mezak esatea agintzen zuten bezalaxe, dohaintzaren truk serorek beraien arimaren alde otoitz egin zezatela agintzen zutelako; izan ere, garaiko pentsamoldearen arabera, erlijiozko pertsonek buruturiko arimaren aldeko otoitzei balore berezia esleitzen baitzitzaien. Ohitura honen berri eman zuen jada Arza Aldayk Aguraingo (Araba) serorei buruzko lan batean, eta halaber, dohaintza hauek batzuetan seroren komunitateei kolektiboki egiten zitzaizkiela, eta bestetan ostera, serora zehatzei egiten zitzaizkiela ere ohartu zuen; besteren artean, honako adibidea paratu zuen: 477 Yten, mando a Marina, beata en Nuestra Señora de Hula seys ducados para sus necesidades y hornato, los quales se le paguen por mis herederos dentro de cuatro años que yo muriere para que tenga quenta de encomendar a Dios, Nuestro Señor, mi ánima (Arza Alday 2006, 43) Lan honetarako kontsultaturiko Debagoieneko seroren testamentuetan ere aurkitu ditugu tankera honetako dohaintzak, baina beti ere, jarlekuetako zerbitzuari loturik ageri zaizkigunak. Ikusiko ditugu jarraian heriotz errituetako lanegatik serorek jasotzen zituzten diruak eta etekinak azaltzerakoan. Arza Aldayk jasotako adibidearekin gertatzen zen bezala, dohaintza hauek ez ziren, mezak ematearren egiten ziren dohaintzen kontrara, adieraziriko kopuru jakin baten truke egiten. Apezei meza kopuru bat agintzen zitzaien, eta askotan, aginduaren betekizuna, meza bakoitzeko ohizko ordainketez beste (2 erreal, kasu askotan), apezen aldeko aparteko dohaintzen bidez bermatzen zen. Baina arimaren alde otoitz egitearren serorei egindako dohaintza hauetan ez zen otoitzen kopuru zehatzik aipatzen, eta bagaude, dohaintzak jarlekuetako zerbitzuen ordainketa gisa hautematen ez ote ziren, serorek egin zitzaketen otoitzen ordainketa gisa baino. Jarlekuen kargurik hartu beharrik ez zeukaten serorei egindako dohaintzen kasuetan aldiz (arropak, ohialak, diru kopuruak, etab.), norbere arimaren aldeko otoitzak dohaintzaren ohizko "ordainketatzat" hautemanak ziratekeen, "rogar a dios por my ányma" tankerako formulak erlijiozko emakume batengandik jaso zitekeen ordainaren ohiturazko esakera bezala fosilduaraziz. Edozein kasutan, dohaintzen emaleek, dohaintza egitean, seroren otoitzek beraien arimaren alde egin zezaten nahia izango zutela pentsa liteke, -Arza Aldayk egin zuen bezala- otoitz hauek beraien aktibitate espezifikotzat hauteman, ala ez. Propioki heriotzaren inguruko espazioari zegozkion erritu eta ohituren testuingurua, Aro Berria abian jarri zenerako, aspaldi hasia zen debekuak eta mugapenak jasaten. Gaztelako Alfontso X Jakitunak XIII. mendean Siete Partidas edo Partidas deitu izan den legeen kode edo tratatua idatzi zuenean, jada ondorengo orrietan azaltzen joango garen heriotzaren inguruko ohitura eta errituetariko hainbat gaitzetsi eta debekatu zituen. Lehen "partida"-ko XCVIII legeak ("Quáles son las cosas que los homes facen que tiene daño á los muertos, et non á ellos pro") ondorengo legeetan garatu zituen debekuen eta gaitzetsiriko aspektuen laburbiltzea egin zigun, puntu honetan, aurkezpen laburtzat balio diguna: Daño tienen á las almas de los muertos algunas cosas que los vivos facen por ellos, asi como quando los sotierran cerca de los altares: ca esto non debe ser fecho sinon á home que fuese santo por honra de Dios, ca non por la del muerto. Eso mismo decimos de aquellos que facen las sepolturas mucho altas, ó las pintan, tanto que semejan mas altares que monimentos, ó otras sabejanías que se facen mas á placer et á voluntad de los vivos, que non á pro nin á bien de los finados. Otro tal es de los que cubren las fuesas con manteles, et ponen hi pan et vino et otras viandas para dar á pobres, ca maguer lo facen como en razon de alimosna, la manera es tan mala en que se faz, que non tiene pro al vivo, et face daño al muerto por quien es fecho. Ca bien asi como á los buenos non empesce si los sotierran vilmiente et sin honras deste mundo, asi non tiene pro á las almas de los malos enterrarlos bien nin facerles grant honra (Alfontso X Jakituna; Real Academia de la Historia 1807 -XIII. mendea-, 166) Aurreraxeago, hiletarien eta erostarien aurkakoak ere bazituen aipagai, baina alderdi hauek geroaxeagorako utziko ditugu. Alfontso X.ren nahiak zirenak zirela, euskal herrietan bezalaxe, Gaztelako nahiz Iberiar Penintsulako hainbat lekutan luzaroan jarraitu zuten honek gaitzetsi zituen ohiturek bizi-bizirik, hainbestean eze, XVI. mende betean Juan Mal de Larak bere Philosophia Vulgar (1568) lanean, orduan 478 luzaroegi ez zela Inkisizioak desagerraraziriko hiletak egiteko era honela deskribatu baitzuen: Assi deste manera quedó en nuestro tiempo la manera de enterrar a los cavalleros, que los llevavan en sus andas descubiertos, vestidos de las armas que tuvieron, y puesto el capellar de grana, y calçadas las espuelas, su espada al lado, y delante las vanderas que avían ganado, y otras muchas cosas de gentiles. A ciertas partes de la ciudad se paravan, quebrando los paveses y escudos de la casa. Llevavan una ternera que bramase, los cavallos torcidos los hocicos; y a los galgos y lebreles que avía tenido davan golpes porque aullassen. Tras ellos ivan las endechaderas cantando en una manera de romances lo que avían hecho y como se avía muerto. Esto quitó la Sancta Inquisición, por ser color de gentiles y judíos, y negocio que aprovechava poco el alma; aunque en derredor de algunas sepulturas antiguas en Salamanca y en otras partes se puede ver esta pompa; y las mismas endechaderas, hecho todo de marmol (Mal Lara 1568, 241v) Heriotz errituak sakonki errotuak zeuden gizartean, eta Aro Berrian ere, azken aipu honek aditzera ematen digunez, jarraitu zuten mugapen eta debekuek. Baina goazen pausurik pausu, alderdi eta ohitura ezberdinei banandurik erreparatuz. 1555eko Kalagorriko Konstituzio Sinodaletan, “De Sepulturis” errubrikan, zenbait urte lehenagoko agindu batzuk ageri zaizkigu, eskaintzen zaizkien kapituluen izenek eurek ongi laburbiltzen dituztenak: “Que no se hagan llantos por los defuntos quando los lleuan a la yglesia, ni quando los clerigos les hizieren officios” eta “Que las tumbas, vultos, o ataudes que se pusieren sobre las sepulturas en las yglesias esten tan solamente en los dias de las honrras, o acabo de año, y no mas. Y si lapidas pusieren, esten parejas con el suelo de la yglesia, y no mas altas” (Díaz de Luco 1555, 47v-48v). Lehen aginduari buruzkoak ehorzteetako erritualari eskainiriko atalerako utziko ditugu, jarlekuetako zerbitzuarekin baino, errituekin eurekin lotura zuzenagoa baitute883. Hemen, lehenik, heriotzaren inguruko sineskera eta erritu hauen familiaren testuinguruko erdigune fisikoak, jarlekuen espazioak berak, jasan izan zituen mugapen eta debekuei egingo diegu jarraipena, ondoren, bestelako alderdiei ekiteko. Alfontso X. Jakitunak XIII. mendean ezarririko ildoari jarraiki, 1555eko Kalagorriko konstituzioetan jarlekuei eskainiriko kapitulua osatzen zuen agindua 1539an emana izan zen, “Por quanto somos informado: que algunas vezes se siguen y acaecen muchas discordias y diferencias en las yglesias de nuestro obispado: sobre poner vultos, tumbas y ataudes, y pauesses sobre las sepulturas de los finados”. Beraz, errubrikaren izenburuan zehaztu lez, hauek hildako bakoitzari zegozkion errituetan (bederatziurrena, ondrak eta urtebukaerakoak edo anibertsarioak aipatu ziren zehazki) eta hauek irauten zuten denboran baino ez mantentzea agindu zen, jarlekuko harlauza edo lapida ere lurraren maila berean mantendu zedinarekin bat. Izan ere, heriotzerrituetako parafernaliak eta jarlekuetako harmailek hainbesteko espazioa hartzen baitzuten parrokietako gorputzean, ezen “las gentes, y processiones no pueden ordenadamente passar”. Salbuespena onartzen zen patroiek euren kontu eraikiriko kaperen kasuan, beti ere, jarlekuak eta bertako errituen elementuak “en tal parte que no hagan impedimento, en el cuerpo de las yglesias” egotekotan (Ibid., 48r-48v). 1539an eman zen agindu hau 1555eko konstituzioetan bezalaxe jaso zen 1602koetan (Manso 1602, 78r-79r), 1621ekoetan (Gonzalez del Castillo 1621, 128v-129r) eta 1700ekoetan (Lepe 1700, 454-455), hitzez hitz. Eta oinarrizko agindu honen gain, Aro Berrian zehar heriotz-errituen inguruko legedia garatzen joan zen, 1602ko konstituzioetan eta 1621ekoetan, baina batez ere 1700ekoetan, ohituren kontrolerako eta eraldakuntzarako beste hainbat neurri aginduz. 883 VIII. 1.1. azpiatala, 760 eta hurr. or. 479 Legedi hauek, hein batean, "discordias y diferencias" haiek sortzen zituzten mailaketa sozialen adierazpen sinbolikoak deuseztera bideratuak izan ziren; jarlekuen kokapenek eta hauen arrandiak, izan ere, lekuan lekuko botere egituren isla baitziren. Eta hein horretan, mugikortasun soziala handia zen lekuetan, bereziki hiribilduetan, ohizkoak izan ziren salerosketa bidezko jarlekuen kokapen aldaketak (familia edo leinuak gizartearen baitan hartu zuen leku berriaren adierazle), beste espazio batzuetan ostera, batez ere botere egiturak finkoagoak ziren landa-eremuetako parrokietan, jarlekuen kokapenak ia aldakuntzarik gabe mantendu zitezkeen artean. Berez, ehorzteko lekuen eta jarlekuen inguruko ohiturak ugariak eta ezberdinak ziren, herri ezberdinetako botere esparruen arteko mailaketa ezberdinak beste: batzuetan, tenpluan ehortziriko boteretsuen aldean, jende xumea kanpoko hilerrian ehorzten zuten; ehorzte denak tenpluan egiten ziren kasuetan, iladetan neurtzen zen mailaketa soziala, eta hori jarlekuen prezioetan islatzen zen; bestetan, hitzarturiko -nahiz boteretsuek beharturikokokapenak esleitu edo onartu ziren; kasuren batzuetan, enkanteak ere egin izan ziren. Azkenik, izan ziren banaketa irizpide topografikoen arabera, hau da, etxe eta baserrien kokapen fisikoak jarlekuen espazioan erreproduzitzen saiatuz, ezarria izan zen lekuak ere. Eta noski, botere esparruen arteko borrokak, jarlekuena bezalako espazio sinboliko garrantzitsu bati zegokionean, askotan gogorrak izaten ziren, eta esan bezala, auzitan oso izaera eta konbinazio ezberdinetako botere esparruak inplikatu zitezkeen (Madariaga Orbea 2007, 254-257, 268-273). Jarlekuen arteko ezberdintasunei bidea isteko nahian, 1602ko Kalagorriko Konstituzio Sinodaletan pertsona bakoitzaren jabegoko jarlekuen kopurua zazpi oin luzeko eta bi oin eta erdi zabaleko bi jarlekura mugatu nahi izan zen; inork dohaintza edo oinordekotza bidez kopuru horrez gaindi jarlekuren bat jasotzerik suertatzekotan, parrokiako fabrikak zegokion prezioan erosi eta erabilera komunera bideratzea ere arautu zen. Izan ere, badirudi jarleku bat baino gehiagoren jabe ziren pertsona edo etxeek, zenbaitetan hauetan ehorztearen eskubidearen inguruan negozioak ere egin izan zituztela. Komertzio berezi honetan serorek eurek ere izan zuten partehartzerik, aurreraxeago ikusteko parada izango dugun lez. Horrez gain, jarlekuetan harmailak ipintzeko debekuari iruditeriaren inguruko neurriak ere batu zitzaizkion: que ninguna persona de qualquier estado, condicion, ò calidad que sea pueda poner rotulos algunos en las sepulturas sin licencia nuestra, ò de nuestro Prouisor, ni en las lapidas que estuuieren tendidas en el suelo del cuerpo de la Iglesia, ò Capillas particulares se pongan cruzes, imagenes, ni figuras de santos, aunque sean particulares diuisas de sus armas, so pena de excomunion, y que el dueño de la sepultura tenga perdida la tal lapida sobre que se pusieren, y de seys mil marauedis para la fabrica de la tal Iglesia, juez, y denunciador por tercias partes (Manso 1602, 79r-79v) Diogunez, agindu guzti hauetan nabaria da herrietako familia eta etxe boteretsuen botere adierazpenak mugatu eta ezabatzeko borondatea, askotan aipatu izan zen lez, hauen arteko liskarrak ekiditera bideratua; jarleku guztiak lautu eta lurrarekin berdindu, hauen kopurua mugatu, iruditeria espezifiko eta bereziak debekatu... botere adierazpen sinbolikoen aurkako neurriak dira. 1621eko konstituzioetan gehituriko atal batek heriotz-errituak, apezei eurei zegokienean ere, negozioak egin eta etekinak jasotzeko espazio lez hautematetik aldendu nahi zirela adierazten digu; apez eta benefiziodunei zuzendurik, “Que no se lleuen los derechos de sepultura a los pobres, y quales lo sean para este efecto” agindu zen. Hau da; gutxieneko heriotz-erritu duinak izatea, hauek ordaintzeko mediorik izan edo ez, guztiei zegokien eskubide bat bailitzan ageri zen. Apez eta benefiziodunei txiroei zegozkien ehorzteetako eta errituetako lanen kargu ohizko emolumentuak jaso gabe hartzea agindu zitzaien, eta horretarako, txirotzat nor hartu behar zen ere definitu zen: 480 los que huuieren curadose de limosnas de las enfermedades de que murieron, a que se supiere que no han dexado bienes para pagar los derechos comodamente, y en particular se tenga consideracion, a si dexan hijos con necesidad, que estos son los verdaderamente pobres: y mandamos, que si alguna persona, Cabildo, ò cofradia diere, ò allegare alguna limosna para los tales se gaste en Misas y sacrificios por sus animas, sin dello pagar el enterramiento, ni sepultura, en lo qual les encargamos las conciencias (Gonzalez del Castillo 1621, 129v-130r) Prozesu guzti honen baitan jarlekuak pribatuak izatetik erabilera komunekoak izaterako aldaketa eragin nahia ere nabari da, jada 1602ko konstituzioetako jarlekuen kopuruaren mugapenetik behintzat hasita. Urteak igaro ahala, XVIII. mende hasieratarako, zenbait familia boteretsuren jarleku partikularrekin bat, erabilera komuneko jarlekuak ugaritu zirela dirudi. Hala iradokitzen dute behintzat 1700eko Konstituzio Sinodalek. Urte hartako konstituzioetako “De Sepulturis” errubrika jada zehaztasun handiarekin landu zen, aurreko konstituzioetan emandako aginduak jasotzeaz gain, emolumentuen, ohituren eta zeremonialaren inguruko araudiari zedarripen eta oinarri garbiak emanez. Gorago esan bezala ehorztearen eta bestelako heriotz errituei zegozkienak ondorengo atal batean ikusiko ditugu, baina espezifikoki jarlekuen eta bertako botere-adierazpenen ingurukoei zegokienez, 1700eko konstituzioetan emandako zenbait agindu erabakigarriak izan ziren; bereziki, aldare nagusiaren aurreko espazioan jarlekurik inori ez ematearen agindua. Bertan, jarleku partikularren eta komunen arteko erabilera ezberdintasunak ere azaldu ziren: Ordenamos, y mandamos, S.S.A. que en quanto a las sepulturas, en cada Iglesia se guarde aquella costumbre, que hasta aora se ha observado, en donde la ay, de que las sepulturas no se enagenen, se guarde, y se cumpla, como hasta aqui: no enagenandolas, ni dexandolas apropiar à familia alguna, con qualquiera titulo que sea: por ser estilo muy conforme à derecho, y segun la caridad, y comunion Christiana. Y quando en alguna de ellas fuere enterrado algun cadaver, sea reservada para no enterrar otro, hasta tanto que aya passado el año. Y en este tiempo la persona, que haze el duelo por el difunto, la pueda ofrendar, y assistir en ella, segun comun vso, y costumbre de la tierra. Y acabado este tiempo, buelba a ser comun, como antes, la sepultura. Las que son de particulares, se conserven en su possesion, como de antes: y si por algun accidente vacaren, y se incorporaren en la Fabrica de la Iglesia, sean comunes en adelante, y no se enagenen en manera alguna (Lepe 1700, 464) Argi ageri zaigu hemen apezpikutzak jarlekuen jabegoa esku pribatuetatik erabilera komunera (parrokiako fabrikaren jabegora, alegia) iragan zedin azaltzen zuen interesa. Baina horrez gain, aginduaren xede nagusia aldare nagusiaren aurretik familia boteretsuen jarlekuak aldentzearena izan zen. Agindua emateak berak hala egiteko ohituraren berri ematen digu, familia boteretsuen lehentasunaren eta nagusitasunaren espazio sinbolikoek XVIII. mende hasieran ere bizirik zerraitela azaleratuz: A ninguna persona de qualquiera estado, y condicion que sea, se dè desde oy en adelante sepultura pegada, y vnida con las gradas de el Altar mayor: porque notoriamente impiden à los Sacerdotes el oficiar en el Presbyterio, y assistir decentemente en el Altar; y son ocasion de muchos enfados, y disturbios. Y las que al presente estàn, y se hallan en la forma expressada: mandamos, que se vsen de modo, que no estorven, ni impidan à los Ministros del Altar, el hazer desembarazadamente, y con toda decencia todos sus Ministerios; y de ninguna otra forma las permitimos. Y en caso de contumacia, se procederà en la manera que convenga, segun derecho, contra los que hizieren lo contrario (Ibid., 464-465) Aldare nagusiko harmailetan ere bazegoen beraz artean jarlekurik, preferentziazko espazio horretaz gozatzen zuenik. Eta jarleku hauek ere, noski, nahiz eta 481 aginduaren arabera toleratzen ziren, aldareen ingurutik aldendu nahi ziren, ezen “son ocasion de muchos enfados, y disturbios”. Horietariko bat izan zen, esaterako, XVII. mendearen hasieratan Amurrion (Araba) Murga leinuaren eta herriko Kontzejuaren artean izan zen auzia, lehenek, beraien jarlekua presbiterioaren barrenean kokatu nahi izan zutela eta (Madariaga Orbea 2007, 260-261). Konstituzioetako agindu hauek oinarritzat harturik abian jarri ziren eraldaketen hainbat berri ditugu Debagoienean, prozesu hau Aro Berriko bitarte kronologiko guztian zehar gauzatzen joan zela adierazten digutenak; tarteko, espazio eta denbora aldetiko irregulartasunak eta gizarteko eragile ezberdinen aldetiko erresistentzia fenomeno ezberdinak izan ziren. Hauen testigantza jasoko dugu jarraian, Debagoieneko –nahiz Euskal Herrian zeharreko– seroren aktibitate nagusietariko bat gauzatzen zen testuinguruaren aldaera hauek oso garrantzitsuak baitira beraien bizimoduaren eta ofizioaren etekinen nondik norakoak egoki ulertzeko. Dakigunaren arabera, Bergarako San Pedro parrokian bisitatzaileek lehen aldiz 1533an eman zuten jarlekuak lurraren mailara berdintzearen agindua. Zenbait urte beranduago egoerak bere hortan jarraitzen zuen baina, Pedro de Ibarra argina berriro ibili baitzen jarlekuak berdintzeko lanetan (Aramburu 2008, 1. lib., 171). 1560ko hamarkadan ere eman beharra izan zuten agindu berbera; konstituzioetan agintzen zenaren aurka, “toda la dha Igª. esta ocupada de tal manera que los clerigos no pueden andar por la dha Iglia. como consta por bista ocular”, eta beraz, herriko udal agintariek hala eskaturik gainera, egoera honek sorturiko arazoak konpontze aldera jarleku guztien berdintzea agindu zen –berriro–: mandaua y mando quitar deshazer todas las dhas tunbas que estan en la dha Igª. de Sant Pedro y hallanar y se hallane toda la dha. Iglia y que no pueda auer ni tener en ella ninguna persona de qualquier calidad que sea ninguna tunba ni estrado mas de nuebe dias del enterrorio; pero que qualquiera que quisiere poner en su sepultura lapida de Jaspe o piedra o madera, que lo pueda hazer quedando llana a raiz de la tierra (Sorondo 1994, 298) Aginduaren betekizunerako, eskumiku meatxuaz gain, 100 dukateko isun gogorra ere ezarri zuen. Alabaina, XVIII. mendearen erdialdean ere eliztarrek nork bere lehentasuna sinbolikoki adierazteko jarlekuak eta bertako harlauzak lurraren mailatik igo eta berezitasunak lantzeko ohiturarekin jarraitzen zuten; 1737ko beste saiakera antzu baten ostean, 1748an, apezpikutzako bisitatzaileak, parrokiako jarlekuen artean bi harlauza nagusi nola nabarmentzen ziren ikusirik, agindu zorrotz bat eman zuen: “hagan trasladar al cuerpo y nave principal de ella todas las sepulturas de ambos lados, observando en la ejecucion de ellas una total uniformidad”. Jarlekuak lekuz aldatzeaz gain, harlauzen erabilera debekatu zuen, “la debida uniformidad y hermosura” lortu asmoz. Aginduriko obrak jada hurrengo urterako bukatu zituzten (Madariaga Orbea 2007, 257; Aramburu 2008, 1. lib., 171-172). Jarlekuetako irudien aurkako neurriak ere garai goiztiarretan eman zituzten San Pedron, are apezpikutzako konstituzioetan agindu berbera eman baino lehenago; 1525-1535 bitarteko bisitatzaileen aginduen artean, jarlekuen gaineko ohialetako zenbait irudi debekatu zituzten, bereziki, San Andresen gurutzeak: “el dho Señor Visitador allo que en las mantas que estan sobre las sepulturas de la dha Iglesia tenian cruzes y aspas de San Andres lo qual era en detrimento de Dios e parescia muy mal [...] mando [...] que tiren e quiten las dhas cruces y aspas” (Sorondo 1994, 291). Zenbaitetan jarlekuen berdintzearen eskakizuna udal agintarien aldetik egina izateak, Ahaide Nagusien nagusitasunezko testuinguru batetik hiribilduen gailentzearen testuingururako igaropenean kokatzen garela gogorarazten digu; jarlekuetako 482 espazioaren baitako botere sinbologiaren inguruko neurri eta debekuak, noski, botereborroka hauen agerpenak ere baditugu. Hein horretan, 1533az geroztiko jarlekuen inguruko arazoak parrokian kapera partikularrak egiteko saiakerarekin ere lotuak leudeke; 1545ean, izan ere, hein batean parrokiako obretarako diru faltak motibaturik, apezpikutzaren aldetik hilobi-kapera pribatuen eraikuntzaren baimentzea planteatu zela dirudi. Udal agintariek honen berri izan zuten, eta apezpikutzari zuzendu zitzaizkion entzun zituzten berrien ziurtapena jaso asmoz eta baimentzearen aurkako arrazoiak emanez. Zenbait eliztarrek kapera pribatua izateak beste eliztarren aurreko lehentasuna izatea adieraziko zukeela –eta ordurarteko jarlekuen lehentasunen antolakuntzan aldaerak eragingo zituzkeela– eta, eliztar gehienak eta udal agintariak ez ziren kapera pribatuen baimentzearekin ados. Herriko oligarkien eta botere espazioen arteko liskar iturritzat hautematen zuten. Baina parrokiako obretarako diru-beharraren argudioz, apezpikutzak, hasiera batean, antza denez etekin ekonomikoen esperoan zeuden parrokiako apez eta benefiziodunak alde zituela, kaperak egiteko espazioen enkantea zabaldu zuen. Leinu zaharretako partaideek (Ozaeta, Ondartza, Olaso) eta hiribilduaren testuinguru burgesean aberasturiko etxeetakoek (Arrese, Eguino-Mallea) laster ekin zioten eskaintzak egiteari, eta hainbat gorabehera eta auzi izan ziren euren artean, eta baita, halaber, hauen eta jarlekuetan lehentasuna mantentzen zuten leinu zaharretako partaideen (Jauregi, Zabala) artean ere. Alabaina, azkenean, kapera pribatuen eraikuntzaren proiektua bertan behera gelditu zen. Auzien gorabeheren berri xedaturik ez badaukagu ere, azkenean ez zen kaperen eraikuntzarik egin, eta udal agintariek eta hainbat eliztarrek nahi izan bezala, jarlekuen antolakuntzak eta lehentasun sinbolikoen sareak bere hortan jarraitu zuen (Aramburu 2008, 1. lib., 152-156). Funtsean, kapera pribatuen auzi honetan bezalaxe, jarlekuen eta bertako botereadierazpen sinbolikoen inguruko debekuetan ere lehentasun sozialen norgehiagoka azaleratzen zaigu; norgehiagoka giro hau, botere-adierazpen sinbolikoen aurkako hiribilduetako agintarien nahiz apezpikutzaren aldetiko debeku eta neurriei XVI. mendearen hasieratik –behintzat– ekin bazitzaien ere, kasu askotan XVIII. menderarte bizirik mantendu zen. San Pedro parrokiako kasuan baino garbiago ageri zaizkigu jarlekuen inguruko auzien inplikazio sozialak Bergarako beste parrokian, Santa Marinan, 1585ean egin zen akordio batean. Batez ere, argudioak esplizituki eta garbi adierazi zirelako. 1578an parrokia handitzeko obra batzuei ekin zitzaien, eta egoera jarlekuen espazioaren baitan aldaerak egin eta ohiturak ere aldatzeko erabakiak hartzeko probestu zen. Aldaketa hauek zirela eta jada 1580an euren jarlekuak lehen iladan zeuzkaten –alegia, familia boteretsuetakoak ziren– zenbait eliztar kexu izan ziren: a nuestra notiçia ha benido como algunos parroquianos y maiordomos de la dicha yglesia pretenden deshazer y quitarnos las sepulturas que tenemos en la dicha yglesia en la primera ylera azia la parte de la caveçera y cruzero nuevo della siendo nuestras propias y de nuestras casas e patrimonio de tienpo antiquisimo a esta parte so color e diziendo que es menester ensanchar el dicho cruzero e caveçera (Aramburu 2008, 1. lib., 339) 1585ean berriz, jada gurutzadura eta kapera nagusia eraikiak zeudenean, Pero Fernandez de Yçaguirre parrokiako apezak honako proposamena egin zien eliztarrei: el cruzero y capilla mayor de la dicha yglessia estaua çerrado y acauado en su perfecion y conuenia y hera necessario hazer los vancos y asientos de honbres en la dicha yglessia y ponerlos debaxo del dicho cruzero en su puesto y lugar conforme a la horden e traça que estaua dada para ell[o] por los maestros artifices que tenian vista la dicha yglessia. Y que tanbien como ellos sauian sobre los uancos y asientos biejos que 483 antes estan en la dicha yglessia hauia hauido muchas discordias y enojos por rrazon que cada uno pretende tener su asiento conoçido lo qual hera proybido conforme a derecho y que ahora que se ofreçia ocasión para ello conbenia rremediar estos yncombenientes y que los dichos vancos y asientos biejos se deshiziessen y que la dicha yglessia a su costa hiziesse otros nueuos y que estos fuesen comunes y que en ellos no tuuiesse derecho alguno mas vno que otro y que les pedia diesen horden en ello de manera que dios nuestro señor se siruiese y se quitasen escandalos e ynconbenientes 884 Ontzat hartu zen apezaren proposamena, eta banku zaharrak elizatik atera eta apurtzea, eta berriak traza berriaren arabera egitea erabaki zen, de manera que por rrazon dellos ninguna persona tenga derecho ni açion en ninguna manera a ningun asiento ni banco de la dicha, yglessia [...] y que sean comunes y se sienten en los dichos bancos y asientos los Parroquianos de la dicha yglesia y las demas personas que fueren a ella a oyr la misa y diuinos offiçios en la parte e lugar que cada uno quisiere e fuere su uoluntad sin ecetaçion ni particularidad calidad ni preeeminencia ni ecepetion de personas y que ninguna persona agora ni en tiempo alguno ni en ninguna manera, adquieran tenga derecho de propiedad ni posesion ni otro alguno en ellos por curso ni trascurso de tiempo ni por otra caussa ni rrazon alguna, ni tenga asiento distinto ni conoscido ninguna persona, y que si cada uno husando de nobleza y uirtud no quisiere hazer cortesia a otro no sea obligado a hazerlo por quanto de ello se sirue dios nuestro señor y la dicha yglesia se augmenta, y rredunda prouecho paz e quietud para los dichos Parroquianos885 Horrez gain, “para que el dicho cruzero y capilla mayor esten en la perfeçion horden e concierto que se rrequiere según arte de la geometria” hilobien lehen bi ilarak atzeratu beharko ziratekeela azaltzen zuen apezak (“porque estauan dentro del cuerpo del dicho cruzero que hera, gran fealdad y defeto para tan principal obra y edificio”), eta hala egin zedin erabaki zezatela eskatu zien eliztarrei. Proposamen hau ere ontzat hartu zuten: que se quitasen y atrasasen las dos hileras de las dichas sepulturas primeras que caen debaxo del dicho cruzero, y rrespetiuamente las otras que estan detrás de ellas – Por su grado y horden de manera que uayan baxando las dichas dos hileras y las otras ylleras que estan detrás de ellas de grado en grado – subçessiuamente, conforme a la horden e traça de los dichos maestros canteros 886 Obrak atzeratu egin ziren, eta ez ziren 1591rarte gauzatu. Baina edozein kasutan, elizaren hedapenerako obra hauek egin ahala jarlekuen espazioan izan ziren aldaketak, jaso berri ditugun aipuetan agertzen zaigunez, bertako eliztarren artean lehentasunak eta besteen aurreko nagusitasun agerpenak ezabatzera begira eginak izan ziren. Alabaina, 1741ean ekinda 1745erako jarlekuen mehartzea eta elizako lurraren lauzatzea burutu zenean zenbait etxe eta familiatako jaunekin izan ziren auziek, Santa Marinan, San Pedron bezalaxe, are XVIII. mendean ere lehentasunaren eta nagusitasunaren adierazpenerako sinbologia presente zegoela agertzen digute (Madariaga Orbea 2007, 257). Zenbait urte beranduago Olaso familiako ondasunen inbentariatzea egiterakoan Irazabal etxeko jarlekua deskribatu zenean, gorabehera hauen berri eman zen: la dicha casa solar y torre de Yrazabal y su maiorazgo tiene y posee en la parroquial de Santa Marina de Oxirondo de esta villa su sepultura principal [...] y era de una lapida de piedra con el escudo de armas de esta casa exculpido en ella siendo la unica que jamas huvo con esta distincion en la dicha yglesia pero que haviendose executado el nuebo encajonado de madera de las sepulturas de ella el año pasado de mil 884 GPAH-AHPG 1/0125, 538r-538v. Ibid., 538v-539r. 886 Loc.cit. 885 484 setecientos quarenta y siete quito de oficio la parroquia la mencionada lapida que aun entonces era la unica (Aramburu 2008, 1. lib., 363) Bergarako parrokietan bezalatsu, Debagoieneko beste zenbait espaziotan debekua XVIII. mende hasiera ingururarte ez zela bete ikusten dugu. Elgetako Andre Maria parrokian 1701ean burutu ziren jarlekuen altuerak berdintzeko obrak887, eta Aretxabaletan, Aozaratza elizateko San Juan Bataiatzailea parrokian 1715ean agindu zuen bisitatzaileak jarlekuen berdinketa; arrazoiak orain arte aipatu izan ditugun berberak ziren, eta eliztarrek agindua ulertzearen ardura ere ageri zaigu: hauiendo reconozido en dicha yglesia, que las sepulturas algunas de ellas se hallan informormes [sic] y con perjuizio para poder andar sus feligreses en ella mandaua y mando que los dueños de las dichas sepulturas pongan en ellas una tabla que haga juego con las demas para dicho adorno y lo cumplan dentro de dos meses de como llegue a su notizia este auto pena de excomunion maior latae sententiae para lo que mando su merced al dicho cura publique y lea este auto en dia festiuo al tiempo del ofertorio de la misa conuentual en la lengua uulgar que sea nesesaria, para que lo entiendan888 Zenbait urte beranduago, 1722an, Aretxabaletan bertan, hiribilduko Andre Maria eta San Migel parrokia batuetako liburuan ere antzerako agindua eman zen, jada San Migelen bazeuden bezalaxe, Andre Maria parrokiako jarlekuak ere berdindu zitzaten asmoz: Y porque en la dicha Yglesia de Nuestra Señora de Arechaualeta se ha rreconocido que las tarimas que estan encima de las sepulturas de ella, se hallan desiguales y por este motibo causan indecencia e impiden el paso al Presbyterio a las personas que asisten a dicha Yglesia: mando su merced a los dueños de dichas tarimas que dentro de veinte dias de la publicazion de este auto se bajen y compongan las que estubieren altas dejandolas al modo que estan las de la Yglesia de San Miguel, para que no causen indecencia alguna ni impidan el paso889 Oñatiko San Migel parrokiako jarlekuen kasua, aldiz, bertako kondeen nagusitasunak berezia egiten du. Bertako jarlekuen kokapena ezohikoa zen; alde batetik, eraikuntzaren gorabeheregatik: bertan familia zahar eta boteretsuenen jarlekuak Errosarioaren nabean zeuden, epistolaren aldean (ohizkoena, nabe nagusiko aldearearen aurrekoez hurren, ebanjelioaren aldekoak hobestea zen artean), tenplu zaharrak nabe honen espazioa hartu zuelako. Bestetik, konde Gebaratarrek leinuaren dorreari atxikiriko kapera batean ehortziak izateko ohitura jarraitu izan zuten, San Migel parrokiako jarlekuen botere espazioez kanpo kokaturik. Alabaina, XVII. mendearen hasieratan leinukideek ehorzlekua San Migel parrokiako botere esparruen erdigunean kokatzeko ordua zela erabaki zuten, eta lekurik onenak jada beste leinuetako jarlekuek hartuak zeudenez, aldare nagusiaren azpian kripta bat eraikitzea nahi izan zuten; kontzejua eta kabildoa aurka agertu ziren, eta Gebaratarrek ezin izan zuten asmoa 1673rarte burutu, Catalina Vélez de Guevara kondesa zela. Oñatiko kasuan, bada, botere adierazpen sinbolikoen aurkako legedia indarra hartzen zioan garaian izanik ere, kondeek, herriko boteretsuena zen beraien leinuari parrokiako jarlekuen espazioan zegokion lekua bermatzeko ardura handia azaldu zuten; alderdi sinboliko hauen garrantzia, izan ere, oso handia baitzen artean ere (Madariaga Orbea 2007, 251-252, 258-260). 887 DEAH-AHDSS 2123/003-01, 48r-50r. DEAH-AHDSS 4145/001-01, 98r. 889 DEAH-AHDSS 4143/001-01, 247v-248r. 888 485 Bildu ditugun datu hauek, funtsean, jarlekuen espazio baitako botereadierazpenen aurkako neurriak XVI. mende hasieratik behintzat abian zirela ageri digute, eta honekin bat, baita agindu eta hitzartu izan ziren araudi eta legedien betekizunaren aurrean izan zen zenbait eliztarren –eta agian, instituzioren– aldetiko erresistentzia, bereziki boteretsuenena, Aro Berri guztian zehar mantendu zela ere. Aipatu izan dugun beste konstituzioetako agindu bat pertsona edo familia bakoitzeko jarlekuen kopuruaren mugapenarena da; hau, azaldu bezala, jarlekuen erabilera komuna bultzatzeko neurria ere izan zen. Halaber, aipatu dugu nola honek partikularrek euren jabegoko jarlekuekin bertan ehorzteko eskubidearen inguruan egin zitzaketen negozioekin zerikusirik izan zezakeen. Leinu eta familia jakin batzuek jarlekuak eurenganatzeko grina handia azaldu zuten, eta muturreko kasuak ere eman ziren: Gueñesen (Bizkaia), 1515-1524 bitartean Salcedotarrek herriko parrokiako 13 jarleku zeuzkaten euren esku, haietarik 8, familia-kide nagusiak ehorztera bideratuak (Madariaga Orbea 2007, 257). Baina leinu eta familiez beste serorek ere jarlekuen jabetzean parte hartzen zuten, eta gure bilaketetan, beraien jabegoko jarlekuak kudeatu eta saldu izan zituzten hainbat seroren berri izan dugu. Berez, zerbitzen zituzten etxe eta familien –eta aurreraxeago aipagai izango ditugun parrokia eta ermitetako seroren ehorzketarako– jarlekuez beste, serorek eurek, ez familiaren izenean, baizik pertsonalki, beraien jabego partikularreko jarlekuak izatea nahiko ohikoa zela dirudi. Bergarako San Pedro parrokian, esaterako, 1515ean laugarren iladan zegoen jarlekuetariko bat “La de la frayla de Sant Saluador” bezala aipatu zen 890. Bergaran serora zela baino ez dakigun Catalina de Mendiarasek 1609an bere jabegoko bi jarleku zeuzkan Urretxuko San Martin parrokian, eta hauetariko bat (“que es de las condonarias”) 12 errealen truke saldu zion Maria Perez de Muxika Urretxuko herritarrari891. Oñatin ere badugu jarlekuen salerosketan jarduten ziren zenbait seroraren berri. 1570ean San Martin ermitako serorak hiribilduko San Migel parrokian jarleku bat zeukan bere izenean, laugarren iladan, “apegante al camino que del coro ban para el altar mayor e a de dar por ella quatro ducados”. Zortzigarren iladan “a la parte de a la Epistola”-n egonik, merkeagoa izana zen Murgiako San Andres ermitako serorak erosia zuen jarlekua; serora 20 erreal ordaindu beharrean zegoen892. 1592ko kontuetan berriz, jarlekuen salerosketaren gorabeheren inguruko berri garbiagoak ematen dizkigun partida bat ageri zaigu, serora batek jarleku baten erosketagatik zeukan zorrari zegokiona: Yten tres ducados de una sepultura que Maria [Senº.?] de Uillar serora de la Madalena de Gorostola tomo junto a la escalera del coro en la ultima ylera, los dos ducados de ellos debe doña Luçia de Alçibar y el otro ducado debe Maria Lopez de Garibay Goitia uiuda muger que fue de Martyn de Marulanda cantero por çezion que la dicha serora hizo en las dichas doña Luçia y Maria Lopez del derecho y açion que tenia de sendas sepulturas de ellas893 Alegia, ongi ulertzen badugu behintzat, lagapenean emandako bi jarlekuren etekinekin beste bat erosia zeukala, eta azken honen ordainketa berari zordun zitzaizkion emakumeek egin beharrekoa zela. San Migel parrokiako bertako serora zen Maria Lopez de Estrañok ere, 1647an testamentua helarazi zuenean bi jarleku zeuzkan. Bata bere iloba Mari Ramos de Arriola Gallaisteguiri eman zion dohaintzan (“en la naue de Sancti Spiritus frontero del Altar de Sancta Marina [...] de limosna y por que me encomiende a nuestro señor”), eta bestea, aurrekoa baino lehenago eta “mi sepultura” bezala aipatu zuena, bere albazeek sal zezatela agindu zuen, honako baldintza ezarriaz 890 BUA SP2/173-431, 426-429 fot. GPAH-AHPG 1/0164, 67r-68v. 892 DEAH-AHDSS 3690/001-00, 186v-189v. 893 Ibid., 328v. 891 486 baina: “con que rreseruen liçençia y facultar a Maria de Ytuño tercera que biue en el Ospital de esta Uilla para enterrar sola su persona en la dicha sepultura que por uirtud de este testamento le doy este permisso” 894. Ez dakigu azken eskubide hau Maria de Ytuño ospitaleko serorak parrokiakoari erosia izango ote zion, edo azken honek bere borondate hutsez eginiko dohaintza ote zen; edonola ere, serorek erosi ohi zituzten jarleku hauek, bertan ehortzia izateko eskubidea salduz (edo hauek lagapenean emanez) etekinak izateko bide bat zirela dirudi. Ziurrenez, 1602ko, 1621eko eta 1700eko jarlekuei buruzko konstituzioak azaltzean aipagai izan ditugun parrokietako fabriken jabegoko jarleku komunekin ere antzerakoa izango zen jarduera, kasu honetan, etekinak fabrikarako izanik ere895. Aipaturiko adibideetariko batzuetan aski nabaria zaigunez, jarlekuetako zerbitzuez beste, jarlekuak eurak eta baita bertan ehortziak izateko eskubidea ere, negozio ezberdinetarako salgai ere izan zitezkeen. Jarlekuek, etxeen parte ziren heinean, hauekiko lotura handia bazuten ere, lotura hau ez zen erabat hautsiezina, eta posibilitatea izan zuten leku eta garaietan, serorek hauen salerosketa eta “alokairu”tik etekinak ateratzen jakin izan zutela dirudi. VI. 1.5.2. Parrokia bertako serorak, beste serorak eta zerbitzari partikularrak Esana dugun bezala, jarlekuetako zerbitzuan, parroietako serorez eta etxe nagusietako serora partikularrez bestalde, emakume soilek eta tertziariek (hirugarren ordenako serorak, "terceras") ere parte hartu ohi zuten zenbaitetan. Lan honen hasierako ataletan Bergarako seroren kopuruaren inguruan egin ditugun kontsiderazioak oso egoki datozkigu hemen896; bertan, herrian XVII. mende hasiera-erdi aldean zeuden seroren ikuspegi orokorra eta zerrendaketa ematen genuen, eta jarlekuen zerbitzuaren inguruko atal honi dagozkion lehen azalpenak, hain zuzen ere, espazio eta kronologia aldetiko antzerako testuinguruan kokatzen dira. 1657an, Bergarako San Pedro parrokian, jarlekuen zerbitzuaren etekinen motiboz alde batetik parrokia bertako seroren, eta bestetik kanpoko seroren eta bestelako jarlekuen zerbitzarien artean izan ziren liskarrak zirela eta, eliz-kabildoa eta eliztarrak baturik, akordio bat adostu beharra izan zen. Gogoan izan dezagun 1658ko parrokiako eliztarren matrikularen arabera eta serorak soilik aipatzearren, parrokiakoez aparte, hiribilduko etxe partikularretan beste zortzi serora zeudela, ermitetako beste bostez gain (Zenbaiten artean 1994, 183-212 –5. gehigarria–). Akordioa egin zenean apirilaren 22a zen, eta urte bereko urtarrilaren 21ean, parrokiako hiru seroren eskakizunez (Catalina de Zuruzelaegui, Francisca de Oruesagasti eta Ana de Guerra) dekretu eta akordio bat egina zuten jada, en que se dispuso que las dichas tres freyras y las que adelante fueren uiuiendo juntas en la dicha Cassa con nombramiento de los Señores Cura Alcalde y Mayordomos de la dicha fabrica tengan el cuydado del Seruizio de la dicha Yglesia, y de las sepulturas de ella y lleuen los prouechos y emolumentos acostumbrados siendo elejidas como se declara en el dicho acuerdo y que otra freyra ni tercera alguna no se entremeta en el dicho Seruicio ni se den vesamanos ni obladas en entierros ni honrras ni en otras ocasiones sino solo a las tres destinadas para el dicho Seruicio y que los Uezinos puedan encargar entre ellas a las que quisieren el Seruizio de sus sepulturas y no a otras algunas = y que al tienpo [???] de entierros honrras y demas actos en que se hazen vesamanos el dinero para esto den las partes a los que los huuieren de hazer y ellos repartan y den a 894 GPAH-AHPG 1/3194, 102r-107v. Goraxeago, 479 eta hurr. or. 896 Ikus III. atalean, 171-174 or. 895 487 los sacerdotes que acudieren y a los demas que se acostumbra en que se conpreenden los clerigos que no son de misa y el Sacristan lego de la dicha Yglesia y a las dichas tres freyras y lo que sobrare bueltan a las partes y en esto no tengan ynteruenzion las dichas freyras897 Baina parrokiako serorek jarlekuetako zerbitzuaren eta heriotz-errituen etekin guztiak eureganatzeko egin zuten saiakera hau ez zitzaien eliztarren batzuei –eta noski, ezta jarlekuetako beste zerbitzariei ere– batere ondo iruditu, eta Juan Jorge de Yrazaual y Olaso, Olaso dorreko jauna, eta Nicolas Antonio de Madariaga, Lorenzo de Madariaga kapitainaren semea898, akordioaren aurka agertu ziren, “en quanto se quita a los vezinos su liuertad de poder encargar el cuydado y seruizio de sus sepulturas a las freyras que quisieren aunque sea fuera de las dichas tres”. Hauek herrian eragin handia zeukaten etxeetako partaideak ziren, serora partikularrak eta bestelako zerbitzariak izan ohi zituztenak (emango dugu hurrengo atalean serora partikularretaz baliatzen ziren beste zenbait etxe nagusiren berri ere). Kexatzaileek apezpikutzaren auzitegietan akordioaren aurkako auzi bati ekin zioten, eta “otros uezinos particulares que no se allaron en el dicho ayuntamiento” ere batu zitzaizkien euren alde. Kexuari aurreko akordio hartan izan ez ziren eliztarrak batu izanak, agian akordioa ongi aukeraturiko momentuan egina izan zela adieraz lezake. Azkenean, apirilaren 22an auziari bukaera emateko egin zen azken akordioan jarlekuaren zerbitzuaren kargu “a qualquiera freyra o tercera o muger de otro estado que quisieren aunque sea fuera de las dhas tres freyras destinadas” ematea zilegi zela onartu zen, baina honekin bat urtarrilaren 21eko akordioa ere berretsi zen, kanpoko zerbitzarien onarpenerako zenbait baldintzaren zehaztapenak eginez: (1) Kanpoko zerbitzari hauek etxe bakarreko eliztarrak zerbitzatu behar zituzten, eta jarleku bat baino gehiago, etxeko eliztarrek eurek jarleku bat baino gehiago izanaz gero baino ezingo zuketen zerbitu; alegia, hauen zerbitzua etxe bakarreko espazioak mugatuko zuen aurrerantzean. Arau hau, jarlekuko zerbitzuaz gain, hileta, ondra, edo bestelako edozein errituri ere aplikatuko zitzaion. (2) Hauek ezingo zuten aurrerantzean “arca, Alacena ni otra cosa alguna para la Custodia de los Manteles de las sepulturas”-ik parrokian gorde. (3) Hauek jarlekuko zerbitzuaren kargu pertsonalki hartu beharko zuten, “y no por criadas ni otras personas”. (4) Hileta, ondra eta beste errituetan ohituraz serorei ematen zitzaizkien eskumuinak, ogiak eta emolumentuak, nahiz eta hauetako zerbitzuak eta errituak kanpoko zerbitzariek egin, parrokiako hiru serorei emango zitzaizkien. (5) Arau hauek beteko ez lituzkeen serora edo zerbitzariari, parrokiakoa nahiz kanpokoa izan, aldi bakoitzeko 10 dukateko isuna ezarriko zitzaion; hauek parrokiaren fabrikarako izango ziren. Akordio hau, seroren jarlekuen zerbitzuaren inguruko puntu hauek zehazteaz beste, parrokiako seroren onarpenerako bertako seroretxearen fundatzaile izan zen Catalina de Ondarzak 1572ko fundazioan ezarri zituen baldintzetan aldaketak egiteko ere probestu zen, aurreko ataletan aipatu izan dugun lez. Eliz-kabildoak aldaketen momentua parrokiako seroren kontu etekinak handitzeko ere erabili zuen, eta hauek dotetzat eman beharreko 12 dukaten kopuruari parrokiako fabrikarako izango ziren 30 897 KKA-ACC 25/689/17, 10r-10v. Pertsona hauek nortzuk ziren, hein batean, 1658ko San Pedroko eliztarren matrikulak agertzen digu (Zenbaiten artean 1994, 184, 188). Nicolas Antonio de Madariagari buruz, kexu hau aurkeztu zuten garaian 25 urte inguru izan behar zituela ere badakigu (Tola de Gaytán 1960, 31). 898 488 dukat gehiago erantsi zitzaizkion, eta seroragaien gutxieneko adina 30 urtetan kokatu zuten. Kasualki, Geronimo Joseph de Urrutigoiti apezpikutzako Bisitatzaile Orokorra herrian bisitak eginez zebilen momentua zen gainera, eta arautegiaren onarpenaren eskaera egin zioten, eta lortu899. Akordio honen bertsioak Kalagorriko Katedraleko Artxiboan eta Bergarako Udal Artxiboan aurkitu ditugu, eta Bergarakoak parrokiako serorei jasotzea zegozkien eskumuin, ogi eta emolumentuen inguruko berri zehatzagoak ematen dizkigu. Ogiei zegokienean, “pan añal”-aren zortzi eguneroko eta hamabost eguneroko ogiak ere parrokiako serorei zegozkiela ezarri zen, eta baita anibertsarioetakoak “para que los repartan entre filas” jasotzea eurei zegokiela ere. Eskumuinei buruz, serorek emakumeek emandakoak jasoko zituztela eta gizonek emandakoak berriz apezei zegozkiela adostu zela dirudi; “dirudi” diogu, pasartea ez baitzaigu batere argia iruditzen. Nola aditzera eman zenaren arabera, gainera, emakumezkoen eskumuinak ogien banaketa egiterakoan jasoko ziratekeela dirudi. Hona pasartea osorik, esandakoarekiko nork bere ustea egin dezan: y se declara tambien que el dar a las tres freyllas el dinero de los vesamanos para si, como por mano de las mugeres que rreparten los panes y no por los hombres que dan los dichos vesamanos a los sacerdotes y clerigos Horrez gain, bertsio hontan, parrokiaz kanpoko zerbitzariei ordaintzekoak elizatik kanpo nahi bezala adostu zitezkeela ere aipatu zen: “Pero fuera de la yglesia se abengan como quisieren con las que sirvieren dichas sus sepulturas” 900. Edozein kasutan, parrokiako hiru serorek, akordioa medio, nahiko egoera abantailatsua lortu zutela esango genuke. Alabaina, akordio honek ondoren parrokian sartzekoak izango ziren serorei ez zien bidea batere erraztu, dotea dezente garestitu baitzen, adinaren mugapenaz aparte. Baina San Pedro parrokiako seroren gorabeherak ez ziren hor bukatu, bertako hiru seroren artean ere jarlekuetako zerbitzuaren eta emolumentu eta etekinen inguruko beste hitzarmen bat egin beharra izan baitzen. Darabilgun dokumentuak aurreko akordioaren Bergarako bertsioaren garai beretsukoa dirudi, baina ezin dugu data zehatzagorik eman. Edonola ere, logika hutsez, aurreko akordioa baino beranduagokotzat hartu beharko genuke, parrokia bertako serorei baino ez zegokien akordiorik egitekotan, behin kanpoko zerbitzariekikoak argitu ondoren egina izan beharko baitzen. Eta diogun bezala, data zehatzik eman ezin badiogu ere, ez dirudi askoz beranduagokoa behar duenik. Parrokiako serorak euren artean liskarrak izaten hasi ziren, jarlekuak eta bertako errituen etekinak eurenganatzeko lehian hasi baitziren: las dichas tres Beattas tienen diferencias sobre que cada vna pretende y solicita para ssi el servicio y probecho de las sepulturas y vnas tiene mas que otras adquiriendo por medio de sus devidos parienttes y amigos por cuia caussa tienen sus diferencias y unidos y adelante se pueden esperar maiores siendo assi que la casa donde viven es distinada para las tres Beattas que an de servir en la dicha yglesia de San pedro y la mixa principal del cavildo y parroquianos a ssido y es que las dichas beattas sean como an ssido personas principales quiettas y pacificas y de forma que no solo se conozca entre ellas pendencias ni dissensiones anttes bien de buen exenplo y con deseos de ebittar las dichas dissensiones y aya [t]oda buena, amistad y ermandad enttre ellas 901 Eliztarren arteko partzialitateen eragina, eta era berean, seroren arteko liskarrek euretan eragiteko zuten gaitasuna ageri zaizkigu hemen. Eta noski, hiru serorak batera 899 KKA-ACC 25/689/17, 9r-12v. BUA 04 MIK/SP5, 84-87 fot. 901 BUA 04 MIK/ SP14, 73-75 fot. 900 489 bizitzen egonik, ez zen giro goxorik sortu izango. Beraz, liskarrekin bukatzeko, honakoa hitzartu zen: (1) Serorak San Pedro parrokiari zegokion seroretxean elkarrekin bizi behar zuten, “teniendo cada vna por ssi y para ssi los bienes y alajas que ttienen y ttubieren y cada una pueda disponer lo que fuere suio” (2) Hiru serorek batera, “sin distinssion ni separasion alguna entre ellas” egin behar zuten jarlekuetako zerbitzua, acudiendo a ttodo lo que conbenga en las cassas y cossas que en cada vna de las dichas sepulturas se ofreciere assi en entierros honrras cassamienttos bautismos y otras cossas y a ello quedan las dichas tres beattas obligadas ynssolidum en f[or]ma (3) Jarleku bakoitzeko eliztarrek zerbitzu ezberdinegatik ematen zituzten emolumentu denak “ygualmentte” banatu behar ziren hiru seroren artean, assi en los mortuorios honrras y cavo de anno con el pan que se da como en las ocassiones que sse ofreçen y lo que se da durantte el anno fatal del enttierro y ttanbien el pan que sse da por pasquas y lo que sse da de a ocho a ocho o de quince a quince dias y tanbien lo que sse da en los aniberssarios batteos por ttodos santtos conmemorazión de difunttos y otros dias sennalados de forma que los dichos emolumenttos sean comunes y para las dichas tres beattas y enttre ellas se rreparttan ygualmentte sin division ni separaçion alguna y de manera que vna no lleve ni quede con mas provecho que la otra = Y si en los Batteos se diera algun dinero se rreparta tanbien (4) Seroretxeko gastu amakomunei zegokienean, “que las dichas tres beattas pongan el gasto de la llena para su lunbre y la mançana neçessaria para hazer sidra por iguales parttes para su sustentto y consumo”902 Funtsean, serora bakoitza bere ondasunen jabe, baina jarlekuen zerbitzuaren etekinei eta etxeko funtsezko gastuei zegokienean, etekin eta gastu denak amankomunean. Azalpen hauetan, bestalde, serorek, heriotz-errituez eta hauen inguruko egun seinalatuez beste, ezkontza eta bataioetan ere emolumenturen batzuk jasotzen zituztela ageri zaigu, kapituluaren hasieran Euskal Herrian zeharreko hainbat lekutan ere gertatzen zela ikusi ahal izan duguna. Bergaran bertan eta antzerako datatan, 1677an, Santa Marina parrokian ere jarlekuetako etekinen inguruko akordio bat adostu zen, Juan Ignacio de Olariaga parrokiako apeza, elizako maiordomoa zen Juan de Arizabaleta benefizioduna eta Andres Lopez de Yrazabal (“dueño de la casa solar de Yraçaual suso”) maiordomo sekularra baturik, Ana de Herenchun eta Ana de Ascargorta seroren berrespen eta onarpenarekin. Momentuko erabakiz edo aurretik hartutako erabakiren bat medio parrokian bi serora baino ez izatea adostua zela –edo adostu zela– ageri zaigu (“se a rreconoçido que no combiene aya mas de dos”), eta “porque por este medio zesaran diligençias de adquirir sepulturas y abra mexor seruiçio y mas gusto para el cauildo y parroquianos”, serorei zegozkien jarlekuetako etekinak honela antolatzea erabaki zuten, labur asko: que de aqui adelante las suso dichas acudan al seruiçio y cuydado de todas las sepulturas y todas las cosas conçernientes ayudando la una a la otra ygualmente y partan y lleuen a medias todos los prouechos y emolumentos de pan trigo y dinero aunque la una tenga mas sepulturas encargadas por los dueños que la otra y de la misma manera partan todo el pan que a cada una de ellas se les diere en la dicha yglesia y se les ymbiare a ella por todos Ssanctos y dia de los difuntos y en las Pasquas de cada año 903 902 903 Loc. cit. GPAH-AHPG 1/0324, 72r-73r. 490 Ez banatzekoak, eliztar bakoitzak batari edo besteari elizatik kanpo emandako ogi eta bestelako opariak baino ez ziratekeen izango, “que por bia de regalo y amistad se les ymbiaren a sus casas”904. Inongo akordioen berririk ez badugu ere, badugu Oñatiko San Migel parrokian izan ziren hainbat tankerako liskarren berri ere. 1637an parrokiako serora nagusia zen Maria Lopez de Estrañok ahalorde bat helarazi zuen, ahaldunak, parrokia berean serora zen Maria de Goribarrekin apezpikutzako auzitegietan zeukan auzi baten aurrean ordezkatu zezan. Auzi hau, “sobre y en raçon del serbicio de la dicha yglesia en raçon de poner paños y otras cosas / sobre las / sepulturas de la dicha yglesia y por las demas causas y raçones que tengo deduçidas ante los senores probisores” hasia izan zen905. Ahalordetik informazio xumea baino jaso ezin badezakegu ere, litekeena da Maria Lopez de Estrañok 1638an ekin zion auziaren motiboa 1739an parrokia berean serora nagusi zen Ana Catalina de Ynzak hasi zuenaren antzerakoa edo berbera izatea. Azken honek honela azaldu zuen apezpikutzako auzitegien aurrean, Bentura de Echebarria “moza soltera”, berari zegozkion jarlekuen espazioan sartu izana: Digo que en uirtud de nombramiento del Exmo. Señor conde de Oñate Patrono de dicha Yglesia me hallo siruiendo dicho Empleo de Serora a el qual entre otros Empleos y emolumentos perteneze el encender las luzes y cerillas que estan ardiendo en las sepulturas de dicha Yglesia utilizando de la Contribuzion que hazen los dueños de ellas; y siendo pribatiuamente pertenecientes a mi, es asi que Bentura de Echeuarria moza soltera natural de esta dicha uilla de poco tiempo a esta parte se ha intrometido a encender las luzes ô cerillas de algunas sepulturas de dicha Yglesia usurpando por este medio no solo actos de Serora, mas tambien los productos que me pertenecen pribatiuamente906 Apezpikutzako auzitegitik galdeketa bat osatu zen, funtsean, serorak jarlekuen zerbitzuaren ohiturari buruz esandakoak horrela ote ziren argitzera begirako galderez osatua. Joseph de Santerbas apezpikutzako Probisore Orokorrak San Migeleko apezei helarazi zien galdeketa, eta Ana Catalina de Ynzak hiru lekuko aurkeztu zituen, bere esanak berresteko. Hitzez hitz berretsi zituzten hauek Ana Catalinak azalduriko jarlekuen inguruko ohiturari buruzkoak, aurreko seroren kasuan ere ohitura berbera jarraitu zela ere esanaz. Lekukoetariko batek, Teresa de Narbaizak, Maria Antonia de Ydigoras aurreko parrokiako seroraren neskame izana zela zioen, eta noizbait esaten ere entzun omen zion, jarlekuetako zerbitzua eta honi zegozkion emolumentuak jasotzea, “propio y priuatiuo de dicho ministerio de serora” zela. Bentura de Echebarriak ez zion auziari aurre egin, eta apelazioen faltan, Ana Catalinaren aldeko sententzia eman zen, Bentura de Echebarriari, berriro seroraren lanetan hasiaz gero, eskumiku meatxua luzatuz907. Auzi honetako gertakizunetatik San Migeleko ohitura parrokiako serorak bertako jarlekuetako zerbitzuaren eta emolumentuen gaineko eskubidea izatea zela badirudi ere, handik zenbait urtetara, 1768an Maria Gabriela de Sarraoa parrokiako serorak motibo berberegatik Teresa de Cortazarren (“muger legitima de Francisco Jauier de Uriue”) aurka ekin zuen auzian, ohituraren inguruko beste berriren batzuk ematen zaizkigu. Joseph Joaquin de Sarria Oñatiko bikarioari ohituraren gaineko informe bat eskatu zitzaion, eta honek “persona de Juicio” batengandik jaso zuenaren arabera, jarlekuen zerbitzuak ez omen zituen beti hain arau zurrunak mantendu: 904 Loc.cit. GPAH-AHPG 1/3141, 60r-60v. 906 KKA-ACC 22/742/12, f.g. 907 Loc.cit. 905 491 me á informado persona de Juicio que â alcanzado serora que estaba encargada enteramente de este cuidado, y tambien â conocido otras en cuio tienpo la que queria ser seruida de aquella persona [que] mejor quenta le tenia a la parte como oi se ue y esto mismo me an dicho otras personas a quienes ê preguntado, y a la uerdad unas se siruen por si mismas, ô de criadas y Mugeres de confianza, y las mas de las Criadas de la misma serora, quien, como tambien su anterior an procurado solicitar las uoluntades de las gentes para que les den este cuidado; y Teresa de Cortazar, que no es sola la que tiene esta incumbencia segun me an tambien informado fue buscada para este encargo muchos años antes que la demandante fuesse serora, y no introducida de pocos dias a esta parte, por todo lo qual y hauer tambien oido es uoluntario de las partes este encargo Jusgara Vm lo que le pareciere908 Baina Maria Gabriela de Sarraoaren ahaldunak bikarioaren informeko arrazoiak bere alde moldatu nahi izan zituen, informearen lehen partea onartuz eta seroren neskameen parte hartzea honen eskubideen frogantzatzat hartuz, eta bigarren partea ukatuz, ezen: “sin embargo de que en la segunda parte quiere limitar este derecho, no lleua en ello otro fin que seguir con su hermano la Tema de fauorecer con perxuicio de dicha Maria Gabriela, â Theresa de Cortazàr”. Partzialitate salaketa honek jarlekuaren zerbitzuaren inguruan eragiten zuen beste botere-jokoren bat ere tarteko zegokeela iradokitzen digu. Azkenean, bikarioaren zehazgabeziak argitze aldera, udaleko agintarien bilkura batean eginiko informe bat helarazi zen, ohituraren nondik norakoak zehaztasun gehiagorekin azalduz, eta honekin bat, parrokiako seroraren alde eginez: digeron, que es cierto de tiempo inmemorial siempre ha estado en Costumbre el Cuidado [de] la Serora de la Yglesia Parrochial de esta Uilla, y sus Criadas de las Cerillas, y baietas, que se ponen en las sepulturas de dicha Yglesia â escepcion de aquellas que las mismas partes interesadas han querido Cuidar, por si ô por sus criadas sin que se haia mezclado otra persona en ello hasta aora que Theresa de Cortazar se ha intrometido sin razon ni justo titulo alguno, por lo que se persuaden dichos Señores que las partes interesadas, y que mantienen dichas Cerillas y baietas tienen facultad de seruir las sepulturas por si ô sus Criadas pero no pueden encomendar este ministerio â otra, que a la Serora de dicha Parrochia la que contemplan tiene derecho â preferir en el encargo â otra extraña por el tanto de el salario, supuesto que està señalado el que se la han de contribuir los interesados; y que se la puede obligar contra uoluntad â que se encargue de dichas Cerillas por la antigua Costumbre, la que parece debe obrar tanto en fauor de la dicha Serora, como contra ella 909 Beraz, udal-agintariek azalduriko ohituraren arabera, Oñatiko San Migeleko serorak eta bere neskameek baino ezin zezaketen lan hau egiteko eskumena izan, eliztarrek euren jarlekuaren kargu, pertsonalki nahiz neskameen bidez, hartzen ez zutenean. Nor bere etxeaz besteko jarlekuen zerbitzuan ezin zen soldatapean beste “justo titulo”-rik gabeko zerbitzaririk ibili, esandakoez gain. Parrokiako seroraren eskubidea, gainera, betebeharra ere bazen; ezin zion –zegozkion emolumentuak jasoz, noski– parrokiako inori zerbitzua ukatu. Azken azalpen honek bestelako soldatapeko zerbitzarien beharraren argudioa ere baliogabetzen zuen. Teresa de Cortazarrek, Bentura de Echebarriak 1739an bezala, ez zuen auzitan jarraitu, eta azkenean apezpikutzaren auzitegiak bere aurkako sententzia eman zuen910. Oñatiko San Migel, eta Bergarako San Pedro eta Santa Marina parrokietan izan ziren liskar hauek, XVII eta XVIII. mendeetan jarlekuetako zerbitzuen eta errituen eta hauen etekinen inguruan izan zen konpetentzia giro gogorra agertzen digute. 908 KKA-ACC 22/768/15, f.g. Loc.cit. 910 Loc.cit. 909 492 Bestelako auzi bat, hiribilduetako seroren konpetentzia giro honen baitan arrazoi ekonomikoekin bat bestelako arrazoiek ere eragiten zutela agertzen diguna, 1763an gertatu zen, Elgetako Andre Maria parrokiako seroren inguruan. Bertan ez zen izendaturiko serorez aparteko emakumeen aldetiko jarlekuen zerbitzua eureganatzeko saiakerarik izan, parrokia bertako seroren arteko konpetentzia baizik. Aurreko atal batean azaldu dugunez, Elgetako ohituraren arabera, parrokiaren zerbitzura iragaten ziren serorek lehenik ospitalean zerbitzen zutela dirudi. Kasu honetan, orduan zela bost bat hilabete ospitaleko zerbitzutik parrokiakora iragana zen Juana Bautista de Yrigoienek, bere parrokiako postua defendatzeko asmoz apezpikutzaren auzitegien aurreko auzi bati ekin zion. Heldu zaiguna, funtsean, auzitegien aldetik osaturiko galdeketa eta honen bidez jasotako –Juana Bautista de Yrigoienen aurkako– testigantzak eta frogatzat aurkeztu ziren dokumentuen konpultsak dira; bertan, ez zaigu Juana Bautista bere serora kargutik kanporatu egin ote zuten, edo Maria Ana de Elcoro serora alargunak zerbitzua Teresa de Aguirrebeiña bere alabarekin batera egiten zuela eta, Juana Bautistak berak azken hau etekin gehiagoren gutiziaz kanporatu nahiko ote zukeen argitzen. Kontua da, galdeketaren erantzunetatik eta auzia beraren planteamendutik batak edo besteak izan behar zutela ondorioztatzen dela. Halaber, Juana Bautista de Yrigoienek bere seroratzaren defentsarako serora zaharretariko bat jada zerbitzua zailtasunez betetzeko besteko zaharra zela ere argudiatu zuela dirudi 911. Edozein kasutan, etekinek ez zuten bi serora gazteen mantenurako ematen; garai haietan Elgetako parrokian batzuetan bi serora eta bestetan bakarra izan ohi ziren, ez gehiago912. Juana Bautista de Yrigoienek ospitaleko seroratzara sartu zenean dotetzat eman zituen 54 dukaten zorra argudiatzen zuen, eta testigantzetan esplizituki esan ez bazen ere, auzitegietatik prestatu ziren galderek eurek, Juana Bautistak ospitaleko hiru urtetako zerbitzuaren ostean parrokiako zerbitzua zegokiola pentsatzen zuela ulerterazten digute. Alegia; eman zuen doteagatik, ospitaleko zerbitzuaren ostean parrokiakoa zegokiola. Baina galdetegiari erantzun zioten lekukoek Teresa de Aguirrebeiñaren alde egin zuten, ospitaleko eta parrokiako zerbitzuen ibilbide horretan Elgetako serorek izan zitzaketen etekinen inguruko balorazio ekonomikoaren gerturapen batetara garamatzan argudio batekin. Lekukoren batzuk ez ziren ausartu hainbeste esaten, baina beste batzuk, Juana Bautista de Yrigoienek ordurako jada dotean eman zituen 54 dukaten balorea jasoriko soldata eta emolumentuen etekinetatik konpentsatuak behar zituela zioten. Ospitalean hiru urte eta parrokian bost hilabete seroratzat igaro ostean, jada sobera irabazia zuela. Batzuen zalantzak eta besteen segurtasunak, bestalde, seroraren irabazien baloreak dotean eman zituen 54 dukaten inguruan ibili behar zuela adierazten digu; bestela, errazago egingo zuketen batera edo bestera, serorak konpentsazioa jaso izana onartuz, edo ukatuz. Baina lekukoen erantzunek Juana Bautistaren eskakizunen ondoren prestaturiko galdeketaren aurreko defentsa bateratu bat azaltzen digute, eta agian ez ginateke balorazio honetaz hainbeste fidatu beharko. Horrez gain, doteko 54 dukatetaz ez omen zuten ez parrokiako fabrikak ez bertako serorek inongo etekinik jaso, guztia ospitalean bertan egin ziren obretan xahutu baitzen; dotearen aportazioa medio seroratzat zegozkiokeen probetxuak ospitaleari zegozkion, ez parrokiari. Elgetako serorek bertako eliztarrak behar zuten izan, eta Juana Bautista de Yrigoien ez zen Elgetako herriko parrokian bataiatua izan, orduan auzoa zuen Angiozarreko San Migel parrokian baizik. Nahiz eta gero, bere amaren bigarren ezkontza bidez Elgetan bizitzera iragan ostean, jada bertan urte askotan zehar bizi izana 911 912 KKA-ACC 22/763/112, f.g. Ikus IV. 1.1.4. azpiatalean, 303 eta hurr. or. 493 zen, bataio partida bere aurkako froga indartsua zen; lekukoek behintzat, Teresa de Aguirrebeiñaren aldeko frogatzat zeukaten. Gainera, Juana Bautista emakume gaztea (gehienetan 26 edo 28 urtekoa behar zuela diote) eta indartsua zela zioten, eta beste edozein lan egin zezakeela; ostera, Teresa de Aguirrebeiña erdi-mutua edo hitz-totela zen antza, eta bere amarekin hainbat urtetan zerbitzuan egon ondoren, ofizio hura behintzat ondo ikasia omen zuen. Arrazoi guzti hauek, beraz, Juana Bautistaren aurkakoak ziren. Azkenik, honek dotean emandako 54 dukaten konpentsazioa justifikatzeko asmoz, parrokiako liburuetan serorei egindako ordainketen eta soldataren, Diego Tomas de Jauregui Salazar Santiagoren ordenako zaldunak parrokian 1708an fundatu zuen “obra pia”-n serorei zegozkien urteroko bi gari zakuen, eta dotea eman zuen urtean ospitaleko liburuan izan ziren –eta dotea obretan xahutu izana frogatzen zuten– kontuen konpultsak jaso ziren913. Frogatzat eraman zituzten dokumentu hauek, edonola ere, seroren etekinekiko, parrokiako eta ospitaleko serorei (guztiei, ez bakarrari) urtero ematen zitzaizkien 8 errealen eta bi gari zakuen berri baino ez digute ematen. 54 dukatak (594 erreal) hiru urte eta erditan banatuz gero, bada oraindik dezenteko tarterik, kopuru guztia osatu arte. Lekukoek serorak bere konpentsazioa jaso izana konbentzimenduz defendatu ahal izateko, kopuru osorako bitarte hau beste etekinen batzuk bete beharko zuketen; jarlekuen eta heriotz-errituetako zerbitzuen etekinen bidez baino ezingo litzateke azaldu. Laster erreparatuko diegu zerbitzu hauetatik serorek lortzen zituzten diruei eta bestelako etekinei, baina auzi hau, edonola ere, etekin hauek seroren artean sor zezaketen konpetentziaren beste adibide bat dugu. Gertakizun hauek aberastasun gehien biltzen zuen eta diruaren ekonomiak indar gehien zeukan hiribilduen testuinguruan kokatzen zaizkigu; beste parrokia askotan, ez dirudi gutizia izugarririk sortzeko besteko emolumentuez gozatzen zutenik, eta hainbesteko konpetentzia giroa zegoenik. Liskarren presentzia bezalaxe, ausentzia ere kontutan hartzekoa baita. Esate baterako, Leintz-bailarako auzo eta elizateetako parrokietako eta Aretxabaletaren eta Eskoriatzaren kasuetan, are hiribilduetako seroren artean ere, ez dirudi jarlekuen zerbitzuaren inguruan liskar handiegirik sortu izan zenik; ez zaigu behintzat hauen inongo berririk heldu. Bertako seroren testamentuek, bestalde, Bergaran, Oñatin eta Elgetan ikusi berri ditugun hiribilduetako serorenek ez bezala, ez digute aktibitate honengatik seroren alde sortutako zorren berririk ematen. Areago, diruaren ekonomiak jarlekuen zerbitzuan hainbesteko presentziarik ez zeukala dirudi; batzuk gordeta nahiz maileguan emanda zeuzkaten diruak aintzat hartzeko kopurutara heltzen baziren ere, bertako seroren ondasun gehienak, ehunek, ohialek eta arropek osatzen zituzten. Serora hauen etekinen berri jarraian emango dugu, baina adibidetzat: Aozaratzako (Aretxabaleta) San Juan Bataiatzailea parrokian serora izan zen Maria Lopez de Celayak 1615ean egin zuen testamentuan, tenpluen argiteriarako oliozko dohaintzez eta ordena mendikanteei emaniko 3 errealez beste, seroraren ondasun guztiak ehunek, ohialek eta arropek osatzen zituzten914. Litekeena da espazio hauetan ohizkoena jarlekuetako zerbitzua “serora-garien” bidez eta bestelako produktuen bidez, espezian ordaintzea izatea, soldatei eta garbiketei eskaini diegun atalean aipatu dugunez, hainbat lekutan gertatzen zen bezala. Jarlekuetako zerbitzuari buruz azaldu beharreko beste alderdi bat, parrokietakoez gain ermitetako serorek ere parrokietako jarlekuen zerbitzuan izan zezaketen partehartzea agertzen diguna, seroren euren jarleku espezifikoena da. Seroretxeen sorkuntza eta sostenguari buruz jardutean, Bergarako San Pedro parrokiako seroretxeko fundatzaile izan zen Catalina de Ondarzak, seroretxearen fundazioarekin bat, bertako 913 914 Loc.cit. GPAH-AHPG 1/0866, 3r-5r. 494 serorak bere etxeari zegokion jarlekuan ehortziak izan zitezela agindu zuela ere ikusi dugu. Urte askotan zehar jarraitu izan zen seroraren nahia, baina 1653an etxeko jabeek serorekin akordio bat hitzartu beharra izan zuten. Serorek euren testamentuetan aginduriko meza, anibertsario, memoria, etab.ak ez baitziren gutxi izaten, jarlekuaren jabe ziren Miguel Ibañez de Baliarrek eta bere alaba Ana Joaniz de Baliarrek seroren jarlekuaren erabilera mugatu nahi izan zuten: pretendiendo los dichos Miguel Ybañes y su hija que las dichas tres freyras supuesto que no tienen en la dicha sepultura otro derecho que de enterrarsse en ella quando mueren no deuen ni pueden auer otro acto alguno de poner oblada y asistir por ssi y otras personas parientas. Y las dichas freyras dizen que al entierro se sigue el açer la oblada y otros actos acostumbrados. Y tenian las unas partes y las otras las dichas rraçones y otros915 Azkenean serorek urtebeteko ogiaren eskaintza egin zezaketela, eta igande, larunbat eta astelehenetan, eta jaiegunetan, hiru seroren artean nahi zuketen besteko tamainuko ogi bakarraren eskaintza egin zezaketela hitzartu zuten916. Debagoienean, parrokietako seroren artean, hauek parrokian jarleku espezifikoa zeukateneko kasu hau baino ez dugu aurkitu; alabaina, badakigu Euskal Herriko beste zenbait lekutan, bereziki Iparraldean, ohitura hedatua izan zela. Kasurik ezagunena, jada Websterrek aipatu ziguna, Sarako parrokiako seroren ehorzleku amankomunarena dugu; bertako inskripzioa arras esanguratsua zaigu: “Orai den seroraren / eta izanen direnen / jar lekua / eta hobia” (Webster 1911, 150). Ohar dezagun, halaber, jarleku eta hilobi hau aldarearen alboan -mahaiaren kontra- kokatzen dela, bertako zenbait apezen hilobiak bezala. 1686. urteko data daraman jarleku honen marrazkia Duvertek bere lanetariko batean jasotzen du, eta baita Mugerreko seroren hilobiaren hilarri diskoidala ere, “Serorateguy” izena idatzia daramana (Duvert 1991, 4, 16). Peñaranda Garcíak ere aipatu zuen seroren ehorzleku konkretua izateko ohitura, Nafarroa Garaiko serorei buruz ziharduela (Peñaranda García 2002, 304). Hau, bestalde, ez zen parrokietako serorei soilik zegokien ohitura. Ermitetako seroren artean zenbait kasu aurkitu ditugu, Oñatin batez ere. Ohitura hau, alegia, ermitetako serorek parrokietan jarleku propioak izatearena, Aguirre Sorondok ere aipatu zuen, darabilgun ikerketa honetan ikusi ditugun kasuen arabera, ohizkoegitzat hartu zuena: "También por lo común, se atribuía a la serora [ermitetakoei buruz dihardu] una tumba en la iglesia parroquial" (Aguirre Sorondo 1995a, 110). Horrez gain, kasuren batzuetan, serorek zerbitu izan zuten ermitan ehortziak izatea nahi izaten zutela dirudi. 1593an, esaterako, Maria Ramos de Laquidiola, Oñatiko Santa Katalina (gaur egun San Isidro) ermitan serora izan zena eraila izan zenean egin zituzten galdeketetan, serora ermitan bertan ehortzia izan zela aipatu zuten917. 1689an Izaskuneko santutegian (Tolosa, Gipuzkoa) bertan ehortzia izan nahi izan zuen María Ana de Hercilla serora entzutetsuaren hiletetarako ("con cuerpo presente y misa solemne") dezenteko muntaia egin zela dirudi: A su entierro se llevó la Cruz Parroquial de la villa de Tolosa, y todo el Cabildo y Clerecía de ésta con toda la Música de su Capilla asistió con particular agrado y sin interés alguno, (...), asistiendo también a esta función muchas personas particulares de Tolosa e Ibarra (Garmendia Larrañaga 2008 -2007-, 418) Garmendia Larrañagak jaso zuen beste kasu bat ere ezin dugu aipatu gabe utzi, ermitetako ehorzketa eta seroren jarleku propioa batzen zituen ohitura baten berri eman 915 GPAH-AHPG 1/0309, 300v. Ibid., 301r. 917 OUA Z 1063.9, 13r. 916 495 baitzigun; Tolosako San Blas ermitan 1600ean zerbitzuan zegoen María Domingo de Otamendi seroraren testamentuaren arabera, honen borondatea honakoa izan zen: "sea enterrada en la dicha ermita de Señor San Blas, donde soy serora, en la sepultura donde se suelen enterrar las seroras de la dicha ermita" (Garmendia Larrañaga 2008 -2007-, 420). Debagoieneko espazioaren baitan, Oñatiko zenbait ermitetako serorek parrokian eta Bidaurretako Trinitatearen komentuan zeuzkaten jarleku propioak dira interesgarri zaizkigunak. 1591n helarazi zuen testamentuan, San Kristobal ermitako serora izana zen Magdalena de Vcelaik San Migel parrokian lurperatu zezatela agindu zuen, “en la sepultura de esta hermita de señor San Christoual”. Horrez gain, ermitako beste serorei, Magdalena de Aldaya eta Mari Juan de Letamendiri, bakoitzari 4 dukat eman zizkien dohaintzan, “por el trauajo que an de tener en acudir a mi sepultura – al seruiçio neçesario”. Bi serora hauek, gainera, bere anai Domingo de Ucelayrekin eta San Migel parrokiako benefiziodun zen Echebarria “maestro”-arekin batera, bere albazea izendatu zituen918. Narria auzoko San Lorentzo ermitan serora izan zen Maria de Villarrek berriz, 1629an helarazi zuen testamentuan, “en la sepultura de las seroras de San Llorente en la Trinidad de Vidaurreta” ehortzi zezaten agindu zuen919. Ermitetako zenbait serora beraz, parrokietan, eta kasu honetan baita komentuan ere, ermitari zegokion jarlekuaren zerbitzuan ere egon ohi ziren, beste serora eta zerbitzariekin bat. Alabaina, ohitura hauek berresten dizkiguten kasuak aipagai baditugu ere, Debagoieneko serora gehienak propioki serorenak ez ziren jarlekuetan ehortziak izan zirela ere gogoan izan behar dugu, eta honen arabera, ez dirudi -"por lo común"- orokorturiko ohituratzat har litekeenik, presente badago ere. Azken kasu honek jarlekuek eta hileta-errituek sortzen zituzten etekinen inguruko beste auzi batzuetara ere bideratzen gaitu. Izan ere, ehorzte-eskubideen eta jarlekuak izatearen inguruan, komentuek zenbaitetan parrokiei konpetentzia egiten baitzieten. Oñatin San Migel parrokiako kabildoak eta Bidaurretako komentuak 1509tik (komentua fundatu zen urtea) 1774rarte izan zuten auzi amaitezinean konpetentzia honen eta etekin hauek zuten garrantziaren adibide nabari bat daukagu (Madariaga Orbea 1998, 432-452). Eta halaber, parrokietan ez izanik ere, jarlekuen espazioak zeuden lekuan, serorak, edo hauek bezala jarlekuak artatzen zituzten zerbitzariak egon ohi zirela ere agertzen digu. Oñatiko Bidaurretakoaz gain, Bergarako Trinitatearen komentuan, 1658ko San Pedro parrokiako eliztarren matrikularen arabera, beste hainbat betekizun zituzten mojen alboan, euren arteko bi “Sacristana” bezala aipatu ziren (Zenbaiten artean 1994, 198). Baina Bergarako Trinitatean ez bezala, Oñatiko Bidaurretako komentuan ez dirudi zerbitzu hau mojek eurek burutzen zutenik, ez behintzat XVIII. mendearen erdialdean; 1761ean, izan ere, komentuan serora lanak egin zituen Francisca de Lizarraldek testamentua helarazi zuen. Bertan, bere burua “Beata serora del conuento de la santissima Trinidad de Uidaurreta” bezala aurkeztu zuen, eta bere gurasoak bertakoak baitziren, Garibai auzoko Bedoña baserriari San Migel parrokian zegokion jarlekuan ehortzi zezaten agindu zuen920. Aipatu berri ditugun datuek Francisca, moja beharrean, komentu bertako jarlekuez arduratzen zen serora zela pentsatzera garamatzate. Izan ere, moja izan balitz, hauek jada XVII. mendetik behintzat egin ohi zuten bezala “monja profesa” edo tankerako adierazpideren baten bidez aurkeztuko zukeen bere burua, “Beata serora” lez beharrean. Eta gainera, komentuko moja izan balitz, hauekin egin ohi zen lez komentuan bertan ehortzia izatea 918 GPAH-AHPG 1/3045, 174r-177r. GPAH-AHPG 1/3088, 1r-2v. 920 GPAH-AHPG 1/3342, 60r-60v. 919 496 litzateke normalena. Zentzudunena beraz, Francisca de Lizarralde, Aro Berri guztian zehar –parrokiari konpetentzia eginez– mojen eta herriko familien jarlekuak izan zituen Bidaurretako komentuan XVIII. mendearen erdialdean jarlekuetako zerbitzua burutu zuen serora zela pentsatzea litzatekeela esango genuke. Etxe, familia eta partikularren jarlekuak zeuden leku gehienetan, beraz, bazeuden serorak ere euren zerbitzuan, are, kasu batzuetan, komentuetan bertan ere. VI. 1.5.3. Zerbitzuegatiko diruak eta etekinak Aipatu izan dugu nola hiribilduetako parrokietako hainbat seroren testamentuetan jarlekuaren zerbitzuen motibozko hainbat zor ageri zaizkigun. Euskal Herriko zenbait lekutako beste berriekin bat, jarraian, testamentu hauetariko batzuen ikerketari ekingo diogu, zerbitzuaren irabaziei neurria hartzeko asmoz. Testamentu hauen bidez, alde batetik, leinu-etxeen eta baserrien aldetik serorei ematen zitzaizkien soldaten berri daukagu. Jarraian azalduz joango garen datuen arabera, parrokia bertakoak nahiz etxe partikularretan bizi ziren serorak izan, gehienetan etxe bat baino gehiagoren zerbitzua izan ohi zutela dirudi, bestelako partikularrez gain. Aberastasun handidun zenbait etxeri eta aberastasun gutxiagodun jende sorta zabal bati eginiko zerbitzuen bidez eta bertako argizariaren salmenta bidez, serora asko dirusarrera on bat izatera heldu ziren. Testamentuetan aipaturiko jarlekuetako zorren bidez agertzen zaizkigun maila ekonomiko ezberdinak, bestalde, zegozkien zerbitzuak, errituak eta argizariak serorei agindu eta erosten zizkieten zordunen maila sozialaren erakusgarri fideltzat har ditzakegu, jarlekuetako errituak eurak, maila horren adierazpide sinboliko baitziren. Ikus ditzagun beraz zenbait kasu. Lehen adibideetarako jada jaso izan diren berrietara joko dugu; Arza Aldayk Aguraineko (Araba) San Martin ermitako serora bati "Joan, abad de Zuazo"-k bere 1588ko testamentuan egindako dohaintza bat aipatu zigun, serorak dohaintzaren truke hartzekoak zituen lanak ere zehaztu zituen partida batean: Yten, le pagué a la beata de Sant Martyn, María Pérez una fanega de trigo por el trabajo de traer la oblada y cera, es a saber media fanega por el trabajo y otra media fanega por ofrecer dos obladas el lunes y sábado de cada semana (Arza Alday 2006, 43) Ohitura hauek, lekuen arabera, oso anitzak eta aldaera ugaridunak izan zitezkeen; aniztasun honen berri Lafourcadek eman zigun egoki, "Memoire ou état du nombre des prêtres, de leurs patrimoines, prêbendes, des obits fondés dans les églises paroissiales, et du nombre des benoîtes" delako memoriatik (zoritxarrez, ez zigun datarik aipatu) jaso zituen zenbait Iparraldeko adibide jasotzean: Chaque messe chantée lui valait des presents. A Briscous, les deux benoîtes recevaient à cette occasion "un pain de deux sols, 10 conques de froment et autant de blé d'Inde". A Biarritz, "elle retirait de son employ", outre les grains que lui donnait chaque maison lors que la moisson, "pour les moins deux cents livres des mariages, baptêmes, morts et autres petit droits d'eglise". A Lahonce, elle ne recevait, à chaque messe commandée, qu'un pain et un sol. A l'occasion des honneurs funèbres rendus aux morts, la benoîte de Garro recevait un pain et quelques offrande, et dix liards à chaque service d'obit, service religieux célébré à la mémoire d'un défunt, le jour anniversaire de sa mort. [...] A Bidart, les deux benoîtes recevaient "pour la sonnerie des cloches des morts, des grands et petits, environ 32 livres..." (Lafourcade 1991, 34) 497 Ugariak eta ezberdinak ohiturak, eta ugariak eta ezberdinak, halaber, irabazien motiboak bezalaxe, kopuruak ere, modu batera edo bestera, heriotzaren esparruari loturik mantentzen ziren zeregin eta errituen burutzeagatik. Baina ekin diezaiegun Debagoieneko kasuei, aniztasunaren baitan, dagokigun esparruko ohiturak zertan ziren jakitzeko. Ohartzeko dugun lehen alderdi bat, jarlekuen artapenagatiko zorrak dirutan espresaturik ageri zaizkigun espazio bakarra Bergarakoa dela dugu. Beste herrietan ere ageri zaizkigu aktibitate honen inguruko zenbait zantzu, eta egin ditzakegu etekin hauen inguruko zenbait balorazio ekonomiko ere; baina zor hauek dirutan, Bergaran baino ez dira aipatzen. Beraz, aktibitate honengatiko etekinen balorazio ekonomiko bat egiterako orduan, Bergarak azaltzen dizkigu erraztasun gehien. 1556-1650 bitartean helaraziak izan ziren 9 testamentu dira denera, datuak 1 koadroan (869-876 or.) bildu dizkiegunak; hau da, XVII. mendearen lehen erdialdeko desagerrarazte aginduaren eragina oraindik hain sakona izatera heldu ez zen bitarte kronologikoan kokatzen zaizkigu. 9 serora hauei jarlekuetako zerbitzuegatik zor zitzaizkien diruak eta ondasunak, denera 6.601 erreal baino gehiagoko eta urrezko eraztun baten eta troxe txiki baten balorera heltzen zaizkigu; ez da kopuru txikia. Batazbeste, ggb. 733 erreal eta 1/2 serora bakoitzeko. Baina jarraian ikusiko dugunez, serorek aktibitate honetan izan zezaketen partehartzea oso neurri eta izaera ezberdinetakoa izan zitekeen. Serora batzuek familia boteretsu baten jarlekuko zerbitzua baino betetzen ez zuten eta hargatik soldata tankerako bat esleitua zeukaten artean, beste batzuek aniztasun handiko zordunen multzoa zeukaten, oso kopuru eta aktibitate ezberdinen zordun. Beste batzuk, aldiz, maila ekonomiko -eta sozial- jakin bateko familien zerbitzua baino ez zuten burutu, familia bat baino gehiago izanik ere. Baina pasa gaitezen kasu konkretuen jarraipenera, aktibitate honen inguruan biltzen zen erlazioen testuingurua hobeto hautemateko. Marina de Jauregui (1556), Magdalena de Oruesagasti (San Pedro parrokia, 1610), Maria de Aguirre (San Pedro parrokia, 1631) eta Gracia de Zabala (Santa Marina parrokiakoa?, zerbitzu partikularretakoa?, 1650) ageri zaizkigu familia bakarra zordun dutela; itxuraz, nahiz eta Magdalena de Oruesagasti eta Maria de Aguirre San Pedro parrokiako serorak izan -hau da, ez ziren zerbitzu partikularretakoak-, familia bakar horren zerbitzua baino izan ez zutenetarikoak zirela dirudi. Oso bestelakoa dugu lan honetan zehar askotan aipatu izan dugun eta Bergarako San Pedro parrokiako serora eta bertako seroretxearen fundatzaile izan zen Catalina de Ondarzaren kasua. Debagoienean eskuratu ahal izan ditugun testamentuen artetik, serora honek 1572an helarazi zuena jarlekuen zerbitzuaren inguruko aktibitaterik zabalenak agertzen dizkiguna da, eta bertatik ekingo diogu analisian sakontzeari. Bere aldeko zordunen artean gizarte baitan oso aberastasun maila ezberdinetan aurkitzen ziren pertsonak ageri zaizkigu, 2 errealen eta 11 dukat eta 6 errealen artean kokatzen diren 44 zordunen sorta zabal batean. Kopuruei dagokienez; beti ere gutxi gora beherako datuak erabiliz, serorari zor zizkioten zerbitzuagatiko diruak denera 1.336 erreal eta 12 marabeditara heltzen ziren. 44 zordunen arteko 15, dukat bat edo gutxiagoko kopuruen zordun ziren, eta denera, 122 erreal eta ½ zor zizkioten. Dukat bat eta hiru bitartean beste 15 zordun zeuden, denera, 320 erreal eta 29 marabedi zor zituztenak. Eta azkenik, hiru dukatetik gorako kopuruen zordunak 14 ziren, eta denera, 893 erreal zor zituzten921. Ikus litekeenez, Catalina de Ondarzaren bezeroak poblazioaren maila ekonomiko guztietan nahiko uniformeki banaturik zeuden; baina etekin handienak, noski, maila altuenekoengandik zetozen. 921 GPAH-AHPG 1/0112, 577r-585r. Ikus datuak 6. koadroan, 923 or. 498 Zordunen artean, gehienetan kopuru garrantzitsuen zorretan, doktoreak (Monesteriobide doktorea –4 dukat– eta Ollacarizqueta doktorea –9 dukat eta 2 erreal–), izkribauak (Joan Martinez de Gorostegui –4 dukat–), “maese”-ak (Maria Perez de Aldaeta, Andres de Zearreta “maese”-aren alarguna –7 dukat eta 2 erreal–), eta apezak (Santa Marina parrokiako apeza –dukat 1–) bezalaxe, hainbat “doña” eta alargun dirudun ageri zaizkigu (“doña” Marina de Olalde Errekaldeko apopiloa –9 erreal–, “doña” Catalina de Zabala Iribe doktorearen alarguna –26 erreal–, Mari[n?]a Martinez de Arguizain Andres Saez de Galardiren alarguna –127 erreal–, “doña” Catalina de Jauregui –6 erreal–, Magdalena de Gorostegui Joan de Elguearen alarguna –105 erreal–), kopuru xumeagoak zor zituzten hainbat partikularrekin bat. Etxeak eta hauen jabe eta oinordekoak ere –testamentu honetan bezalaxe beste batzuetan ere– aipatu ziren zordun lez (Joan Garcia de Oruesagasti jaun zen etxea –4 dukat–). Zor gehienak jarlekuko zerbitzuko eta bertako errituetako gastuei zegozkien (ehorzteak, ondrak, Domu Santu egunak, etab., eta hauetan eginiko argizari gastuak), baina gehienetan dukat batetik beherakoak ziren zenbait zor, besterik gabe, serorari argizaria erosi zioten emakumeenak ziren (Maria de Berraondo eta Catalina eta Ana bere ahizpak –11 erreal–, Maria [Marin?, Martin?] de Eguiara –2 erreal–, “doña” Catalina de Jauregui –6 erreal–, Magdalena Saez de Munabe –8 erreal–, Francisca de Mendizabal –8 erreal–, Marina Saez de Ascarrunz –6 erreal eta ½–). Hauek, ziurrenez, zegokien jarlekua euren kabuz gobernatzen zuten emakumeak izango ziren. Magdalena de Gorostegui, Joan de Elguearen alargunak ostera argizari kopuru handiagoa erosia zion serorari, 105 errealeko zorra eginez, bere senar izana zenaren ehorzketan eta ondretan xahutzeko. Azkenik, bada argizariaren erosketaren beste zor bat, salmenta hauetan serorak zerabiltzan prezioen neurri bat ematen diguna: Domingo de Tolosak 5 libra eta ½ argizari erosiak zizkion, 17 erreal eta ½-ren prezioan922. Parrokia berean serora izan zen eta 1592an testamentua helarazi zuen Domenja de Ganteren zorrak, Catalina de Ondarzak zituen zorren kopuruaren erdi ingurura heltzen ziren (ggb. 661 erreal, zenbait ondasunekin batera), zordunen kopurua Catalinak zituenen laurdena izanik (11). Serora hau, Catalina de Ondarza ez bezala, ez zen parrokiako hiru seroretariko bat, jarleku partikularren zerbitzuan enplegatzen zen beste seroretariko bat baizik, etxe eta familia jakinei lotuagoa zeudenetarikoa. Bere zordun gehienak Catalinarenak baino maila ekonomiko altuagoan kokatzen ziren; dukat batetik beherako bi zordun zituen, dukat bat eta hiru bitarteko hiru, eta hortik gorakoak sei. Azken hauen artean 5 eta 18 dukat bitarteko zorrak ziren; hauetariko bat, 12 dukat eta 16 errealekoa, Ozaetako jaunarena zen, bere etxearen jarlekuko bi urtetako zerbitzuagatik ordaindu beharrekoena923. Azken datu honek familia boteretsuetatik eta etxe eta baserrietatik serorei ordaintzen zitzaizkien soldaten berri ematen digu. San Pedro parrokiako -bertako, edo zerbitzu partikularretako- beste hainbat seroren soldaten berri badugu, testamentuen eta bestelako dokumentuen bidez. Marina de Jaureguik 1556an helarazi zuen testamentuan 12 dukateko zorra zeukan jasotzeko, “que la señora de Gauiria me tiene nombrados por los seruiçios que le he hecho”924; hau ere, bi urtetako zerbitzuaren ordaina izan zitekeen. Magdalena de Eguino y Mallea Ondarza etxeko andereak XVI. mendearen bigarren erdialdean egin zituen etxearen kontu batzuetan, 9 urteko eta 5 hilabeteko bitartean, etxean zerbitzen zuen serorak (“la beata que sirve en casa”) 557 errelako soldata jaso izan zuela ageri zaigu (Oliveri Korta 2009, 585). 1602an Ozaetako etxekoen 922 Ibid. GPAH-AHPG 1/0157, 119r-125v. 924 GPAH-AHPG 1/0055, 72r-74v. 923 499 administratzailea zen San Juan Saez de Bidaurrek Maria de Yzaguirre serorari urtero zegozkion 6 dukaten bi urteko ordainketa egin zion, eta beste dukat bat, “de las oblanças que durante los dichos dos años a puesto al tienpo que se an dicho / las misas y se a rrezado sobre la dicha sepultura”. Soldata etxekoekin egindako “conçierto” baten bidez ezarria izan zela ere aipatzen zaigu925. 1607an testamentua helarazi zuen Maria Garcia de Oruesagasti San Pedro parrokiako serorak zituen zorren artean, partida bat Arrese etxe nagusiaren jarlekuko bost urtetako soldataren 30 dukatena zen, Elena de Arresek (“doña”) eta bere alaba Francisca de Zabalak (“doña”) ordaindu beharrekoa. Beste bat Isabel de Arreseren (“doña”) 60 dukateko zorrarena zen, era berean Arrese etxeari zegokiona (ez dakigu aurreko etxe berberari, ala leinu-etxe bereko beste bati zegokion), bertako ondasunen administratzaile Bernardino Perez de Zabala izan zeneko etxearen jarlekuko zerbitzuarena. Aurreko partidari erreparatuz, 10 urteko zerbitzuari zegozkien urteroko 6 dukaten ordainketa zela dirudi926. 1610ean helarazi zuen testamentuan Magdalena de Oruesagasti ere Arrese etxearen jarlekuaren zerbitzuan jardun zela ageri zaigu, nahiz eta aipatu zuen kopurua soldata bati egokitzen ez zitzaion; Elena de Arreserengandik 100 erreal jasoak zituen "para cumplir çierta neçessidad de una persona", eta diru hauek, artatzen zuen jarlekuko zerbitzuegatik zor zitzaizkion diruekin kitatuz, seroraren aldeko 10 errealeko zorra gelditzen zen ordaintzeko; alegia, 10 dukateko zorra zen etxeak serorarekiko jarlekuetako zerbitzuagatik zeukana 927. 1631n berriz, Maria de Aguirre serorari Arrese etxekoen aldetik zor zitzaizkion 1.216 errealak 20 urtetako jarlekuko zerbitzuagatik ordaintzeko falta zirenak ziren; zor osoa 140 dukatekoa zen, eta urteroko 7 dukateko soldata zen ezarria zeukana 928. Datu hauen arabera, San Pedro parrokian XVI-XVII mende-bitartean etxe boteretsuen aldetik serorei jarlekuaren zerbitzuagatik urtero ordaindu ohi zitzaiena 6 dukaten inguruan zebilela, eta XVII. mende erdialdera gerturatu ahala 7 dukatetara ere heldu zitekeela esan liteke. Bergaran bertan, Santa Marina parrokiako seroren artean ere izan dugu konparaziorako zenbait daturen berri. 1605ean helarazi zuen testamentuan, San Martin ermitako serora zen Maria de Yturbek ere, “por lo mucho que le deuo y por el cuidado que a de tener en la sepultura donde mando enterrarme” Santa Marina parrokiako “la beata de Eguren”-i dohaintzan eman zizkion diruak ere, 6 dukat izan ziren. Santa Marina parrokiako serora izan zen Maria de Beizteguik 1594an helarazi zuen testamentuan, zerbitzuagatik Lazpiur etxeari eta Aldaeta Goikoa etxeari zegozkien ordainketen partidak, lehena 46 errealekoa eta bigarrena 5 dukatekoa izan ziren; urte bakoitzeko San Pedro parrokiako serorei zegozkien soldatei gerturatzen zaizkien kopuruak, nahiz eta soldatatzat aipatzen ez zaizkigun. Alargun batzuen zor garrantzitsuak ere aipagarriak dira: Catalina Joaniz de Urieta, Juan [Saez?] de Ganchaeguiren alargunak 122 errealeko zorra zuen bere senar izana zenaren hiletetan, oparitzeetan eta urtebukaerakoan izandako elizako gastuengatik, eta Maria Juaniz de Beiztegui alargunak berriz, 7 dukat eta 8 errealeko zorra zuen bere aginduz serorak Joan Abbad de Beizteguiren hiletan egindako elizako gastuengatik; azken zor hau, bestalde, 14 dukat eta 13 errealeko zor osoaren gainerakoa zen 929. 1650an testamentua helarazi zuen Gracia de Zabala ez dakigu parrokiako serora edo zerbitzu partikularretakoa zen, baina bertako jarlekuen zerbitzuan jarduten zela zalantzagabea dugu; eta Maria de Eizmendik jarlekuko "ocupacion y asistencia"-gatik bere testamentuan eman zizkion 925 GPAH-AHPG 1/0125, 140v-141r. GPAH-AHPG 1/0102, 43r-47v. 927 GPAH-AHPG 1/0196, 422r-424v. 928 GPAH-AHPG 1/0286, 5r-6v. 929 GPAH-AHPG 1/0157, 64r-67v. 926 500 1.056 errealek parrokia honetan ere urteroko 6 dukateko soldata ohizkoa izan zela adierazten digute, kopuru hau urteroko 6 dukatetan banatuaz gero, zorra 16 urtetako zerbitzuari zegokiokeela ikus baitaiteke930. XVII. mendearen erdialderako bidean jarlekuko artapenaren urteroko soldata 6 dukatetatik are 7ra ere gerturatzen ikusi badugu, mende berberaren bigarren erdialdean, eta San Pedro parrokiara itzuliz, Eguino-Mallea maiorazkoaren 1674-1684 bitarteko kontuen arabera, jarlekuaren zaintzaz arduratzen zen seroraren soldata urteroko 12 errealekoa baino izan ez zela ikusten dugu (Oliveri Korta 2009, 585). Aurreko hamarkadetan, etxe bereko seroren soldatak hobeak izanak ziren; zer dela eta hain bapateko beherakada hau? Ez daukagu galdera honi erantzuteko behar besteko daturik, baina XVI-XVII mende-bitarte horretan geldituko gara oraingoz, 1627an Bergarako herrian ezarri zen Prezioen Muga-Zerga Orokorrean azaltzen zaizkigun soldatek XVII. mendearen lehen erdialderako gutxi gora beherako konparazio baterako bidea ematen baitigute. Seroren soldata urteroko 6 dukat horien inguruan kokatutzat emango bagenu, 1627an soldatapeko morroi bati urtero jasotzea zegozkion 5 dukatak (eta “los çapatos de badana que hubiere menester”) baino gehiago jasoko zuten, baina baserriko morroi baten 10 dukatak (eta “las albarcas que hubiere menester”) baino gutxiago. Halaber, labangintzako eta guraizegintzako aprendizei 6 urtean zegozkien 6 dukatak (eta “çapatos y vestidos de paño ordinario”) baino dezente gehiago jasotzen zuten. Baina hauek jada langintza beretako ofizial egiten zirenean, bi urte urteroko 5 erreal jasoaz igaro eta gero, kopuru horretatik gora jasotzeari ekin zekioketen, onenari ordaindu zekizkiokeen 16 dukatetararte (Sorondo 1987, 265-266). Konparazio honetako soldaten arabera, seroren urteroko 6 dukat horiek bizirauteko behintzat emango zuketela dirudi. Baina noski, serora hauek ez zituzten denera 6 dukat horiek jasotzen, horiek zerbitzen zuten etxe boteretsu bakoitzak emateko ohitura zutenak baitziren. Eta ikusi izan ditugun testamentuetan, serora bakoitzak etxe boteretsu bat baino gehiagori zerbitzea arraroa ez zela ageri zaigu. Eta gainera, urteroko soldatazko oinarri finko batzuen segurtasun ekonomikoaz beste, maila ekonomiko baxuagoetako beste eliztarrei egindako zerbitzuetatik ere dezenteko diru-sarrera izatera hel zitezkeen. Xehetasunez arakatu dugun Catalina de Ondarzaren testamentuaren kasuan, esate baterako, jarlekuen etekinen kopuru osoaren heren bat, 3 dukat baino gutxiagoko zerbitzuei zegokien. Edozein kasutan, XVI-XVII mende-bitartean Bergarako parrokia nagusietan (San Pedron eta Santa Marinan) zerbitzen izan ziren serorak, jarlekuetako etekinetatik soilik, egoera ekonomiko onean mantendu zitezkeela esango genuke. Aipatu izan ditugun serora batzuen testamentuetako jarlekuetako zerbitzuaren gutxi gora beherako etekin osoek, elkarren arteko tarte handia azaltzen badute ere, aintzat hartzeko kopuruak agertzen dizkigute; San Pedro parrokian: Marina de Jaureguik (1556) 132 erreal; Catalina de Ondarzak (1572), 1.336 erreal eta 12 marabedi; Domenja de Gantek (1592), 661 erreal, urrezko eraztun bat eta troxe txiki bat; Marina Garcia de Oruesagastik (1607), 1.605 erreal; Magdalena de Oruesagastik (1610), 110 erreal; Maria de Aguirrek (1631), 1.216 erreal; eta Maria de Yzaguirrek (1631), 152 erreal eta ½. Santa Marina parrokian berriz, Maria de Beizteguik (1594) 444 erreal, eta Gracia de Zabalak (1650) 1.056 erreal931. Bergarako serorez gain beste espazio batzuetakoak ere aintzat hartzeari ekin baino lehenago, heriotz-errituetan jasotzen zituzten emolumentuen inguruan 1597an bisitatzaileak San Pedro parrokian ezarri nahi izan zituen mugapenen berri emango dugu, ondoren Arrasaten ere geldialditxo bat eginez. Bergaran agindua apezei eta 930 931 GPAH-AHPG 1/0339, 333r-338v. Ikus 1. koadroa, 869-876 or. 501 serorei zuzendua izan zen, eta osorik jasoko dugu, heriotz-errituetako gehiegizko gastuen aurkako neurria izatearekin bat, erritu hauetan apezendako eskumuinak eman behar ziren bezalatsu, serorei ere eman behar zitzaizkiela hautematen zela azaltzen baitigu: Yten que en la dicha bisita personal que su señoria yço mando que no se de besamano doblado en los entierros, nobenas, y cabos de anos, y [a]nibersarios de difuntos si no es al cura de la dicha yglesia y contrabinien[do] el dicho mandato lleban besamano doblado, so color que cantan un rresponso en canto de organo y tambien lleban besamano doblado los curas de las dichas yglesias que acuden de ordinario a lo susodicho en que se gasta mucho dinero y en dano y perjuiçio de los dichos parroquianos de la dicha yglesia y tambien el mandato que manda que las seroras no se les de besamanos sino solamente a la que tiene cargo de serbir la sepultura y la lleban todas de la dicha yglesia y fuera del dicho mandato 932 Heriotz-erritu ezberdinetan beraz, bertan izan ohi ziren apez eta benefiziodun guztiei bezalaxe, serora guztiei ere eman ohi zitzaizkien eskumuinak; izan ere, apez eta serora gehiago presente izan, orduan eta maila handiagokotzat hartzen baitzen hileta, bederatziurrena, urtebukaerakoa, edo zena zelako heriotz-erritua izan. Bisitatzaileak, eliztarren poltsikoek ohitura hauek zirela eta jasotzen zuten kaltearen motiboz, egoera honi bukaera eman nahi izan zion, eskumuinak ofizioa gidatzen zuen apezari eta jarlekua artatzen zuen serorari baino eman behar ez zitzaizkiela aginduz. Mugapen baten testuinguruan izanik ere ekibalentzia kuriosoa agertzen zaigu hemen, heriotzerrituetan apezak bezalaxe serorak ere erabat beharrezkotzat hartzen zirela erakusten diguna. Baina agindua ez zen lehenengoan bete, jaso dugun 1597ko hau, lehen agindu baten berrespena baitzen. Ez dakigu oraingoan kasurik egingo ote zitzaion, baina interes gehiegi zeuden tarteko, ohiturak bere hortan jarrai zezan. Antzerako datatan, Arrasaten ere ohitura hau jarraitzen zela agertzen digute bi testamentuetako betekizunek. Catalina de Abendañok (1590) eta Teresa de Urisarrik (Santa Marina ermita, 1603), hiletetako eta ondretako eskumuinak zehaztean, apezak eta benefiziodunak bezalaxe izan zituzten serorak eta emakume txiroak aipagai. Lehenak, bi urtebukaeretako "besamano y limosna de las religiosas" ere aipatzeaz beste, hiletetako eskumuinen ohiturarik aldatu ez zedin ardura zeukan: "y a las beatas y mugeres pobres que se allaren en el cuerpo de la yglesia por que rueguen a Dios por my anyma lo que acostunbra dar syn azer nouedad" 933. Bigarrenak aldiz, ager zitezenei soilik eman zedin zehaztu nahi izan zuen: "y a las rreligiosas y beatas y pobres se de la limosna acostunbrada a las que se allaren presentes y no a otras" 934. Bergarako eta Arrasateko adibide hauetatik garbia dugu beraz: apezak bezalaxe serorak ere, erabat beharrezkotzat hartzen ziren hileten testuinguruan, eta hein hartan, eskumuinak batzuendako bezalaxe ziren besteendako ere. Bergara eta Antzuolarako jaso ahal izan ditugun beste zenbait datu, XVIII. mendearen bigarren erdialdeari dagozkio. Hauei heldu aurretik gogoan izan behar dugu hiletetako gastuak, apezpikutzen aldetik bezalaxe instituzio zibilen aldetik ere, XVIII. mendean zehar arautu egin zirela edo arautzeko saiakerak egin zirela, gehiegizko gastuek familien ondasunen gainbehera eragiten zutenaren argudioz. Eliza ez zen noski apezen –eta seroren– diru-sarreren jatorri garrantzitsuenetariko bat ziren hiletetako emolumentuak murriztearen aldeko agertzen, baina gastu hauek motibaturiko auzi ugariak zirela eta 1700eko Kalagorriko Konstituzio Sinodaletan hainbat agindu eman 932 BUA 01 L/148, 167. GPAH-AHPG 1/2353, 23r-23v. 934 GPAH-AHPG 1/2353, 252r. 933 502 beharrean izan ziren, gastu hauen eta apezen emolumentuen mugak ezarriz; konstituzioen tituluak eurak, zedarritu ziren aspektuen azalpenerako arras esanguratsuak dira: VI. En quanto à derechos funerales se guarde la costumbre, revocando todo abuso introducido, assi contra el Clero, como contra el Pueblo […] VII. En los Lugares donde no ay cosa fixa, en razon de esto, se haga concordia entre Clero, y Pueblo, para que confirmada cesse toda ocasión de pleytos […] VIII. Que cada uno sea enterrado con la forma del entierro que dispuso, sin poder obligar à aumento. Y què se ha de hazer en razon desto, con el que muere abintestato? […] IX. El entierro de hijos de familias, y menores, sea à voluntad de Padres, y tutores […] X. Lo que se ha de observar en los entierros de los muchachos, que llegan à vso de razon, para que no se retraìgan sus padres de solicitar el que reciban los Sacramentos […] XI. Que quando personas quantiosas dàn a los Sacerdotes estipendio aventajado en la assistencia à los funerales, se entiende ser gratuìto, y no ser principio de costumbre […] XII. Que los Sacerdotes no reciban combites en lugar de estipendio, y se prohibe la assistencia en ellos […] XIII. Se prohibe estrechamente à los Sacerdotes, y demàs Clerigos el llevar estipendio por hazer honras de personas Reales […] XIV. Que no se lleven derechos de sepultura à los pobres, y quales lo sean para este efecto (Lepe 1700, 456-460) Instituzio zibilen eta herritarren euren aldetik ere, noski, hartu izan ziren neurriak, gastu hauen murrizketan eurak baitziren interesik gehien zutenak; hala, 1711n Bergarako San Pedro parrokiako eliztarrek –parrokiako kabildoa alde batera utzirik– elkarren arteko “combinación verbal y voluntaria” bat hitzartu zuten, zeinaren arabera, ondretan eta urtebukaerakoetan, ordurarteko 2 librako ogia beharrean, libra batekoa ematera, eta hainbat leinu-etxe, lehen mailako hiletetatik bigarren mailakoetara iragatera konprometatu ziren. Apezak, noski, aurka agertu ziren, eta hitzarmen nahiz auzi bidez tradiziozko eskaintzak berreskuratu nahi izan zituzten (Madariaga Orbea 1991, 50). Eta noski, apezen emolumentuak murriztu nahi baziren, seroren emolumentuei zegokienean ere hartu ziren hainbat neurri. Apezpikutzaren aldetik, izendapen berrien harira, hainbat informazio dilijentzia egiten hasiak ziren zegoeneko, eta 1759an, Uzarragako San Juan Bataiatzailea parrokiarako serora berri baten izendapena medio, Javier Ignacio de Arteach Bergarako bikarioari bertako seroratzen inguruko informe bat eskatu zitzaion. Izan dugu jada aipagai informe hau tenpluko seroratzen ezaugarriak azaltzean, baina aipua errepikatuko dugu zabalxeago jasoz, beste espazioetako serorekiko testuinguru konparatiboan azalpen hauek nola txertatzen zaizkigun hautemateko: Viven las dos Sororas de Uzarraga, á que està reducido actualmente el numero de las quatro, que hà havido en tiempos passados en aquella Iglesia, en una Casa mui contigua á ella, y propria de su Feligreses, destinada por ellos para habitazion de estas mugeres, sin renta alguna, como tambien la huerta para verdura, un Jaral de robles para leña, un manzanal, y porcion de tierra, que las produce veinte y quatro rreales. Y con este socorro, y el de alguna porcion de trigo al año, y en las ocasiones de entierros, panes, y respices, con que contribuien los Parroquianos á estas dos Sororas, y el producto de la labor de sus manos, se han mantenido decente y competentemente 935 Informean zehar bikarioak Uzarragako serora hauen bizimodu egokia azpimarratu nahi izan zuen, jasotzen zituzten etekinak, urriak izanik ere, modu duinean bizitzeko bestekoak zirela sostengatuz. XVIII. mendearen erdialdean zehazki hiletetako eta heriotz-errituetako etekinek etekin guztien artean izan zezaketen pisuak ez dirudi oso handia, bikarioak etekin osagarritzat baino aurkeztu ez zituela dirudi. 935 KKA-ACC 17/759/40, f.g. 503 Antzerakoa izan zen 1770ean, jada 1769ko seroren desagerrarazte aginduaren ondorengo informazio dilijentzien baitan, apezpikutzara helarazi zuen informean agertzen zuen ikuspegi orokorra. Bere bikariotzari zegokion espazio zabalagoko (Bergara eta Antzuola) serorei buruz ziharduen oraingoan, baina datu zehatzagoak emanez: Los emolumentos de cada una de ellas [parrokietako serorak] en oblaciones, funziones funerales en el discurso de cada año, según mi computo prudencial, apenas podrian pasar de 24 ducados de Vellon. Los de las Seroras de Ermitas (donde apenas havia ninguna en la Jurisdiczion de esta Villa, sino tal ó qual en la de Anzuola) no llegaràn cada año, por mi computo, ni á la mitad de la referida cantidad, sino es en tal ó qual Ermita, que estè dotada con Casa para habitazion, y alguna pequeña heredad contigua á la misma Ermita; siendo por lo regular impossible el mantenerse unas ni otras Seroras con solas estas cortissimas obvenciones, y sin el socorro del trabajo de sus manos, que es lo que principalmente las dà con que alimentarse 936 Bikarioaren hitzak ontzat hartuaz gero, seroren etekinak, XVIII. mendearen bigarren erdialdean, nahiko urriak zirela dirudi. Garbiago azaltzen zaigu hau informe berberean, aurreraxeago: “no pueden consignarse á las Beatas, ó mugeres, que sirven en las Parroquias, menos emolumentos, que los que al presente se las dàn por los Feligreses, y son bien tenues y escasos”. Ez zuten noski XVIII. mendeko dukatek XVI. mendekoek besteko balorerik, eta parrokietako serorei heriotz-errituetako zerbitzuegatik bikarioak kalkulatu zizkien urteroko 24 dukatek, bestelako etekinekin bat, biziraupenerako baino ematen ez zutela dirudi. Bergarako bikarioaren kalkulu eta balorazio hauen alboan, aurreko atal batean ikergai izan dugun 1763ko Elgetako parrokiako seroren liskarrak gogoan hartzea komenigarria zaigu. Azaldu izan dugunaren arabera, bertan testigantza eman zuten lekukoetariko zenbaitek Juana Bautista de Yrigoien serorak seroratzara sartu zenean eman zituen 54 dukaten balorea ospitalean hiru urtean zehar eta parrokian bost hilabetean zehar zerbitu ostean jada jasoa behar zuela zioten. Aurkeztu izan zituzten frogek urteroko 8 errealen soldata eta bi gari zaku justifikatu zitzaketen, baina hauen hiru urte eta bost hilabeteko etekinen eta dotean emandako 54 dukaten arteko aldea handia zen oraindik ere. Kopuruen arteko bitarte hau, esan izan dugun bezala, heriotz errituetako eta jarlekuetako zerbitzuen etekinek bete beharko zuten 937. Bergara, Antzuola eta Elgetako seroren etekinak asko ala gutxi ote ziren? Honakoa behintzat badakigu: Bergarako bikarioak bere informeetan biziraupenerako besteko mailan kokatu bazituen, Elgetako kasuak, apezpikutzaren aurreko auzi bat eragiteko besteko etekinak behintzat bazirela agertzen digu (nahiz eta azken kasu honetan, motibo ekonomiko hutsez aparte, bestelako motiboak ere izan zitezkeen). Bergarako San Pedro parrokiako seroren heriotz-errituetako etekinen azken argazki bat XIX. mendearen erdialdekoa behar duen (jada "Campo-Santo"-a aipatzen da, eta 1845eko hamarrenei buruzko dokumentu batzuekin batera dago) eta "Derechos de entierros" izenburuarekin datorkigun dokumentu batek ematen digu. Bertan azaltzen zaizkigun seroren etekinak, hileten mailen arabera, honako koadroan antolatu litezke (diruaren kopuruak errealetan adieraziak)938: 936 KKA-ACC 17/770/18, f.g. Ikus aurreko azpiatalean, 492-493 or. 938 Transkripzio osoa: 17. dokumentua, 1119-1121 or. 937 504 (b) koadroa. XIX. mendearen erdialdean Bergarako San Pedro parrokiako serorek maila ezberdinetako hileta eta ondretan jasotzen zituzten etekinak 2. klasea 1. klasea Hileta Ohizkoa "de medio pan" "de pan de tres libras" 3. klasea Dirua 8 4 4 4 ? Ogiak 3 ogi 4 libr. 3 ogi 4 libr. 3 ogi 3 libr. 3 ogi 2 libr. ? 10 ? ? ? ? ? 8 8 8 6 ogi 2 libr. (+ 1 dolu-urteko igande bakoitzean +1 urtebukerakoan) (6 ogi 2 libr. + 1 6 ogi 2 libr. dolu-urteko igande bakoitzean + 1 urtebukaerakoa n?) Deposito Dirua 18 (+4 koa "amortajar") Ogiak (3 ogi 4 libr.?) Hondrak Dirua 16 (bitan) Ogiak 6 ogi 4 libr. + 1 dolu-urteko igande bakoitzean + 1 urtebukaerakoan Ohar dezagun hemen, dolu-urtea dioguna "catorce meses" zela. Honek, ogiak 4 librakoak (1. klasean) edo 2koak (2. klasean) izan, 14 hilabetetako igandeetan zehar serorak hildako bakoitzagatik ggb. 60 ogi jasotzera heltzen zirela esan nahi du. 14 hilabeteen ohitura hau Oñatin ere jarraitu zela dirudi (Madariaga Orbea 1998, 235), eta zerk motibatua izango zen garbi ez badakigu ere, XVIII. mende bukaerako hileten gaineko neurri murriztaileen ondorioa izan zela dirudi. Hauez gain, umeei ("Parvulos") ehorzteetako hiletak baino ez zitzaizkien egiten (hondra gabe), eta serorek ere hartzen zuten bertan parte, beraien etekinekin: (c) koadroa. XIX. mendearen erdialdeko serorek Bergarako San Pedro parrokian maila ezberdinetako umeen hiletetan jasotzen zituzten etekinak 1. klasea 2. klasea Dirua 7 (+2 "amortajar"?) 4 (+2 "amortajar"?) Ogiak Ogi 1, 4 libr. Ogi 1, 2 libr 3. klasea Ogi 1, libr 1 Honakoa ote, 1770eko bere informean Arteach lizentziatuak Bergarako eta Antzuolako serorei buruz aipatzen zigun etekinen "mugako" egoera, bizirauteko ere ematen ez ziena, bestelako lanak ere egin ezean? Emolumentu hauek, diogunez, XIX. mendearen erdialdean jaso ziren, eta ordurako eta Bergaran eta San Pedro parrokian bertan, badakigu XVIII. mendearen hasieratik jada eliztarren eta agintari zibilek gastu hauen murrizketarako neurriak hartzeari ekin izan ziotela; Bergarako San Pedron lehen saiakerak jada 1711n izan ziren, eta ekinaldi nagusia, probintziako hiletetako ohituretan eragin erabakiorra izango zuena, XVIII. mendearen bukaera aldera emango zen, 1769ko seroren desagerrarazterako errege aginduaren ondorengo urteetan, hain zuzen ere. 505 Gorabehera hauen berri aurreraxeago emango dugu939, baina ohartaraz dezagun, murrizketa saiakera haietan jaso ziren zenbait datuk, XIX. mende hasieratarako jaso dugun irudi hau XVIII. mendearen egoerarako ere aintzat hartzekotzat baloratzera garamatzala: 1711n Bergarako San Pedro parrokiako eliztarrek elkarren artean egin zuten"combinación verbal y voluntaria" zelakoan, ikusi dugunez, -hainbat leinu-etxe lehen mailako hiletetatik bigarrenekoetara iragateaz aparte- ondretan eta urtebukaerakotan ematen zen 2 librako ogia libra bakarrekora jeistea hitzartu zuten; XIX. mende hasierako dokumentu honetan 2. mailako hiletei zegozkien urtean zeharreko eskaintza bezala ageri zaizkigun horiei buruz zihardutela dirudi. Hau da, XIX. mendearen hasieratako dokumentu honetan agertzen zaizkigun emolumentu eta etekinak, agian, XVIII. mendean zehar murriztu nahi izan zirenak eta murriztu zirenak izan litezke, -apezei eta beste elizako zerbitzariei etekin gehien zekarzkien- ohitura zaharrak isladatu nahi izango zirelarik. Edozein kasutan, beste aspektu batzuetan, nabaria da XIX. mendeko dokumentu honek azaltzen digun egoeraren aurrean, XVIII. mendekoa, batez ere lehen hamarkadetan, serorendako hobea izan zela; esaterako, 14 hilabeteko dolu-urtearen sarrera XVIII. mende bukaerako murrizketen ondorioa izan zela dirudi, aurretik, 2 eta 3 urtetako doluak ere egiten baitziren, honek, eman beharreko eskaintza eta ogien aldetik suposatzen zuen aldearekin. Eta noski, are handiagoa genuke aldea XVI-XVII mendeetako hiletetako gastuekiko, atal honetako lehen orrietan jaso ditugun adibideek aditzera ematen digutenez. Baina XVIII. mendean geldituko gara, gure zorionerako, Juan Garmendia Larrañagak bere argitalpen eskergaren baitan, propioki seroren emolumentuak zehaztu izan ziren mende honen hasieratako bi hitzarmen jasoak baititu; konparaziorako ederki datozkigu. Lehena Amasa Billabonako (Gipuzkoa) parrokiako apezen eta bertako seroraren artean egin zuten hitzarmena dugu, eta bigarrena, Berastegin (Gipuzkoa) bertako parrokiako partehartzaile berdinen artean egin zena; agian, biak ere biak, aipatu dugun hiletetako gastuen aurkako giroak sortutako egoeraren, nahiz 1700eko Kalagorriko konstituzioetako arauak finkatzeko aginduaren ondorio izanak litezke. Bi herrietako ohiturak kopuruetan ezberdinak izanik ere, etekin eta emolumentuak jasotzerako orduan oinarrizko patroi amakomun batzuk agertzen dizkigute, probintziako ohituren agergarri egokia diruditenak; hauek ere koadro batean antolaturik jasoko ditugu, informazioaren azalpenak arintze-aldera: 939 Azpiatal honetan bertan, 510-512 or. 506 (d) koadroa. XVIII. mendearen lehen erdialdean Amasa Billabonako eta Berastegiko parrokietako serorek dolu urtean zeharreko heriotz errituen artapenagatik jasotzen zituzten etekinak Amasa Billabona 1722 Berastegi 1738 (Garmendia (Garmendia Larrañaga 2008, 769) Larrañaga 2008 -2007-, 429-430)940 Urteko jaiegun nagusiak 6 egunetan941, bakoitzean 12 libra ogi 5 egunetan942, bakoitzean 3 librako ogi handia eta 10 olata ("obladas o bodigos ordinarios") + jaiegunean elizan jasoriko argizari guztiaren 1/6 Larunbatak Olata 1, "y si hubiere aniversario conforme a la ofrenda que hubiere" Igandeak 7 libra ogi 2 librako ogia eta 8 olata Astelehenak 5 olata "de los medianos" 2 librako ogia eta 8 olata Jaieguna 6 olata "de los medianos" (Igandeaz kanpo) 8 olata Hondrak, ofizioak - "todos los días de oficios y eta anibertsarioak aniversarios que se cumplen dentro de dos años contados desde los entierros o muerte", olata 1 - "cuando hay mucho concurso como en aniversarios, honrras o oficios, día de ceniza, el día de los oficios de la cofradía de Nuestra Señora se la deben dar pan o panes según y conforme a la ofrenda más o menos; y en la misma forma cuando se ofrecieren velas en la ofrenda se la deben dar velas o velas" - "cuando la honrras y oficios de personas principales", 3 librako ogi handia eta 10 olata (urteko jaiegun nagusietan bezala) - "cuando las honras u oficios ordinarios", 2 librako ogia "y sus obladas ordinarias", eta funtzioan jasoriko argizariaren 1/6 Darabiltzagun hiru dokumentu hauen arabera, XVIII. mendeko serorek, hileta, ondra eta jaiegun nagusietan jasotzen zituzten diru eta ogiez gain, dolu-urtean zeharreko larunbat, astelehen, astean zeharreko jaiegun eta igandeetan, batez ere azken hauetan, beraien asteroko ogia ere jasotzen zutela ikus liteke, lekuen araberako aldaerak ugariak izan behar zutela badirudi ere. Gutxi ala asko ote? hildakoen kopuruaren arabera, noski, eta diruen eta ogien kopuruaren inguruko ohitura espezifikoen arabera... edozein kasutan, Arteach lizentziatua bikarioak bere 1759ko eta 1770eko informeetan adierazi 940 Serorarenez gain, dokumentu honetan serora-laguntzailearen etekin eta emolumentuak ere zehaztu ziren, konparaziotik kanpo uzten baditugu ere, aski interesgarriak direnak: " y la criada que tiene y tuviere en adelante por el trabajo de levantar los sacos de pan desde la iglesia a donde la habitación de la serora en donde se hace la repartición de dichos emolumentos hayan de tener y tengan obligación dichos señores del Cabildo de dar a saber cuando las dichas cinco fiestas principales del año y oficio mayores de difuntos que sucedieren entre año un pan de una libra y en todo los demás de los días que hubiere pan en la iglesia un bodigo ordinario, y por el trabajo que se le da a dicha criada en hacer el sorteo de pan y cera entre los cuatro de dichos señores del Cabildo o sus amas les hayan de dar siempre por los cuatro a cada bodigo ordinario que en todo viene a dejar dicho Cabildo a la criada de dicha serora por ambos dichos sus trabajos hasta cinco bodigos". 941 "segundo día de la Pascua de la Natividad del Señor segundo día de Pascua de Resurrección, segundo día de Pascua del Espíritu Santo, el día de la Asunción de Nuestra Señora, el día de Ánimas y conmemoración general de difuntos, y el día de San Martín". 942 "las Cinco Fiestas principales de cada año". 507 bezala, etekin hauekin eta bestelako "trabajo de sus manos"-ekin, XVIII. mendeko parrokietako serorak behintzat, nahiko egoki bizirauteko moduan zeudela dirudi. Serorek jarlekuen eta bertako zerbitzuen inguruan izan ohi zituzten beste etekinen batzuen berri Oñatiko San Migel parrokiatik heldu zaigu. Bergarako, Antzuolako eta Elgetako parrokietako serorekin bat, bertan bildu ahal izan ditugun datuek XVIII. mendeko serorek izan ohi zituzten etekinen inguruko ikuspegia osatzen laguntzen digute. Amasa Billabonako eta Berastegiko kasuetan, ogiez gain, argizaria ere seroren etekinen artean aipatu izan zen. Kasu honetan, iturri ezohiko xamar baten bidez (1736-1781 bitarteko protokoloen aurkibide baten lehen orrian baitator), 1759an parrokiako fabrikako komisarioen artean egin zen akordio batean, Oñatiko parrokian bertako serorari ehortzeetan erabilitako olioagatik ordaintzen zitzaizkion kopuruen berri izan dugu. Dokumentua aipatu berri ditugun hiletetako gastuen inguruko arautze horietariko bat genuke, familien gastuak bezalaxe, seroren etekinak ere zehaztu zituena. Berridazketa bat da eta orria kaltetu xamar dagoenez bere hutsuneak ditu, baina azalpenen erregulartasuna medio eta nahiko nabariak diren zenbait hutsune betez, ustez, zentzudunki berreraiki ahal izan dugu: Copia del arreglamiento que se ha formado por los señores comisarios de la fabrica del azeite que se le ha de abonar a la Beata de San Miguel en los entierros de ella año de 1759 [aldemenean: Entierro de 6 cirios] En los entierros de seis cirios se abonara a la Beata por lo[s tres dias] primeros una libra de azeite y por las tres funciones de hon[rras] [una] libra, a saver por cada honrra una tercia parte de libra: [aldemenean: Entierro de 8 cirios] En los entierros de ocho cirios en los tres primeros dias s[ e abonaran] libra y media de azeite y en las 3 funciones de honrras a [media libra] de azeite que el todo sube a tres libras de azeite: [aldemenean: Entierro de doze cirios] En los entierros de doze cirios se abonaran cinco [libras] de azeite; a sauer dos libras por los primeros tres dias y [en las] tres honrras a cada libra de azeite: se preuiene [que se?] ha de hazer al precio corriente de la tien[da]943 Zoritxarrez, ez zaigu “precio corriente de la tien[da]” hori zein zen zehazten. Gainera, hitzarmeneko "tien[da]" norena zen interpretatzen denaren arabera, kanpoko dendaren bat izan eta serorak ornitze lanak baino ez hartuaz gero, honek ez zukeen lan hargatik etekinik jasoko, edo, zentzudunagoa dirudienaren arabera, denda serora berarena izanaz gero, ohartarazpena honek prezioa gehiegi ez igotzera begirako zitzatekeen. Gainera, azaldu izan dugu lehenago, nola Oñatiko San Migel parrokian XVI eta XVII. mendeetan zehar olioaren administrazioa eta ornikuntza seroraren esku izan ziren; 1759ko akordio honetan serorak ordurartean bitartekari lez izanak zitzakeen olioaren etekinak kontrolatu nahi izan zirela dirudi (denda berea izan edo ez), eta "se preuiene" horrek ere berbera pentsatzera garamatza. Edonola ere, zaila da serorek olioagatik jasoak izan zitzaketen etekinei neurririk hartzea ere, elizako fabrikatik jasotzen zituen ordainketez beste, produktuaren erosketaren eta karriatzearen gastuen neurria falta baitzaigu. Baina olioaren ornikuntzaz arduratu izan zirela behintzat, zalantzagabea dugu. Akordio hau egin baino zertxobait lehenagokoa, 1751koa dugu San Migel parrokiako serora -nagusi- izan zen Ana Catalina de Inzaren testamentua, jarlekuetako zerbitzuagatik, Bergaraz beste, zorren partidak agertzen dizkigun testamentu bakarra. Urte hartan oraindik serorak olioaren ornikuntzaz arduratzen zirela eta jarlekuaren artapenaren ordainketak garitan egiten zirela ageri zaigu: Magdalena de Zumaldek bere senarraren eta semearen hiletetako jarlekuetako zaintzagatik zeuzkan zorrak, serorak ipini zuen -eta kopururik zehazten ez zaigun- olioak eta gari anoa 1/2-k osatzen zituzten; horrez gain, Felipe de Mendizabalekin honek emandako "recetas" 943 GPAH-AHPG 1/4356, 1r. 508 (botikarioa ote?) batzuegatik zeuzkan zorrak, bere jarlekuaren zaintzagatik zor zitzaizkion kopuruekin berdindu eta kitatzeko agindu zuen944. Olioagatiko etekinez gain, Oñatiko San Migeleko serorak jarlekuetako eta bertako heriotz-errituetako zerbitzuagatik jasotzen zituen bestelako diru eta etekinen berri, Bergarako bikariotzan bezala, 1769ko desagerrarazte aginduaren ostean Oñatikoan egin ziren informazio dilijentzien bidez jaso ahal izan dugu. Dilijentzia hauetariko bat bere karguari eta jasotzen zituen etekinei buruz Javiera de Sarraoa San Migel parrokiako serorarengandik jasotako aitorpena izan zen, eta bertan, kondearen hamarrenengandik jasotzen zuen soldataz beste, honako etekinen berri eman zuen: Y t. en los entierros, y onras que en cada un año se ofrecen en dha Yglesia la suelen tocar en dinero Setenta y siete Reales de U.n poco mas, ó menos de un quinquenio á otro, y mas en cada entierro, y onra a un pan igualm.te que al Sacristan: Y t. diferentes personas de esta uilla, que tiene Sepulturas en dha Yglesia, le encargan el cuidado de guardar en ella las Tablas de Cerilla, llamadas Comunmente Arguizagui olac, y ponerlas encendidas en las Sepulturas al tiempo de las misas maiores, y uisperas de todo el año y recomponerlas [???] despues y la que tiene dos Tablas, le paga por ello al año una fanega de trigo, y la que no tiene mas que una, media fanega, y las que le encargan esta diligencia solamente los dias festibos de todo el año le dan una quarta 945 Udal agintarien aldetik osatu zen informeak ere antzerako datuak ematen dizkigu, zenbait aldaera eta zehaztapenekin. Hileta eta ondregatik urte bakoitzeko jasotzen zuena, serorak berak aitorturiko 77 errealekoa beharrean, “segun el Computo que se ha hecho” 80 errealen ingurukoa zela zioten, eta jasotzen zituen ogien inguruko informazio xedatuagoa eman zuten: en cada entierro, y onra un pan de dos, quatro, û ocho libras, conforme la Clase del entierro, lo que se satisface por el heredero independiente de lo que lleua el Cauildo, y sin que se perjudique en manera alguna â los Beneficiados, ni otro ningun Clerigo 946 Kopuru hauei erreparaturik, gogoan izan dezagun San Migeleko serorak XVIII. mendearen hasiera alderarte behintzat parrokiako fabrikatik tenpluaren garbiketagatik eta bere etxearen alokairuagatik ematen zitzaizkion 5 dukat jasotzen zituela (XVIII. menderako), eta horrez gain, kondeak 7 gari zaku eta 90 errealeko soldata ematen ziola. Hala zehaztu zen behintzat 1761ean kondearen eta udal agintarien artean egin zen hitzarmenean947, eta udal agintarien 1769ko informeak ere kopuru horien berri eman zuen. Alabaina, 1769an parrokiako serorak egin zuen aitorpenean, kondearen hamarrenetatik 7 gari zaku eta 4 dukat (44 erreal) jasotzen zituela zioen. Serorak kondearengandik jaso beharrekoa zuen soldataren erdia beste nonbait gelditzen zen antza, bere eskutara heldu aurretik. 90 erreal jasotzen omen zituela zioten udal agintariek agian izango zuten honen inguruko berririk. Bada, dirutan jasoriko kopuru hauen aurrean, garitan eta ogitan jarlekuen ohizko zerbitzutik eta hiletetatik eta bestelako heriotz-errituetatik jasotzen zituen etekinak garrantzitsuak ziren, udal agintarien informean ere zehaztu zen lez: El salario Consignado por el Patrono, no es suficiente para la manutencion de la Serora, por cuio motibo sin duda se introdujo, y cobra desde tiempo inmemorial en funciones de entierro, y Onras, las Referidas Oblaciones de dinero y pan, cuia corta gratificacion parece precisa por los Cargos que lleuamos expresados 948 944 GPAH-AHPG 1/3358, 525r-528v. KKA-ACC 17/761/1, f.g. 946 Ibid. 947 GPAH-AHPG 1/3368, 390r-390v. 948 KKA-ACC 17/761/1, f.g. 945 509 Seroraren etekinak urriak bezala agertzen zaizkigu informe honetan, baina zuhur xamar ibili beharko ginateke hemen, informe honen xedea, apezpikutzatik parrokiako seroraren karguaren mantenua lortzea baitzen; eta noski, soldata eta etekin urriak jasotzen zituela esan eta erakustea, intentzio horrek bideratzen zuen. Eta bai noski, Bergarako Arteach bikarioa ere intentzio berberek gidatzen zuten Bergara eta Antzuolako seroren egoera ekonomikoaren berri ematean, eta bere hitzak ez ditugu, agian, hain zuhur hartu. Baina honekiko, ez dezagun ahaztu, aurreko ataletan ikusi ahal izan dugunez, XVI-XVII mendeak bitartean behinik behin, Oñatiko San Migel parrokiako serorak, beste hainbat parrokiatako seroren aldean, soldata ona jasotzen zuela. 1661ean egin zen bisitan, esate baterako, bisitatzaileak serorari parrokiako fabrikatik etxearen alokairua ordaintzeari utz ziezaiotela agindu zuen, honek jasotzen zituen “derechos y emolumentos de las sepulturas y entierros”-ekin nahikoa zeukanaren ustean. Konparazioaren balizkotasuna dagoenean dagoela, Oñatiko parrokiatik bildu ahal izan dugun informazioak, beste elementu bat gehitzen dio seroren heriotzerrituetako emolumentu eta etekinen inguruan osatzen dihardugun ikuspegiari: argizaiolen zaintzagatik garitan ordaintzen zitzaizkion emolumentuak. Hiletetan, ondretan, anibertsarioetan, urtebukaerakoetan, jaiegun nagusietan, eta bestelako jaiegunetako emolumentuei dolu-urtean -edo urteetan- zeharreko asterokoak gehitzen zitzaizkien, bada, eta argiteriari loturiko etekinak ere baziren tarteko, partikularren hilobietako argiteria zaintzeagatik ematen zitzaizkienekin bat. Guzti honi, ikuspegi hau egoki osatzeko, XVIII.aren bigarren erdialdeko egoera eta aurreko mendeetakoa berberak ez zirela gehitu behar diogu, XVIII. mendearen bigarren erdialdean, Ilustrazioaren eraginak bere ondorioak izan baitzituen; ordurako, eliztarrek Erdi Aroan eta Aro Berrian nagusi izan zen munduikuskera erlijiosoari gero eta gehiago egiten zioten muzin, eta 1770ean honakoa aipatu zen Bergarako Santa Marina parrokiako benefizioen berri ematean: Se an disminuido mucho [las ofrendas] por el espiritu de reforma, que domina à algunos seculares, que todo lo sensuran, por no estar instruidos de las loables cotumbres de la Iglesia, y de su antequisima disiplina atribuiendo a la Vanidad de las mugeres, lo que es de instruccion Apostolica y dibulgando entre los sencillos especies contrarias a la disciplina mas antigua y arreglada (Madariaga Orbea 1991, 51) 949 Aipu honek, bestalde, tradizioa ordurako –edo hobe esan, orduan ere– noren eskutan mantentzen zen ere agertzen digu: “la Vanidad de las mugeres”. Beste behin, jarlekuen eta heriotz-errituen testuingurua emakumezkoek sostengaturiko esparru lez agertzen zaigu; eta noski, serorek ere bazuten interesik, eta beraien emolumentuen jatorri ziren ohitura zaharren mantenua defendatzen zuten. Bergarako Santa Marina parrokian aipatu zen “espiritu de reforma” hura ez zen besterik, azkenean Gipuzkoako Aldundian gailentzera helduko zena baizik, eta zenbait urte lehenago Larramendik azaltzen zuen ardurari baino ez zegokion; heriotz-errituetako gehiegizko gastuen kexu zen Larramendi: por cualquier difunto gasta la casa en el entierro y funerales mayores, y solo el coste de la iglesia, como quinientos ducados poco más ó ménos, aunque en esto hay tambien diferencias. Y á esto se llegan los gastos en dar de comer en esos días á tanta multitud de gente, como queda dicho arriba (Larramendi 1985 -1754-, 234) 949 Honakoa da argitalpenean aipaturiko iturri dokumentala: “APSPB [Archivo Parroquial de Santa Marina de Bergara], Caja 1-A, Beneficios de Sª Marina de Oxirondo. 1770”. 510 Berez, hiletetako gastu handien aurkako instituzioen aldetiko neurriak, partikularki otordu neurrigabeen aurkakoak, XVI. mendetik hasiak ziren biztanleriarengan eragin nahi izaten. Gipuzkoako Probintziaren aldetik, ugari izan ziren Batzarretan aginduriko mugapenak: 1553an (Oñatin 1556an) ahaideen oturuntzetako partaidetza laugarren gradurartekoetara mugatu zen, eta 1560an, hirugarren gradurartekoetara. Araua betetzen ez zela eta, 1652ko eta 1677koetan berretsi beharra izan zen, itxuraz, aurrekoetan bezala, arrakasta handiegirik gabe. 1704an berriro berretsi zen, Iruñako Apezpikutzari aginduaren betekizunerako laguntza eskatuz; apezpikutzatik eskaera ontzat eman zuten, eta 50 dukateko mehatxua ezarri zuen arau-ahusleentzat. Baina Gipuzkoako apezeriak eliz auzitegien aurreko auzi bati ekin zion, eta aita santuaganaino heldu ziren apelazioen ildo batean, apezek azken honen babesa lortu zuten, 1719ko bulda baten bidez. 1737an Probintziaren eta bertako apezeriaren arteko hitzarmen batera heldu zen, araua -praktikan- laikoei baino aplikatuko ez zitzaiela adostuz. Bitarte honen ondoren, Probintziak 1755ean egin zuen hurrengo saiakera, Iruñako eta Kalagorriko apezpikutzei beraien babesa eskatuz; alabaina, herri-mailako apezeriak eta herritarrek erresistentzia agertzen jarraitzen zuten, eta debekuak ez zuen artean eragin handiegirik izan (Madariaga Orbea 2007, 132-133). Azkenik, seroren desagerrarazterako –eta ermiten itxierarako– errege agindua eman zenetik (1769) eta Bergarako Santa Marinako benefiziodunak kexatu izatetik (1770) urte gutxira, 1783an, Probintziak -edo hobe esan, Aldundiak- beste behin hiletetako ondretako eta bataioetako gastuen aurka egin zuen, oraingoan ere “vanidad”-a aipagai zela, eta gehiegizko gastu eta “abuso” hauen jarraipenerako interesatuen artean, apezekin bat, serorak eta bestelako emakumeak ere baitaratuz: Que realmente puede asegurarse, que en Guipuzcoa los muertos destruien à los vivos; y para que nadie dude de esta verdad, no necesita, sino saber lo que pasa, y por aora se referira por maior. O la vanidad, ò la costumbre, tiene introducidas 3 clases de entierros, la infima, la 2ª, y la 1ª. De la infima bien se puede subir à la 2ª, y de esta a la 1ª pero de la 2ª no se puede vajar a la infima, ni menos de la 1ª a la 2ª; y esto, aunque la familia no tenga, ni con que pagar sus deudas, ni con que comer. En cada clase hay ciertos puntos, que los Clerigos, sus Amas, las seroras, y otras mugeres tienen gran cuidado en hacer observar, y por solo el què diran, se guardan con un escrupulo, que no se puede explicar (Madariaga Orbea 1991, 136)950 Purgatorioaren inguruko dotrina bera ere, edo dotrina bera baino, hileten inguruan honek sortzen zituen gastuak eta hauen onuradunak, bereziki apezak, auzitan zeuden jada, eta Aldundiaren aldetik kritika gogorrak jaso zituzten; jarraian jasoko dugun aipua luze xamarra da, baina duen esanguragatik, bere hortan jasotzeari egokia deritzot, kritikarekin batera, alderdi hauek –XVIII. mendean, eta aurrekoetan areago– biztanleriaren bizitzaren baitan zeukaten pisua oso garbi azaltzen baitigu: No hay duda, que los sufragios del Alma se hacen por sacarla del Purgatorio, si està allà. No hay duda tampoco, que, cuando no la obligacion, a lo menos, la piedad dicta, que apliquemos con toda la posible brevedad à las Almas de nuestros hermanos, ò deudos, el alivio de sus tormentos; pero no sucede asi. Si oy se enterrò a Pedro, no se haran mañana sus Funerales. Se aguardarà à un dia festivo, en qe concurrirà mas gente, que en el de labor al Templo, y entonces subirà el cura, ò su theniente al Pulpito, y anunciarà, que tal y tal dìa de la proxima semana se haran los oficios por el alma de Pedro, que ha 3, 4, ò mas dìas, y muchas veces uno ò mas meses, que murio. Para el alma de Pedro eran de gran conveniencia los sufragios aplicados quanto antes; para quien los costea, seria tambien de mucho consuelo aplicarselos quanto antes; pero esto no tiene quenta a los Clerigos: es menester tomar tiempo, para que acuda mas gente, es 950 Argitalpenean aipaturiko iturri dokumentala: “AGG, Sección 4, Neg. 1, Leg. 53, 1783”. 511 menester aguardar al primer dìa festivo, para publicar las exequias de alma de Pedro, aunque sea à costa del sufrimiento de esta pobre alma en el Purgatorio. Ni basta tampoco, que se publique en el Pueblo, en que se han de hacer los funerales, es preciso, que llegue à noticia de los Amigos, y Amigas, que viven fuera de aquel Pueblo, pues se sabe, que todas las casas interesadas embiaràn trigo, pan, zera, en belas y hachas, que seran para los Clerigos, y con que haia buena cosecha de esto, hace ver la practica continuada, que se matan poco de lo que se hace penar por tanto tiempo al alma, que mucho antes se pudo haver trasladado de los horrendos tormentos del Purgatorio a las delicias del Paraiso. Esto se llama piedad? Se llama christiandad? Y lo llaman asi los que tiene obligacion de enseñar à otros la ley del xptianismo? […] es innegable, que en Guipuzcoa los muertos destruien a los Vivos, ya por lo que cada casa gasta con sus difuntos, ya por que con cada uno gastan todas las del Pueblo, ya porque el oficial, el Casero, ò Labrador, que apenas con el sudor de su rostro alcanza à tener un pan de maiz, con que sostener la vida de su familia, en llegado à lance de que muera uno en ella, venderà sus pocos trastos, ò sus bueies, cavallerias, ò lo que pueda, y abandonarà por muchos dias su campo, y su travajo, antes de faltar à ninguno de los palillos, que la costumbre, y la vanidad han introducido, y conservan, para lo que se llama sufragio de los muertos (Loc.cit.) “Erreforma” garaiak ziren, bada, eta hiletek sorturiko gastuak eta hauek biztanleriagan eragiten zituen zortzeek eta gainbehera ekonomikoak hainbat ardura sortzen zituzten. Aipuaren bukaerako “palillos” horien (argizaiolak) mantenuaren eta seroren desagerraraztearen arteko erlazioa, bestalde, zuzena zen, eta jada 1769ko seroren desagerrarazte aginduaren testuinguruan azaleratu izan zen. Oñatiko udalak Martin de Madinabeitia eta Francisco Xavier de Uzelai lizentziatuei informe bat osatzea eskatu zien orduan, aginduaren aplikazioak izango zituen ondorioak neurtzeko asmoz; hauek, jarlekuetako zerbitzua, zehazki argizaiolen mantenua, edo –nahiz eta serora jantzirik ez eraman– emakumeek egiten jarraitu zezatela, edo bestela, argizari guztiak ken zitezela gomendatu zuten: El poner, y quitar las Zerillas, y guardarlas que es en lo que mas se ejercitan las Criadas de la Serora, y en que pudiera hauer algun reparo por andar descubiertas, y causando alguna distraccion, â las Concurrentes â la Yglesia, tambien es como preciso el que se haga por mujeres; por que seria mui digno de nota é indecencia el que andubiese un hombre Cargado con el Cesto de las Zerillas, por medio de mujeres, repartiendo, y recojiendo dichas tablas, de Sepultura en Sepultura, y por lo mismo nos parece, que õ se deue prouidenciar el que se quiten del todo las Zerillas de Sepulturas, õ permitir, que en su distribucion entiendan solamente las mujeres, y en caso que se quitasen las Zerillas, tambien se disminuirian considerablemente las ofrendas de pan que son mui quantiosas en esta Yglesia951 Azken esaldi honetan laburbiltzen zaigu arazoaren gakoa, zenbait urte beranduago, Gipuzkoako Aldundiak eraldatu nahi izango zuen –eta eraldatuko zuen– ohiturarena, eta bere inplikazio ekonomikoena. Eta hala ere, hainbat lekutan serorek heriotz-errituetako funtzioetan eta hauei asoziaturiko etekinetan presente egoten jarraitu zuten, XIX. mende erdialdeko Bergarako hiletetako emolumentuen inguruko dokumentuak aditzera eman digunez. Etnografia eta historia uztartzen dituzten ikerketek ere informazio esanguratsua dakarkigute, urte guztian zehar serorek funtzio hauei asoziaturik jaso zitzaketen etekinen berri jasotzerako orduan. 1922an Gazteluko (Gipuzkoa) Andre Maria ("Santa Maria de la Asunción") parrokian izaten ziren funtzioen eta emolumentuen inguruan Pedro Rodríguez Ondarrak egin zuen deskribapena, kasu honetan Frank-en ikerlan batetik jaso duguna, azken datu osagarri batzuk jasotzeko iturri egokia dugu; bidenabar, 951 KKA-ACC 17/769/1, f.g. 512 heriotz-errituetako partehartzeari eta etekinei buruz azaldurikoak testuinguru zabalago batean hautemateko bidea ere ematen digu; kasu honetan ere, bestetan egin bezala, serorari buruzko datuak koadro batean bilduko ditugu, ulermena errazte-aldera952: 952 Hona testua osorik, interesgarria baiteritzogu: "DOMINGOS Y DIAS DE PRECEPTO: La ofrenda suele ser, un bollo de un cuarto de libra por cada sepultura, más el pan que llevan las familias que hubiesen tenido alguna defunción. El día de la Epifanía o de Reyes se entregan a la Serora doce manzanas, y el día de Viernes Santo doce huevos. CONGREGACIONES Y COFRADIAS: Al tener noticia de la muerte de un cofrade fuera del pueblo se anuncia su muerte del púlpito y se tocan después de Misa Mayor, las campanas, pero no se anuncia la obligación del rosario. Por el toque de las campanas pagan a la serora 50 cts. DEFUNCIONES: Cuando muere un congregante de San Luis, si la Congregación cuenta con fondos, se hace un funeral en el día que se convenga con la familia del interesado, asistiendo solamente el Párroco de la parroquia con una Misa Cantada, nocturno antes de la Misa y responso cantado al final; cobrando el Cura por ello 10 pts., el organista 5 pts., la parroquia 4pts., la serora 2 pts. y los tres monaguillos a 25 cts. cada uno. Honorarios: Paga el Cura a la serora 5 pts., a la parroquia l0 pts., al organista 10 pts. y comida, a los capellanes 10 pts. y comida y el mismo Cura 20 pts. Novena de Na. Sra. de los Dolores por un difunto: Hay dos clases de novenas, una solemne y otra sencilla. Honorarios: Se cobra 75 pts. por todo, que se distribuye: 58 pts. al cura por las misas y novena, 12 pts. al organista, 2 pts. a la serora, y 2 pts. a la Parroquia. Misa de Aniversario por un difunto de la familia (solemne): con los honorarios de 8 pts. (6 por la Misa, 1,50 al organista, 0,25 a la serora y 0,25 a la Parroquia) se celebra una Misa cantada, con responso cantado al final. Entierro de párvulo: Se hace el sepelio según el ritual. Luego se canta una Misa en el Altar de San Miguel 'Votiva de angelis' con responso al final en la sepultura de la familia Pro omnibus defunctis familiae. Honorarios: Ofrenda una vela el día del funeral. El domingo siguiente ofrendan sin distinción 12 libras de pan y hay responso extraordinario. Abonan 5 pts. por la misa, 2,50 pts. al organista y 1 pts. a la serora. NOVENA DE LA INMACULADA: Comienza el día 30 de noviembre. Para ese dia preparan los de la Casa Cural, a una con la serora, el Altar para la novena, que es el de San Miquel, donde colocando el dosel adornan la imagen de la Concepción. DIA DE REYES: Ofrendan además del bollo de pan, manzanas, de las cuales se envían 12 a la serora. Para recoger las dichas manzanas, habrán colocado los de la Casa Cural una cesta pequeña en el lugar de la ofrenda. LUNES DE CARNAVAL: A las nueve se canta el Nocturno; luego se celebra la Misa en el Altar de la Dolorosa. Terminada ésta, se efectúa el ejercicio de la novena de Animas. Finalmente, hay un responso extraordinario junto al catafalco y con capa pluvial; allí suelen acudir las de las sepulturas a sacar los responsos. De la ofrenda de este día distribuyen los de la Casa Cural a cada bollo a los niños y lo restante se manda a la serora. Se da además (de los responsos) a cada peseta a la serora. MIERCOLES DE CENIZA: Se adelanta para lo restante de la Novena la hora de la Misa; antes de ella se bendice y distribuye la ceniza, lo cual también se hace en el Rosario de la tarde. Por la novena de Animas se da de lo recaudado en la limosna, 15 pts. al organista, 5 pts. a la serora, 2,50 pts. a la Parroquia y 50 cts. a los monaguillos. HONORARIOS FIJOS A LOS COLABORADORES DE LA PARROQUIA: A la serora se le paga por sus servicios 50 pts. a fin de año; más 25 pts. por rezar el Rosario todos los días durante la Misa. En total: 75 pts" (Frank 1997, z.g.). 513 (e) koadroa. 1922an Gazteluko Andre Maria parrokian izaten ziren urtean zeharreko funtzioetan serorek jasotzen zituzten etekinak Dirua Bestelakoak - "ofrenda" aipatzen da, baina serorarendakorik zehaztu gabe - "día de la Epifanía o de Reyes": 12 sagar - Ostiral Santuan: 12 arraultza Domingos y días de precepto Congregaciones y cofradías - Herriaz kanpo hildako kofraderen baten heriotzaren berri emateko "por el toque de Campanas": 0,5 peseta Defunciones Zehazten ez diren "ofrendas"-en - "Cuando muere un congregante de San Luis": 2 parteak ere jasoko zituen, peseta ziurrenez - "Honorarios": 5 peseta - "Novena de Nuestra Señora de los Dolores", bi klase: "solemne" eta "sencilla". "Honorarios": 2 peseta, eta "solemne"-en kasuan, "Aniversario por un difunto de la familia": 0,25 peseta - Umeen ehorzteak: peseta 1 Novena de la Inmaculada (aldarearen prestakuntzan parte hartzen du, baina ez da emolumenturik aipatzen) 12 sagar Día de Reyes Lunes de Carnaval "Se da además (de los responsos) a cada peseta a la serora" Miércoles de Ceniza 5 peseta ("de lo recaudado de la limosna") Honorarios fijos a los colaboradores de la parroquia - 50 peseta "a fin de año" - 25 peseta "por rezar el Rosario todos los días durante la Misa" "De la ofrenda de este día distribuyen los de la Casa Cural a cada bollo a los niños y lo restante se manda a la serora" Ogiekin batera sagarrak eta arrautzak ere ageri zaizkigu seroraren eskaintzetako etekinen artean; baita propioki heriotz-errituak zirenez aparte, jai ezberdinetako funtzioetan bestelako etekinak bazirela ere; eta baita, azkenik, kofradiekiko erlazioen testuingurutik ere serorei nolabaiteko etekinak hel zekizkiekeela ere. Aro Berriarekiko, zaila da Euskal Herrian serorek parte hartzen zuten funtzioen, errituen eta bertako etekinen konplexutasunari eta kopuruari neurri bat hartzea, baina behinik behin garbi ageri zaigu, parrokietako bertako nahiz jarleku partikularren zerbitzuan zebiltzan seroren etekinen iturri nagusietariko bat osatu behar zutela. 514 Atal honetan seroren etekinen inguruan jaso ahal izan ditugun datuetatik, hiribilduetako parrokietako serorek jarlekuetako eta heriotz-errituetako zerbitzuetatik XVI. mendean eta XVII.enaren hasieratan nahiko etekin esanguratsuak jasotzen zituztela, eta XVIII. menderako jada nabarmen gutxituak baziren ere, biziraupena egoki bermatzeko beste ematen zutela ondorioztatu liteke. Alabaina, zerbitzu hauei buruzko informazioa jaso ahal izan dugun lekuetan egoera hau agertzen zaigula esatearekin bat, informazioa falta zaigun inguruen berri ere eman beharrean gaude, beste leku batean ere esan izan dugun bezala, presentziak bezalaxe ausentziak ere esanguratsuak baitira. Hein horretan, azpimarratu beharrean gaude jarlekuetako eta heriotz-errituetako zerbitzuen ordainketak dirutan egin izanaren testigantzak Aro Berriko Debagoienean Bergaran baino ezin izan ditugula jaso, eta gainontzeko herrietako seroren kasuetan, zerbitzuegatiko etekinak garitan edo ogitan jasotzen zituztela dirudiela. Alegia; ordainketak, dirutan, diruaren ekonomia zabalduen zegoen espazio komertzialetan baino ez zirela egiten. Eskura izan ditugun testamentuen parte handi bat Bergarako seroren testamentuek osatzen badute ere, beste espazioetarako aurkitu ahal izan ditugun parrokietako seroren testamentuetan, Oñatiko salbuespen batekin (batez ere Antzuola, Arrasate, Aretxabaleta eta Eskoriatzakoetan) ez zaigu ia zerbitzu hauen motibozko zordunik aipatzen. Ikusi berri dugu nola Oñatin ordainketa hauek garitan eta ogitan baino ez ziren egiten, serorak dirutan soldata eta bestelako aktibitateengatik egindako ordainketak (garbiketa, bereziki) baino jasotzen ez zituela. Beste zenbait parrokiatan ere ikusi izan dugu nola serorek motibo ezberdinengatik diruzko ordainketak jasotzen zituzten, kasu askotan, urteen puruan soldata lez finkatzera heldu zirenak. Baina esan bezala, espazio hauetako seroren testamentuetan ez dago ia jarlekuen eta heriotzerrituen zorren berririk, eta beraz, zentzudunena, zerbitzu hauen ordainketak gehienetan Oñatin egin ohi ziren bezalaxe, garitan, ogitan eta bestelako ondasunetan baino egiten ez zirela ondorioztatzea dugula dirudi. Hau Berrestera datozkigu, goraxeago jaso dugun Oñatiko San Migel parrokiako Ana Catalina de Inzaren (1751) kasuarekin bat, Elgetako Magdalena de Urrojolaeguik 1609an testamentua helarazi zuenean Andre Maria parrokian serora zen Marina de Egoecheagari eta -Elgetako ohituraren arabera, ziurrenez honen serora-laguntzaile izango zen- ospitaleko serora zen "beata de Loyti"-ri egin zizkien dohaintzak: lehenari gari anoa 1/2 eta 3 "manogillos de lino rrestrillado" eman zizkion "para que tenga quenta de mi Sepultura y de rrogar al señor por mi anima", eta bigarrenari aldiz, 2 liozko azao fin, "porque ruegue a dios por mi anima"953. Hala ere, dirutan eta espeziatan eginiko ordainketen arteko banaketa hau ezin dugu oso era zurrunean ulertu, eta batez ere hiribilduetako parrokiei dagokienean, Bergarako eta Oñatiko kasuak ordainketetarako izan ziren ohitura ezberdinen adierazgarri lez baino ezin ditugu ziurtzat eman, datu gehiagoren faltan. Alabaina, auzo eta elizateetako parrokien adierazgarri ditugun Aretxabaletako eta Eskoriatzako elizateetako parrokiei dagokienean, behinik behin, XVII. mendean zehar, ohiturak garitan eta ogitan egindako ordainketena izan behar zuela nabariagoa zaigu. Berez, serora hauek ez zeukaten ia zordunik, eta dohaintzetan eman izan zituzten ondasun gehienak, diru kopuru xume batzuez bestalde, ehunek, ohialek eta arropek osatzen zituzten. Kasu hauetan, jarlekuen eta heriotz-errituen zerbitzuak biziraupenerako medio bat izan behar zuen, etekin esanguratsuegirik gabekoa. Ezin diegu baina –ustezko– etekin hauei neurririk hartu, zorren faltaren testigantza jasotzetik haratago954. 953 GPAH-AHPG 1/1845, 25r-27v. Ondorio hauetara heltzeko Aretxabaletako lau eta Eskoriatzako hiru seroren testamentutan oinarritu gara, hauen multzo berean sartu dugun Aramaioko serora baten testamentuarekin batera; ikus hauen erreferentziak 9 koadroan, 935-939 or. Testamentu hauetariko batzuen ikerketa zehatzagoa VI. 2.3. azpiatalean egin dut, 553-556 or. 954 515 Jarlekuetako eta heriotz-errituetako zerbitzuen ordainketak, beraz, lekuan lekuko aberastasunen eta ohituren araberakoak ziren, logikoa den bezala, lekuan lekuko biztanleriaren gaitasun ekonomikoarekiko egokitasunezko neurrietan eginak. Edozein kasutan, parrokietako seroren eta zerbitzu partikularrak betetzen zituzten bestelako seroren etekinen parte garrantzitsua ziren, hauek biziraupen soilerako balio izan (XVIII. mendearen bigarren erdialdean dirudien bezala), ala aberasbide esanguratsua izan (XVI. mendeko seroren kasuan). VI. 1.6. Kanpaiak Azken ataletan gehiagotan agertu izan zaizkigu parrokietako serorak, ermitetakoak baino. Hurrengo bi ataletan berriz, gehiago ereparatuko diegu ermitetako serorei, kanpai-jotearen aktibitatea eta limosna eskatzearena, azken hauengan ohikoagoak baitziren. Kanpai-jotearen kasuan, parrokietan, gehienetan sakristauek edo apezek eurek hartzen zuten kanpaiaren ardura. Konstituzio sinodaletan ere halaxe agindu izan zen, 1555ekoetan bezalaxe (Díaz de Luco 1555, 70r, 71r-71v), 1602koetan (Manso 1602, 117r-117v), 1621ekoetan (Gonzalez del Castillo 1621, 81r-82v), eta jada zehaztasun handiarekin, 1700ekoetan (Lepe 1700, 255-260). Alabaina, jarraian ikusiko dugun lez, are XVIII. mendean aurrera eginda ere, kasu askotan serorak arduratu izan ziren kanpai-joteez, batez ere, noski, sakristaurik izan ohi ez zuten ermiten testuinguruan. Hiribilduetako ordenantzetan ere jaso ziren kanpai-joteen inguruko arauak; deigarria zaigu hemen hildakoen sexuaren adierazpenarekiko uniformitatea: La única diferencia que se puede apreciar en las ordenanzas en función del sexo del difunto es la del número de toques de campana que se dan para avisar del fallecimiento al resto de la comunidad. La uniformidad en las villas vascas es total: se darán tres toques cuando el muerto sea hombre y dos cuando sea mujer (Palacios Martínez; Urcelay Gaona 2006, 123) Umeen heriotza bereizteko ohitura ere nahiko orokortua zegoen, kasu honetan, heriotzaren abisuan kanpai-jote bakarra emanez. Alabaina, itxurazko uniformitate honen baitan aldaerak ere onartzen ziren, bereziki, hildakoaren botere eta aberastasunaren adierazpena gauzatzerakoan, kanpai-jote gehiago baimenduz (Ibid., 122-123, 126). Ordenantzetako aspektu hauen inguruko uniformetasuna esanguratsua bazen ere, lekuan lekuko aldaerak ere baziren, aurreraxeago etnografiaren alorretik jasoriko informazioak aditzera emango digunez. Kanpaiaren gaineko ardura garrantzitsua zen, eguneko denboraren oinarrizko banaketarako bezalaxe (goizeko, eguerdiko eta gaueko denborak banatzen zituzten hiru abemariak), hainbat aktibitate sozialetarako deiak egiteko oso garrantzitsuak baitziren. Propioki erlijiosoak ziren aktibitateez gain (agonia eta heriotza, mezak, hiletak, prozesioak, pertsona bereziren baten helduera, etab.), kanpaien deira egiten ziren eliztarren eta auzotarren batzarrak, eta nekazaritzari edo abeltzantzari loturiko aktibitate kolektiboetarako deiak (uzta-jasotzeak, auzolanak, etab.). Eta noski, behin eta berriro aipaturiko beste zeregin bat, ekaitza uxatzeko edo konjurua egiteko kanpaiak jotzearena da. Kuriosoki, konstituzio sinodaletan kanpaien jotea sakristauei esleitu bazitzaien ere, 1618an, Leintz bailarako serorak apezpikutzako bisitatzaileak kanporatu zituenean izan zen auzian, aktibitate horiek “onbres ni sachristanes legos”-ek ezin eginekoak zirela eta, serorek egiten zituzten gauzen artean, “tocar las canpanas” ere aipatu zuten 955. Leintz bailaran behinik behin, baita parrokietan ere, kanpaiak seroren gauza zirela hautematen 955 VEKA-ARChV. Real Audiencia y Chancillería de Valladolid. Pleitos Civiles. Escribanía Zarandona y Wals. Pleitos Olvidados. C 3654/23, f.g. 516 zuten. Euskal herriko beste hainbat lekutan izan da kanpaien jotea seroren eginkizunen artean aipatua (batez ere Iparraldean, Nafarroa Garaian eta Gipuzkoan), eta aipamen guzti hauek jasotzea alferrik luzatzea genukeenez, gehienak oinpeko notan jasoko ditugu956, hemen, deskribapenik esanguratsu eta egokienak jaso ahal izan ditugun kasuak azaltzera mugatuz; lehena, Gaintzakoa (Gipuzkoa), non, serorak, pulpito propioa ere bazeukan. Kasu hau aipatzean, Garmendia Larrañagak honakoa esan zigun: "en ocasiones conjuraban dentro de la ermita de San Martín, y de ello se responsabilizaba la serora, que tenía el sitio reservado, llamado Seroraren pulpitoa" (Garmendia Larrañaga 2008 -2007-, 415). "Seroren pulpito" honen berri Sorazuk ere eman zigun, eta bertatik serorak konjururako egiten zituen otoitzez gain, konjurua egiteko serorak egiten zuen beste honako erritu hau ere jaso zigun: "inoiz, eguraldi edo ekaitza nabaritzean: erramu hostoak, edo San Juan txortako lore bedeinkatuak, bi teilen artean etxe aurrean erre, lau aldeetara ur bedeinkatua botatzen zuelarik, ekaitza erretiratu zedila eskatuaz" 957. Horiez 956 Webster-ek Nafarroa Behereko eta Biarnoko intendente izan zen M. Le Bret intendentearen 1700eko memoriako aipua jaso zigun, eta bertan, kanpaien jotea Nafarroa Behereko seroren ohizko betebeharren artean jaso zen, ekaitzen konjurua egitearekin batera: "tocar las campanas para los oficios y para conjurar las tormentas" (Webster 1911, 146). Henaoren Averiguaciones... (1689-1691) lanaren 1895eko argitalpeneko gehigarrietan (1980 -1895-, 115) ere aipatu zen betebehar hau, Loiolako Inaziok ezarri zuen ohituratzat pasaraziz. Ermitan serora beharrean ermitaua izaten zenean ere, noski, kanpai-joteak honen betekizunen parte izaten ziren. Hala, XVIII. mendean, Gareseko (Nafarroa Garaia) San Gregorio basilikako Simón de Adiós ermitauari herritarrek gehien eskertzen zioten arduretariko bat "de avisar a los nublados y hielos" zen (Goñi Gaztambide 1965, 92). Lasak honela laburbildu zituen seroren kanpaiekikoak: "tañer la campana al día tres veces para el Angelus, en la agonía de los feligreses y a los difuntos, en los incendios y proximidad de las tormentas" (Lasa 1977, 189). Zudairek Baztaneko (Nafarroa Garaia) serorei eginiko prozesu judizial bat ikergai izan zuenean, eliza eta bertako arropa eta ohialen garbiketarekin bat, kanpaien jotea aipatu zuen serorek eurek azpimarraturiko eginkizuntzat: "La obligación más taxativamente especificada es la de tocar las campanas". Zehaztasunak eman zituzten serorek hiru abemarienak eta "las campanas anublo" jotea aipatu zituzten, lurraldea "subjeta a ynfortunios y piedras y tempestades" zela eta (Zudaire 1978, 439). Peñaranda Garcíak, Nafarroa Garaiko serorekin jarraituz, Garzaineko, Iruña kanpokaldeko Magdalenaren ermitako eta Azpilikuetako seroren hitzak jaso zituen; azken honek kanpai-joteen inguruko nahiko berri zehatzak eman zituen: "tocan las campanas a la horacion a las mañanas y tardes y, quando algunos murieron, a muerto y onrras y a nublados los beranos y tambien a medio dia a la oracion" (Peñaranda García 2002, 303). Lafourcade-k, Iparraldeko serorei buruz jardutean ere aipatu zituen ekaitzen aurkako kanpai-joteak, esanguratsuki, jarraian, serorei egozten zitzaien nolabaiteko naturaz gaindiko boterea nabarmentzera iraganez. Bestelako kanpai-joteak ere izan zituen aipagai, espezifikoki lan horren kargu hartzen zuen beste inor ez egotekotan, serorari zegozkionak: "Quand il n'y avait pas de sonneur de cloches, c'est elle qui sonnait les cloches, notamment à l'occasion du décès d'un habitant de la paroisse. Elle sonnait la messe, les vêpres, l'angélus..., les baptêmes, mariages, enterrements et autres céremonies funéraires" (Lafourcade 1991, 32). Lan kolektibo berberean Duvertek denboraren funtsezko erregulaziorako kanpai-joteak eta heriotzaren abisukoak aipatu zizkigun seroren zeregintzat: "C'est elle [...] qui rythme avec la cloche la sortie du soleil, son apogée à midi, sa disparition le soir et qui annonce les temps de la messe. C'est elle qui donne la croix que vient chercher le premier voisin d'un mort, qui annonce, par la cloche, la nouvelle aux environs" (Duvert 1991, 5). Azpiazuk ere kanpai-jotearen lana ("en los tiempos acostumbrados") Urretxuko parrokiako eta Soraluzeko San Esteban ermitako (Gipuzkoa) seroren betekizunen deskribapenetan aipatua aurkitu zigun (Azpiazu 1995a, 49-50). Azkenik, Aguirre Sorondok, parrokietako serorek kanpaiak sakristaurik edo kanpai-jolerik ez egotekotan joten zituztela aipatu zigun, honako kanpai-joteak zehaztuz: "al amanecer, al mediodía y al anochecer, cuando alguien entraba en agonía y cuando moría". Ermitetako serorek aldiz, esandako kanpai-joteez gain, suteen abisurako eta ekaitzen uxatzerako kanpai-joteak ere bazituzten euren kargu (Aguirre Sorondo 1995a, 110). 957 Kanpai joteez aparte, ekaitzaren aurka -dirudienaren arabera- kanpaiaren erabilera gabe serorek egiten zuten beste erritu baten berri, Duvertek ere eman zigun, Iparraldeko datuak jasoz: "C'est elle qui, les jours d'orage, fait les actes nécessaires avec l'eau bénite le rameau et le feu, 'afin de protéger l'église et le village' m'assurait la derniere andere-serora d'Itxassou" (Duvert 1991, 5). Azken erritu hauek, funtsean, etxekoandreek etxea, bere sailak eta bertako biztanleak babesteko egiten zituzten erritu berberak zirela 517 gain, Sorazuk, puntutan laburturik, kanpaiekin parrokietako serorek izaten zituzten lanen ikuspegi zabal bat eskaini zigun, joaldien berri ere emanaz; konjuruaz aparte, honakoak aipatu zituen: - Egunero, hiru aldiz kanpaia jo Goiz-alban (argi ezkila, 32 joaldi) . - Eguerdian (Ave Mariakoan, 12 joaldi). - Iluntzean (Aimaritakoan, beste 32 joaldi). - Larunbatean, ordu bietan kanpai bueltakoak, igandearen hurbiltasuna gogoratzeko. - Igandean, goizeko Meza ondoren, kanpai txikiak (etxekoandreek Mezatan izandako gizonezkoei gosaria etxean presta ziezaioten). - Ostiraletan, hiruretan, Jesusen heriotza gogoratuz eta kristauei inbitatuz eskari hau egitera: Adoratzen eta bedeinkatzen zaitut Kristo, zergatik Gurutze Santuarekin erredimitu zenduan munduan. [...] - Heriotza aurrean eta ondorenean ere kanpaiak jotzen zituzten. Bai, norbait agonian zegoela; bai, Apaizak gaixoari Elizakoak eramatean. - Eta heriotza gertatzean, gizonezkoei, hasieran bi batekoak hirutan; segidan, bi handi eta txiki bat, bederatzi aldiz; eta bukaeran, bi batekoak hirutan. - Emakumezkoei, berriz, hasieran, bi batekoak bi aldiz; ondoren, handi bat eta bi txiki bederatzi aldiz; eta bukaeran, bi batekoak hirutan. [...] - Norbaiten bataiorakoan, kanpaia jotzen zuten (Sorazu 2009 -1993-, 23) Kanpai-joteak izatera hel zitezkeen konplexutasuna handia zen, gizarte baitako gertakizunen eta deialdien bozgorailu nagusiak izanik. Eta badira etnografiaren alorrean jasotako are berri zabalagoak ere, Aguirre Sorondok 1986an Aiako parrokiako serora izanik kanpai-joteez arduratzen zen Pepita Zabal Insaustirengandik jasotakoak esaterako, are konplexutasun handiagoa azaltzen digutenak; eman zizkigun azalpenak oso luzeak izanik, oinpeko notan jasoko ditugu958. dirudi, baina etxekoandreak beharrean serorak egitean, etxea - etxekoandrea / herria edo eliza - serora asoziazioari jarraiki, herriari eta elizari aplikatua. Duvertek berak deskribatzen dizkigu errituak aurreraxeago; erramuarekiko: "Dans beucoup d'endroits, les jours d'orage, la maitrêsse de maison bénissait les hommes au champ en leur donnant une feuille de laurier béni qu'ils mettaient dans leur béret afin de se protéger de la foudre. A ce propos, le jour des Rameaux, à Hasparren par exemple, les jeunes ramenaient de rameau donné par Andere-Serora et le donnaient à l'etxekandere. Celle-ci bénnisait la maison avec et le rangeait dans l'armoire de la chambre (où se trouvent les draps mortuaires, mantaleta, des cierges, éventuellement ezkoa, une provision dèau bénite, etc.). Avec deux feuilles elle faisait une croix qu'elle fixait dans l'écurie" Suarekiko aldiz: "Pour préserver la maison des malheurs (gaixtoak, de l'orage, du feu...) à l'occasion de la semaine sainte, ou de la chandeleur, l'etxekandere allait chercher (ou envoyait un enfant) à l'église du feu donné par le prêtre ou par andere-serora, à l'aide d'un champignon (erdoia ou des racines ou du "bois rond"). Alors, tenant ce feu dans un récipient, elle faisait le tour de la maison (une fois ou trois dans le sens inverse des aiguilles d'une montre) et priait avec à la porte d'entrée ou à la cuisine (Ordiarp, Espès). A Beyrie, ce champignon etait dans la cheminée en remplacement d'un tison qu'elle avait jeté au-dehors. Les jours d'orage, elle allume l'ezko dans la cuisine ou sur le rebord de la fenêtre" (Duvert 1991, 7-8). 958 "La torre de la iglesia tiene 4 campanas: 2 fijas (una mayor que otra) y 2 de bandeo. Todas se tocaban desde abajo por medio de cuerdas, salvo los siguientes toques para los que había que subir a la torre a tocar: · Sábados a las 2 h. de la tarde: ordubitakoa. · Días de fiesta: al ángelus: 6 1/2 h. matutilla y al anochecer abemarikua; a las 11 h. para avisar la Misa Mayor meza-nagusia y a las 14 h. ordubitakoa. Ángelus: A las 6 1/2 h. la natutilla con 33 golpes seguidos a la campana grande fija, que se daban desde abajo con ayuda de la cuerda. Son 33 golpes en memoria de los años de Cristo; A las 12 h. amabitakua con 3 golpes pausados con la grande fija; y al anochecer abemarikua, tambien llamada illunbistan o Illun-mugakoan, con 12 golpes: 6 lentos + 3 rápidos + 3 lentos, también con la grande fija. Días de fiesta: la matutilla de las 6 1/2 h. se hacía con la campana grande fija pero con ayuda de 518 Kanpaien erabileraren garrantzia handia zela eta, 1769an ermitak itxi eta serorak desagerrarazteko agindua eman zenean, Oñatin egin ziren informazio dilijentzien baitan, bertako bikarioaren informean aintzat hartu ziren kanpaien kolektibitatearekiko funtzio sozial eta erlijiosoak, honek, eraistekotan zeuden zenbait ermitetako kanpaiak mantendu beharra aipatu zuenean: La campana de San Jorxe, San Bartholome, San Julian, y San Roman pudieran destinarse para la Parrochia en donde hazen falta, y fundiendolas seruiran para Campana de Relox: Las de Santa Maria Magdalena de Corostola, San Christobal, y Santa Cruz deberan Colocarse en las Casas Contiguas ê Ynmediatas â ellas, por ser sumamente nezesarias para el toque de oraziones, llamar â Yncendios, Entierros, y otras muchas un palo, no de la cuerda, con lo que se lograban toques más repetidos, durante un rato (como 3 minutos). El toque de las 12 h. y el de la noche igual que los días de labor. Vísperas: ordubitakoa a las 14 h. con 33 golpes seguidos con la campana chiquita. Los festivos se tocaban a vísperas con la ayuda de un palo con la grande, a base de toques rápidos durante un rato. Víspera de fiesta: bespera se tocaban a las 3 h. de la tarde. Se dejó de tocar hacia 1945. Queda: Dice el Diccionario: hora de la noche, en que, a toque de camapana, se retiraban a casa los vecinos. También se llama queda a la campana usada para este fin. En Aia se llamaba a este toque kera que se daba a la 9 h. de la noche de Santa Cruz a Santa Cruz (de 3 de mayo al 14 de septiembre) y a las 8 h. el resto del año. A partir de ese toque ya no se golpeaba la campana por ningún motivo salvo el incendio. Consistía en 9 golpes pausados con la grande fija. Meza: A las 7 1/2 h. se daban 33 golpes con la chiquita fija al empezar la misa. Meza-nagusia: Para avisar el comienzo de la misa mayor a las 11 se golpeaba con la ayuda del palo la campana fija grande durante un rato (como 3 minutos). Jueves Santo: Al comienzo del Gloria se volteaba la grande durante un rato (unos 3 minutos). A partir de ese momento solamente tocaban las campanas del reloj. Viernes Santo: Kristo-agonia es uno de los pocos lugares en el que hemos recogido el toque de campanas el Viernes Santo. Con la grande fija se tocaba durante la función religiosa de la siguiente forma: 3 toques pausados, tristes + un minuto de silencio + y así durante media hora. Sábado de Resurrección: A las 10 de la mañana al tiempo del Gloria de la misa se volteaba la mayor de las de vuelta durante un rato (como de 3 minutos). Su aita [sakristaua izan zena, bere aurretik kanpai-jole] daba él sólo vueltas a las dos camapanas de vuelta, pero Pepita solamente podía hacerlo con una. Procesiones: Tocaban la prosesio-kanpaia esto es, con las 2 campanas de volteo el aita, y ella solamente con la mayor. Errekanpaia: Cuando le avisan que hay fuego se toca con las dos fijas: 3 golpes rápidos a la grande, 3 rápidos a la menor, y así sucesivamente hasta que le dicen que se apagó el fuego, o que ya no hay nada que hacer, que no tiene solución. Agonía: Cuando le daban la noticia del fallecimiento de algún vecino se tocaba la campana grande-fija 5 golpes pausados (golpe + silencio de unos segundos + golpe + silencio + ...). Cuando era niño el fallecido, con ayuda del palo tocaba la pequeña de forma seguida unos 2 minutos. Se llama angeru-kanpaia. Entierruko-kanpaia: Era el aviso de que al día siguiente había funeral y entierro, que generalmente se hacía a las 9 de la mañana. Se tocaba a las 3 h. de la tarde 12 golpes: con ayuda de las dos fijas unidas daba un golpe a la vez a ambas y luego 10 golpes con cada una de ellas: si era hombre empezaba con la grande, si mujer con la pequeña y terminaba con un golpe de ambas campanas juntas. Si llamamos G a la grande y P a la pequeñas (ambas fijas), el esquema sonoro decía: · HOMBRE: PG + G + P + G + P + G + P + G + P + G + P + PG · MUJER: PG + P + G + P + G + P + G + P + G + P + G + PG Había que estar muy atento, pues tras el primero que es de aviso, y el segundo golpe es el que marca si era hombre o mujer el finado. Il-kanpaia: En el momento de la conducción y el entierro, antes y después del funeral, se tocaban igual que en la agonia. Trumoi-kanpana: Desde el 3 de mayo al 14 de septiembre al oír tronar se tocaban las campanas, con las dos fijas juntas, con las cuerdas de los badajos atadas: 6 golpes seguidos + 10 segundos de silencio + 6 golpes + silencio + 6 golpes. En total 18 golpes. Festividad de Todos los Santos y Día de los Difuntos: A las 6 1/4 h. de la mañana tocaba igual que el toque de agonia" (Aguirre Sorondo 2013, 43-45). 519 ocasiones en que se han de Juntar los Vezinos de las Barriadas apartadas y distantes del Pueblo959 Aipatu berri zaizkigun arrisku egoeren abisurako (“su eskila”) kanpai-joteez gain, ondasunen babeserako ere baziren kanpai-joteak (ekaitzaren aurkakoak, edo larreen, uzten eta animalien babeserakoak). Babeserako kanpai-joteak erlijiotasun herrikoiaren parte ziren, eta batez ere nekazal-eremuetan fede handia izan ohi zuten beraiengan. Kanpai-jotea hodeietan eta tximistetan gorderiko jeinu (lekuen arabera Odei, Aidegaxto, Mari, etab.) edo deabruen aurkako borroka lez hautematen zen, hauei konjurua egiteko modu lez (Aguirre Sorondo 1988, 132). Aguirre Sorondo berak beste lan batean azaldu zigunez, kanpaien ekaitzaren aurkako efektua indartsutzat hartzen zen: "Hay que explicar que en la Edad Media se creía que el sonido de las campanas cortaba el aire, lo que provocaba la destrucción de la nube que amenazaba pedrisco sobre las cosechas. Por otra parte, al estar situada la campana en un templo, estar bendecida y por tener una inscripción religiosa, se pensaba que sus efectos eran muy efectivos" (Aguirre Sorondo 2013, 66). Honekiko, 1724an Agustín Ignacio de Aguirrek gazteleraz idatzia eta 1760. hamarkadan Agustin Kardaberazek euskarara itzulia, zenbait urtetan zehar Azkoitiako (Gipuzkoa) Santa Kruz ermitan serora izan zen Josefa Larramendiren (XVII. m. - 1721) bizitzaren kontakizunean honako pasarte esanguratsua ageri zaigu: Arratsalde batean turmoizko ekaitz izugarri bat asi, eta bere ermitako kanpana jotzera Josefa igo, eta oi dan bezela, asi zan, lurreko frutuak Jainkoak gorde zitzan: orduan Zentoi izugarri edo infernuko mamuak aga andiaz armaturik sartu ziran, eta gora ta bera aserre andiaz zebiltzala, argiro ikusi zituen. Lenengoan zerbait izutu zan: baña Gurutze Santuaren konfianzan, kanpana jotzen nola beti sendo jardun baitzan, andik puska batera guziak ondatu, eta ekaitza desegin zan (Kardaberaz 1974 -176?-, 38) 960 Pasarte honek Debagoieneko hainbat ermitetan bezalaxe, hainbat parrokiatan ere ekaitzak bizi izateko moduaren isla dakargu. Beste kasu batzuetan, kanpai joteari esleitzen zitzaion deabruak eta jenio gaizkileak uxatzeko boterea, apezek egindako konjuruek eurenganatzen zuten. 1687an, honela deskribatu zen ekaitzak uxatzeko Bergaran izaten zen jarraibidea: Esta la Hermita de Sn. Miguel en un puesto eminente, que descubre mucha persona deste pais, y en la campana della se da la seña quando ai nubladas peligrosas para q. Se toquen las campanas de las parroquias, y los sacerdotes acudan al conjuro, y por esta raçon la soga de la campana de la dha. Hermita esta todo el verano tirada de la torre della a la cassa donde hauitan los que de su aseo cuidan… (Sorondo 1982-83, 197198) San Migel ermitaren kokapen berezia ezin hobea zen tokatzen zitzaion eginkizunerako, eta aspalditik ohartua izan zen kokapen horren abantaila; ermita hau aurretik monasterio izan zirenetakoa dugu, jada 1050ean aipatua izan zena. Hain garai urrunetara joan ote gintezke kanpaien boterearen inguruko sineskera honi jarraika? Ez dakigu noski, baina hala izatekotan milurteko luze batean biziraundako sineskera litzateke, ondorengo aipua kokatzen den XIX. mendearen lehen erdialdean ere, baserritarrek apez konjuratzaileagan baino kanpai-jotearengan zeukaten fedea handiagoa zen-eta: 959 KKA-ACC 6/562/85, f.g. Gaztelerazko jatorrizko bertsioko pasartearen kokapena: Aguirre 1724, 101. Euskarazko bertsioan “Zentoi izugarri edo infernuko mamuak” bezala aipatu zirenak, gaztelerazko jatorrizkoan “Gigantes”-ak ziren. 960 520 Tal es la fe de los sencillos caseros de esta Villa y sus inmediaciones, que en el sonido y toque de la campana confían aún más que en los mismos exorcismos sin que se les pueda sacar de esta preocupación y tienen aún más franqueza para dar de sus frutos al que lo toca, que al mismo sacerdote encargado del Conjuro y bendiciones. Los más o cuasi todos los vecinos de los caseríos contribuyen al campanero con dos cuartillos de trigo siendo así que al Conjurador sacerdote no le dan mas que una y esta de mala gana (loc.cit.) Kasu honetan, jada XIX. mendean, kanpaia gizonezko batek jotzen bazuen ere, Aro Berrian zehar serorek izana zuten langintza beraren kargu; esate baterako, aurreko aipua kokatzen zen garaian, 1688an, Mariana de Aldai eta Maria de Larrea serorak bizi ziren bertan961. Kanpai-joteen funtzio babesle honi herritarren aldetik esleitzen zitzaion garrantzia izendapen batek ere berretsi digu; 1763an Oñatiko San Antonio Abad edo San Anton ermitarako ermitau eta seroratzat Antonio de Ugarte eta Mari Ana de Mintegia senar-emazteak aukeratu zituztenean, beraien betebeharren artean honakoa aipatu zen: “Que siempre, que corre aire tempestuoso ô haia nubada tengan la obligacion de tocar la Campana de dicha Ermita”962. Halaber, Antzuolan 1767an ermiten inguruan jaso izan ziren berri batzuen arabera, Antiguako Amaren ermitako bi serorek egiten zuten limosna eskaeran urtero herrian jasotako “diez quartos”-ak eta baserrietan jasotako bi anega gari, bost laurden arto eta sei errealen balorezko lioak, “por tocar la campana a nublado” ematen zizkieten (Murugarren 1975, 70-71). Berastegin (Gipuzkoa) ostera, 1738an serorak jaso behar zituen emolumentuen inguruan honek parrokiako kabildoarekin egin zuen hitzarmen batean, ez zen ekaitzen aurkako kanpaijoterik aipatu, partikularren heriotz-errituetan jo ohi zituenak baizik: les hayan de asistir y acudir con los cuartillos acostumbrados por tañer campanas a difuntos cuando la celebración de las misas de memorias y aniversarios que están fundados en la dicha iglesia parroquial como de las que en adelante se instituyeren y fundaren en ella por personas particulares de esta Villa (Garmendia Larrañaga 2008 -2007-, 430) Beste behin, aldaera ugariak zeuzkan eginkizun bati buruz dihardugu. Alor erlijiosoan nahiz sekularrean ardatzezkoak ziren iragate-errituak ere, hau da, jaiotzeak, ezkontzak eta heriotzak ere, kanpai-jote bidez jakinarazten ziren. Eman nuen alderdi hauen berri beste ikerlan batean ere: Bereziki azken funtzio honek [heriotzaren abisuak] izango duen garrantzia nabaria da; heriotzaren espazioari asoziaturiko beste ohitura batzuekin gertatzen den lez (hileta, jarlekuak, etab.), bertan sexu eta klase ezberdintasunak adierazteko bideak garatzen dira, beti ere, lekuan lekuko ohituren arabera. Klase bereizketa, dena den, ez zen antza hain ohikoa, eta funtsean agonia edo heriotza egoera eta sexua bereizten ziren. Oñatin, kasurako, emakumeen agonia bost kolperekin adierazten zen, eta gizonezkoena berriz zazpirekin. Elgetan ere kolpe kopuru bera joten zen, auzotarren baten heriotza adieraztean, hildakoaren sexua bereizteko (Larrañaga Arregi 2010a, 50) Testuinguru hauetan ere, biztanleria informatzeko funtzioaz gain, kanpaiek babeserako funtzioa ere izan ohi zuten. Funtzio honen berri ematen digu Oñatiko Olabarrieta auzoan gordetzen zen ohitura batek. Bertan kanpaien soinuek hildakoa hilbide guztian zehar babesten zuten. Gorpua Olapotora heldu arte Olabarrietako kanpaia jotzen zen etengabe, eta jarraian, bakoitzak bere espazioan erreleboa hartuz, San Lorentzoko ermitako kanpaia, Bidaurretako komentukoa, San Martin ermitakoa eta azkenik, Santa Ana komentukoa jotzen ziren. Doluaren ibilbidearen jakinarazpen publikoa egiteaz gain, kanpaien soinuek hildakoa hilbide guztian zehar “lagundu” egiten 961 962 BUA 01 L/113, 2v. GPAH-AHPG 1/3413, 72r. 521 zuten (Madariaga Orbea 1998, 200-201). Iparraldera iraganez berriz, berdin-berdinak ez izanagatik, badugu antzerako ohituren berri ere. Auzotarren artean hildakoaren etxearen kokapena elizarekiko ze distantziatan zegoen jakinarazteaz gain (kasu honetan gorpua elizara eraman aurretik, lehen-auzoak gurutzearen bila zioazenean), hemen ere kanpaijoteek "lagundu" egiten zuten heriotzaren orduan, baina jada hildakoan baino, agoniaren momentuan, beste mundurako igaropenean "laguntzeko", besteren artean: Lorsque le premier voisin (kurutzeketari) ou les deux premiers en Labourd (kurutze-xirio), venaient lui chercher la croix paroissiale pour la porter dans la chambre de leur mort, elle sonnait le glas "tout le temps que l'homme, tête nue, était en chemin". On savait ainsi, d'après la durée de la sonnerie, si le mort habitait près ou loin de l'èglise. Mais il y a plus que cela. En sonnant elle pouvait prier pour le mort (Maria saindua otoiz egizu hin hunentzat; Ascain) ou faire brûler à ses côtés son ezko (Larceveau). Comme si le son des cloches emportait et transmettait ses intentions, en même temps que la simple annonce. Ce point mérite de retenir l'attention car dans bien des endroits andere-serora sonnait pour l'agonie, la sonnerie était entendue du mourant et "l'aidait à passer" dans l'autre monde. Entre le moment de la mort et celui des obsèques, classiquement, elle accompagne chaque angélus du glas. Le jour des obsèques elle enveloppe cortège et campagne du son du glas (Duvert 1991, 13) Euskal Herriko beste leku batzuetan baino nabariago, Iparraldean kanpai jotea seroren eginkizun propiotzat hautematen zela dirudi. Izan ere, bertako parrokien banaketa espazialak berak ere agerian uzten duen eginkizuna baitugu; Duvertek Arberatze-Zilhekoan (Nafarroa Beherea) jaso zuen distribuzioak behintzat hala diosku: serorek, zegozkien funtzioen adierazle, beraien jarlekua kanpaiaren sokaren lekuan izan ohi zuten, bataiarriaren ondoan (Duvert 1989, 407-409). Bukatzeko, kanpaiei buruz aipatu izan ditugun sineskerak, kanpai orori asoziaturiko sineskeren testuinguru orokorragoan hauteman beharrean gaudela esan beharrean gaude. Babeserako kanpai-joteez bestalde, izan ere, kanpaien babesa abereen kanpai eta zintzarrietara ere hedatzen zen, eta halaber, kanpaien hedapena izan zen, legenda eta mito herrikoi askoren arabera, zenbait lekutan laminak, bestetan sorginak, edo paganismoari loturiko bestelako jeinuak desagerrarazteko modua963. Era berean, medikuntza herrikoian ere presente zeuden kanpaiak, kanpai-jote bereziekin sendakuntza errituak egiten baitziren. Baina baziren kanpaien soinu bereziak ere (erresonantziak, esaterako), aieru txarren iturri izan zitezkeenak. Edozein kasutan, kanpaien soinua otoitzaren botere babesle eta garbitzaileari lotzen zitzaion, eta ondorioz, deabruari eta gaixotasunari asoziaturiko elementu kaltegarriak uxatzeko boterea esleitzen zitzaion. Hein horretan, esanguratsuak dira hainbat kanpaitan idatzi izan ziren lemak, otoitzak eta esaldiak; horrela, kanpaia jotzen zenero, idatzirikoaren boterea berretsi nahi izaten zen964. VI. 1.7. Limosnen eskaera (eta administrazioa) Aurreko atal batean zabal asko ikusi dugunez, seroren eta ermitauen limosna eskaerarako debeku eta mugapenak ohikoak izan ziren batez ere XVII. mende hasieratik XVIII.era. Ez gara beraz hemen han azaldurikoak errepikatzen hasiko, eta debeku eta neurriez bestelako alderdiei erreparatzera pasako gara. Serorak aipagai izan dituzten lanetan jaso izan dira jada aktibitate hauen inguruko hainbat berri. Adibidez, XVII. mendean, Narbaxako (Araba) Santa Marina ermitan serora zen Maria de Luzuriagak 963 Besteren artean, eta autore aski ezagun baten erreferentzia jasotzearren, ikus Barandiaran 2003 -1984-, 116-117 (“Ocaso de las lamias” azpiatala). 964 Sineskera guzti hauei buruz, ikus Aguirre Sorondo 1988 eta 1995b, eta Enríquez Fernández 2006. 522 limosna eskaera bere oinarrizko etekinen iturritzat aipatu zuen bere testamentuan, ermitetako seroren artean ohizkoa zen lez, etekinen beste jatorri bakartzat aipatu zuen bere jabegoko -eta ermitari dohaintzan eman zion- lursail batekin batera; honela zioen: "he bibido por este siglo de provecho de limosna o de mys propios bienes" (Arza Alday 2006, 43). Aguirre Sorondok ermitetako seroren diru eta ondasun iturrien artean limosna eskaera lehen-lehenik aipatu zuen, orain arte aipatu ez dugun eta limosna eskaeraren debekuari oso lotua izan zen beste alderdi batekin batera: santu, santa eta amabirjinen babes-kultuei loturiko objetuen salmenta. Honela zioen: "vendía estampas, cintas, medallas del santo o santa de su advocación [...] Esta serora vivía de las limosnas de los devotos, de lo que recaudaba con la venta de escapularios y de los beneficios de las postulaciones por los pueblos de la zona" (Aguirre Sorondo 1995a, 110). Neurriak hartzeari ekin zitzaion XVII. mende hasieraz -eta batzuetan are XVI.enaren bukaeraz- geroztik, seroren eta ermitauen limosna eskaerarako baimena ematea, gehienetan honako bi egoeretan baino ez zen izan ohi: txiroak, gaixoak eta umezurtzak artatzen zituzten ospitale eta ospizioen beharrak asetzeko, eta obrak egin beharra behar bezala argudiatzen zuten ermiten kasuan, obra horiek egiteko dirua bildu ahal izan zedin. Eta batzuetan, orduan ere ez. Lesakako (Nafarroa Garaia) Magdalenaren ospitalean 1608an seroratzat sartu zen María Miguel de Arzuk, esaterako, ezin zezakeen bere kabuzko eskaerarik egin, baizik "sólo podía contar con alguna limosna que las gentes le daban voluntariamente". Eta ostera, 1609an, Bikario Orokorra onberago agertu zen alboan ospitalea ere bazuen Larrasoañako (Nafarroa Garaia) San Blas ermitako Catalina de Sumbilla serorarekin, eta "porque no tiene la dicha ermita hacienda propia con que sustentarse, las beatas que viven en ella y particularmente la susodicha, que por ser de edad e impedida, no puede ganar de comer, si no es que las buenas gentes le favorecen con sus buenas limosnas", ordurarte bezala ermitan libreki gelditzea baimendu zion, eta areago, lau legoaren barnean limosna eskatzeko baimena ere eman zion (Goñi Gaztambide 1965, 87-88). Mesfidantzak eta duda-mudak nabari litezke, halaber, Arrasaten, Gesalibarreko Santa Ageda parrokia eta ospizioaren kasuan. 1734an, bertako serora zen Antonia de Zuazuak, lehenik, apezpikutzara eskatu zuen limosnak eskatzeko baimena. Apezpikutzatik, Gesalibarreko parrokiako apezak limosnak nola eta nondik eskatzen zituenaren inguruko informe bat egin eta bidali zezala erantzun zuten. Apezak erantzuna bidali zuen, baina informazio handirik eman gabe: serorak “ha tenido siempre licencia de los Señores Provisores para recoger limosna en lo pueblos de ocho leguas al contorno para el fin de hospedar a los pobres y peregrinos”, zioen. Serorak eskakizuna berretsi zuen, eta apezpikutzatik Arrasateko Bikariotzara erantzun zuten, Gesalibarreko apezarengandik limosna bilketaren eta elizaren zerbitzuaren inguruko informazio xedatuagoa jasotzeko esanaz. Informazioa bildurik, limosnak eskatzeko baimena berretsi zen; honakoa izan zen Agustin de Antepara bikarioak bere informean limosna eskaerarekiko azaldu zuena: para la limosna, que se á recogido, no ha intervenido otra persona alguna, sino es ella por si, ó valiendose de alguna muger, y dicha limosna se suele recoger en los lugares circunvezinos en distancia de tres, ó quatro leguas, como es en Aramayona, Villareal de Alaba, Elguea, Marieta, y en otros lugares de dicha Provincia; en la anteyglesia de Arrazola Señorio de Vizcaya confinante á esta Villa, y en la de Bergara, y la limosna, que se recoge, no pasa de ciento y sesenta reales; y no avra ningun ecclesiastico ni secular, que quiera encargarse de la postulacion, ni del seruicio de la Yglesia, y ella solo aiute [sic] y cuida de ella, sin que otro ninguno le aiude, y para la leña, que se gasta, necesita la mitad de la limosna, que se recoge, y sirue la dicha 523 Antonia en dicha Yglesia, y hospital en estos quarenta años, aviendo procurado dar gusto al Cura, y parroquianos por el cuidado, que ha puesto en cumplir con su obligacion965 Ziur ez badakigu ere, lizentzia eman izango zitzaiela dirudi, 1734ko kasu honetan bezala, 1755ean parrokia eta ospizio beretik Francisco de Guridi sakristauak eta “sorora, y hospedera del Hospicio de ella” eta sakristauaren emazte zen Lucia de Arrik, zuela lau urte eman izan zitzaien limosna eskaerarako apezpikutzako “Especial titulo”aren berriztapena eskatu zutela baitakigu. 1734an bezala, Arrasateko bikarioaren informe bat eskatu zen apezpikutzatik, eta honek onespenezko informe bat bidali zuen. Hemen ere ez daukagu azken erantzunaren berri, baina orduan zela lau urte lizentzia eman zitzaiela aintzat harturik, emango zitzaiela pentsa liteke966. Beste kasu batzuetan, diogunez, limosna eskaerarako baimenak obrak egiteko beharragatik ematen ziren. Labianoko (Nafarroa Garaia) San Pablo ermitako seroren kasuan, esaterako, ermitaren mantenurako obren beharrak egoera erabat aldatu zuen. Printzipioz, -1584an Juan de Undiano ermitauak ekindako erreformaren arabera- serora berririk onartzea debekatu zitzaienez gero, ermita honetako serorak laster desagertzekoak ziren, eta halaber, limosna eskaera ere debekatua zitzaien. Baina hara non agindu hauek eman ostean, 1614an, bi serora berri sartu ziren kargura, Bikario Orokorraren lizentzia eta titulu eta guzti; eta gainera, ermita, zeukan debozio handia zela eta "muy necesitada de reparaciones y ornamentos" zegoenez gero, behar hauek asetzeko apezpikutza guztian eskatzeko baimena jaso zuten (Goñi Gaztambide 1965, 87-88). Euskal Herriko lurralde historiko ezberdinetan ageri zaigunez, aginduriko neurriak, are aginduak eman zituzten haiek ere ez betetzea, edo batean debekua eta bestean baimena ematea, ez zen batere arraroa. Badira obretarako limosna eskaeren beste hainbat kasu ere; Antzuolan, 1619an Santa Katalina ermitan egin ziren kontuetan 27 erreal eta marabedi bat eman ziren dirusarreren artean, “que se coxieran en la manda que se hizo en 30 de junio de 1617 para el rreparo de la casilla de las freyras de la dicha hermita” 967. Oñatin, 1616an Santa Luzia ermitako seroretxean obrak egin beharrean zeudenean, Oñatiko bikarioari eskatu zitzaion obretarako limosna eskaerarako baimena. 1606an eta 1612an ere eskatu izan ziren beste zenbait obra egiteko limosna eskaerarako baimenak (“por quanto la dicha hermita esta en el tejado peligroso”, etab.), eta ontzat emanak izan ziren. 1616an ere baimena eman zuen beraz, “por quanto la dicha hermita esta enpenado por los offiçios que se an hecho en la casa de las seroras de la dicha hermita” 968. 1645eko limosna eskaera mugatzeko -eta ermitau eta serorei "zegozkien lekuez kanpo" eskatzea debekatzeko- Errege Agindutik urte gutxitara, 1649an, ermitetako obretarako egindako limosna eskaeren beste adibide bat daukagu, Bergaran, Murinondoko Andre Maria edo San Blas ermitan. Urte hartan seroretxea suak hartu zuen, eta goitik behera erre zen. Berreraikitzearen kontuak gainontzeko kontuez aparte eman nahi izan zituzten, “por quanto se hizo la dicha casilla con la limosna que dieron los fieles Xtianos”. Bereziki, Santa Marina eta Elosuako San Andres parrokietako eliztarren diruekin berreraiki zen seroretxea, eta diru-sarreren artean, honako partida ere eman zen: “Mas se açen cargo de çiento y quatro rreales que se coxieron de limosna en la Villa por menor que no se hiço memorial”969. Azkenik, Iparraldean ere aurkitu ditugu tankerako kasuak; 1785ean, Hiriburuko (Lapurdi) parrokiako serorari Baionara limosna eske joatea ez soilik 965 KKA-ACC 6/561/34, f.g. KKA-ACC 17/755/80, f.g. 967 DEAH-AHDSS 1262/002-01, 2v. 968 DEAH-AHDSS 3685/002-01, f.g. 969 BUA 04 CD/001, 151 fot. 966 524 baimendu, baizik agindu egin zitzaion (itxuraz, udal agintarien aldetik), parrokiak zenbait obra egiteko zeukan beharra handia zela eta (Desport 1991, 72). Noski, postulazioan beharrean tenpluan bertan jasotzen ziren limosnak ere garrantzitsuak ziren. Eta jasotakoen administrazioa serorek euren esku izatea ere ez zen batere arraroa, batez ere XVI. mendean. Bergarako San Millan ermitan daukagu egoera hau azaltzen digun adibide garbi bat. 1562an, Joan Abbad de Ganchaegui apezak ermita bisitatu zuenean Martin Perez de Lamariano maiordomoa ere presente zen bertan, baina kontuen berri Arizpeko serorak (“la beata de Arizpe”) eman zuen. Maiordomoak berak azaldu zuenaren arabera, “hera a su cargo de ella el darlos” (kontuak). Eta serorak eman zituen partiden artean, honakoak zeuden: “Yten mas de doze rreales que hauia rreçiuido de la limosna que auia avido en la dicha hermita [...] Yten de quatro ducados e quatro rreales e medio que los bienechores dieron de limosna para rrenobar e dorar el rretablo de la dicha hermita”970. Garbia zen, esaterako, Begoñako (Bizkaia) serorak limosnen administrazio ekonomikoaren alorrean zeukan eskumena ere, data zehatzik ematen ez bazaigu ere, apezpikuak esku hartzea eragin zuela dakiguna: "Un obispo, noticioso de que la freila de Begoña recibía gran cantidad de limosna y la gastaba como le parecía con su persona, parientes, criados y amigas, mandó llevase un libro donde anotase los gastos, rindiendo cuentas anuales al mayordomo" (Areitio 1959, 179). Izendapenek ere aktibitate hauek ermitetako seroren ohizko lanen artean zeudela agertzen digute, seroraren betebeharren artean aipatzen baitute. 1644an Aretxabaletan, Aozaratza elizateko San Anton edo San Antonio Abad ermitako seroratzat Inesa de Celaya izendatu zutenean, argiteria “de lo que se coxiere de limosna y le entregare el dicho mayordomo” mantendu behar zuela “cosas de su ocupazion” zirenen artean aipatu zuten 971 . "Limosna" izenpean, bestalde, dohaintzak (bizi-artekoak nahiz testamentuetakoak) ere jasotzen ziren. Horrela, Antzuolan, Uzarraga auzoko Santa Engrazia ermitan 1586an egin ziren kontuetan ondorengo partida eman zen: mas se le haze cargo de setenta y quoatro reales de la limosna de desde la ultima uisita asta oy dia de la fecha y en ello entran los dos ducados que dio Martin de Olacabal para el cumplimiento de la manda que hizo su hermana la freyra y los ueinte y siete reales que dieron pa el misal de limosna en que por todo son los dichos setenta y quoatro reales972 Gorago aipatu ditugun obretarako edo ospitale eta ospizioetarako limosna eskaera "baimenduez" haratago, XVII. mendeko zenbait kasutan, limosna eskaeraren kontrol gabezia eta gaiak sortzen zuen mesfidantza ageri zaizkigu. 1606an agindu bat eman zen Oñatin Pedro Manso apezpikuaren eskutik; Bergarako bikario eta bertako San Pedro parrokiako benefiziodun zen Arteaga lizentziatuari komisioa eman zitzaion, para que tome y rresçiua por presençia de notario o scriuano las quentas del auer y limosnas de la hermitas y Jurisdiçion de la dicha Villa y su distrito que constare no estar rresçiuidas por nos llamado y haziendo conpareçer ante si à los mayordomos y personas a cuyo cargo es el dar de ellas973 Oñatin jarraituz, 1628an Araotzeko San Migel parrokian bisitatzaileak eman zituen aginduen arteko bat parrokiari atxikiriko ermitetako ondasunen eta diruen kontuak emanaraztearena izan zen, eta kontu hauek “a los que tienen las llaues y atabaques de las hermitas” eskatu behar zitzaizkiela aipatu zenez, limosna eskaera eta administrazioa ere beraien –kontrol gabeko– aktibitateen artean zegoela iradokitzen 970 BUA MIK / SM0 77-133, 88 fot. GPAH-AHPG 1/0876, 124v. 972 DEAH-AHDSS 1261/009-01, 12v. 973 BUA MIK / SM0 77-133, 102 fot. 971 525 zaigu. Parrokia berean, 1645eko Errege Agindua jada emana zenean, 1663an, bisitatzaileak zehazki limosna eskaerari zegokion beste agindu bat ere eman zuen: Otrosi por quanto su merced a sido ynformado que en la jurisdiçion de el dicho lugar ay algunass hermitas y que en su nonbre se rrecogen algunas limosnas y no se saue como se gastan = Por tanto daua y dio comission al cura de la dicha Yglessia con facultad de ligar y absoluer para que conpela por todo rrigor de zensuras a los mayordomos de dichas hermitas o personas a cuyo cargo esta el rrecoger la limosna de dichas hermitas acueden las cuentas de su distribuçion y se den las cuentas de ello en la primera vissita974 Leintz Gatzagan ere, Dorletako Andre Mariaren santutegiko seroren artean hainbat liskar izan ziren 1663an bertan. Aurreko atal batean ikusi ahal izan dugunez, liskarren sua piztu zuen txinparta Maria de Gamarra serorak 15 egunetan Gipuzkoan zehar egin zuen limosa eskaera, eta honi, izan zituen etekinen kontrolaren inguruan Catalina de Zumarraga serora sartu berriak egin zion galdera “desegoki” xamar bat izan ziren. Maria Lopez de Elexalde lekukoak honela azaldu zuen gertaturikoa, Catalina de Zumarragak esandakoen arabera: Solo no mas que le dixo que abia rrecoxido por guipuzcoa Buena limosna y que se olgaba y porque tanbien le dixo a la dicha Maria de Gamarra Donde enpleaba o quien daba quenta de las limosna que en nombre de la dicha Santa Casa rrecoxia – por cuya rrazon sin mas Causas que le abia dicho le rrespondio que quien se metia en ello y que callase y que le quiso arañar975 Ikusi dugu, bestalde, santutegi honi eskaini diogun kapituluan, nola 1691ko bisitatzailearen aginduak seroren ondorengo ibilbideetan erabakiorrak izan ziren; eta oso esanguratsuak ditugu eman ziren aginduen ardatzak, nolabaitean, elkarren konplementariotzat hautematen zirenak: limosna eskaeraren debekua, eta arautegi baten idazketa, komunitatea azkenean klausurako bizitzako mojen komentu bihurtzera bideratua976. 1769an ermiten itxiera eta seroren desagerraraztea agindu zirenerako, seroren eta ermitauen -eta bestelako postulatzaileen- limosna eskaerak hainbat mugapen eta debeku jasoak zituen, eta hurrengo urtean Bergarako bikarioak bere bikariotzako egoeraren azalpenak eman zituenean, ez zuen ermitetan gelditzen ziren biztanle gutxien aktibitateen artean limosna eskaerarik aipatu. Alabaina, Bergarako bikarioak ezer aipatu ez bazuen ere, Antzuola, Uzarraga eta Elosuari eskaini zion lan monografikoan Luis Murugarrenek kontsultatu ahal izan zituen –eta zoritxarrez guk esku artean izan ez ditugun– ermitetako egoerari buruzko 1767ko azalpen batzuetan (ez dakigu informeren bat edo batzuk ote ziren), limosna eskaera Antzuolako ermitetan oso ohikoa zela ikusten dugu. Antiguako Amaren ermitan salbu, jada ez zegoen serorarik beste ermitetan (egoera hau Bergarako bikarioak ere aipatu zuen 1770eko informean); honela azaldu ziren Antiguako Amaren ermitako limosna eskaera eta honen erabilera: Su Mayordomo es Gabriel de Yraeta, vecino de esta villa, que de caridad y de limosna en la dicha parroquia... todos los días festibos, y en la ermita los de la Asunción y pasqua de resurreción, y recoge en todo asta la cantidad de cinquenta reales, del que los emplea en pagar dos misas a razón de seis reales cada una los dichos días de Asunción y resurreción, y lo restante en reparos de la ermita. Ai dos santeras que piden limosna en la poblacion... todos los sábados del año, víspera de las festividades de Ntra. Sra., San Antonio Abad y Angel de la Guarda, y 974 DEAH-AHDSS 1309/004-01, 16v-17r eta 100r (akatsez, berez 90. folioa da). LGUA 324.7, 2v. 976 IV. 4.2. azpiatala, 365 eta hurr. or., gorabehera hauek zehazki 379 eta hurr. or. 975 526 confiesan que en cada día de éstos recogen la cantidad de diez quartos, a más en los caseríos dos fanegas y media de trigo, cinco quartas de maíz, seis reales de lino cada año, que las dan por tocar la campana a nublado; y emplean todo en comprar velas para Misas, aceite para lámpara y aseo de la ermita (Murugarren 1975, 70-71) Ermitako kontu-liburuan bertan ere badira seroren limosna eskaeraren dirusarreren partidak, 1765-1766, 1773-1778, 1783-1785, 1786-1791, eta 1805-1818 urtebitarteei dagozkien kontuetan. Bertan, gainera, limosnaren etekinak 1767ko azalpenetan aipatu ziren xedeetara bideratzen zirela ere ageri zaigu; limosnen diruekin ordainduriko honako gastuak aipatu izan ziren: “una bidriera cerraxa que a puesto a la Birgen de la Guia que esta sobre la portalada del cimenterio de Nuestra Señora de la Antigua”, “haber surtido la dicha hermita con l[a] luminaria, y cera, que para su decencia hà necesitado”, “por dos oficiales y vn peon ocupados en vn dia en retejar la casita de la enunciada hermita”, “las velas, y luminaria que se necesita en cada año pone la serora que vive en la casita de la hermita, con la limosna que ella recoge” 977. Ikusten dugunez, 1769ko seroren desagerrarazterako eta ermiten itxierarako aginduak eragin gutxi izan zuen Antiguako Amaren ermitan. Egin dezagun orain bitarte bat Luis Murugarrenek Antzuolako ermitetarako bildu zituen 1767ko azalpenekin jarraitzeko, Antiguako Amaren ermitaz beste, gainontzekoetan jada serorarik ez egonagatik ere, limosna eskaeraren eta ermiten biziraupenaren artean zegoen erlazio zuzena garbi azaltzen baitzaigu. Gainera, ermitau eta serorez bestelako limosna eskatzaileak askotan ermitetako maiordomoak eurak izan ohi zirela ere argitzen digute (hauek ere Probintziako Batzar Orokorretan aski ardura sortua zuten). Postulazioaren diruak “en reparos de la dicha ermita” erabiltzen zirela, Antiguako Amaren ermitan bezalaxe, Santa Kruz, Santa Ageda, San Bartolome, Santa Engrazia (gaur egungo San Blas) eta Santa Katalina (gaur egungo San Martzial) ermiten kasuetan aipatzen zaigu; alegia, garai hartan aipaturiko espazioan zeuden guztietan. Batez ere baserrietan emandakotik, garitan, artotan eta liotan ere jasotzen ziren etekinak. Mantenurako obrez gain, Antiguako Amaren ermitaren kasuan ikusi bezala, limosnen eta beste zenbait diru-iturriren (batez ere, ermiten lursailetako produktuak) etekinek gainontzeko ermitetako argiteria eta garbiketa gastuetarako ere balio izaten zuten (Murugarren 1975, 67-85). Limosnak gastu hauetarako erabili izanaren beste testigantza batzuk ere heldu zaizkigu Debagoieneko beste herri batzuetatik, XVIII. mendean bezalaxe XVII.ean ere hala egiten zela frogatzen digutenak. Aretxabaletan kokatzen da adibide hauetariko bat, Aozaratza elizatean, San Anton edo San Antonio Abad ermitako serora lanetarako 1644an Inesa de Celaya izendatu zuteneko dokumentuan. Bertan, serorak “segun y de la forma y con las condiciones que disponen las Constituciones de este obispado” bete behar zituen lanen zenbait azalpen jaso ziren, besteren artean, argiteriaren gastuak nola sostengatu behar zituen aipatuz: “y para su alunbraria de lo que se coxiere de limosna y le entregare el dicho mayordomo”978. Gogoan izan dezagun 1623ko bisitan Ontiberos bisitatzaileak Aozaratzan parrokiako serora eta San Anton ermitakoa kanporatu izan zituela, eta Leintz-bailarako elizateetako eta ermitetako serora gehienak XVII. mendean zehar desagertuz joan zirela. Ez da harritzekoa kasu honetan bilduriko limosna serorak maiordomoaren eskutik jasotzea, seroratza bera desagertzeko kinkan egon zitekeela aintzat harturik, konstituzioetako arauak –izendapenean esplizituki aipatu zen lez– zurrunki bete beharrean izango baitzen. Bergarara iraganez beste kasu baten berri dugu; 1688an Aritzetako San Migel ermitako serorek limosna eskaera euren eskuz egiten 977 978 DEAH-AHDSS 1263/001-01, 44v-f.g. GPAH-AHPG 1/0876, 124r-124v. 527 zuten, eta ermitauek eta serorek limosnarik “fuera de sus Lugares” ez eskatzearen aginduak errespetatzen zituztela dirudi. Hemen ere, argiteria limosnekin mantentzen zen. Honakoa aipatu zuten, inbentarioa egitearekin bat, seroren betekizunen berri eman zutenean: “Y deponer Luminarias en la Lampara con la Limosna que los dias Sabado de Cada semana se recoje en la poblaçion de esta Villa de Vergara” 979. Eta azkenik, Bergaran bertan eta gertakizunen haria generaman XVIII. mendearen bigarren erdialdera itzuliz, 1765ean San Lorentzo ermitarako egin zen serora izendapenak ere limosna eskaeraren eta argiteriaren mantenuaren arteko loturak agertzen dizkigu: con condizion expresa, que haia de ser obligada à recojer todas las Semanas Limosna para el Santo segun costumbre y haia de tener los àprobechamientos [...] y Casa sin que por ello pague renta alguna, sino solamente, quatro libras de Aceite para la Luminaria de el mismo Santo980 Berriro Antzuolako egoerari erreparatuz, bertako ermitetarako Luis Murugarrenek batu zituen 1767ko berriek, aipatu ditugun datuez gain, limosna eskaera ze egunetan egiteko ohitura zutenaren berri ere ematen digute. Asteroko edo bi astean behineko bilketez gain, irteera egunak ermita bakoitzak zeuzkan santu eta Amabirjinen irudien egunei zegozkiela dirudi, Murugarrenek berak ere aditzera ematen duen lez. Aurreko aipuan jaso dugun Antiguako Amaren ermitaren kasuaz gain (limosna eskaera gehien eta jasoriko kopururik handienak bertan ageri zaizkigu), Santa Kruz ermitako maiordomoak Santa Kruz, Santa Luzia eta Santa Polonia egunetan egiten zuen limosna eskaera (2 errealeko kopurua jasotzen zuen); Santa Agedakoak San Lorentzo, Santa Ageda eta San Martin egunetan (6 erreal); San Bartolomeko maiordomoak jaiegun guztietan eskatzen zuen parrokian, eta ermitan bertan, San Bartolome eta San Pedro egunetan (30 erreal), eta horrez gain, ermitaren zaintzaz arduratzen zen Domingo Azkarateren familiak hamabostean behin eskatzen zuen argiteria ornitzeko limosna kalean (erreal 1) eta baserrietan (urteko gari anega bat); eta Santa Katalinako maiordomoak Santa Katalina, San Martzial eta Santiago egunetan (18 erreal) (Murugarren 1975, 67-85). Datu hauekin bukatzeko, azken galdera bat egin beharrean gaude. Zergatik ekidin ote zuen Bergarako bikarioak bere informeetan limosna eskaera aipatzea? Izan ere, 1767an behintzat, eta kasuren batzuetan zehaztu ez bazen ere, aipatu izan zen kasuetan eskaera, kalean nahiz auzoetan izan, beti herriaren jurisdikzio barruan egin ohi zela baitirudi; itxuraz, ez zuketen zertan arazorik izan, legedi eta agindu ezberdinen mugak errespetatzen zituzten. Agian, serorak -eta ermitauak- desagerrarazi nahi zituzten testuinguru hartan, instituzio ezberdinen lizentzien falta izango zen aktibitatearen aipamena sahiestera bideratuko zuena; ez dakigu. VI. 1.8. Gaisoen, erromesen, txiroen eta umezurtzen artapena eta sendakuntza Serorek betetzen zituzten lanen artean bada bat oso garrantzitsua, arrazoi ezberdinegatik, nahi beste ikertu ahal ezin izan dudana. Txiroen, erromesen eta gaixoen zaintza, artapen eta sendakuntzaren ingurukoak, metodologiari eta iturriei buruzko kapituluan azaldu dudanez, espazio eta denbora aldetiko mugapenegatik ezin izan ditut –oraingoz– nahi beste ikertu. Gai honek, gainera, seroren kategoria espezifiko batera garamatza, aipatu izan ditugun beste izenez gain hospitalera izena ere jaso izan zutenengana, eta hargatik, figura honek akaso ikerketa espezifiko bat beharko luke. Hala ere, jada bilduak izan diren hainbat datu eta aipu jasoko ditugu, zaintza, artapen eta 979 980 BUA 01 L/113, 2v. BUA 01 L/208, 377r. 528 sendakuntza lan hauek izan zuten garrantziaren berri emateko, eta Debagoieneko balizko egoeraren zeharkako irudi bat, behinik behin, osatu ahal izateko. Ezkongabeak bezalaxe ezkonduak izan zitezkeen ospitaleetako serorek buruturiko lanak sozialki eta erlijiosoki oso garrantzitsuak izan ziren, eta hein batean, serorek hildakoen esparruarekiko zeukaten loturaren beste alderdi bat ere osatzen zuten, kasu askotan, gaixotasunaren ostean, heriotza baitzetorren. Ermitetan ere askotan auzokoekiko betetzen zuten funtzio asistentzial eta sozial bat zen, beste hainbat lan bezalaxe, seroren eginkizunen artean hautematen zena, eta kasuren batean, izendapenean zehaztua ere aurkitu izan duguna981. Honekiko Aguirre Sorondok Gipuzkoako ermiten inguruan egindako ikerketetatik ondorioztaturikoa bereziki esanguratsua dugu: "En total de las 552 ermitas censadas por nosotros en Gipuzkoa 55 (9'96%) tuvieron también en algún momento de su historia funciones de hermitahospital" (Aguirre Sorondo 2013, 45). Webster-ek ez zigun Erdi Aroko nahiz Aro Berriko ospitale eta bestelako artapen guneetako seroren berri zuzenik jaso, baina diakonesekiko konparazioaren baitan azken hauen funtzioak azaldu zituenean, gaixoen eta txiroen zaintza euren artean aipatu zuen (Webster 1911, 142). Goñi Gaztambidek Nafarroako zenbait ospitaleko seroren berri labur batzuek jaso zituen: 1600ean Belateko ospitalearen zaintzan zeuden hiru serora aipatu zituen, eta baita Lesakako Magdalenaren ermita eta bere ospitaleko 1608ko serora berriaren sarrera ("por servir a Dios con más sosiego y emplearse en servicio de los pobres muchos que en el hospital de la dicha ermita se recogen"), eta 1609ko Larrasoañako San Blas ermita eta bere ospitaleko seroraren limosna eskaerarako lizentziaren onarpena ere (Goñi Gaztambide 1965, 87-88). Nafarroan jarraituz, SaintMartinek Erronkariko santutegiko serorak aipatu zituen erromesen artapen lanetan (Saint-Martin 1976, 164), eta Peñaranda Garcíak Otxagabian, Muskildako Gure Amaren basilikako seroren berri eman zigun, zeinak, "quando ay algun enfermo suelen bissitar(lo)" (Peñaranda García 2002, 304). Gipuzkoara iraganez, Errenteriako Santa María Magdalena ermita eta bere ospitalearen 1593ko deskribapen interesgarri bat jaso zuen Aguirre Sorondok; ospitaleetako seroren bizimoduaren berri izateko oso argigarriak zaizkigun datuak ageri dira bertan: 2. Yten que la dha. casa es buena y de gran anchura y dha. ermita de la Magdalena muy buena y con mucha decencia y ornato y en una parte de la dha. casa se rijen los dhos. enfermos y en la otra tiene su vivienda una serora o freira (que como mayoral de la dha. casa) tiene de los servir y tambien la dha. ermita que lo hace con mucha voluntad y charidad. Tiene la dha. casa sus lagares en lo alto, bodega en lo baxo con algunas cubas para envasar sidra y algunas camas bastango e axuar y el demas servicio cumplido; una casa que (según la voz común) una persona había aplicado por limosna al dho. hospital con sus manzanales y algunas ovejas, dos huertas, tres y cuatro piezas pequeñas de tierra y montes. La dha. villa (que ha sido y es patrona de la dha. casa y hospital) la tiene adjudicados para el sustento de los dhos pobres cinco celemines de harina por semana en unos molinos suyos, y más anda por la iglesia un bacin los dias de fiesta para en el que se coge alguna limosna y no tiene otra renta ni bienes e todo ello se gasta en el sustento de los dhos. pobres e de la dha. serora y de un criado y una criada que tiene... (Aguirre Sorondo 2002, 216-217) Bizimoduan aurrera egiteko ospitaleetako serorek eduki zitzaketen diru, emolumentu eta elikagaiez beste, egunerokoan bizi izatera heldu zitezkeen egoeren berri Aguraingo (Araba) ospitalean zerbitzua egiten zuen eta 1564an bere zaintza eta sendakuntza lanetan izurriak jota bukatu zuen serora baten gorabeherek ematen digute. 981 Ikus, esate baterako, Oñatiko Olabarrieta auzoko San Jose ermitarako 1718ko ermitau bikotearen izendapenean zehazturikoak, VIII. 1.1. azpiatalean, 773 or. 529 Seroraren ondasunen kontuak jasotzeko Oñatiko kondea, Aguraingo alkatea eta apeza (ospitaleko patroiak) elkartu ziren, eta honela azaldu zituzten honen azken egunetako aktibitate eta gorabeherak: E dixieron que por quanto a notiçia de ellos a benydo por cosa çierta y notoria que, Catalina de Luçuriaga que se trataba en vida de beata y hera costurera que bibía de mano del dicho señor alcalde como tal patrón en el dicho ospital, en una celda y cámara de él. Fallesçió los días pasados de la enfermedad de peste que corre de presente en algunos pueblos de esta comarca y en otras partes, en la hermyta de Paternyna, que es en los términos de la villa de Salbatierra y quando ella salió de esta villa para [el] monesterio de Barría a curar y regir unas dos hijas del señor alcalde, y de allí fue a visitar y curar a un cuñado suyo que se decía estar herido de peste de donde (tachado), en la dicha villa de Salbatierra de donde ella se salió y murió en la dicha hermita (Arza Alday 2006, 44) Jarraian, sendakuntza lanetan jardun zuen Aguraingo beste serora baten adibidea ere badakargu Arza Aldayk: 1588an "Joan, abad de Zuazo"-ren testamentuaren albazeak Hulako Andre Mariaren ermitako serora bati 6 errealeko ordainketa egin zion, apezaren azken egunetan honen zaintzan hartu zituen lanen ordainetan (Loc.cit.). Autore hauen artean ospitaleetako seroren edo "hospitalera" zirenen inguruko beste zenbait berri interesgarri, beste tankera batekoak, Aranak eskaini zizkigun 982. Lehenik eta behin, aipagai izan zuen gauza garrantzitsu bat emakume hauen egoera sozial eta erlijiosoen aniztasuna da, jaso izan zituzten izen ezberdinetan ere adierazi izan zena; "hospitalera" hutsaz gain, serorei eurei ere ematen zitzaizkien izen ezberdin guztiak: "serora", "freyla", "beata", "reclusa", "monja", "monja-serora", etab. Egoera sozial eta erlijiosoen aniztasun honen hainbat adibide eman zituen: ermitetako seroren tankerakoetatik, ordenetako mojen komunitateetaraino983. Zentzudunki azpimarratu zuen ospitale hauetariko askoren hastapenetan egon ziren "militar eta hospitalario" ziren ordenetako mojen presentzia (lazaristak, sanjuanistak, tenplarioak, etab.), tenplu hauen eraikitze eta zabalkundeak (bereziki Magdalenaren adbokaziodunak esanguratsuenak izanik) Donejakue edo Santiagoren bidearen eraketarekin izan zezakeen lotura, eta lekuan lekuko gaixo eta txiroen artapenaz gain, erromesen artapenak tenplu hauetan izan zuen garrantzia. Ez zuen baina Debagoienean ikusi ahal izan dugun beste modalitate bat aipagai izan: ospitalea alokairuan hartzen zuten "hospitalero" eta "hospitalera" erabat laikoen bikoteena; esate baterako, Oñatiko ospitalearekin 1724an egin zen bezala, zeina San Juan de Cortazar eta bere emazteari alokairuan eman zitzaien (alegia, ermitak alokairuan jarri zireneko egoera berbera, baina ospitaleetan) 984. Kontua da, ospitaleetako zerbitzua euren kargu hartzen zuten emakumeen artean, emakume laiko ezkonduetatik ordenetako botuak egindako mojerarteko bitartea zabaltzen zaigula. Baina serorak ziren denak, azken finean (hitz honi euskaraz aipatu diogun erabilera 982 Jarraian autore honengandik jasoko ditugun datuak "hospitalera" zirenei bere bi lanetan eskaini zizkien ataletatik jasoak ditugu: Arana 1992, 86-88; eta 2004, 845-847. 983 Gipuzkoan, Errenteriako Magdalenako "monja serora"; Araban, Aguraineko Magdalenako "las emparedadas de San Lázaro" eta ondorengo "beata"-k, eta Gasteizeko Magdalenako "lazarista"-k; Nafarroan, Mongeloseko Madalenako "donas" zirenak; Iparraldean, Sainte Madeleine de Ispoure eta Orissoneko prioratoetako "erreklusak" eta Utziateko Magdalenan "hermanas" eta "sirvienta" zirenak, etab. 984 Dokumentua zuzenean kontsultatzeko astirik ezin izan dugu hartu, sarreran aipagai izan ditugun ikerketaren mugapenegatik; alabaina, protokoloetako aurkibidean dakarren dokumentuaren deskribapenean nahiko garbi ageri zaigu bikote baten alde emandako ospitalearen alokairua dugula, Francisco Antonio de Soraluze izkribauak bestelako alokairuetarako zerabilen formula berbererarekin adierazi baitzen: "Arrendamiento para el Hospittal a fauor de San Juan de Corttazar y su muger" (GPAHAHPG 1/4349, 187v). 530 zabalean, "moja"ren zentzua barne), nahiz eta Aranak hauengandik ezberdindurik agertzen dizkigun, beraien funtzio espezifikoa zela eta. Edozelan ere, Aranak, gaiari heldu zion lan haietan, esandako aniztasunaren berri eman ondoren, "las hospitaleras, propiamente dichas" zirenen deskripzioari ekin zion. Eta funtsean, ezaugarri eta eginbeharretan, bestelako seroren oso antzerako agertzen zizkigun, ospitaleetako lan espezifikoen ardura hartu beharrarekin izanik ere: La hospitalera, como la serora, recibía un nombramiento civil, oficial, confirmado por las autoridades eclesiásticas y que se solía concretizar en un acto en el ayuntamiento delante del alcalde y demás autoridades y un rito de entrada o toma de posesión. [...] tenían unas obligaciones muy similares a las de las seroras de las parroquias y ermitas; pagaban dote de entrada, se les exigía una edad conveniente y una vida honesta, "con tal que sea honesta, casta y linpia... de buena fama..." [...] Generalmente profesaban votos privados que podían ser sólo de obediencia, de castidad, etc... aunque también podían hacer varios votos. La limpieza y el cuidado del hospital y enfermos era una recomendación obligada. Y así, se comprometían a vivir al servicio del hospital dedicándose totalmente a él, prometiendo también obediencia a la "administradora". Podríamos decir que entrar de hospitalera era tanto como tomar estado y lo hacían "para vivir y morir en la misma ermita (ospital o Iglesia). [...] Generalmente llevaban hábitos blancos o también pardos, tocados blancos, mantos o lobas especiales o al modo de alguna orden religiosa. Pero también se conocen casos en los que todos estos distintivos les estaban prohibidos, [...] (Arana 2004, 845-846) Aranak "hospitalera"-ren irudia "serora"-renarekiko egokitu zigun, azken hauen inguruan zeukan irudiaren arabera, zeina, hein handi batean, Larramendiren irudiaren jarraipen aski fidela zen. Eta ez dezagun ahaztu Arana bera Jesusen Bihotzaren komunitate bateko moja dela; eta noski, horrek bere aurreritziak izatea eragiten du (sinestun edo erlijioso ez den batek ere bestelakoak izan ditzakeen bezala, noski). Hein horretan ospitaleetako serora hauen kastitatea eta botuak azpimarratu zituen, hainbat adibide emanez, haragizko bekatuetan eroriaz gero zigor basatia ezartzen zuen Lekeitioko (Bizkaia) 1549ko ordenantza batena kasu: "sean acanaladas y abridas en cuerpos", beraien ondasun guztiak ospitalerako izateaz gain, noski. Baina gaude, orain arte seroren testuinguru orokorrean ikusi izan duguna ospitaleetakoei ere aplikagarri ez ote zaien, hauei atxikiriko etxeak (bertan zerbitzen zutenak bizi zirenak, alegia) alokairuan jartzeko ohiturak ermitetako seroretxeak alokairuan jartzeko ohituraren oso antzerako ibilbidea izan zuela baitirudi. Hau da, dotearekiko, kastitatearekiko, eta egoera sozial eta erlijiosoarekiko, tenpluei atxikiriko etxeak alokairuan jartzeak eragin zituen aldaketak, ospitaleetan ere, ermitetan bezalaxe bizi izan zirela (lekuan lekuko aldaeren arabera, noski). Besteren artean, Oñatirako aipatu dugun kasuak, hala pentsatzera garamatza, eta Arana berak ere badakargu beste datu bat, ermiten eta ospitaleen antzerako ibilbideetan bermatzen gaituena: 1649an, hain prezeski ermitetako serorak bikote ermitauen bidez ordezkatzearen ohitura abian zen eta -ermitetako zaintzan izana zen ohituraren aldaketarako argudiotzat erabiltzen zen- landa eremuetako ibiltari eta eskaleen gaineko kontrol soziala areagotzen ari zen garaian, Kalagorriko apezpikua bisita pertsonalki eginez Berrizko (Bizkaia) ospitaletik igaro zen, eta honako agindua eman zion ospitaleko "Sorora" zenari: "que no recogiera a gente vagabunda ni holgazana y que a los pobres pasajeros se les dé buen hospedaje y se les tenga con toda esmeración y linpieza". XVII. mendearen hasieratik ermiten testuinguruan gorakadan joan ziren neurri haiek, eragile eta arrisku berberen mende zeuden ospitaleetan ere antzerako soluziotarako bidea eragin zezaketen, "hospitalero" bikoteei sarrera 531 emanez985. Baina sakonago ikertu beharko genuke, baieztapen hau sendo sostengatu ahal izateko. Azkenik, beste kasu esanguratsu bat Artziniegakoa (Araba) dugu, Artearen Amabirjinaren santutegikoa. Tenplu hau Amabirjinaren debozioaren gune garrantzitsua izan zen, erromesen helduera handia izan zuena. Tenpluak zeukan etxe atxikia, seroretxe izatearekin bat erromesen ostatu ere bazen, eta horrez gain bazuen beste funtzio garrantzitsu bat ere, umezurtz-etxe edo ospizioa ere baitzen. Serora nagusi bat eta zerbitzari bat edo bi izaten ziren bertako eginbeharretan, santutegiaren mantenurako seroren ohizko lanez gain, erromesak ostatuan artatuz, eta bertara heltzen ziren umezurtzak zaindu eta heziz. Aukeraketaren, baldintzen, eta bestelako alderdietan, Aranarengandik jaso dugun deskripzioan azaldurikoen tankerakoa zen Artziniegako seroratza hau; zalantzarik gabe, nahikoa lan izango zuten serora nagusiak eta bere laguntzaileek, debozio handiko santutegi honetako langintzetan eta umeen zaintzan (Iturrate 1998 -1980-, 190-198). Edozein kasutan, azalduz joan garen aipu eta adibide hauen argitara zerbait nabaria bazaigu, ospitaleetako eta ermitetako hainbat serorak txiroen, eskaleen, gaixoen, umezurtzen edo besterik gabe, herritarren zaintzan eta sendakuntzan egindako esfortzuek edonolakoak izan behar ez zutela da; eta hau aintzat hartu beharrekoa dugu Aro Berriko (eta Erdi Aroko) serorek gizartearen baitan izan zuten garrantzia neurtzerako orduan. VI. 2. ESPAZIO LAIKOKO LANAK ETA AKTIBITATEAK Jada azaldua dugun bezala, hauek seroren aktibitate pertsonalak ziren, euren bizimoduari eta ondasunei lotuak zeudenak, eta inguruko gizartearengan eragin handia izatera hel bazitezkeen ere, serorei erlijiozko pertsonatzat esleitzen zitzaizkien aktibitateen esparrutik kanpo garatzen zirenak. Berez, laster ikergai izango ditugun mailegutza aktibitateek garbi azaltzen digutenez, batzuetan eragin sozial eta ekonomiko handiagoa zeukaten aktibitate hauek, tenpluari eta serora karguari asoziaturiko lanek baino. Gainera, arlo pertsonal eta sekularreko aktibitateak izanik, ez zeukaten eredu jakin bati atxikitzeko hainbesteko presio sozialik, eta beraz, zenbait kasutan nabari agertuko zaigunez, aktibitate ezberdinetan parte hartzeko saiakerak egin zitzaketen, beraien bizimodua garatzen zuten espazioaren ezaugarrien arabera. Hala, abeltzantza nagusi zen inguruan abereak izan ohi zituzten, komertzialki aktiboak zirenetan produkturen batzuen salerosketan jarduten ziren, etab. Baziren hala ere, noski, beraien serora egoeragatik eta honi zegokion estatusagatik eta gizartearen aldetiko begiruneagatik alde batera uzten zituzten aktibitateak ere, “serorei ez zegozkienak”. Baina moralitatearen alorreko muga horien barruan, askatasun handia zeukaten. Batez ere, kasurik gehienetan, –dotea emanda edo gabe,– behin seroratzara sarturik, beraien ondasunak erabili eta administratzeko libre zirelako, eta seroratzat gizartearen baitan zeukaten begiruneak gizonezkoen bitartekotzarik gabeko aktibitateak garatzea ahalbidetzen zielako. Ez ziren noski, horregatik, serora guztiak sekulako pagotxa ekonomikoan bizi, baina gizartearen baitan zeukaten txertapen sozial eta ekonomiko bereziak, aukera bat ematen zien beraien kabuz bizimodua egin, diruak, ondasunak eta bestelako aberatasunak pilatu, eta beraien bidez inguratzen zituen gizartearen baitan eragin esanguratsua izatera heltzeko. Jarraian ikusiko ditugun aktibitateek garbi azaltzen digute hori. 985 Testuinguru arazotsu honekiko ikus III. 2.2. azpiatalean, 240 eta hurr. or. 532 VI. 2.1. Lurren ustiapena eta alokairua Lurren ustiapena biziraupenerako funtsezko oinarria izan zen ermitetako serorentzat, eta baita hainbat parrokiatako serorentzat ere. Aguirre Sorondok serora hauen oinarrizko etekinen artean aipatu zuen ondasun hauen ustiapena: "Si la ermita tenía tierras, de su arriendo, y si dinero, de los réditos que produjese. Súmese a esto que las huertas, frutales y animales domésticos proporcionaban algunos alimentos de primera necesidad" (Aguirre Sorondo 1995a, 110). Anoetako (Gipuzkoa) San Joan ermita edo baselizak, esate baterako, 1770ean "ocho celemines de sembradía"-ko lursaila zeukan, eta bertan, "seis pies de manzanos, su huerta y otros arboles frutales" (Agirre-Mauleon 2005, 202). XVI. mendean Narbaxako (Araba) Santa Marina ermitan serora zen Maria de Luzuriagak bere oinarrizko sostengurako balio izan zuten "cinco márzenas de tierra de pan traer" zeuzkan bere ondasunen artean, eta testamentuan ermitari eman zizkion dohaintzan, pentsa litekeenez, ondorengo seroren bizibidea bermatzeko asmoz (Arza Alday 2006, 43). Gure ikerketa esparruaren baitan ere, batez ere ermitetako kasuetan, oso ugariak dira beraien ustiapenerako ortuen eta lursailen aipamenak; beraz, aipamen gehienak informazio aldetik hutsalak direla aintzat harturik eta ez gehiegi luzatzearren, era laburrean emango dugu aktibitate honen inguruko datuak aurkitu dizkiegun tenpluen zerrenda (data aurkitu dugun lehen aipamenarena izango da), ermita eta parrokietako liburuak eta izendapenak oinarritzat hartuz. Ondorengo orrietan, hauen artean aipagarri iruditu zaizkigunei soilik erreparatuko diegu. Zerrenda, noski, iturrien –batez ere ermitetako liburuen– urritasunak berak murriztua dago, eta beraz, aipatu gabe gelditu zaizkigun beste hainbat ermita eta parrokiatan ere ortuak edo/eta lursailak izango zituztela pentsa liteke. Bergaran: San Millan ermita (1528) 986, Santa Katalina ermita (1763)987, Aritzetako San Migel ermita (1688)988, Murinondoko Andre Maria edo San Blas ermita (1587)989, Santa Luzia ermita (1600)990, San Kristobal ermita (1747)991, San Lorentzo ermita (1765)992 eta San Juan ermita (1766)993; Antzuolan: Antiguako Amaren ermita (1742)994, Uzarragako Santa Engrazia ermita (1564?)995 eta Santa Katalina ermita (1644?)996; Arrasaten: San Juan Bataiatzailea parrokia (1654-1655)997, Udalako San Esteban parrokia (1500)998 eta San Andres ermita (1601)999; Aretxabaletan: Aozaratzako San Juan Bataiatzailea parrokia (1623)1000, Aozaratzako San Anton edo San Antonio Abad ermita (1644)1001, Goroetako Santiago Apostolua parrokia (1636)1002 eta 986 BUA MIK / SM0 77-133, 78 fot. BUA 01 L/111, f.g. 988 BUA 01 L/113, 2v. 989 BUA 04 CD/001, 68 fot. 990 BUA 01 C/120-03, f.g 991 BUA 01 L/112, 78r. 992 BUA 01 L/208, 377r. 993 BUA 01 L/209, 135r. 994 DEAH-AHDSS 1263/001-01, 6r. 995 DEAH-AHDSS 1261/009-01, 1v. 996 DEAH-AHDSS 1262/002-01, 6v. 997 DEAH-AHDSS 4824/001-03, 21r. 998 DEAH-AHDSS 3110/001-01, f.g., baina 2v folioari dagokio. 999 Euskaltzaindiaren Artxiboa. Juan Carlos Guerra Kolekzioa. Kolekzio Dokumentala. 4346 zenb., 47. dok. / Kopia mikrofilmatua IRARGIn, 1-C-7, f.g. 1000 DEAH-AHDSS 4145/001-01, 30v. 1001 GPAH-AHPG 1/0876, 124v. 1002 DEAH-AHDSS 2335/002-01, 63r. 987 533 Etxabarriko San Juan Bataiatzailea ermita (1707-1713)1003; Eskoriatzan: San Pedro parrokia (1706)1004 eta Mazmelako Andre Mariaren Zeruratzea parrokia (1733) 1005; Oñatin: Araotzeko San Migel parrokia (1759)1006, Urrexolako Andre Mariaren Zeruratzea parrokia (1594)1007, Olabarrietako San Jose ermita (1718)1008 eta Zubilagako Santa Maria Magdalena ermita (1764)1009. Osatu berri dugun zerrenda, esan bezala, ermitetako eta parrokietako liburuetan eta izendapenetan oinarritua, tenpluen jabegokoak ziren ortu eta lursailena da. Serorek seroretxeekin batera –edo/eta administrazio orokorrarekin batera– jaso ohi zituzten, biziraupenera begirako ustiapenerako, eta horregatik, ustiapen eta sostengu pertsonalerako zirelako, baitaratzen ditugu kapitulu hontan. Ermitetan ohikoagoak izanagatik, ez zaizkigu elizate eta auzoetako parrokietan bezalatsu (Arrasaten, Udalako San Esteban parrokian, edo Aretxabaletan, Aozaratzako San Juan Bataiatzailea parrokian, besteren artean), hiribilduetako parrokietan ere falta (Arrasateko San Juan Bataiatzailea parrokian eta Eskoriatzako San Pedro parrokian), batez ere Leintz bailarari dagokionean. Urriago ditugun azken kasu hauei lehenik erreparatuz, ohar dezagun, lehenik eta behin, Arrasateko eta Eskoriatzako hiribilduetako parrokiak zirela bailaran senar-emazte ziren sakristau eta serorak (batean “beata”, bestean “sacristana”) izan zituztela ziurtasunez dakigun bakarrak. Baina bietan ere bietan aurretik ezkongabeko serorak izanak ziren, eta Eskoriatzan, serorek eurek ustiapenerako ondasun hauen esleipenean ere zerikusirik izan zezaketela ikusten dugu. Sakristauei ondasunen ematea egitean 1706an egin zen inbentarioan honela aipatu ziren seroretxea eta honi eta parrokiari zegozkion ortuak eta lursailak: la cassa que esta como cossa de tres estados de dicha yglesia con sus dos guerttas y ademas el territorio y ttermino que se alla al rededor de dicha yglesia con diferenttes fruttales de traer y no traer frutto Mas diez piez de castaños en el termino de Vrigoen que se hallan pegantte a los castañales de la cassa de Vrigoen el qual dicho castañal mando Marina de Vrigoen beatta para dicha yglesia para que su frutto gozasse el sachristan que vibe en dicha cassa 1010 Agian ezkongabea izango zen azken serorak kondiziopeko dohaintza egin zuela dirudi, bere etxe alboan berea zuen gaztainadia “para que su frutto gozasse el sachristan” eman zuela zehaztearen horrek iradokitzen digunez. Horrez gain, bi ortu eta zenbait arbola, frutadunak eta gabeak. 1764ko inbentarioan ondasun hauei beste zenbait lur gehitu zitzaizkiela ageri zaigu, nahiz eta azalpenek zehaztasun handiegirik ez duten: “y ahora se le hàn agregado las porciones de terreno que se hallauan al rededor de la explicada yglesia y portico de ella”1011. Ortuen eta lursailen tamainurik ez zaigu inon aipatzen, baina zer janik emango zutela dirudi. Arrasateko parrokian bestelakoa zen egoera, baina Eskoriatzan bezalaxe, ortua seroren biziraupenerako beharrezkotzat hartzen zela ageri zaigu. Sakristauak eta serorak senar-emazte izatearen ohiturari 1677an ekin zitzaion, eta ordurarte, parrokiako serorari 1003 DEAH-AHDSS 1330/003-01, 1v. DEAH-AHDSS 2253/001-03, 1r-1v. 1005 DEAH-AHDSS 2594/002-01, f.g., baina azken folioak. 1006 DEAH-AHDSS 1310/002-01, 5v. 1007 DEAH-AHDSS 3150/002-01, 10r. 1008 GPAH-AHPG 1/3249, 43v-44r. 1009 GPAH-AHPG 1/3414, 49v. 1010 DEAH-AHDSS 2253/001-03, 1r-1v. 1011 Ibid., 295v. 1004 534 ortu bat errentan har zezan 13 erreal eman ohi zitzaizkion urtero. 1659ko kontuetan ordurarte izan zuen ortua kendu zitzaion, 1660 edo 1661ekoetan azaltzen zaigunaren arabera, hau “a las monjas de la Concepcion” saldu zitzaielako. 13 errealak emanaz jarraitu zuten, edonola ere, serorak alokairuan beste ortu bat har zezan. 1677an bertako sakristau eta serora senar-emazte izateko ohiturari ekin zitzaionaz geroztik, bien soldatak 78 erreal eta 8 marabeditan batzera heldu ziren (1720ko kopurua), ortuaren errentagatik serorari ordaintzen zitzaizkion 13 errealak ere baitaratuz1012. Pentsa liteke beraz, ohitura aldaketaz geroztik ere sakristauak eta serorak beraien esku ustiapenerako ortu bat edukitzen jarraitu zutela. Arrasateko hiribilduko parrokian XVII. mendean jasotzera helduko zirenaren kontra, Udala auzoko San Esteban parrokian serorek ez zuten XVI. mende hasieratan soldatarik jasotzen, baina ostera, etekinak biltzeko zeuzkaten ortuen eta lursailen kopurua handiagoa zen. 1500ean egindako bisitan agindu zen inbentarioan, atal bat eskaini zitzaien parrokiako “Heredades”-ak zirenei. Lursail hauetariko zenbait, bertako seroren ustiapenerakoak ziren: -Vn mançanal [???] de media fanega de sembradura junto a la iglesia en que ay pies de mançanos asta çinquenta pies - Mas vna pieça de tierra que se llama lugorri que es senbradura de media fanega de trigo - Mas vna huerta teniente a la iglesia que es para en servyzio de guerta Las quales pieças mançanal y huerta traen las dichas beatas 1013 Lursail hauez gain, parrokiarenak ziren beste zenbait sagasti, arte, eta aritz aipatu ziren, seroretxearekin batera. Oñatiko auzoetako parrokien beste kasu batzuk ere interesgarriak dira. Urrexolako Andre Mariaren parrokian, 1594ko inbentarioan, ermitetako ohizko egoeraren oso antzerakoa azaltzen zaigu; seroretxe alboko ortua eta parrokiaren inguruko lursailak: “Yten la casilla de las seroras con su huerta y propriedad alrrededor de la yglesia donde se haze prosesion con la franquia de adelante” 1014. Araotzeko San Migel parrokian ostera, ez dugu 1736-1737ko kontuak arte lursailen berririk aurkitzen: urte hartan eta hurrengoan Juan de Uriarteri seroretxe alboko lursail bat erosteko zenbait dilijentzia egin ziren, denera, 108 errealeko kostua izan zutenak. Lursaila, aurrerantzean, “para la fabrica” bezala aipatu izan bazen ere, serorek ustiatuko zutela pentsa liteke. Baina ez zen oso luzerako izan, 1755-1756ko kontuetan Probisoarengandik seroretxean eta alboko beste etxean (zirujaua bizi zena baina parrokiarena zena) obrak egiteko lizentzia jaso zenaz geroztik, ggb. 1760ra arte hauek obretan egon eta gero, 1759an Andres de Porras y Tenes apezpikuak pertsonalki egindako bisitan agindu bezala, biak ere biak, zegozkien ondasun guztiekin, alokairuan jarri baitziren: se arrienden poniendo ante carteles en los parajes publicos, rematandolas en el mejor postor uiendo auonado, y con dichas casas, y pertenecidos, se arrendarà la heredad, y Manzanal de la cofradia de Nuestra Señora del Rosario fundada en la referida Yglesia, auonandole lo que merecen, y en las escrituras, se aduertirrà la pertenencia para la deuida noticia en adelante, atento que dicha heredad, y manzanal estan cercanos à una de las referidas casas de la Yglesia, y que de handar bajo un arriendo, se consigue utilidad asi à dicha fabrica, como a la cofradia, y dichos arriendos se haran con interuencion del Cura, y Mayordomo de fabrica de la referida Yglesia 1015 1012 DEAH-AHDSS 4824/001-03 eta DEAH-AHDSS 4824/002-01. DEAH-AHDSS 3110/001-01, f.g., baina 2v. 1014 DEAH-AHDSS 3150/002-01, 10r. 1015 DEAH-AHDSS 1310/002-01, 5v-6r. 1013 535 Kasu honetan, beraz, parrokiarako lursailak hartzerako orduan, seroren biziraupenean baino alokairu bidezko etekinetan gehiago pentsatu izan zutela dirudi. XVII. mende bukaera aldeko eta XVIII. mendeko seroretxeak alokairuan jartzeko ohituraren hedapenarekin, ohizko egoera izan zen hau ere, auzo eta elizateetako parrokietan bezalaxe, ermitetan. Esan bezala, ermitetako kasuak ditugu ugarienak, eta baita dibertsitate handiena azaltzen digutenak ere. Ohizkoena ortu edo lursail bat behintzat izatea zen; Bergaran, Aritzetako San Migel ermitak 1688an “tiene huerta pegante a la Iglessia, y vna Heredad pequeña çerca de dicha cassa [seroretxea] de cuio fruto goçan los que viuen [en] ella y cuidan de la Hermita”1016. Bergarako kasuekin jarraituz, 1621ean Santa Luzia ermitan egin zen inbentarioan, “un pedaço de tierra que esta junto a la dicha hermita” baino ez zen aipatu1017, eta 1747ko San Kristobal ermitako inbentarioan honakoak aipatu ziren: “la casa donde vive la serora con quatro porciones cortas de tierra dos sobre [...] Y las dichas quatro porciones de tierra apenas llegaran al sembradio de vna quarta de tierra” 1018 . Antzuolan, Uzarragako Santa Engrazia ermitan 1564?-an egin zen inbentarioan “Una casilla para en que viban las frayllas con su huerta” aipatu zen 1019. Oñatiko Narria auzoko San Lorentzo ermitako Osana de Villarren testamentuan ermitako lursailaren etekinak bi seroren artean banatzen zituztela ageri zaigu: "declaro que los frutos que ai en las heredades de la dicha hermita de San Lorenzo de trigo y maiz hemos veneficiado Catalina de Galaistegui mi conpanera y yo cuia mitad me toca [...]"1020. Ortuaz gain lursail bat edo beste izatea ere nahiko normala zela dirudi. Bergaran, San Millan ermitan, 1528an bisitatzailearen komisionatuak horrela agindu zuenaz geroztik ermitako sagastien etekinen erdiak seroraren kontsumo eta erabilpenerakoa izan beharra zuen. Ondorengo urteetan, 1539-1562 bitartean behintzat, agindua bere hortan bete zen, eta sagastiaren ermitarendako etekinak (eta halaber, serorari zegozkionak, etekinen erdia baitzegokion) urteroko 7 eta 22 erreal bitarteko kopuruetan mantendu izan ziren. Serorak, noski, sagastiaren mantenua ere bere kargu hartzen zuen, eta horrela, 1562an eman zituen kontuetan, xahuturiko bi erreal “por quatro plantones de mançano que conpro e planto en la tierra de la hermita” izan ziren 1021. Bergaran bertan, Murinondoko Andre Maria ermitan 1587an egin zen inbentarioan honako lursailak aipatu ziren: la casylla donde biben las beatas con su huerta y hereda[des] de tierra alrrededor que sera hasta çient plantios poco mas o menos con los dos plantios de t[ierra] que Apariçio de Çearreta dueño y señor de la Casa solar de Çearreta le dio a la dicha hermita que alindan con la dicha casylla y con la dicha huerta 1022 1590ean bertako serora zen “freyra de Urquiola”-k inbentario edo memorial bat egin zuen ermitaren ondasunen berri emanaz, eta “los mancanales y tierras finalmente digo la freyra de Vrquiola que dare cuenta y rrazon quando me pideren cuenta y dare cuenta y rrazon”. 1596an ermitako maiordomoak “seis plantios de mançanos y tierra dellos pegante a la casa de las seroras” eman zizkion ermitari dohaintzan, honen ondasunak handituz1023. Beste kasu esanguratsu bat Arrasaten aurkitu dugu; bereziki 1016 BUA 01 L/113, 2v. BUA 01 C/120-03, f.g. 1018 BUA 01 L/112, 78r. 1019 DEAH-AHDSS 1261/009-01, 1v. 1020 GPAH-AHPG 1/3195, 123r-126v. 1021 BUA MIK/SM0 77-133, f.g. 1022 BUA 04 CD/001, 68 fot. 1023 Ibid., 79-114 fot. 1017 536 ugariak izan ziren 1601ean San Andres ermitako seroratzara sartu zen Catalina de Zuazuren esku utzi ziren ondasunen arteko lursailak eta zuhaitzak: – Yten vn monte xaral en el termino de Abata[?] apegante a las heredades, de Santuru de Gauiria y su caseria de Echaburu – Yten vn castanalejo apegante al dicho monte xaral – Yten vn castanalejo, en el termino de Mucibar de la otra parte del rio – Yten dos mancanales, el vno tras la casa de la dicha hermita y el otro entre el mançanal de los herederos, de Pedro Ochoa de Abarrategui y Pedro de Lara y de su muger – Yten vn pedaçito, de tierra en el terminado, de Bolinate en linde de tierra de los herederos de Juan de Vitoria – Yten vn pedaço de tierra y algunos castaños, y algunos robles en Bedoinabe en linde de castanaje de Pedro Ochoa de Oro – Yten dos bellotas junto a la dicha hermita que son pequenas, donde ay algunos mancanos1024 Ikus litekeenez, handia izan zitekeen serora batzuk besteen aldean zuzenean edo alokairu bidez ustiatu zitzaketen lursailen arteko aldea. Antzuolara iraganez, Santa Katalina ermitan 1644?-an egin zen inbentarioan, honakoa ageri zaigu: “en el puesto de Elistegui en Yra[uaçu?] el castañal con doze pies de castaños y dos [sendos?] robles que Domenja de Lascurayn susso hija de la misma Cassa [Yturbe Yranguren] y Beata que fue de la dicha hermita dexo a ella”1025. Eskoriatzako parrokian ikusi bezala, hemen ere serora batek dohaintzan emandako ondasunen berri dugu. Herri bereko Antiguako Amaren ermitan 1742an inbentarioa egin zenean berriz, “la casilla, que dicha hermita tiene a vn lado con su huerta” baino ez zen aipatu, baina 1809an udal agintariek ermitaren ondasunak saldu zituztenean (bidegabeki, ez baitziren beraien jabegokoak), bertako ondasunak “se reducian (en este tiempo) á una casita, con su huerta, una heredad y castañal que heran proprios suios como consta del folio seis de su imbentario” 1026 . Zenbait urte lehenago, 1765ean, Bergarako San Lorentzo ermitarako serora izendapena egin zenean, zegozkion “àprobechamientos”-ak honakoak zirela zehaztu zen: “la huerta, la porcioncita de la hereda, y Casa sin que por ello pague renta alguna, sino solamente, quatro libras de Aceite para la Luminaria de el mismo Santo”1027. Bergarako azken kasu honetako zehaztapenak ez zeuden lekuz kanpo, ezen, zenbaitetan, seroretxeekin gertatu bezalaxe, lursailak ez baitziren seroren edo ermitauen ustiapenerako bideratzen, alokairuan jarri baizik. Egoera hauek, Oñatin Araotzeko parrokiaren kasuan ikusi dugun lez, seroretxeen alokairuen XVII. eta XVIII. mendeetako hedapenaren prozesuari loturik zeuden. Aretxabaletan, San Juan Bataiatzailea ermitako liburuan 1707-1713 bitarterako egin ziren kontuen arabera, seroretxea jada errentan zegoen, eta 1708an bertako bizilagunen ustiapenerako ermita ondoko lursail bat gehitu zitzaion, “por Conziderar Util y nesessaria para la Conseruazion de dicha Hermita y habitadores de la Referida Casa anerente”. Lursaila ermitako maiordomo izana zen Francisco Ochoak 1705az geroztik ermitarekin zuen zor bat kitatzeko erosi zuen, eta lehen urteetan etxearekin batera errentan eman bazen ere (errenta osoa dukat eta erdi garestituz), ondorenean bere kabuz jarri zen errentan, urteroko 11 errealen (dukat bat) prezioan1028. 1763an Bergarako Santa Katalina ermitak 1024 Euskaltzaindiaren Artxiboa. Juan Carlos Guerra Kolekzioa. Kolekzio Dokumentala. 4346 zenb., 47. dok. / Kopia mikrofilmatua IRARGIn, 1-C-7, f.g. 1025 DEAH-AHDSS 1262/002-01, 6v. 1026 DEAH-AHDSS 1263/001-01, 6r-f.g. 1027 BUA 01 L/208, 377r. 1028 DEAH-AHDSS 1330/003-01, 1r-3r. 537 urtero 70 errealetako etekina ematen zuen lursail bat zeukan errentan 1029. Herri berean, 1765ean San Juan ermitako seroretxea errentan eman zen, “heredades, y tierras à ella aplicadas”-ekin bat1030. Oñatin, ermitetako seroretxeen eta hauen lursailen alokairua gehienetan bat eginda mantendu zirela dirudi. 1718an, esate baterako, Maria de Cortabarri eta Francisca de Olabarria alargunei San Jose ermitako seroratza urteroko 4 dukaten truke hiru urterako alokairuan eman zitzaienean, ermitari zegozkion ondasunak ere euren eskutara iragan ziren: gozando a medias asi de la guerta que esta pegante a dicha Casa como tanbien el castañal que esta en Osategui Jurisdiçion de esta Villa y dos heredades la vna junto a la Cruz de Yraman de Sembradio de vna quarta de trigo y la otra junto a la Cruz de dicha hermita de Sembradio de otra quarta de trigo poco mas o menos cuyos vienes son pertenecientes a dicha hermita 1031 San Jose ermitan bezala, Zubilagako Santa Maria Magdalena ermitarako ermitauen 1764ko eta 1765eko izendapenak edo alokairuak (6 urterako, urteroko lau 1764an– edo bost –1765ean– dukaten truke) egin zirenean ere, seroretxearekin bat “las dos heredades pertenecientes à ella” eman ziren alokairuan1032. Azken finean, ermitetako ondasunak eta lursailak bertako seroretxeen gorabeheren nahasmenduak ere harrapatu zituen, hainbat aldakuntza eraginez. Alabaina, zerbait garbia bada, bertako serora eta ermitauen bizimoduaren baitan ortuak eta lursailak erabat beharrezkoak zirela da. Halaber, kapituluaren hasiera aldera ikusi izan dugun bezala, parrokia askotan ere ez ziren etekin hauei muzin egiteko moduan egoten, eta beharrezkoak zituzten biziraupenerako. Baina baziren tenpluen jabegoko ortuen eta lursailen etekinen behar handiegirik ez zeukaten serorak ere, tenpluen jabegokoetaz baliatu beharrean, ortu eta lursail propioetaz baliatzen zirenak, hauek saldu, erosi nahiz produktuen trukezko alokairuan jarriz. Badira ustiapen zuzena, edo produktuen kudeaketa zuzena behintzat agertzen diguten kasuren batzuk. Arrasaten serora zen Maria de Arosteguik, esate baterako, 1599an helarazi zuen bere testamentuan bazituen zenbait zordun, ortuko produktuak eman izan zizkienak: Lopecha de Marquinak eta Isabela de Zubilagak 22 erreal eta 3 marabedi zor zizkioten “de resto de cinquenta y tres reales y medio de cebollas que este año las di”, eta Antona “muger de Juan de Arriola” zenak berriz, 8 erreal zor zizkion, “por ocho ristras de ajos”1033. Bergaran, Leizariako San Lorentzo ermitan serora izan zen Marina de Moyugoitiaren 1574ko testamentuan ere emandako zenbait babarrunen zorrak ageri zaizkigu, serora bera ere partaide zen Moyua etxe nagusiaren esparruko jendeari zegozkionak: Pedro de Moyua Beytiak 6 errealeko zorra zuen “por media hanega de haba que le di”, eta berarekin batera ermitan seroratzat ari zen “la freyra de Moyubeitia my Companera”-k berriz 12 erreal, “por una hanega de haba que le di para sembrar”1034. Beste kasu batzuetan zekaleen inguruko berriak ere heltzen zaizkigu, zeharkakoak, baina produktu hauekiko erlazioen testigantza dakarkigutenak. Hainbat dira euren testamentuetan batez ere garia, baina baita artoa edo bestelako zekaleen kopuru ezberdinak ere aipatu zituzten seroren kasuak, euren ondasunen artean zeuzkatela, edo norbait emandako zekaleen zordun zutela eta. Noski, kasu hauetan 1029 BUA 01 L/111, f.g. BUA 01 L/209, 135r. 1031 GPAH-AHPG 1/3249, 43r-43v. 1032 GPAH-AHPG 1/3414, 49r-51r eta 15r-18r. 1033 GPAH-AHPG 1/2353, 201r-205v. 1034 GPAH-AHPG 1/0114, 698r-701v. 1030 538 serorek zeuzkaten zekaleen kopuru horien jatorriak ez zeukan beti ustiapen zuzen bidezkoa izan beharrik, merkatuan erosiak izan baitzitezkeen, edo beraien zerbitzuen ordainketatzat jasoriko "serora-gari" edo "serora-arto"-ak. Baina edozein kasutan, serorek pilatzen zituzten ondasunen parte ziren, zorren eta dohaintzen objetu izan zitezkeenak, eta ehun eta ohialekin gertatu bezala, hein bateraino diruaren ordezko papera ere betetzen zutenak1035. Gariak lortzeko bideen eta erabilera ezberdinen bi adibide esanguratsu XVIII. mendeko Oñatiko San Migel parrokiako bi serorenak ditugu; Ana Catalina de Inzaren testamentuan (1751), jarlekuen zaintzagatiko gari anoen -eta olio libren- zordunen berri ematen zaigu ("Don" Santos de Aristeguik eta Magdalena de Zumaldek gari eta olio zorrak zituzten, eta Phelipe de Mendizabalekin zeuzkan "recetas" batzuegatiko zorrak honek jarlekuen zaintzagatik zor zizkionekin kitatu zituen), diruzko dohaintza bategatiko zorra garitan eta artotan ordaindu zitzaiola ikusten dugu (Juan de Azcarate Aumateguik bere anaiak seroraren alde emandako 20 dukaten zorra zeukan, -partzialki edo osoki- 4 gari anoa eta anoa eta 1/2 arto emanez ordaindu zituen), eta besterik gabe mailegutzan emandako gari anoak ere ageri zaizkigu (Teresa de Escalantek zor zizkion 2 anoa gari, 2 errealekin batera) 1036. Maria Gabriela de Sarraoarenean (1784) berriz, gariaren diruarekiko "ordezko" papera nabarmentzen zaigu; familia-kideen eta lagunen sorta zabal batean dezenteko diru kopuruak banatu eta gero, familiako testuinguruko lau neskametatik eta halaber neskameak diruditen beste bi emakumetatik bosti, bere neskameari ez beste guztiei, zenbait ondasunekin batera gari anoa bana ematea agindu zuen1037. Badira noski beste zenbait kasu ere, kopuruegatik edo zekale ezberdinak izatearren aipagai zaizkigunak. Gariaz besteko zekaleei zegokienean, Marina Garcia de Oruesagasti serorak (Bergara, San Pedro parrokia, 1607) helarazi zuen testamentua aipatu liteke: bere iloba Sancho de Garitanok zor zizkionak “el balor de una caxa y una fanega de borona [artatxikia]”1038 bezala deskribatu ziren, eta halaber, Francisco de Eguizabalen emazteak gari anega erdi baten balorea, eta Andres Saez de Garitanok anega batena zor zizkioten1039. Maria Ana de Mecolalderi (Bergara, San Martin ermita, 1762) bere iloba Pedro Antonio de Unamunok 55 erreal baino gehixeago zor zizkion "de renta de quatro fanegas y tres quartas de Maiz que al precio de ueinte y tres reales se las di y bendi al fiado"1040. Baina artatxikia eta artoa presente egonik ere, gehienetan garia dugu seroren ondasunen artean ageri zaigun zekalea. Beste zenbait adibide esanguratsu aipatzearren: Bergarako Magdalena de Castillok, 1612ko bere testamentuan –garia gordetzeko– troxe 1035 Jarraian aipagai izango ditugun kasuez gain, zekaleak ondasunen artean aipatu zituztenak honakoak izan ziren: Marina de Larraguibel (Elgeta, Santa Maria Magdalena ospitalea, 1576) (GPAH-AHPG 1/1853, 187r-188v); Gracia de Urrupain (Elgeta, Andre Maria parrokia, 1587) (GPAH-AHPG 1/1854, 53r-55v); Maria Ochoa de Marquiegui (Elgeta, Andre Maria parrokia, 1592) (GPAH-AHPG 1/1853, 41r42v); Magdalena de Urrojolaegui (Elgeta, 1609); Gracia de Sagasta (Elgeta, Santa Maria Magdalena ospitalea, 1637) (GPAH-AHPG 1/1854, 17r-18v); Catalina de Mendiguchia (Elgeta, Angiozar, Elexamendiko Andre Maria ermita, 1638) (GPAH-AHPG 1/1853, 105r-106v); Maria de Yturbe (Antzuola, Uzarragakon San Juan Bataiatzailea parrokia, 1649) (GPAH-AHPG 1/0771, 239v-241r); Dionisia de Jauregui Madariaga (Antzuola, 1720); Maria Perez de Bengoa (Arrasateko Gesalibarko Santa Ageda parrokia eta ospizioa, 1625) (GPAH-AHPG 1/2370, 85r-86v); eta Antonia de Idigoras (Oñati, San Juan ermita, 1711) (GPAH-AHPG 1/3247, 683r-684r). 1036 GPAH-AHPG 1/3358, 525r-528v. 1037 GPAH-AHPG 1/3424, 105r-110r. 1038 “Borona” hau ez dagokio, gerora ezagutu izan zen lez, artoari, honen landaketa XVII. mendearen bigarren herenaz geroztik hedatu baitzen. Aurreko garaietan, hitz hau artatxikiari zegokion (Zenbaiten artean 1994, 21). 1039 GPAH-AHPG 1/0102, 43r-47v. 1040 GPAH-AHPG 1/0615, 423r-426v. 539 bat eman zuen dohaintzan San Kristobal ermitako seroren erabilpenerako, baina zenbait baldintza tarteko zirela: pero que en algun tiempo alguna hija de la dicha casa de Castillo o alguna parienta de ella entrare por Veata o freira de la dicha ermita la pueda gozar en su vida y dexarla siempre las tales para el seruiçio de la dicha casa e tanbien de los duenos de la dicha cassa de Castillo1041 Gariarendako gordailu beharra izateko, San Kristobaleko serorek gari-iturri konstanteren bat beharko zuten izan, ustiapen bidez, edo Bergaran bertan astean hiru aldiz egin ohi zen gari merkatuan erosiz 1042. Elgetako beste adibide bat ere aipagarria dugu: Uriarteko Andre Maria ermitan serora zen Domenja de Iturrik Marina Lopez de Sostoa alargunarengandik “dos huchas de fuste labradas” jaso zituen, eman zizkion ia hiru anega gariren (“menos quarta”) 20 errealeko balorearen ordainketa gisa1043. Kopuru esanguratsudun beste adibide bat Antzuolatik datorkigu: Dionisia de Jauregui Madariagak (1720) bere ahizparekin batera 13 anoa eta 1/2 gari zeuzkan gordailuan. Badira beste daturen batzuk ere, zenbait serora okin lanetan ere ibili ohi zirela adierazten digutenak; honen erakusgarri ditugu zenbait testamentutan ondasunen artean aipatu ziren ora-mahaiak. 1607an testamentua helarazi zuen Marina Garcia de Oruesagastik, saldutako arto eta gariegatik zordunak zituela ikusi berri dugun Bergarako seroretariko batek, Errekaldeko anderea zen Marina de Zabalari (“doña”) ogia oratzeko mahai bat saldua zion, 16 errealen prezioan. Beste zordun bat ere bazuen, bestalde, Francisco Perez de Aroztegui, ez gariagatik, baina Domusantu egunean eman zizkion ogiegatik 16 erreal zor zizkiona1044. Zenbait urte lehenago, Bergarako hiribilduan serora zen Francisca de Igueribarrek ere, 1581eko bere testamentuan, bere ondasunen artean bi ogia oratzeko mahai zeuzkan, bata bere esku eta bestea “en cassa de la señora doña Ysabel de Ondarça”, hurrenez hurren, itxuraz bere ahaidea zen Barrutia batxiler gazteari (“el menor”) eta bere ahizpa Maria de Igueribarri dohaintzan eman zizkienak 1045. Ignacia de Iralak (Oñati, San Antonio edo San Anton ermita, 1755) bere ondasunen artean aipatu zuen ora-mahai bat1046, Maria Ana de Mecolaldek (Bergara, San Martin ermita, 1762) bere neskame Josefa de Echalecuri eman zizkion ondasun ugarien artean bazen beste ora-mahai bat ere1047. Lekale zekale eta lurreko bestelako frutuei buruzkoak laburbildu eta hauek izan zezaketen balorearen irudi bat jasotzeko, azkenik, Arrasateko Gesalibar auzoko Santa Ageda parrokia eta ospizioko Maria Perez de Bengoaren testamentuaren ondorengo ondasunen almonedari (1625) erreparatu dakioke; bertan, olo anoa bat 7 errealetan, 3 anoa intxaur 24 errealetan, 2 anoa gari 26 erreal eta 8 marabeditan, eta babarrun anoa bat 12 erreal eta 1/2-tan errematatu ziren1048. Hainbat ziren bada, ustiapena, erosketa, dohaintzak edo limosnak medio, seroren eskuetatik iragaten ziren ortu eta lursailetako produktuak. Alabaina, aurkitu izan ditugun kasuen eta datuen artean, produktuei dagozkienak baino esanguratsuagoak dira ortuei 1041 GPAH-AHPG 1/0198, 450r-454r. Debagoienean, Euskal Herriko barrenalde atlantikoko beste hainbat lekutan bezala, gariaren ornikuntzak arazo asko izan ohi zituen, ustiapen bidez etekin gutxi ateratzen baitzen, urte osoa irauteko ematen ez zuena. Bergarak, Gasteizeko gari merkatuarekin alternantzian egiten zen gari merkatuarekin, egoera hobexeagoa zeukan beste herri batzuen aldean, nahiz eta komertzioaren gorabeherak zirela eta, prezioak oso aldakorrak izan zitezkeen (Zenbaiten artean 1994, 21-22). 1043 GPAH-AHPG 1/1862, 117r-117v. 1044 GPAH-AHPG 1/0102, 43r-47v. 1045 GPAH-AHPG 1/0121, 618r-619v. 1046 GPAH-AHPG 1/3304, 7r-10v. 1047 GPAH-AHPG 1/0615, 423r-426v. 1048 GPAH-AHPG 1/2370, 89r-90v. 1042 540 eta lursailei eurei, eta hauen salmenta eta alokairuari dagozkionak. Eta lursailen kasuetan, zehatzak izatekotan, hauek askotan sagastiak zirela esan behar. Hainbat dira testamentuetako ondasunen artean aipaturik ageri zaizkigun lursailak: sagastiak Francisca de Gabiriarenean (Arrasate, 1639) ("con su cassa y horno") 1049, Agueda de Zumaetarenean (Antzuola, 1640)1050 eta Ana de Ayestarenean (Arrasate, 1664)1051; gaztainadi bat Maria de Insaurberenean (Arrasate, San Balero ermita, 1579) 1052; ortu bat, gaztainadi bat eta txaradi bat Antonia de Osinagarenean (Arrasate, Musakola, San Antolin ermita, 1603)1053; eta Ines de Bidaniarenean (Oñati, San Martin ermita, 1554) sagasti bat, gaztainadi bat eta beste lursail bat 1054. Eta ohar bedi, hauei, seroren jabegoen artean zeuden baserri eta etxeen ondasunen berri ematean esan gabe zoazenak ere gehitu beharrean geundekeela; emango dugu hauen berri aurreragoko kapitulu batean 1055. Hemen baina, edukitzeaz beste, ondasun hauek mugimenduan agertzen dizkiguten dokumentuak izango ditugu zabalago aipagai, alokairuen eta salerosketen kasuek serorek ondasun hauen jabetzean eta kudeaketan zeukaten partehartzea garbiago azaltzen digutelako. Alokairuak, batzuetan produktutan, eta bestetan diru truke ematen ziren. Hala, Leintz Gatzagako Dorletako santutegian serora zen Maria Lopez de Bergarak 1686an Maria de Porturi Eskoriatzako Uriarte auzoan zeukan ortu bat eman zion alokairuan, urteroko bi dukaten truke. Ortu honen kasuak, gainera, serorek ortuak eta lursailak eskuratzeko zeukaten moduetariko bat ere azaltzen digu. Izan ere, Uriarte auzoko ortu hau, bere garaian Maria de Portu berak eta bere senar zen Juan de Lamarianok seroraren alde fundaturiko 100 dukateko zentsuan hipotekatu zituzten lursailetariko baten parte baitzen. Juan de Lamarianoren heriotzean, honek zeuzkan zorrak medio, hartzekodunen lehiaketa egin zen bere ondasunekin, eta serorari, besteren artean, Juan de Lamariano zenak eta bere emazteak Tomas de Querejetaren etxe ondoan zeukaten ortu hau egokitu zitzaion. 1686an, beraz, aurretik berea izana zen ortua alokairuan eman zion serorak Maria de Porturi, aitzakiarik gabeko baldintzekin eman ere: y se la arriendo en todo su rriesgo y bentura de quanquier casso fortuito de piedra niebla esterilidad o otro que por hordinario y esta hordinario suceda que no por esso a de poner descuento alguno en ninguna de las dichas pagas 1056 Alokairu hau martxoaren 2an emana izan bazen, maiatzaren 13an, zena zelakoagatik (agian Maria de Portu bera ere hila izango zen jada), ortu berbera Juan de Olabe Bolibar elizateko auzotarrari eman zion serorak alokairuan, 5 urtetarako, lehen urtean 14 erreal eta ondorengoetan urteroko 2 dukat ordaintzearen truke1057. Azkenean, Tomas de Querejetaren etxearen eta ortuen ondoan zegoen ortu honek azken honen eskuetan bukatu zuen, 1691n serorak saldu egin baitzion; dokumentuan, besteak beste, gorabehera hauek izan zituen ortuaren neurria ere eman zen: “poco mas o menos sera sembradura de vn celemin de trigo”1058. Beste adibide aipagarri bat Ana de Ayestarena 1049 GPAH-AHPG 1/2391, 44r-46v. GPAH-AHPG 1/0769, 115r-118v. 1051 GPAH-AHPG 1/2402, 97r-98v. 1052 GPAH-AHPG 1/2341, 58r-60v. 1053 GPAH-AHPG 1/2364, 2r-5v. 1054 GPAH-AHPG 1/2857, 14v-17v. 1055 VI. 2.5. azpiatalean, 618 eta hurr. or. 1056 GPAH-AHPG 1/2016, 26r-26v. 1057 Ibid., 51v-52r. 1058 GPAH-AHPG 1/2021, 21r-22r. RAEn azaltzen zaigunaren arabera, lakari (“celemín”) baten neurria ggb. 537 metro karratukoa zen (webgunean: http://buscon.rae.es/draeI/SrvltConsulta? TIPO_BUS=3&LEMA=celemín). 1050 541 (Arrasate, 1664) izan liteke; "junto a Miraflores en el terminado de Aqueegui" zeukan sagastiaren zorren kasuan, "de sus rreditos" 31 erreal zor zitzaizkion1059. Eta alokairuekin bat, noski, ondasun hauen salerosketa aktibitateak ere heldu zaizkigu. 1570ean, Elgetan serora zen Isabela de Zabalak Domingo de Garro eta bere emazte Ana de Goitiari ortu bat erosi zien 8 dukaten truke; hiribildutik kanpo zegoen ortu hau, seroraren beste ortu batzuen alboan zegoen, eta salerosketa, berez, saltzaileek serorarekin zuten kopuru bereko zorra kitatzeko egina izan zen1060. Arrasaten, Maria Lopez de Olazaran serorak 1605ean Miguel Lopez de Gandarias bertako herritarraren aldeko ahalorde bat helarazi zuen, bere izenean Pero Lopez de Otalorari egoki zerizkion prezioan eta denbora-tarteetan Arrasateko “el termino de Aguirre”-n zeuzkan “mançanal monte y castanal”-ak saldu ahal izan ziezazkion1061. Antzuolako beste kasu batean, 1655ean, Pedro de Garicazak eta bere emazte Maria Perez de Zumaetak Catalina de Lizarriturri serorari azken honen etxe ondoan zegoen lursail baten salmenta egin zioten, urtebeteko epean ordaintzekoak ziren 16 dukaten truke. Deskribapenak seroraren etxearen eta lursailaren kokapenaren berri ematen digu: un pedaço de tierra y suelo que tenemos propio nuestro en Barundo de esta Villa que alinda por el vn lado y [sic] Camino y Puente que ba a dicho Barundo y al balle de Liçarraga y por el otro lado y por detras la cassa de la dicha Beatta y por delantte la pared de la pressa del molino de Alcarte que es de Don Juan Beltran de Ocaetta y Gallaistegui señor de la cassa solar de Oçaetta 1062 Antzuolan bertan, Maria Ana de Goitia Bereteriok "cerca de las heredades de Lapaza" Matias Ignacio de Lizarriturriri -testamentua helarazi zuen- 1733rako erosia zion garitarako lursailak berriz, ez zuen edonolakoa izan behar, 200 zilarrezko dukatetako prezioan erosia izana zen eta1063. Lursailei, edo hobe esan, bertako produktuei dagozkien beste zenbait kasutan, serorei ordaintzen zitzaizkien zorrak ageri zaizkigu. Bergarako San Pedro parrokiako seroren ezaugarriei buruz jardun izan garenean, 1657an zegozkien emolumentu eta etekinen inguruan egin behar izan zuten akordioa izan dugu aipagai. Akordio hartan, seroretxeko gastuak amakomunean ordaindu behar izango zituztela ezarri zen; tartean, oinarrizko elikagai zen sagardoa egiteko sagarrez ornitzea ere bazegoen 1064. Akordio honen aurretiko garaietako zenbait dokumentuk, parrokiako serorek ornikuntza honetarako ze baliabide izan zitzaketen azaltzen digute. Marina Garcia de Oruesagasti San Pedroko serorak 1607an bere testamentua helarazi zuenean, Ariztizabal etxeko jabe zen Domingo de Ariztizabalek 28 dukat printzipaleko eta urteroko 2ko zentsu bat zor zion, eta ordurarteko ordainketak honela eginak zituen: “desde que se otorgo en çenso asta oy para su corridos a pagado quatro costales de mancana que balieron asta cinquenta y tres rreales vn rreal mas o menos”1065. Parrokia bereko beste kasu batzuetan zeuzkaten lursailetatik jasotako sagarra soberan zeukaten serorak ere ageri zaizkigu, saldu ere egiten baitzuten; Francisca de Ygueribarrena dugu kasu hauetariko bat. 1565ean Pero Saez de Galardik seroraren aldeko urtebetean ordaintzeko 12 dukateko betekizun bat helarazi zuen, berarekiko zituen honako zorrengatik: 1059 GPAH-AHPG 1/2402, 97r-98v. GPAH-AHPG 1/1851, 40r-41r. 1061 GPAH-AHPG 1/2340, 15r. 1062 GPAH-AHPG 1/0773, 71r-72v. 1063 GPAH-AHPG 1/0538, 232v-235v. 1064 Ikus VI. 1.5.2. azpiatala, aipagai dugun akordio zehatza 489-490 or. 1065 GPAH-AHPG 1/0102, 43r-47v. 1060 542 ochenta y çinco rreales por diez y siete costales de mançana que en el año pasado me distes y uendistes a preçio de çinco rreales el costal / e treynta y çinco rreales que me aueys dado çedido e traspasado en Graçia Rruiz de Oxirondo / e doze rreales que me aueys dado rrealmente y con efeto prestados1066 1570ean ere beste betekizun bat helarazi zuten arrazoi berberegatik seroraren alde; 110 errealekoa zen, eta Miguel de Moyua labangileak helarazi zuen, “por rrazon del presçio de veynte y dos costales de mançana a çinco rreales cada costal / ygualados e apreçiados entre nos en la dicha cantidad”1067. Ohizkoak ziren sagastiak seroren ondasunen artean, eta ortuko produktuekin eta arto, gari eta ogiekin negoziotxoren bat egiten zuten serorak baziren bezalaxe, aurkitu izan dugu sagarra beharrean, sagardoa saltzen ibili zen serorarik ere. Magdalena de Urrojolaeguik (Elgeta, 1609) bere testamentuan zenbait zordun aipatu zituen, zorretan emandako sagardoagatik zeudenak. Serorak 12 marabeditan saltzen zuen azunbrea, eta Joan Perez de Egurbide Sagastiguchiak 74 azunbre erosiak zizkion, eta 10 erreal eta anoa erdi garitan ordaindurikoez bestekoak zor zituen; eta Joan de Olaieta "currador"-ak 2 erreal baino ez zeuzkan ordainduak, eta gainontzeko guztia zor zuen: alde batetik 70 azunbre erosiak zizkion 80 pitxerretan eramanak, eta bestetik, neurtu gabeko kopuru bat eraman zuen bi "[c?]arriles" zirelakoetan1068. Sagardo salmentan jardun zen beste serora bat jada hainbatetan aipagai izana dugun Bergarako Maria de Izaguirre dugu. 1631n helarazi zuen bere testamentuko zordunen artean Pero Lopez de Eguizabal zirujaua ageri zaigu; 10 dukat zor zizkion serorari, “de la sidra de una cuba que le di para su cassa”. Maria Martinez de Mendiolak (“la de Barrencalle”) kopuru txikixeagoa zor zion, 85 erreal, “que es la resta del balor de una cuba que le uendi”1069. Kasu hauek, noski, aberastasun eta botere aldetik egokiera onean zeuden familietako partaide ziren serorenak ditugu. XVIII. mendearen erdialdean ere badaukagu Bergaran bertan tankera honetako beste kasu nabari bat, Soledadeko ikastetxe eta seroretxearen fundatzailetzat jada aipagai izan dugun Maria Clara de Berroetarena. 1750ean helarazi zuen testamentuan bere anaiek “de Yndias”-etatik moja sar zedin bidali zizkioten zenbait diruren berri eman zuen; hauek Errenteriako “Heredad poblada de Manzanos” batera bideratu ziren, errentatik etekinak eman zitzan. Etekin hauek ez zituen Maria Clara berak jaso, bere beste anai batek eta honen emazteak baizik, eta beste hainbat gorabehera izan ziren, bere lekuan azaldu ditugunak. Baina guzti honetan adierazgarria zaiguna, –azkenean, bere borondatearen aurka izanik ere moja abitua janzten bukatu zuen– seroraren ondasunen artean zeuden sagasti hauen neurria da. Testamentua egin zuenerako jada moja zen Maria Clarak sagastia bere oinordekoentzako izan zedin nahi zuen, baina momentuan honen errentaren etekinak jasotzen zituen bere iloba Maria Ignacia de Berroetari hau erosi ahal izateko aukera eman zion, baldin eta 500 pesoko (4.000 erreal, ggb. 363 dukat eta ½) prezioan erosteko prest bazegoen1070. Familia-kide bati merke saldu asmoz prezio horretan baloratuak izateko, sagasti galantak behar zituen Errenterian eduki. Azaldu berri dugun datu sorta honek, egoera ezberdinetan zeuden seroren bizimoduaren baitan ortuen eta lurren ustiapen zuzena oso ohizkoa zela agertzen digu, 1066 GPAH-AHPG 1/0082, 175v. GPAH-AHPG 1/0110, 360v. 1068 GPAH-AHPG 1/1845, 25r-27v. 1069 GPAH-AHPG 1/0236, 158r-163r. Ez dakigu ziur kasu honetan kupela baino ez ote zen saldu zuena, ala bere sagardo eta guzti salduriko kupel bati buruz ote diharduen; baina kopurua aurrekoaren antzerakoa izanik, kupel betea zela esango genuke. Edozein kasutan, sagardoaren eta kupelen salerosketa Maria de Izaguirreren aktibitateen artean zeuden. 1070 GPAH-AHPG 1/0555, 164v-165r. 1067 543 eta baita, ustiapen zuzena bezalaxe, hauen alokairuaren eta etekin eta produktu ezberdinen inguruan hainbat jenderekin zeuzkaten truke eta harremanak erabat ohizkoak zirela ere. Alegia, ortu eta lursail ezberdinen ustiapenarekin zeukaten erlazioa, beste edozein bizilagunen kasuan lez, beraien egoera ekonomikoarekiko erlazio zuzenean lantzen zen, maila ekonomiko xumeetan beraien jabegokoak ez ziren lurrak (ermita edo parrokiarenak zirenak) ustiatuz, eta maila altuagoko kasuetan berriz, ustiapen zuzena alde batera utzirik, beraien ondasunen parte ziren ortu eta lursailen alokairuaren eta hauen ordainketarako formula ezberdinen bidez etekinak jasoz. VI. 2.2. Abereak (eta hauen produktuak) Ortuen eta lursailen ustiapenaren eta negozioen ingurukoez gain, abereak ere hainbat kasutan agertu izan zaizkigu seroren aktibitateen esparruaren barruan. Ikusi dugu nola Aguirre Sorondok ere etxeko animalien ustiapena "alimentos de primera necesidad" zirenak erdiesteko ermitetako seroren ohizko aktibitatetzat aipatu zigun (Aguirre Sorondo 1995a, 110). Debagoienean kasurik esanguratsuenak Elgetatik heldu zaizkigu, eta ez da kasualitatea, bertan abelburuen hazkuntza bereziki garrantzitsua izan baitzen biziraupenerako. Elgetako biztanleek lurren ustiapenezko eta abelburuen hazkuntzazko ekonomia misto bat zuten biziraupenerako oinarri nagusi, eta oinarri hauen babesaren beharra hiribilduaren sorrerako hiri-gutuna eman zenetik (1335) urte gutxitara, 1376an Gaztelako Erregearengandik jaso zituzten pribilejioetan zehaztu zen. Bertan, Gipuzkoan Hondarribiak baino ez zeukan pribilejioa eman zitzaion Elgetako herriari: “mandamos vos que no consintades á ninguno nin ningunos que entre á pacer con sus ganados”. Elgetako zelaiak, bada, bertako abelburuentzat baino ez ziren (San Martin 1975, 30-32). Ez ziren noski pribilejioak beti errespetatu, eta tarte kronologiko handia dugu Aro Berriko gertakizunak arte, baina datua esanguratsua zaigu, bertako bizimoduan abelburuek zuten garrantzia ohartzeko. Azalpen hauekin, bestalde, serorek lekuan lekuko aktibitate ekonomiko espezifikoetan parte hartzen zutela ohartarazi nahi dugu; Bergarako testuinguru komertzialean, laster ikusiko dugun lez, seroren aktibitate nagusienetako bat mailegutzarena bazen, Elgetan berriz, abelburuen ustiapenean eta salerosketan ere parte hartzen zuten. Edonola ere; ikusiko dugun lez, Elgeta ez zen aktibitate hauetan parte hartzen zuten espazio bakarra ere. Beste hainbat abelburu etxe eta baserrien ondasunen baitan aipatuak ageri zaizkigu, beste kapitulu batean ikergai izango ditugun salmenta eta alokairuetan. Kapitulu honetan, zehazki, abelburuen ustiapenaren eta -hauen eta zegozkien produktuen- salmentaren inguruko zenbait daturen berri baino ez dugu emango, aktibitate hauek ere beraien eragin ekonomiko eta sozialaren esparruaren baitan zeudela aditzera emateko. Ondasun hauetariko zenbat testamentuetan ageri zaizkigu, familiakideen eskutara heltzen. Hala, Arrasateko Gesalibar auzoko Santa Ageda parrokia eta ospizioko Maria Perez de Bengoak bere lehengusina Maria Perez de Bengoari 1625eko bere testamentuan bi txerrikume eman zizkion, bata txikia eta bestea handia, heriotzaren orduan urtebeteko ogi-eskaintzen eta ehorzterako frantziskotarren abituaren gastuak bere kargu hartzekotan1071. Eta Oñatin, 1705ean bere testamentua helarazi zuen San Antonio edo San Anton ermitako Magdalena de Galarragak bere lehengusu Joseph de Guridiri behi bat, eta koinatu Juan de Unzurrunzagari txahal bat eman zizkien 1072. Herri berean, Catalinade Villarrek (1738) bere iloba Maria Andres de Amiama eta Teresa de Balzateguiri artile arroa bana eman zien, "de las obejas de Casa"1073. 1071 GPAH-AHPG 1/2370, 85r-86v. GPAH-AHPG 1/3223, 167r-169r. 1073 GPAH-AHPG 1/3293, 378r-379v. 1072 544 Baina dohaintzak baino interesgarriagoak zaizkigu alokairuak, salerosketak eta bestelako tratuak, serorek abereei eta hauen produktuei etekinak ateratzeko zeuzkaten bideen eta moduen berri ematen baitigute. Tratu hauetan ageri zaigun Elgetako seroretariko bat Catalina de Aramburua dugu. 1589an Elgetako Andre Maria parrokiako apez eta benefizioduna zen Juanes de Traynak 56 dukatetan baloraturik zeuden idi-pare bat eta asto bat eman zizkion, hauen bidez, 1582an seroraren alde helarazi zuen 100 dukateko betekizun baten parte bat ordainduz1074. Halaber, 1592an guztira 119 dukatetako balorea zeukaten hainbat abelburu saldu zizkion serorari bere anai Pedro de Aramburuk: Egoarbila baserriko idi-pare bat, bost behi (hauetariko bi, bigantxarekin), hiru txahal (bi eme, hiru eta bi urtekoak, eta har bat), eta 22 ardi heldu, hauetariko 12 arkumeekin; eta Aranburu baserriko 17 ardi1075. Beste salmentaren batzuk Bergaran aurkitu ahal izan ditugu. 1609an Francisca de Arana serorak Domingo de Igueribarren aldeko ordainketa-karta bat helarazi zuen, honek, serorak saldu zion idi-pare bategatik zor zituen 24 dukatak jada ordaindu zituela eta1076. Magdalena de Castillo ere Bergaran izan zen serora, eta 1612an testamentua helarazi zuenean, bere ahizpa Maria Joaniz de Castillok eta honen senarrak, beste zorren artean, 12 dukat zor zizkioten, “del prescio de una baca con su cria y por un pollino y aunque ualen mas los estimo para con ella en los dichos doze ducados”1077. Elgetara itzuliz, abelburuen inguruko tratuetan ibili zen beste serora bat Isabela de Zabala dugu; 1573an Francisco de Ugartek bere aldeko 28 dukat printzipaleko eta urteroko 2ko zentsu bat fundatu zuen, bere Ugarteko etxearen gain. Domingo de Galarraga fidatzailearen alaba Maria, Martin de Ugarte Franciscoren seme eta oinordeko unibertsalarekin ezkondu zenez, Maria bere alabaren dote lez Domingo de Galarragak aipaturiko zentsuaren kargu hartzeko konpromezua hartu zuen. Zentsuaren ordainketa Marina de Galarraga Domingoren alargunak bukatu zuen 1586an, serorari 19 dukatetan baloraturiko idi pare bat eta 11 dukatetan baloraturiko 20 ardi emanez. Serorak, 30 dukatetara heltzeko falta ziren bi dukatak ordaindu zizkion (zentsua 28 dukatekoa baitzen), eta finikitoaren ordainketa-karta helarazi zion1078. Finikitoa helaraztearekin bat, serorak eta Marina de Galarraga alargunak beste tratu bat egin zuten. Honek serorarengandik guztira 77 dukatetan baloratuak izan ziren zenbait abelburu jaso zituen, 4 urtetarako, hauen etekinak (eta galerak) erdizka banatzearen truke: balore ezberdineko bi idi pare, behi zahar bat, behi bat txahalarekin, umedun zegoen beste behi bat aurreko urteko bigantxarekin (“su cria de entre año”), balore ezberdineko hiru txahal (eme bat eta bi har) eta 20 ardi. Halaber, zentsuaren finikitoa egiteko Marinak serorari saldu zizkion –eta tratu berriaren pean berriro bere esku utziak zituen– idi parea eta 20 ardiak serorak Marina berari berriro saltzeko konpromezua hartu zuen (eta ondorioz, hauek beste inori ez saltzera konprometatu zen), honek hiru urtean zehar hauen balorearen erdia ematekotan (30 dukateko balorea zeukaten)1079. Ikusi berri dugun tratu moeta hauek, abelburuen ustiapena erdizkako etekin eta galeren truke alokatzearenak, “Salmen” izenez ezagutzen ziren, eta tankera honetako tratuak egin zituzten Debagoieneko beste zenbait seroraren kasuak ere ezagutu ahal izan ditugu. Horietariko bat –jada aipagai izan dugun– Bergarako Francisca de Arana serorak 1608an Juan de Gabilondo Ahizpileta baserriko maizterrarekin hitzartu zuena dugu. Serorak 73 dukatetan baloraturiko honako abelburuak eman zizkion Juani, urte berean 1074 GPAH-AHPG 1/1860, 150r. Ibid., 114r-114v. 1076 GPAH-AHPG 1/0195, 325r-325v. 1077 GPAH-AHPG 1/0198, 450r-454r. 1078 GPAH-AHPG 1/1859, 66r-66v. 1079 Ibid., 66v-67v. 1075 545 serorak Mateo Ibañez de Urietarekin auzi batzuk medio egin zuen hitzarmen garrantzitsuago batean zehaztu zenaren arabera; honakoak ziren abelburuak: hiru edo lau urteko kolore arredun idi-pare bat, umedun zeuden lau behi eta urtebete baino zaharxeagoak ziren hiru txahal (bi har eta eme bat)1080. Tratu moeta hauen beste bi kasu ere Bergaratik datozkigu. Maria de Mecoletak 1713an bere testamentua helarazi zuenean, bere jatorrizko etxe zen Mekoleta Goikoan jabetzat zegoen eta berarekiko familia-erlazioen ezjakin gelditzen garen Andres Saez de Mecoletaren esku behi bat eta bere txahala utziak zituen, "a media gananzia", hau da, "salmen" tratupean 1081. Francisca de Barrutiak (Soledadeko Andre Maria ermita, 1742) aldiz "salmen" tratupean zeuzkanak ardiak ziren, "en la Casa solar de Aristizabal [...] â Cargo de [hutsunea] Ynquilino de ella" zeudenak eta 21 dukatetan baloratuak zirenak 1082. Leintz Gatzagan, Dorletako Andre Mariaren santutegian serora zen Maria Lopez de Bergarak 1681ean Juan de Lamarianorekin hitzartu zuena zera izan zen: hiru urteko tratua egin zuten serorak Juani eman zizkion zazpi eta hiru urteko bi behi beltzen eta hauek izan zitzaketen txahalen etekinen gain, 22 dukaten prezioan1083. Maria Lopez de Bergaraz gain, Leintz Gatzagako Dorletako santutegiko beste zenbait serorek ere egin izan zituzten abelburuen inguruko zenbait tratu. Aurreko kapitulu batean hainbat liskarren protagonista lez ezagutu izan dugun Maria de Gamarra serorak zenbait behi zituen bere ondasunen artean, eta bere heriotzean, bertako seroren ondasunen oinordeko unibertsal zen heinean (seroren borondatearen kontra, hala izan zedin nahi izan baitzuten udaleko agintariek), santutegiaren ondasunen parte izatera iragan ziren. 1685ean, bertan serora zen Luisa de Aguirrek behiak santutegiari erosi zizkion, 1674an bere alde helarazia izan zen 20 dukat printzipaleko zentsu baten truke 1084 . Luisa de Aguirrek, ziurrenez “salmen” erako traturen baten pean, bere etekinak atera izango zizkion behi-taldeari, baina 1692rako, Luisa serora jada hila baitzen, hauek berriro santutegiaren ondasunen artean zeuden (noski, seroren oinordeko unibertsala izanik). Urte hartan, santutegiko administratzailea zen Ignacio de Sagastiberriak, apezpikutzako Probisore eta Bikario Orokorraren onespenarekin, santutegian zenbait obra egin izan zituen (“por anibelar sus suelos y azer dos altares nuebos”) Gabriel de Imaz maisu igeltseroari 20 dukatetan baloraturiko eta jatorrian Maria de Gamarra seroraren behi-taldekoa izana zen behi bat eman zion, obraren ordainketa gisa. Serorarena izana zen behi-taldeko gainontzeko behiak ere, 660 errealetan baloratuak izan zirenak eta “salmen” tratupean “en la cassa que esta en frente de la dicha yglesia” zeudenak, Gabriel de Imaz berari saldu zizkion, 1694an1085. Abereen produktuen inguruko salerosketen berri xume batzuk ere heldu zaizkigu. Bergarako San Pedro parrokiako Catalina de Ondarza serorak bere 1572ko testamentuan aipatu zuenaren arabera, Maria Perez de Lamarianok 106 erreal eta laurdeneko zorra zuen berarekin (bahitzat kikara bat eta urrezko kofia bat emanak zizkion), saldu izan zizkion “çiento y setenta e dos libras de toçino a veynte y un marauedis la libra” zirela eta1086. Hirugiharre askotxo zen (79 kilo inguru), ez zen salmenta txiki kasual bat. Bergarako hiribilduan serora izan zen Francisca de Igueribarrek ere antzerako tratuak zerabiltzan, Elgetako herritarrak ziren Pedro de Jaureguik eta bere fidatzaile Juan de Loidik zilarrezko 27 errealen betekizuna helarazi 1080 GPAH-AHPG 1/0193, 42r-43v. GPAH-AHPG 1/0500, 33r-36r. 1082 BUA 01 L/152, 120r-122r. 1083 GPAH-AHPG 1/2011, 101r-101v. 1084 DEAH-AHDSS 2568/000-00, 11v-12v. 1085 Ibid., 6v-7r. 1086 GPAH-AHPG 1/0112, 577r-585r. 1081 546 baitzuten bere alde 1578an, “por rrazon del preçio de un toçino que el dicho Pedro de Jauregui parte principal a comprado rreçiuido de ella ygualado y apreciado en dicha cantidad”1087. Zehazki abereei ez badagokie ere, azken berriren batzuek eman beharrean gaude, serorek etxe eta baserrietako ohizko aktibitateak esparru propioaren baitan ze puntutaraino hautematen zituzten adierazten digutenak. Baserri bakoitzak erlauntza propioak izan ohi zituen garai haietan, serorak ere izan ohi ziren hauen jabe, zegokien probetxua ateraaz. 1612an, Bergaran serora zen Magdalena de Castillok dohaintza berezi bat egin zuen bere testamentuan. 50 dukatetan baloratu zituen ehun, ohial eta arropa batzuk saldu zitzaten agindu zuen, etekinekin honakoa egin zezaten: “es mi Uoluntad que conpren asta ueinte y quatro colmenas de auejas y la rresta se enplee en azer asientos y dar luz y camino para ellas”. Hauen probetxua Castillo edo Gaztelu etxeko jabeei esleitu zien, “porque asi es mi Uoluntad” ezarri zuen baldintza batekin: “la miel que sobrare tomado lo que an menester la demas se enple y se de a pobres y personas menesterosas de ualde y sin presçio y las tales personas a quien ellos escogieren”1088. Bergaran bertan, "salmen" tratupeko behiak zeuzkalako aipagai izan dugun Maria de Mecoletak (1713) bere ahaide Andres Saez de Mecoletaren jabegoko Mekoleta Goikoa baserrian erlauntz bat ere bazeukan, -bere hiletetako gastuen kargu hartu beharrean zegoen- baserriko jabeari berari eman ziona 1089. Antzuolan berriz, Uzarraga auzoko San Juan Bataiatzailea parrokiako serorek ere erlauntzak zeuzkaten partekaturik, eta hala, 1673an bertako Maria de Iturbe serorak bere ondasunen artean "las abejas que hubiere en el colmenar de la huer[ta] de esta dicha Cassa tocantes a mi mesma" izan zituen aipagai1090. Datu hauen argitara beraz, landa-eremuetako testuinguruan bezalaxe hiribilduetakoan ere, behiak, idiak, ardiak, astoak, nahiz bestelako abereak serora askoren ohizko bizimoduaren eta tratu eta salerosketen parte izan zitezkeela ondorioztatu beharrean gaude. VI. 2.3. Ehungintzari eta joskintzari loturiko aktibitateak Aurreko atal batean ere eman dugu ehunen, ohialen, arropen eta joskintzaren inguruko aktibitateen berri, baina han, zehazki zerbitzen zituzten tenpluen jabegokoak ziren -edo halakotzat hartzen ziren- ehun, ohial eta arropen ingurukoak baino ez genituen aintzat hartzen. Atal honetan berriz, langintza hauek aktibitate laiko partikular bezala seroren artean zeukaten garrantziaren eta ehun, ohial eta arropatan zeuzkaten ondasunen inguruan jardungo dugu. Gure ikerketak izan dituen ibilbideak direnak izanik, alderdi honen ikerketarako daukagun informazioaren parterik handiena iturri “pasiboetatik” dator; hau da, gutxitan ageri zaizkigu serorak ehunen eta ohialen salerosketan edo joskintza lanetan aipaturik, baina beraien ondasunen ikerketak hainbat aktibitateren berri ematen digu. Bereziki testamentuak izango ditugu informazio iturri, eta beraz, hasieratik hau garbi utzirik, aurrerantzean momentu oro informazioaren iturria testamentu bat dela zehaztea ekidingo dugu. Iturria beste tankera batekoa izaterakoan, noski, beharrezko azalpenekin aipatuko dugu. Esan behar, aktibitate hauetatik gehien harritzen gaituena, ehunen, ohialen eta arropen inguruan maneiatzen ziren diru eta ondasunen kopurua dela. Izan ere, gaur 1087 GPAH-AHPG 1/0118, 220v-221r. GPAH-AHPG 1/0198, 450r-454r. 1089 GPAH-AHPG 1/0500, 33r-36r. 1090 GPAH-AHPG 1/0783, 207r-208v. 1088 547 eguneko ikuspegiak alderdi hauek ahaztera bagaramatza ere, ohizko ohialak eta arropak eguneroko kontsumoko artikuluen aldean ez ziren merkeak, eta kalitate onekotzat hartzen zirenak, oso artikulu garesti eta preziatuak izan zitezkeen, belaunaldiz belaunaldi igarotzen zirenak. Ondorengo orrietan ikusiko ditugun iturrietan aipaturiko ezein soineko, jaka, edo ohialek trukean nahiz dirutan izan zezaketen balorea, ohizko arropak baloratzerako orduan ikusten ohituta gauden prezioen aldean, oso handia izan zitekeen. Ez dugu beraz inondik ere aktibitate honen garrantzia eta eragin ekonomiko eta soziala gutxietsi behar. Hemen ere, lehenik eta behin Azpiazuk bildu zituen datuak aipatu beharrean gaude, aktibitate hauen inguruko ikuspegi bat osatzerako orduan, ondoren jasoko ditugun datuek berak bildu zituenekin bat egiten baitute. Autore honek, nahiz eta gaia jorratzeko eta oinarritzeko erabili zuen dokumentazioa oso ugaria ez izan, analisi zentzudun eta egokia egin zuen, aktibitate honen ohizkotasuna azpimarratuz. Mutrikuko (Gipuzkoa) 1622ko dokumentu bateko irudi arras argigarria dakargu: Una serora encargada de la ermita de San Nicolás de esa localidad relata que recibió una visita 'de dos horas a las tres después del mediodia estando en mi labor de costura al sol junto a la dicha hermita en la viña de maría de presa, dejando en la dicha hermita en su telar a maría domingo de yurre serora mi compañera' [...] Esta situación debía ser muy habitual, y estampas similares se han mantenido hasta nuestros tiempos en el ámbito rural y en pequeños núcleos de población (Azpiazu 1995a, 51) Gure ikerketetan ere heldu zaigu honelako egoeren "ohizkotasunezko" testigantzarik ere. 1589an Oñatiko Santa Katalina ermitako Mari Ramos de Laquidiola serora eraila izan zenean egin ziren ikerketa-dilijentzietan, -serora-laguntzailea zen bere ahizpa Maria de Olazaran salatzen bukatu zuen- 11 edo 12 urteko Juan Garcia de Olazaranen testigantza jaso zenean, hain zuzen ere ermitatik joan zen batean "dena normal zegoela" adierazteko asmoz honako irudia eman zuen: bere ahizpak ogi bat emanik kalera bidali zuen, eta gero hilda azalduko zen serora nagusia "estava y quedo hilando asentada en las puertas de la cassa de la hermita sana y buena"1091. Ohizkoa zen, era berean, Mutrikuko Kontzepzioaren eta Santa Agataren ermitako seroraren 1634ko testamentuak arropen joskintza lanen inguruan azaltzen zuen egoera; balio bekigu sarreratzat, Azpiazuk laburbiltzen dizkigun seroraren aldeko zorren partidak eta tankerakoak, jarraian ikergai izango ditugun testamentuetan ere usu agertuko baitzaizkigu: Joan Ramos de Yturriaga y su mujer le debían cinco ducados y medio 'de mi trabaxo de texer lienços'. Agata de Ascarça le adeuda dinero de una toalla 'y de averle texido lienços y camisas de su hijo'. Catalina de Laranga le debe nueve reales y medio 'de lienços que le texí e hilo que la dí para cumplir el lienço'. Trabajaba también para gente de fuera: un vecino de Zumaya, el escribano Martín Díaz de Oquina, le debía dinero 'de lienços que le he texido', y una vecina de Deba quedaba a deber 16 reales 'de averla texido toallas' (Azpiazu 1995a, 51) Debagoienean kokaturik, serorek eurek joskintza lanak egiten zituztela adierazten digun lehen datu sorta bat, lehengaien edukitzeari dagokiona da. Hainbat kana, azao eta bestelako neurri aipatzen zaizkigu, “lienço”, “lino”, “estopa”, edo bestelako lehengaiei zegozkienak, eta Debagoiena guztian zeharreko parrokietako, ermitetako nahiz bestelako seroren testamentuetan aipaturik ageri zaizkigunak: 1091 OUA Z 1063.9, 35v. 548 Bergarako1092, Elgetako1093, Antzuolako1094, Arrasateko1095, Eskoriatzako1096, Leintz Gatzagako1097 eta Oñatiko1098 kasuak bildu ahal izan ditugu, aski ugariak. Ehun eta ohialen produkzioaren erakusgarri izan litezkeen adibideren batzuek aipatu litezke, langintzaren fase ezberdinetako produktuak agertzen zaizkigunak; Elgetako 1609ko Magdalena de Urrojolaeguiren testamentuak material ugari aipatzen ditu: 3 "manogillos de lino rrestrillado", 2 azao "delgados de lino" eta beste 2 "de lino delgado que dexo rrestrillado", 12 liozko azao "que estan por majar o maçear", "el lienço para sendas camisas y sendas gorgueras de que se haga lienço del hillo y jouillos que dexo" eta saltzelkoak ziren "lo demas lienço", "unos pocos de yllos en cuellos y madejas para azer lienço", 12 azao "de lino delgado rrestrillado", 12 azao "de lino sin maçear", eta "otros pocos de lino espadados"1099. Arrasaten, 1599an, Maria de Arostegui serorak 4 erreal eta “una libra y catorze onças de ylado de estopa debanado grueso” eman zizkion dohaintzan “la beata de Asconiça”-ri, eta inbentariatu zituen ondasunen artean “treynta baras de lienço delgado de una tela - mas asta dis libras y medio de ylado de çerro 1092 Francisca de Igueribarrek (1581): 18 liozko azao (12 Maria Garcia de Iturbe serorari eta beste 6 Marina de Barrutiari eman zizkien dohaintzan), eta jada landuriko liozko bost libra (GPAH-AHPG 1/0121, 618r-619v); San Lorentzo ermitako Marina de Moyugoitiak (1574) ere zenbait lehengai bazituela pentsa liteke, testamentuan aipaturiko ohial eta arropez beste, aparteko memorial batean zehazturiko “de linos como de lienço y otras cosas” batzuk aipatu baitzituen (GPAH-AHPG 1/0114, 698r-701v); eta San Pedro parrokiako Maria de Aguirrek (1631): 30 liozko azao, eta baita "yllo curado"-ko 2 libra ere (GPAH-AHPG 1/0286, 5r-6v). 1093 Jarraian aipagai izango dugun Magdalena de Urrojolaeguiren (1609) kasuaz gain: Magdalenaren ospitaleko Marina de Larraguibelek (1576): 8 libra "de yllos delgados en madexas por entrar en agua", 8 azao "de linos spadados con [çiertos?] copos de lino rraptulados" eta "los demas linos" (GPAH-AHPG 1/1853, 187r-188v); eta Andre Maria parrokiako Maria Ochoa de Marquieguik (1592): "algunos linos adreçados" eta "çiertas madexas de yllo delgado de la tierra" (Ibid., 41r-42v). 1094 Agueda de Zumaetak (1640): 10 edo 11 kana “de estameña que costo a honze reales", "illo de lino para dos pieças de lienço de a çinquenta baras poco mas o menos", eta 6 azao "de lino espadado”(GPAHAHPG 1/0769, 115r-118v); Ana de Benituak (1642): 50 azao "de lino espadados y [sin] espadar" (Ibid., 324r-325v); Maria de Zumaetak (1671): 9 "sartas de lino de a seis azes o gabicas", eta "en obillos illo blanco asta en cantidad de treinta baras de lienzo de diez cassas" (GPAH-AHPG 1/0783, 1r-8v); eta Dionisia de Jauregui Madariagak (1720): xedatuki azaldu ez zituen zenbait ondasunen artean, "Ropa, lino, [...] y otras Cosas" aipatu zituen (GPAH-AHPG 1/0529, 251r-253v). 1095 Jarraian testu nagusian aipatuko dugun Maria de Arosteguiren (1599) kasuaz gain: Santa Marina ermitako Teresa de Urisarrik (1603): 6 liozko azao eta "las demas [...] y linos y [...]" (GPAH-AHPG 1/2353, 251r-258r); Udalako San Esteban parrokiako Catalina de Huruburuk (1610): "una madeja de lino sin trangar" aipatu zuen (GPAH-AHPG 1/2361, 56 bis eta hurr. -f.g.-); Gesalibarreko Santa Ageda parrokia eta ospizioko Maria Perez de Bengoak (1625): 6 liozko "[u?]naços" eta beste bat "de lino sin majar" (GPAH-AHPG 1/2370, 85r-86v), eta bere ondasunen enkantea ere heldua zaigu, eta bertan, "los linos todos" 24 errealetan errematatu zirela dakigu (Ibid., 89r-90v); eta Ana de Ayestak (1664): "albas y otras cosas" egiteko zen ggb. 40 kanako ohial pieza bat (GPAH-AHPG 1/2402, 97r-98v). 1096 Ikus aurreraxeago xehetasunez azalduko dugun Mendiola elizateko San Juan Bataiatzailea parrokiako Domenja de Zubiaren kasua. 1097 Dorletako Andre Maria santutegiko Mariana de Anuncibaik (1655): "veinte y seis y veinte y siete Barras de lienzo Cassero de Granillo para manteles y seruilletes" eta "beatilla"-zko ohial pieza (LGUA 331.3, 92r-94v). 1098 San Kristobal ermitako Magdalena de Ucelaik (1591): lio onezko 2 libra (GPAH-AHPG 1/3045, 174r177r); Narria auzoko San Lorentzo ermitako Maria de Villarrek (1629): “8 baras de lienço para unos panos menores”, eta bere bi anairi, eta bere ahizpa eta koinatuari ehunak “a cada 8 baras para sendas camisas” (GPAH-AHPG 1/3088, 1r-2v); Narria auzoko San Lorentzo ermitako Catalina de Gallasteguik (1678): hainbat ohial pieza, dohaintzan eman zituen ohe baterako estalkiak, 5 alkandora eta 4 "gorguera" egiteko (GPAH-AHPG 1/3206, 55r-56r); San Antonio Abad edo San Anton ermitako Magdalena de Galarragak (1705): 66 kana "de lien[zo] en dos pieças" eta 27 liozko azao (GPAH-AHPG 1/3223, 167r169r); Catalina de Villarrek (1738): 2 arroa "de Lana de las obejas de Casa" (GPAH-AHPG 1/3293, 378r379v); eta San Antonio Abad edo San Anton ermitako Ignacia de Iralak (1755): 2 ari libra (GPAH-AHPG 1/3304, 7r-10v). 1099 GPAH-AHPG 1/1845, 25r-27v. 549 grueso” ere bazeuzkan1100. Kuriosoki, Aretxabaletan, ondoren ikusiko dugunez, serorek ondasun gehienak ohial eta arropatan zeuzkaten herri batean, ehun eta ohialen lehengaien aipamenak falta zaizkigu. Noski, zenbaitetan ageri zaigun bezala, lehengaiak salerosketarako ere izan zitzaketen, zuzenean joskintza lanen bidezko produkziorako erabili beharrean. Baina askotan, jarraian ikusiko dugun lez, batez ere Leintz bailarako (eta honen baitan, batez ere Aretxabaleta eta Eskoriatzako) serorekin gertatzen zen lez, ehunek, ohialek eta arropek beraien ondasunetan zeukaten protagonismoak nabari agertzen digu serora hauek jostun finak izan beharrean zeudela. Are nabariagoak zaizkigu joskintza lanak, dohaintzen artean ehungailuak eta joskintzarako elementu ezberdinak aipatzen zaizkigun zenbait kasutan 1101, eta kasu hauetan eta beste batzuetan, ehunen eta ohialen salerosketan ere ageri zaizkigu; serora hauen artean, joskintzari, merkataritza eta salerosketa aktibitateak batzen zaizkio. Kasu deigarriren batzuek aipatu litezke: Elgetan, San Adrian eta San Antonio ermitako Domenja de Altuberi (1599) Joan de Possadak "por deuda de su madre" -diruaz gain- 3 kana "de lienço de tocas de esta tierra" zeuzkan ordaintzeko, Joan Ochoa de Urruxolaegui izkribaua bere emaztearen zor batekin egin beharrean zegoen bezala, azken honek serorari 8 kana "de beatilla de balor de cinco quartillos la bara" erosiak baitzizkion, eta Maria Garcia de Urruxoaleguik berriz, 6 kana "de lienço de tocados de mugeres a çinco quartillos por bara" zeuzkan ordaintzear 1102. Bergarako Soledadeko neskatxen ikastetxearen fundatzaile izan zen Maria Clara de Berroetaren kasua ere aipatu beharrean gaude, serora beraren jostun lanak ere agertzeaz gain, salerosketa hauetan arropek izan zezaketen balore ekonomikoa dezenteko neurrira hel zitekeela azaltzen baitigu; 1750ean helarazi zuen testamentuaren partidetariko batek honela zioen: Tambien declaro que tengo una punta de Albatra bajada con todo primor y de punto particular por mis manos de mucho ualor y atento de que no abra persona que desembolse su ualor procurara mi heredero remitir â Bilbao ô otra parte para que se ponga en Rifa y su importe sea para pagar las deudas de este seminario 1103 Serorak Bergaran eta inguruetan eroslerik aurkitzea ez espero izateko, balore handia behar zuen “punta de Albatra” hark izan. Adibide gutxi hauek deigarritzat aipatu ditugu, baina Debagoieneko herri gehienetatik heldu zaizkigu Aro Berri guztian zeharreko salerosketa aktibitateen adibideak, ugari heldu ere1104. Areago, serora batzuek 1100 GPAH-AHPG 1/2353, 201r-205v. Elgetan, Andre Maria parrokiako Gracia de Urrupainen (1587) zordunen artean Ana de Bolibar zegoen, "del trabajo de auer texido çierto lienço que tiene en el telar" zor zizkion 7 erreal eta 1/2-rekin, eta ondasunen artean 6 azao "de lino majadas - de lino grueso" ere aipatu ziren (GPAH-AHPG 1/1854, 53r-55v); herri bereko Magdalenaren ospitaleko Gracia de Sagastak (1637), ohialen salmentagatiko zenbait zor izateaz gain ("de lienços" ziren 17 errealeko partida bat, eta 35 kana "de lienço de a dos rreales y doze marauedis la bara"-ren beste bat), Domenja de Zuazola "la beata mi conpanera" zenari "el pene de texer de mis telares" eman zion, eta bere iloba Maria Garcia de Sagastari aldiz, "lo demas aparejo del telar con sus armaçones de madera" (GPAH-AHPG 1/1854, 17r-18v); Arrasateko Francisca de Gabiriak (1639), bere ondasunen artean, "vn molde para azer tocados", "dos pares de a[licos?] de texer con mas diez penes de texer" eta "unos [alicos?] de texer biexos en casa de Ursola" aipatu zituen (GPAHAHPG 1/2391, 44r-46v); Bergaran, San Martin ermitako Maria Ana de Mecolaldek (1762), ohea, oramahaiak, lareak, eta bestelako ondasunen artean, Josefa de Echaleku bere "criada" zenari, "por los buenos seruicios que me hà hecho y por lo uien que me hà asistido y asiste en mi presente emfermedad", "el telar con sus aderezos" eman zion dohaintzan (GPAH-AHPG 1/0615, 423r-426v). 1102 GPAH-AHPG 1/1853, 38r-41r. 1103 GPAH-AHPG 1/0555, 163r-170r. 1104 Bergaran: San Pedro parrokiako Catalina de Ondarzari (1572) San Juan de Aguirre “tanbolitero”-ak 7 erreal zor zizkion “por çiertos paños que tomo de Martin de Castillo”, eta Esteban de Madariagak 73 errealeko zorra zuen, garbi irakurtzerik izan ez dugun baina ohialezkoak ziren artikulu batzuegatik: “por 1101 550 lan hauetan espezializaturik zeudela dirudi, enkarguak ere egiten baizitzaizkien, seroren euren artean ere. Hala, Antzuolako Uzarraga auzoko San Juan Bataiatzailea parrokiako Maria de Iturbe seroraren jostun lanak preziatuak zirela esan liteke; 1645ean, parrokia bereko seroren komunitateko partaide zen Marina de Iraetak "para touajas" ziren 44 kana "la Beata de Iturbe"-ren eskutan utziak zituen, "por texer y en mi arca el yllo necesario para ello"1105. Eta Maria de Iturbe beraren testamentuan (1649) bertan, joskintza lanen enkarguen beste seroraren batzuen zorrak ere ageri zaizkigu: "la beata de Oxirondo vezina de esta Uilla" zenak 25 erreal eta 1/2-ko zorra zeukan "por texer una beatilla de ochenta baras a respecto de tres reales cada bara de nueue que poco mas o menos me cauian por texerla", eta "la beatta Cathalina de Licayturri"-k aldiz, 20 erreal eta 3/4-ekoa zuen zorra, "por texer una pica de beatilla de sesenta y ocho baras" 1106. Beste kasu bat Eskoriatzako serora batzuena dugu; Leintz Gatzagan, Dorletako Andre Maria santutegiko serora zen Mariana de Anuncibaik 1655ean egin zuen testamentuan "las Señoras Beatas que estan en encomienda del Bachiller Erostarbe Cura de la Villa de Escoriaza" aipatu zituen, jantziren batzuek josi zizkiotela, eta eurek esan zezatena ordaintzeko zeukala eta1107. Testu nagusian eta oinpeko notetan azaltzen joan garen kasuetako datu sortak, salerosketan materialek eta manufakturiko elementuek izan zitzaketen prezio aldakorrak ere azaltzen dizkigute. Ohe-estalki batek 10 dukat balio zitzakeen, eta beste bik ostera, 38 erreal baino ez. Kapak, zaiak eta bestelako jantziak ageri zaizkigu, 5 dukaten inguruko preziotan, eta “pieça de beatilla” bat, 12 dukat eta 8 errealetan baloratua izan zena. Maria Clara de Berroetaren “punta de Albatra” ere balore handikoa zen, zalantzarik gabe. Baina oso zaila da balorazio ekonomiko zurrunik egitea, besteak beste, material eta arropak aipatzerako orduan, erabateko zehaztasunen beharrik hautematen ez zelako, eta beraz, baloraziorako xehetasunak aurrezten zirelako. Edozein kasutan, zenbait arropak izan zezaketen balorea handia zen, batzuetan, auziak ere sorrarazterainokoa. 1586an gertatu zen auzi hauetariko bat, auzitan zen kaparen balioa rrazon del preçio de tres [???] de paño”; Leizariako San Lorentzo ermitako serora zen Marina de Moyugoitiari (1574) Pedro de Galarrolazak eta bere emazteak 10 dukat zor zizkioten ohe-estalki bategatik, eta “una persona que sabe Maryna de Habraen my prima”-k 5 dukat zor zizkion, “por un capote que les di para bender” (GPAH-AHPG 1/0114, 698r-701v); Santa Marina parrokiako Maria de Beizteguiri (1594) Joan “[???]” de Narbaizak 30 erreal zor zizkion, serorak bere emazte defuntu Marina Joaniz de Egurbideri 38 errealetan saldu izan zizkion bi ohe-estalki zirela eta ordaintzeko falta zirenak (GPAH-AHPG 1/0157, 64r-67v); San Pedro parrokiako Marina Garcia de Oruesgasastiri (1607) bere iloba Andres de Garitanok 5 dukat zor zizkion, “por vnos Uestidos que le di esaminados en ellos”, eta Magdalena Perez de Irazabalek (“hija de Miguel de Yraçaual”) berriz 20 erreal, “por tres baras de Olanda” (GPAH-AHPG 1/0102, 43r-47v); Maria de Izaguirreri (1631) “la beata de Urruçelaegui”-k 12 dukat eta 8 errealetatik ordaintzeko falta zitzaizkion 74 erreal zor zizkion, “por la pieça de beatilla que le di echo ya el preçio” (GPAH-AHPG 1/0236, 158r-163r). Elgetara iraganez, San Adrian eta San Antonio ermitako serora zen Marina de Altuberi (1603) Gonzalo de Abechucok 14 erreal zor zizkion, “de rresta de una tela de lienço” (GPAH-AHPG 1/1853, 215r-218r); eta Angiozarreko Elexamendiko Andre Maria ermitako Catalina de Mendiguchiari (1638) Maria de Arexcurenaga “texedora”-k 2 dukat zor zizkion, serorak ohialen truke maileguan emanak zizkionak (“prestados por lienços”) (GPAH-AHPG 1/1853, 105r-106v). Antzuolan, Maria de Ibarrak (1659) Bergarako herritarra zen Miguel de Argarate "dezmero"ari "vna pieza de Beatilla [...] a tres reales menos quartillo la Bara y tenia quarenta y seis y medio" emanak zizkion, oraindik zeharo ordaindurik ez zeudenak (GPAH-AHPG 1/0774, 157r-161r). Oñatin, 1591n San Kristobal ermitako serora zen Magdalena de Ucelairi Estibariz de Orueta San Lorentzo ermitako serorak 5 dukat eta ½ zor zizkion, “por el balor de una saya blanca que le bendi” (GPAH-AHPG 1/3045, 174r-177r); eta San Migel parrokiako Ana Catalina de Inzari (1751) Juan de Amezquetak 15 kana "de lienzo de la tierra" zor zizkion (GPAH-AHPG 1/3358, 525r-528v). 1105 GPAH-AHPG 1/0770, 395r-398v. 1106 GPAH-AHPG 1/0771, 239v-241r (moztuta). 1107 Horrez gain, bere ondasunen artean 26 eta 27 kana "de lienzo Cassero de Granillo para manteles y seruilletes" eta "beatilla"-zko ohial pieza bat aipatu zituen (LGUA 331.3, 92r-94v). 551 azaltzeaz gain, serorak ehunen, ohialen eta arropen testuinguruan elementu garrantzitsu eta errespetagarritzat hartzen zirela adierazten diguna. Urte hartan korrejidoreak kapa bat utzi zuen Bergarako Maria de Munabe seroraren eskutan, Pedro de Alaizak eta bere emazte Maria de Arcayak Gracia Lopez de Gallaizteguiren aurka kaparen jabegoa zela eta hasia zeukaten auzia bukatu artean, gordailuan izan zezan. Korrejidoreak ardura hau serorari eman izana hauen hautemapen sozialarekiko oso esanguratsua dugu, auzitan ziren ondasunen gordailutza eta zaintza ezaugarri jakin batzuk zituzten pertsonei baino ez baizitzaizkien esleitzen: fama onekoak, errespetatuak eta arazo ekonomikorik ez izateko besteko aberatsak behar zuten izan. Horrez gain, beste edozeinen eskutan beharrean kapa seroraren esku utzi izanak, gizartearen baitan propioki serorek izan ohi zituzten ondasun moeta bat bezala hautematen zela ere ematen digu aditzera. Azkenean, auzia Garcia Lopez de Gallaizteguik irabazi zuen, eta serorari kapa itzultzea agindu zitzaion1108. Azaldu berri ditugunen ondoren, beraz, komeni da lehenxeago aipatu ditugun gutxi gora beherako prezioak buruan gordetzea, balorazio hauen argitara ondorengo orrietan seroren eskutan ikusiko ditugun material eta arropen kopuruari erreparatzeak, hauen ehun, ohial eta arropek dezenteko kapital ekonomikoa osatzen zutela pentsatzera baikaramatzate. Adibide hauek ez digute argitzen, halaber, serorek salerosketa aktibitate hauek ze puntutaraino antolaturik izan zitzaketen; aldizkako salmentak izan zitezkeen, ohizkoak izanagatik, diru-sarrera konstante bat zertan osatu ez zeukatenak. Zentzu horretan askoz kasu nabariagoa dugu Bergarako Marina de Jauregui serorak XVI. mende erdialdean Martin de Lazpiur, Domingo de Iribe eta Juan de Iribe “mercader en lençeria” eta “lençero” zirenekin, batez ere lehenarekin, egin zituen tratuena. 1540 eta 1556 bitartean serorak merkatari hauen aktibitateak finantzatzen parte hartu zuela dirudi, hainbat erosketa ere eginez. Beraien arteko tratuen formula betekizunarena izan ohi zen, baina batzuetan serorak emaniko mailegu bat zela eta merkatariek betekizun bat helarazten zuten artean, bestetan betekizunaren helarazpena eta bertako zorraren finikitatzea egun berberean egin ziren; hau da, betekizunaren formularen pean ezkutaturiko salmentak ere egin zizkioten serorari. Horrela, 1540ko otsailaren 11n Martin de Lazpiurrek seroraren aldeko 76 dukateko (“setenta” hitzaren irakurketaren inguruan zalantzak ditut, 66 ere izan zitezkeen) betekizuna helarazi zuen (Juan Perez de Arrizuriaga zuen fidatzaile), eta egun berean serorak merkatariaren alde betekizun honen ordainketa-karta helarazi zuen 1109 . Urte bereko apirilaren 11n Domingo eta Juan de Iribe anai merkatari “lençero”-ek, Domingo de Zubileta fidatzaile zutela, bakoitzak seroraren aldeko 40 dukateko betekizun bana helarazi zuten1110. 1543ko martxoaren 17an, “huesped de la casa e caseria de Laspiur” zela ageri zaigun Martin de Lazpiurrek eta serorak euren arteko harreman komertzialen kontu-kitatze bat egin zuten. Tarteko zeuden 12 eta 6 dukateko zor sorta baten ordainketa lez merkatariak seroraren aldeko 56 dukateko zentsu bat fundatua zuen, eta hau finikitatu zuen. Jarraian, egun berberean, seroraren aldeko 30 dukateko betekizun bat helarazi zuen1111. 1545eko urtarrilaren 18an beste salerosketa bat izan zen; Pedro de Lazpiur (“casero dueño de la casa e caseria de Laspiur”) fidatzaile zuela Martin de Lazpiurrek seroraren aldeko urrezko 30 dukateko betekizuna helarazi zuen, eta egun berberean serorak 30 dukat horien bere aldeko ordainketa-karta helarazi zuen1112. 1556an serorak bere testamentua helarazi zuenean, momentuan “en las Yndias” zegoen Juan de Iriberekin kitatu beharreko zorren bat zeukan antza, bere emazteari edo 1108 GPAH-AHPG 1/0126, 891r-892v. Folio hauetan korrejidorearen agindua, kaparen ematerako fidantza eta ematea bera datoz jarraian. 1109 GPAH-AHPG 1/0039, 69r-69v. 1110 Ibid., 125v-126r. 1111 GPAH-AHPG 1/0043, 104v-105v. 552 semeei urrezko 4 dukat eman ziezazkietela agindu baitzuen, “por descargo de su conçiencia”1113. Itxura guztien arabera, seroraren maileguek bere garrantzia zuten ohialen merkatari hauen negozioak sostengatzerako orduan (batere arraroa ez zen kasua, aurrerago maileguei eskainiriko atalean ikusiko dugun lez); eta serorak berak ere, zalantzarik gabe, ohialen salerosketa guzti hauetan izango zuen etekin propiorik. Kasu honen argitara, beraz, seroraren batzuk negozio hauen inguruko antolakuntzetan neurri bateraino parte hartu izan zutela esan liteke. Ondasun hauek seroren ondasunen testuinguru orokorrean zeukaten papera hautemateko zenbait seroraren testamentuak xehetasun gehixeagoz aztertzera igaroko gara; hainbat adibide bildu ahal izan ditugu, baina zalantzarik gabe, Oñatiko beste kasuren batzuekin batera, jarraian azalduko ditugun Aretxabaletako eta Eskoriatzako seroren testamentuak dira aktibitate hauen inguruko daturik esanguratsuenak ematen dituztenak, eta ondorengo orrien egituraketarako ardatzak beraiengandik jasoko ditugu. Ehun, ohial eta arropen ondasunak bereziki garrantzitsuak ziren serora hauen artean, ondoren garbiago ikusiko dugunez, hiribilduetako testuinguru komertzialek eragin handiagoa zeukaten espazioetan diruaren presentzia handiagoa zegoen bezalaxe, Leintz bailarako landa-eremuetako espazioek diruaren presentzia eskaseko espazio bat azaltzen baitigute; hau da, kasu hauek, dirua hain presente ez zegoen lekuetan, ehunak, ohialak eta arropak, truke eta harremanetarako elementu garrantzitsu zirela agertzen digute1114. Testamentu hauetan nabarmenena 1622an Eskoriatzan, Mendiola elizateko San Juan Bataiatzailea parrokian serora zen Domenja de Zubiarena dugu. Bertan dohaintzan eman zituen lehengai ugariek jostun aktibitate nabari bat agertzen digute; funtsean, honakoak ziren: “de lienso casero ancho sin entrar en agoa de la tierra” 34 kana, iztupaharizko 13 libra, “lienço bueno de la tierra estrecho sin entrar en agoa” 4 kana, “lienço de esta tierra de estopa sin entrar en agoa” beste 4 kana, “estopa sin entrar en agoa” 3 kana, harizko 5 libra “que tengo echo jubillos para que aga tejer [dohaintzaren jasotzaileak]”, material berberezko beste 3 kana, 2 mataza “de çerros de bino” eta “de lienço casero de la tierra sin entrar en agoa” 6 kana. Zeuzkan gainontzeko ondasunen parterik handiena ohial eta arropek osatzen zuten, eta dirutan, Gaspar Abbad de Cilaurren apezaren eskutan “para el socorro de mi alma” utziak zituen 100 erreal, eta bi emakumek, serorak mailegutan eman izan zizkielako zor zizkioten 8 dukat baino ez zeuzkan. Hau da, Domenja de Zubiak bere ondasunak ez zeuzkan hainbeste dirutan, ehun, ohial eta arropatan baizik. Hauek dohaintzan banatu eta gero, bestalde, aipaturikoez gain zeuzkan beste zenbait ohial eta arropen berri eman zuen, bere arimaren aldeko gastuentzako sal zitezen aginduz; arimaren gastuetarako ere, Gaspar Abbad de Cilaurren apezaren eskutan utziriko 100 errealez beste, ez zen gordetako 1112 GPAH-AHPG 1/0044, 30r-31r. Foliazio nahasketa bat dago tarteko, erreferentzia azken zuzenketari dagokio. 1113 GPAH-AHPG 1/0055, 72r-74v. 1114 Testamentu hauek XVI. mende bukaera eta XVII. mende hasiera aldean kokatzen dira, XVII. mende hasieratako desagerrarazte aginduak Leintz bailarako seroren artean aldaketa sakonak, besteak beste mendea igaro ahala gauzatu zen serora ezkongabe gehienen desagerpena, eragin baino lehen. Hauetariko batzuk, beraz, zegokien tenpluan zerbitu zuten azken serorak izan zitezkeen. Horrez gain, Leintz bailarako seroratza batzuen ezaugarri bereziak ere aintzat hartu beharrean gaude. Jarraian ikergai izango ditugun testamentuak, hain prezeski ere, testatzeko gaitasuna bazeukaten serorenak baitziren; izan ere, aurreko kapituluetan azaldurikoaren arabera badakigu bailarako beste zenbait parrokia eta ermitatako serorek kargura sartzerakoan testatzeko gaitasuna ukatzen zien hitzarmena egiten zutela, eta beraz, printzipioz behintzat, testamenturik ezin helaraz zezaketela. Alabaina, eskuratu ahal izan ditugun testamentuek azaltzen dizkiguten egoerak, oinarrizko bizimoduari dagokionez eta trazu orokorretan behinik behin, testatzeko gaitasunik ez zeukaten seroren egoeren adierazgarri ere bazirela pentsa liteke, nahiz eta hauek, bilduriko ondasunak banatzekotan, bizi artean egindako ezkutuzko dohaintzetan banatu beharra izango zuten. 553 diruez baliatu, ondasunez baizik1115. Domenja de Zubiaren kasuaren oso antzerakoak dira Eskoriatzan bertan eta Aretxabaletan aurkitu ahal izan ditugun beste zenbait serorarenak ere. Eskoriatzako hiribilduko San Pedro parrokian 1594an serora zen Maria Lopez de Espillaren ia ondasun guztiak ere ehun, ohial eta arropek osatzen zituzten; dirutan Errosarioaren kofradiari (8 erreal), Eskoriatzako parrokia (erreal bana) eta ermitei (erreal erdi bana), ordena mendikanteei (erreal laurden bana) eta bere parrokiako benefiziodunei (6 dukat?) emandakoez, eta serorak berak Martin Abad de Aguirianorekin zeukan 6 dukateko zorraz beste, ez zaigu dirurik gehiago aipatzen1116. 1634an Aretxabaletan, hiribilduko serora zen Catalina de Bengoaren testamentuak ere antzerako banaketa agertzen digu. Parrokiako Sakramentu Santuaren argiteriari dohaintzan emandako 20 dukat printzipaleko zentsu batez eta “la alumbraria de las yglesias de Nuestra Señora de Arechaualeta y San Miguel de Bedarreta, Nuestra Señora de Leynçabal San Juan de esta uilla y San Martin de Ybarra” ornitzeko eman zituen olio libra banaz beste, gainontzeko ondasun guztiak ehun, ohial eta arropek osatzen zituzten1117. Baina noski, kasu guztiek ez zuten eredu hau jarraitzen. Aretxabaletan bertan 1629an serora zen Maria Ruiz de Araoz y Duranak, ehun, ohial eta arropez beste, mailegutan emandako diruegatik hainbat zordun zituen (ggb. 305 errealeko kopurua zor ziotenak), eta baita Larreako Kontseiluaren (Araba) aurkako 400 dukateko zentsu bat ere, bere anaiak heriotzerartean usufruktoan gozatzekoa, eta ondoren, honen alabak propietatean jasotzekoa1118. Beste testamentu batzuetan ostera, ondasun gehiegirik izango ez zutelako edo aipatu beharrik ikusi ez zutelako, dohaintza gutxi batzuk egiteaz gain, oinordekotza ezarri baino ez zuten egin. Horrela, Aretxabaletan, Aozaratza elizateko San Juan Bataiatzailea parrokian 1615ean serora zen Maria Lopez de Celayak parrokia beraren aldeko zenbait dohaintza (aurreko serorak bere eskutan utziriko seroretxeko “bastago y axuar”-a –jarraian etortzekoa zen serorarentzat izango zena–, eta bi alba eta bi eskutarako trapu, parrokiarako eta San Migelen kaperarako) eta inguruko parrokia eta ermiten argiteriarako olio dohaintzak eta ordena mendikanteei zegozkien derrigorrezkoak (bakoitzari hiru marabedi) egin zituen, eta gainontzeko guztirako, bere anaia izendatu zuen oinordeko unibertsal1119. Herri bereko Izurieta elizateko San Pedro parrokian 1644an serora zen Maria de Zabalak ere, “a las mandas forçossas” eman beharrekoak (35 marabedi) eta zenbait parrokia eta ermitatarako olio dohaintzak eginik, ez zuen inongo ondasunik aipatu, eta bere iloba Juan de Olabe egin zuen oinordeko 1120. Eskoriatzan, Gellao elizateko Andre Maria parrokian 1674an serora zen Ana de Echabek ere antzera jokatu zuen; “a las ordenes mendicanttes” eman beharrekoez eta parrokia eta ermiten argiteriaren aldeko olio dohaintzak eginik, bere iloba Magdalena Lopez de Echaberi bere ohea eta kutxa (barruan zeukan guztiarekin) eman zizkion, eta “mi lexittima patterna y matterna” eman zizkion eta halaber iloba zuen Antonio Lopez de Echabe izendatu zuen oinordeko1121. Baina ez gaitezen gaitik gehiegi urrundu, eta itzul gaitezen ehun, ohial eta arropak ondasun nagusi zituztela badakigun seroren testamentuak ikertzera. Aipatu berri ditugun seroretariko baten kasuak, Maria Lopez de Espillarenak (Eskoriatza, San Pedro parrokia, 1594), testamentuetan aipaturiko ondasunen eta benetan zituzten ondasunen 1115 GPAH-AHPG 1/0865, 31r-34v. GPAH-AHPG 1/0862, 16r-18v. 1117 GPAH-AHPG 1/0872, 148r-150r. 1118 GPAH-AHPG 1/0865, 35r-36r. 1119 GPAH-AHPG 1/0866, 3r-5r. 1120 GPAH-AHPG 1/0876, 146r-147v. 1121 GPAH-AHPG 1/0889, 25r-26r. 1116 554 artean egon zitekeen aldea azaltzen digu. Izan ere, gehienetan ez baitziren ondasun guztiak aipatzen, banatu nahi zirenak baizik. Beste parte bat, aipatu gabea, besterik gabe oinordeko izendatzen zen onuradunari zegokion, hau ahaideren bat, arima, edo are tenpluren bat izan. Eta honek seroren ondasunen balorazio bat egiterako orduan zuhurrak izatera garamatza, jarraian ikusiko dugun lez, testamentuetan aipaturikoez besteko aipatu gabeko ondasunak asko izan baitzitezkeen. Maria Lopez de Espillaren kasuari erreparatuko badiogu, testamentuan ehun, ohial eta arropatan zeuzkan hainbat ondasun aipatzearekin bat, jarraian bere ondasun guztien inbentariatzea egin zutelako da (9 dokumentua, 1094-1095 or.). Litekeena da inbentarioa serorak bere oinordeko parrokia izendatu zuelako egina izatea; hau ez zen Debagoienean ohizkoena, eta oinordeko pertsona jakinak izendatzen zirenean, ez zen inbentariorik egiteko ohiturarik izaten. Ez dakigu izendapen hau Leintz bailarako zenbait lekutako seroratzetarako sarrera kontratu bereziak, hau da, tenplua oinordeko egitera behartu eta testatzeko gaitasuna ukatzen zienak motibatua izan ote zen (baina ez dugu uste, bestela tenpluarendakoez besteko dohaintzarik ezingo zukeen egin eta), edo besterik gabe, debozio hutsez egindako izendapena izan ote zen. Edozein kasutan, serorak, testamentuan eta ondorengo inbentarioan bere ahizpa Marina Lopez de Espillari, Joana de Olaeta eta Isabel parrokiako beste serorei, Joana de Axperi, Marina de Alçarteri, Perixco de Leteri eta herriko ospitaleari egin zizkion ehun, ohial eta arropa dohaintzez beste, bazituen inbentarioan jaso ziren beste hainbat ere, parrokiaren ondasun izatera igaro zirenak. Goazen baina ondasun hauek zertan zetzaten parterik parte ikustera. Lehenik eta behin: testamentuan diru gutxi batzuk baino aipatzen ez zirela esan berri dugu, baina inbentarioan ostera, kopuru handiagoei zegozkien hiru partida ageri zaizkigu. Hurrenez hurren, 212 erreal, 28 erreal, eta “todos los mrs. que [...] declaro por rreçibos en su testamento y codiçilo saliendo çientos”. Antza, diru hauen berri guk eskuratu ahal izan ez dugun kodiziloan emango zuen. Diru hauez, aipatu berri ditugun dohaintzez eta bahitzat zeuzkan –eta gero erreparatuko diegun– arropa eta ohialez beste, ondasunen sorta zabala zeukan Maria Lopez de Espillak, bi kutxatan gorderik: 7 iztupazko izara “entradas en agoa”; iztupazko lau burko-zorro luze eta erabilitako ohial finezko beste bat; sakristiarako bost amitu berri “sin entrar en agua”, eskuetarako zapi bat eta zilarreztaturiko kalize bat “con su patena y su letrero que es muy bueno” (hauek Joana de Olaeta serorari eman zitzaizkion, sakristiaren erabilerarako gorde zitzan); bi erabilitako ahozapi; erabilitako iztupazko 8 emakumezkoendako alkandora; erabilitako iztupazko ohialezko 5 amantal; erabilitako hiru jipoi eta bi “gorgera”; “un texido que es como una trença / o pasamano de ylo de plata”; buruko bost zapi, bata sendoa, beste lau finak, hauetariko bat kalitate onekoa; landuriko kotoizko mahai-zapi berri batzuk eta beste landuriko mahai-zapi zahar batzuk; ohial finezko pieza baten kana gutxi batzuk; ohe bat, “que son un plumyon y un cabeçal y una coçedra de lana – y una cortina de lienço”; zaia zuri bat, arropa urdin bat, amantal arre bat eta hiru zaia txiki; beste zaia zuri bat eta beste zaia txiki bat; ohial beltzezko kapa motz zahar bat eta ohialezko mantu zahar bat; eta azkenik, zenbait laban, plater, kikara, eta bestelako gauza, “de serbiçio”1122. Ikusten dugunez, sakristiarako kalizeaz eta sukaldeko gauzez beste, gainontzeko ondasun guztiak ehun, ohial eta arropatan zeuzkan. Eta balorazio ekonomiko zehatzik egitea ezinezkoa bazaigu ere, nabaria da ondasun hauen balorea handia zela; zeuzkan diruak ez ziren izugarrizko kopuruetara heltzen (demagun, behetik jota, 30-40 dukat inguru izan zitzakeela), baina ezin esan dezakegu aberastasun gutxi zeuzkan serora zenik, inondik inora. Salerosketen ingurukoak azaltzen ditugunean ikusiko ditugu Maria Lopez de Espilla serora aberatsa zela ohartzeko beste aspekturen batzuk. 1122 GPAH-AHPG 1/0862, 16r-18v. 555 Maria Lopez de Espillaren kasua garrantzitsua dugu, jada esan bezala, informazioaren oinarri nagusietarikoa ditugun testamentuetan aipaturiko ondasunen balorazioa egiterakoan zuhurtziaz jokatu beharko genukeela adierazten digulako. Partida gutxi batzuetako dohaintzez beste, oinordekoa izendatu baino egiten ez zuten testamentuen kasuan, hortaz, hain informazio urria emateak ez gaitu zertan ondasun gutxi zeukatela pentsatzera halabeharrez eraman behar. Eta hau, kapitulu honetan bilduriko informazioarendako bezalaxe balizkoa da hurrengoan bilduko dugunerako ere, eta orokorrean, testamentuetako ondasunei dagozkienak aipatzen ditugun aldi ororako. Funtsean, eta hasieran azaldu izan ditugun printzipioei jarraiki, emanak ditugun eta ematear gauden datuak daukaten balore adierazlean behar dira aintzat hartu, balore koantitatibo zurrun, xehe eta zehatz batean baino; egoera ulertaraztea interesgarriagoa zaigu, datuen jarraipen oso baina hotz bat agertzea baino. Beste alderdi garrantzitsu bat seroren ehunak, ohialak eta arropak dohaintzan jaso zituzten entitate eta pertsonen nortasunarena da. Dohaintza hauen jasotzaileak, trazu orokorretan, honako sailkapenaren pean banatu litezke: (a) tenpluak eta hauetako zerbitzariak, (b) familia-kideak (batez ere emakumeak) eta (c) familiaz kanpoko emakumeak eta serorak. Tenpluei eta bertako zerbitzariei eginiko dohaintzek, lehenik eta behin, serorek ohialak eta arropak aberastasun garrantzitsutzat hartzen zituztela adierazten digute. Hainbat tenpluri egindako dohaintzak balore handiko ohial eta arropenak dira, eta herrietako familia boteretsuetako partaideekin bat, serorek ere tenpluen aberastasunen eta edertasunaren pilaketan esanguratsuki parte har zezaketela agertzen digute. Baina beste behin, goazen parterik parte. Seroren artean bezalaxe biztanleriarengan erlatiboki ohizkoa zen ohitura bat, tokian tokiko ospitaleari norbere ohea edo ohearen ohialezko estalki eta parte ezberdinak dohaintzan ematearena zen; askotan, normala ere badenez, ospitaleetako serorek eurek egiten zituzten dohaintza hauek. Dohaintza hauek pietatezko ohiturak medio egiten ziren; Bergarako Catalina de Ondarzak (1572) bere ohea zena "con sus cortinas y çielo y todo el rrecaudo tocante a ellas" ematean aipatu zuenaren arabera: “para socorro y ayuda de fauoresçer a los pobres que all[i] se acogen”1123. Ospitaleetako seroren kasuen artean, Elgetako ospitaleko Gracia de Sagastak (1637) zerbitzen zuen ospitaleari eman zizkion bere ohea, honen estalki-jokua, galdara, pertzea eta katilua aipatu litezke1124. Hauen tankerako adibideak Debagoiena guztiko herrietan aurkitu ditugu, Antzuolan eta Arrasaten salbu1125. 1123 GPAH-AHPG 1/0112, 577r-585r. GPAH-AHPG 1/1854, 17r-18v. 1125 Bergaran, aipaturiko Catalina de Ondarzak (1572) egindako dohaintzaz gain, bertako ospitaleak 1631n ere beste ohe bat jaso zuen (“una cama trayda [con] sus cobertores algo traydos”) Maria de Izaguirrerengandik (GPAH-AHPG 1/0236, 158r-163r). Elgetan, Gracia de Sagastarenaz (1637) gain, hau bezala Magdalenaren ospitaleko serora zen Marina de Larraguibelek (1576) bere ohea eta zegokion estalki-jokuaren dohaintza egin zion zerbitzen zuen tenpluari (GPAH-AHPG 1/1853, 187r-188v). Aretxabaletan, bertako ospitaleari 1629an Maria Ruiz de Araoz y Duranak “la rropa para una cama” (GPAH-AHPG 1/0865, 35r-36r) eta 1634an Catalina de Bengoak “la cubierta [y] un plumion y vn cabeçal sin entrar en agoa de estopa” eman zizkioten (GPAH-AHPG 1/0872, 148r-150r). Eskoriatzan 1594an Maria Lopez de Espillak “la cama en que duermo con los cobertores mejores que tubiere de estopa y con la cortina que esta delante de la dicha cama” eman zizkion bertako ospitaleari (GPAH-AHPG 1/0862, 16r-18v). Leintz Gatzagan, Dorletako Andre Maria santutegiko Luisa de Aguirrek (1693) Magdalenaren ospitaleari ohe-estalki batzuk "de lienzo de estopa entrados en agua" eta manta bat ("de marraga") eman zizkion, eta santutegi bereko Teresa de Laquiteguik (1746) berriz koltxoi bat, "con su lana de los medianos" (LGUA 331.3, 96r-97v eta 11r-14r). Eta Oñatin, azkenik, 1599an Zañartu auzoko San Julian ermitako Francisca de Estrada Basauri serorak ere beste hainbeste egin zuen bere ondasunen parte ziren hiru oheetariko batekin (“otra cama con su adreço”) (GPAH-AHPG 1/3051, 134r-135v), eta baita ospitale bertako serora zen Maria de Ituñok (1657) ere, kasu honetan estalki bikoitzekin (GPAH-AHPG 1/3176, 1124 556 Ospitaleez beste, serorek, tenpluen zerbitzukoak zirenean, gehienetan nork bere parrokia edo ermita faboratu ohi zuten tenpluetara bideraturiko ehun, ohial eta arropen dohaintzen arteko onentsuenekin. Areago, zenbaitetan dohaintzak aldare espezifikoei eginak ziren, nork bere debozioa edo zerbitzuaren espazioa faboratuz. Lehenik parrokietako kasuei erreparatuz, adibide esanguratsu bat aipatu izan ditugun Eskoriatzako Mendiola elizateko San Juan Bataiatzailea parrokiako Domenja de Zubia seroraren dohaintzetan daukagu. 1622an parrokiari bere kutxan zeuzkan 34 kana ohial eman zizkion (“de lienso casero ancho sin entrar en agoa”), hauek enkantean saldurik aldarerako frontal bat egin zedin. Aldare berberari iztupazko ohialezko 4 kana ere eman zizkion, eta beste zenbait ohial ere eman zituen, bere heriotzeko lehen urtebukaerararte bera ehortziriko jarlekuko zerbitzua egitera bideratuko zirenak, eta ondoren beste ohialekin bat parrokiako aldarearen zerbitzurako izango zirenak1126. Arrasaten, Santa Marina ermitako Teresa de Urisarrik (1603), San Juan Bataiatzailea parrokiako San Pedroren aldarerako izara bat eman zuen, "de lienco de la tierra andado que yo traigo con sus algodones"1127. Aretxabaletako Maria Ruiz de Araoz y Duranak 1629an hiribilduko Andre Maria parrokiari “[una] sabana con vnas cintas de ceda” eman zion1128. Bergarako Santa Marina parrokiari 1594an bertan serora zen Maria de Beizteguirengandik 5 dukat “con lo que mas fuere nesçesario” agindu zitzaizkion, bere aldarerako honakoak egin zitezen: se aga un frontal blanco a voluntad de la serora de Munaue para el altar maior de la dicha yglesia de Santa Marina de Oxirondo y se pague de mis bienes y asi mismo se agan para el seruiçio de la dicha yglesia unos hornamentos de lienço a voluntad de la dicha serora de Munaue1129 Antzerako dohaintza egin zuen Oñatin, San Migel parrokiako serora zen Maria Lopez de Estrañok 1647an. Parrokiako Sorkundearen Andre Mariaren aldareari honakoa eman zion: “del ualor de diez ducados de Uellon de la tela que mejor les paresçiere un frontal”1130. 1751n berriz, Oñatiko San Migelen bertan, Ana Catalina de Inzak mantu bat ("de anascote") eman zuen parrokiako Soledadeko Amabirjinaren apainketarako, eta parrokiako arropa zuria bere administraziopean egonik erabilpenez apurtu izan ziren ohialen ordain gisa hari kopuru bat utzi zuen, oinordeko eta albazea izendatu zuen bere ilobaren esku1131. Ermitetako eta santutegietako serorek ere, parrokietakoek bezalaxe, hainbat ehun, ohial eta arropen dohaintzak egiten zizkieten zerbitzen zituzten tenpluei. Bergaran, -tenpluaren obretara eta seroretxearen berreraikuntzara bideratu zituen dohaintzez gain (hauei aurrerago erreparatuko diegu xehetasunez)- Leizariako San Lorentzo ermitari “una sabana nueba sin meter en agoa” eman zion Marina de Moyugoitiak 1574an1132. Herri berbereko San Martin ermitari berriz, 1605ean Maria de Iturbek bere arropak eman zizkion, eta ermitak berarekin zituen zorrak ere barkatu zituen (“todo lo que tengo puesto y me deue la dicha hermita de San Martin”) 1133. Bergaran halaber, San Kristobal ermitako seroretxearen berreraikuntza bere gain hartu zuen Magdalena de Castillok, dohaintza bat baino, eskaintza bat egin zion ermitako 220r-221r). 1126 GPAH-AHPG 1/0865, 31r-34v. 1127 GPAH-AHPG 1/2353, 251r-258r. 1128 GPAH-AHPG 1/0865, 35r-36r. 1129 GPAH-AHPG 1/0157, 64r-67v. 1130 GPAH-AHPG 1/3194, 102r-107v. 1131 GPAH-AHPG 1/3358, 525r-528v. 1132 GPAH-AHPG 1/0114, 698r-701v. 1133 GPAH-AHPG 1/0162, 77r-80r. 557 maiordomoari (agian jada nahikoa emana ziola iruditu baitzitzaion) 1612an: maiordomoa beraren eskutan zegoen eta serorarena zen zilarrezko zinta bat hamar dukatetan erosteko aukera eman zion, honek ez onartzekotan, sei dukateko eskaintzak eginez lehenik bere –seroraren– ilobari, eta gero bere ahizpari. Serorak eskaintza ona zela zeritzon, ezen zilarrezko zintak “uale mas que los dichos diez ducados” 1134. Leintz Gatzagan, Dorletako Andre Maria santutegiko Mariana de Anuncibaik (1655) santutegiari -ohe baten eta bere estalki-jokuaz gain- kutxa baten dohaintza egin zion, bertan gordeak zeuden 5 ohe-estalki jokurekin. Erromesen artapenerako zirela eta Arriola batxilerraren eskutan uztekoak zirela ere zehaztu zuen 1135. Oñatin, San Kristobal ermitako Magdalena de Ucelaik (1591), kutxa baten eta Andre Mariaren irudia ermitan ipintzeko eta seroretxearendako egin zituen diruzko dohaintzez gain, ahozapi dozena baten dohaintza ere egin zuen1136. San Lorentzo ermitako Osana de Villarrek (1670), ermitako aldamenetako aldareetarako 2 izara zuri eman zituen 1137. San Antonio Abad edo San Anton ermitako Magdalena de Galarragak (1705) beste hainbeste eman zion bere ermitari, bi aldaretarako izana bana1138. Tenpluez eta bertako aldareez gain, seroren dohaintzak tenpluetako zerbitzariak arropaz ornitzera ere bideratzen ziren. Dohaintza hauek, normalean, edo tenpluari egiten zitzaizkion, bere zerbitzu orokorrerako zirela zehaztuz (hau da, ez zirela apez edo benefiziodun jakinek partikularki erabiltzekoak), edo apez edo benefiziodun jakinei egiten zitzaizkien, beraien erabilera partikularrerako. Azken kasu hauetan, normalean, familia-erlazioak izan ohi ziren seroren eta apez eta benefiziodunen artean; ohizko kasu bat, esaterako, seroraren iloba zen apez edo benefiziodunarena dugu. Halakoa zen Aretxabaletan serora zen Maria Ruiz de Araoz y Duranaren eta bere dohaintzak jasotzekoak ziren Andres Garcia de Arcarassoren eta Juan de Celayaren arteko erlazioa; serorak etxean uzten zuen ohial batetik alba bana egin zitzaizkiela agindu zuen, “para quando ca[nten] misas nuebas y si no cantaren tanbien”1139. Bergarako San Martin ermitan serora zen Maria de Iturbek berriz, 1605ean oheko zenbait ohial sal zitezen agindu zuen, apez izatekotan zen bere semeari (erabilitako espresioa ondo ulertu badugu behintzat) arropak egin ziezazkioten: “para quando dixiere misa nueba su Hixo de Martin Perez de Aguirre Oçaeta”1140. Antzuolan, Maria de Ibarrak (1659) bertako parrokia batuetan benefizioduna zen Gabriel de Inurrigarro bere lehengusuari alba bat egitea agindu zuen1141. Badira beste kasu batzuk familia-loturaren bat susmatzen badiegu ere, hauek zertan ziren garbi ez dakigunak, eta beste batzuk, besterik gabe, dohaintzak serorek bereziki estimatzen zituzten apez eta benefiziodunei eginak zirenak. Antzuolan, Agueda de Zumaetak 1640an Joan de Monesteriobide batxilerrari bere ondasunetako ohialetatik alba bat egin ziezaiotela agindu zuen1142, eta Ana de Benituak (1642) berriz, Melchor Abbad de Inurrigarro apezarendako 8 dukaten baloreko alba bat egitea agindu zuen 1143. Eskoriatzan, Mendiola elizateko San Juan Bataiatzailea parrokiako Gaspar Abbad de Cilaurren apezari Domenja de Zubia bertako serorak 1622an “seys baras de lienço 1134 GPAH-AHPG 1/0198, 450r-454r. LGUA 331.3, 92r-94v. 1136 GPAH-AHPG 1/3045, 174r-177r. 1137 GPAH-AHPG 1/3195, 123r-126v. 1138 GPAH-AHPG 1/3223, 167r-169r. 1139 GPAH-AHPG 1/0865, 35r-36r. 1140 GPAH-AHPG 1/0162, 77r-80r. 1141 GPAH-AHPG 1/0774, 157r-161r. 1142 GPAH-AHPG 1/0769, 115r-118v. 1143 Ibid., 324r-325v. 1135 558 casero de la tierra sin entrar en agoa y quatro serbiletas de mesa” eman zizkion1144. Leintz Gatzagan, Dorletako Andre Maria santutegiko Mariana de Anuncibaik (1655), zeukan "beatilla" pieza batetik, Leintz Gatzagako parrokiako apezari eta Arriola batxilerra benefiziodunari alkandora bana egitea agindu zuen1145. Oñatin, San Kristobal ermitako serora zen Magdalena de Ucelaik 1591n San Juan de Ugarteri “una alba de rruan” eman ziezaioten agindu zuen, “quando [...] biniere a cantar missa”. Garaia hel zedinean ematea nork egin behar zuen ere zehaztu zuen: “se le haga ofrenda de una alba de rruan por Madalena de Aldaya serora mi conpanera […] digo que le ofrezca Mari Juan su tia en falta de la dicha Madalena” 1146. Herri berbereko Narria auzoan, San Lorentzo ermitan serora zen Maria de Villarrek bere konfesore zen “padre Mirubia” bereziki estimatzen zuen antza, eta hori zela eta, “de la arca que esta en la calle 8 rreales en plata y 8 baras de lienço para unos panos menores y una toballa nueba y 2 panuelos de manga” eman ziezazkioten agindu zuen 1629an1147. Beste dohaintza batzuk, esan bezala, tenpluei eurei egiten zitzaizkien, beraien zerbitzarien erabilera orokorrerako zirela zehaztuz. Hala, Bergaran, San Pedro parrokiari 1572an hainbat arropa agindu zitzaizkion Catalina de Ondarzaren testamentuan, bertako apez eta benefiziodunen erabilerarako izango zirenak. Kasu hau bereziki interesgarria zaigu, dohaintza handia izateaz gain, hau jaso aurretik parrokian bertako zerbitzarien arropen inguruan zegoen egoera azaltzen baitigu, dohaintzak izan asmo zuen eragina azalduz. Seroren dohaintza hauek tenpluen eta bertako zerbitzarien itxura, apaindura eta edergarrietan, eta ondorioz, hauen edertasun eta handitasunean zeukaten eragina adierazten zaigu; hona egoera nola azaldu zuen Catalina de Ondarzak: digo que por quanto en la yglesia de señor Sant Pedro de la dicha villa / por esperiençia se ha bisto algunas vezes que por falta de no aber bestimentas y rrecaudo para dezir misa – la han dexado de dezir algunos clerigos saçerdotes que bienen / a ella porque las que ay guarda cada benefiçiado y clerigo de la dicha yglesia / en particular para si o los que ellos quieren / – por lo qual susçeden faltas en este caso en la dicha yglesia – e yo por la deboçion y afiçion que tengo al seruiçio y hornato del culto dibino deseo que no aya la dicha falta / para rremedio de lo qual – mando que de los dichos mis bienes con toda brebedad mis testamentarios hagan hazer diez vestimentas las siete de ellas para la dicha yglesia y se den y entreguen para el seruiçio de ella / a la persona que tubiere cargo de las otras bestimentas de la dicha yglesia de las quales las çinco mando espresamente que sean para el seruiçio general de la dicha yglesia / de lienço de la tierra / comun – y las otras dos de fustan / blanco las clausulas – y todas ellas con sus clausulas estolas y manipulos hechos a este proposito por la horden acostunbrada / y con todo lo nesçesario para ellas / – de las quales las dichas dos bestimentas mejores de fustan aplico y dexo para el seruiçio de los altares de San Anton y Santa Agueda de la dicha yglesia por la deboçion particular que tengo a estos dos santos 1148 Seroraren dohaintzak, zalantzarik gabe, izango zuen eraginik parrokiako apez eta benefiziodunen zerbitzuan eta apainduran. Kasu honek apez eta benefiziodunek euren jantzi propioak eduki eta gordetzen zituztela ere aditzera ematen digu, hauei esleitzen zitzaien balorearen agergarri. Hain estu gordetzen zituzten eze, ez baitzituzten lagunez besteko inoren erabilerarako uzten, eta honek, batzuetan mezak eman gabe gelditzea eragiten zuen. Seroraren dohaintzak, denbora baterako behinik behin, arazo hori konpondu izango zuela dirudi. XVIII. mendearen erdialdean ere, San Pedro parrokian apezen jantziez ornitzeko arazoek jarraitzen zuten, fabrikaren txirotasuna hainbestekoa 1144 GPAH-AHPG 1/0865, 31r-34v. LGUA 331.3, 92r-94v. 1146 GPAH-AHPG 1/3045, 174r-177r. 1147 GPAH-AHPG 1/3088, 1r-2v. 1148 GPAH-AHPG 1/0112, 577r-585r. 1145 559 baitzen eze, apezek beharrezko zituzten eliz atorrak, albak, argizaria eta liburuak euren diruetatik erosten baitzituzten (Madariaga Orbea 1991, 50). Ez dugu beraz dohaintza hauen garrantzia gutxietsi behar. Tankera honetako beste zenbait dohaintzaren berri ere badugu: Bergaran bertan, 1628an Santa Marina parrokiako Catalina de Sarraldek parrokiarako eta bertako kabildoaren zerbitzurako “vna alba de Olanda con sus puntas de pi[?]ta” eman zuen1149. Eta 1631n, Maria de Aguirrek San Pedro parrokiako apezen erabilerarako bere ondasunetatik bi alba egitea agindu zuen 1150. Elgetan, Uriarteko Andre Maria ermitako Domenja de Iturrik (1604) herri bereko Andre Maria parrokiarako, kalize batez eta meza-liburu batez gain, "una alba y estola y manipulos de lienco [blanco?] - y una casula de [rrazo banco?] o de damasco - con su çenefa de terciopelo carmesi" eman zituen, "para - los dias [sañades?] - que digan mysa de Nuestra Señora"1151. Arrasaten, aurretik parrokia izanik ordurako ermita kategoria zeukan, baina hala ere parrokiatzat izanak zituen funtzioren batzuk -bereziki jarlekuen zerbitzua- mantentzen zituen Santa Marina elizako Teresa de Urisarrik (1603) bere tenpluaren zerbitzurako 2 alba "de buen lienço con sus amitos" egitea agindu zuen, eta hauek, "al mayordomo y cura y fleyra de la dicha yglessia" eman behar zitzaizkien 1152 (ohar bedi, tenpluko apez propioaren existentziak parrokiako funtzioen mantenuaren berri ematen digula). Udala auzoko San Esteban parrokiako Catalina de Huruburuk (1610) ere bere parrokiarako alba bat egitea agindu zuen, "de beynte libras de ylado de estopa" ateratako aritik1153. Aretxabaletan, Aozaratza elizateko San Juan Bataiatzailea parrokiari eta bertako San Migelen kaperari 1615ean Maria Lopez de Celaya bertako serorak hiru alba eta bi esku-trapu eman zizkien, batzuk “de buen lienço de la tierra” zirenak, eta besteak serorak kutxan zeukan ohial jakin batetik egin behar zirenak, hala baitzen bere nahia1154. Oñatin berriz, Narria auzoko San Lorentzo ermitan serora zen Maria de Villarrek 1629an bere ondasunetatik ermitarako bi ganderailu eta “un roquete para el que lleba la cruz a las ledanias” egin zitezela agindu zuen, eta baita, testamentuko aginduak behin beterik ezer soberan izango balitz, “dos albas y unos manteles” egin zitezela ere1155. Azkenik, beste espazio eta pertsona erlijiosoei egindako dohaintza gutxi batzuk ere baziren. Aretxabaletan serora zen Catalina de Bengoak 1634an ohe-estalki batzuk (“de b[uen] lienço de la tierra”) eman zituen Arrasateko fraile frantziskotarren elizarendako, eta beste ohe-estalki bat (“de estopa [...] sin entrar en agoa”) eman zion Leinzabaleko Andre Mariaren ermitako ermitauari ere 1156. Bergarako San Pedro parrokian serora zen eta hainbatetan aipagai izan dugun Catalina de Ondarzak ere, goraxeago aipatu ditugun hamar jantzietatik hiru “para las yglesias de [la] Trinidad y Santa Ana y el ospital de la Magdalena” eman zituen 1157. Bergarako Trinitatearen komentuko elizak, hiribilduko serora zen Francisca de Igueribarrengandik ere jaso zituen dohaintzak 1581ean: 6 dukat eman zituen “para un frontal blanco”, eta baita “una sobre messa” ere1158. Eman berri ditugun datu sorta honek, gauza bat behinik behin, garbi azaltzen digu: serorek ehunen, ohialen eta arropen inguruan biltzen zituzten aberastasunek eta 1149 GPAH-AHPG 1/0258, 116r-122v. GPAH-AHPG 1/0286, 5r-6v. 1151 GPAH-AHPG 1/1851, 122r-124v. 1152 GPAH-AHPG 1/2353, 251r-258r. 1153 GPAH-AHPG 1/2361, 56 bis eta hurr. 1154 GPAH-AHPG 1/0866, 3r-5r. 1155 GPAH-AHPG 1/3088, 1r-2v. 1156 GPAH-AHPG 1/0872, 148r-150r. 1157 GPAH-AHPG 1/0112, 577r-585r. 1158 GPAH-AHPG 1/0121, 618r-619v. 1150 560 egiten zituzten tratu eta salerosketek, zerbitzen zituzten tenpluen aberastasunean, edertasunean eta apainduran eragin nabaria zeukaten dohaintzen bidez. Eta hau hala izanik ere, seroren ondasun hauen jasotzaile nagusiak ez ziren tenpluak, beraien familiakideak baizik; eta hauen artean, bereziki emakumeak. Seroren ehunen, ohialen eta arropen inguruko tratuek eta dohaintzek ezaugarri amakomun bat baldin badute, hau nagusiki emakumeen testuinguru baten baitako harremanetan gauzatzearena da. Dohaintzen izaerari dagokionean, bestalde, generoen araberako banaketa nabaria izan ohi zen. Gizonezkoei, dohaintza besterik gabe dirutan egiten ez zitzaienean, jada egindako arropak ematen zitzaizkien, edo diruen edo bestelako ondasunen dohaintzak arropa jakinen batzuk egin ziezazkieten egiten ziren. Emakumeei ostera, arropak bezalaxe, ehunak eta ohialak ere ematen zitzaizkien, gizonezkoei baino kopuru dezente handiagoan gainera. Oso trazu zabarretan azaltzea bada ere, funtsean honakoa zen ohizko banaketa: egindako arropak gizonezkoei, eta ehunak, ohialak eta arropak emakumezkoei. Alabaina, beste behin azpimarratu beharrean gaude, seroren artean oso ohizkoa dugunez, kasuen arteko ezberdintasunak erabatekoak izan zitezkeela. Kasurik gehienetan familia-kideekiko dohaintzetan banatzen zituzten ondasunik gehienak, baina badira kasuak halaber, familia-kideenganako batere dohaintzarik egin ez zuten eta guztia beraien arimaren aldeko meza eta heriotz-errituen gastutara bideratu zuten serorenak, edo ondasun guztien oinordeko zerbitu izan zuten tenplua egin izan zutenenak. Bergarako Santa Marinako Maria de Beizteguik, esaterako, 1594ko bere testamentuan parrokiako aldare nagusirako frontal bat eta ohialezko beste ornamentu batzuk egiteko 5 dukateko dohaintza baino ez zuen egin, eta bere arima egin zuen oinordeko unibertsal. Ez zen serorak dirurik ez edukitzearen kasua, jarlekuen zerbitzuagatik eta maileguegatik diru kopuru ezberdinen zorra zuten hainbat zordun baitzituen. Baina bere borondatea guztia bere arimaren aldeko mezatan xahutzekoa izan zen, eta ez zuen familia-kiderik aipatu ere egin1159. Era berean, ohizkoena ehun, ohial eta arropen parterik handiena familiako emakumeei dohaintzan ematea bazen ere, izan ziren ondasun hauen dohaintzak gizonezko familia-kideei baino egin ez zizkieten seroren kasuak ere. Bergarako Santa Marina parrokiatik datorkigu, oraingoan ere, adibideetariko bat; Catalina de Sarraldek, bere 1628ko testamentuan, bere ahizpa Maria Juaniz de Sarraldek eta honen senar Pedro de Abraynek zituzten bost semeei baino ez zizkien dohaintzak egin, bakoitzari 10 dukat eta ohe-estalki bana, eta horiez gain bereziki Antonio de Abrayni kapa bat eta kutxa bat emanez 1160. Antzuolako Agueda de Zumaetak ere, 1640an, bere ohialen probetxua albazea izendatu zuen Joan de Monesteriobide batxilerrari baino ez zion esleitu, beraietatik alba bat egin ziezaioten1161. Alabaina, salbuespenak salbuespen, ohizkoena beste testamentu batzuk azaltzen diguten egoera dugu. Hauen artean esanguratsuenetarikoak, familia-kideen arteko dohaintzen ikuspegi zabala eskaintzen digutelako, Oñatiko ermitetako bi serorenak dira. Narria auzoko San Lorentzo ermitako serora zen Maria de Villarren 1628ko testamentuak, kapitulu honetan ohizkotzat aipatu ditugun hainbat ezaugarri ditu. Lehenik eta behin, espazio erlijiosoendako (“redençion de cautibos”, ospitaleko txiroak, komentuak, parrokia eta ermitak) eta bertako zerbitzariendako (bere konfesorea) dohaintzak egin zituen, argiteriarako oliotan, dirutan eta ornamentutan. Ondoren azaltzen zaizkigun ondasun gehienak familia-kideendakoak ziren. Bere anai-arrebei eta koinatuari alkandorak egiteko ohial batzuk eman zizkien, eta Martin anaiak zor zizkion 1159 GPAH-AHPG 1/0157, 64r-67v. GPAH-AHPG 1/0258, 116r-122v. 1161 GPAH-AHPG 1/0769, 115r-118v. 1160 561 20 dukatetatik 10en dohaintza egin zion (alegia, barkatu egin zizkion), eta beste 10ak, beste anaia Andresi esleitu zizkion. Martini, halaber, “una fracada colorada y una almoada con su cubierta” eman zizkion. Gizonezkoenganako dohaintzak beraz, arropatan, oherako ohialetan eta dirutan. Mariacho eta Clara bere ahizpei zenbait arropa eta ohial eman zizkien; hurrenez hurren, “una mantelina de estameña y una faldilla fraylenga y un sayuelo de estamena y un cordon y unos adreços de cama” eta “una faldelina y vn adresço de vna cama”. Familia-kideenganako gainontzeko dohaintzak, emakumezko ilobei eginikoak izan ziren: “Isabelica”-ri bere ohea eman zion, zegozkion estalkiekin, eta baita bere kutxetariko bat ere; honen ahizpa “Francisquita”-ri berriz, zeuzkan kutxen arteko handiena eta jipoi bat “de picote”; Josefari beste kutxa bat, artilezko zaia bat eta 12 erreal; eta “Madalenica”-ri, azkenik, beste zaia bat eta 17 erreal 1162 . Maria de Villarren testamentuarekin bat, San Kristobal ermitan 1591n serora zen Magdalena de Ucelairena ere oso esanguratsua dugu. Mariak zenbait urte beranduago egingo zuen bezalaxe, espazio erlijiosoendako dohaintzak (“las tres ordenes forçossas”, ospitaleko txiroak, parrokiak, santutegiak eta ermitak, bereziki berea) dirutan eta oliotan eman zituen. Pedro eta Hernando bere anaiei bakoitzari 3 dukat eman zizkien, “en hazerles sendos bestidos” xahutzekoak zirenak, eta bigarrenari eta Francisco izeneko beste anai baten alaba zen Mari Perez de Ucelairi, partekatzeko kutxa bat ere eman zien. Domingo izeneko beste anai batek eta bere emazte Francisca de Garibayk 52 dukateko zorra zeukaten berarekin, eta ordainez mintegi bat eman ziotela eta, zorra kitatutzat eman zuen. Hauen seme zen San Juani kutxa bat eman zion. Apez izateko bidean zen San Juan de Hugarteri, ez dakigu ze erlazio zela eta, meza esatera joan zedinean eskaintzan eman beharreko alba (“de rruan”) baten dohaintza egin zion. Anaiei eta gizonezko ilobei, beraz, dirua, arropak eta kutxak. Gainontzeko ondasunak ahizpek, emakumezko ilobek eta koinatek jasotzekoak ziren, eta aurreraxeago ikusiko dugun lez, baita leku ezberdinetako serorek ere. Bere ahizpa Maria Perezi erabilitako zaia zuri bat eta zaia txiki bat eman zizkion. Koinatei dagokienez, Franciscoren emazte zen “Migueleiça”-ri artilezko zaia “frailenga” bat eta lio onezko bi libra eman zizkion; Hernandoren emazte zen Maria de Bicuñari, alkandora bat, frantses erako buruko bat eta ohial bat; Pedroren emazte behar zuen Polonia de Mendiari zetazko buruko bat, alkandora bat, gortina txiki bat, eta bere alabei zaia txiki bana egiteko erabiltzeko zaia zuri bat eta ohial bat; eta Domingoren emazte zen Francisca de Garibayri bere zaia txiki beltza, ohial bat eta gortina bat. Azkenik, emakumezko ilobek ere jaso zituzten hainbat gauza. Franciscoren alaba Maria Perez de Ucelayri ohe bat eman zion, bere ohe-estalki “senzillos”-ekin; honen ahizpa Mari Asenciori ohe-estalki bat “con su cortina por coser”; eta ospitalean zegoen Mari Gabon de Ucelayri (ez dakigu ospitalean egoteak bertan serora zela adierazten ote duen, ez eta noren alaba zen ere) erabilitako ohe-estalki batzuk “metidos en agua” eta bi zaia txiki (bata urdin iluna, bestea arrea)1163. Testamentu hauetako familia-kideenganako dohaintzetan ageri zaigun banaketa orokorra, gizonezkoak: dirua, arropak eta ondasunak / emakumezkoak: ehunak, ohialak, arropak eta ondasunak, beste hainbat testamentutan ere ageri zaigu. Muga zurrunik ezarri gabe, banaketa batez ere Leintz bailarako eta Oñatiko auzo eta elizateetako eta ermitetako seroren kasuetan da baliagarria, Bergara, Antzuola eta Elgetako hainbat kasutan, eta orokorrean, Debagoiena guztiko hiribilduetako parrokietan, emakumezkoei ere diruzko dohaintzak egitea ohizkoagoa baitzen, nahiz eta aipaturiko banaketarako irizpideak ere, hein batean, presente zeuden. Gauzak horrela, Debagoienean familia1162 1163 GPAH-AHPG 1/3088, 1r-2v. GPAH-AHPG 1/3045, 174r-177r. 562 kideenganako dohaintzak egin izan zituzten 74 seroren arteko 41 (%55'4), gutxi gora behera eta salbuespenezko dohaintza gutxi batzuekin, irizpide orokor hauei egokitzen zaizkiela esan dezakegu1164. Beste 13 kasu, dohaintzak urriak izanagatik -eta kasuren batean beste motiboren bategatik- zalantzakor lez gelditzen bazaizkigu ere, printzipioz, hirizpide berdinen araberako dohaintzekin ageri zaizkigu; hauek batuaz gero beraz, 54 (%72'97) testamentutara helduko ginateke1165. Neurri handi batean orokorturiko joeratzat har genezakeela esango genuke. Dohaintza hauek badauzkate beste ezaugarri nabari batzuk ere, hala nola, ilobenganako dohaintzen nagusitasuna, hauei oheak dohaintzan ematearen ohitura, etab. Baina alderdi hauek sakonago familia-kideei egindako dohaintzei –ez soilik ehun, ohial 1164 Testamentu hauek aipatzera mugatuko gara, kasuistika guztiaren azalpenak ematen hasteak luzeegi joko bailuke; ariketa hori egin nahiko lukeenak hor dauka 11a koadroa (955-983 or.), neuk egin bezala, kasuei bakarkako jarraipena egin ahal izateko. Aipagai ditugun jarraibideak daramatzaten testamentuak, bada, ondorengoak dira: Bergaran: Marina de Jauregui (1556) (GPAH-AHPG 1/0055, 72r-74v), Francisca de Igueribar (1581) (GPAH-AHPG 1/0121, 618r-619v), San Martin ermitako Maria de Iturbe (1605) (GPAH-AHPG 1/0162, 77r-80r), Maria de Mendoza (1650) (GPAH-AHPG 1/0339, 615r-622r) eta Soledadeko Andre Mariaren ermitako Francisca de Barrutia (BUA 01 L/152, 120r-122r); Elgetan: Magdalenaren ospitaleko Marina de Larraguibel (1576) (GPAH-AHPG 1/1853, 187r-188v), Andre Maria parrokiako Maria Ochoa de Marquiegui (1592) (Ibid., 41r-42v), San Adrian eta San Antonio ermitako Domenja de Altube (1599) (Ibid., 38r-41r), ermita bereko Marina de Altube (1603) (Ibid., 215r-218r), Magdalena de Urrojolaegui (1609) (GPAH-AHPG 1/1845, 25r-27v), Magdalenaren ospitaleko Gracia de Sagasta (1637) (GPAH-AHPG 1/1854, 17r-18v) eta Angiozar auzoko Elexamendiko Andre Maria ermitako Catalina de Mendiguchia (1638) (GPAH-AHPG 1/1853, 105r-106v). Antzuolan: Uzarragako San Juan Bataiatzailea parrokiako Marina de Iraeta (1645) (GPAH-AHPG 1/0770, 395r-398v), Maria de Ibarra (1659) (GPAH-AHPG 1/0774, 157r-161r), Maria de Zumaeta (1671) (GPAH-AHPG 1/0783, 1r8v), eta Uzarragako San Juan Bataiatzailea parrokiako Maria de Iturbe (1673) (Ibid., 207r-208v). Arrasaten: Catalina de Abendaño (1590) (GPAH-AHPG 1/2353, 23r-25r), Musakolako San Antolin ermitako Antonia de Osinaga (1603) (GPAH-AHPG 1/2364, 2r-5v), Santa Marina ermitako Teresa de Urisarri (1603) (GPAH-AHPG 1/2353, 251r-258r), Maria Gimenez de Gesalibar (1614) (GPAH-AHPG 1/2366, 95v-96v), Ana de Lara (1623) (GPAH-AHPG 1/2369, 69r-72r), Gesalibarreko Santa Ageda parrokia eta ospizioko Maria Perez de Bengoa (1625) (GPAH-AHPG 1/2370, 85r-86v), Francisca de Gabiria (1639) (GPAH-AHPG 1/2391, 44r-46v) eta Ana de Ayesta (1664) (GPAH-AHPG 1/2402, 97r98v). Aretxabaletan: Maria Ruiz de Araoz y Durana (1629) (GPAH-AHPG 1/0865, 35r-36r) eta Catalina de Bengoa (1634) (GPAH-AHPG 1/0872, 148r-150r). Eskoriatzan: hiribilduko San Pedro parrokiako Maria Lopez de Espilla (1594) (GPAH-AHPG 1/0862, 16r-18v), Mendiola elizateko San Juan Bataiatzailea parrokiako Domenja de Zubia (1622) (GPAH-AHPG 1/0865, 31r-34v) eta Gellao elizateko Andre Maria parrokiako Ana de Echabe (1674) (GPAH-AHPG 1/0889, 25r-26r). Leintz Gatzagan: Dorletako Andre Maria santutegiko Teresa de Marquiegui (1746) (LGUA 331.3, 11r-14r). Oñatin, azaldu berri ditugun bi kasuez gain: San Martin ermitako Ines de Bidania (1554) (GPAH-AHPG 1/2857, 14v17v), Zañartu auzoko San Julian ermitako Francisca de Estrada Basauri (1599) (GPAH-AHPG 1/3051, 134r-135v), Narria auzoko San Lorentzo ermitako Osana de Villar (1670) (GPAH-AHPG 1/3195, 123r126v), Olabarrieta auzoko San Kristobal ermitako Mari Asencio de Umeres (1676) (GPAH-AHPG 1/3205, 272r-272v), Narria auzoko San Lorentzo ermitako Catalina de Gallastegui (1678) (GPAH-AHPG 1/3206, 55r-56r), San Antonio Abad edo San Anton ermitako Magdalena de Galarraga (1705) (GPAHAHPG 1/3223, 167r-169r), San Juan ermitako Antonia de Idigoras (1711) (GPAH-AHPG 1/3247, 683r684r), Catalina de Villar (1738) (GPAH-AHPG 1/3293, 378r-379v) eta San Migel parrokiako Ana Catalina de Inza (1751) (GPAH-AHPG 1/3358, 525r-528v). 1165 Bergaran: San Pedro parrokiako Magdalena de Oruesagasti (1610) (GPAH-AHPG 1/0196, 422r424v), Santa Marina parrokiako Catalina de Sarralde (1628) (GPAH-AHPG 1/0258, 116r-122v), San Pedro parrokiako Maria de Aguirre (1631) (GPAH-AHPG 1/0286, 5r-6v), Maria de Izaguirre (1631) (GPAH-AHPG 1/0236, 158r-163r), Gracia de Zabala (Santa Marina parrokiakoa?) (1650) (GPAH-AHPG 1/0339, 333r-338v) eta San Pedro parrokiako Gertrudis de Recalde (1741) (GPAH-AHPG 1/0546, 191r192v). Antzuolan: Ana de Benitua (1642) (GPAH-AHPG 1/0769, 324r-325v) eta Marina de Oxirondo (1661) (GPAH-AHPG 1/0774, 103r-104v). Arrasaten: Catalina de Otalora (1570) (GPAH-AHPG 1/2341, 77r-78v), San Balero ermitako Maria de Insaurbe (Ibid., 58r-60v) eta Udala auzoko San Esteban parrokiako Catalina de Huruburu (1610) (GPAH-AHPG 1/2361, 56 bis eta hurr.). Oñatin: San Migel parrokiako Maria de Umeres (1694) (GPAH-AHPG 1/3211, 498r-498v) eta Bidaurretako komentuko 563 eta arropatan eginikoei– eskainiko diegun kapituluan azalduko ditugu, testuinguru orokorrago batean hobeto ulertzen diren fenomenoak baitira. Azkenik jasotzaile nagusien hirugarren talde bezala aipatu duguna daukagu: familia baitako emakumeez gain, bestelako emakumeak eta serorak ere agertu ohi dira ehun, ohial eta arropen dohaintzen jasotzaile gisa. Hauen inguruko aktibitateak agertzen dizkiguten testamentuen laginaren baitan, familiaz kanpoko emakumeek jasotako dohaintzarik gehienetan izan ziren -bestelako ondasunekin batera izanda ere- ehunak, ohialak edo arropak presente1166, eta hala ez zenean, oheak eta kutxak izan ziren gehien emandakoak1167. Familiaz kanpoko emakumeei diruzko -eta bitxien- dohaintzak egitearen -salbuespenezko- kasu urriak bost seroren testamentuetan baino ez ditugu aurkitu; bana Bergaran eta Arrasaten, eta hiru Oñatin1168. Hau da, emakume hauei egindako dohaintzek, familia-kideekiko dohaintzen banaketari buruz azaldu ditugun irizpide orokorrak berresten dizkigute, generoen araberako ondasunen banaketari -jarlekuen zerbitzuetako- Francisca de Lizarralde (1761) (GPAH-AHPG 1/3342, 60r-62r). 1166 Bergaran: Francisca de Igueribarrek (1581) Marina de Barrutiari eta Joaniça "que bibe en Yturroçaga"-ri egindako dohaintzak, eta Francisca de Barrutiak (Soledadeko Andre Maria ermita, 1742) Josefa de Lascuraini egindakoa. Elgetan: Marina de Larraguibelek (Magdalenaren ospitalea, 1576) "Joanacho"-ri, Maria Ochoa de Marquieguik (Andre Maria parrokia, 1592) Francisca de Sustaizari, Marina Urtiz de Izaguirreri, "[Chome?]na hija de Maria Perez de Albiztegui"-ri eta Mari Asenci de Gongaetari, eta Domenja de Altubek (San Adrian eta San Antonio ermita, 1599) Mari Santuru de Galarraga eta Maria Perez de Olayeta alargunei egindakoak. Antzuolan: Maria de Iraetak (Uzarragako San Juan Bataiatzailea parrokia, 1645) Catalina Joaniz de Arangureni, Maria de Ibarrak (1659) "a la hija mayor de Francisco [de] Venitua y de Clara Martinez de Ynurrigarro Yriarte", eta Maria de Zumaetak (1671) Magdalena de Madariaga Arizagari eta Maria "hija maior de Juan Bauptista de Zumaeta y Maria Perez de Eguren su muger hermitanos en la Antigua [de] esta villa" egindakoak. Arrasaten: Antonia de Osinagak (Musakola, San Antolin ermita, 1603) Perixco [?] de Resustari eta ""la sobrina de Juan de Oro Galarraga Vicario Josepha"-ri, Teresa de Urisarrik (Santa Marina ermita, 1603) Isabela de Caraari, Arrosco de Mitarteri, Maria Saez "hija del doctor Martin Ochoa de Alua"-ri, Isabela de Celaari, Clara de Oriari eta "Miquelica"-ri, Maria Gimenez de Gesalibarrek (1614) Mari [???] de Bolibarri, Francisca de Uriarteri -eta bere senar Domingo de Galarragari- eta Mari San Juan de Plazari, Ana de Larak (1623) Mari Bañez de Jaureguiri eta "Mari Andre y Arroscho" bere alabei, eta Ana de Jauregui eta Maria de [Asube?]-ri, Francisca de Gabiriak (1639) Marina "la que biue en las cassas de Errun[?] que estan delante del ospital"-i, "[Bauba?] la que biue en la calle de San Agustin"-i eta Catalina de Ugalderi, Ana de Ayestak (1664) Maria Trinida de Gogendiri, [Palomica?] de Elexalderi, Juliana de Santa Mariari, "la muger de Domingo de Aranoa"-ri, "la muger de Juan de Elorriaga"-ri eta honen alabari, eta Mariana de Goxendiri egindakoak. Aretxabaletan: Catalina de Bengoak (1634) Catalina de Manriqueri egindakoa. Eskoriatzan: Maria Lopez de Espillak (San Pedro parrokia, 1594) Joana de Axperi eta Marina de Alzarteri, Domenja de Zubiak (Mendiola, San Juan Bataiatzailea parrokia, 1622) Ana de Marzanari, Maria Lopez de Mendiolari, Catalina izeneko Domingo de Mendiolaren eta Ana de Marzanaren alabari eta Maria Ruiz de Orori egindakoak. Oñatin: Maria de Villarrek (Narria, San Lorentzo ermita, 1629) Ursola de Uarcalderi, eta Catalina de Gallasteguik (Narria, San Lorentzo ermita, 1678) Joana de Elorzari, Mari Estibariz de Amezquetari, Catalina de Arrazolari eta Miguel de Gallasteguiren emazteari egindakoak. Erreferentzia dokumentaletarako, bai oinpeko nota honetan eta baita ondorengo bietan ere, honen aurreko bi oinpeko notak kontsultatu litezke, edo zuzenean 9. koadroa, 935-939 or. 1167 Bergaran: Maria de Iturbek (San Martin ermita, 1605) Joan [Saez?] de Ascarrunzen alabari, Catalina de Sarraldek (Santa Marina parrokia, 1628) Mariana de Gorostolari ("doña"), eta Gracia de Zabalak (Santa Marina parrokia?, 1650) Magdalena de Gorostolari ("doña") egindakoak. Arrasaten: Catalina de Abendañok (1590) Marian de Oquendori, Antonia de Osinagak (Musakola, San Antolin ermita, 1603) Maria [Cocho?] de Araizi, Maria Gimenez de Gesalibarrek (1614) Elena de Galarragari, eta Ana de Larak (1623) Maria Andres, Domingo de Jauregui kapitainaren alabari egindakoak. Oñatin: Ana Catalina de Inzak (San Migel parrokia, 1751) Josefa Joaquina de Aguirreri egindakoa. 1168 Marina de Moyugoitiak (Bergara, San Lorentzo ermita, 1574) Francisca de Zabalari, Ana de Ayestak (Arrasate, 1664) Josefa de Irigoieni, Ines de Bidaniak (Oñati, San Martin ermita, 1554) Mari Martin "la de Urrexola"-ri eta Domenja [Perez Açuecos?]-i, Mari Asencio de Umeresek (Oñati, Olabarrieta, San Kristobal ermita, 1676) Marina de Anduagari, eta Maria Gabriela de Sarraoak (Oñati, San Migel parrokia, 1784) Josefa de Bergara Jaureguiri, Maria Vicenta de Adurriagari, Maria Bernarda de Arizabaletari eta Nicolasa de Echabarriri egindakoak dira. 564 dagokionean. Ikus ditzagun erlazio hauetan sakontzeko parada ematen diguten kasuren batzuk, adibide gisa. Informaziorik gehien Eskoriatzako bi seroren testamentuek azaltzen digute. Lehena hiribilduko San Pedro parrokiako Maria Lopez de Espillaren 1594koa dugu; bertan, bere ahizpei egindako arropen dohaintzez gain, Joana de Axperi eta Marina de Alzarteri egindako arropa dohaintzak ageri zaizkigu (hurrenez hurren, kapa zahar bat eta seroraren hiru zaietariko bat), eta hauekin bat, baita “Joana e Ysabel beatas mis compañeras” zirenei egindako beste zenbait ere. Joanari kapa motz bat eta Isabeli txamarra bat eman zizkien, eta horrez gain, bakoitzari “cada sendos cobertores de camas / es a saber sendas sabanas y sendos cobertores de plumyon y cabeçal y sendos paños de sobre los tocados”1169. Mendiola auzoko San Juan Bataiatzailea parrokiako Domenja de Zubiak berriz, emakumezko familia-kideei emandako hainbat ehun eta ohialez gain, beste zenbait emakumeri ere egin zizkien joskintzarako materialen dohaintzak: Ana de Marzanari (“muger de Domingo de Mendiola”) 4 kana “de lienço bueno de la tierra estrecho sin entrar en agoa”, honen alaba Maria Lopez de Mendiolari (“donzella”) 4 kana “de lienço de esta tierra de estopa sin meter en agoa”, beste alaba Catalinari 3 kana “de estopa sin entrar en agoa” eta kutxa txiki bat bere giltzarekin, eta Maria Ruiz de Orori (“muger de Pedro de Vgalde”) serorak josteko prest utzita zeukan hari baten 3 kana1170. Azaldu dugunez eta adibide hauetan ikus litekeenez, seroren dohaintzen bidez agertzen zaigun gertuko emakumezkoen eta lagunen testuinguruaren baitan ez dirudi diru askorik maneiatzen zenik. Dohaintza hauen arteko beste atal garrantzitsu bat, espezifikoki seroren erlazioak agertzen dizkigutenek osatzen dute. Dohaintza hauek, orokorrean, aipatu berri ditugun hirizpideak jarraitzen badituzte ere, diruzko dohaintzei dagokienean, hein bateraino, serorak salbuespenezko egoeran egon zitezkeen. Familia-kideak ez ziren emakumeen artetik, diruzko dohaintza gehien jasotzen zituztenak baitziren, izan ere. Baina alderdi hauen berri tenpluetako zerbitzariei egindako dohaintzen inguruko azpiatalean helduko diegu xehetasunez, eta hemen esan berri dugunaren berri ematera mugatuko gara, aspektu guztiak ikuspegi egokian hautemateko beharrezko dugulako1171. Dohaintza hauek, azken finean, ehun, ohial eta arropatan gorderiko aberastasunen inguruan emakumeen artean izaten ziren harreman pertsonalen eta komertzialen berri ematen digute. Batez ere gizonezkoen eskutan izan ohi zen diruaren ekonomiaz beste, ehunek, ohialek eta arropek trukerako eta mailegurako oinarri ekonomiko bat osatzen zuten emakumezkoen artean. Eta serorek, testuinguru horretan, emakumeek ehun, ohial eta arropatan zeuzkaten ondasunak diru likidora bihurtzeko gaitasuna zeukaten, maileguen eta bahien bidez. Harreman guzti hauen berri, jada azalduak ditugun datuez gain, seroren maileguen zordun ziren emakumeek –eta beste serorek– segurantza lez emandako bahiek ere ematen digute. Batez ere hiribilduetako seroren kasuan, serorek dirutan emana zien maileguaren segurantza, kasuen gehiengoan, emakumeek ehunen, ohialen eta arropen bidez ematen zuten. Bahiaren ematea adierazteko espresioa bera ere, zerbait “en prendas” ematearena, bere kabuz nahiko esanguratsua dugu segurantzarako bahi hauetan ehunek, ohialek eta arropek zeukaten garrantzia ulertzera emateko, eta tankera honetako bahiekin eskatutako maileguekin osatu dugun 2 koadroko (877-878 or.) maileguen jasotzaileei begiratu bat ematea aski dugu, hauen arteko emakumeen nagusitasuna ohartzeko. Baina ez gara honetan luzatuko, bahien berri zabalago, mailegutzari buruzko -jarraian datorren- azpiatalean emango baitugu1172. 1169 GPAH-AHPG 1/0862, 16r-18v. GPAH-AHPG 1/0865, 31r-34v. 1171 Ikus VII. 2.1. azpiatala, 679 eta hurr. or. 1172 566 eta hurr. or. 1170 565 Bahitzat emandako materialak eta arropak, azken finean, testuinguru orokorrago baten parte ziren. Azalduz joan garen seroren ehun, ohial eta arropen ekoizpenak eta salerosketek, familiako eta familiaz kanpoko emakumeei egindako dohaintzek eta maileguetan bahitzat nahiz ordainketatzat materialek eta arropek izan zezaketen garrantziak, hauek emakumeen arteko harreman ekonomikoen espazio bat sortzerako orduan zeukaten garrantziaren berri ematen digute. Garaiko ideologiaren arabera ehunak, ohialak eta arropak propioki emakumeen aktibitateen munduari bazegozkion, hauek emakumeen aldetik diruaz aparteko harremanen espazio ekonomiko bat sortzeko erabili izan zirela dirudi. Eta serorek, ikusi ahal izan dugun bezala, maileguen bidez material eta arropatan emakumeek zeukaten kapital hori beharrezkoa zenean diru likidora bihurtzeko gaitasuna izan zezaketen; eurek ere, noski, ateratzen zuten etekinik, eta etekin guzti hauek, beste hainbatekin bat, familia-kideez eta emakumezko lagunen zirkuluez gain, tenpluetan eta bertako zerbitzarien artean ere bazuten eragin nabarmenik. VI. 2.4. Mailegutza Puntu honetara heldurik, seroren artean aktibitate garrantzitsu lez argi eta garbi azaldu zaigun mailegutza aktibitateei tarte luzea eskaini beharrean gaude. Mugitzen ziren testuinguruari begira, egia esan, aktibitate honen garrantzia nahiko ulergarria ere bada. Zeukaten egoera sozial eta erlijioso bereziak, alde batetik askotan (XVI eta XVII. mendeetan, gehienetan) edo alargunak edo ezkongabeak izateak eta beraz gurasoen familiaz besteko lotura pertsonaletatik aske egoteak, eta bestetik, erlijiozko esparruaren barruan hautemanak izateak ematen zien babes sozialak, garaiko beste emakume askoren eskumenetatik kanpo gelditzen ziren aktibitateak egin ahal izatea ahalbidetzen zien. Aro Berriko emakumeen ondasunen administrazioa, adingabeak (orduan 25 urtetik beherakoak) edo ezkongabeak zirenean gurasoen nahiz tutore familiarren onespenaren beharra zutelako, ezkonduak zirenean senarraren onespena behar zutelako, edo komentuan sartuaz gero, bertako buru egiten zuen moja edo administratzailearen baimenaren beharra zutelako, kasurik gehienetan euren eskumenetik kanpo geratu ohi zen. Baina serorak bereziak ziren alor honetan, eta behin kargura sarturik, euren kontu administratu zitzaketen lorturiko ondasunak, eta euren borondatearen araberako dohaintzak, salmentak, lagapenak, etab. egin. Hemen ere badira salbuespenak noski, Leintz-bailaran ikusi ahal izan ditugun testatzeko gaitasuna ukatzen zuten sarrera kontratuak kasu. Baina gehienetan, serorak beraien ondasunen eta hauen administrazioaren jabe ziren. Egia da, halaber, askotan familia boteretsuetako emakumeek, batez ere leinuen buru izatera heldu ziren alargunek, praktikan inoren onespenaren beharrik gabe eraman ohi zituztela etxeko gorabeherak eta negozioak, generoen araberako banaketa sozialaren mugak errespetaturik ere, beraien mater familias paperaren baitan eta familiaren mantenuaren eta gobernu egokiaren izenean, moralitateari eta erlijioari loturiko emakumeen inguruko zenbait arau eta aurreritzi alde batera utziz1173. Baina hauek onarturiko arauari aurre egiteko familiaren baitan zeukaten botereaz baliatu beharrean izaten baziren, seroren egoera sozial eta juridiko bereziak eta hau askotan inguratzen zuen laiko eta erlijiozko arteko indefinizioak, beraien esparrua hein handi batean tutoreen eta familia-kideen eraginetatik kanpo gelditzea eragiten zuen. Eta egoeraz baliatuz pilatu zitzaketen ondasunak ez ziren gutxi; ikusia dugu jada nola tenpluetan betetzen zituzten lanek eurek, askotan, diru kopuru handiak pilatzea ahalbidetzen zien. Mailegutzaren aktibitatea, era berean, pilaturiko diruei etekin 1173 Honen inguruko ikuspegi orokor baterako ikus Oliveri Korta 2009, 541-556 (“Conclusiones: mujer, oeconomía, estamento y provincia” atala). 566 gehiagodun irteera bat ematera bideratzen zen askotan. Jarraian azalduko ditugun zenbait kasutan nabari ikusiko dugu, lortzera hel zitezkeen aberastasunen neurria zenbaterainokoa zen. Aurreko atalean bezalaxe, hemen ere sarreratzat jada Azpiazuk bildu zituen zenbait datu izango ditugu aipagai. Alde batetik, Mutrikuko (Gipuzkoa) Kontzepzioaren eta Santa Agataren ermitako seroraren 1634ko testamentuan aipatu ziren zenbait zentsuren zorren berri eman zigun. Hauek 5 eta 20 dukat bitartekoak ziren, eta zordunek beraien funts-ondasunak, hau da, etxe, baserri, lur eta ustiapenak zerabiltzaten bermetzat. Jarraian ikusiko ditugun kasuetan, behin eta berriro errepikatuko zaigu egoera hau. Bestetik, mailegu hauek sor zitzaketen tentsio sozialekiko oso adierazgarria zaigun kasu baten berri ere eman zigun; hau ere, aurrekoa bezala, Mutrikun kokatua dugu. 1622an, San Kristobal ermitako serorak 40 dukat emanak zizkion maileguan parrokiako apezetariko bati (Juan de Corostolari), eta honek, ordainketarako, "tenía ofreçido de darme en pago los frutos de su medio benefiçio". Baina apeza diru gehiagoren beharrean zegoen antza, eta serorarengana gehiagoren eskean joan zenean, honek ukoa eman zion, aurreko zorra ordaindu artean behintzat. Apezak erantzuna oso modu txarrean hartu zuen, eta bortxakeriz, kolpeka eta ostikadaka hasi zitzaion serorari, ez ziola aurreko zorra ordainduko esanez. Gertakizun hauek medio, serorak apeza justizia zibilaren aurrean salatu zuen (Azpiazu 1995a, 52). Azpiazuk aipatu zizkigun bi kasu hauek, serorek ondasunen eta diruen mailegutzarako baliatu zituzten bi bide nagusiak azaltzen dizkigute: zentsuak, eta propioki diruen eta ondasunen mailegutza zena. Zentsuak, edo hobe esan, zentsu ludigarriak, epetan itzultzeko tratupean ematen ziren diruak ziren, eta kontratu bidez helarazten ziren. Zenbaitetan “salmenta” bezala ere ageri ohi dira zentsu fundazioak, hartzaileak emaleari emaniko diruen truke, azken honek urteroko kopuruaren kobrantza eskubidea saltzen baitzuen. Bertan kopuru printzipala, urteroko kopurua, eta hartzailearen aldetik ziurtasunerako hipotekatzen ziren ondasunak zehazten ziren. Halaber, momenturen batean hartzaileak zentsuaren kopuru osoa ordaindu –ahal eta– nahi bazuen, ordainketa egin, eta zentsua luditu zezakeen. Kopuru handien –eta ez hain handien– kasuan, askotan hartzailearen etxea zen hipotekatzen zena. Honek etxearen gaineko eskubideak momentuz diruen emalearen eskutan gelditzen zela esan nahi zuen, eta hartzaileak zeukan zorra ezin ordaintzekotan, emaleak hipotekaturiko ondasunen gain kobrantza egiteko eskubidea zeukala. Anakronismoagatik, noski, bere ezberdintasunak dituen parekatzea izanagatik ere, funtsean, gaur egun bankuek emandako hipoteken antzerako mailegutza formula zen, baina bankuek beharrean, gizabanakoek emandakoa. Zentsuen fundatzaileen artean, familia eta leinu nagusietako partaideekin bat, erdi-mailako etxe eta baserrietako bizilagunak dira gehien agertzen zaizkigunak, askotan bikote lez fundaturiko zentsuetan, eta nork bere etxea edo/eta baserria hipotekatuz. Hau Aro Berrian zehar erabat ohizkoa izan zen egoera dugu, baserrien eta lurren jabe ziren nekazari eta abeltzainen artean ondorio gogorrak izan zituena, eta hainbat arazo ere sortu izan zituena. Izan ere, diru likidoa eskuratzeko beste modurik ez izanik, egin beharreko gastu garrantzitsuak tarteko zirenean zentsuen fundaziora jotea beste aukerarik ez zuten izan ohi, eta honek, denbora luzera, landa-eremuetako baserriak eta beraien ondasunak hiribilduetako klase nagusietako partaideen eskuetara igarotzea eragin zuen, askotan, zentsuen fundatzaileak zorrak ezin ordaindurik gelditzen baitziren (eta ondorioz, beraien ondasunak erremate judizial bidez zentsuen eta bestelako zorren jasotzaileen artean banatzen ziren). Egoera honek Aro Berriaren hasieratik, baina batez ere XVII. mendeaz geroztik, hainbat arazo sortu zituen: 567 En 1607 el presidente del Consejo de Hacienda dijo en las Cortes que la condena de los censos en el futuro reportaría un ‘universal beneficio y alivio para la labranza y la crianza y comercio en el estado en que está’. En teoría, el censo debía ser un instrumento de crédito que permitiera a los campesinos mejorar sus tenencias, pero existen pruebas suficientes que evidencian, muy al contrario, que su efecto era desfavorable. De entre las muchas cargas que pesaban sobre las espaldas del productor rural, el censo era probablemente la más gravosa y ruinosa, mucho más de lo que pudieron serlo otras cargas frecuentemente citadas, como los impuestos. En general, a los campesinos les era más facil deshacerse de las deudas al fisco (que, en último término, el gobierno solía aplazar), que conseguir una reducción de la deuda legal del censo (considerada como renta de la tierra y como deuda monetaria). Conscientes de que la población rural recurría a los censos porque no existía ninguna otra manera de conseguir capital, los reformadores de comienzos del siglo XVI insistieron en la necesidad de crear fuentes alternativas de financiación. A falta de una banca, reivindicaron la formación en cada localidad de montes de piedad o montepíos, bancos de crédito que podrían adelantar pequeñas sumas a los campesinos (para equipamiento, grano) y que podrían ser reintegradas a cuenta de la cosecha. La idea fue aceptada en un principio por varios políticos (la Junta de Reformación propuso en 1622 la fundación de erarios siguiendo las normativas sugeridas por Oudegherste en 1576), convirtiéndose en un objetivo clave de la Junta de Comercio en 1679 (Kamen 1986, 42) Baina hala ere, jada XVII. mende erdialderako, zentsuen fundazioaren dinamikak eta bestelako krediturik lortzeko ezintasunak lurjabeak gero eta urriagoak eta gero eta lursail gehiagoren jabe izatea eragin zuen. XVI. mendearen bukaera aldean hiribilduetako familia boteretsuek lurrak eurenganatzeko joerari ekin zioten, artisautzak eta urruneko komertzioak izan zuten gainbeherak motibaturik. Zilarrezko ornamentu eta bitxi kopuru handiak pilatzearen praktikaz beste, klase sozial lez zeuzkaten gastuei aurre egiteko diru-iturri segurua zuten lurren jabegoa eta hauen errentak eskuratzea, eta hau, hein handi batean, baserrietako lurjabe txikiei emandako maileguek eta zentsuek hauen artean sortzen zituzten ordaindu ezinezko zorren bidez egin zuten. Honekin bat familia nagusienen arteko ezkontz-politika endogamiko bat praktikatuz, lurren parte handi bat eurenganatzea lortu zuten. Azalpen hauen oinarritzat darabilgun Alberto Santana Ezquerrak honela azaldu zuen prozesu honek Bergaran izan zituen ondorioak: El proceso de concentración fue muy rápido y ya a mediados del siglo XVII se había consolidado una estructura de distribución de la propiedad agrícola en la que el 62% de las explotaciones se encontraban en manos de los propietarios rentistas. Este índice apenas creció a lo largo de la centuria siguiente, pero sin embargo se redujo sustancialmente el número de familias que participaban en el reparto de beneficios del arrendamiento de caseríos. En 1808, cuando los objetivos de la estrategia de polarización estaban sobradamente cumplidos, un pequeño grupo de siete personajes se había hecho con el control de 73 de los 248 caseríos existentes en el término de las parroquias de San Pedro y Santa Marina. La lista de quienes integraban la oligarquía agraria local apenas encierra sorpresas; está encabezada por la viuda de Monzón y Vicente Eulate, propietarios de 15 caseríos respectivamente, seguidos por el Conde del Valle, Hipólito de Barroeta y Francisco de Moya, los tres con 10 en su haber, más la casa de Arrese con 7 y la de Urdangarín con 6 (Zenbaiten artean 1994, 45-46) Prozesu guzti hau gauzatzen ari zela aintzat harturik, ulergarria da, esate baterako, jarraian hizpide izango ditugun Maria de Izaguirre edo Magdalena de Castillo bezalako serorek baserriak eta etxeak familia-kideen esku uzteko zentsuekiko hartu zituzten erabakiak izan ziren bezalakoak izatea. Bi kasuetan, modu batera edo bestera (oinordekotza bidez, erosketa bidez) seroren eskutara iritsitako etxeak (bata hiribilduko etxea, bestea baserria) familia-kide batzuei eman zitzaizkien dohaintzan, baina seroren euren alde fundaturiko zentsuen ordainketaren beharrarekin. Horrela, serorek etxearen 568 gaineko zentsuen kontrola hartzen zuten, beste zentsuren baten fundazioa ekidinez; bestela esanda: etxeak beste zentsu-emaleren edo mailegatzaileren baten eskutan erortzeko arriskua ekiditen zuten. Era berean, bi kasuetan, etxearen gain zegoen zentsuaren zorrak etxera itzultzen bukatu zuen. Azken finean, orduan ere, egindako tratuetarako diru beharra edo diru likido beharra zegoenean, hau gordetzen zuten haiengana joan ohi ziren noski, mailegaturiko diruen eske; eta hauen artean serorak ere izan ohi ziren, batez ere hiribilduetakoak. Diruen mailegutza beraz, esan bezala, zentsuen bidez egin zitekeen, baina ez zen formula bakarra; besterik gabe, ordainketa egitearen promesa idatziz jasotzen zuten dokumentuen bidez ere egiten zen: betekizunak. Bertan ordainketa epe bat ezartzen zen, maileguan emandako kopuru osoa itzultzeko. Eta noski, zentsuez eta betekizunez bestalde, izan ziren beste hainbat mailegu ere, kopuru xumeagoak izanik, idatzizko tratu bidez egiten ez zirenak. Mailegu txiki hauen berri, batez ere, testamentuek ematen digute. Serorek alor honetan garatu zituzten aktibitateei gainbegiratua emateko beraz, ikerketa ziotarako, zentsuak eta bestelako maileguak banatu ditugu. Hein bateraino, zentsuek betetzen zuten funtzioa ez baitzen gainontzeko maileguen berbera ere. Baserrien, etxeen, lursailen, ondasunen eta are parrokien eta udalen aurka ere serorek izan zituzten zentsuak, denbora luzeetarako aldiroko dirua suposatzen zuten heinean, hainbat ziotarako balio zezaketen. Gutxieneko ziurtasun bat eman zezakeen diru-sarrera konstante lez, dohaintzan eman zitekeen, familia-kideren baten sostengurako, edo jatorrizko etxearen ondasunak bermatzeko, edo norbere heriotzaren ostean arimaren aldeko mezak egiteko. Kopuru printzipalaz edo zentsuaren finikitorako falta zenaz baliatu beharra suertatuaz gero, hau erosiko zukeen norbait aurkitu eta diruak honengandik jaso zitezkeen. Salmenta bidez, zorrak ere kitatu zitezkeen. Edo ondasunak erosteko beraietaz baliatu. Posibilitate guzti hauek ziren, eta baita besteren batzuk ere, serorek zentsuen bidez euren esku izan zituztenak. Areago, batzuren batzuk, zeuzkaten zentsuen eta hauetako dirutzei erreparatuaz gero, “zentsuetan espezializatu zirela” ere esan ahal izango litzateke. Zentsuak kopuru jakin batzuez gorako maileguak izan ohi ziren, baina honekin bat, eta mailegaturiko kopuruen dibertsitate handiago batekin, epe jakin baten mugarekin edo zehazturiko mugarik gabe itzultzeko diruen maileguak ohizkoagoak izan ziren, eta batzuetan, batez ere ermitetako seroren artean, mailegurako erabili zuten bide bakarra izan zen. Kapitulu hau osatzeko erabili ditugun iturriak bi taldetan banatu litezke: alde batetik, 99 seroren testamentuen oinarrizko laginetik, zentsuak eta maileguak eman zituzten serorak 61 izan ziren; hauetatik bilduriko informazioa 3.a. koadroan (879-912 or.) antolatu dugu, eta hau eta honen emaitzei dagokien 3.b. koadroa (913-916 or.), hainbat azalpenetarako eta analisi estatistikotarako baliatuko ditugu. Beste aldetik, batez ere zentsuei dagokienean, hauen emateei, salmentei, luditzeei, eta bestelako mugimendu ekonomikoei buruzko dokumentazioa aski ugaria dugu, eta azaldu izan dugunez, 35 seroraren inguruko dokumentuei egin diegun gertuagoko jarraipenean, hainbat dokumentu tankera honetakoak ditugu. Testamentuetatik jaso litekeen ikuspegi estatikoaz aparte, beraz, urteetan zehar serorek zentsu eta maileguetaz baliatzeko zeuzkaten moduei ere egingo diegu gainbegiratua, beti ere, zenbait serora jakinen kasuei erreparatuz, eta jarraipen ertsiagoak eginez. 99 seroren testamentuen laginaren baitan zentsuak eta maileguak eman zituzten 61 kasuak, banaketa espazialari dagokionean, nahiko ekilibratuak ageri zaizkigu. Bergara, Elgeta eta Antzuolako espazioko 53 testamentuetatik (99 testamentuko lagin osoarekiko, nabaria denez, ia kopuruaren portzentai berbera, %53'53, ondoren aipatuko 569 ditugun lagin osoari buruzko datu guztietan bezala) 36tan azaltzen zaizkigu; 61en arteko %59'01. Leintz bailaran aldiz, testamentu guztiak 25en kopurura heltzen zaizkigu, eta zentsuak eta maileguak aipatu izandakoak 15 izan ziren; hau da, azken hauen kopuru osoaren %24'59. Testamentuen lagin osoaren eta zentsuak eta maileguak zeuzkatenen arteko espazioen araberako korrespondentzia Bergarak, Elgetak eta Antzuolak osaturiko espazioan eta Leintz bailaran nahiko ertsia badugu, Oñatin, bertako 22 seroren testamentuetariko 10etan baino ez zaizkigu aipatzen; hau da, 61en %16'39an, beste espazioetan baino korrespondentzia neurri bajuxeagoan. Beste hitzetan esanda: espazioen arabera eskuratu ahal izan ditugun testamentuen kopuruaren eta hauen baitan zentsuak eta maileguak eman zituztenen arteko koerlazioa aski gertukoa dugu, eta honek zera esan nahi du: espazio bakoitzeko seroren kopuru osoekiko, zentsuak eta maileguak eman zituztenen proportzioa nahiko parekatua ageri zaigu espazio guztietan; kopuru osoa 99koa dugunez, zentsudun eta mailegudun 61 testamentuek emango liguketen %61'61eko proportzioa Debagoienako herri guztietarako zentsu eta maileguak eman zituzten seroren proportzio adierazgarritzat har genezake, Oñatirako neurria zertxobait jeitsiz. Beraz, eskuraturiko testamentuen kopurua bertan handiena izanik Bergarako, Elgetako eta Antzuolako seroren kasu eta adibideak ugarienak izango badira ere, honek ez gaitu zentsu eta mailegu gehien bertan ematen zenik pentsatzera eraman behar, ez behintzat, seroren kopuruarekiko mantentzen den proportzioaz beraz haratago. Baina apreziazio hauek beste zenbait zehaztapen ere behar dituzte. Izan ere, herrien mailara jeitsiz, itxura ekilibratu hau Bergara, Elgeta eta Antzuolari dagokion espaziokoetan baino ez da hain fidel mantentzen; Leintz bailaran, batez ere Arrasateko (denera 13 -Debagoieneko guztiekiko %13'13-, zentsu eta mailegudunak 10, %16'39) eta Leintz Gatzagako (denera 4 -guztiekiko %4'4-, zentsu eta mailegudunak 3, %4'91) seroren artean, zentsu eta mailegudunen presentzia beste herriekiko proportzionalki handiagoa zen, Aretxabaletan eta Eskoriatzan aldiz, bakoitzeko serora bakarrarekin, aktibitate hauetara dedikaturiko seroren proportzioa nabari jeisten delarik (hurrenez hurren, denera 4 eta 3 serora, zentsu eta mailegudunak bakoitzean 1, alegia, bakoitzeko 61en %1'63). Beraz: zentsuak eta maileguak emateko ohitura nahiko uniformeki banatua zegoen Debagoienean bertako espazio ezberdinetako seroren artean (%61'61eko proportzioan), baina Bergaran, Elgetan, Antzuolan, Arrasaten eta Leintz Gatzagan gehixeago, Aretxabaletan, Eskoriatzan eta Oñatin baino. Testamentuetako informazioa biltzerako orduan koadro bakarrean mailegu arruntekin bat zentsuak ere baitaratzeko erabakia hartu dut, batez ere, zentsuak eurak ere, finean, ezaugarri espezifiko jakin batzuk zituzten maileguak izanik, serorak maileguan ematera hel zitezkeen kopuru osatuagoen berri jaso baitezakegu. Gainera, erlazio sozial eta ekonomiko hauek eratzen ziren moduaren eta inplikatzen zuten jendearen analisia egiterako orduan, mailegu arruntak eta zentsuak banatzea zentzugabea litzateke, lortu nahiko genukeen ikuspegi orokorraren hautemapena oztopatu eta murrizteko baino ez bailuke balioko. Eta honek, era berean, maileguen jasotzaileen analisia ere aldrebestuko luke. Koadroan, beraz, alde batetik jasotzaileen araberako banaketa egin dugu, beste aldetik, zentsuen eta maileguen araberako banaketa ere eginez, guztiak, kopuru printzipalekiko proportzioen estatistikekin. Horrez gain, 1650az aurretikoen eta ondorengoen arteko banaketa ere egin dugu, seroren presentzian bezalaxe, hauen mailegutza aktibitateetan XVII. mende hasieratako desagerrarazte saiakeraren ondorioak zertan izan ziren ikusi ahal izateko. Beste behin, esku artean izan dugun laginaren baitako seroren egoerak oso ezberdinak eta anitzak zirela ohartzen dugu; 1 eta 11.039 errealeko muturreko kopuruen bitartean (laginean, noski, maileguak eman zituzten serorak baitaratu ditugunez, batere 570 mailegurik eman ez zutenak ere izan zirela ez da ahaztea komeni), mailegutza aktibitatean jarduteko oso era ezberdinak nabari litezke, aktibitate honen bidez erlazio sozialak josteko oso modu ezberdinak bezalaxe. Esate baterako, eta izan zitezkeen kontrasteak aditzera emateko: aipatu ditugun 11.039 errealak, Arrasateko Maria Lopez de Olazaran serorari (1604) zegozkionak, Arrasateko serorek emanak zeuzkaten 14.027'75 errealen parterik handiena osatzeaz gain, eurak bakarrik Oñatiko eta Elgetako 19 serorek 1554-1784 bitartean eman zituzten kopurura (12.135'5 erreal), edo Antzuolako 8 serorak 1642-1733 bitartean eman zituztenetara (12.200'75 erreal) gerturatzen dira, eta herriak banaka harturik, serora bakar honen zentsuek Oñati, Elgeta, Leintz Gatzaga, Aretxabaleta eta Eskoriatzako serorek eman zituzten mailegu eta zentsuen kopuruak gainditzen dituzte. Beti ere, noski, darabilgun laginaren baitan mugituz. Eta ez da bakarra; hurrengo kopuru handienek ere, Bergarako Maria de Izaguirrek (1631) emanak zeuzkan 6.469 errealek, Magdalena de Castilloren (1612) 5.742 errealek edo Marina Garcia de Oruesagastiren (San Pedro parrokia, 1607) 4.205 erreal eta 1/2-ek ere euren kabuz hainbat herritako seroren mailegu eta zentsuen diruen kopuruak gainditzen dituzte. Era berean, zentsuen edo maileguen erabileraren ohiturekiko, nahiz eta gehien-gehienetan alderantzizkoa gertatu ohi zen, parrokia bateko –Bergarako San Pedroko– serora zen Catalina de Ondarzak emandako 2.358 erreal eta ½-ak, denak ohizko maileguan emanak izan ziren 1174, eta ostera, ermita bateko – Bergarako Aritzetako San Migeleko– serora zen Catalina de Querexazuk eman zituen 1.607 errealak, guztiak zentsutan izan ziren1175. Pausuz pausu analisian sakontzen joateko, lehenik datu orokor batzuk emanaz ekingo diogu. Lagineko 61 serorek (gogoan izan dezagun, ggb., testamentua ezagutzen diegun 99 seroren 2/3-ak) 1554-1784 bitartean emandako 431 zentsuen 83.432 errealek, lehenik eta behin, serora bakoitzak emandako diruen batazbestekoa 1.367'7 errealetan (124 dukat baino gehixeago) kokatzen digute. Kopurua esanguratsua da, eta bere kabuz, aintzat hartzeko gaitasun ekonomiko baten berri ematen digu; neurria ohartzeko, gogoan izan dezagun, esaterako, Catalina de Ondarza serorak Bergarako San Pedro parrokiako seroretxe izango zen Barrenkaleko etxea 100 dukatetan erosi zuela. Alabaina, errealen eta dukaten baloreak ere XVI-XVIII mendeak bitartean hainbat gorabehera izan zituen, eta datu hain orokorrak baloratzerakoan, zuhur ibili beharko genuke. Gorabehera hauez beste, maileguak jasotzaileen sexuaren eta egoera sozial orokorraren arabera banaturik, honako datuak biltzen ditugu: 236 emakumeei (% 54'75), 114 gizonei (% 26'45), 58 bikoteei (senar-emazteak izan edo beste erlazio familiar baten bidezko lotura izan) (% 13'45), 17 etxe eta baserriei (% 3’94) eta 6 indeterminatuei (%1'39) emandakoak izan ziren. Kopuruei dagokienean, guztira emanak zituzten 83.432 errealen (ggb., noski) banaketa aski ekilibratuagoa ageri zaigu: emakumezkoei %35'13 (29.314 erreal), gizonezkoei %27'89 (23.274'25 erreal), bikoteei %22'08 (19.023 erreal) eta etxe eta baserriei %14'27 (11.910'75 erreal)1176. Ikus litekeenez, bikoteei emandakoak eta etxe 1174 GPAH-AHPG 1/0112, 577r-585r. GPAH-AHPG 1/0188, 364r-366r. 1176 Emaitzak biltzeko baliatu dugun banaketak mugaren batzuek ditu, azaldu berri zaigunez, zenbait partida indeterminatutzat gelditzen baitzaizkigu. Hauen artean, pertsonaren identitatea isilpean mantendu nahi zen kasuren batzuez gain, kontzejuak, elizateak eta udalak baitaraturik daude. Zor hauek gizarte talde zabalei dagozkienez, analisietan eta emaitzetan nolabait integratzearren, dagozkien kopuruak emakumezkoendako eta gizonezkoendakoen artean erdiz banatzeari iritzi diot zuzenena; indeterminatu hauen presentzia, azken finean, ez dugu kopurutan hain handia ere, aparteko sailkapen batean kokatzeari ekiteko. Hau hala izanik, noski, erabaki honek emaitzetan daukan islada ere argitu beharrean nago: kontzeju, udala eta elizateak zordun ziren partidak 3 ditugu, eta denera, 2.882 errealeko zorrak zeuzkaten. Kopuru hau beraz, esan bezala, emaitzen banaketan emakumezkoen eta gizonezkoen aldeko kopuruetan erdizka banaturik txertatua dago. 1175 571 eta baserriei emandakoak batuz gero, hauei emandako diru kopurua, eta emakumezkoei eta gizonezkoei emandakoak ggb.ko herenetan banatzen zaizkigu, azken hauek neurri bajuxeagoan geldituz. Hartzaileen kopuruen eta diruen kopuruen arteko aldea nabaria dugu, eta talde bakoitzeko, batazbesteko ezberdinetara heltzen gara. 236 emakumeendako 124'21 errealeko batazbestekoa irtetzen zaigu, 114 gizonezkoendako 204'16 errealekoa, 58 bikoteendako 327'98 errealekoa, eta 17 etxe eta baserriendako, 700'63 errealekoa. Beraz, lehen balorazio bat nabaria dugu: emakumezkoei emandako diruak, termino orokorretan, gehiagoren artean banatzen ziren eta kopuru xumeagoetakoak ziren, gizonezkoei emandakoen kasuetan baino. Hauek batazbeste, ggb. lehenen bi herenak jasotzen bazituzten, bikoteen kasuan batazbestekoa bikoitza eta hirukoitza artean gelditzen zaigu, eta etxe eta baserriei emandakoen batazbestekoak, era berean, azken kopuru hau bikoizten du. Hau, ikusiko dugunez, diruak emanak izan zirenerako xede ezberdinei loturik ere bazegoen; erabilera garbiena bikoteei eta etxe eta baserriei ematen zitzaizkien diruei ematen zitzaiena da: familia-taldearen eta etxe eta baserrien mantenua (obrak, lurren erosketak, doteen emateak, etab.). Gizonezko eta batez ere emakumezko hartzaileek mailegu eta zentsuez egiten zuten erabilerak ostera, jada dibertsitate zabalagoa zeukan, kopuruen euren dibertsitateak berak aditzera ematen duenez. Jasotzaileen araberako banaketa hauetan badira espazioen araberako zenbait ezberdintasun aipagarri. Bergarak, Elgetak eta Antzuolak osaturiko espazioan biltzen zaizkigu Debagoienean mailegutza aktibitatetan jardun zuten seroren gehiengoa, eta halatsu, baita kopuruen parterik handiena ere, emaitza totalaren %46'47. Seroren kopuruekiko emandako batazbestekoetan ere bertakoak ditugu altuenak, 1.596'71 errealetan kokatua, Leintz bailarako 1.354'48 eta Oñatiko 563'3 arrealen aldean. Datuei herrrika erreparatuaz gero ere espazio honetakoetan dauzkagu kopururik altuenak, Arrasaterekin batera, 1.000 errealetik gorako batazbestekoak ematen dituztenak: Bergaran 2.040'97, Antzuolan 1.525'09 eta Arrasaten 1.402'77 erreal. Badira serora konkretuen partida jakinak ere (Bergaran, Elgetan eta Antzuolan), emaitza orokorretan eragina daukatenak; aipagarriak ditugu, esaterako, Magdalena de Castillok (Bergara, 1612) bere ahizpari eta honen senarrari zentsutan emandako 4.400 errealak, hiru herrietan bikoteei emandako diruen parte handi bat osatzen dutenak, edo Maria Ana de Goitia Bereteriok (Antzuola, 1733) bere anai Juan Baptista de Goitia Bereteriori emandako 1.591 errealak eta Francisco Antonio de Irazabali emandako 1.100 errealak, Antzuolako estatistikan gizonen aldeko maileguen estatistika hain altua izateko erantzule ditugun datuak. Eta esanguratsuenak iruditzen zaizkigun hauekin batera, badira kopuru handietako beste zenbait partida ere, estatistiketan neurri ezberdineko eragina daukatenak. Espazio honetako datuetan emakumezkoen eta gizonezkoen alde emandako maileguen kopuruak nahiko parekatuak ageri zaizkigu, gizonen portzentaia altuxeagoarekin (lehenen %30'34aren aldean, bigarrenen %32'42); oso parekatuak ditugu bikoteen eta etxe edo baserrien alde emandakoak ere, eta hemen ere azkenak altuxeago (lehenen %17'97, bigarrenen %19'26). Hiru herrien artean proportzioen zenbait bariazio ematen zaizkigu; diru kopururik handienak eman zituzten espazioa dugun Bergaran emakumezkoen eta gizonezkoen portzentaien aldea handiagoa dugu eta lehenen alde egiten du (hauen %36'01aren aldean, bigarrenen %28'94), eta bikoteen aldekoen portzentaia ere altuxeagoa dugu (%19'32), etxe eta baserrienaren alboan (%15'61). Elgetan eta Antzuolan aldiz, gizonezkoen portzentaiak dezente altuagoak ditugu emakumezkoenen aldean (Elgetan em. %27'2 eta giz. 46'28, eta Antzuolan em. %13'69 eta giz. 36'06); zifra hauek egiten dute azkenik hiru herrietako portzentaietan 572 gizonezkoen aldeko kopuruak handiagoak izatea. Bikoteei, eta etxe eta baserriei dagokienean aldiz, Elgetan bikoteei emandako maileguak baino aurkitzen ez ditugun artean (herriko portzentaietan %26'51 osatuz, nahiko kopuru esanguratsua), Antzuolan bikoteen alde emandako kopuruak ditugu txikienak (%9'13a osatuz), etxeen eta baserrien alde emandako kopuruek aldiz emakumezkoen eta gizonezkoen alde emandako kopuruak ere gainditzen dituztelarik, %41'11ko portzentaia altuarekin. Beraz, Bergaran emakumezkoen eta gizonezkoen alde emandako kopuruek gehiengoa osatzen duten artean (emakumezkoen gehiengoarekin), Elgetan eta Antzuolan gizonezkoen alde emandako kopuruek emakumezkoen eta bikoteen alde emandakoei aldea ateratzen diete; eta etxe eta baserriekiko ostera, Elgetan hauen izenean inongo mailegurik eman ez zen artean, Antzuolan berriz kopururik handienak jaso zituztenak ditugu. Leintz bailarako maileguen eta zentsuen kopuruen portzentaiek hein handi batean Arrasatekoak islatzen dituzte; Aretxabaleta, Eskoriatza eta Leintz Gatzagako seroren testamentuen kopurua oso urria dugu, izan ere (lehen bietan bana, eta hirugarrenean hiru baino ez), eta Arrasateko 10 seroren portzentaiek baldintzatzen dute ikuspegi orokorra. Kopuru txikietako zenbait aldaerez beste, Aretxabaletako Maria Ruiz de Araoz y Duranaren (1629) 400 dukateko zentsua dugu Arrasateko emaitzetatik Leintz bailarakoetarako aldaera esanguratsuren bat eragiten duen bakarra. Zentsu honek eragiten du emakumezkoen aldeko mailegu eta zentsuen kopuruak Arrasateko %35'4tik Leintz bailarako %50'49ra iragatea, eta bikoteen aldekoen kopuruek aldiz, Arrasateko %49'66tik Leintz bailarako %34'54ra jeitsiera izatea. Arrasateko bikoteen aldeko mailegu eta zentsuen kopuruen portzentaia altua, bestalde, 1.003 dukatetik gora zentsutan emanak zeuzkan -eta beraz, mailegutzan eskarmentu handia zeukan- Maria Lopez de Olazaranen (1604) kasuak baldintzatua dugu; bikoteen alde Arrasaten emandako kopuruaren parterik handiena, ia guztia, serora honen zentsuei dagokie. Baina partidarik gehienetan zorduntzat senar-emazteak ageri bazaizkigu ere, bagaude hau aipatzeko modu hutsa ez ote genukeen, eta mailegu hauek etxe edo baserriei emandakotzat ere hartu ahal izango ez ote liratekeen. Kasuren batean bikote zorduna andere batek eta bere suiak osatua izateak, edo etxeko -izkribau- jaunarekin batera "su muger e hijos" aipatu izanak, nukleo familiarretan pentsatzera garamatza. Berez, etxekotzat interpretatu dugun azken partida honek eta esplizituki "los de la cassa de Santa Maria" bezala aipatu zirenen beste 2 erreal eta 3/4-eko partida batek baino ez digute osatzen Arrasaten etxe eta baserriei dagokien kopurua; eta horrek bertan ohizkoena, etxe edo baserriak beharrean, zorduntzat bikoteak aipatzea zela berresten digu. Guzti honen arabera, bikoteen alde maileguak edo zentsuak ematearen ohitura ez genuke ziurrenez azkarregi herriko seroren ohituren joeratzat hartu beharko, zordunak aipatzeko ohizko modutzat baino. Edozein kasutan, eta sortzen zaizkigun zalantzak garbi utzirik; gizonezkoen aldekoetan (Arrasateko %12'16, Leintz bailarako %11'59) eta etxe edo baserrien aldekoetan (Arrasateko %2'76, Leintz bailarako %3'31) ez da bariazio handirik ematen, eta beraz, aipaturiko zentsuak eragindako emakumezkoen aldeko eta bikoteen aldeko kopuruen alderanzketa baino ez zaigu aipagarri. Ezen gizonezkoen eta etxe eta baserrien aldeko kopuruak, ikus litekeenez, ez ziren osotasunaren %15a osatzera heltzen. Ohar litekeenez, Maria Ruiz de Araoz y Duranaren (1624) 400 dukateko zentsua portzentaien artetik kanporatuko bagenu, bikoteen aldeko kopuruak nagusi izango ziratekeen, emakumezkoen aldekoak ere kopuru altuetan mantenduta; alabaina, bikoteen aldeko mailegu eta zentsuen kopurua ere hein handi batean Maria Lopez de Olazaranen (1604) zentsuek puztua dagoenez, eta hauek etxe eta baserrien ordezkaritzat hartu beharko genituzkeela dirudienez, Leintz bailarako mailegu eta zentsuen ikuspegi orokorra honakoa genuke: Leintz bailarako serora maileguemaleek mailegu eta zentsurik gehienak eta hauen kopuru nagusiak emakumezkoen eta 573 bikoteen eta hauek adieraziriko familien artean banatzen zituzten, nahiz eta zordun hauei dagozkien datuak, batez ere bikoteei dagozkienak, kasu konkretu batzuek puzturik ageri zaizkigun; gizonezkoen aldeko kopuruak aldiz, alde esanguratsu batera agertzen zaizkigu. Oñatin, azkenik, emandako kopuruen artean etxe eta baserriei zegokien %5'64az besteko kopurua, emakumezkoen, gizonezkoen eta bikoteen artean nahiko ekitatiboki banatua ageri zaigu, gizonezkoen aldekoa, besteen aldean altuxeagoak izanik (em.: %28'63; giz.: %36'03; eta bik.: %29'68). Alabaina, hemen ere osatzen zaizkigun estatistikak serora konkretu baten zenbait mailegu eta zentsuk baldintzatzen dituzte. Emakumezkoen aldeko kopuruen eta bikoteen aldekoen parte handi bat Maria Lopez de Estrañok emandako mailegu eta zentsuei dagozkie: Bidaurretako komentuan moja sartua zegoen bere amaren alde eman zituen 1.257 errealak, eta bi bikoteri zegozkien zentsutan emandako 1.100 errealak. Oñatiko seroren aldetik emandako maileguen artean kopururik handienetarikoak ditugun hauek estatistikatik salbuespentzat kanporatuaz gero, batazbestekoek nabariago egiten digute gizonezkoen alde (%60tik gora), nahiz eta emakumezkoak eta bikoteak bestela ere presente leudekeen. Hortaz, Oñatiko serorek emandako mailegu eta zentsuetan gizonezkoen presentzia nabarmentzekoa genuke bestelakoen aldean, nahiz eta aipaturiko partidek gizonezkoen, emakumezkoen eta bikoteen arteko portzentaiak berdintzera jotea eragiten duten. Jasotzaileen arteko banaketaz gain, beste alderdi deigarri bat, zentsutan eman ziren diruen eta mailegu hutsean eman zirenen arteko kopuruen antzekotasuna da. Zentsutan %55'05a eman zen (45.934 erreal), eta mailegutan berriz, %44'94a (37.498 erreal). Itxurazko antzekotasun honek baina, ezberdintasun handiak ere ezkutatzen ditu. Lehenik eta behin, espazioen araberako ezberdintasunak ditugu; bestelako parametroekin gertatu bezala eta lojikoa ere badenez, testamentuen kopururik handiena bildu ahal izan dugun Bergarak, Elgetak eta Antzuolak osatutako espazioak Debagoieneko datu orokorrekiko antzerakoenak ematen dizkigu, portzentaiak alderanzten bazaizkigu ere: zentsutan %46'46a eman zen, mailegu arruntetan emandako %53'53aren alboan. Eta espazio honek ggb.ko erdibidea ematen badigu, Leintz bailarako datuak eta Oñatikoak aurkako joeren adierazle ditugu. Leintz bailaran, ohartarazi dugunez, Arrasateko serorek osatzen digute gehiengoa, eta hauek azaltzen duten zentsuen aldeko joera, gainera, Aretxabaletako eta Leintz Gatzagako seroren kasuek areagotu egiten dute; Leintz bailaran diru gehienak zentsutan eman izan zituzten, %87'01a, mailegu arruntetan emandako %12'98aren aurrean. Oñatin ostera alderantzizko joerarekin egiten dugu topo; zentsutan emandako diruek %27'44a baino ez zuten osatzen, %72'55eko gehiengoa mailegu arruntetan eman zelarik. Bi joera hauen artean, eta Bergara, Elgeta eta Antzuolak osaturiko espazioak erdibide nagusi eginik, beraz, Debagoieneko seroren testamentuetan mailegutzarako diruak banatzeko moduak zentsuen eta mailegu arrunten artean nahiko parekatuak gelditzen zaizkigu, zentsutan emandakoen portzentaia altuxeagoarekin bada ere. Baina espazioen araberako ezberdintasunez beste, emakumezkoen, gizonezkoen, bikoteen eta etxe eta baserrien artean zentsuak eta maileguak nola banatu ziren erreparatuaz gero, ohitura desberdinen jarraipena ere ohartu liteke. Aipatu dugu nola emakumezko jasotzaileak ugariagoak ditugun, eta mailegu txikien jasotzaileen artean hauek gehiengoa osatzen zuten. Hau zentsu eta mailegu arrunten arteko banaketan zeharo nabaria dugu, gizonezkoen eta beste sailkapenekiko konparazioaren baitan. Debagoiena mailako daturik orokorrenetara mugatzea aski izango dugu joera hauen berri emateko (xehetasun gehiagoren bila joan nahiko lukeenak hor dauka 3.a. koadroa -879-912 or.- seroren kasu konkretuen gain arakatu eta azalduko dugun egoera 574 kontrastatzeko). Mailegutan emakumeen alde eman ziren diruen %18'51a baino ez zen zentsutan emana izan, mailegu arruntetan eman zitzaizkien diruen %81'48aren aldean. Oso bestelakoa dugu gizonezkoen aldeko diruen banaketa; zentsutan %56'29a eman zitzaien, eta mailegu arruntetan berriz, %43'7a. Zentsutan emandako diruen nagusitasuna nabariagoa da bikoteei, nahiz etxe eta baserriei emandako diruei erreparatzean. Bikoteei emandako diruen %77'44a eman zen zentsutan, mailegu arruntetan emandako %22'55aren aldean; eta etxe eta baserrien kasuan, %62'61a eman zitzaien zentsutan, mailegu arruntetan emandako %37'38aren aldean. Datu hauek joera orokor batzuen agergarri ditugu, noski. Emakumeen aldeko diruen artean mailegu arruntetan emandakoak ziren nagusi, xede ezberdinetarako emandako kopuruen dibertsitate zabal bat delako estatistikan isladatzen zaiguna; emakumeen arteko maila sozial eta ekonomiko ezberdinen espektro zabal baten sostengua eta laguntza osatzen zuten seroren maileguek. Gizonezkoen kasuan aldiz, eta areago bikoteen eta etxe eta baserrien kasuetan, emandako diruen xedeak gehiagotan joten du leinu edo familia baten eta hauen oinarri sozioekonomiko ziren etxe eta baserrien sostengura, eta hargatik, ohizkoagoak ditugu zentsutan emandako diru kopuru esanguratsuen partidak, mailegutan emandako kopuru xumeagoen partiden alboan. Baina noski, serorei buruzko alderdi ezberdinei erreparatzean behin eta berriro ohartaraziz goazenez, hauek joera orokorrak lirateke, eta hauez kanpoko kasu konkretuak erraz aurki litezke seroren banakako jarraipena eginaz gero. Ohitura eta joera orokor hauez gain, ezarri ditugun bitarte kronologikoen artean ere ezberdintasun nabariak daude. 99 testamentuko lagin osoarekin gertatu bezala, zentsu eta maileguen emale izan ziren 61 seroren arteko gehienak, ggb. 3/4-ak, 1650az aurretikoak ditugu. Ez gara honen motiboen inguruan berriz bueltaka hasiko, aski dugu XVII. mendearen lehen hamarkadetako seroren desagerrarazte saiakera eta honen ondorioak gogoraraztea. Diruen jasotzaileen arteko banaketak eta zentsuen eta maileguen erabilerak azaltzen dizkiguten zenbait ezberdintasun, hala ere, oso esanguratsuak zaizkigu. Seroren kopuruaren gainbeheraz beste, hauetariko bakoitzak emandakoaren batazbestekoak ere behera egin zuen nabari; 1650erartekoetan dezente altuagoa dugu (1.412'66 erreal), 1650az ondorengoetan baino (966'37 erreal). Jasotzaileen arteko aldaketak ere deigarriak zaizkigu. Lehen bitarte kronologikoak, XVI. mendearen hasieratik 1650era doanak, Aro Berri guztiari dagozkion datuen antzerakoak ematen dizkigu, emakumezkoei emandako diruen portzentaia altuagoarekin (Aro Berrirako %31'52ren aldean, %35'48) eta gizonezkoei emandakoen bajuagoekin (Aro Berrirako %29'44ren aldean, %26'82), eta bikoteen aldeko diruen portzentaia ere altuagoa delarik (Aro Berrirako %24'07ren aldean, %28'61), etxe eta baserriei emandako diruen portzentaia bajuagoekiko (Aro Berrirako %15'07ren aldean, %9'07). 1650aren ondorengo 16 serorei (ez dezagun ahaztu, aurretiko 45ekiko, hauen herena baino ez) buruzko datuek ostera, zenbait aldakuntza agertzen dizkigute. Batazbestekoaren gutxitzeak agertzen digun gaitasun ekonomiko urriagoaz beste, emakumezko eta gizonezko hartzaileen arteko proportzioak iraulketa nabari bat jasaten du; lehenei emandako diruen osotasunarekiko portzentaiak, aurreko bitarte kronologikoko %35'48aren aurrean, %15'24ra jeisten dira; eta gizonezkoen aldeko mailegu eta zentsuek ostera gora egiten dute, hauek ere nabari: aurretiko %26'82tik, %39'64ra iragaten dira. Eta beste hainbeste gertatzen da, bikoteei emandako eta etxe eta baserriei emandako zentsu eta maileguei dagokienean ere; 1650erarteko testamentuek bikoteen aldeko zentsu eta maileguen portzentaia esanguratsua, %28'61ekoa, 1650az ondorengoetan %5'4ra jeisten zaigu, eta ostera, 1650erartekoetan etxe eta baserrien aldeko zentsu eta maileguak %9'07a baino ez ziren artean, urte hartaz ondorengoetan nabarmen egiten du portzentaiak gora, %39'71eraino. Aldaketa hauek, halaber, 575 zentsutan emandako diruen eta mailegutan emandakoen arteko proportzioen iraulketa moderatuago batekin ere egiten dute bat. 1650erarteko testamentuetan zentsuek %56'006a eta ohizko maileguek %43'99a osatzen bazuten, ondorengo urteetan zentsutan emandakoen proportzioa %38'35era jeitsiko da, ohizko maileguetan emandakoen neurria %61'64ra igotzen den artean. Joera orokor hauek, gainera, Debagoienaren baitan ezberdindu ditugun hiru espazioetako bakoitzean ere betetzen zaizkigu, trazu orokorretan behinik behin, eta portzentaien bariazio handiekin izanik ere; maila handiagoan edo txikiagoan, baina aipaturikoak ditugu beraz bitarte kronologikoekiko joera orokorrak. XVII. mendearen erdialdez geroztik, hortaz, seroren gaitasun ekonomikoak behera egiten zuen artean, ohituren aldaketak ere izan ziren; eta guzti hau noski, seroren aurkako neurrien areagotzearekin, funtzioen, langintzen eta hauen etekinen mugatzearekin, eta instituzioa desagerrarazteko saiakerekin ertsiki erlazionatua zegoen. Hau, era berean, emakumeen espazio publikoen baitako partehartzearen aurkako moralitate eta ideologia baten gailentzearekin lotuta dago: emakumeen "garbitasunaren" nozioa, kaparetasun unibertsalaren ideiaren sendotzeak ohorearen mantenuaren garrantzi-hartzea eragin zuen testuinguru batean, gero eta garrantzitsuagoa bihurtu zen, emakumeen gaineko kontrol mekanismoen areagotzearekin; eta ez dezagun ahaztu, XVII. mendearen bigarren erdialdea, klausura aktiboaren inposizioaren garaia ere badugula. Bada, zentsuen eta maileguen hartzaileen proportzioen iraulketa, guzti horren zeharkako adierazgarri ere bada; azken finean, diruaren administrazioaren alorrean emakumeek izan zuten eskumenen galeraren islada baino ez da, serorek XVII. mendearen bigarren erdialdeaz geroztik mailegutza aktibitateetarako gizonengan konfidantza handiagoa agertu izana. Maileguan emandako diruak itzuli egin behar baitziren, eta hartarako, maileguaren jasotzaileak administrazio ekonomikorako eskumen garbiak eta askatasuna behar zituen izan, etekinak ematen zituzten aktibitateak gauzatzeko gai izatearekin bat, maileguaren emalearengan konfidantzarik sortuko bazuen. XVII. mendearen bigarren erdialdeaz geroztik, emakume aski gutxiago ziren serora mailegu-emaleen artean konfidantza hori sortzeko gai. 1650az aurretiko eta geroztikoen arteko jasotzaileen arteko beste iraulketa garrantzitsua, alde batetik bikoteei, eta bestetik etxe eta baserriei emandako diruen artean gertatzen dena, beste faktore batzuen eraginpean uler liteke argiago. Hemen, kapitulu honen hasieran azaldu izan dugun ondasun higiezinen kontzentrazio fenomenoaren ondorioak hauteman ditzakegu. Etxeak eta baserriak, zorpetzen joan ahala, gero eta jabe gutxiagoren eskutara igarotzen joan ziren, ondasun hauen jabe izandako asko, -askotan berbera zen- etxe edo baserria errentan hartu eta inkilino izatera iragan beharrean izan zirelarik. Honek, beste hainbat gertakizun eta faktorerekin batera gizarteko hainbat sektore asaldatze eta are matxinada egoerara bultzatzeaz beste, -orokorrean, aurreko garaietan bezain boteretsu ez ziren- seroren artean, batzuek ondasunen kontzentraziorako joerarekin bat egitea, eta beste batzuen artean familiaren ondasunen defentsarako joera areagotzea ere eragin zuen. Hau mailegutan emandako diruen artean etxe eta baserrien aldekoek 1650az geroztik izan zuten gorakadan ageri zaigu aski nabari, eta gizonezkoen aldeko diruen gorakada ere hein bateraino prisma berberaren pean hauteman liteke. Alabaina, beste fenomeno bat ere ohartzekoa dugu; serorek beraien maileguen jasotzaile egiten zituzten pertsonen arteko aldaketa hauez gain, zentsutan eta mailegutan emandako diruen kopuruen iraulketa proportzionalak, maileguen bidez sostengatu nahi zituzten esparru sozialen alde egiteko serorek zeukaten gaitasun ekonomikoaren gainbehera ere agertzen digute. Jasotzaileen kopurua mugatzen da, gizonezkoen eta etxe eta baserrien alde egiten da gehiago, baina guzti hau eman 576 zitzaketen diruen murrizteak ere eragiten du, beraien maileguen eraginkortasun sozialaren galeraren islada. Baina oraingoz eman ditugun datu orokor hauek, orokorregiak izanik, ez digute egoeren aniztasunaren berri, ez eta serorek mailegutzaz baliatzeko zeuzkaten modu eta estrategia ezberdinen berri ere, modu egokian ematen. Horretarako, kasu zehatzei erreparatu beharrean gaude. Kopuruez aparte, serora batzuk zor guztiak zentsutan zeuzkaten artean, beste batzuk ohizko mailegutan zeuzkatela ere ohartzekoa dugu. Eskuratu ahal izan ditugun dokumentuen mugen barruan eta adibidetzat Bergarako kasuak baino ez aipatzearren, lehenen artean, goraxeago aipatu dugun Catalina de Querexazu (Aritzetako San Migel ermita, 1592-1602) eta Francisca de Arana (1607-1631) aipatu ahal izango genituzke. Talde berean sartu beharko genuke, esaterako, Magdalena de Castillo ere (1584-1612), zenbait diru ohizko maileguan emana bazuen ere, gehiengoa zentsutan zeukalako. Zentsutan batere dirurik eman ez zutenak berriz, gehixeago ziren: halaber aipatu berri dugun Catalina de Ondarza (San Pedro parrokia, 1572), Marina de Moyugoitia (Leizariako San Lorentzo ermita,1574), Domenja de Urgoitia (San Pedro parrokia, 1580-1599), Maria de Munabe (1585-1591), Domenja de Gante (1592), eta Maria de Beiztegui (Santa Marina parrokia, 1594). Pasa gaitezen datuak eta kasuak ikusi eta aztertzera, aktibitate hauek gertuagotik ezagutzeko. VI. 2.4.1. Zentsuak Zentsuez baliatu ohi ziren seroren artean, azpimarragarria da hauetariko gehienak gizonei eta bikoteei emanak izatea. XVI. mende bukaera eta XVII.enaren hasiera aldean bizi izan ziren seroren artean, Catalina de Querexazuk (Aritzetako San Migel ermita) bere aldeko zazpi zentsuetatik bakarra zeukan emakume baten aurkakoa, Francisca de Aranaren (hiribilduko serora, zerbitzu partikularretakoa) zentsuen artean ez zegoen emakumeen aurkako batere, eta Magdalena de Castillo izeneko bi seroren (serorak zirela baino ez dakigu) kasuan berriz, bederatzi zentsuen arteko bi baino ez 1177. Ohizko maileguez baliatzen ziren seroren kasuek, ostera, ggb., gizonen eta emakumeen arteko diru-banaketa nahiko ekitatiboa agertzen digute. Baina sakondu dezagun lehenik zentsuetaz baliatzen ziren seroren kasuetan, eta ekingo diegu ondoren mailegutzaz baliatzen zirenei. Hainbatetan familia boteretsuetako partaide izan ohi zirenez, zenbait aberastasun, eta hauen artean, zenbait zentsu, oinordekotza bidez heltzen zitzaizkien serorei. Eta hein horretan, serora batzuei zentsuen baliatzea eta maneiua “tradizio familiarrretik” heldua zitzaien. Halakoa dugu, adibidez, Francisca de Aranaren kasua. Serora hau bere ahizpa Ana Perez de Aranaren oinordekoa zen, eta azken honen senar izan zen Aparicio de Zearretaren oinordeko zen Mateo Ibañez de Urietarekin Korrejimentuaren aurreko auzi bat izana zuen 1607an, bere ahizpak ezkontzara eraman zuen dotearen ondasunak zirela eta. Ordainketa-karta baten bidez, epaian Mateo Ibañez de Urieta serorari 403 dukat eta 8 erreal eta ¼ ordaintzera zigortu zutela dakigu. Ordainketaren parterik handiena dirutan egin zuen, eta 48 dukat, zentsuen lagapen bidez eman zituen1178. 1177 Magdalena de Castillo izeneko bi serora izan ziren, izeba eta iloba zirenak. Zentsuen gorabehera hauen inguruko azalpenetarako bien zentsuak batera aintzat hartu ditugu, lehenak bigarrena 1599ko kodizilo baten bidez bere oinordeko izendatu zuenez (GPAH-AHPG 1/0082, 193v), bere ondasunak bigarrenaren ondasunen parte izatera iragan zirelako, eta dokumentu zehatzen identifikazioak, kapitulu honetan dagozkigun xedeetarako, nahastu baino ez gintuzkeelako egingo. Bi seroren arteko loturei buruz, ikus aurreraxeago 579 eta hurr. or. 1178 GPAH-AHPG 1/0192, 193r-197r. Ordainketa-karta eta lagapena dira. 577 Baina euren arteko kontuak ez ziren oraindik bukatu, eta 1608an egin beharra izan zuten hitzarmenak auziaren inguruko berri gehiago ematen dizkigu; honela azaldu zituzten oraindik auzitan zegoenaren funtsak: el dicho Mateo Ybanes como heredero del dicho Apariçio de Çearreta pretendia tener derecho a los ganados que dexaron – y la mitad de las conquistas y mejorias y sobre el vsofruto de los tres años de los quatro que le dexo el dicho Apariçio a la dicha su muger y otros derechos e [ac]çiones – y la dicha ueata pretendia tener derecho tanbien del dicho usofruto de los dichos tres años y bienes de conquista y camas y ganados e mejorias y la mitad de los sesenta ducados que el dicho Apariçio de Çearreta pago e dio a los de Garitano y la mitad de los ochenta e cinco ducados de la sentençia arbitraria de entre maese de Arana e Apariçio de Cearreta e otros derechos e açiones que pretendia asi la una parte como la otra1179 Auzietako gastuak handiak baitziren, “y por tomar paz y concordia y guardar la amistad que auian tenido”, ondasunen banaketa hitzarmen bidez zehaztu zuten. Bertan, serorak 169 dukat eta ½ printzipaleko eta urteroko 9 dukateko balorea zeukaten hiru zentsu jaso zituen (hauen korrituen parte bat bien artean banatu beharra zeukaten), eta besteren artean, jasotzea zegozkien honako maileguen bidezko zorrak banatu zituzten erdibana: Joan de Zubiateren 224 dukat; Domingo de Argarateren oinordekoen 18 dukat; Juan Perez de Aizkoeguiren 17 dukat; Mateo de Lizaurren 6 dukat; Miguel de Oruesagastiren eta bere anaiaren 4 dukat; Guillen “el tejero”-ren 3 dukat; Maria de Aguirreren 8 erreal; Juan de Urrutiaren 48 erreal; Pero Perez de Arimendi Antzuolako herritarraren 27 dukat; Adrian de Olabarriaren 32 dukat; San Juan de Ondarzaren (“ynquilino de Çaualeta”) 8 dukat; eta Joan de Gabilondoren 25 dukat. Aurretik jada jasoak zituenak, zor hauen bidez zegozkion ggb. 206 dukatak eta bestelako ondasunak seroraren ondasunen parte izatera iragan ziren, eta ondorengo urteetan, hauek eta bestelako diruak maileguan jasorik, hainbat pertsonak fundatu zituzten bere aldeko zentsuak. Kopuruek serorak aipatu izan ditugun zentsuez aparteko diru iturririk bazeukala adierazten digute, 1614 eta 1616 bitartean, bost pertsonen artean serorarengandik 3.520 erreal (320 dukat) jaso baitzituzten. Neurri honek berak, zentsuen fundatzaileak eurak ere maila ekonomiko onean zeudela adierazten digute. Bikote bat eta lau gizonezko ziren: bakoitzak 1.100 errealeko zentsuak zituzten Martin de Ascasuak eta Juan Perez de Loiti Elgetako izkribauak (halaber Elgetako izkribau zen Pero Ochoa de Loiti zuen fidatzaile), bakoitzak 550 errealekoak Martin Perez de Aguirre Ozaetak eta Andres de Zuloeta eta Marina de “[???]tayça” Elgetako (Angiozar) herritarrek (fidatzaile Miguel de Zuloeta), eta 220 errealekoa Juan Perez de Barrutiak. Azken hau hiribilduan bizi zela dirudi (Arruriagan), eta bertan zeukan etxea, Matxiategin zeukan lursaila eta Anguamendin zeukan sagasti bat hipotekatu zituen. Gainontzekoek nork bere baserria (“casa y caseria”) edo oinetxea zeukaten, eta nork berea hipotekatu zuten, zegozkien ondasun, mendi, lursail, zelai, sagasti, gaztainadi, etab.ekin: Martin de Ascasuak Askasua Goikoa, Juan Perez de Loiti Elgetako izkribauak Zalbide, Andres de Zuloeta eta Marina de “[???]tayça” Elgetako herritarrek Zuloeta, eta Martin Perez de Aguirre Ozaetak Aguirre oinetxea1180. Juan Perez de Loitik, bestalde, 100 dukateko zentsua fundatu aurretik jada serorari Elgetako herritar batzuen gain zeukan beste 100 dukateko zentsu bat saldua zion, aurretiko zorrak kitatzeko1181. Hau da, zentsu fundazio berriarekin, bere aurretiko zorra luzatu baino ez zuen egiten. Itxura guztien arabera, Francisca de Aranak nahiago izan zuen bere diruak neurri 1179 GPAH-AHPG 1/0193, 23r-23v. GPAH-AHPG 1/0221, 81v-83r eta 88r-89v; GPAH-AHPG 1/0222, 44r-45r; eta GPAH-AHPG 1/0223, 41v-43r eta 74v-76r. 1181 GPAH-AHPG 1/0221, 87r-87v. 1180 578 dezente bateko zentsu gutxitan batu, eta hauek, maila ekonomiko jakin bat zeukan jendearen artean banatu. Baina ez zituzten serora guztiek beraien diruak horrela administratzen, noski; ikusiko ditugu zenbait kasu aurrerago. Zentsuen bidez serorek jorratu zitzaketen erlazioen beste adibide egoki bat Magdalena de Castilloren zentsuen ibilbideetan aurkitzen dugu. Hau, berez, Bergarako serora bat izatera heldu zela baino ez dakigu; ez daukagu inongo tenplurik zerbitu izan zuenaren zantzurik, ez eta hiribilduan, jarleku partikularren zerbitzuan ibili izan zenarenik ere. Daukagun informazioaren arabera, bere kabuzko negozioak baino ez zeuzkala esan liteke. Edonola ere, egoera ekonomiko onean bizi izan zen serora bat dugu, eta nahiz eta San Kristobal ermitako seroretxearen berreraikuntza bere kargu hartu zuen, hiribilduko testuinguruan ere mugitzen zela dirudi. Alabaina, jarraian azalduko ditugun gertakizunen garaian ez zen oraindik serora, nahiz eta serora zen bere izeba homonimoak urte hartan bertan izendatuko zuen oinordeko, eta ondorengo urteetan bera ere serora izatera iragango zen. Hala ere, kasua garrantzitsua dugu eta azaltzeari garrantzitsua deritzogu, azalduko ditugunak, ondorengo urteetan serora lez izango zuen bizitzarekin erlazio zuzena izan zuten gertakizunak izan baitziren1182. Magdalena de Castillok bazituen familia-kide batzuk, momentu jakin batean, arazo ekonomikoren batzuekin zebiltzanak. Martin Ochoa de Loydi eta bere ahizpa zen Maria Joaniz de Castillo ezkondu zirenetik, azken honen doterako Joan Ortiz de Castillo zenak eta Maria Joaniz de Arana honen alargun eta Magdalenaren amak, besteren artean, dirutan emaniko 600 dukaten promesa egina zeukaten. Martin Ochoa de Loydiri berriz, ezkontzarako, bere guraso Pedro Ochoa de Loidi eta bere emazteak “su cassa e solar de Loydi y todo su perteneçido y sus molinos y otros uienes contenidos” emanak zizkioten. Baina senar-emazteak bizimodua egiten hasi zirenean Loidiko etxeak zenbait zor hartu zituen bere gain, eta Pedro Ochoak ezkontzarako kontratuan eraman zituen fidatzaileek fidatzaile lez erantzuten ez zutenez, Joan Ortiz de Castillok eta Maria Joaniz de Arana, Maria Joaniz de Castilloren gurasoek honen doteagatik eskaini zituzten 600 dukatetatik ordaintzeko falta zirenak ordaintzeari uko egin zioten, bestaldetik fidatzaileen ziurtasunik ez zegoela eta; ez behintzat fidatzaile ziurrak ematen zituzten arte. Azkenean, 1599ko urtarrilaren 23an honako puntuetan oinarrituriko hitzarmenera heldu ziren: (a) Maria Joanizen de Castilloren gurasoen aldetik eman beharreko diruen kopurua 600 dukatetatik 500era jeitsi zuten. (b) Pedro Ochoaren eta Martin bere semearen eta honen emazte Maria Joaniz de Castilloren aldetik Loidiko etxearen gain pilatzen joan ziren zorren kargu azken honen ama eta ahizpa ziren Maria Joaniz de Arana eta Magdalena de Castillok hartzea hitzartu zuten, y de çederles para su paga los rreditos e frutos de la mitad o parte de los perteneçido de la dicha casa de Loidi y sus molinos que tiene arrendados a Joan Garçia de Ascasibar vezino en jurisdiçion de la dicha uilla de Vergara en treynta e nuebe ducados de rrenta cada año - y que en execuçion de este conçierto çedian y trespasauan el dicho arrendamiento frutos de el a las dichas Maria Joaniz e Madalena de Castillo su hija y a quien su uez y causa obiere para que por tienpo de diez años continuos o mas 1182 Zehaztu dugu lehenago, nola Magdalena de Castillo izeneko bi serora izan ziren, izeba eta iloba zirenak, eta bigarrena, lehenaren oinordeko izana zena. Ondorengo azalpenetako protagonista bigarrena dugu, 1599an bertan oinordeko izendatua izan zena; hau hala zela, Magdalena de Castillok Maria Joaniz de Castillo alaba izateak berak bermatzen digu. Seroretxearen eraikuntzaren ingurukoekiko berriz, ikus VII. 2.1. azpiatalean, 684 or. 579 años los que uastaren para la paga de las dichas deudas y cargos que de yuso se hara mençion en la forma que sera declarado los puedan auer rreçiuir y cobrar 1183 Maria Joaniz de Aranak eta Magdalena de Castillok beraz, baserriaren zorren kargu hartu zuten, Loidiko etxearen eta bertako errotaren etekinen “mitad o parte” jasotzearen truke. Honakoak ziren euren kargu hartu zituzten “cargos y deudas de que an de librar y rrescatar la dicha azienda que por agora mas aprietan y son mas preçiosos”: (1) Joan Garçia de Sagastiçaual de Çalgomendiari 56 dukat printzipaleko zentsu bat, eta korrituen 8 dukat. (2) Magdalena de Castillo berari 56 dukat, bi zentsutan. (3) Andres Martines de Arana de Castillori 22 dukat printzipaleko zentsu bat. (4) Joan Martines de [Calarte?] Elgetako herritarrari ggb. 42 dukat, “de rresto de mas suma”. (5) Joan de Anytua arotzari 26 dukat. (6) Joan de Aguiriano arotzari 18 dukat. (7) Jacobe de Goecheagari 100 dukat printzipaleko zentsu batetik ordaintzeko falta zirenetatik 58 dukat eta erdi printzipalekoak, eta korrituen 5 dukat. Ikusten dugunaren arabera zorren parterik handiena harturiko zentsuek osatzen zutela dirudi, eta beste parte bat, baserrian egindako obrei zegokiokeen, arotzekiko zorrak eta garbi ez dakigun arren, halaber arotza, edo agian argina izan zitekeen Joan Martines de [Çalarte?] Elgetako herritarrari zor zitzaizkion 42 dukatek aditzera ematen digutenez. Guztira 295 dukat eta ½-ko zorra hartu zuten Magdalenak eta bere amak euren gain; Loiti baserriarekiko eta bertako ondasunekiko zeuzkaten zorrak mantentzen ziren, baina gertuko familiakoengana (Maria Joaniz de Castilloren ahizpa eta amagana) iragaten ziren1184. 1584az geroztik Magdalena de Castillo serorak, gertakizun hauetako protagonista dugunaren izebak eta Magdalena de Castillo bere iloba oinordeko izendatuko zuenak, bere alde zeuzkan hainbat zentsuren berri ere badugu 1185, eta Magdalena de Castillo iloba oinordekoak, hauekin eta baserriaren eta bere errotaren etekinen erdiarekin, bertako zorrak konpondu ahal izan zituztela dirudi. Handik zenbait urtetara, 1612ko azaroaren 12an, jada bera ere serora zelarik, Magdalena de Castillo ilobak testamentua helarazi zuen, eta bertan, ondorengo gorabeheren zenbait berri ematen zaigu. Loitiko etxea 400 dukaten prezioan erosia zeukan jada, eta ordurako Maria Joaniz de Castillo Loydi izena hartua zuen seroraren ahizpak eta bere senarrak, 400 dukat horiez gain, serorarekin 28 dukat printzipaleko eta urteroko 2ko zentsuaren zorra zeukaten. Korrituen beste 20 dukat eta behi baten eta bere txahalaren eta “pollino” baten ordainezko 12 dukat ere (gehiago balio omen zuten, baina serorak prezio horretan utzi nahi izan zizkion bere ahizpari) zor zizkioten. Serorak denera 60 dukaten kopurura heltzen ziren azken zor hauen kopuru bereko dohaintza egin zuen euren alde, 60 1183 GPAH-AHPG 1/0182, 72r. Ibid., 71r-72v. 1185 1584an Pero Perez de Aldaetak eta bere emazte Marina Martinez de Gorostolak seroraren aldeko 24 dukat printzipaleko zentsua fundatu zuten (GPAH-AHPG 1/0170, 58r-59v.); 1592an, Lamariano etxearen jabe zen Magdalena Perez de Lamarianok 14 dukat printzipaleko bat (GPAH-AHPG 1/0130, 673r-672v.); eta Contanza de Gabiriak 1594an Miguel Saez de Alday eta bere seme Juan Saez de Aldayrengan zeukan zentsu baten salmenta egin zion, eta salmenta honekin eta korrituen beste 14 dukatekin, seroraren alde fundatua zeukan zentsu baten ordainketa egin zuen, zorrak kitatuz (GPAH-AHPG 1/0132, 118v-119v eta 136r-136v). 1184 580 dukatak kitatuz. Alabaina, baldintzaturiko dohaintza zen. Agian etxeak eta bere ahizpak aurreko urteetan izan zituzten gorabeherek motibaturik, 60 dukaten dohaintza bere ahizpak eta honen senarrak etxea edozein auziren aurrean defendatu zezaten baldintzarekin egin zuen; bestela, dohaintza baliogabeturik geldituko zitzatekeen: digo que si alguna persona en algun tiempo pusiere mala uoz a mis erederos sobre ello es mi uoluntad que la dicha / mi erma[na] / y sus bienes salga a la causa a defenderla y azer bueno y con que asi lo aga le ago graçia de los dichos sesenta ducados pero si hubiere ocasion de seguir el dicho pleito y no quisieren seguir ni azer bueno que en tal caso agan rrecurso los dichos mis bienes debido al dicho pleito y para ello los cobren los dichos sesenta ducados – de la dicha casa de Loydi e sus duenos porque asi es mi Uoluntad1186 Etxearen defentsa beraz, serorak aintzat hartzen zuen balorea zen, eta Loitiko etxea bere ahizpa eta honen senarrari fabore egiteko erosi bazuen ere (“por su orden y encargo de ellos conpre la casa de Loydi suso”), ez zegoen etxea berriz gainbeheran ikusteko prest. Halaber, ordurako, serora bere izeneko Castillo etxearen jabe ere izana zen (dakigunaren arabera 1601ean behintzat hala ageri baitzen)1187, baina Juan Garçia de Azcarate eta Maria Joaniz de Aumategui (seroraren iloba) ezkondu zirenean, ezkontza kontratuan Castillo etxe beraren eta Loiti etxearen erosketatik zor zitzaizkion 400 dukaten korrituen lagapena egina zien; trukean, Juan Garcia de Azcaratek dotean zeramatzan 200 dukaten usufruktoa gorde zuen beretako. Horietatik 100 dukat jada jasoak zituen, eta Castillo etxearen obretan xahutuak; dotearen beste 100 dukat zor zitzaizkion oraindik, eta baita bere alde helarazia zeukaten 80 dukateko zentsu bat ere. Azken hauek ere etxeko obretara bideratu zitezen agindu zuen (upategia eta beste zenbait konponketa egiteko, etab.), eta gainontzekoan, Castillo etxeko jabeak bere oinordeko egin zituen (beste 100 dukaten zorra baliogabetuz) 1188. Bere ahizpa bizi zen Loitiko etxearen kasuan ere ikusi dugunaren antzerako egoera batean, baldintzaturiko dohaintza hauek serorak bere abizeneko etxearen gain egiten zuen “zaintza” agertzen digu, etxearen mantenurako obren ardura hartzekotan soilik egin baitzuen dohaintza. 1612ko azaroaren 30ean helaraziriko kodizilo batean zenbait aldaketa egin zituen: Castillo etxeko jabeen alde Loitiko etxetik zor zitzaizkion 400 dukaten lagapena egina bazuen ere, Loiti “mayor” etxeko jabeek eta zorra zeukan Loiti “menor” etxean bizi zen bere ahizpa Maria Joanizek, serorak erosia zeukan Loiti “menor” etxearen jabegoa berreskuratu nahi izatekotan, hauek 400 dukateko kopurua eta horrez gain etxearen hobekuntzan xahutu zena ordaintzekotan, itzul ziezaietela agindu zuen1189. Honek etxeen eta leinuen batasunaren ideiak gidatzen zuela adierazten digu, berak erosi zuen Loiti “menor” etxea Loiti etxearen eta leinuaren adar nagusiak bere manupera berreskura zezan posibilitatea zabalik utzi baitzuen, espreski horrelakorik egin beharrik ez zeukanean. Azkenean, handik urte dezentera, 1635ean, jada “estando sana aunque constituida en mucha hedad” zegoenean helarazi zuen azken testamentu batean Loiti “menor” etxearen aurka zeuzkan 400 dukat horien jabegoa berea zela berretsi zuen (Castillo etxeko jabeei lagapenean utziak baitziren), eta bere oinordeko ordurako Castillo etxeko jabe zen Agustin Garçia Azcarate Castillo izendatu zuen, serorak lagapena egin izan zien Joan Garçia de Castilloren (lehen bere burua "Azcarate" 1186 GPAH-AHPG 1/0198, 452v. GPAH-AHPG 1/0214, 46r-47r. 1188 GPAH-AHPG 1/0198, 450r-454r. 1189 Ibid., 456r-457r. 1187 581 abizenez aurkezten zuena, jada baserriaren izena harturik) eta Maria Joaniz de Aumateguiren semea, hain zuzen ere1190. Kasu honetan ere, ez zuen Castilloko etxea bere 400 dukateko zentsuari loturiko “zaintzapetik” askatu, heriotzaren ordurarte. Magdalena de Castillok serorek etxearen eta leinuaren mantenurako zentsuak erabiltzeko zuten modua agertu digu, baina bada beste adibide bat, Maria de Izaguirrerena, jarduera honen motiboak esplizituki azaldurik agertzen dizkiguna, eta horregatik, aspektu honi buruzkoekin oraingoz bukatzeko egokiago datorkiguna. Baina goazen pausurik pausu, 1609 eta 1631 bitartean azken serora honen aldeko zentsu ugari helarazi baitziren, egoera eta maila ezberdinetako jendearen partetik. 13 zentsuren berri izan dugu denera, 4 koadroan (919-920 or.) bildu ditugunak. Maria de Izaguirreren zentsuen zordunetariko asko, herriko familia boteretsuetako edo hauen ingurumariko pertsonak ziren. Izaguirretarrak eurak leinu boteretsua izan baitziren, lehenik eta behin, serora beraren ahizpa behar zuen Magdalena de Izaguirre alarguna aipatu beharrean gaude, zordunik handiena bera izan baitzuen, 400 dukateko zentsu batekin. Honen heriotzean zorra bere alabetara, Mariana eta Magdalena de Gorostolagana iragan zen, eta azkenean, izeba zuten serorak dohaintza bidez barkatu zizkien zorrak bere testamentuan, guztia kitatutzat emanez1191. Gertukoen artean, beste emakume boteretsu bat 1609an seroraren aldeko 40 dukateko zentsua fundatu zuen Catalina Lopez de Ibarra alarguna dugu; 1611n serora alargun honen etxean bizi zela dakigu (Juan de Olazabal Larrinagak urte hartan fundaturiko zentsuan hala aipatu zen), eta baita, 1609an alargunak bere alde fundatu zuen zentsuan hipotekatu zuen Barrenkaleko etxea ere, azkenean, seroraren eskutara igaro zela ere, 1631n azken honek helarazi zuen testamentuan, aurreraxeago ikusiko dugun lez, bere lehengusina alargun bati eta bere alabari etxe berbera dohaintzan eman baitzien. Beste zordun aipagarri batzuk, nork bere botere-esparrua zeukatenak, Miguel Abbad de Arguizain San Pedro parrokiako benefizioduna (40 dukateko zentsua) eta Juan Ochoa de Romagalarza, Bergarako numeroko izkribaua (28 dukatekoa) ziren. Eta bada beste kasu aipagarri bat ere, kopuru dezenteko zentsua izateaz beste (100 dukatekoa), serorek botere-jokuetan nola parte hartu zezaketen adierazten diguna. Zentsu fundazio bidez eman zen mailegu hau Maria de Inarraren alde izan zen lehenik fundatua, eta 1621ean, honek mailegua Maria de Izaguirreren diruekin eman zuela aitortu zuen, zentsua seroraren alde lagapenean emanez. Honek ez zukeen ezer bereziki arrarorik izango, zentsuaren jasotzailea Catalina Perez de Madariaga, Bernardino Perez de Gabiriaren alarguna izan ez balitz. Ikusia dugunez, Bergaran, Ozaetako eta Gabiriako leinuak Erdi Aroko Ahaide Nagusien arteko liskarretan bi leinu etsai nagusiak izan ziren, lehenak ganboarrak eta bigarrenak oinaztarrak izanik; etsaigo honek Aro Berrian zehar ere iraun zuen, eta 1594an, Maria de Izaguirre serora San Pedro parrokiako ogi-eskaintzetan izan ziren liskar batzuetan inplikaturik egon zen, Ozaetakoen jarlekuan zerbitzua ematen zuen serora zen heinean. Eskaintza Gabiriakoen aurretik egin nahi izan zuelako izan ziren liskarrak, eta saiakera hau probokaziozkoa izan zen, Gabiriako leinu-etxearen etxekoandre izan zen Catalina de Mallea orduan gutxi hila izan zenez, lehentasuna azken hauei baitzegokien (Bergaran hala arautua zegoen: parrokiako azken hildakoaren etxeari zegokion lehen eskaintza) (Zumalde 1962, 330-332). Nire ustea zuzena izanik, ogi-eskaintza zegokion “Catalina de Mallea” defuntu hau Catalina Lopez de Mallea y Larrinaga, Cristobal Lopez de Gabiria y Galarza kapitainaren alarguna balitz, gainera, 1190 GPAH-AHPG 1/0264, 90r-91v. Izango dugu aurrerago pasarte ezberdinetan Maria de Izaguirreren erlazio familiarren inguruko gauza gehiago ezagutzeko betarik ere, serora honen aktibitate anitzetan azaleratzen baitzaizkigu. 1191 582 garrantzia handiko gertakizunen aurrean geundeke, emakume hau Gabiriako maiorazkoa fundatu zuena izan baitzen (Tola de Gaytán 1960, 19-20). Maria de Izaguirre serorak, beraz, Ozaetakoen jarlekuaren zerbitzua egiteaz gain, leinu honen aldeko botere borroketan aktiboki parte hartu zuen. Eta aipagai dugun zentsua, etsaiak menperatzeko beste bide bat baino ez zela dirudi. Izan ere, Catalina Perez de Madariaga alarguna, 100 dukateko zorra Maria de Inarraren aldekoa zuela uste zuena, bat-batean diru horiek 20 bat urte lehenago bere leinuaren aurkako liskarretan probokazioz jokatu izan zuen serorari zor zizkiola ohartu izango baitzen. Eta noski, horrek, zorraren ordainketa, –“etsaiarekiko”– menpekotasun erlazio bilakatzen zuen. Zentsu honen fundazioan alargunak zer hipotekatu zuen ez badakigu ere, litekeena da, beste kasurik gehienetan bezalaxe, bere etxea eta honi zegozkion ondasunak hipotekatu izana. Hala egin baitzuten, izan ere, Maria de Izaguirreren alde zentsuak fundatu izan zituzten beste hainbatek ere (beste hainbat seroraren zentsuen kasuetan bezala); euren artean, jada aipagai izan ditugunez beste, Ondarza leinuaren ingurumariko pertsonaiek (Adrian Ibañez de Ondarza, 20 dukateko zentsua; hipoteka: Aguirre Mecolalde etxe eta baserria eta bere ondasunak), Larrinaga leinuaren ingurukoek (Juan de Olazabal Larrinaga, 60 dukateko zentsua; hipoteka: Larrinaga etxe eta baserria eta bere ondasunak), eta Iribe etxekoek (Juan Lopez de Elcoro Iribe, lehenik 40 dukateko zentsua luditu eta jarraian 20 dukateko beste bat fundatu; hipoteka: Iribe etxea eta baserria eta bere ondasunak), eta baita hiribilduko etxeetan bizi ziren (Pedro de Eguizabal eta bere emazte Maria Perez de Ariztizabal, 40 dukateko zentsua; hipoteka: Barrenkalean zeukaten etxea eta “Yturrioçaga”-n zeukaten lursail bat) eta artisau langintzetan zihardutenek ere (Pedro de Ascargorta maisu zurgina eta bere emazte Catalina Joaniz de Moyua, 20 dukateko zentsua; hipoteka: Tobalina etxea eta bertako ondasunak, Matxiategin zeukaten sagasti bat eta Catalinaren doteko “arreo y axuar”-a). 1609 eta 1631 bitartean, aldi eta modu ezberdinetan, 838 dukat behintzat eman zituen serorak maileguan; hau da, kopuru honek bitarte horretan zirkulazioan jarri zuen diruaren neurria ematen digu. Berez, seroraren aldeko zentsuen kopuruak handiagoa behar zuen izan, 1631n bertan helarazi zuen testamentuan, koadroan jaso ez ditugun beste zentsu batzuk ere aipatu baitziren. Honakoak ziren testamentuan aipatu zituen zentsuak, batzuk jada agertu zaizkigunak, eta denera 320 dukaten kopurua ematen zutenak: Magdalena de Ozaetaren (“doña”) aurkako 100 dukat printzipalekoa, Gregorio Ochoa de Romagalarzaren aurkako 60koa, Joan Ochoa de Romagalarza izkribauaren aurkako 40koa, Miguel Abbad de Aguizain San Pedro parrokiako benefiziodunaren aurkako 40koa, Oianguren baserriaren aurkako 40koa eta Amutxastegui etxe eta baserriaren aurkako 40koa. Litekeena da lehen zentsua serorak Ozaeta familiaren jarlekuan egindako zerbitzuei loturik egotea, leinu honen jarlekuko zerbitzua 1594az geroztik behintzat betetzen zuela jakiteaz beste, motibo honegatik egindako ordainketa baten berri ere baitugu1192. Testamentuko zentsu hauek bizitza eta heriotza on baten baitan hautematen ziren betebehar erlijiosoak kunplituki betetzeko bidea eman zioten. Lehen hiru zentsuen 200 dukatak San Pedro parrokiako kabildoak bere arimaren alde urtero 36 meza esan zitzan eman zituen, eta 40 dukateko hurrengo hirurak, hurrenez hurren Errosarioaren Kofradiaren, San Pedro parrokiaren eta Jesusen Konpainiaren Ikastetxearen alde eman zituen dohaintzan. Baina bere arimaren salbaziorako balio izateaz gain, Maria de Izaguirrek zentsuak beste era batera ere baliatu zituen: familia-kide batzuei dohaintzan emandako etxe baten nondik norakoak bideratzeko. Herriko Barrenkalean zeukan etxea, 1192 1602an Ozaeta etxekoen alde ordainketa-karta bat helarazi zuen, hauek bi urteko jarlekuko zerbitzuagatik ordaindu zizkioten 12 dukategatik (GPAH-AHPG 1/0215, 140v-141r). 583 itxuraz 1609an –2 urte beranduago serora bere etxean bizitzen zeukala dakigun– Catalina Lopez de Ibarra alargunak 40 dukateko zentsuan hipotekatu zuen berbera, dohaintzan eman zien zegozkion ondasun guztiekin Marina de Oregui bere lehengusina alargunari eta honen alaba Maria de Antia y Guerrari, bere heriotzeko errituen kargu hartzeaz gain, etxearen jarraipena bermatu zezaten baldintzarekin; honela dio testamentuko klausulak: Yten mando que la cassa que yo tengo y poseo con su huerta en Barrencalle, con una cuba, troxe, mesa redonda, el escaño, murillo y lares de fierro = una arca grande y otra pequeña que tengo [mas?] en mi poder gozen mi prima Marina de Oregui uiuda y su hija Maria de Antia y Guerra donçella uiuiendo y auitando en ella por los dias de su uida con las condiçiones y calidades que de juso iran declarados = que la dicha cassa con los bienes referidos ypoteco y binculo para que las dichas Marina y Maria su hija ni los suçesores puedan uender ni açensuar por los dias de su uida si no es en neçesidad forçossa y entonces no mas de asta treinta ducados que mi uoluntad es que se conserbe la dicha azienda siempre sin que tenga mas tributo ni carga para que los suçesores tengan boluntad de cumplir mis mandatos en esta clausula = quiero y es mi uoluntad que las dichas madre y hija ayan de uiuir en la dicha cassa y acudir a la sepultura con la oblada y çera que se acostumbra entre año y el dia de todos santos y el dia seguiente […] y para despues de los dias de las dichas Marina y Maria con la dicha obligacion y carga mando desde agora para enton[çes] a uno de los hijos que Martin de Ascargorta tubiere de Maria [de] Antia y Guerra su muger legitima e hija de la dicha mi prima Marina de Oregui, y en falta de tales hijos, suçedan los hijos de Francisco Perez de Arizti y Maria Perez de Querexaçu, y en particu[lar] quiero que el de mis braços preçeda a los otros1193 Argi dago Maria de Izaguirrek bere lehengusinari eta honen alabari dohaintzan eman zien etxea familiaren baitan eta zorrik bere gain hartu gabe mantendu zedin nahi zuela, eta horregatik egin zuen etxearen dohaintza horrela, honen hipoteka eta zorren lotura bere alde ezarriz. Horrela, etxeak beste inorekiko zorrik ez hartzea bermatu nahi zuen (Magdalena de Castillok bere ahizparendako eta honen senarrarendako erosi zuen baserriaren kasuan bezalaxe). Gainera, dohaintza, azken puntuan, Maria de Antia y Guerraren (seroraren lehengusinaren alaba) seme-alabei bideratua zegoen; honek noski, dohaintza etxearen jarraipenak baldintzatua zela esan nahi zuen. Maria de Izaguirrek, dohaintzan eman zuen etxe honez beste, beste hainbat ondasun eta diru zituen, eskura, nahiz mailegu eta zentsuetan; Magdalena de Castillok bezala, aberastasun handiak zituen, besteren artean, etxe partikularren zerbitzuaren bidez lortuak. Bere zerbitzuak jasotzen agertu zaigun etxea ez zen edonolakoa, Ozaetakoa; ez dakigu ze beste etxe zerbitu zezakeen, edo agian, etxe bakarra zerbitzen zuen. Horrez gain, ordungo gizartearen baitan –eta batez ere emakumea izanik– batere ohikoa ez zena, idazten zekien, Magdalena de Castillok eta beste seroren gehiengo nagusiak ez bezala1194. Beste hainbeste gertatzen zaigu Arrasaten serora izan zen Ana de Lararekin ere. Berarekin tratutan zeuden familia-kideen aktibitateak behinik behin, hiribilduan gauzatzen zirela dirudi, 1620ko abuztuaren 24an bere alde 132 dukat printzipaleko (eta urteroko 6ko) zentsua fundatu zuen Ana de Jauregui bere ilobak honen ziurtasunerako hipotekatu zuen etxea (bera bizi zena, “la mi cassa principal”), Arrasateko plazan bertan kokatua baitzegoen1195. Ana de Jauregui, ondorengoko dokumentu batzuetan Ana Banes 1193 GPAH-AHPG 1/0236, 158r-163r. Loc.cit. Testamentua bere eskuz sinatu zuen, eta ziur ez badakigu ere, sinatzeaz gain testamentua bera ere idatzi zuela dirudi, sinadurako letra eta testamentua berarena, bat bera direla baitirudi. 1195 GPAH-AHPG 1/2368, 68r-69r. 1194 584 de Jauregui bezala aipatzen zaiguna, “hija de Capitan Domingo [de Jauregui] y de doña Maria Banes de Artazubiaga su muger” zen; Jaureguitarren eta Bañez de Artazubiagatarren etxe boteretsuen ingurumarikoa zen, zehazki non kokatu ez badakigu ere1196. Esteban de Zabala y Oro lizentziatuarekin ezkontzekotan baitzen, zentsua fundatu zen egun berean serorak hau Ana de Jauregui bere iloba zordunaren alde eman zuen dohaintzan, bere mantenuaren, ehorzketaren eta heriotz-errituen kargu hartu zezanaren truke1197. Ikusten dugunaren arabera, seroraren diru hauek Ana de Jauregui bere ilobaren eta Esteban de Zabala y Oro lizentziatuaren ezkontzarako tratuen parte ziren; seroraren dohaintzaren jarraian, izan ere, Ana de Jaureguik, ezkontzara begira, bere senar izatekotan zenari bere aitonaren dohaintza bidez zeuzkan 500 dukaten eta aitaren eta amaren aldetik zegozkion seniparteen dohaintza egin baitzion, seroraren 132 dukateko zentsuarekin batera1198. Esteban de Zabala y Orok, Ana de Jauregui bere emaztearen 132 dukateko zentsua handik hiru urtetara luditu zuen, nahiz eta serorak jada Ana de Jaureguiri dohaintzan emanak zizkion 1199. Portaera hau, itxuraz, serorak dohaintza egiterakoan ezarri zituen baldintzei zegokion: beraien etxean ez bizitzekotan, serorak beretako gordeko zituen zentsuaren urteroko 6 dukat eta 6 erreal eta ½-ak, bere sostengurako. Esteban de Zabala y Orok zuzenean zentsua luditzea nahiago izan zuen, eta egun berean, lizentziatuak serorari bere bizitza guztirako urteroko 6 dukaten dohaintza ere egin zion (lizentziatua hilik ere, ordaindu beharko ziratekeenak), honako arrazoiak emanez: por quanto a Ana de Lara beata tia de doña Ana Banes de Jauregui tengo muchas obligaçiones y por el Amor que la tengo y la que ella a tenido y tiene a la dicha doña Ana de Jauregui mi muger y por los seruiçios que me a hecho y espero hara lo mismo adelante1200 Asmoa serora, bere dohaintzaren baldintzen arabera, etxetik kanpo bizitzera joanaraztea bazen, hitz hauek erabat faltsuak lirateke; baina ez zen hala izan, gero ikusiko dugunez, serora beraien etxean bizitzen gelditu zela baitirudi (eta beraz, Esteban de Zabala y Ororen dohaintza asmo onekoa izan zela). Hemen dagokigunarekiko, seroren zentsuen erabilerak familiako tratuen eta gorabeheren baitan eragin esanguratsua izan zezaketela ikus liteke. Orain arte ikusi ditugun kasuak hiribilduaren testuinguruan kokatzen dira, eta diru-kopuru esanguratsuak ageri zaizkigu batera eta bestera. Izan dugu Arrasate bertako beste kasu baten berri ere, zeinetan serorak bere esku zeuzkan zentsuen kopurua 1.000 dukatetik gorakoa izatera heldu baitzen; ikus dezagun. Maria Lopez de Olazaran serorak, hiribilduaren testuinguruan ordenen eta hauen komentuen inguruan bildu ohi ziren seroren egoerara gerturatzen gaituela esango genuke. Bere herriko komentuei egin 1196 Ana Bañez de Jaureguiren eta Ana de Lararen arteko erlazioa bera ere ezin izan dugu egoki kokatu, nahiz eta eskuratu ditugun dokumentutan lehena bigarrenaren iloba zela behin eta berriro garbi adierazirik ageri zaigun. Garbi geratzen ez zaiguna, erlazioa aitaren edo amaren aldetikoa ote zen da. Ana Bañez de Jaureguik, esan bezala, Domingo de Jauregui zuen aita, eta ama berriz, Mari Bañez de Artazubiaga. Ikusten dugunez, bietariko batek ere ez zeraman seroraren abizena, baina hau, garai hartan ez zen batere arraroa, ezkontz-loturen bidezko etxeen abizena jaso eta erabiltzea ohizkoa baitzen. Mari Bañez de Artazubiaga bera, Domingo de Jaureguiren emazte izateagatik, zenbait dokumentutan Mari Bañez de Jauregui bezala ageri zaigu. Beste posibilitate bat serora Domingo de Jauregui kapitainaren alaba naturala izatea litzateke, baina honi ezagutzen dizkiogun beste bi ahizpek, Mariak eta Anak, serorak bezalaxe “de Lara” abizena zeramatenez, lehenik aipatu dugun aukerari ziurragoa deritzogu. Edonola ere, eta zalantzak bere hortan badirau ere, izeba-iloben arteko lotura behintzat ziurra dugu. 1197 GPAH-AHPG 1/2368, 69r-71r. 1198 GPAH-AHPG 1/2368, 71r-72v. 1199 GPAH-AHPG 1/2369, 37r. 1200 Ibid., 37v-38r. 585 zizkien eta egin nahi izan zizkien dohaintzen neurriak, hauengandik oso gertu sentitzen zela adierazten digute. 1604ko urtarrilaren 24an Arrasateko frantziskotarren komentu eta kolegioaren alde, zentsutan zeuzkan 1.000 dukaten dohaintza egin zuen. Zentsu hauek Arrasate bertako, Leintz-bailarako eta Aramaioko pertsona eta ondasunen gain zeuden fundatuak, eta 5 koadroan (921-922 or.) antolatu ditugun kopuruak eta zordunak zituzten1201. Bere zordunen ikerketa xedatu bat egiteak luzeegi joko baliguke ere, badira aipagarriak diruditen zenbait aspektu. Lehenik eta behin, zordunetariko asko, gehienak, bikoteak ziren; honek, zentsu hauen atzean etxearen edo baserriaren sostengurako xedeak egon zitezkeela iradokitzen digu, xede honetarako maileguen eskaera, oso ohizkoa baitzen gainera. Leintz bailaran itzal handikoak (batzuek gehiago, besteak gutxiago) izan ziren zenbait abizen ere ageri zaizkigu zordunen artean; besteak beste: Zelaa, Barrutia, Santamaria, Oro, Bergara, Balda, Salzedo, Lara, Salinas edo Umendia aipatu litezke. Santamaria abizendun pertsona batek aipamen berezia merezi du: zentsuen artean Rodrigo de Santamariak lagapenean eman zion bat ageri zaigu. Rodrigo hau serorak dohaintza egin zuenean Arrasateko alkatea zen, eta dohaintza egitearen baldintzetako bat, serorak bere aurka zeukan auzi bat San Frantziskoko komentuko fraideek beraien kargu hartzea izan zen. Auzi honek, aurrerago ikusiko dugunez, ondorio latzak izango zituen seroraren ondasun eta diruengan, azkenean, hauek ez baitzuten serorak nahiko zukeen lekuan bukatu. Zenbait “doña” ere ageri zaizkigu zordunen artean, euren artean, aipatu berri dugun Rodrigo de Santamariaren ahaide izan zitekeen Tomas de Santamaria zelako baten emazte jada defuntua, Isabel de Oro. Bikote honek bere garaian seroraren alde 21 dukateko zentsua fundatu bazuen, beste “doña” batzuen kasuetan, kopuru handiagoekin egiten dugu topo. Maria de Balda y Salzedo alargunak, esaterako, 70 dukaten kopurua batzen zuten bi zentsuren zorra zeukan. Beste Salzedo batek maila sozialaren hautemapenerako beste datu bat dakargu: bere emaztearekin eta seme-alabekin batera 35 dukateko zentsuaren zorra zeukan Joan Gonzalez de Salzedo, izkribaua zen Arrasaten. Azkenik, nabaria dirudien zerbait aipatu behar: kopuru handieneko zentsuen zordun zirenek, kopuruek eurek eta abizenek adierazten digutenaren arabera, maila sozial eta ekonomiko altuan kokaturiko pertsonak behar zuten izan: 91 dukateko zorrarekin Joan de Zabaleta (“defunto”) eta bere emazte Maria de Salinas; 97 dukat eta 4 errealekoarekin Domingo de Barrutia eta bere emaztea; 98 dukatekoarekin (3 zentsu) Pedro de Oteiza eta bere emazte Maria de la Renteria Aramaioko herritarrak; eta 210 dukatekoarekin (3 zentsu), Marina de Olabe alarguna. Guztira 1.003 dukat eta 6 errealeko balorea zeukaten 26 zentsu horiez gain, urte bereko apirilaren 11n San Agustineko komentuak eta bertako mojek bere alde emanak zeuzkaten hainbat zentsuren eta zorren dohaintza ere egin zuen: bere alde fundatua zuten 28 dukat printzipaleko (eta urteroko 2ko) zentsu bat, komentuak Asencio Bañez de Artazubiagari zor izan zion eta serorak “a rruego y encargo de las rreligiosas de dicho monasterio” bere gain hartu zuen 50 “y tantos” dukat printzipaleko beste zentsu bat, komentuak “a otra persona o personas” zor zizkien eta serorak “por su rruego y encargo” ordaindu zituen 60 dukat, eta aldi ezberdinetan eskatu izandako kopuruengatik zor zizkioten 14 dukat1202. Kasu hauek zentsuekin tankera ezberdinetako negozioak egiten zituzten, aberastasun handiak zeuzkaten eta batez ere hiribilduen testuinguruan mugitzen ziren serorak agertzen dizkigute. Zentsuek, mailegu bidez urteroko kopuru bat ordaintzeko betebeharrarekin euren menera gelditzen ziren baserri, etxe eta ondasunen mapa 1201 1202 GPAH-AHPG 1/2339, 1v-4r. GPAH-AHPG 1/2339, 18r-19r. 586 ezberdinak osatzen zituzten, eta hauek, zordun ziren heinean, seroraren eragin-eremu ekonomiko bat osatzen zuten. Zoritxarrez, ez daukagu Maria Lopez de Olazaranen zentsu hauen helarazpenean hipotekatu ziren ondasunen berri; ziurrenez, espazio zabal batean zehar barreiaturiko ondasun ugariren mapa bat eskuratu ahal izango genukeen, informazio hori dokumentuan zehaztu izan balitz. Jende askoren artean egiten zuten itzal seroraren maileguek, eta honek, errespetuarekiko eta hautemapen sozialarekiko ere erlazio zuzena zuen. Edozein kasutan, zordunen zerrendak berak zentsuen eragin sozial eta batez ere ekonomikoaren mantu zabal bat agertzen digu, seroraren alde maila eta egoera sozial ezberdinetako jende askoren ondasunak konprometatzen zituena. Maria Lopez de Olazaranen 26 kontzeptutan baturiko zentsuek Leintz-bailara guztian eta Aramaion zehar barreiaturik egon behar ziren hipotekaturiko etxe, lursail eta ondasun ugari izan behar zirela azaltzen digute, eta nabaria da serora honek bere testuinguruan dezenteko boterea izan zuela. Izan ere, zentsu baten zorra izatea ez baitzen tontakeriatan ibiltzeko gaia. Hainbat izan ziren maileguen hartzaileek zorrak ezin ordaindurik emaleen eskutara iragan ziren ondasunen (etxeak, lursailak, etab.) kasuak, Bergarako Magdalena de Castillo serorak Loitiko etxea bereganatu zuenekoa bezalakoak. Epaileek, bestalde, zordunekin arazoak zeudenean, zenbaitetan gogor egiten zuten hauen aurka. Ezagutu berri dugun Maria Lopez de Olazaranek berak ere izan zituen halako liskarren batzuk: 1578ko azaroaren 22an ahalorde bat helarazi zuen Miguel Garçia de Çupide Bergarako herritarraren alde, bere izenean Arrasateko herritar ziren Joan de Çuaçu eta bere emaztearengandik zor zizkioten 51 dukat auzi bidez eskuratzeko dilijentziak egin zitzan1203. Urte bereko abenduaren 21ean Bergarako gartzelan zegoen Joan de Çuaçu preso, eta 51 dukatetatik ordaintzeko falta zitzaizkion 24 dukatak, epeen atzerapen bat eskatuz, 4 urteren barruan ordainduko zituela promes egin zuen. Serorak proposamena onartu zuen, eta Joan de Çuaçu gartzelatik irten ahal izan zen1204. Zentsuen ematea eta administrazioa ez zen hiribilduko serorei soilik zegokien aktibitatea. Gehienetan ikusi berri ditugun kopuruetara heltzen ez baziren ere, ohizkoa zen bere alde helaraziriko zenbait zentsu zeuzkan landa eremuko parrokiako edo ermitako seroraren kasua. Eta itzal bereziko santutegien kasuan are ohikoagoa zen, hainbeste debozio gozatzen ez zuten bestelako ermiten aldean etekin handiagodun testuinguru bat izanik, bertan sartzeko hautagaiak eta beraien doteak familia aberatsagoetatik heldu ohi baitziren. Lehenago ikusi izan dugun Leintz Gatzagako Dorletako Andre Mariaren santutegiaren kasuan, areago, dotetzat eskatzen ziren 250 edo 300 dukatak zentsutan emanak izatea ohitura bilakatzera heldu zen. Kasuren batzuei erreparatuko diegu, hemen ere, esan berri dugunaren testigantza emateaz beste, zentsuen erabilera sozial eta familiarraren beste aldaera batzuk ikusi eta beraien testuinguruan zuten garrantziari neurria hartzeko. Marina de Altube Elgetako San Adrian (eta San Antonio) ermitako serora zen. 1579 eta testamentua helarazi zuen 1603 urteen bitartean hainbat zentsu fundatu ziren bere alde, eta baita beste zenbait luditu ere: 1579an Juan Garcia de Altube Elgetako eta Bergarako herritarrak seroraren aldeko 42 dukat printzipaleko eta urteroko 3ko zentsua fundatu zuen, bere Iribeko etxea eta honen sagastiaren gain 1205; 1582an Pablo de Marquiegui izana zenaren oinordekoek honek seroraren alde helarazia zuen 200 dukateko zentsua luditu zuten1206; 1582an Martin Garcia de Irigoin Elgetako herritarrak seroraren aldeko 126 dukat printzipaleko zentsua fundatu zuen, bera bizi zen Leaniz 1203 GPAH-AHPG 1/0118, 475r-475v. GPAH-AHPG 1/0118, 517r-517v. 1205 GPAH-AHPG 1/1858, 122v-125r. 1206 GPAH-AHPG 1/1858, 9v-10r. 1204 587 etxearen eta bertako ondasunen eta Meiztegui izeneko lursail baten gain 1207; zentsu honen luditzea 1591n egin zen, Martin Garciaren emazte Ana de Leanizen (“doña”) eskutik1208; 1588an Maria Ochoa de Yzaguirre eta Domingo de Guiliz senar-emazteek Martin Vrtiz de Izaguirre Mariaren aitarengandik zetorren urteroko 2 dukateko zentsuaren korritu guztiak ordaindu zituzten, eta ondorengokoak artean ordaintzeko utzi zituzten1209; 1590ean Martin de Marquieguik seroraren aldeko 14 dukat printzipaleko eta urteroko bateko zentsu bat fundatu zuen “Eysaras” lursailaren gain 1210; 1600ean Joan de Ochoa de Ariolak bere emazte Maria Estibariz de Izaguirrek Maria Ochoa de Izaguirreren oinordeko lez seroraren alde zeukan 14 dukat printzipaleko zentsua luditu zuen1211; 1603an, serorak testamentua helarazi zuenean, Gonzalo de Abechucok (Elgetako herritarra, baina momentuan “rresidente […] en Biloslada o Lunbreras, en la sierra”) 121 dukat printzipaleko eta urteroko 8 eta ½ko zentsua eta honen korrituen 17 dukat, Juan de Iturri Castillok 21 dukat printzipaleko zentsua, eta Juan Garcia de Altube Antzuolako herritarra izana zenak 42 dukat printzipaleko zentsua eta honen ggb. 23 urtetako korrituak zor zizkioten1212; 1605ean 119 dukat printzipaleko balorea zeukaten 4 zentsu saldu zizkion Gonzalo de Abechucok serorari, salmentaren bidez, berak seroraren alde helarazia zeukan kopuru bereko zentsua ludituz 1213; 1614an serorak bere guraso Juan de Altube eta Maria de Egoecheagak Elgetako kontzejuaren alde fundatua zuten 28 dukat eta erdi printzipaleko zentsua luditu zuen, bere jatorrizko etxea, Altube, zentsutik askatuz1214. Harrapaladan eman dugun seroraren zentsuen gorabeheren zerrendaketa honek zenbait gauza agertzen dizkigu. Diruen kopuruak ez ziren Maria Lopez de Olazaranen zentsu-zerrendan agertzen zaizkigunen oso ezberdinak, zentsuak eurak dezente gutxiago baziren ere. Azken honen zentsuak 7 eta 210 dukat printzipaleko bitartean zeuden, eta Marina de Altuberenak berriz, 14 eta 200 dukat bitartean. Kopuruek zordunen gaitasun ekonomikoa, eta honi loturik, askotan, gizarteko estamentua ere adierazten digutenez, bi seroren zentsuen “eragin eremua” antzerako estamentu sozialetan gauzatzen zela esan genezake. Noski, Marina de Altuberen eraginen sarea hamar bat familia eta etxetara mugatu zen, Maria Lopez de Olazaranen sarea zabalagoa zen artean. Edonola ere, Elgetako San Adrian eta San Antonio ermitako serorak ere bazuen, ermitako lanez eta 1207 GPAH-AHPG 1/1858, 10v-11r. GPAH-AHPG 1/1860, 124v-125v. 1209 GPAH-AHPG 1/1855, 62r-62v. 1210 GPAH-AHPG 1/1860, 97r-98r. 1211 GPAH-AHPG 1/1862, 43v-44r. 1212 GPAH-AHPG 1/1853, 215r-218r. Juan Garcia de Altube 1579ko zentsuan aipatzen zen berbera dela dirudi, nahiz eta batean Elgetako eta Bergarako herritar lez eta bestean Antzuolako herritar lez ageri zaigun. Izan ere, ggb. 23 urtetako korritu horiek, 1579 eta testamentuaren helarazpeneko 1603 urteen bitartekoak behar baitute izan. 1213 GPAH-AHPG 1/1865, 80r-82r. 1214 GPAH-AHPG 1/1867, 34r-37v. 1614ko azken dokumentu hauetan (bi baitira), 1619an helarazi zuen alokairu batean bezalaxe, serora Angiozarreko Elexamendiko Andre Maria ermita eta santutegian zerbitzen ageri zaigu, aurretik kargua San Adrian eta San Antonioren ermitan izana bazuen ere. Promozioa, izkribauaren akatsa, ala –agian familia-kidea izango zen– beste serora homonimo bat? Ezin dugu ezer erabateko ziurtasunez esan, baina, alde batetik, akatsa izan zitekeen, serorak bere testamentuan San Adrian eta San Antonio ermita faboratu baitzuen batez ere (21 dukat printzipaleko zentsu batekin), eta Elexamendiko Andre Mariaren ermitari, beste zenbait tenplu eta ermitari lez, 4 erreal baino ez baitzizkion eman (alegia, inongo bereizgarririk gabe). Zentsuaren finikitatzearen dokumentuaren aurkibideko deskribapenean, bestalde, Elexamendiko Andre Maria ermitan zegoela esaterakoan “la serora al presente en la iglesia de” esanez egin zitzaion sarrera, “al presente” horrek aurreko bestelako egoera bat iradokiko balu bezala; honen arabera, serora ermitaz aldatua izango zitzatekeen. Edozein kasutan, esan bezala, bere testamentuak San Adrian eta San Antonio ermita agertzen digu bereziki faboratua, eta nahasketak ekiditeko, besterik zehaztu ezean, serora ermita honetakotzat aipatuko dugu aurrerantzean. 1208 588 limosnez beste, nondik bizi eta etekinik atera. Testamentua helarazi zuenean gelditzen zitzaizkion zentsuen bidezko zorrek 201 dukateko kopurua ematen zuten. Maria Lopez de Olazaran Arrasateko serorak zituen 1.000 dukatetik gorako zentsuetarako aldea badago ere, Marina de Altube berak ere ez zuen gose handiegirik pasatzen, eta lehenak bezala, familia-kideez eta baserrietako eta herriko etxeetako jende xumeez beste, tratuak egiten zituen herriko eta inguruko botere esparru ezberdinetako partaideekin ere. Beste kasu bat dugu Bergaran, Aritzetako San Migel ermitako serora izan zen Catalina de Querexaçurena. Marina de Altuberen kasuan bezala, hemen ere zentsuen bidezko erlazioen sarea zenbait familia eta etxetara baino ez zen hedatzen. 1593 eta bere testamentuaren helarazpenaren urtea izan zen 1602a bitartean Juan Garcia de Oruesagastik (Oruesagasti leinu-etxearen jabea)1215, Juan Perez de Ganchaegui Eguinok (Eguino leinu-etxearen jabea)1216, Pero Martinez de Arteagak (Juan Perez de Ganchaegui Eguino fidatzaile zuela)1217, Francisca de Segurak eta Juan Saez de Oxirondok1218 bere alde fundaturiko zentsuen berri daukagu. Gehienak 28 edo 14 dukat printzipaleko zentsuak izan ziren (Juan Perez de Ganchaegui Eguinok 1598an fundatu eta 1602an luditu zuen 49 dukat printzipaleko zentsua salbu), eta nork bere etxea edo leinu-etxea hipotekatuz fundatuak izan ziren. Serorak 1602an testamentua helarazi zuenean 14 dukat printzipaleko bost zentsu gelditzen zitzaizkion artean luditu gabeak, 70 dukat printzipal denera. Zentsu hauez gain, bere arimaren aldeko memoria baten fundaziora bideratu zituen 28 dukat ere bazeuzkan dirutan, eta baita San Pedro parrokiako fabrikari dohaintzan eman zion beste dukat bat ere, bestelako ondasunez aparte1219. Bere garaian gurasoen aldetik jaso zituen seniparteak 20 dukatekoak izan zirela aintzat hartuaz gero1220, testamentua helarazi bitartean bildu zituen ia 100 dukatak esanguratsuak direla ohartuko dugu. Eta nahiz eta Aritzetako San Migel ermita Bergaran debozio –eta tradizio– handikoa izan zen, ermitetako seroren ohiko dirusarreren bidez baino, diruok eta ondasunok bestelako aktibitateen bidez lortuak zituela esango genuke; hauen artean, mailegutzak eta zentsuen emateak bere garrantzia izan zuten. Ermitetako seroren alde zentsuak fundatzen zituzten “bezeroak”, dena dela, hiribilduetakoenen aldean, askotan serorekiko erlazioak beste modu batera josten zituzten. Bezero hauek banaka batzuk izan ohi ziren, gertutasun sozial edo espazialagatik seroragana diru eske joan ohi zirenak, eta honekin bat, serora berari eta bere gertueneko testuinguruari etorkizunerako behar zuen segurtasun ekonomikoa eskaintzen ziotenak. Hiribilduetako serora boteretsuen kasuan garbiagoa zen negozio hutsaren alderdia, eta zentsuekin egindako salmentak, lagapenak eta dohaintzak 1215 1593an 28 dukat printzipaleko eta urteroko 2ko zentsua fundatu zuen seroraren alde (GPAH-AHPG 1/0152, 2r-3v), eta 1597an luditu zuen (GPAH-AHPG 1/0135, 257v-258r). 1216 1598an 49 dukat printzipaleko eta urteroko 3 eta ½ko zentsua fundatu zuen (GPAH-AHPG 1/0186, 34r-36v), eta 1602an luditu zuen (GPAH-AHPG 1/0188, 44r-44v). Azken zentsu-luditze hau egitearekin bat 14 dukat printzipaleko eta urteroko bateko zentsua fundatu zuen seroraren alde (GPAH-AHPG 1/0188, 45r-46v); urte berean serorak testamentua helarazi zuenean, zentsuaren urte hartako zorrak kitaturik zeuden (GPAH-AHPG 1/0188, 364r-366r). 1217 1602an seroraren aldeko 14 dukat printzipaleko eta urteroko bateko zentsua fundatu zuen (GPAHAHPG 1/0188, 71r-73v), zeina urte berean seroraren testamentua helarazi zenean, urteko zorrak kitaturik zegoen (GPAH-AHPG 1/0188, 364r-366r). 1218 Bi zordun hauek seroraren testamentuan ageri zaizkigu, eta bakoitzak 14 dukat printzipaleko eta urteroko bateko zentsua zuten fundatua; Francisca de Segurak errentaren 5 errealeko zorra zeukan, eta Juan Saez de Oxirondok berriz, 9 errealekoa (Loc.cit.). 1219 Loc.cit. 1220 1592an, Kerexazuko etxea erosia zeukaten Pero Garçia de Luçu y Gaçaeta eta Maria Miguelez de Ondarsa bere emazteak salerosketako tratua medio bere gurasoen seniparte lez zegozkion 20 dukatak ordaindu zizkioten serorari, honek helarazi zuen ordainketa-kartan ageri zaigunaren arabera (GPAHAHPG 1/0130, 590r-590v). 589 ugariagoak izan ohi ziren; etorkizunerako berme ekonomiko huts bat baino, modu aktibo batean hautematen eta erabiltzen ziren diruak ziren. Ikusi berri ditugun kasuek posibilitate bat adierazten dute, ermitetako serorei ere zabalik zegoena, beraien egoera sozial, erlijioso eta juridikoak, bestelako serora gehienak bezala, ondasun propioen administrazioaren gaineko boterea ematen baitzien. Baina ikusi berri ditugun kasuez beste, ermitetako seroren egoera ohizkoena, izatekotan, zentsu bat edo beste izatearena zen. Zentsu hauen etekinak norbere arimaren aldeko fundazioetara, tenpluen mantenura edo familia-kideen sostengura bideratu ohi zituzten. Zentsuen erabilera, nolabait esatekotan, hiribilduetako serora boteretsuenen aldean, “pasiboagoa” zela esan liteke. Gainera, eta hautemapen honekin bat, ermitetako seroren maileguak zentsu bidez baino betekizun bidez gauzatzen ziren gehiago, mailegutzaz epe jakin baterainoko gordailutzaz bezala baliatuz. Eta hau, ermitetako serorena bezalaxe, auzo eta elizateetako parrokietako seroren –eta Leintz bailaran, are hiribilduetakoen– ohiko egoera ere bazen. Ikus ditzagun zenbait kasu. Bergaran San Martin ermitan serora izan zen Maria de Iturbek 1605ean helarazi zuen testamentuan urteroko 2 dukateko zentsuaren (kopuru printzipalaren berri eman ez bazuen ere, urteroko 2 dukateko zentsuak 28 edo 40 dukat printzipalekoak izan ohi ziren) dohaintza egin zuen Santa Marina parrokiako apez eta benefiziodunen alde, hauek bere arimaren aldeko betiereko memoria baten fundazioa egin zezaten 1221. Orduan Elgetaren parte zen Angiozar auzoan, Elexamendiko Andre Maria ermitako serora izan zen Catalina de Mendiguchiak 1638an helarazi zuen testamentuan, ermita beraren aldeko 20 dukat printzipaleko zentsuaren dohaintza egin zuen, hauek bertako argiteriara eta obretara bideratu zitezen1222. Aretxabaletako hiribilduan serora zen Maria Ruiz de Araoz y Duranak -oinordeko izendatu zituen- Cristobal Ruiz de Araoz bere anaiaren eta “doña” Maria Ruiz de Araoz honen alabaren alde Larreako kontzejuaren aurka zeukan 400 dukateko zentsu baten dohaintza egin zuen 1629an helarazi zuen bere testamentuan; bizi zen artean honen usufruktoaren etekinak bere anaiarenak izatekoak ziren, ondoren, zentsuaren propietatea -azken onuradun zen- ilobarengana iragateko 1223. Kasu honetan, zehaztu behar, zentsuaren kopurua handia bazen ere, honen erabilera, aipatu berri dugun bezala, “pasiboa” izan zela. Serorak ez zeukan gainera beste zentsurik bere alde, eta zeukan hura, familia-kideen segurtasun ekonomikorako bermetzat erabili zuen. Maria bezala Aretxabaletan hiribilduko serora zen Catalina de Bengoak, 1634ko bere testamentuan 20 dukat printzipaleko zentsu baten dohaintza egin zuen parrokiako sakramentu santuaren argiteriaren alde, eta hauek eta bere arimaren aldeko anibertsario baten fundaziorako zentsutan ipin zitezen agindu zuen beste 30 dukat, beraien ordainketarako bere seniparteak hipotekatuz bermatu zituen1224. Ikusi berri ditugun zentsu hauen erabilera ermitetako seroren dohaintza eta oinordekotzen ohiko hartzaileei bideratua zegoen: familia, etxe, eta leinukideak, tenpluen mantenua, eta arimaren aldeko anibertsario, memoria eta mezak. Zentsuek, beraz, garrantzia handia zuten serorek familiarekin eta testuinguru sozialarekin zituzten harreman ekonomikoen baitan, nahiz eta parrokietako seroren eta ermitetakoen artean, lehenek mailegutzarako formula hau gehiagotan erabili, eta hauen salerosketak, lagapenak eta dohaintzak ohikoagoak izan. Hau, noski, mugitzen ziren testuinguruaren ezaugarriei dagokie, azken finean, hiribilduak izan baitziren Aro Berriko (eta Erdi Aroko) ardatz ekonomiko nagusiak, eta beraz, bertan izaten baitzen dirurik eta harreman 1221 GPAH-AHPG 1/0162, 77r-80r. GPAH-AHPG 1/1853, 105r-106v. 1223 GPAH-AHPG 1/0865, 35r-36r. 1224 GPAH-AHPG 1/0872, 148r-150r. 1222 590 komertzialik gehien, eta halaber, dirua eskura izateko beharrik gehien. Eta hor, serorak, beraien egoera sozial, erlijioso eta juridiko bereziarekin, euren diruak maileguan emateko abantailazko egoeran zeuden. Zentsuei dagokien azken alderdi bat, eta zenbaitetan parrokietako seroren artean ageri bada ere, batez ere ikergai espezifiko izan dugun Leintz Gatzagako Dorletako Andre Mariaren santutegian ikusi duguna, doteak zentsutan ematearen ohitura (eta kasu honetan, araua) da. Hau komentuen mantenurako erabili ohi zen baliabidea zen, eta taldetan bizi ziren seroren artean ere erabili zela dirudi. Ikergai izan dugun kasu konkretuan santutegiko seroren komunitatea komentu bilakatzeko erdibide batera eramana zuten, eta 1700. urteaz geroztik, aurreko urteetan dotetzat eman izan zituzten 200 dukatetatik 250 edo 300 dukateko dotera igo bazuten ere, kopuruak artean klausura gordetzen zuten komentuen aldean urriak ziren. Edonola ere, Leintz Gatzagako udal agintarien, santutegiaren administratzaileen eta apezpikutzaren asmoa, seroren euren doteekin (hauei, idatzi zizkieten arauen indarrez, testamenturik egiteko eskubidea ukatuz) eta Juan de Ormaechea kapitainak dohaintzan eman zituen 6.000 dukatekin, diruok zentsutan jarri eta hauen bidez komunitatea santutegiaz kanpoko aktibitaterik gabe sostengatzea zen (eta honekin bat, klausurako egoera batera heldu ahal izatea). Baina serorekin izan zituzten zenbait liskar tarteko, ez zuten halakorik lortu. Eta Dorletako santutegiak printzipioz parrokietako eta ermitetako serorek egiten zuten zentsuen erabileratik urrun legokeen egoera bat azaltzen digula badirudi ere, prozesu guzti hauen erdibidean izan zen serora baten testamentuak bestelako serorek zentsuetaz baliatzeko zuten moduaren oso antzerako jarraibideak agertzen dizkigu. Maria de Pagadigorri serorak, santutegiko administratzaileekin zenbait liskar izan eta santutegitik irten eta gero, -bertako beste serora gehienek bezala- 1700. urtean ezarri zitzaizkien arauak errefusatuz eta testatzeko gaitasuna ukatzen zien arauari aurka eginez, 1719an bere testamentua helarazi zuen. Bertan, santutegiari bere dotean eraman zituen 200 dukatak baino ez zegozkiola adierazten zuen, eta hauez gain, beste 20 dukaten dohaintza ere egin zion. 220 dukat hauek, 100 dukateko eta 120 dukateko kopuru printzipaleko bi zentsutan emanak zituen. Beste zenbait dohaintzaz bestalde, bere propietate eta administraziopekotzat zituen beste zentsuek beste hartzaile batzuk izan zitzaten nahi zuen: 72 dukat printzipaleko bi zentsu (30ekoa bata, 42koa bestea) bere arimaren aldeko betiereko anibertsario baten fundaziora bideratu zituen, eta 50 dukat printzipaleko beste zentsu bat berriz, bere zahartzaroan artatu zuten bere iloba Maria Rosa de Maizi eta honen senar Martin de Salterain izkribauari eman zien; azken hau, halaber, bere albazea eta oinordeko unibertsal izendatu zuen, eta beraz, testamentuan bertan inbentariatu zituen beste diru eta ondasunak oro ere bere eskutara igarotzekoak izango ziren1225. Maria de Pagadigorrik bere testamentuan adierazi zuen borondatea ez zen bete, santutegiko administratzaileak auzi bidez aurka egin baitzion, ondasun gehienak santutegian gelditu zitezen lortuz 1226. Baina hala ere, testamentuan agertzen zaigun zentsuen erabilerak bat egiten du beste serorengan ikusi ahal izan dugun familia eta gizarte baitako erlazioen sarearekiko garatzen zuten dinamika orokorrarekin. Bergarako Soledadeko neskatxen ikastetxeko seroren komunitateari buruz ere beste hainbeste esan liteke; hemen ere, nabari ageri zaigu horrelako komunitate batean bere aktibitateen mantenurako zentsuek zeukaten garrantzia. Maria Clara de Berroeta fundatzaileak, izan ere, ikusi ahal izan dugunak iradokitzen digunez bere borondatearen aurka, bertako serorek Sortze Garbiaren habitua eramatea onartu bazuen, dohaintzan 1225 DEAH-AHDSS 4812/000-00, f.g. Ikus laburbildu berri ditugun gorabehera guzti hauek zabalago santutegiari dagokion azpiatalean, 365 eta hurr. or. 1226 591 eman zituzten zentsuak jaso ahal izan zitzaten emaleek ezarri zuten baldintza horixe izan zelako izan baitzen. Bestalde, Maria Clara beraren testamentuak, ikusi berri dugun Maria de Pagadigorrirenak bezalaxe, seroren komunitateen testuinguruan zentsuek izan ohi zuten erabileraren berri ere ematen digu. Oinordeko unibertsal Soledadeko ikastetxea bera izendatu zuen, eta dohaintzan eman zituen zentsuekiko eta fundatu zitezkeenekiko, honakoa ezarri zuen: Yt. declaro y es mi uoluntad que si se redimiere algun censo que se fundase con caudales pertenecientes a mi, se haga su deposito Judicial en la forma del derecho hasta que haia finca segura para uoluer â inponer, y que dicho deposito se haga sauer á mis subcesoras, al señor Cura actual y uenideros de la dicha Yglesia Parroquial de San Pedro de esta Uilla y al Maiordomo que tubiere el Seminario y en defecto de este al Señor Capellan que hubiere al tiempo en esta dicha Uasilica para que bean si es de las circunstancias que preuiene el derecho y que dicho deposito no le pueda alzar nadie sin autoridad Judicial y beneplazito de dichos Señores Curas Maiordomos o Capellanes 1227 Zentsuak komunitatearen diru-iturrien oinarrian egoten jarraitu behar zuten, eta zentsu baten luditzeari beharrezko zaintza eta arretarekin egindako beste fundazio batek jarraitu behar zion. Arau hau klausura gorde ez zedin bitarterako egin zuen baliagarri, klausura gorde zedin momentuan, ordenek zentsuen luditzeekiko eta fundazioekiko zerabiltzaten arauak jarraitzea agindu baitzuen1228. Seroren komunitateen eta beraien aktibitate, tenplu eta seroretxeen mantenurako beraz, garrantzi handia izan zuten zentsuek. Ahaztu gabe noski, baieztapen hau oinarritzen diguten adibideak XVII. mende bukaerako eta XVIII.aren hasieratako testuinguruari dagozkiola, eta seroren komunitateak, jada XVI. mende bukaera - XVII.enaren hasiera aldetik, mojen eta hauen klausurako bizitzaren ereduetara bideratu nahi izan zirela. Atal honetan azalduz joan garen aktibitateek, diru likido beharrean zegoen testuinguru ekonomiko eta komertzial baten baitan seroren zentsuek zeukaten garrantzia adierazten digute. Batez ere hiribilduetako bizitza sozialaren erdigunean zeuden parrokietan, bertako serorak zio ezberdinetarako (baserriren baten mantenurako obrak egin beharra, enpresa komertzialen bat hasteko diru beharra, epe barruan kitatu beharreko zorren batengatiko diru premia, bapateko gaixotasunen batek sorturiko gastuak, etab.) mailegu beharrean zeuden herritarrentzat diru likidoa eskuragarri izateko posibilitate bat eskaintzen zuten, eta ez dugu uste asko erratuko garenik, herritar eta familia askok seroren diruegatik izan ez balitz zailtasun ekonomiko handiak igaro izango zituztela esanaz gero. Kapitulu honetan bezalaxe aurreko kapituluetan zehar azaldu izan ditugun kasuei errepaso azkar bat eginez gero, lehenik eta behin, herrietako familia boteretsuenen abizenak dezente agertzen zaizkigula ohartuko dugu. Emakumeen artean “doña” asko agertu dira, baita hainbat alargun ere, eta gizonen artean hainbat izkribau, lizentziatuak, kapitainen bat eta apezen bat ere. Horrez gain, bestelako langintzak ere presente zeuden, nahiz eta gutxiago agertu: zurginak, lentzeriasaltzaileren bat ere bai, eta baita teilagin bat ere. Baina ofizio ezberdinak eta artisauak usuago agertuko zaizkigu aurreraxeago, ohizko maileguei buruz jardutean. Aipagarriak dira, halaber, kontzejuen (Larreako kontzejua) eta elizateen (Marin elizatea, Eskoriatzan) aurka fundaturiko zentsuak ere. Zentsu guzti hauek seroren eta maila sozial eta ekonomiko ezberdinetako pertsonen artean izaten ziren erlazioen berri ematen digute; baina hemen ez gara zentsuekiko azaldu berri ditugunez haratago joango, erlazio hauen testuinguru zabalago bateko ikerketa, sakonagoa, ondorengo kapitulu baterako utziko baitugu1229. 1227 GPAH-AHPG 1/0555, 167r. Ikus azalpenak zabalago dagokion azpiatalean, 404 eta hurr. or. 1229 VII. kapituluan, bereziki VII. 1. atala, 631 eta hurr. or. 1228 592 VI. 2.4.2. Ohizko mailegutza Hasieran eman ditugun datu orokorren bidez seroren aldeko zentsuek bikoteak eta gizonezko zordunak ohizkoagoak zituztela ikusi ahal izan dugu, eta ondoren eman ditugun kasu partikularrek baieztapena berretsi baino ez digute egin. Noski, bikoteekin eta gizonekin bat, emakumeekin ere egin dugu topo, batez ere, maila ekonomiko altuko emakumeekin; alabaina, zentsuen fundatzaileen proportzioak nabariki gizonen eta bikoteen alde egiten zuen. Horrekin bat, ohizko mailegutzaren kasuan emandako kopuruak txikiagoak zirela eta hauen hartzaileen artean emakumeak ohizkoagoak zirela ere aipatu dugu. Eta zentzu orokor batean hala bazen ere, ez da egia osoa. Salbuespenak ez dira falta, emakumeen gehiengoaren artean, hainbat gizon ere aurkitu bailiteke, kopuru xumeak maileguan hartuak zituztenak. Eta horrez gain, orokorrean ohizko maileguan emandako kopuruak zentsuetan emandakoak baino urriagoak baziren ere, baziren kopuru handietako maileguak ere, zentsutan emandako diruak gainditzen zituztenak, eta gizarte nahiz ekonomia maila altuko “bezeroei” eman zitzaizkienak. Hein batean, zentsuek moralisten aldetik jasotzen zituzten kritikak ere aintzat hartu beharrean gaude (hauen erabilera lukurreria praktikatzat salatzen baitzuten), zenbait seroraren kasuan, zentsuen erabileraganako uko konstziente bat legokeela baitirudi. Beste behin, orokortzeak zuhurtasunez hartu beharreko esparru batean gaude. Erabili izan ditugun datuen inguruko zehaztapenen batzuk ere egin beharrean gaude. Maileguak, izan ere, batzuetan mailegu lez esplizituki aipatzen baziren ere, beste batzuetan, batez ere kopuru txikiei zegokienean, zorraren berri baino ez baitzen ematen. Alabaina, zorra salmentaren batek edo propioki serorei zegozkien zerbitzuren batek motibatua bazen, edo oinordekotzaren bati nahiz lagapenen bati bazegokion, kopuruak txikiak izanik ere zergatia esplizituki adierazi ohi zela ikusten dugu. Hain prezeski ere, motibo hauek esplizituki aipatzeko ohitura zela eta jorratu ahal izan ditugu aurreko kapituluetako zenbait aktibitateren ingurukoak: esate baterako, jarlekuen zerbitzuari zegozkienak edo ehunen, ohialen eta arropen inguruko aktibitateei zegozkienak. Hortaz, motibo berezien aipamenik gabe zor bezala aipatzen zirenak, gehienetan maileguen bidezko zorrak izan beharrean zeudelakoan gaude, eta halakotzat sailkatu ditugu. Edozein kasutan, irizpide honekiko mesfidati agertuaz gero ere, serorekiko zorrei buruz dihardugu beti, eta orain arte aipagai izan ditugun aktibitateei loturiko zorrak ez izatekotan (esan bezala, hauek gehienetan esplizituki aipatzen baitziren), zail da jakiten zorra zerek motibatua izango ote zen; mailegutza aintzat hartuko ez bagenu, bederen. Eta bestela, mailegu lez sailkatu ditugun hauen artean kasuren bat edo batzuk beste nonbait sailkatu beharko balira, azalduz joan garen aktibitateak aintzat hartu beharko genituzke. Gainera, irizpide honek kasuren batzuetan balioko ez balu, guztietan ere guztietan, esplizituki azaldu gabeko motibo bategatik edo besteagatik serorek emandako zerbitzuen edo produktuen ordainketa edo kopuruen itzulpen atzeratuen kasuei buruz dihardugu, eta hein horretan, datu horiek maileguei eskaini diogun kapitulu honetan baitaratzea justifikatua dagoela kontsideratzen dut, zentzu zabal batean, ordainketa edo itzulpen atzeratu bat ere mailegu bat baita; eta areago, sailkapen honek oinarri sendoagoak hartzen ditu, kasu hauek sailkatzerakoan zor hutsaz haratagoko irizpide zentzudunik gabe geldituko ginatekeela aintzat hartzen badugu. Guzti honek garamatza, ondorengo orrietan ikusiko ditugun kasuak ikertzerako orduan, aipatu berri dugun irizpide orokorra jarraitzera. Zentsuen erabilerarako arazo moralak izatearena ez da lehenik ikusiko dugun seroraren kasua, maileguekin bat, bere alde fundaturiko hainbat zentsu ere bazituen eta. Baina lehenik aipatuko dugu, bere kasua zentsuen eta maileguen arteko sexuen eta 593 kopuruen araberako ohizko banaketaren erakusgarria baitzaigu. Aipatua dugu jada Maria de Izaguirreren kasua, bere aldeko zentsuak zirela eta. Aipagai izan ditugun beste adibideetan bezala, bere aldeko zentsuen fundatzaileak batez ere gizonak eta bikoteak ziren, nahiz eta kopururik handienak, kasu gehienetan ez bezala, emakumeei zegozkien; euren artean, familia-kidea dirudien Magdalena de Izaguirreri (“doña”, San Juan Martinez de Gorostolaren alarguna) zentsutan emandako 300 dukatak zeuden (zor guztia ohizko mailegutzan emandako beste 100 dukatekin batera osatzen zen). Zor hauek Magdalenaren alabek jaso zituzten oinordekotzan, eta serorak dohaintza bidez barkatu zizkien; hau serorek ilobekiko izan ohi zuten ohizko portaera bat izanik, dokumentuan esplizituki aipatu ez bazen ere, Magdalena Maria seroraren ahizpa ez ote zen otutzen zaigu1230. Edozein kasutan, Maria de Izaguirrek bere aldeko zentsuez gain ohizko mailegutzan emandako diruen hainbat zor zituen, eta zordun hauen artean emakumeak ziren nagusi. 22 zordunetatik 5 baino ez ziren gizonezkoak, eta bakarra zegokion bikote bati. Pedro de Sagarraga eta bere emazte Catalina Martinez de Churruca Soraluzeko herritarrak ziren azken hauek, eta beraiei zegokien zorrik handiena, 90 dukatekoa. Gainontzeko zorrak 220 eta 7 erreal bitarteko kopuruen maileguei zegozkien; ggb. 77 errealekoa da azken hauen kopuruen arteko batazbestekoa. Maria de Izaguirreren kasuan, beraz, Magdalena de Izaguirrek zentsutan eta ohizko mailegu bidez zor zizkion 400 dukatak, Martin de Amuchasteguik bere alde zeukan 2 dukateko zentsua (kopuru arraroa izanik ere, garbia du irakurketa) eta Soraluze aldetik zor zizkioten 90 dukatak, seroraren 39 zentsu eta maileguren arteko salbuespentzat alde batera utziko bagenitu, zentsuen eta ohizko maileguen arteko muga 220 errealetan kokatuko litzaiguke. Izan ere, salbuespenez aparte, kopuru horretakoa baitzen bere alde fundaturik zeukan zentsurik txikiena, eta baita ohizko mailegurik handiena ere; nahiko garbi ageri zaigu zentsuen eta maileguen banaketarako irizpide ekonomikoa: 20 dukatetik gora zentsuak, hortik behera maileguak. Zentsuak bezalaxe maileguak ere eman zituztenen artean, beste serora batzuetan ere ageri zaigu tankerako irizpide orokor baterako joera: Bergaran Marina de Jauregui (1556), Francisca de Igueribar (1581), Maria de Irala (1596), Maria de Iturbe (San Martin ermita, 1605) eta Maria de Mendoza (1650); Elgetan Marina de Larraguibel (Santa Maria Magdalena ospitalea, 1576), Marina de Altube (San Adrian eta San Antonio ermita, 1603), Domenja de Albisua y Arescurenaga (Santa Maria Magdalena ospitalea, 1605), eta Catalina de Mendiguchia (Angiozar, Elexamendiko Andre Maria ermita, 1638); eta Antzuolan -salbuespeneko partida batzuekin- Marina de Iraeta (Uzarragako San Juan Bataiatzailea parrokia, 1645), Maria de Zumaeta (1671) eta Dionisia de Jauregui Madariaga (1720) aipatu litezke. Ikus litekeenez, adibide guzti hauek Bergara, Elgeta eta Antzuolako espaziotik datozkigu. Leintz bailaran, hirizpide honi egokitzen zaion serora bakarraren kasua daukagu, Aretxabaletako Maria Ruiz de Araoz y Duranarena (1629). 400 dukateko zentsu bakarra zeukan, eta 7 mailegu, 110-15 erreal bitarteko kopuruetakoak. Bailarako beste kasuetan banaketa hau ez zaigu bakarkako seroren zentsu eta maileguei begira ageri, osotasuneko datuetara begira baizik. Catalina de Abendañoren (Arrasate, 1590) eta Maria Lopez de Olazaranen (Arrasate, 1604) kasuak, batez ere bigarrena, Leintz bailarako beste serorekiko salbuespenezko kasuak ditugu, Leintz Gatzagako Luisa de Aguirreren (Dorletako Andre Maria santutegia, 1693) eta Maria de Pagadigorriren (Dorletako Andre Maria santutegia, 1719) kasuekin batera; lehenaren 1.408 errealeko mailegu batez beste, gainontzeko diru guztiak zentsutan eman zituzten, eta lauren artean 1230 Ikus zordun zituen zenbait familia-kideren ingurukoak VI. 2.4.1. azpiatalean, 582 eta hurr. or. 594 emandako diruek, Leintz bailarako serorek zentsu eta mailegutan eman zituzten diruen parterik handiena osatzen dute, alde handiarekin (15.917'25 errealetik 14.664'5, %92'12). Gainontzeko 11 serorek guzti-guztia mailegutan eman zuten, eta 220 errealetik beherakoak ziren denak. Bergaran, Elgetan eta Antzuolan ere aurkitzen ditugu, Leintz bailaran bezala, mutur batean edo bestean, zentsutan 220 erreal baino gehiagoko kopuruak soilik emanez edo mailegutan kopuru hortatik beherakoak baino eman ez zituzten serorak; hirizpide orokor hau daramaten hainbat kasu ditugu, batez ere maileguak baino eman ez zituztenenak, kasuren batzuetan salbuespenezko partidaren bat azaltzen badigute ere. Zentsutan batez ere kopuru handiak -220 errealez gorakoak- eman zituztenak honakoak ditugu: Magdalena de Castillo (Bergara, 1612), -partida bakarrarekin bada ere- Maria Ochoa de Marquiegui (Elgeta, Andre Maria parrokia, 1592), eta Ana de Benitua (Antzuola, 1642). Talde honetan sartu beharko genuke agian Maria Lopez de Olazaran (Arrasate, 1604) ere; diru guzti-guztiak zentsutan zeuzkan serora honek 7 eta 14 dukateko zentsuak ere bazeuzkan 8 kasutan emanak, hau da, 220 errealetik beherakoak, baina gainontzeko 15 kasuetako kopuruak handiagoak ziren. Ia partida guztietan mailegutan 220 errealez beherako kopuruak eman zituztenak, aldiz, esan bezala, gehiago ditugu: Marina de Moyugoitia (Bergara, Leizariako San Lorentzo ermita, 1574), Domenja de Gante (Bergara, 1592), Maria de Beiztegui (Bergara, Santa Marina parrokia, 1594), Magdalena de Oruesagasti (Bergara, San Pedro parrokia, 1610), Maria de Aguirre (Bergara, San Pedro parrokia, 1631), Gracia de Urrupain (Elgeta, Andre Maria parrokia, 1587), Domenja de Altube (Elgeta, San Adrian eta San Antonio ermita, 1599), Gracia de Sagasta (Elgeta, Santa Maria Magdalena ospitalea, 1637), eta Maria de Iturbe (Antzuola, Uzarragako San Juan Bataiatzailea parrokia, 1649). Oñatin berriz, serora gehienek diru guztiak mailegutan emanak zeuzkaten, kasu gehienetan 220 errealetik beherako kopuruetan, baina baita kopuru hori gainditzen zuten kasu gutxietan ere. 10 seroren artetik bi baino ez zaizkigu joera honetatik kanpo gelditzen, biak ere biak, esanguratsuki, hiribilduko San Migel parrokiako serora nagusi izandakoak: 40 eta 60 dukateko bi zentsu eta 1.257 errealeko mailegu bat emanak zeuzkan Maria Lopez de Estraño (1647) eta 2 eta 10 errealeko bi partidez gain, 114 eta 332 errealen baloreak zentsutan emandako diruetatik jaso beharrean zegoen Ana Catalina de Inza (1751). Kopuruen dibertsitate handi batekin, zentsuak bezalaxe maileguak emanda, beraien diruak gizarteko klase ezberdin guztietako partaideei banatzen zizkieten seroren kasuez bestalde (zeinak, ikusi dugunez, Bergara, Elgeta eta Antzuolako espazioan baino ageri ez zaizkigun), maila sozial eta ekonomikoekiko ezaugarri bereziak zeuzkaten bi talde banatzen zaizkigu. Alde batetik, Leintz Gatzagako Dorletako santutegiko bi serorekin batera, diru guztiak 220 errealetik gorako kopuruetako zentsutan eman izan zituzten 9 serorak hiribilduen testuinguruetan ageri zaizkigu, bana Bergaran, Elgetan eta Antzuolan, eta bina Arrasaten eta Oñatin. Bestetik, Debagoieneko herri guztietan zehar banaturiko 28 seroren beste talde bat perfilatzen zaigu: diru guztiak ohizko mailegutan eman izan zituzten, eta salbuespenen batzuekin, kasurik gehienetan 220 errealetik beherako kopuruak eman izan zituzten. Maileguen jasotzaileei erreparatzera jotzen badugu, estatistiken azalpenak ematerakoan garbi ikusi dugun bezala, emakumeak ziren nagusi. Ardatz bezala darabilgun Maria de Izagirreren (Bergara, 1631) testamentura itzul gaitezen ildo honi jarraitzeko; kopururik handienen zordun lez hainbat “doña” ageri zaizkigu, bahitzat seroraren eskutan hainbat bitxi eta ornamentu utziak zituztenak: Ana de Zabala Iturrichok 220 eta 110 errealeko bi zor zituen (bahitzat: bi Agnus Dei, bata urre595 kolorekoa), Maria de Galarza “mayor en dias”-ak 165 errealekoa zuen (bahitzat: urrekoloreko portzelana bat) eta Andres Perez de Laudansen alarguna zen Antonia de Ozaetak 110 errealekoa zuen (bahitzat: belusezko ohial bat). Juan Ochoa de Romagalarza izenez Bergaran izan ziren bi izkribauen arteko gazteenaren emaztea dirudien Isabela Perez de Achoteguik ere bazuen serorarekin mailegu bidezko zor bat, 55 errealekoa. Kopuru nagusienen artean, aipaturikoez gain Maria de Inarra (220 erreal), Ursola de Machain (154 erreal), Isabel Saez de Mecolalde (76 erreal) eta Magdalena Perez de Ascarrunz (63 erreal) ere bazeuden, eta azkenik, beste “doña” batek, Maria de Oxirondok, 12 errealeko zorra zuen. Gainontzeko 6 emakumezko zordunek 30 eta 8 erreal bitarteko kopuruak zor zituzten, eta ohial batzuez eta zilarrezko kikara batez aparte, serorak ez zeukan beraien segurantzarako bahirik harturik. Gizonezkoak ere bi kategoria probisional hauetan baitaraturik ageri zaizkigu: alde batetik, Andres de Arandia (99 erreal) eta Joan Garcia de Oruesagasti (42 erreal) zeuden, eta bestetik, Martin de Butron (12 erreal) eta Juan Perez de Elorregui (7 erreal) 1231 . Kasu honek maileguei loturik agertzen dizkigun zordunen ezaugarri sozial eta ekonomiko orokorrak beste hainbat kasutan berresten zaizkigu. Diruak batez ere zentsutan jaso izan zituzten gizon eta bikoteez bestalde, emakumeekiko mailegutzak jasotzaileen esparru sozial eta ekonomiko anitz bat agertzen digu, diruak zentsutan ere jasotzen zituzten “doña” eta bestelako emakume aberats eta boteretsuetatik, zurginen, labangileen nahiz artisau ezberdinen emazteetatik igarota, maileguan erreal gutxi batzuk jasoak zituzten emakume txiroetaraino. Zentsutan “espezializaturik” zeudela ikusi izan dugun seroren kasuetan beraien maileguak maila ekonomiko jakin bateko pertsonengana bideratzen baziren, beraien mailegutza aktibitateak gizarteko maila sozial eta ekonomiko ezberdinetara zabalik mantendu zituztenen artean, kasu askotan bereziki emakumeak faboratu izan zituztela ikusten dugu. Baina azken aspektu hau azpimarratu beharra dagoen bezalaxe, gizonezkoen aldeko mailegutza ere garrantzitsua izatera heldu zela esan beharrean gaude. Alderdi guzti hauei erreparatzeko, Bergarako San Pedro parrokian bata bestearen ostean serora izan ziren Catalina de Ondarzaren (1572) eta Marina Garcia de Oruesagastiren (1607) testamentuetako zordunei begira jarriko gara, hauek adierazgarritzat harturik, jarraian beste hainbat kasuren berri emateko 1232. Jarraian emango ditugun azalpenen jarraibidetzat, bi serora hauen testamentuetan oinarrituriko 6. koadroaz (923-925 or.) baliatuko gara. Catalina de Ondarzaren zordunen banaketan Maria de Izaguirreren kasuan erabili ditugun antzerako mugarri ekonomikoak erabiliko ditugu; hau da, zordunak 220 eta 33 errealeko kopuruez –edo bestela esanda, 20 eta 3 dukateko kopuruez– gorako eta beherakoetan banatuko ditugu. Hau noski, zentsuen eta maileguen emateen ohituran 20 dukaten mugarria esanguratsua zela ohartu dugulako ere egingo dugu; honi 3 dukatetan kokaturiko beste mugarri ekonomiko bat gehituaz gero, datuak oso modu interesgarrian batzen zaizkigu. 20 dukatez gorako kopuruei dagokienez, ikusi dugu nola kasurik gehienetan zentsutan emandako diruei dagozkien. 39 serora izan ziren kopuru hortaz 1231 Izan gogoan, aurrekoan bezalaxe azpiatal honetan ere, ematen ari garen datuen jatorria 3.a. koadroa dela (879-912 or.), honen emaitzen 3.b. eta 3.c. koadroekin batera (hurrenez hurren, 913-916 eta 917 or.). 1232 Marina Garcia de Oruesagastiren –edo gehiagotan agertzen den lez, Marina de Oruesagastiren– izendapena berezi xamarra da, bere aurrekari Catalina de Ondarza serorak berak egin baitzuen bere testamentuko klausula batean, San Pedro parrokiaren zerbitzurako seroretxea egiteko etxe baten dohaintza egin zuenean. Marina urte askotan zehar izana zen Catalinaren serora-laguntzaile eta zerbitzari, eta hori zela eta justifikatu zuen Catalinak bere kargurako egokitasuna eta izendapena bera. Nahiz eta printzipioz Catalinak izendapenik egiteko eskumenik ez zeukan, Marina karguan egon zela dakigunez, ziurra da onartua izan zela. 596 goragoko zentsu edo maileguren bat eman zutenak, eta osotara eman zituzten 220 errealetik gorako 92 partidetatik 56 izan ziren zentsutan, guztira 38.693 errealeko kopurura heltzen zirenak (bb. 690'94 erreal). 37 partida aldiz (pertsona bat bikoiztua kontatzen dugu, zentsutan eta mailegutan eman zitzaizkion kopuru ezberdinak ageri baitzaizkigu, biak 220 errealetik gorakoak) maileguenak ditugu, eta hauetan ere diru dezente emana zuten: 24.574'25 erreal (bb. 664'16 erreal). Zentsuen inguruan jardun dugunean aipatu izan dugu nola jasotzaileen artean bikoteak, etxe eta baserriak eta gizonezkoak ohizkoagoak ziren emakumeak baino, eta hau zerk motibatua izan zitekeen, etab. Eta noski, esandakoak baliozkoak ditugu 220 errealez goragoko zentsuak zirenean, hauek ohizkoak ziren eta. Ohizko maileguei dagokienean berriz, 220 errealez gorakoek ez digute, diruen banaketari dagokionean, zentsuen egoera berbera agertzen: 19 emakumezkoei dagozkie (12.501 erreal, 220 errealez gorako maileguen %49'53a), 11 gizonezkoei (7.486'25, %29'66), 6 bikoteei (3.476, %13'77) eta 3 etxe edo baserriei (1.771, %7'01). Lehenik eta behin, ohartu beharrekoa, zentsuen kasuan bezalaxe, iloben eta bestelako familia-kideen gehiengoa da, emakumezkoetan bezalaxe, gizonezkoen eta bikoteen kasuetan ere; 5 ilobek (4 em., 1 giz.) 3.332'5 erreal jaso zituzten, eta dibertsitate handia azaltzen diguten bestelako 8 familia-kideen (bi anai, ahizpa bat, koinata bat, ama bat eta bestelako bi familia-kide) artean berriz, 5.775 erreal. Familiakideez aparte, maileguak bakarka edo partekatuta jasotzen emakumezkoen artean hainbat "doña" eta abizen entzutetsudun emakume ageri zaizkigu (familia-kide ere bazirenekin bat 11 behintzat aipatu ziren, Monesteriobide, Zabala, Gaztelu, Eizmendi edo Ozaeta bezalako abizendunak), eta gizonezkoen artean, etxe edo baserrien jabe bezala aipaturikoekin (Askarruntz Goikoa eta Azkargorta Goikoa -Bergaran-, Laskurain -Antzuolan-) eta etxe ezaguneko abizendunen batzuekin (Jeronimo Perez de Arrese, eta bere amaren eta arrebaren zorra ordaindu beharrean zegoen Miguel Perez de Amezqueta kapitaina) eta apezen batekin (Miguel Abbad de Arguizain) batera, Debagoienaz kanpoko zordunen bat ere ageri zaigu (Urretxun, Guerra etxekoen errotan bizi zen Matias de Erazu). Orokorrean, bada, zentsuen jasotzaileen antzerako espazio sozialen testuinguru bat ageri zaigu, baina emakumezkoen presentzia handiagoarekin. Azkenik, seroren maileguen beharrak ze espaziotaraino hedatu zitezkeenaren erakusgarri, XVIII. mendearen erdialdean Mariana de Aleizak (Bergara, San Pedro parrokia?, 1758) "las reales Fauricas de armas de la Villa de Plazencia" zirenei mailegutan emandako 2.200 errealetik gorako kopurua ere aipagai dugu. Gidatzat egiten diguten testamentuetara itzuliz, 220 errealez gorako maileguetatiki eratorri dugun ikuspegia hein batean 33 errealez gorakoei ere hedagarri zaiela ikusten dugu, jada, maila ekonomikoaren eta sozialaren arteko korrespondentziak iradokitzen digun bezala, bestelako espazioetako partaideak ere gehituz; emakumezkoen kasuan "doña" zirenek, alargunek eta familia boteretsuen abizendunek agertzen jarraitzen dute, eta gizonezkoen kasuan, familia garrantzitsuetakoez beste, ofizioetako langileek agertzeari ekiten diote. Catalina de Ondarzaren (Bergara, San Pedro parrokia, 1572) 3 dukatetik gorako zordunen artean, emakumeen eta gizonen presentzia nahiko ekitatiboa zen. Emakumeen artean hainbat “doña” zeuzkan zordun (Magdalena de Oxirondo, Catalina de Galarza, Maria de Aroztegui), beste zenbait familia garrantzitsuen abizenak zeramatzatenak (Castillo, Roma, Ondarza), eta baita seroraren bat ere (“la beata de Leçeta”). Gizonezkoen artean, zordun guztien artean kopuru handiena (715 erreal) zor zuen Joan Perez de Ariztizabalez gain, doktore bat (Ollacarizqueta doktorea) eta labangile bat (Joan Perez de Ayardi) ageri zaizkigu. Hauekin bat, Marina de Oruesagastiren zordun nagusien artean ere agertuko zaigun San Juan de Elusa gaztea ere badugu, bere familia-kide behar zuen San Juan de Elusa nagusiarekin bat. 597 3 dukatetik gorako maileguei erreparatzeari utzi gabe Marina de Oruesagastiren testamentura iragaten bagara, antzerako egoerarekin topo egingo dugu, honen kasuan emakumeen presentzia nabariagoa bazen ere1233. Serora honen zordunik handienak lez, 20 dukatetik gorako zordunen artean eta Chariaco de Oruesagasti seroraren iloba buru zutela (528 errealeko zorrarekin), batez ere emakumeak ageri zaizkigu. Ilobaren zorrak hainbat alditan serorak eman izan zizkion 18, 10, 7 eta beste 18 dukaten baturak osatzen zituzten; nabaria da serorak bere ilobaganako preferentzia sentitzen zuela. Hiru emakumek zeramaten Basalgarai abizena, eta hauetariko bi behintzat, ahizpa bezala aipatu ziren (Ana Perez eta Margarita Perez, 308 errealeko zorrarekin). Litekeena da hirugarrena ere (Maria, 403 errealeko zorrarekin) beste ahizpa edo bestelako familiakidea izatea, eta serorak tratu ekonomiko berezia zeukan familia baten kasua izatea. Beste zor nagusiak abizen itzaltsudun emakumeen oinordekoei zegozkien: Maria Lopez de Gaztelu bere amaren eta Maria de Amezqueta (“doña”) bere arrebaren oinordeko lez zorra jasoa zuen Miguel Perez de Amezqueta kapitaina (297 errealeko zorrarekin) eta Catalina de Zabalaren oinordekoak (264 errealeko zorrarekin). 220 eta 33 errealen bitarteko zordunen artean ere baziren hainbat “doña” (Francisca de Zabala eta bere oinordeko Elena de Arrese 154 errealekin, Joana de Azcarate 44 errealekin eta Catalina de Galardi 41 errealekin), eta baita gizonen artean beste zenbait ofizio eta kargu deigarri ere: komendadore bat (Catalina bere amaren oinordeko lez zorra jaso zuen Joan de Gabiria komendadorea, 100 errealekin) eta “maese” baten emaztea (Pedro de Beizteguirena, 59 errealekin) ageri zaizkigu. Bitarteko kategoria honen baitan baziren beste hainbat emakume eta gizon ere, maileguaren kopuruaz beste, informazio gehiegirik ematen ez zaigunak; aipatu berri ditugunak ere aintzat hartuz, 12 emakume eta 12 gizon ziren guztira. Kopuru nagusienen kasuan emakumeak gehiago baziren, 220 eta 33 erreal bitartean nahiko banaketa ekitatiboa ageri zaigu. Bi kasu hauek Debagoienako seroren artean 33 errealetik gorako maileguak ematerakoan izan ziren bi joera nagusien adierazgarri ditugu. Bata, joera nagusia, mailegu hauek alde batetik emakumezkoen, eta bestetik gizonezkoen, bikoteen eta etxe edo baserrien artean nahiko ekitatiboki banatu zituztenek azaltzen digutena dugu; edo behinik behin, mailegu hauen zordunen artean preferentzia nabaririk azaltzen ez zutenena. Beste joera, ostera, bereziki emakumeak faboratzera jotzen zutenena da. Lehen joeraren adibideak Debagoieneko ia herri guztietan aurki ditzakegu1234: gehienak Bergarak, Elgetak eta Antzuolak osaturiko espaziotik helduak zaizkigu; hala, Bergarako Maria de Sarralde (1567)1235, Marina de Moyugoitia (San Lorentzo ermita, 1574)1236, 1233 Serora honek 1607an testamentua helarazi zezan baino lehenago, 1594 eta 1604 bitartean, bere alde fundatu ziren hainbat zentsuren berri dugu. San Juan de Elusa izana zenak (bi homonimoen arteko nagusia, itxuraz) eta honen alargun Catalina Lopez de Arizpe y Oxirondok bien artean (baina bakoitzak bere aldetik) 464 errealeko kopurura heltzen ziren bi zentsu zeuzkaten fundatuak, eta Pedro de Arin eta bere emazte Mariana de Beizteguik ere beste bi zentsuren zorra zeukaten, denera 256 erreal eta ½-ko kopurura heltzen zirenak. 1607an testamentua helarazi zuenean zentsu hauek eta beraien etekinak parrokiako seroretxearen probetxura eta bere arimaren aldeko anibertsario baten fundaziora bideratu zituen; gainontzeko zordun guztiak, ohizko mailegutan emandako diruei zegozkien. 1234 Ondorengo aipuetarako, dokumentuen erreferentzia zehatzez beste, ikus 9. koadroa, 935-939 or. 1235 Aurkitu diogun zordun bakarra zen bere anaia Martin de Sarraldek 264 erreal zor zizkion (GPAHAHPG 1/0012, 52v-53r). 1236 Maileguen kopuru handieneko zordunen artean bere anaia Geronimo de Moyua (12 dukaten zorrarekin) eta Martin de Beiztegui (6 dukat) zeudela ikusten dugu, eta baita aurreko bi partida hauen artean aipaturik ageri zaigun bere koinatu Martin Saez de Oxirondo ere, irakurri ezin izan dugun dukaten kopuru batekin (baina lehenik kopuru handieneko zordunak aipatu zituenez, honenak ere kopuru esanguratsua izan behar zuen). Martin de Belazteguik eta bere amak ere bazuten serorarekin zorrik, 44 errealeko mailegu batena (GPAH-AHPG 1/0114, 698r-701v). 598 Domenja de Urgoitia (San Pedro parrokia, 1580-1599) 1237, Maria de Munabe (15851591)1238, Domenja de Gante (1592)1239, Maria de Irala (1596)1240, Maria de Iturbe (San Martin ermita, 1605-1607)1241, Catalina de Sarralde (Santa Marina parrokia, 1628)1242, Maria de Aguirre (1631)1243, Gracia de Zabala (Santa Marina parrokia, 1650)1244, Maria de Mendoza (1650)1245, eta Maria Ana de Mecolalde (San Martin ermita, 1762)1246; Elgetako Marina de Larraguibel (Santa Maria Magdalena ospitalea, 1576)1247, Catalina de Aramburua (1577-1599)1248, Isabela de Zabala (1570-1584)1249, Marina de Altube (San Adrian eta San Antonio ermita, 1593-1603) 1250, eta Catalina de Mendiguchia (Angiozar, Elexamendiko Andre Maria ermita, 1638) 1251; eta Antzuolako Marina de 1237 1580 eta 1599 bitartean eman zituen maileguen arteko gehienak gizonei emanak zizkien: Santuru de Ariztizabali eta honen aita Pero Perez de Ariztizabal guraizegileari (80 erreal), Joan de Basauriri (“rresidente en la dicha Uilla”) (80 erreal) eta bere –seroraren– bi anairi, Pedro de Urgoitiari (100 erreal) eta Alonso de Aguirre Urgoitiari (473 erreal) (hurrenez hurren, GPAH-AHPG 1/0120, 507r-507v, 512r512v eta 512v-513r, eta GPAH-AHPG 1/0124, 171r-172r). Azken kopuru hau jada aipagai izan dugun Marina Garcia de Oruesagasti serorarekin batera Maria de Basalgarairengandik hartzekoa zuen, itxuraz, 1599ko bere testamentuan azaltzen zaigunaren arabera, bi serorek bere seme Cosme Ruiz de Oxirondori emandako mailegu baten zorrei zegozkienak (GPAH-AHPG 1/0182, 81r-82r). 1238 Serora honi aurkitu ahal izan dizkiogun hiru zordunetako bi gizonezkoak ziren, Juan de Urrutia Arizabaleta (88 erreal) eta Pero Perez de Berasiartu (275 erreal) (hurrenez hurren GPAH-AHPG 1/0127, 713r-713v eta GPAH-AHPG 1/0129, 660r-661r), eta bestea "doña" bat, Maria de Aroztegui (110 erreal) (GPAH-AHPG 1/0125, 701r-701v). 1239 Kopuru handienen artean Domingo de Arteagaren oinordekoen 80 errealeko zorra ageri zaigu, Martin Garcia de Sagastizabalen 74 errealekoarekin batera (GPAH-AHPG 1/0157, 119r-125v). 1240 Zentsutan emandako zenbait kopuru handiagoz beste, Charico de Garitanori 110 erreal emanak zizkion, bere koinata Catalina de Goitiari 88 erreal, eta Martin de Esta[ffeta?]-ri, eta Joan de Arin eta bere emazte Magdalenari, 44na erreal (GPAH-AHPG 1/0134, 711r-719v). 1241 1605ean helarazi zuen testamentuan, baserri bati emandako zentsu batez beste, Maria de Amezquetaren ("doña") ondasunetatik 154 erreal (14 dukat) zor zitzaizkion (GPAH-AHPG 1/0162, 75r76v). 1607rako zorra handitua zen antza, ezen Miguel Perez de Amezqueta kapitainak Maria de Iturbe serorari zor zizkion 17 dukat eta 3 erreal eta ¾- Catalina de Eguren serorari ordaindu baitzizkion, azken hau Mariaren testamentuko albazea baitzen (GPAH-AHPG 1/0218, 115r-115v). 1242 Bere mailegurik handienak emakumeei emanak izan ziren, -zerbitzatu izan zuen etxe eta jarlekuaren jabe zen- Maria de Eizmendi ("doña") (2.552 errealekin) eta Catalina Perez de Aroztegui (330 errealekin), baina bere testamentuan agertzen zaizkigun bi gizonezko zordunek ere 3 dukatetik gorako kopuruen zorrak zituzten: Pedro Perez de Galarrolazak 4 dukat, eta Juan de Abrainek (“que viue en Buruñano”) 42 erreal (GPAH-AHPG 1/0258, 116r-122v). 1243 Bere zordunik handiena Miguel Abbad de Arguizain apeza izana zen (ordurako ordainketa oinordekoei zegokien), 417 errealeko zorrarekin, eta Aldaitarrek zeuzkaten zorrak ziren 33 errealez gorako hurrenak: Magdalena de Aldairen 77 errealak, eta Joan Saez de Aldai "Susso"-ren 52 errealak (GPAH-AHPG 1/0286, 5r-6v). 1244 Zentsutan baserri bati emandako kopuru handiago batez beste, bere zordunak emakume bat (Francisca de Igueleta, 384 errealekin) eta familia entzutetsuko gizon bat ziren (Jeronimo Perez de Arrese, 231 errealekin) (GPAH-AHPG 1/0339, 333r-338v). 1245 Zenbaitetan familia boteretsuetakoak diruditen emakumeren batzuekin bat (Mariana de Arteaga, Jeronimo de Arreseren alarguna, 191 errealekin; Magdalena de Galarraga 100 errealekin; eta Isabela de Achotegui 55 errealekin), bikoteei emandako beste zenbait mailegu ere bazeuzkan (Ignacio de Amunssategui eta Catalina de Gomezkortari 220 erreal, Francisco de Lascuraini eta Isabela de Azpitarteri beste hainbeste, Juan de Zabala "platero"-ari eta bere emazteari 47 erreal, eta Andres de Ozaeta eta bere emazte Antonia de Ozaetari -"doña"- 36 erreal) (Ibid., 615r-622r). 1246 Askarruntz Goikoa baserriko jabea zen bere anaia Pedro Antonio de Unamunori baino ez zion dirurik mailegutan eman, baina honi dezenteko kopuruan, 1.594 erreal eta 1/4; azaldu zuenez, orduan lau urte "para recurrir a sus Urgencias" emanak izan zirenak (GPAH-AHPG 1/0615, 423r-426v). 1247 4 dukateko mailegu bana emana zien Maria de Larrinagari, Catalina de Iturria alargunari eta Pedro de Altuna errementariari (GPAH-AHPG 1/1853, 187r-188v). 1248 1577-1599 bitartean hainbat mailegu eman zituen: 1577an, bere ahizpa Marina de Aramburuarekin bat, bien anaia zen Juan Ortiz de Aramburuari 98 dukatekoa (GPAH-AHPG 1/1857, 25v-26r); 1582an, 599 Iraeta (Uzarragako San Juan Bataiatzailea parrokia, 1645) 1252, Marina de Oxirondo (1645-1665)1253, Maria de Iturbe (Uzarragako San Juan Bataiatzailea parrokia, 1649) 1254, Maria de Ibarra (1659)1255, Catalina de Lizarriturri Igueribar (1659) 1256 eta Maria de Zumaeta (1671)1257 dira multzorik handiena osatzen digutenak. Baina baziren beste espazioetakoak ere: Arrasateko Maria Lopez de Olazaran 1258, Maria de Insaurbe (San Balero ermita, 1579)1259, Teresa de Urisarri (Santa Marina ermita, 1603) 1260, eta Catalina de Huruburu (Udala, San Esteban parrokia, 1610)1261; Aretxabaletako Maria Ruiz de Araoz y Durana (1629)1262; eta Oñatiko Ines de Bidania (San Martin ermita, 1554) 1263, Magdalena de Ucelai (San Kristobal ermita, 1591)1264, Francisca de Estrada Basauri (Zañartu auzoa, San Julian ermita, 1599)1265, Maria de Villar (Narria auzoa, San Elgetako Andre Maria parrokiako apez eta benefizioduna zen Juan Abbad de Aranari 100 dukatekoa (GPAH-AHPG 1/1858, 71v-72r); 1591n, halaber Andre Maria parrokiako benefizioduna zen Juanes de Trañari 44 dukatekoa (GPAH-AHPG 1/1860, 140v-141r); urte berean, bere anaia Juan Urtiz de Aranburuari 46 dukatekoa (GPAH-AHPG 1/1860, 141r-141v); eta azkenik, 1599ko lagapen baten bidez, Juan Ortiz eta Pedro de Aramburua seroraren anaiek mailegu ezberdinak medio honekin 24 dukat eta ½ko zorra zeukatela dakigu (GPAH-AHPG 1/1862, 76v-77v). 1249 Kopuru handietako zenbait mailegu emanak zituen: 1570ean Domingo de Garrok eta bere emazte Ana de Goitiak serorari ortu bat emanez kitatu zuten honekin zeukaten 8 dukateko maileguaren zorra (GPAHAHPG 1/1851, 40r-41r); 1581ean, Pedro de Urrojolaeguik 15 dukat eta 4 errealeko mailegu baten zorra ordaindu zion (GPAH-AHPG 1/1852, 3r-3v); 1584ko ezagupen batek, bere koinatu Mateo Ibañez de Olaeguik serorarekin 83 dukateko zorra zuela aditzera ematen digu (itxuraz, mailegu baten edo batzuen motibozkoa zena) (GPAH-AHPG 1/1859, 21r-21v). 1250 Bere 1603ko testamentuan Juan Ochoa de Urroxilaegui izkribauak 5 dukat, Izaguirre etxeak 14 dukat, eta Egocheaga batxilerrak 22 dukat eta 2 erreal zor zizkioten (GPAH-AHPG 1/1853, 215r-218r). Halaber, 1591n, Marina de Izaguirreri eta honen seme Martin de Izaguirreri 116 erreal emanak zizkiela dakigu (GPAH-AHPG 1/1860, 39r-40r). 1251 Batez ere kopuru txikietako zordunak zituen, baina 3 dukatetik gorako zordun gutxien artean Juan Ochoa de Agurlaeta “de yuso” zegoen, 34 errealeko zorrarekin (GPAH-AHPG 1/1853, 105r-106v). 1252 Laskurain etxeko jabe zen Juan de Lascurain, 660 errealekin, eta Joan Perez de Iraeta eta bere arreba Ursola, 110 errealekin, zituen maileguen zordun nagusi (GPAH-AHPG 1/0770, 395r-398v). 1253 1645ean Martin de Ezpeletari eta bere emazte Maria de Ugalderi 10 dukaten mailegua eman zien, eta 1657an berriz, Pedro de Garicazari eta bere emazte Maria de Zumetari 20 dukatekoa (GPAH-AHPG 1/0770, 313r-313v eta GPAH-AHPG 1/0773, 10r-11r). Serora honen kasua esanguratsua da, maileguen emale, serora aberatsak bezala, hain aberats ez zirenak ere izan ohi zirela azaltzen baitigu, aktibitate hau seroren artean ohizkotzat berretsiz. Marina de Oxirondok, izan ere, nahiz eta mailegu hauek eman ahal izan zituen, 1661ean helarazi zuen testamentuan bere arimaren aldeko betekizun gutxi batzuk baino ezin izan zituen agindu: hileta, bederatziurrena eta urtebukaerakoa, eta horiez gain, –aurrerago ikusiko dugun bezala– Antzuolako seroren artean ohizkoa zen 40 dukaten baloreko betiereko memoria bat fundatu nahi izan zuen, baina xede horretarako, 20 dukat baino ez zitzaizkion gelditzen. Beraz, testamentuan, oinordeko ere izendatu zuen bere ahizpa Maria de Oxirondori beste 20 dukat jar zitzala erregutu zion, bazekien eta 20 dukateko memoria baten fundazioa parrokiako kabildoak agian ez zuela onartuko (gutxi iritzi izanagatik) (GPAH-AHPG 1/0774, 103r-104v). Ahizpak 1665ean jarri zituen serorak eskaturiko beste 20 dukatak (memoriaren fundazioa eginez), eta esanguratsuki, hauen parte bat, serorak 1657an Pedro de Garicazari eta honen emazte Maria de Zumetari emandako 20 dukatetatik bideratua izan zen (GPAH-AHPG 1/0776, 135r-136v). 1254 Gizonezkoen artean -Guerra etxekoen errotan bizi zen- Matias de Erazu Urretxuko herritarrarekin batera (330 erreal), Urrutia etxean "Inquilino" zen Juan de Leturia (125 erreal) eta Legazpiako herritarra zen Juan de Erraizabal (77 erreal) ditugu; hauekin bat, Isabel de Zumeta "la beata"-ri emandako 220 errealak, eta seroraren ahizpa Francisca de Iturberi eta honen senar Martin de Larreari emandako 110 errealak daude (GPAH-AHPG 1/0771, 239v-241r -moztuta-). 1255 Emakume bati emandako kopuru berdineko zentsu batekin batera, bere ahizpa Isabela Perez de Inurrigarrori eta honen senar Bartolome de Gaztañaetari emandako 440 errealak baino ez zituen eman (GPAH-AHPG 1/0774, 157r-161r) 1256 Isabela Perez de Igueribar bere ilobari Joseph de Zumaeta Antzuolako alkatearekin gauzatzekoa zen ezkontzarako eman zizkion "todo quanto tengo ofrezido"-ez gain (kopuru txikia izango ez zena, ziurrenez), mailegutan Aranburu leinu-etxeari emanak zizkion 1.210 errealak ditugu (Ibid., 84v-86r). 600 Lorentzo ermita, 1629)1266, -honen ahaidea izatea batere arraroa ez litzatekeen- Osana de Villar (Narria auzoa, San Lorentzo ermita, 1670) 1267, Mari Asencio de Umeres (Olabarrieta auzoa, San Kristobal ermita, 1676)1268 eta -azken honen abizen berberekoMaria de Umeres (San Migel parrokia, 1694) 1269 talde honetan baitaratu ahal izango genituzke. Azalpenen jarraipena ez oztopatzeko oinpeko notetan bilduta jaso ditugun datu sorta zabalak zerbait azaltzen badigu, zentsuen bidez bezalaxe, ohizko maileguen bidez serorek, emakumeez beste, gizonezkoen, bikoteen eta etxe eta baserrien ekonomian izan zezaketen eragina esanguratsua zela da. Etxe eta baserriei eta bikoteei dagokienean, zentsuei buruz aipatu ditugunak gogorarazi beharrean gaude; hauek bezalaxe seroren maileguek zeukaten indar lotesleak zordunen ondasunek askotan seroren eskutan bukatzea eragin zezakeen, oinpeko notetan jaso izan dugun kasuren batean ageri zaigun lez. Aro Berrian zehar, batez ere XVII. mendearen hasieraz geroztik, familia aberats eta boteretsuek beraien ondasunak mantentzeko garatu zuten estrategia berberean parte hartu zuten serorek ere, etxeen, baserrien, lursailen eta bestelako ondasunen pilaketara joaz. Gizonezkoenganako maileguei dagokienean, hauen egoeren dibertsitatea aipatu 1257 Mailegurik handiena, 440 errealekoa, Juan de Zabala Iralaren ("don") alarguna zen "la señora" Josefa de Yn[?] Isasiri emana zion; horiez gain, Melchor de Gorosabelek eta Elena Perez de Asurceren ondasunetatik 220 erreal zor zitzaizkion, eta Antzuolako eta Zumarragako herritarrak ziren Jeronimo de Elgarezta eta bere emazte Elena de Inurrigarrok ("doña") 165 errealeko zorra zuten, 30 dukateko mailegu batetik ordaintzeko falta zitzaiena zena (GPAH-AHPG 1/0783, 1r-8v). 1258 Serora honek, nahiz eta zentsuei buruzko atalean ikusi dugunez, zentsutan emanak zeuzkan diruen kopurua oso handia izan, izan zuen mailegutan diruak emateko betarik ere; hala, 1578an, honek –ustez, maileguan– emanak zizkion 51 dukatetatik ordaintzeko falta zitzaizkion 24 dukatak zirela eta hartu zuten Joan de Zuazu preso Bergaran, eta 1601ean, betekizun baten bidez Miguel de Azcaratek serorari zor izan zizkion 17 dukaten berri dugu (hauek ere, itxuraz, mailegu lez emanak) (GPAH-AHPG 1/0118, 475r475v eta 517r-517v; eta GPAH-AHPG 1/2358, 72r-72v). 1259 Domingo de Isasigaña eta bere emazte Laurenzari 76 erreal emanak zizkien, Andres de Oquendori 80 erreal, eta M[aria?] Lopez de Urrupain alargunari 59 erreal (GPAH-AHPG 1/2341, 58r-60v). 1260 Maria Perez de Oro -Juan Saez de Mendiaren- alargunari eta Cristobal de Bengoari 7na dukat emanak zizkien (GPAH-AHPG 1/2353, 251r-258r). 1261 33 errealez gorako mailegu bakarra lehengusua zuen Asensio Abbad de Barrutia apezari emana zion, 66 errealekoa (GPAH-AHPG 1/2361, 56 bis eta hurr.). 1262 Serora honek Larreako (Araba) kontzejuaren aurkako 400 dukateko zentsu bat bere anaiari eta -azken onuradun zen honen alaba- ilobari eman zien, eta 3 dukatetik gorako maileguen beste zordun gutxien artean Aozaratza elizateko Domingo de Lecuona (46 erreal) eta Eskoriatzako Juan de Echabarria (10 dukat) zeudela ikusten dugu, Marina Ruiz de Arkarazorekin batera (64 erreal) (GPAH-AHPG 1/0865, 35r-36r). 1263 Bere testamentuko maileguen zordun gehienak, Maria Ochoa de Bidabaynen salbuespenez (143 erreal), gizonei eta baserriei zegozkien: Araotz auzoko Etxebarria baserrian 32 dukat, Pero Lopez de Zubiak 10 dukat, Martin Ochoa de Araoz Urritiak 12 dukat, eta Andres de Balzateguik 6 dukat (GPAHAHPG 1/2857, 14v-17v). 1264 Bere maileguen artean bakarra zen 3 dukatetik gorakoa: bere anaia Domingo de Ucelairi eta honen emazte Francisca de Garibayri eman zizkien 52 dukatekoa (mailegu honen zorra serorari mintegi bat emanez kitatu zuten) (GPAH-AHPG 1/3045, 174r-177r). 1265 Eibarreko herritarra zen Francisco de Elixaldek 200 errealeko mailegua zor zion, eta Pedro de Balenzateguik (“el de Subilaga hijo de Joan de Balençategui que al presente viue en Villarreal de Guipuzcoa”) 100 errealekoa (GPAH-AHPG 1/3051, 134r-135v). 1266 Maileguak zirela eta zeuzkan zordunen arteko 3 dukateko kopuruaz gaindiko zordun bakarra bere anaia Martin zen, 20 dukateko zorrarekin (GPAH-AHPG 1/3088, 1r-2v). 1267 Bere zordun bakarra bere anaia Andres de Villarren ("don") ondasunak ziren (GPAH-AHPG 1/3195, 123r-126v) 1268 Gizonezko zordun bakarrekin ageri zaigu: Pedro de Uzelai, 253 errealekin (GPAH-AHPG 1/3205, 272r-272v). 1269 Aurreko biak bezala gizonezko zordun bakarrarekin ageri zaigu, kasu honetan, familia-kidea izan zitekeena: Lazaro de Umeres, 275 errealekin (GPAH-AHPG 1/3211, 498r-498v). 601 beharrean gaude. Asko familia-kideak ziren (batez ere anaiak), eta familiaz aparte, izkribau ugari, kapitainak, komendadoreak, doktoreak, batxilerrak eta apezak ere agertu izan zaizkigu, asko oso kopuru handietako maileguen zorrekin, eta baita ofizio eta gremio jakinetako langileak ere: labangileak, guraizegileak, errementariak, zurginak, "platero"-ak eta besterik gabe “maese” bezala aipaturik ageri zaizkigunak, hauek ere zor esanguratsuekin. Aipagarriak dira, halaber, Debagoienaz kanpoko herrietan zeuden zordunak ere, maileguak ematearen aktibitateak herri konkretuen mugak gainditzen zituela erakusten baitigute: Debagoieneko bertako beste herri eta auzoetako biztanleei emandakoez beste, Urretxuko, Zumarragako, Legazpiako eta Eibarreko zordunak ere agertu izan zaizkigu. Azken finean, maileguen bidezko zorren esparru hauek, familiaren baitan eta bertatik kanpo serorek gizonezkoen gain izan zezaketen boterea eta eragiteko gaitasuna agertzen digute, eta orokorrean, serorek gizartearen baitan izan zezaketen boterearekiko, errespetuarekiko eta itzal onarekiko oso esanguratsuak zaizkigu. Halaber, XVII. mende hasieratako seroren desagerrarazte saiakeren aurrean herrietako eta herrialde historikoetako aginte-eremuetako gizonezko agintariek agertu izan zuten defentsa, beste ikuspegi baten pean kokatzera garamatzaten datuak dira. Seroren instituzioak, izan ere, hauen defentsarako argudioetan aipatu ez zen beste abantaila edo probetxu bat ere bazuen: zentsuen eta maileguen bidez diru likidoa lortu ahal izateko talde sozial bat osatzen zuten. Baina serora gehienen -ohizko- mailegurik handienen (ez dezagun ahaztu oraindik 3 dukatetik gorako maileguei buruz baino ez dihardugula) jasotzaileen parte esanguratsu bat gizonezkoek, bikoteek eta etxe eta baserriek osatzen bazuten, beste serora batzuk ostera, emakumeekiko tratuak nagusi ziren esparruetan mugitzen zirela esan genezake; kopuru handieneko mailegutza aktibitateak, behinik behin, halako esparru baten baitan edo behintzat, halako preferentziazko esparru baten baitan garatu izan zituztela dirudi. Kapitulu honen hasieran aislatuki azaldu ditugun seroren arteko Maria de Izaguirre eta Marina Garcia de Oruesagasti, nonbait kokatzekotan, talde honen baitan kokatu beharko genituzke. Serora hauen diruek batez ere emakumeak faboratu zituzten, eta joera honetan, Maria de Izaguirrerekin eta Marina Garcia de Oruesagastirekin batera, Bergarako Marina de Jauregui (1556)1270, Francisca de Igueribar (1570-1581)1271, Maria de Beiztegui (Santa Marina parrokia, 1594)1272, Maria de Iturbe (San Martin ermita, 1605)1273 eta Magdalena de Oruesagasti (San Pedro 1270 Bere ahizpa Domenja Martinezek maileguan emandako urrezko 12 dukat zor zizkion, eta Mari Antona de Irazabal alargunak berriz, urrezko 6 dukat (GPAH-AHPG 1/0055, 72r-74v). 1271 Pero Saez de Galardik eta honen emazte Ana Ortiz de Monesteriobidek zentsutan eta mailegutan zeuzkaten zorrez (zor guztien arteko kopururik handiena, 704 erreal), eta mailegu bidez Miguel Martinez de Galarzak zor zizkion 239 errealez eta Juan Martinez de Elcorobarrutiaren 40 errealez beste, 3 dukatetik gorako mailegu guztiak emakumeei zegozkien: Maria Perez de Hondarza, Pero Lopez de Izaguirreren alargunari 66 erreal emanak zizkion; Maria Perez de Ugarte alargunari eta honen alaba Charia Perez de Ugarteri 132 erreal; Maria de Villaberde eta Magdalena de Aguirreri 110 erreal; Cristina de Ondarzari (“doña”) 38 erreal eta ½; Magdalena de Oxirondori (“doña”) 44 erreal; Magdalena de Irazabali 33 erreal; Maria Martinez de Arguizain, Andres de Galardiren emazteari 203 erreal eta ½; Maria de Ondarzari (“doña”) 77 erreal; eta Maria de Ganchaeguiri 36 erreal (GPAH-AHPG 1/0113, 424r eta 426v-427r; eta GPAH-AHPG 1/0121, 618r-619v). 1272 Bere testamentuan emanak zituen mailegu guztiak, Aldaeta etxeko jabeei emanak zizkien 5 dukatez aparte, emakumeei emanak ziren; euren artean 6 dukateko bat, Catalina Joaniz de Arrieta, Juan Saez de Ganchaeguiren alargunari emana (GPAH-AHPG 1/0157, 64r-67v). 1273 Arizti Zalgomendia baserriaren aurka zeukan 28 dukat printzipaleko zentsuaz aparte emakumeei emandako maileguen zorrak baino ez zeuzkan, euren artean, 3 dukatetik gorako bi: Maria de Amezquetaren (“doña”) 154 errealekoa, eta Marina de Alaba eta bere alaba Maria Perezen 33 errealekoa (GPAH-AHPG 1/0162, 77r-80r). 602 parrokia, 1610)1274, Elgetako Domenja de Altube (San Adrian eta San Antonio ermita, 1599)1275, Domenja de Albisua y Arescurenaga (Santa Maria Magdalena ospitalea, 1605)1276 eta Gracia de Sagasta (Santa Maria Magdalena ospitalea, 1637)1277, Arrasateko Catalina de Abendaño1278, Eskoriatzako Domenja de Zubia (Mendiola elizatea, San Juan Bataiatzailea parrokia, 1622)1279 eta Oñatiko Maria Gabriela de Sarraoa (San Migel parrokia, 1784)1280 baitaratu ditzakegu. Baina aipagai ditugun bi joeren arteko mugak ez dira noski zurrunak, eta beste joeraren baitan aipagai izan ditugun kasuen gainbegiratua egitea aski dugu, hauen artean ere, nahiz eta gizonezkoen, bikoteen eta etxe edo baserrien aldeko maileguak ere ohizkoak izan, emakumeen aldeko mailegu aski esanguratsuak eman zituztenak ere bazirela ohartzeko. Adibide hauetan garbi ikus litekeen zerbait, kopuru handieneko maileguen jasotzaileen parte esanguratsu bat “doña” tituluarekin aipatzen ziren eta familia garrantzitsuen abizenak zeramatzaten (Ondarza, Izagirre, Irazabal, Amezketa, Moyua, etab.) emakumeek osatzen zutela da. Aipagarria dugu, era berean, alargunen presentzia garrantzitsua. Emakume hauen parte esanguratsu bat, bestalde, seroren euren familiakideek osatzen zuten. Datu hauetatik eratorri litekeen ikuspegiak seroren inguruko emakumeen esparru bat aditzera ematen digu, hein batean familia-kideek osatua eta botere eta aberastasun maila on batean izateagatik bereizten zena, eta bereziki alarguntzerakoan, seroren maileguez baliatzera jotzen zuena. Kopururik handieneko maileguen kasuan, momentu jakinetan leinu-etxea edo ondasunak mantentzeko zailtasunak izatean, garrantzi handikoak izan zitezkeela dirudi. Jarrai dezagun baina seroren maileguen hartzaileei begira, errepaso orokorra artean bukatu gabe baikaude; 3 dukatetik beherako maileguen azterketa falta zaigu. Kopuru txikiagoko mailegu hauek ezaugarri orokorren bat badute, hau emakumezkoen presentzia nabariagoarena da. Hemen ere orokortzeak zuhurtasunez egin beharrean bagaude ere (seroraren batzuen kasuan, gizonezkoak nahiz bikoteak ere ugariak baitziren), erratzeko ardura handiegirik gabe ziurtatu liteke kasurik gehienetan hala zela. Mailegu hauen berri batez ere testamentuen bidez daukagu, kopuru txikiak izanik, ez baitzen normalean propioki maileguari zegokion dokumenturik (betekizunik, lagapenik edo dohaintzarik) helarazten; 2 dukaten inguruko kopuruekin kasuren bat edo beste aurkitu izan dugu, baina salbuespentzat hartu beharko genituzke. Aipagai izan berri ditugun seroraren batzuen testamentuak ezin izan ditugu aurkitu, eta beraz, orain arteko 1274 Bergarako San Pedro parrokian apez -benefizioduna?- zen Arteaga lizentziatuari emanak zizkion 33 errealez beste, gainontzeko guztia emakumeei emandako mailegutan zeukan: Bergaran Joan Bautista de Bazterraren neskame izana zen Elgoibarreko Francisca de Abendañori emanak zizkion 193 errealak, eta Elena de Arrechek ("doña") bere ahizpa Isabel de Arrecheren ("doña") elikagaiak ordaintzeko serorari maileguan hartutako 176 errealak (GPAH-AHPG 1/0196, 422r-424v). 1275 Bere iloba Maria Perez de Olayeta alargunari 330 erreal, bere ahizpa Maria Perez de Galarragari eta honen alaba Mari Santururi 300 erreal, eta Domenja de Izaguirreri 35 erreal emanak zizkien (GPAHAHPG 1/1853, 38r-41r). 1276 Zentsutan emandako diruen zordun zeukan bikoteaz beste, ohizko mailegutan eman zuen kopuru bakarra Maria Martinez de Hercillari emanak zizkion 4 dukatek osatzen zuten (GPAH-AHPG 1/1853, 112r-121r). 1277 Kopuru txikietako hainbat maileguren artean, 33 errealez gorakoak emakumeei emandako bi baino ez zeuzkan: Maria Joanis de Zuloetari eta "las monjas de Ermua"-ri emandako 40na errealak (GPAH-AHPG 1/1854, 17r-18v). 1278 3 zentsutan bi gizoni eta bikote bati emanak zizkion diruez beste, mailegutan emandako 1.408 errealak bere ahizpa bati emanak zizkion, Mari Diaz de Estellari (GPAH-AHPG 1/2353, 23r-25r). 1279 Emakumeei emandako bi maileguren hartzekodun baino ez zen: Marina de Ascoaga, Juan de Sarribiarteren emazteari emandako 4 dukatena, eta Marina de Mendiola, Juan de Charroalderen emazteari emandako beste 4 dukatena (GPAH-AHPG 1/0865, 31r-34v). 1280 Bere mailegu bakarra emakume bati zegokion, Lorenza de Cortabarriari (80 erreal). 603 laginaren baitako ikerketa esparrua murrizten zaigu. Hauetan, bestalde, zenbaitek mailegu handiagoen berri baino ez zuten eman; ez dakigu hau testamentuetan mailegu txikiagoak aipatzeari garrantzitsua iritzi ez ziotelako, edo neurri batetik gorako maileguak baino ematen ez zituztelako izango ote zen. Kasu batzuetan behinik behin, maileguen hartzaileen maila sozial eta ekonomikoak klase altura mugaturiko erlazioen esparru bat agertzen digute; serorak eurak ere, mailegutzan aritzen zirenak behinik behin, askotan klase altu honetako partaide izanik, beraien mailegutza aktibitateak ere klase honetako partaideetara mugatu izana ez da batere arraroa. Honi, hainbat kasutan ikusi ahal izan dugunaren arabera, zorren eta hauen kobrantzen berri oinordekoen eta albazeen esku uzteko ohitura ere batzen zaio; adibidez, Marina de Oxirondoren testamentuan (Antzuola, 1661) esplizituki aipatu izan zen bezala: “de los rreziuos saue y tiene notizia el dicho mi heredero a cuya causa y por no darme lugar mi enfermedad y tener comunicados con dicho mi herede[ro] no las declaro”1281. Guzti honek, ezarri dugun 3 dukatez beherako seroren maileguen berri izateko iturriak are mugatuagoak izatea eragiten du, eta beraz, eskuratu ahal izan ditugun adibideen adierazgarritasun maila ere txikiagoa dela onartu beharrera garamatza. Baina hala ere, bildu ahal izan ditugun datuak oso esanguratsuak zaizkigu, eta garrantzitsua deritzot hauek jaso eta azaltzeari, ekonomikoki pisu handiegirik izan gabe ere, gizarteko maila sozial eta ekonomiko baxuetan seroren hautemapen eta estima soziala eragin zezakeen aktibitate baten berriak jasotzeak, hauen eraginen beste esparru garrantzitsu bat azaltzen baitigu. Izan ere, zenbait errealen maileguak, esate baterako, biztanleriaren alderdirik txiroeneko bikote edo familia batek, zenbait egunetan behinik behin, aurrera egin ahal izatea eragin baizezakeen; eta horrek noski, gizarteko alderdi hauek serorekiko eta hauek errepresentatzen zutenarekiko izan zezaketen estiman eta uste onean eragin handia izan zezakeen. Baina ekin deizaiegun azalpenei. Lehenik eta behin, 3 dukatetik gorako maileguei buruzkoekin hasterakoan oinarritzat hartu ditugun Bergarako San Pedro parrokiako Catalina de Ondarza eta Marina Garcia de Oruesagastiren testamentuei begira jar gaitezen, hartua dugun prozedura jarraitzeaz gain, beste seroren kasuetan ere presente ditugun bi patroi oinarrizkoak azaltzen baitizkigute. Catalina de Ondarzaren kasuak mailegu txikiak batez ere emakumeei ematen zizkieten seroren egoerara garamatza. 3 dukatetik beherako maileguen 16 zordunetatik bakarra zen gizonezkoa, eta beste guztiak emakumeak ziren; ez zaigu ez bikoterik, ez etxe edo baserririk aipatzen. Emakumeen artean ez zaigu egoera sozialarekiko datu argigarri gehiegirik ematen, hauetariko bi etxe ezberdinetan “huespeda” eta beste bat serora (“la beata de Olaran”) izateaz aparte1282. Joera honetan baitaratu litezkeen serorak hainbat izan ziren; darabilgun laginaren baitan honakoak bildu ditzakegu: Bergarako Marina de Jauregui (San Pedro parrokia, 1556)1283, Marina de Moyugoitia (San Lorentzo ermita, 1574) 1284, Francisca de Igueribar 1281 GPAH-AHPG 1/0774, 103r-104v. GPAH-AHPG 1/0112, 577r-585r. 1283 Emakumeak baino ez zituen emanak zituen hiru mailegu txikien zordun (kopuru dezente handiagoko bi zentsuak ordea, gizonei zegozkien), eta hauetariko bat 3 dukatetik beherakoa zen: Gracia Ruiz de Narbaizari emanak zizkion 27 erreal eta ½-ena (GPAH-AHPG 1/0055, 72r-74v). 1284 Mailegu handien bost zordunez gain (2 emakume, 2 gizon eta bikote bat, euren artean bere anaia, bere ama, izeba bat eta honen alabak) agertzen dizkigun mailegu txikien zordunen artean, 12tik bakarra baino ez zegokion bikote bati (12 errealeko zorrarekin), eta gainontzeko guztiak, 21 eta 2 errealen arteko zorrekin, emakumeei zegozkien. Hauen artean, “doña” bat (Catalina de Zabala, 10 errealeko zorrarekin), errementari baten emaztea (Catalina de Moyua, 2 erreal), labangile baten emaztea (Andres de Aguirrerena, ez zaio izenik aipatzen, 16 erreal), eta bi alargun (Maria Perez de Moyua, Miguel de Seguraren alarguna, 21 erreal; eta Marina de Hondarza, Martin de Inarraren alarguna, 6 erreal) (GPAHAHPG 1/0114, 698r-701v). 1282 604 (1578-1581)1285, Maria de Beiztegui (Santa Marina parrokia, 1594) 1286, Maria de Irala (1596)1287 eta Maria de Iturbe (San Martin ermita, 1605)1288, Elgetan Gracia de Urrupain (Andre Maria parrokia, 1587)1289, Domenja de Altube (San Adrian eta San Antonio ermita, 1599)1290, Gracia de Sagasta (Santa Maria Magdalena ospitalea, 1637)1291 eta Catalina de Mendiguchia (Angiozar, Elexamendiko Andre Maria ermita, 1638)1292, Antzuolan Marina de Iraeta (Uzarragako San Juan Bataiatzailea parrokia, 1645) 1293 eta Maria de Iturbe (Uzarragako San Juan Bataiatzailea parrokia, 1649)1294, Arrasaten Maria de Insaurbe (San Balero ermita, 1579)1295, Maria de Arostegui (1599)1296, Catalina de Huruburu (Udala, San Esteban parrokia, 1610) 1297, Maria Perez de Bengoa (Gesalibar, 1285 Lortu dugun informazioaren arabera behintzat, talde honetan baitaratu beharko genukeela dirudi; 1578an Maria de Ameztiri eman zion 23 errealeko maileguaz gain (kopuru txikia izanik betekizuna helarazi izan zen kasu urrietakoa dugu hau) (GPAH-AHPG 1/0118, 205r), 1581ean bere testamentuan aipatu zituen 3 dukatez beherako maileguen bost zordunen arteko lau emakumeak ziren (22 eta 2 erreal bitarteko zorrekin), eta 6 errealeko beste zorra bikote bati zegokion (GPAH-AHPG 1/0121, 618r-619v). 1286 Hiru emakumeri emandako maileguak baino ez zeuzkan, 14-11 erreal bitarteko kopuruetakoak, bata "huespeda" bati ("de Artolaçabal") (GPAH-AHPG 1/0157, 64r-67v). 1287 Kopuru handietako zenbait zentsurekin eta mailegurekin batera, "zordun txiki" sorta bat zeukan: 8 emakumezko eta 2 gizonezko. Azken hauek izan ziren kopururik handienen hartzaile, Francisco de Segura (33 errealekin) eta "su vezino" bezala aipaturiko Juan de [Ari?]xola (24 errealekin), Maria de [U?]ixolarekin batera (33 errealekin), eta 22 eta 4 erreal bitarteko maileguekin zeuden beste 7 emakumeak, euren artean bi "huespeda" ("de Oyanguren" eta "de Olabarria") (GPAH-AHPG 1/0134, 711r-719v). 1288 Mailegu handien artean baserri bat zeukan zentsu baten zordun, eta bi "doña". Horiez aparte 4 mailegu txiki emanak zituen, guztiak emakumeei, eta 14 eta 9 erreal bitartekoak (GPAH-AHPG 1/0162, 77r-80r). 1289 Zeuzkan 16 zordunen artean bakarra zen 33 errealez gorakoa, emakume bati emandako 48 errealeko mailegu bat; besteen artean 3 baino ez ziren gizonezkoei emandakoak izan, 14 eta 5 erreal bitartekoak, eta gainontzekoak, 12, emakumezkoei emanak izan ziren (asko, ezkonduriko emakumetzat aipatuak izan ziren), 22 eta 5 errealen bitarteko kopuruekin (GPAH-AHPG 1/1854, 53r-55v). 1290 Bere ahizpari eta ilobei, eta beste emakume bati emandako mailegu handiagoekin bat, kopuru txikietakoak 7 zordun zeuzkan, gizonezkoa bakarra (22 errealekin) eta 6 emakume 22 eta 10 erreal bitarteko zorrekin, tartean, bi alargun (GPAH-AHPG 1/1853, 38r-41r). 1291 Emakume bat eta Ermuako moja batzuk zeuzkan mailegu handiagoen zordun, eta beste guztiak, kopuru txikiagoetakoak, 8 emakume (25 eta 1/2 eta 2 erreal bitarteko kopuruekin) eta 3 gizonen (24 eta 3 erreal bitartekoekin) artean banatu zituen. Lehenen artean baziren "tejedera" bat eta alargun bat, eta bigarrenen artean, "harmero" bat (GPAH-AHPG 1/1854, 17r-18v). 1292 Mailegu handienak 3 gizoni emanak zizkien artean, 3 dukatetik beherako 6 maileguetatik bakarra zeukan bikote bati emana (25 errealekin), eta beste 5ak, 22 eta 6 erreal bitarteko kopuruekin, emakumeei emanak zizkien; hiru emakume ezkonduak, eta bata, "texedora" (GPAH-AHPG 1/1853, 105r-106v). 1293 Mailegurik handienak hiru gizoni eta bikote bati emanak zizkien, baina bi txikiak aldiz, 15 eta 3 errealekoak, bi emakumeri zegozkien, bata "huespeda" bat ("de Goytia") (GPAH-AHPG 1/0770, 395r398v). 1294 Mailegu handiak 3 gizonezkori, serora bati eta bikote bati emanak zizkien, eta txikien artean, bikoteei emandako 4rez beste (27 eta 20 erreal bitartekoak), gainontzeko 9rak emakumeei emandakoak zituen (27 eta 1/2 eta 2 erreal bitartekoak) (GPAH-AHPG 1/0771, 239v-241r -moztuta-). 1295 Mailegurik handienak bikote bati eta emakume bati emanak zizkien, eta 3 dukatez beherakoak, ostera, 3 emakumeri, bata alarguna (21 errealekin) eta beste biak familia garrantzitsuetako abizendunak, Mari Anton de Oro (29 errealekin) eta Maria de Balda (8 errealekin), azken hau "doña" bezala aipatua eta gizonezko zordun bakar zen Cristobal de Artazubiagaren emaztea (33 errealekin) (GPAH-AHPG 1/2341, 58r-60v). 1296 Bere maileguegatiko zordun bakarra Maria de Gabiria zen, oso kopuru txikiarekin, 2 erreal eta 1/2 (GPAH-AHPG 1/2353, 201r-205v). 1297 Bere lehengusu apeza zuen kopuru handien zordun bakarra, baina ostera zordun txiki bakarra emakumezkoa zuen, "molinera de [Auspiroz?]" zen Maria Perez, 10 errealekin (GPAH-AHPG 1/2361, 56 bis eta hurr.). 605 Santa Ageda parrokia eta ospizioa, 1625)1298, Francisca de Gabiria (Ospitalea?, 1639)1299 eta Ana de Ayesta (1664)1300, Leintz Gatzagan Mariana de Anuncibai (Dorletako Andre Maria santutegia, 1655)1301, eta Oñatin Ana Catalina de Inza (San Migel parrokia, 1751),1302 Kasu hauetan ez bezala, Marina Garcia de Oruesagastiren testamentuak, mailegu txikiak, emakumeez gain, gizonezkoei, bikoteei eta etxe eta baserriei ere antzerako maiztasunarekin eman izan zizkieten seroren eredua ematen digu. 16 ziren Marinak 1607an testamentua helarazi zuenean 3 dukatetik beherako kopuruetan emanak zituen maileguak; horien arteko 8 emakumeei zegozkien (29 eta 8 erreal bitartekoak), 6 gizonei (22 eta 7 erreal bitartekoak), eta 2 baserriei (Arana Behekoa eta Arana Erdikoa, hurrenez hurren, 24 errealeko eta 12 errealeko zorrekin). Emakumeen artean, seroraren aldeko 28 dukat printzipaleko zentsu bat ere fundatua zeukan Catalina Lopez de Arizpe y Oxirondo, San Juan de Elusaren alargunaren presentziaz beste (22 erreal), ez zaigu datu deigarririk ageri. Gizonezkoen artean serorak zerbitzen zuen parrokiako apeza (“el cura de San Pedro”, 16 erreal) eta Joan de Beiztegui sakristaua (22 erreal) zeudela ikusten dugu1303. Joera honetan baitaratu litezkeen serorek beste sortatxo bat ematen digute, aurrekoa baino txikiagoa; honakoek osatua legoke: Domenja de Gante (Bergara, 1592) 1304 , Magdalena de Oruesagasti (San Pedro parrokia, 1610) 1305, Maria de Aguirre (San Pedro parrokia, 1631)1306 eta Maria de Mendoza (1650)1307, Elgetan Marina de Larraguibel (Santa Maria Magdalena ospitalea, 1576)1308, Arrasaten Teresa de Urisarri 1298 Kopuru txikietako 3 zordun baino ez zituen, hirurak emakumeak, 11 eta 2 erreal bitarteko zorrekin (GPAH-AHPG 1/2370, 85r-86v) 1299 Zeukan zordun bakarra emakumea zen, Catalina de Jauregui, 12 errealekin (GPAH-AHPG 1/2391, 44r-46v). 1300 Mailegu guztiak kopuru txikietakoak emanak zeuzkan, baina aurreko biek baino dezente gehiago: 8 emakumeei (32 eta 4 erreal arteko kopuruekin), 2 bikoteei (10 eta 2 eta 3/4 erreal), eta 2 gizonezkoei, bata apeza (9 erreal eta "alguna cantidad") (GPAH-AHPG 1/2402, 97r-98v). 1301 Emandako 4 maileguak txikiak eta emakumeei emandakoak izan ziren, 22 eta 7 erreal bitarteko zorrekin; handiena Leintz Gatzagako izkribauaren emaztea zen "doña" Ana de Uriberi zegokion (LGUA 331.3, 92r-94v). 1302 Emakume bati eta "maestro uoticario" bati emandako bi zentsurekin batera, bi mailegu txikiren zordun zeuzkan, biak emakumeak, bata seroraren ahizpa (10 errealekin) eta bestea emakume ezkondu bat (2 errealekin). 1303 GPAH-AHPG 1/0102, 43r-47v. 1304 Bere kopuru txikiko maileguen 8 zordunen artean gehiago ziren emakumeak, 5 zehazki, 22 eta 3 erreal bitarteko zorrekin; baina gizonezkoak ere baziren, are kopuru txikiagoekin, 12 erreal eta 2 erreal eta ½ bitartekoekin. Emakumezkoen artean 13 errealeko zorrarekin ageri zaigun Maria de Alaba San Martin ermitako Maria de Iturbe seroraren zordunen artean ageri zaigun “Marina de Alaba” izan liteke, edo honen alaba, “Maria Perez” bezala aipatu izan zena. Izatekotan lehenak izan beharko lukeela dirudi, Domenja de Ganteren testamentua 1592koa baitugu, eta Maria de Iturberena berriz, 1605ekoa. Edozein kasutan, hala liteke, baina ziurtapen gehiagorik ezin eginean gaude. Bada, emakume hau, Ozaetako errotari izandakoa zen (eta kopuru handien zordunen artean, halaber, Pero Lopez de Ozaetaren emaztea ageri zen) (GPAH-AHPG 1/0157, 119r-125v). 1305 Emakumeei emandako kopuru handiagoetako bi mailegurekin batera, Arteaga lizentziatua Bergarako San Pedro parrokiako apezari emandakoa (33 erreal) eta Magdalena de Aldairi emandakoa (16 erreal) zeuzkan (GPAH-AHPG 1/0196, 422r-424v). 1306 Apez bati, -aurreko seroraren zordunen artean ageri zen- Magdalena de Aldai berari eta Joan Saez de Aldai Susso zelakoari emandako mailegu handiez beste, emakumezko bat (33 errealekin) eta -anaiarreben- bikote bat (18 errealekin) zituen mailegu txikien zordun (GPAH-AHPG 1/0286, 5r-6v). 1307 4 bikoteri, 3 emakumeri eta bi gizoni emandako mailegu handiak emanak zeuzkan, eta bere zordun txikiak, 3 emakume (33 eta 8 erreal bitarteko zorrekin), bi gizonezko (24 eta 10 errealekin) eta bikote bat (16 errealekin) ziren (GPAH-AHPG 1/0339, 615r-622r). 606 (Santa Marina ermita, 1603)1309, eta Maria Gimenez de Gesalibar (1614)1310, Aretxabaletan Maria Ruiz de Araoz y Durana (1629)1311, eta Oñatin Magdalena de Ucelai (San Kristobal ermita, 1591)1312 eta Maria de Villar (Narria, San Lorentzo ermita, 1629)1313, Seroren 3 dukatetik beherako maileguak, ikusten dugunaren arabera, nahiz eta gizonek ere jasotzen zituzten, emakumeei ematea ohizkoagoa zela ondorioztatu liteke, aurreratu izan dugun lez. Gehienetan izenaren berri baino ez dugun emakume hauen artean, mailegu handiagoen kasuetan bezala, nahiz eta gutxiago, “doña”-ren batzuk ageri zaizkigu; zenbait "huespeda", bi errotari, bi jostun, eta izkribau baten, errementari baten eta labangile baten emazteak ere baziren, seroraren bat, eta espero zitekeen lez, hainbat alargun. Gizonezkoen artean ere gutxi dira egoera sozialari buruzko daturik eratorri ahal izateko datuak; zenbait apez, sakristau bat eta "harmero" bat ageri zaizkigu, baina osterantzean, ez digute izenek gauza handiegirik adierazten. Orokorrean, zordun hauen gehiengoa jende xumeak osatzen zuela esan liteke. Maileguen beste alderdi garrantzitsu bat, kapitulu honen hasieran aipatu badugu ere, lantzen jarraitu ez duguna, hauen segurantzarako ematen ziren bahiena da. Zentsuen kasuan ordainketarako segurantza zentsuaren eskriturak berak eta hipotekatzen ziren ondasunek ematen bazuten, maileguen kasuan, funtzio hau bahiek betetzen zuten. Seroren aberastasunen parte esanguratsu bat, espazio jakin batzuetako seroren kasuan (Leintz bailarako elizateak, adib.) parterik handiena, pilaturiko ehun, ohial eta arropek osatzen zuten, eta emakumeen aldetik aberastasun horiek askotan maileguen bahitzat erabiltzen ziren. Baina ez ziren noski hauek izan bahitzat erabili izan ziren ondasun bakarrak; bestelako ondasunak ere, bereziki bitxiak, eman ohi ziren. Bahien ematea, bestalde, XVI. mende bukaera eta XVII. hasiera aldean gizarteko alderdi aberats eta boteretsuek ekin zioten etxe eta baserrien, lurren eta ondasunen pilaketarako aipaturiko estrategiaren parte ere izan zen, zentsuen zorren bidez etxeak, baserriak eta lurrak eskuratu bazitezkeen, maileguen zorren bidez bahian emandako balio handiko bitxiak eta bestelako ondasunak ere pilatu baitzitezkeen. Beste behin, zenbait serora ere testuinguru honetan txertaturik ageri zaizkigu, familia aberats eta boteretsuek momentuan landuriko aberasbide berberei heldurik. Serorek maileguen ematearen bidez jasotzen zituzten bahiek zenbait ezaugarri berezi zituzten. Alde batetik, emakumezkoen testuinguruari dagokion ehunen, ohialen eta arropen erabileraren garrantzia daukagu; bahien emale ia guztiak ere, bestalde, emakumeak baitziren. Gutxitan ageri zaizkigu gizonezkoen maileguak emandako bahi batekin; alde batetik, normalean gizonezkoei maileguan emandako kopuruak, zentsu 1308 Bikote bati, alargun bati eta "rrementero" bati emandako kopuru handietako maileguez gain, mailegu txikiagoak 3 emakumeri (33 eta 4 erreal bitartekoak), bikote bati (29 erreal) eta gizon bati (6 erreal) emanak zizkien (GPAH-AHPG 1/1853, 187r-188v). 1309 7na dukat alargun bati eta gizon bati eman zizkien bezalaxe, mailegu txikiak ere gizon bati (22 erreal) eta emakume bati (8 erreal) emanak zizkien (GPAH-AHPG 1/2353, 251r-258r). 1310 Bere zordun guztiak zituen kopuru txikietakoak, 3 emakume 18 eta erreal 1en bitarteko zorrekin, bata alarguna, eta bi gizonezko, bata 22 errealeko zorrarekin, eta bestea apeza, beste norbaitekin batera ("el padre Hurbina y su [???]") 12 erreal zor zituena (GPAH-AHPG 1/2366, 95v-96v). 1311 hiru gizoni eta bi emakumeri emandako zentsu eta mailegu handiegoez gain, kopuru txikien maileguen zordun 3 bikote (22 eta 15 erreal bitarteko zorrekin) eta emakume bat (33 errealekin) zeuzkan (GPAH-AHPG 1/0865, 35r-36r). 1312 Bere anaiari eta koinatari emandako mailegu handi batez beste, gizon bati emandako 22 errealeko eta emakume bati emandako 7 errealeko zorrak baino ez zeuzkan (GPAH-AHPG 1/3045, 174r-177r) 1313 Bere anaiari mailegu handi bakarra eman zion, eta 32 errealeko mailegu txiki bakarra aldiz, zehaztu gabe utzi bazigun ere gizonezkoa ("el dueño") dirudien pertsona bati ("la arca de la calle es ajena y el dueño debe") (GPAH-AHPG 1/3088, 1r-2v). 607 bidez edo ohizko mailegu bidez, handiagoak izan ohi zirelako, eta horrenbestez, gehienetan ordainketaren segurantza dokumenturen baten helarazpenak ematen zuelako (zentsuak eurak, edo betekizunak, edo lagapenak, etab.). Bestetik, dokumenturik helarazten ez zen neurriko maileguen kasuan, beraien presentzia urriagoa zelako, eta antza denez, horrek, hauei segurantzarako bahia eskatzearen ohiturarik ez egotea motibatu bide zuelako. Edozein kasutan, ikertu ditugun seroren eskutara bahi lez heldu ziren ia ondasun guztiak, emakumeek emanak izan ziren, eta balio ezberdineko ondasun hauek, maila sozial eta ekonomiko guztietan kokaturiko emakumeengandik zetozen. Ikus ditzagun zenbait kasu, orain arte aintzat hartu dugun mailegu handien eta txikien arteko banaketa alde batera utzirik. Funtsean, bahietatik interesezko zaiguna, seroren eskutara hel zitezkeen ondasunak eta bitxiak nolakoak ziren, eta ze kopururen trukekoak ziren jakitea da. Maileguan emandako kopuru orokorrak handiegiak ez zirenean, honek ez gaitu hauek garrantziarik ez zeukatela pentsatzera eraman behar, maila sozial eta ekonomiko ezberdinetako emakumeen eskura zegoen baliabide bat zela ageri baitzaigu. Esangura soziala, gainera, ez dagokio kopuru ekonomiko soilari, mailegua jasotzen duenari egiten zaion faboreari baizik; kopuru txikiak izanagatik, momentu jakin batean seroraren mailegu bat erabat garrantzizkoa izan zitekeen emakume txiro baten biziraupenean. Eta hau behar izandakoan, adibide baterako, ohialen batzuk baino ez zeuzkakeen honek eskura, mailegua bermatu ahal izateko; horrelako egoerei irtenbidea eman ahal izatea zen ehun, ohial edo arropen bahidun maileguak garrantzitsu egiten zituena. Esan berri dugunaren adibide egoki bat, Oñatiko Santa Katalina (gaur egungo San Isidro) ermitako Mari Ramos de Laquidiola seroraren erailketaren ondoren 1593an ekin zitzaien ikerketen ondorengo galdeketetatik heltzen zaigu; galdeketa egin zitzaienen artean Maria Perez de Plasencia, Juan de Balzateguiren emaztea zegoen, eta aipatu izan zituen gorabeherek, maila ekonomiko xumeko emakumeek, beharra zeukatenean, ehunen eta ohialen truke ogiak, gariak eta diruak nola lortu ohi zituzten agertzen digute. Gainera, orain arte aipagai izan ditugun kopuruak baino urriagoak ziren bahien bidez dirutan edo produktutan Maria Perezek jaso izan –edo jaso nahi izan– zituenak, eta hortaz, dokumentaturik gelditu ohi zenaz beheragoko kopuruen inguruan sortzen ziren tratuen berri ere ematen digu. Maria Perez de Plasencia, Maria Ramos de Laquidiola seroraren erailketan parte hartu zuen Maria de Olazaran –lehenaren– serora-laguntzaileak “un banasto lleno de rropa blanca” eraman ziolako galdekatu zuten, ondasun hauek nora heldu ziren jakin nahiean. Azalpenak ematerakoan, Maria Perezek, bahi lez hainbat ehun eta ohialez baliatuz, gari nahiz diru eske egin zituen ibileren berri eman zuen. Lehenik, erabilitako izara fin bat, ohe-estalki bat eta burko-estalki bat bahi lez eskainiz gari anega baten mailegua lortu nahi izan zuen, Elvira de Mercadori (“doña”, abizen ezberdina izanik ere, auzian eraila izan zen seroraren ahizpa zela garbi adierazi zena), mailegua eskatu nahi zion Marina Lopez de Elorduy –Miguel Ruiz de Landaetaren– alargunaren aurrean bitartekaritzat egin ziezaion eskatuz. Baina ezer lortu ez zuenez, ondoren maileguaren eskaera berbera egin zion Ana de Lezetari, honegandik ere ukoa jasoz. Mari Lopez de Aguirrerekin ere beste saiakera bat egin zuen: “le hiziese plaçer de darle vn [?]cal de panes o un rreal prestado” eskatu zion, baina honek ez zeukala ez dirurik ez ogirik erantzun zion; alabaina, Juan Lopez de Hernaniren emazteak “vn rreal en pano dineros e pan” lortu ahal izan zitzan harizko hiru azao eman zizkion, eta bildu zituzten ehun eta ohialekin bere alaba bat bidali zuen mailegu eskaera egitera. Azkenean Mari Saez, Martin de Billarren emaztearengandik 3 erreal lortu zituen esandako ehunen eta ohialen bahi bidez, “y despues esta declarante pago los dichos tres panes y boluio a su dueño las 608 otras tres madejas”. Gorabehera hauez gain, galdeketaren momentuan bi hari azao ere emanak zizkion Domeca de Balzateguiri, “en prendas de vn celemin de trigo” 1314. Kasu zehatz honetan zehazki serorei egindako eskaerarik agertu ez bazaigu ere, emakumeen artean gauzatzen ziren erlazioetan bahien bidezko maileguen eskaera ohizkoa zela agertzen digu, eskaera hauetarako, emakume boteretsuen bitartekaritzaz baliatzea ere garrantzitsua zela ere ulertaraziz (eraildako Mari Ramos de Laquidiola seroraren ahizpa zen Elvira de Mercado, esate baterako, nahiz eta kasu honetan bere bitartekaritzak etekinik eman ez zuen, emakume boteretsua zen). Emakume behartsuen alde emandako mailegu txiki hauen testuinguruan ere, nahiz eta dokumentuetan jasoriko arrastoak gehiegi ez diren, nabaria da emale nagusiak maila ekonomiko jakin bateko emakumeek izan behar zutela; euren artean, serorak. Kokatu gaitezen hortaz serorek emandako bahidun maileguen testuinguruan, datu orokorren batzuk azalduz. Bahien erabilera mende bat baino gehixeagoko tarte kronologikoan kokaturiko (1554-1664) 15 seroren kasuan aurkitu ahal izan dugu, eta beraien testamentuetan oinarriturik jarraian azalpenetarako baliatuko dugun 7. koadroa (927-929 or.) osatu dugu. Ikerketako espazio nagusiekiko, Bergarako 8 serorek eta Elgetako 2ek osatzen zuten gehiengoa, Arrasateko 3en eta Aretxabaletako eta Oñatiko banaren alboan; serora hauek, zentsuak eta maileguak eman izan zituzten 61 serorekiko, %24'59a ziren, laurdena alegia. Konparazioa herrietara hedatuz, banaketa espazialean 61 serora horiek 99 seroren lagin osoarekiko azaltzen zituzten proportzioak, bahien erabileradun seroren lagin are mugatuagoan ere nahiko fidel mantentzen ziren; Bergarako, Elgetako eta Antzuolako 61 serorek osatzen zuten %59'01a, bahidun maileguak aipatzen zaizkigun 15 seroren kasuan %66'66 izatera iragaten dira; Leintz bailaran are ertsiagoa da korrespondentzia, 61en %24'59aren eta 15en %26'66aren artean; baina Oñatin ostera, jada zentsuak eta maileguak eman zituzten seroren kopuruaren proportzioa lagin osoko seroren kopuruarekiko proportzionalki baxuagoa bazen, %16'39a, bahidun serora bakarraren kasuan are gehiago murrizten zaigu proportzioa, %4'54ra. Hau da, Bergarak, Elgetak eta Antzuolak osaturiko espazioaren eta Leintz bailararen kasuan proportzioak nahiko parekoak agertzen zaizkigu, lehen espazioa proportzionalki gailentzen zaigula. Oñatin ostera, bertako bahidun serora bakarrak herri honetan bahiak ematearen ohitura ohizkoegia ez zela pentsatzera garamatza. Alabaina, gogoan izan dezagun nola bahien erabileraren inguruko lehen azalpenak emateko baliatu dugun adibidea Oñatitik bertatik heldua genuen. Agian, kontua, bahiak ematearen ohitura testamentuetan jasorik gelditzeko kopuru txikiegiak zirenekin baliatu izanagatik izan liteke. Edozein kasutan, Debagoienean bahiak emanak zeuzkaten seroren %24'59arekiko, Bergarak, Elgetak eta Antzuolak osaturiko espazioak proportzio hori gaindituko luke, Leintz bailaran pareko geldituko litzaiguke, eta Oñatin ostera, edo ohitura oso gutxi hedatua zegoen, edo ez zaigu behar besteko berririk heldu. Espazioez aparte, maileguen jasotzaileen inguruko datu orokorren batzuk ere eman beharrean gaude, oinarrizko ezaugarri batzuk hasieratik finkatzeko: guztira 73 ziren bahiekin emandako maileguak, eta horietatik 56 emakumeei emandako maileguei zegozkien; 9 gizonezkoei, 6 erlazio ezberdinek loturiko bikoteei eta etxe edo baserriei, eta 2 ezezagunak ditugu. Bahien ematean aski nabaria da, beraz, emakumeen nagusitasuna (mailegu guztien %76'71). Maileguan emandako kopuruen eta bahitzat jasoriko ondasunei dagokienez, badira zenbait ondasun eta bitxi behin eta berriro agertzen zaizkigunak, beti ere, gutxi gora beherako kopuru batzuei dagozkien maileguei loturik: Agnus Dei zirelakoak zenbait aldiz agertzen zaizkigu, gehienetan, eta beste bahi batzuekin bada ere, kopuru 1314 OUA Z 1063.9, 17v-18v. 609 handiei loturik (220, 143, 110, 41, 19 eta 18 errealeko kopuruak, bb. 91'83 erreal). Litekeena da azken kopuruak, 19 eta 18 errealekoak, zor handiagoen azken kopuruak izatea, gehienetan, Agnus Dei zirelakoak (literalki, “jainkoaren arkumea”) balio handiko elementutzat agertzen baitzaizkigu, ez soilik maileguen bahien kasuetan, baita dohaintzei zegokienean ere. Izen hau lepotik zintzilik eramateko erlikia-ontzi batzuei ematen zitzaien, eta hauek, barnean eraman ohi zituzten erlikiei zegokien balioarekiko korrespondentzian, askotan urreztaturikoak edo zilarreztaturikoak izan ohi ziren. Elementu hauetan babesezko sineskera herrikoiek erlikien kultuarekin bat egiten zuten, eta hortaz, materialean bezalaxe esanahi kulturalean ere, balio handia izatera hel zitezkeen. Agnus Deiak baino usuago agertzen zaizkigu urrezko eta zilarrezko nahiz urreztaturiko edo zilarreztaturiko ondasun eta bitxiak (zintak, kikarak, pitxerrak eta portzelanak), hauek ere, gehienetan kopuru esanguratsuei loturik: 265, 220, 165, 143, 110, 108, 77 (3 aldiz), 66, 48, 47 eta ½, 40, 32, 30, 29, 24 eta 22 errealeko maileguetan zeuden hauek segurantzan emanak (bb. 87'8 erreal). Bigarren eta hirugarren kopuru nagusiak, hurrenez hurren, zilarreztaturiko portzelana baten eta urreztaturiko beste baten bidez segurtatu ziren, eta honek, hauen balore handia agertzen digu. Zenbait partida kategoria honetan arrazoi bereziegatik sartu ditugu: 48 errealak "un doblon de oro"-ren bahiarekin hartuak zeuden, eta bitxien artean sailkatu dugu, balore handiko diruak izanik; 77 errealeko maileguetako bat 2 eraztun zaharren eta "de aral" zen errosario baten bahiarekin hartua zen, eta nahiz eta eraztunak beste sailkapen batean sartu izan ditugun, hauek bi izateak eta errosario batekin batera agertzeak balore handiagoko ondasunekin batera kokatzera eraman gaitu; berdin gertatzen zaigu 32 errealeko maileguarekin, zeina zilarrezko goilara baten, errosario baten eta "bu[rr?]ico" baten bahiarekin hartuak izan ziren. Azkeneko kopuruei buruz berriz, Agnus Deien kasuan esandakoa aplikagarri zaiela esango genuke, beste kopuruekiko aldea handia baita: kopuru handiagoen azken ordainketak behar zuten izan. Horrela zela esplizituki aipatu zen 30 errealeko zorraren kasuan. Catalina de Irazabalek zilarrezko kikara bat emana zion bahitzat Maria de Izaguirre (Bergara, 1631) serorari, eta 30 errealeko zorra, maileguan emandako 60 errealen “resto”-ari zegokion. Nahiko kopuru handien bahien beste talde batean oheak eta kutxak batu litezke; hauek bahitzat harturik, honako kopuruen maileguak eman zituzten: 203 eta ½, 116, 76, 66, 50 eta 8 erreal (bb. 86'58 erreal). Hauen balorearen berri, Agnus Deien eta beste ondasunen kasuan bezalaxe, dohaintzek ere ematen digute, oheen dohaintzak, gehienetan, estimu handia zitzaien familia-kide edo pertsonei egiten baitzitzaizkien, edo bestela, pietatezko ohitura lez, ospitaleei eman. Jada kopuru txikiagoei loturik, manufakturaturiko arropek (zaiak eta kapak, luzeak eta motzak) eta emakumezkoen burukoek osaturiko beste talde bat ere bildu liteke antzerako kopuruen maileguen inguruan: 49, 38, 36, 33 (3 aldiz), 24, 22 (2 aldiz), 20, 16 eta 12 (2 aldiz?) errealekoak izan ziren maileguok. 26'92 errealeko batazbestekoa ematen digute, eta, batez ere, emakumezkoen burukoen zortzi bahiturak egiten zaizkigu deigarri, emakumeengan tradiziozko janzkeraren parte ziren buruko hauek, diru likidoa eskuratzeko ere balio zezaketela, eta horrela erabiltzen zirela, ikusten baitugu. Beste behin, dohaintzetan ere aipaturiko ondasun hauei ematen zitzaien balioa, gorago aipaturiko beste ondasunekiko, berresten dela esan beharrean gaude. Hau da, orain arte aipaturiko ondasunei baino balio gutxiago esleitzen zitzaiela, baina hala ere, estima eta balore dezentean hartuak zirela. Antzerako balioen azken talde bat, aurrekoak baino heterogeneoagoa, alde batetik ehun eta ohial “arruntak”, ohe-estalkiak, mahai-zapiak eta izarak, eta bestetik, 610 urrezko nahiz zilarrezko eraztunak eta goilarak baturik osatu litekeena dugu: 44, 42, 40, 34, 33 (2 aldiz), 27, 25 eta 1/2, 24, 22, 12, 11 (2 aldiz), 10 (2 aldiz), 8 (2 aldiz), 6 (3 aldiz), 4 (2 aldiz), 2 erreal eta 18 marabedi, 2 erreal eta erreal 1 eta 6 marabeditako kopuruak ageri zaizkigu ondasun hauen bahiturari loturik. Kopururik altuenen kasuan bahian beste ondasun batzuk ere sartzen ziren, edo bat baino gehiago izan ohi ziren. Edozein kasutan, azken zehaztapen hau alde batera utzirik, kopuruek 17'04 errealeko batazbesteko bat emango lukete. Bestalde, ohialek, ohe-estalkiek, mahai-zapiek eta izarek izan zezaketen balioa oso aldakorra izan zitekeen, materialen eta manufakturaren kalitatearen arabera. Baina hala ere, eta salbuespenak salbuespen, zentzudunena hauek kopururik txikienen bahien taldean sartzeari deritzot, eraztunekin eta goilareekin bat (bada titare bat ere) mailegurik txikienak eskuratu zitzaketen gizarteko partaideek bahitzat erabiltzeko eskura izan zitzaketen ondasunen artean aurkitzen baitziren. Taldetan bildu ditugun ondasun eta bitxi hauez eta esplizituki aipatu gabe gelditu ziren beste zenbait ondasunez (“çiertas prendas” bezala aipatuak, etab.) aparte, kopuru handiei nahiz txikiei loturik, baziren beste zenbait bahi, sailkapenetik kanpo gelditzen bazaizkigu ere, aipagarriak iruditzen zaizkigunak. Maria de Izaguirreri (Bergara, 1631), Maria de Inarrak, 20 dukaten bahitzat bere aldeko eskritura bat emana zion lagapen bidez (betekizun bat, ziurrenez), eta Antonia de Ozaetak (“doña”, Andres Perez de Laudansen emaztea) berriz, 10 dukaten bahi lez, belusezko ohial bat emana zion, balio handikoa behar zuena. Serorengandik emakumeen eskutara iragaten ziren diru kopuruez beste, badira harreman hauetan interesa pizten diguten beste zenbait alderdi ere; hala, emakumeak zirela garbi ageri zaigun bahien emaleen ezaugarri sozial eta ekonomikoena. Baziren “doña” tratamentua jasotzen zuten nahiz etxe boteretsuetako abizenak zeramatzaten (Monesteriobide, Ondarza, Irazabal, Ozaeta, Churruca, Amasa, Jauregui, etab.) zenbait emakume (3 eta 24 dukat bitarteko maileguak jasoz), “maese” baten eta labangile baten emazte lez aipatzen zaizkigunak (hurrenez hurren, 49 erreal eta 16 erreal), "huespeda de Mecolaeta" zen bat (6 erreal), Soraluzeko herritarra zen emakume bat (44 erreal), Ermuako moja batzuk (40 erreal), bi alargun (77 eta 21 erreal) eta serora bat (108 erreal), eta egoera zehatzik ezagutzen ez diegun beste zenbait; hauen artean, egoera ekonomiko eta sozial xumeagoetan zeuden hainbat, maileguen kopuruari erreparatuz gero. Bahien baloreari buruz beste hainbeste esan liteke, maileguen jasotzaileen maila sozial eta ekonomikoari zuzenean loturik baitzeuden; hala, balore handia izatera hel zitezkeen bahiekin batera (Agnus Dei-ak, harribitxiak, zilarrezko eta urrezko kikarak, hainbat zilarrezko zinta, belusezko edo bestelako material garestietako –“lienço llamado flore”– ohialak, oheak, kutxak eta baita hainbat emakumezkoen buruko ere), balore xumeetakoak ere hainbat ziren (harizko azaoak, mahairako edo bestelako xedeetarako zapiak, ohe-estalkiak, etab.). Eta baita, noski, balore oso aldakorrak izatera hel zitezkeen beste hainbat ohial eta arropa ere (izarak, zaiak, kapak, kapa txikiak, etab.), maila sozial eta ekonomiko zehatz bati esleitzen jakingo ez genukeenak. Baina noski, mailegu bat ez da dohaintza bat. Mailegua itzultzen ez bazitzaien, serorek bahiaren –edo honen parte baten– jabegoa eskuratzen zuten, eta bahiak zeuzkaten artean, hauek erabil zitzaketen, nahiz eta ezin saldu izan. Horrek ere, serorek bahietan izan zezaketen kapitalarekiko, bazuen esangurarik. Batzuetan, gainera, zorren kobrantzarako bahitzat harturikoak zordunaren baimenarekin saldu zitezkeen, edo seroren euren beste maileguren bat bermatzeko ere erabil zitzaketen: Francisca de Igueribarrek (Bergara, 1581) Ana Urtiz de Monesteriobidek 6 dukaten bahitzat emanak zizkion oheetariko bat 3 dukatetan saldua zion Gracia de Lecunzari (Ana Urtizen baimenarekin, suposatzen dugu), eta beste ohea Ana Urtizi honek 3 dukatak ordaintzean 611 itzul ziezaiotela agindu zuen1315. Maria de Izaguirreri (Bergara, 1631) Andres de Arandiak 3 dukaten maileguaren bermetzat eman zion kapa motza, serorak Diego de Balanzateguiri emana zion, honek serora berari maileguan eman izan zizkion 6 dukaten bahitzat1316; emandako 3 dukaten bahiaren bidez serorak 6 dukaten mailegu bat eskuratu zuen. Posibilitate hauez gain, maileguak batzuetan dirutan beharrean produktutan ordaintzen ziren: esaterako, Marina Garcia de Oruesagastiri (San Pedro parrokia, 1607) Maria de Esenagusiaren oinordekoek zor zizkioten 7 dukatetatik 17 erreal, zordunek zaia zahar baten bidez ordainduak zituzten1317. Beraz, ondasun eta bitxi guzti hauek, nork bere aberastasunen neurriko maileguak emanez, seroren eskutara igarotzen ziren, eta bahi ziren heinean, maileguaren ordainketa ez betetzekotan beraien ondasun propio bihur zitezkeen (eta batzuetan, bihurtzen ziren). Horrez gain, serorek estima onean zeuzkaten ondasunak ere agertzen dizkigute, zerbaitek, bahitzat onartua izateko, mailegua ematen zuen pertsonarendako behintzat baliotsua izan behar baitzuen. Horregatik, zeharka bada ere, seroren ohizko ondasunen ikuspegia osatzeko ere baliogarriak zaizkigun datuak dira hauek. Zentsuen eta ohizko mailegutzaren bidez serorek jaso izan zituzten etekinei neurria hartzea ez da batere erraza; eta ez da errazagoa, aktibitate hauek serorak mugitu izan ziren testuinguruetan izan zuten eragina neurtzea ere. Baina serorei loturiko dokumentazioan agertzen duten presentzia ez da edonolakoa, eta behintzat, hainbestean baloratu beharrean gaude: aktibitate garrantzitsu lez. Gainera, aktibitate hauek preferentziazko zenbait joera garatu izan zituztela ere ikusi ahal izan dugu. Kopuru handiak zentsutan ematea ohizkoa zen, nahiz eta seroraren batzuk, motiboak zirenak zirela, zentsuen erabilera alde batera utzia zuten. Beste batzuk aldiz, esan izan dugun bezala, zentsutan “espezializatu” zirela esan liteke. Hauen jasotzaileen artean batez ere maila ekonomiko erdi-altuan kokatu beharko genituzkeen gizonezkoak eta bikoteak ageri zaizkigu, eta baita zenbait emakume ere, askotan, “doña” tratamentua jasotzen zuten etxekoandreak eta alargunak. Serorei eurei dagokienez, batez ere hiribilduetakoak, diruaren ekonomia nagusi zen testuinguruetakoak ziren zentsu gehien helarazi zituztenak, baina ermitetako seroren artean ere hainbat serora ikusi izan ditugu zentsu ugarirekin, nahiz eta beste zenbait, maila xumeagoko ohizko maileguak ematera baino heltzen ez ziren. Hau da, hiribildu/landa-eremu banaketa zentsuekiko neurri bateraino baino ez dugu baliagarri, landa-eremuko tenplu bateko serora izateak, ez baitzuen nahitaez maila ekonomiko xumeko serora zenik esan nahi, hainbat adibidetan ikusi bezala. Ohizko maileguen kasuan bestelakoa dugu jasotzaileen sexu araberako proportzioa; hau erabat alderantzizkoa izan beharrik gabe ere, emakumeak nagusi ageri zaizkigu, baita kopuru handietako maileguei dagokionean ere. Batez ere kopuru txikietako maileguek, eta serora batzuen kasuan baita kopuru handiei dagozkienek ere, maila sozial eta ekonomiko ezberdinetako emakume multzo zabal bati emandako maileguen sorta bat azaltzen digute, emakumeen esparru espezifikoan jorratzen ziren lotura sozial eta ekonomiko batzuen berri emanez. Maileguen segurantzarako bahiak ematea ere, ikusi ahal izan ditugun ia kasu guztietan emakumeen arteko tratuei zegokion, eta askotan, ehunak, ohialak eta arropak erabiltzen ziren xede honetarako. Kopuru handien kasuan eskritura bidez, eta beste kasu batzuetan bahien segurantzarekin, serorek maileguen jasotzaileek diru likidoa jasotzea ahalbidetzen zuten, zeina, kopuru altuen jasotzaileendako bezalaxe, kopuru txikien jasotzaileendako 1315 GPAH-AHPG 1/0121, 618r-619v. Loc.cit. 1317 GPAH-AHPG 1/0102, 43r-47v. 1316 612 ere oso garrantzitsua zen. Eta zentsu eta mailegu handien kasuan eragin hau batez ere gizonezkoen, bikoteen eta etxe eta baserrien esparruetara –baina baita hainbat “doña”rengana ere– hedatzen bazen, mailegu txikien kasuan batez ere emakumezkoen artean hedatzen zen, hauei, bahiekin edo gabe, hainbat xedetarako balio zezaketen diru kopuru xumeagoez baliatzeko aukera emanez. VI. 2.5. Salerosketak eta alokairuak (ondasun higiezinak, zentsuak, maileguak eta bestelakoak) Serorak, euren ondasunen eta hauen administrazioaren jabe zirenez gero, hauek saldu edo alokairuan jar zitzaketen, eta baita, noski, beste ondasunen batzuk erosi edo alokairuan hartu ere. Orain arte aktibitate ezberdinei eskaini izan dizkiegun kapituluetan azaldu izan zaizkigu hainbat salerosketa eta alokairu, ondasun, produktu eta aktibitate ezberdinei loturik: argizaria eta olioa, ortuak eta lursailak, hauetako produktuak, abereak eta hauen etekin eta produktuak, ehunak, ohialak eta arropak, eta baita, salerosketari edo lagapenei begira zehazki landu ez dugun aspektua bada ere, aurreko kapituluan ikergai izan ditugun zentsuak eta betekizunak (zorrak) ere. Zentsuen eta betekizunen lagapenek, hein batean, hauen alokairua suposatzen zuten edo suposatu zezaketen, kopuru osoaren parte bat jasotzeko eskubidearen emate bat ziren heinean. Hauekin bat, jada agertu izan zaizkigun beste salerosketa aktibitate batzuk, parrokietako jarlekuei zegozkienak ziren. Bilduriko datuen bidez azaldu izan dugunez, serorek jarlekuak saldu eta erosi izan zituzten, eta bertan ehorzteko eskubidea bera ere, salerosketen objetu izan zela dirudi. Argizariari eta olioari, nekazaritzari, abeltzantzari, ehunei, ohialei eta arropei eta jarlekuei loturiko salerosketak aktibitate hauei dagozkien azpiataletan, ustez behintzat, behar besteko garbitasunez azaldu izan ditugunez eta aktibitate hauen garrantzia azpimarratu dugunez gero, ez dugu hemen produktu eta ondasun hauen salerosketa aktibitateetan gehiago sakonduko, aipamen solteez beste. Zentsuen eta betekizunen salerosketak ere, esan bezala, seroren aktibitateen baitan sartzen ziren, eta kasu honetan, gaiari eskaini diogun aurreko kapituluan salerosketa hauen berri eman ez dugunez gero, izango ditugu jarraian aipagai. Baina ondasun eta diru hauez bestalde, batez ere, kapitulu honetan hainbat ondasun higiezinen salerosketen gain jarriko dugu gure arreta, ez baitziren gutxi izan serorek saldu, erosi, alokairuan eman edo alokatu izan zituzten etxe eta baserriak, eta hauei loturiko ondasunak eta lursailak. Kasu hauetariko bat edo beste, bestalde, agertu izan zaigu jada, eta gogoraraziko ditugu. Zentsuen eta betekizunen salerosketa eta lagapenekin bat ondasun higiezinen salerosketa eta alokairuak azaltzeak, bestalde, badu bere zentzua, ondasun higiezinen salerosketa zentsuen eta betekizunen bidez ere egiten baitzen, zenbait kasutan ikusi ahal izango dugun lez. Baina hauekin ekin baino lehen, kasu berezi batzuei lekua egingo diegu, aurreko kapituluetan azaldu izan ditugun ondasun, produktu eta aktibitate ezberdinez gain, serorak, bizi izan ziren testuinguruetako aktibitate berezietan ere parte hartzeko arazorik ez zutela izan ohi azaltzen baitigu. Lehen kasua Desportek jaso zuen, Hiriburuko (Lapurdi) seroren gain egin zuen lanean. Hiriburu Baionatik Lapurdiko barrenalderako sarrera nagusietariko batean kokatua dago, eta noski, Baionako testuinguru komertzialarekin ertsiki loturiko bizimodua garatu zen bertan. Bada, 1715ean, Baionako errejidoreek Hiriburuko Graciane Duhalde serora salatu zuten, bere seroretxean Espainiako ardoa saltzen ziharduela, eta saltzen ziharduen ardo haren gain Baionako hiriari zegozkion eskubideak ordaindu ez zituela eta. Serorak seroretxean ardoa saltzea ez zitzaien gauza handirik axola antza, baina ardoaren gaineko zerga ez ordaindu izana 613 ostera, bai. Seroretxean zer zegoen ikertzea agindu zuten, eta Espainiako ardoz beteriko hiru kupel aurkitu zituzten. Alabaina, Hiriburuko alkateak eta zinpekoek protesta egin zuten, seroretxea Lapurdiko jurisdikziopean zegoela, eta Baionako jurisdikzioak serora ezin epaitu zezakeela esanez. Azkenean baina, Baionako errejidoreek irabazi zituzten bai jurisdikzioaren inguruko auzia, bai eta seroren aurkakoa ere, eta honi, prozesuaren gastuak ordaindu beharraz gain, kupelak konfiskatu zitzaizkion, eta enkantean saldu (Desport 1991, 75). Epaiak eta bestelako gorabeherak, itxuraz, inork serora batek seroretxean ardoa saltzen jardutearen inguruko inongo erreparorik azaldu gabe garatu ziren; erabat normaltzat hartzen zenaren seinale. Ardoaren salmentan (kasu honetan, ziurrenez, txakolina) jarduten zirela dirudien beste serora batzuek Lekeitioko (Bizkaia) ermitetakoak izan ziren, 1615ean ermiten eta hospitalearen patroi ziren kabildoek (elizakoa eta sekularra) erabakitako akordio baten arabera. Ardoaren administrazio eta salmentarekiko honako bi puntuak zehaztu ziren: 1.º Que las administradoras de las ermitas, cada una en su año, procure gobernar y administrar los bienes y limosnas de las ermitas, de tal manera que cada año ahorren en limpio la tercera parte que hubiere de vino en cada ermita, para emplear el alcance en las cosas que fuesen más necesarias en bien de las ermitas y mayor servicio del Señor. [...] 3.º Que ninguna sorora venda vino en taberna pública, bien sea el vino de la ermita, bien de particular, so pena de que será expulsada de la ermita (Urquiza 1985, 144-145) Aurrekoan ez bezala, kasu honetan bai, bazuten serorek alderdi hauetan zeukaten pàrtehartzearekiko ardurarik. Azken kasu bat Debagoienetik bertatik datorkigu. Labangintzaren eta guraizegintzaren industria oso garrantzitsua izan zen Bergaran, eta herriko aberastasunaren iturri garrantzitsu lez loratu zen XVI. mendean zehar, behintzat, XVII. mendearen hasieraz geroztik gainbeheran joateari ekin zion arte. Guraizegile hauetariko bat izan zen –edo izateko bidean zen– Martin de Altuna, Gracia de Mendiarasen semea, honek, 1566an, bere ama eta administratzaile lez, 13 urterekin Pero Perez de Ganchaegui labangilearen esku utzi zuena, ofizioa ikas zezan. Baina maisua hiltzea suertatu zen, eta bere ikaskuntzaren ardura maisuaren alargunak, Martina Juaniz de Ariztizabalek hartu zuen bere kargu (Azpiazu 2010, 35; 103). Martinen ama Graciaren ahizpa behar zuen izan Catalina de Mendiaras serorak, ondoren aipatuko ditugun dokumentuetan, serorak bere iloba lez aipatzen baitu. 1587an, Martinek 34 urte inguru behar zituenean, Catalina de Mendiaras serorak alokairu bat helarazi zuen Juan de Zuloeta labangilearen alde; bertan, ondoren zehaztuko ditugun hainbat labangintzarako instrumentu utzi zituen labangilearen esku, 2 urtetarako, eta urteroko 36 zilarrezko errealen truke. Alokairuan emanak izan ziren instrumentu hauek, halaber labangilea zen Andres de Burunaondoren esku zeuden momentu hartan, eta beraz, aurretik ere instrumentu berberak alokairuan emanak izan zirela dirudi. Alokairu honek, gainera, beste baldintza batzuk ere bazituen: seroraren iloba Martin de Altunak instrumentuak behar izatekotan, Juan de Zuloetak hilabeteren epean eman behar izango zizkiokeen (ez dakigu Martin de Altunak zergatik ez zituen bere izeba serorak berarendako gordetzen zituen instrumentuak erabiltzen, baina 13 urterekin ikasteari ekin zion ofizioan ez zen, antza, jarduten). Horrez gain, piezaren bat apurtuko balitz, bere konponketaz Juan arduratuko litzateke eta alokairuan ordaintzekoa zenetik ordainduko litzateke, eta Pedro de Olariaga “offiçial” eta Juanen fidatzaile zenaren aurrean egingo litzateke (hau alokairuaren momentuan presente zegoen)1318. Azken hau merkatari lanak ere egin izan 1318 GPAH-AHPG 1/0147, 172r-173v. 614 zituen maisu guraizegilea zen, urteen puruan, merkataritzarekin aberasten bukatuko zuena; baina garai hartan ez zuen oraindik bere burua merkatari lez aurkezten (Azpiazu 2010, 139-140). Alokairuaren helarazpenetik hiru urtetara, 1590ean, Catalina de Mendiaras serorak aurretik alokairuan eman izan zituen instrumentuak Domingo de Irure “maestro official cuchillero” zenari saldu zizkion; instrumentu hauek, salmentan adierazi zenaren arabera, serorak bere iloba Martin de Altunarendako erosiak zituenak ziren, baina espresioak aditzera ematen digunez, hau jada hila zegoen (“conprada para Martin de Altuna su sobrino gloria posea”). Litekeena da, hain zuzen ere, salmenta horrexek motibatua izatea, ikusi dugun alokairua, behinik behin, bere ilobak instrumentuak erabili nahi izan zitzakeenaren erreserbarekin egiteak, espreski beretako gordetzen zituela esan nahi baitu. Prezioa 17 dukat eta 8 errealekoa izan zen, eta segurantzarako, Domingok instrumentuak eurak hipotekatu zituen seroraren alde. Honakoa zen lehenik alokairuan emanak, eta gero salduak izan ziren instrumentuen zerrenda: - Primeramente dos fuelles o Barquines - Yten una ttobera de ellas - Yten un hiunque de ffierro con su çepo - Yten un rrepassador con su torno y çepo - Yten una bigernia tanbien con su çepo - Yten otra bigernia pequena de la tienda - Yten una trauesaña con el asiento o marco de los dichos fuelles - Yten una pilla de hagua de la ffragua - Yten otras dos pillas de hagua de las muelas - Yten dos tornos de ellas - Yten un banco de picar limas - Yten tres pares de tenaças de fierro - Yten dos martillos uno batidor y el otro pequeño de la fragua y del seruiçio de forxar en el hiunque - Yten otro martillejo del seruiçio de la tienda - Yten dos piquettas de muelas - Yten un taxador de ffierro - Yten un tornillo con su çepo - Yten mas dos brunidores1319 1319 GPAH-AHPG 1/0149, 26r-26v. Dokumentu honen berri José Antonio Azpiazuk ere eman zuen aipatu izan dugun lanean (Azpiazu 2010, 26), baina, tamalez, zenbait akats eginaz. Lehenik, bere lanean ematen zaigun erreferentzia, dagokion 1/0149 signatura beharrean, 1/0148 da. Bestalde, dokumentuaren testuingurua ere ez dago behar bezala azaldurik. Berak “el maestro oficial cuchillero Domingo de Irure traspasa a su sobrino Martín de Altuna ‘ciertas herramientas del ofiçio de cuchillería’” esanaz aurkezten digu dokumentua, baina bestelakoa izan zen gertaturikoa, eta baita bertako partehartzaileen arteko erlazioa ere. Protokoloen aurkibideetan dokumentuari ematen zaion izenburuak azaltzen digu zerrenda honen gauzatzerako salmentaren muina: “Scritura de benta y obligaçion otorgada entre la beata de Mendiaras y Domingo de Yrure”. Martin de Altuna ez zen Domingo de Irureren iloba, Catalina de Mendiaras seroraren iloba baizik. Iloba hau, bestalde, jada zehaztu dugunez, dokumentua helarazi zenerako hila zegoen. Horrez gain, zerrendako bi elementuren transkribapena oharkabean pasa zitzaion: “Yten tres pares de tenaças de fierro”, eta azkena, “Yten mas dos brunidores”. Martin de Altuna seroraren iloba zela –eta ez Domingo de Irurerena– aipatu berria dugun alokairuaren dokumentuak ziurtatzen digu. Bidenabar, jaso dezagun alokairuan aipatu ziren instrumentuen zerrenda, serorak lehenik alokairuan eman eta gero saldu zituen instrumentuak berberak zirela ziurtatzen baitigu, partehartzaileen identitateari buruz esan berri dugunari ere oinarri emanez: “dos fueles un hienque con su çepo de fyerro vn rrepassador con su çepo y torno una bigernia tanbien con su çepo otra bigernia pequeña de la tienda una trabessana o gallo de los dichos fueles de madera una tobera de fierro una pilla de tener hagua para la fragua de madera dos pillas de muelas dos tornos de fierro de ellas un banco de picar limas tres pares de tenaças de fyerro dos martillos uno de batir y el otro pequeño de forxar mas otro martillejo de la tienda dos piquetas de picar muelas un tajador de fyerro un tornillo con su çepo y dos brunidores” (GPAH-AHPG 1/0147, 172r). 615 Domingo de Irurek hurrengo urtean egin zion serorari ordainketa, eta gainera, preziotzat ezarri zituzten 17 dukat eta 8 errealak beharrean, 18 dukat ordaindu zituen1320. Ikusten dugunez, seroren salerosketa eta alokairu aktibitateak, propioki seroren esparruaren baitako aktibitatetzat hauteman zitezkeenez gaindi, lekuan lekuko probetxuzko industrietan erreparatzera ere hel zitezkeen; aipagai izan dugun azken kasuan, esaterako, familia-kide batek ofiziorako behar zituen instrumentuen erosketa eginez. Ondasunak edo objetuak zirenak zirela, ez dirudi serorek euren kabuz erosi, saldu, nahiz alokairuan hartu edo emateko inongo arazorik zeukatenik, gizonezkorik tarteko izan beharrik gabe. Areago, ondorengo kapituluan ikusiko dugunez, ondasunen atxikipen eta administraziorako autonomia honek zenbait serora familia boteretsuetako partaideen ahaldun izatea ere ahalbidetu zuen. Zentsuei eta betekizunei dagokienez, hauen salerosketa arrazoi ezberdinek motibatua izan zitekeen. Batzuetan, besterik gabe, momentu jakinen bateko diru likidoaren beharrak eragiten zuen zentsuren baten salmenta, eta ez zen arrazoi zehatzik aipatzen. Horrela, esate baterako, Catalina de Querexazuk (Bergara, Aritzetako San Migel ermita), 1600ean, Domingo de Sagastizabali Elgetako hainbat bizilagunen (Francisco Garcia de Ascasibar eta bere emazte Domenja de Gongaeta Askasibar, eta Pero Perez de Agurlaeta Ascasibar eta bere emazte Maria Perez de Ascasibar) aurka zeukan 14 dukat printzipaleko eta urteroko bateko zentsua saldu zion 1321. Beste kasu batzuetan, diru likido beharra serorei zentsuak saltzen zizkietenek izan ohi zuten. Hala dirudi Domenja de Iturri serorari (Elgeta, Uriarteko Andre Maria ermita) 1595ean bere koinata zen Maria de Leaniz Iturrik saldu zion 119 dukat printzipaleko (eta urteroko 8 eta ½ko) zentsuaren kasuan (Martin Garcia de Irigoinen aurkakoa zen) 1322. Nabariagoa da Pero Ochoa de Loiti Elgetako izkribauaren kasua; Martin de Jauregui bere morroia Bergarara bidali zuen, Francisca de Arana serorari 100 dukat printzipaleko (eta urteroko 5eko) zentsu bat saldu (Pedro de Sostoa eta bere emazte Marina de Sostoaren aurkakoa), eta honengandik 100 dukatak dirutan har zitzan 1323. Beste batzuetan, zentsuen salmenta zorrak kitatzeko egin ohi zen. Marina de Altube serorari (Elgeta, San Adrian eta San Antonio ermita) Gonzalo de Abechucok zor zion 119 dukat printzipaleko zentsuaren ordainketa, honek bere alde zeuzkan beste lau zentsu eta hauen zenbait korritu serorari saltzearen bidez egin zuen 1605ean. Lau zentsu hauek, era berean, Francisco de Aguirrebeinak lagapen eta salmenta bidez Gonzalo de Abechuco berari eman izan zizkionak ziren1324. Debagoienean presente izan genuen zentsuen salerosketarako beste motibo bat, hauek seroratzaren sarrerarako dotea ordaintzeko beharrezko izatearena zen. Leintz Gatzagan, Dorletako Andre Mariaren santutegian horrelakoa zen ohitura XVII. mende erdialdetik behintzat, eta 1700ean serorei idatzi zitzaizkien konstituzioetan ere, 250 edo 300 dukatetan finkatu zen dotearen kopurua zentsutan eman beharra ezarri zen. Motibo hau esplizituki aipatu zen 1679an Joan Bautista Lopez de Bergarak santutegiko Salerosketa Domingo de Irureren eta seroraren artekoa izan zela berriz, jarraian ikusiko dugun salmentaren ordainketa-kartak berresten du (ikus erreferentzia hurrengo oinpeko notan). 1320 GPAH-AHPG 1/0150, 252r-252v. 1321 GPAH-AHPG 1/0187, 131r-132v. 1322 GPAH-AHPG 1/1861, 30r-31r. 1323 GPAH-AHPG 1/0221, 87r-87v. 1324 GPAH-AHPG 1/1865, 80r-82r. Lau zentsuak honakoak ziren; lehena: Juan de Olayetaren pertsona eta ondasunen gain, 28 dukatekoa (urteroko 2). Bigarrena: Marina de Ybarguynen eta bere fidatzaile Pedro de Berraondoren pertsona eta ondasunen gain, 14 dukatekoa (urteroko 1). Hirugarrena: Pero Saez de Galarraga eta bere emazte Maria de Santuru Ansoategui Galarragaren pertsona eta ondasunen gain, 35 dukatekoa (urteroko 2 dukat eta ½). Laugarrena: aurreko bien eta Maria de Santururen ama Maria Perez de Altuberen pertsona eta ondasunen gain, 42 dukatekoa (urteroko 3). Horrez gain beste 16 dukat, “de corridos que le debian en la dicha casa de Galarraga”. 616 seroratzan sartzekoa zen bere alaba Maria Lopez de Bergarari saldu zizkion –bakoitza– 100 dukat printzipaleko (eta urteroko 5eko) bi zentsuen salmentetan: y disponer de los dichos reditos por los dias de su bida y despues de ellos de la Boluntad de la dicha Villa de Salinas y su Justicia y Reximiento para que en conformidad de la obligazion que tengo otorgada al tiempo y quando se le dio el abito de la terzera horden a la dicha mi hija quedo dispuesto 1325 Erabilpen hauez beste, zentsuak eta betekizunak, esan bezala, etxeen erosketarako ere erabili ohi ziren. Hauen eta beraien bidez serorek eskuratu zitzaketen ondasunen arteko loturak, Bergarako San Pedro parrokiako Marina Garcia de Oruesagasti eta Domenja de Urgoitia seroren zentsuen gorabehera batzuk aski garbi azaltzen dizkigute. 1592ko abenduaren 5ean, bi serorak eta Martin Garcia de Eguino batu ziren izkribauaren aurrean, etxe baten salmenta medio. Martin Garcia de Eguinok Marina Garcia de Oruesagastiren aldeko 4.461 marabeditako betekizun bat (ia 12 dukat) 1326 eta Domenja de Urgoitiaren aldeko urrezko 35 dukateko beste bat helarazi zituen 1327, eta baita lehenaren aldeko 26 dukat eta erreal 1eko lagapen bat ere 1328. Hauen ordain, serorek Martin Garciaren alde honako lagapena egin zuten: sobre las casas e bienes y herençias que quedaron de Madalena de Gorostegui e Madalena de Sagastiçaual difuntas vezinas que fueron de la dicha Uilla y espeçialmente sobre las casas bienes muebles y alaje de Lasa que como es de ellas las dichas beatas los tiene[n] comprados y rrematados judiçialmente = que son y estan en el barrio de Uidacuruçeta de la dicha Uilla hauiendo sido executados a su pedimiento por mandamiento de la justiçia hordinaria de la dicha uilla [...] como consta e pareçe por los autos de la dicha execuçion rremate y benta judiçial y sus posesiones a que se rreferieron conbiene a sauer la dicha beata Marina de Oruesagasti treze mill y çiento y noventa y dos marauedis de prinçipal y la dicha beata Domenja de Vrgoitia trezientos y diez y nuebe rreales de prinçipal y anbas quatro mill y noventa y quatro marauedis de costas proçesales que sobre la cobrança de los dichos creditos se hizieron que estan tasados en ellos por la justiçia hordinaria de la dicha Uilla 1329 Erremate judizial bidez heldu zitzaien serorei Lasako etxea, Magdalena de Gorosteguik eta Magdalena de Sagastizabal defuntuek beraien alde zeuzkaten aipaturiko kopuruetako zorrak zirela eta. Martin Garcia de Eguinok zor hauen kopurua (eta zertxobait gehiago) eman zien serorei lagapen eta betekizunen bidez (bakoitzari zegokiona), eta hauek, Lasako etxearen lagapena egin zioten trukean. Zentsu edo betekizun bidezko zor batzuen bidez heldu zitzaien etxea eskutara, eta betekizunen eta lagapenen truke eman zuten lagapenean, denera, –aurretik zorretan jaso beharrean zeuden– ggb. 827 errealen prezioan (ggb. 75 dukat). Serorek etxeak erosi, saldu edo alokairuan jartzea, ez zen batere fenomeno arraroa. Testamentuetako oinordekotzek eta dohaintzek seroren jabegoko hainbat etxeren berri ematen digute1330, eta aipatu berri dugun kasuaz gain, gogoan izan dezagun Bergarako San Pedro parrokiako Catalina de Ondarzak gero parrokiako seroretxe izango zena 1567an 100 dukatetan erosi zuenekoa ere1331. Beste zenbait salerosketaren berri ere izan dugu: 1574ko lagapen baten arabera, Maria Juanes de Sostoa y de Mendraca Corta Ermuako herritarrak, “estante al presente en la villa de Elgueta”, Isabela de Zabala 1325 GPAH-AHPG 1/2009, 5v-6r (urtarrilak 12koa, aipua hemengoa da) eta 19r-19v (urtarrilak 20koa). GPAH-AHPG 1/0130, 843r-844r. 1327 Ibid., 844r-844v. 1328 Ibid., 845r-846r. 1329 Ibid., 846r-848r. 1330 Ikus aurrerago VII. 1.1. azpiatalean, 639 eta hurr. or. 1331 Ikus seroretxe honen fundazioaren gorabeherak VII. 2.1. azpiatalean, 681 eta hurr. or. 1326 617 Elgetako serorari herriko etxe bat erosia zion 46 dukatetan; era berean, Maria Juanesek etxea Domenja de Urrojolaegui zelako bati saldu zion, eta zorra eskualdatzeko, 46 dukaten lagapena egin zuen seroraren alde, eta Domenja de Urrojolaeguiren kontra 1332. 1620an, Arrasaten serora zen Ana de Larak, Santuru de Elorriaga eta bere emazte Maria Balda de Otalorarekin batera, San Frantziskoren komentuaren atzekaldean zeukaten etxe baten salmenta batean parte hartu zuen; 40 dukateko prezioan saldu zuten 1333. Serora honek beste etxe batzuk ere bazeuzkan, edo izanak zituen zenbait urte lehenago, 1612ko urtarrilaren 20an, Catalina de Amaritaren alde 60 dukat printzipaleko (urteroko 3) zentsu bat fundatzearekin bat, Domingo de Berroetarekin bere jabegoko etxe batean dolare bat berreraiki eta handitzeko obraren hitzarmena egin baitzuen. Dolare berria egin beharrean zegoen etxe hau serorak zentsuaren fundazioan hipotekatu zuen “ferrerias” kaleko berbera zen; baina etxe honetaz gain beste etxe bat eta sagasti bat ere hipotekatu zituen: “la otra cassa y su suelo que tengo en [Arrabal?] de Abaxo [...] el mançanal que tengo en Ugalde”. Ana de Larak bere jabegoko zenbait etxe bazeuzkala dirudi. Burdingileen kaleko etxeko dolarearen obraren gastu guztietarako serorak Domingori alde batetik 58 dukat eman zizkion, eta soldatatzat berriz, momentuan 300 erreal eman zizkion, eta bukatzerako orduan beste 150 erreal ematea hitzartu zuten 1334. Catalina de Querexazuren (Bergara, Aritzetako San Migel ermita) kasua bestelakoa dugu; bere seroratzarako sarrera etxe baten salmenta medio gauzatzen ikusi zuen. Zegokion dotea, bere gurasoek zorrak medio saldu zuten Querexazuko baserriaren erosketaren diruetatik heldu zen; ez dakigu baserria erosi zuten Andres Perez de Laundansek eta bere seme Pero Perez de Laudansek seroraren guraso izanak ziren Joan Lopez de Querexazurekin eta honen emazte Maria Martinez de Arguizainekin zehaztasunez zer hitzartu zuten, baina alde batetik 1592an Catalinari “para en pago de sus legitimas paterna y materna” 20 dukat eman zizkiotela dakigu, eta bestetik, 1597an beste 12 dukat ere eman zizkiotela –eta hitzarturikoaren arabera, bere ahizpa Agueda de Querexazuri ere beste hainbeste eman behar zizkiotela– ere badakigu 1335. Alabaina, serora honek bere gurasoen baserriaren salmenta bizi behar izan bazuen ere, ondorengo urteetan aberastasun esanguratsuak pilatu ahal izan zituen (batez ere zentsutan). Serorek alokairuan eman izan zituzten baserrietariko bat, adibidez, Bergaran, Amuskibarrekoa dugu. 1593an Oñatiko herritarra zen Miguel Perez de Elorreguik Bergarako Maria de Munabe serorari 6 dukaten lagapena egin zion, horrela, Amuskibarreko baserriagatik Joan de Izurrateguik serorari urtero ordaindu behar zizkion 26 dukat eta bi sagar zakuren zorraren parte bat ordainduz 1336. Beste kasu interesgarri bat Marina de Altuberena dugu (Angiozar, Elexamendiko Andre Maria ermita)1337; 1614an, bere bizitzan zehar –neurri handi batean, zentsuen eta maileguen bidez– zenbait diru bildu ostean, 1585az geroztik bere gurasoek (Juan de Altube eta 1332 GPAH-AHPG 1/1857, 63r-63v. GPAH-AHPG 1/2368, 87v-89r. Etxearen kokapenaren berri ere eman zuten: “la cassa que abemos y tenemos detras del monesterio de señor Sant Françiso linderos por una parte el camino real que ba al rio llamado [Barçate?] y por otro las cassas de los herederos del capitan y castellano que fue Gaspar [Martin?] de Cortazar = y por la parte de arriba cassas de los hijos del primer matrimonio de Sant Juan de Guraya y por la parte delante la estrada que ua por junto a las cassas de Juan de Santamaria a la dicha cassa y huertas” (Ibid., 87v-88r). 1334 Zentsu fundazioa: GPAH-AHPG 1/2366, 6r-7v; eta obraren hitzarmena: Ibid., 7v-8r. 1335 1592ko ordainketa-karta: GPAH-AHPG 1/0130, 590r-590v; eta 1597koa: GPAH-AHPG 1/0184, 118v-119r. 1336 GPAH-AHPG 1/0131, 620r-620v. 1337 588 orrialdeko 1214 aipuan zehaztu izan dugunez, serora honek lehenik Elgetako San Adrian eta San Antonio ermitan zerbitu zuen, azken urteeko dokumentuetan ostera, Angiozarreko Andre Mariaren ermitaren zerbitzuan ageri zaigularik. Hemen, aipagai dugun dokumentuan hala ageri zaigunez, azken ermita honetako serora bezala aipatu dugu. 1333 618 Maria de Egoecheaga) Altube Marindano baserriaren aurka eta Elgetako kontzejuaren alde fundatua zeukaten 24 dukat eta ½ko zentsu bat finikitatu zuen (zegozkion korrituekin), bere gurasoengandik jasoriko zorretik eta baserriaren hipotekatik askatuz 1338 . Handik bost urtera, 1619an, Altube Marindanoko baserria Martin de Berazari eman zion alokairuan, 6 urtetarako, 9 dukaten prezioan. Baldintza berezi bat ere ezarri zuen: bere ahizpa Maria de Altuberi “estanzia y hauitazion en la dicha cassa en un aposiento con su cama” utzi behar zioten, alokairuaren denbora guztian zehar bertan bizi zedin1339. Seroretxeetan beharrean etxe partikularretan bizi ziren seroren kasuan, izan ziren noski etxea alokairuan hartuta bizi izan zirenak ere, baina gutxiagorekin egin dugu topo gure bilaketetan. Hauen artean zegoen, esaterako, Bergarako Maria de Ondarza. 1625ean, urteroko 5 dukat ordainduz Juan de Barrutiaren jabegoko Artekaleko etxe batean bizi zela dakigu1340. Urte inguru haietan bizi izan zen Francisca de Arana ere, Bergaran bertan, Maria Antonia de Sagastizabal (“doña”) izana zenaren jabegoko Bidekurutzetako etxe batzuetan, eta 1620an, azken honen oinordekoek, bere osaba ziren Inurrigarro batxilerrak (Antzuolako parrokia batuetako apeza) eta Joan Perez de Altunak (Bergarako eta Azpeitiako herritarra, “doña” Catalina de Gorosteguiren senarra) 8 dukaten truke eman zioten alokairuan1341. Ez daukagu Maria Antonia de Sagastizabali edo beste inori etxe horregatik lehenago serorak alokairua ordaindu izan zionaren berririk, nahiz eta jada bertan bizi zela aipatu zen (“las cassas en que uiue”), eta serorari buruzko dokumentazioa 1607az geroztik behintzat ezagutzen dugun. Seguruena da serorak Maria Antonia de Sagastizabali aurretik batere ordaindu ez izana, honek bere testamentuan egin zizkion dohaintzei erreparatzen badiegu behinik behin; 1617a baino lehenago hil zen, eta serorari zenbait dohaintza esanguratsu (batez ere, bere ondasunetatik urtero ordaindu beharreko 400 errealena) egin zizkionez eta oinordekoek dohaintzak eman nahi ez zituztenez, hauen eta seroraren arteko auziak hasi ziren. Serorak dohaintzaren gaineko eskubideei uko egiteko urteroko diru bat, etxe bat eta ortu bat eskatzen zizkiela eta, 1617an hitzarmen bat egin zuten, zeinaren arabera, Inurrigarro batxilerra eta Pero Garcia de Sagastizabal, se obligaron de pagar a la [dicha] ueata y su boz los dichos quatroçientos rreales en cada un [año] mientras biuiere por los dichos alimentos pagados a[l] plaço para lo qual dieron por pasado el plaço de[l] medio año y tanuien se obligaron a que se le da[ra] un aposento alto en las dichas casas que cae acia la call[e] y para que tenga seruidunbre en la cozina y [tan]uien el pasaje a la guerta y en ella la quarta p[arte] para que pueda açer su ortaliz y tanuien un[a] cuba para enbasar sidra con que lo aya de ma[jar] ella de su mançana y no mançana ajena y qu[an]do no majare lo puedan arrendar a quien qu[isie]ren y si alguna costa tubiere lo aia de adreçar la persona p[ara] quien se enbasare la dicha sidra y para ansi cunp[lir] y pagar los dichos quatroçientos rreales por los dichos alimentos en cada un año y de acer bueno la dicha biuienda y aposento y seruidunbre de cozina y camino para la guerta y la dicha cuba de la manera suso dicha obligaron los bienes y rrentas de la dicha herençia 1342 1619 eta 1631 bitartean serorari egin izan zizkioten –eta dohaintzari zegozkion– zenbait 200 errealeko ordainketen berri badugu ere1343, ez zuten oinordekoek hitza osoki 1338 Zentsu-luditzea eta ordainketa-karta: GPAH-AHPG 1/1867, 34r-37v. GPAH-AHPG 1/1868, 1r-2v. 1340 GPAH-AHPG 1/0230, 28r. 1341 GPAH-AHPG 1/0206, 225r-226r. 1342 GPAH-AHPG 1/0203, 494r-497r. 1343 1619an (GPAH-AHPG 1/0055, 27r-27v), 1621ean (GPAH-AHPG 1/0207, 136v), 1622an (GPAHAHPG 1/0228, 124v-125r; 329r-329v) eta 1631n (GPAH-AHPG 1/0236, 155v) egin zirenak aurkitu ahal izan ditugu. 1339 619 bete, ikusi dugun bezala, 1620az geroztik behintzat, ustez alokairurik gabe eman behar zioten etxeagatik 8 dukat kobratzeari ekin baitzioten. Alokairuei dagozkienekin eta kapitulu honekin bukatzeko, aberastasun eta botere handiaren adierazgarri zaigun azken kasu bat aipatu beharrean gaude. Bergaran, San Pedro parrokian jarleku partikularren zerbitzuan jarduten zen Maria de Izaguirre (besteren artean, Ozaeta etxekoen jarlekuan zerbitzen zuelako jada aipagai izan duguna), eta bizi, 1611n, Catalina Lopez de Ibarra alargunaren (“señora”) Barrenkaleko etxe batean bizi zen1344. 1609an Catalina Lopez berak seroraren alde fundaturiko 40 dukat printzipaleko (eta urteroko 2ko) zentsuan hipotekatu zuen Barrenkaleko etxe berbera zela dirudi1345. 1612an, Santa Marina parrokiari zegozkion hamarrenen parte bat hartu zuen serorak alokairuan. Ana Perez de Ganchaegui Juan de Querexazu izana zenaren alarguna zen, eta hauek, tenian arrendadas entre otros diezmos los diezmos perteneçientes al conde de Oñate en la yglesia parroquial de Señora Santa Marina de Oxirondo y partido de Elgueta que son seis suertes por tiempo de quatro años [...] por presçio y quantia de seteçientos y çinquenta ducados en dineros y cada suerte çiento y veinte y çinco ducados pagados por sus terçios de fin de abril y fin de agosto y fin de diçiembre Martin de Galardi fidatzaile zuela, 4 urteroko sei “suerte” horietako hiru hartu zituen Maria de Izaguirrek alokairuan, 2 urtean zeharreko hamarrenak bere gain hartuz (hasierako asmoak alokairua lau urteetarakoa izatea behar zuen izan, “dos años” horiek “quatro” ezabatu baten gainean idatziak izan baitziren), 375 dukateko prezioan. Hainbat baldintza ere ezarri ziren, hamarrenen alokairuari zegokion lez, parrokiako apez eta benefiziodunen soldata seroraren esku gelditu zela agertzen digutenak: con condiçion que si fuere nesçesario pagar alguna cantidad a la voz del dicho conde asi para pagar las situaçiones, o pensiones e subsidio y escusado ayan de acudir con ello sin atender ni esperar a los terçios por escusarle las costas y gastos que le podian rrecreçer al dicho conde y su voz y con que ayan de dar y pagar al cura y benefiçiados de la dicha yglesia de Santa Marina de Oxirondo cada año a cada veinte y dos fanegas de trigo de la medida de Auilla y mas por otra parte veinte fanegas de trigo de la dicha medida por todas las dichas suertes que a rrazon y rrespeto de tres fanegas y quatro çelemines y esto a los quatro benefiçiados a entero, como a entero, y a medio como a medio y con condiçion que si no se pagaba a los plaços las dichas cantidades que le ayan de pagar doze rreales de salario por cada un dia de los que se ocupare de yda estada y buelta aunque no execute como todo ello y otras cosas mas largamente constaba y paresçia por el [sic] escriptura de arrendamiento que en rrazon de ello les otorgo el capitan Diego Ladron de Guebara en nombre del dicho conde de Oñate 1346 Orain arte beste motibo batzuegatik ere askotan agertu izan zaigun Maria de Izaguirre seroraren aberastasuna eta boterea, eta hauen bidez gizartearen baitan zeukan eragina, ez ziren edonolakoak, eta ziur gaude, herriko familia boteretsuen eta parrokietako apez eta benefiziodunen artean errespetu handia izango ziotela; asko baitziren, izan ere, serora honekiko zeuzkaten lotura sozial eta ekonomikoak (zerbitzuegatiko zorrak, zentsuak, maileguak, hamarrenen alokairuari loturiko soldatak, etab.). Ez ditzagun ahaztu, halaber, Ozaeta leinu-etxekoen ordezkari lez eskaintza egiten ari zela 1594an sortu zituen lehentasunagatiko liskarrak; gertakizun hauek ere, serora honek, Santa Marina parrokiako hamarrenak alokairuan hartzera heldu baino 18 urte 1344 Juan de Olazabal Larrinagak seroraren alde fundaturiko zentsu batean ageri zaigu: “la dicha ueata Maria de Yçaguirre que al presente bibe y mora en la calle de Uarrencalle de esta dicha Uilla en la casa de la Señora Lopez de Ybarra ueçina de esta dicha Uilla” (GPAH-AHPG 1/0165, 9v.) 1345 GPAH-AHPG 1/0164, 121r-123v. Etxeaz gain, hiru ortu ere hipotekatu zituen. 1346 GPAH-AHPG 1/0198, 33v-36r. 620 lehenago, jada gizarte baitan izan zezakeen eraginaren kontzientzia garbia zeukala adierazten digute1347. Salerosketei eta alokairuei dagokienez, laburbilduz, serorek izan zitzaketen mugak, muga erlijioso, moral edo sozialak beharrean, muga ekonomikoak zirela esan liteke. Hau da: jarduera eta lan aktibitateen aldetik, gehienetan tradizionalki emakumeei esleituriko esparruetan mugitzen ziren; baina ondasunen atxikipen eta alokairuari zegokionean, serora bakoitzak erosi, saldu, edo alokairuan hartu edo eman zezakeenaren muga zeuzkan aberastasunek eta diruek baino ez zuten ezartzen. Horretaz aparte, ez dirudi arrazoi erlijioso, moral eta sozialengatik ezer bereziki beraien salerosketa eta alokairu posibilitateen esparrutik kanpo gelditzen zenik. VI. 2.6. Ondasun partikularren administrazioa Hasiera batean, ez neukan aktibitate honi eskainiriko kapitulurik osatzeko asmorik; baina ikerketan aurrera egin ahala, zuen garrantzia oharturik, hala egitea erabaki nuen. Bilduriko datuen argitara, batez ere Bergaran, baina baita Oñatin ere, hainbat serorak hartu zuen familia-kideen eta bestelako pertsonen ondasunen administrazioa bere kargu, askotan, hauek kanpoan zeudelako edo bizi zirelako. Honekin bat, serora asko, bestelako seroren (eta hainbat pertsonaren) albazea ere izan ohi zirela aipatu beharrean gaude, eta hein horretan, serora defuntuaren ondasunen administrazio lanak bete izan zituztela. Garmendia Larrañagari deigarri egin zitzaion 1609ko testamentu batean topatu zuen Tolosako San Blas ermitako serora baten albazea izendapena, honen anaiak egina; izendapen hura seroren eginbeharrez kanpokotzat zuen, eta bitxikeriatzat hauteman zuen jasotzerakoan: "con este apunte me limito a dejar constancia de la inquietud de esta mujer que se asoma a actividades que se hallan fuera del cometido religioso propio de una serora" (Garmendia Larrañaga 2008 -2007-, 18). Alabaina, gure ikerlana burutu ahala alderdi hauen inguruan bildu ahal izan ditugun datuetatik, seroren euren testamentuak baino ikergai ez izanik ere, hauen artean albazea lanak batere arraroak izan ez zirela ondorioztatu liteke. Areago, eta honi aurrerago erreparatuko badiogu ere, serorak albazea izendatu izan baziren, hain zuzen ere heriotzerrituetako betekizunen inguruko ardurak motibaturik izan zela esan liteke, kasu hauetariko asko, esanguratsuki, oinordeko arima izendatu zutenetarikoak baititugu. Edozein kasutan, Garmendia Larrañagari iruditu zitzaionaren kontrara, ezin liteke esan aktibitate hauek seroren artean arraroak zirenik, ez eta "fuera del cometido religioso de una serora" zeudenik ere. Testamentuetako informazioaz aparte (honi gero erreparatuko diogu), albazearen administrazio lanetan serorek izan zitzaketen buruhausteen adibide bat Bergarako Santa Marina parrokiako Catalina de Eguren serorarena dugu. San Martin ermitako Maria de Iturbe seroraren albazea zen heinean1348, azken honi Miguel Perez de Amezqueta kapitainak bere ama Maria Lopez de Castilloren (“doña”) oinordeko lez zor zizkion 35 dukaten kobrantzak egin zituen 1606an eta 1607an, ez aurretik zenbait auzi izan gabe. Auziak hasi zirenerako kapitainak jada bi dukat ordaindu izan zizkion, eta serorak berak 1347 Ikus honen inguruko azalpenak VIII. 1.4. azpiatalean, 782-783 or. Maria de Iturberen testamentuko albazea izendapenean, kuriosoki, Catalina de Eguren beharrean “Marina de Eguren” bezala aipatu zuten (GPAH-AHPG 1/0162, 79r.), baina Catalinak berak helaraziriko dokumentuen bidez nabaria dirudi, Catalina beharrean “Marina” ipini izana, Maria de Iturbe seroraren edo dokumentua idatzi zuen izkribauaren akats hutsari dagokiola. Ez litzateke arrarora izango, dokumentuetan ere usu ageri zaigunez, “la freira de Eguren” edo “la beata de Eguren” (edo euskaraz, “Egureneko serora”) bezala ezaguturik, izenarekin akatsen bat izatea. 1348 621 “del mismo capitan a quenta de la dicha deuda” jasoak omen zituela esan zuen. Baina kapitainak, antza, gehiagorik ordaintzeko asmorik ez zeukanez, serora Bergarako alkatearen eta justiziaren aurrera joan zen kexuz, eta kapitainaren ondasunen aurkako aginduak lortu zituen. Miguel Perez kapitainaren herriko ondasunen administratzailea Joan Perez de Arteaga bertako numeroko izkribaua zen, eta honek, auziak lehenbailehen bukatu asmoz, gaia “su letrado” bezala aipatu zuen Monasteriobide doktorearekin kontsultatu zuen. Azken honek seroraren eskakizuna bidezkoa zela eta ordainketa ezin ekidin zitekeela, eta onena besterik gabe ordaintzea zela erantzun zuen. Konbentziturik, serorarekin hitzarmena egin zuen Joan Perez de Arteaga izkribau eta kapitainaren ahaldunak, ia 16 dukat hitzarmenaren momentuan (1606an), eta gainontzeko 17 dukat, 3 erreal eta ¾-ak hurrengo urtean ordainduz1349. Besteren ondasunen administrazio lanen kasu interesgarrienetariko bat Bergarako Francisca de Igueribarrena dugu. 1578an, Pedro de Ondarzak seroraren aldeko ahalorde orokor bat helarazi zuen, honek bere Bergarako ondasun guztien gaineko administrazioa izan zezan (saldu ezik, beste edozein dilijentzia egin ahal izan zezan: alokairuan ipini nahi zituen baldintza eta prezioen arabera, ordainketa-kartak, finikitoak nahiz kontratuak helarazi, etab.). Ahalordearen arabera, halaber, Pedro de Ondarzak herrian zeuzkan eta izan zitzakeen auziei eta arazoei bere izenean Bergarako alkatearen aurrean, Probintziako korrejimentuaren aurrean, nahiz beste edozein epaitegiren aurrean aurre egiteko ahalmena ere eman zitzaion1350. Pedro de Ondarza hau, jarraian ikusiko dugun dokumentuko bere etxe nagusiaren kokapenak (Bidekurutzetan) adierazten digunez, Ondarzatarren leinu-etxearen bigarren adarraren buru eta Trinitatearen komentuaren fundatzaile izan zen Ondarza komendadorearen (Andres Martinez de Ondarza y Uzarraga) semea zen, eta bere garaian, leinu-buru izatera iragan zen1351. Ondarza etxeko hainbat partaide Bergarako alkate izan ziren garai batean bizi izan zen, eta 1581-1582 bitartean, kargua berea izan zuen (Oliveri Korta 2009, 485486). Francisca de Igueribarrek, esandako ahalordeaz baliatuz, 1578an bertan Pedro de Ondarzak Bidekurutzeta kalean “junto a sus cassas principales” zeukan etxe baten alokairua helarazi zion Marta de Arizagari, urteroko 60 errealen truke1352. Era berean, 1580an, “en nonbre de don Pedro de Ondarza vezino de la dicha villa como su poderhauiente” ari zela, Juan Perez de Ariztizabalen alde 2.900 “y tantos” marabeditako (ia 8 dukat) ordainketa-karta helarazi zuen, que el dicho don Pedro de Ondarça su parte ubo de hauer del conçejo de la dicha uilla el año pasado de quinientos y setenta y ocho del juro que de la dicha cantidad en cada un año tiene puesto y situado por preuilegio de su magestad sobre el dicho conçejo y su alcauala de los quales en el dicho nonbre siendo neçesario se dio y llamo por bien contenta y pagada [...] el dicho Joan Perez de Ariztiçaual como arrendador que fue de la dicha alcauala el dicho año los treinta y seis rreales de ellos a 1349 Hitzarmena: GPAH-AHPG 1/0101, 165r-166v; 1607ko ordainketa-karta: GPAH-AHPG 1/0218, 115r115v. 1350 GPAH-AHPG 1/0118, 157r-157v. 1351 Pedro Perez de Ondarza ere deituriko Pedro de Ondarza honez gain, Ondarzatarren leinu-etxearen hirugarren adarraren fundatzaile izan zen lehen Pedro de Ondarza batekin hasita, beste 3 Pedro de Ondarza ere (aitonatik ilobara) izan ziren Francisca de Igueribar serora bizi izan zeneko garaikide. Garai berean Bergaran, San Pedro parrokian serora izan zen Catalina de Ondarzak berriz, aipagai dugun Pedro de Ondarza (Ondarza komendadorearen semea) bigarren-iloba zuen; aipatu ditugun besteei zegokienez berriz, lehena (leinu-etxearen hirugarren adarraren fundatzailea) osaba zuen, bigarrena (“Pedro Perez”, “el mozo” bezala aipatua) lehengusua, eta hirugarrena bigarren-iloba (bigarrenaren semea zena) (Tola de Gaytán 1959a, 119; 137-138). 1352 GPAH-AHPG 1/0118, 354v-355r. 622 ella misma y la cantidad rrestante a mi el dicho escriuano como a çesionario del dicho don Pedro de Ondarça y en rrazon de la entrega e paga de ellos 1353 Ez zen edonolako kargua izan Francisca de Igueribarrek Pedro de Ondarzarengandik jaso zuena, bere garaian herriko leinurik indartsuenetariko bat izan zeneko partaide garrantzitsu bati buruz baitiardugu; testuinguru hartatik, besteak beste, gortean, erregeen gertuko zerbitzuan lan egin zuten pertsonaiak irtenak ziren. Hainbatetan aipagai izan dugun Bergarako Maria de Izaguirrek ere hartu zituen administrazio lanak bere kargu, bati baino gehiagori zegozkienak hartu ere. 1622an, Geronimo de Aguirreren (“ya difunto uezino que fue de la dicha villa y de la ciudad Segouia”) ahaldun zen heinean ari zela, honek Zubieta kalean zeuzkan etxe batzuk Joan Martinez de Amileta eta bere emazte Marina Perez de Inurrigarrori eman zizkien alokairuan, 8 urterako eta urteroko 4 dukat ordaintzearen truke, eta “con cargo de pagar las fogueras hordinarias de entre año”1354. 1627an berriz, serorak “una heredad mançanal que es a su quenta y cargo en Çalduendo pertenesçiente a la señora doña Madalena de Aldaetta” alokatu zion Domingo de Artizi, alboko zenbait lurretan laboreak landatzeko posibilitatearekin, urtero sagastien etekinak erdizka egitearen truke 1355. Kanpoan zeudenen bertako ondasunak bezalaxe, bertan zeudenen kanpoko ondasunak ere administratu zitzaketen serorek, Maria de Izaguirreren kasuak agertzen digunaren arabera. Azken kasu interesgarri bat dugu Oñatiko San Migel parrokian serora izan zen Maria Lopez de Estrañorena. Serora honen ama Bidaurretako komentuan moja sartua zen, “doña Maria de Trinidad Gauna” izenarekin. Maria Lopezek bere testamentuan bere amak zor zizkion 1.257 errealak dohaintza bidez barkatu zizkion, Altzibarreko etxeen administrazioaren kargu hartu zueneko hainbat azalpen ematen dizkigun partida batean: digo y declaro que por rruego y persuaçion de mi señora madre Doña Maria de Trinidad Gauna rreligiossa en el combento de la Sanctissima Trinidad de Vidaurreta en muchos años administre las casas prinçipales con sus casas y orno pegantes acesorias suias y tierras de Alçiuar que fueron de Miguel Saez de Gauna su señor padre y cobre sus rrentas y con su procedido en los dichos años y en otros muchos sustente a su hermano Juan Andres de Gauna su hermano macebo enfermo y ympedido y baldado dando en todo el dicho tiempo el Bestuario y calcado necesario y despues de su falleçimiento le enterre conforme la calidad de su Persona y de sus Padres y Antepasados y en los dichos años gaste muchos en los rreparos de las dichas casas y orno de que di quentas con cargo y descargo por menudo a la dicha señora madre Trinidad de Gauna como constara por los Papeles que estan en mi Poder a que me rrefiero en las quales dichas quentas ago alcance a la dicha haçienda de mil y dosçientos y çinquenta y siete rreales de los quales hago graçia y donaçion a la dicha señora madre Doña Maria de Trinidad y Gauna para que los cobre en mi nombre como hija maior de aquella casa para su necesidad y si no los hubiere cobrado en sus dias es mi uoluntad no pase esta mi dinero a otra persona alguna sino que ago donaçion a los subcesores en los sobre dichos y hacienda1356 Bere amaren jaiotetxe izan zen eta urte askoan zehar kargupean izan zuen Altzibarreko etxea bere aldeko zorrez aske egon zedin nahi zuen Maria Lopez de Estrañok, –beste zenbait kasutan ikusi ahal izan dugun bezala– etxearen mantenurako asmoz, bere amaren alde, eta honen faltan, “a los subcesores en los sobre dichos y 1353 GPAH-AHPG 1/0120, 113r-113v. GPAH-AHPG 1/0255, 237r-238r. 1355 GPAH-AHPG 1/0257, 20r-21r. 1356 GPAH-AHPG 1/3194, 102r-107v. 1354 623 hacienda” egindako dohaintza baten bidez. Etxeen maneiuan –eta bere osabaren artapenean– izan zituen administrazio lanen adibide bat 1633an aurkitzen dugu; urte hartan, beti ere “doña Maria de la Trinidad” bere amaren izenean, etxe baten eta bertako lursail eta ondasunen alokairua eman zuen Domingo de Gorospe eta Magdalena de Garcia senar-emazteen alde, urteroko 2 dukat eta ½-ren eta lursailen frutuen zenbait portzentaiaren truke1357. Administrazio lan hauek zerbait azaltzen badigute, hau, serorek inguratzen zituen gizarteagan sortzen zuten konfidantza da. Albazea bezala edo ahaldun bezala, zenbait serorek hainbat pertsonen –eta hauen artean, familia-kideen eta pertsona boteretsuen– ondasunen administrazioa izan zuten esku artean, ondasun eta diru-kopuru handiei zegozkien erabakiak hartuz. Eta guzti hau, gehienen kasua zen bezala, idazten eta irakurtzen jakin gabe; alabaina, nabaria da askok kontuak egiten ongi zekitela, jarlekuetako zerbitzuetatik, zentsuetatik, maileguetatik eta beste hainbat negoziotatik lortzen zituzten etekinek garbi utzi izan digutenez. Gainera, pertsona boteretsuek halako erantzunkizunak seroren eskutan utzi izana, hauek legearen eta bere instituzioen aurrean konfidantzazko pertsona lez zeukaten zilegitasuna azaltzen digu. Ez dezagun ahaztu, beste kasu batzuetan, antzerako lanak –Aro Berriko gizartearen baitan ardatzezkoak izan ziren– izkribauei, edo batxilerrei, edo doktoreei esleitu izan zitzaizkiela. Hala zen adibidez, kapitulu honen hasieran ikusi bezala, Amezqueta kapitainak Bergaran zeuzkan ondasunen administrazioaren kasua, eta kasu honetan ageri zaigun lez, aintzat hartu beharrean gaude, albazea nahiz ahaldun lez serorek izan zituzten auzietan pertsona partikular boteretsuei eta hauen ahaldunei aurre egin behar izan zietela. Hau, bere kabuz, aski esanguratsua dugu serora hauek izan zuten itzala, errespetua eta boterea aditzera emateko. VI. 3. BESTELAKO LANAK Aktibitate garrantzitsu bat, Bergarako Soledadeko neskatxen ikastetxeari eskainitako kapituluan txertaturik azaltzen saiatu garena, irakaskuntzarena dugu1358. Hemen ez gara jada emandako azalpenetan luzatuko, baina esandakoak laburbilduko ditugu. Ikusi ahal izan dugunez, oinarrizko irakurketa eta idazketa ikasketak Aro Berri guztian zehar maila sozial eta ekonomiko altuko oso neskatxa gutxirengana baino ez ziren heldu izan, gehienetan, mojen komunitateen eskutik. Baina beste maila bateko neskatxen irakaskuntza (eta zenbaitetan baita mutikoena ere), katekesia, emakumeen etxeko lanak eta ehungintza eta joskintza kontuak baitaratzen zituena, oso ohizko lana zen seroren artean, Erdi Aroan bezalaxe, Aro Berrian ere; zoritxarrez, dokumentuetan ez zen gehiegitan jaso izan, hauek helaraziak izan ohi ziren motiboen artean aktibitate honek ez baitzuen leku berezirik izan ohi. Azken finean, asistentzia sozialaren eta karitatetaren inguruko aktibitate bat gehiago zen. Serora nagusiek serora-laguntzaileei karguaren inguruan irakasten zizkieten langintza eta aktibitateez bestalde, hainbat izaten ziren seroren taldeengana edo bakarkako serorengana neskatxak emakumeei zegozkien oinarrizko betekizunak ikastera bidaltzen zituzten gurasoak, auzoetan ermitetara eta hiribilduetan seroren taldeen etxeetara. Komentuek ere, bestalde, hartu zuten zenbaitetan funtzio sozial hau euren gain. Hezkuntza lanez aparte, lekuan lekuko eta garaian garaiko ohituren arabera, baziren parte hartu zezaketen beste hainbat aktibitate ere; Aguirre Sorondok, esaterako, parrokiako seroraren lanez diharduela "fabricaba las hostias" aipatzen digu (Aguirre 1357 1358 GPAH-AHPG 1/3091, 81r-81v. Ikus IV. 4.3. azpiatalean, 412-413 or. 624 Sorondo 1995a, 110), eta Sorazuk ere Gaintzako (Gipuzkoa) parrokian "Mezatarako osti handiak eta txikiak" egitea seroraren lana zela aipatu zuen (Sorazu 2009 -1993-, 22). Garmendia Larrañagak ere jaso zuen langintza hau, Berastegiko (Gipuzkoa) parrokiako seroraren emolumentuen inguruko 1738ko hitzarmen batean (Garmendia Larrañaga 2008 -2007-, 429). Autore berberak Tolosako (Gipuzkoa) Urkizu auzoko San Pedro ermitan 1789an hil berri zen seroraren ordez -hauen desagerrarazte aginduari jarraikiermitau bat kargura sartu zenean honi zehaztu zitzaizkion betekizunen berri eman zigun; hau da, ermitauak seroraren ordezkotzat aintzat hartu behar zituen betekizunak ziren. Beste azalpen batzuetan falta diren xehetasunak eman ziren bertan, ermitako liturgiaren gorabeheretan serorak zeuzkan zenbait lanen berri emanez: Que haya de asistir el dicho Zunzunegui continuamente en dicha Ermita, poniendo en ella persona capaz que ayude a misa siempre que se ofreciere haber de celebrar en la misma. Que haya de ser de su obligación poner oblación de vino, ostias y velas para todas las misas que así se celebraren en la dicha Ermita. [...] De poner al sacerdote que fuere de víspera a celebrar misa en dicha Ermita la lumbre, luz y cama, y componerle la cena y de tener la dicha Ermita y su casa con todo aseo y limpieza Ohizkoena seroren eginbeharren hainbeste xehetasunetan ez sartzea bazen ere, kasu honetan azalpen konkretuagoetara heltzea nahiago izan zuten, badaezpada, ermitau berriak gogoan izan zitzan. Beste datu interesgarri bat ere badakargu Garmendia Larrañagak jarraian, XIX. mendearen bigarren erdialdeari dagokiona (1864-1865): Belauntzako (Gipuzkoa) parrokiako serorari tenpluaren dorrean zegoen erloju publikoaren zaintzagatik emandako 44 errealen ordainketa (Ibid., 415). Duvertek, etnografiaren oinarrian, Iparraldeko seroren eta beraien laguntzaileen beste zeregin bat ere aipatu zigun, kutsu sakratuduna: bataiarriko ura ekartzea, eta bertan gatza botatzea (Duvert 1991, 5, 23). Sorazuk, Gaintzako (Gipuzkoa) seroretaz ziharduela, "nahiz prozesioa, nahiz errogatiba eta konjuruak gertatzean" parte hartzen zutela jaso zigun, ondorengo beste eginkizunarekin batera: "Apaiza eta Sakristauarekin batera bidean doazela ur bedeinkatua eraman, eta bide-gurutzetan, ura bota, auzotarren bedeinkapenerako Santuen letaniak abestuaz" (Sorazu 2009 -1993-, 23). Aranak ere jaso zigun langintza berezirik, Bilboko serora batek hartzen zuen honako zeregina kasu: "todos los sábados recorría las calles tocando la campanilla para recordar que se hiciera la oración por las almas del purgatorio" (Arana 1992, 103). Beste esparru garrantzitsu bat ere bada, lan honek izan dituen mugapenegatik, beste behin, ikerketatik kanpo utzi beharra izan duguna: serorek kofradietan zeuzkaten eginkizunena. Ez dut kofradietako libururik eta bestelako dokumenturik ikertzeko paradarik hartu ahal izan, baina banago, 1522an fundatua izan zen Tolosako (Gipuzkoa) Izaskuneko santutegiko Andre Mariaren kofradiari buruz Garmendia Larrañagak dioskuna beste hainbat lekutakoendako ere baliagarria izango ez ote zen, nahiz eta aipua adierazgaitz xamarra izan: "no hay duda de que las seroras ejercen su cometido dentro del influjo de esta Asociación piadosa" (Garmendia Larrañaga 2008 -2007-, 416). Aranak ere oso azaletik aipatu zigun gaia, Larreako (Araba) eta Lekeitioko (Bizkaia) kasuak oinarrian harturik: "parece que acogían en su ermita las reuniones de Cofradías y Hermandades: ...Ytem ay en la hermita seis bancos y mesas donde suelen comer el día de la cofradía" (Arana 1992, 103). Elgetako Santa Maria Magdalenako kasua ere berbera zela dirudi, ezen, 1698an Francisca de Berraondo eta Luisa de Ubera seroren kargu utzi zituzten inbentariaturiko ondasunen artean, kofradeendako jarlekuak ere bazeuden: "y ten en la sala de arriba se allan seis asientos de tabla para los cofrades" (San Martin 1975, 174). 625 626 627 628 VII. SERORAK EMALE: GIZARTE ETA FAMILIA BAITAKO ERAGIN SOZIOEKONOMIKOA 629 630 Deskribatzen joan garen aktibitateen bidez, jada modu nabarian ikusi ahal izan den bezala, serora batzuek aberastasun esanguratsuak pilatzera hel zitezkeen. Honek, erlijiozko bizimodua zeramaten emakumeak izateak zekarzkiekeen begirune eta errespetuaz beste, familiaren eta gizartearen baitan kokapen errespetagarri bat ematen zien, beste era bateko “errespetu” bati zegokiona. Familia, etxe, nahiz leinu baten gainbehera edo gorakada sozial eta ekonomikoa, momentu jakinetan, seroraren baten esku izatea gerta zitekeen, zenbait kasutan ikusi ahal izan dugun eta jarraian zabalago azalduko dugunez. Ondorengo orrietan, aberastasun eta ondasun propioen gain zeukaten administraziorako askatasuna medio familiaren baitan bezalaxe gizartearen baitan ere izan zezaketen eraginari neurria hartzen saiatuko gara, dohaintzei, oinordekotzei, eta beste tankera batzuetako ekonomiaren alorreko erabakiei erreparatuz. Testamentuek alderdi hauei ekiteko landuko dugun oinarri dokumentalaren parte handi bat osatzen dute, beste edozein pertsonaren kasuan bezala, heriotzaren orduko dohaintzek eta oinordeko izendapenek bizi izan ziren testuinguruarekiko landu zituzten erlazioen erretratu orobiltzaile bat eskaintzen baitigute, bizitzan zehar pertsona eta instituzio ezberdinekin izandako erlazioak ondasunen eta aberastasunen banaketaren inguruko borondateen isladan laburbiltzen dituena. Bestalde, edo horrez gain, dohaintzen eta oinordekotzen esleipenek seroren artean ohizkoak ziren tendentzia batzuek ere azaltzen dizkigute, familien eta gizartearen baitan betetzen zituzten funtzioen eta garatzen zituzten dinamiken adierazle ere badirenak, eta generoaren, eta familia eta gizarte baitako kokapenaren araberako jarraibide jakin batzuen berri ematen digutenak. Ikus dezagun seroren eragin sozial hauek nora eta nola bideratzen ziren. VII. 1. FAMILIA-KIDE ETA LAGUNEKIKO ERLAZIOAK Ikerketaren atal honetan eta ondorengoetan, gertuagoko jarraipen dokumentala egin diegun XVI-XVII mendeetan bizi izandako 35 seroren dohaintzez, zentsuez eta bestelako dokumentuez beste, ardatz eta oinarri nagusitzat eskuratu ahal izan ditugun 99 seroren testamentutatik ateratako datuak baliatuko ditugu. Espazioen arabera, testamenturik gehien Bergarak, Elgetak eta Antzuolak osatzen digutenean dauzkagu, 53 631 (30 Bergaran, 11 Elgetan, 11 Antzuolan). Leintz bailaratik eskuratu ahal izan ditugunak 25 izan dira (13 Arrasaten, 4 Aretxabaletan, 3 Eskoriatzan, 4 Leintz Gatzagan, eta Aramaioko 1, hemen txertatu duguna), eta Oñatin berriz, 22. Garbi dago beraz, informaziorik gehien lehen espaziotik heldua zaigula, eta datuak, hortaz, lehen espazio horretarako aberatsagoak eta esanguratsuagoak izango zaizkigula. Halaber, testamentu hauek zerbitzuen espazioen arabera banatu litezke: hiribilduetako parrokietako serorak (denera 21: Bergaran 11, Elgetan 2, Antzuolan 1, Eskoriatzan 1, Oñatin 6), auzo edo elizateetako parrokietakoak (denera 8: Antzuolan 2, Arrasaten 2, Aretxabaletan 2, Eskoriatzan 2), ermita eta santutegietakoak (denera 29: Bergaran 7, Elgetan 4, Arrasaten 3 -1 zalantzagarria-, Leintz Gatzagan 3 -Dorletako santutegikoak denak-, Oñatin 12), ospitaleetakoak (denera 4: Elgetan 3, Oñatin 1), komentuetakoak (Oñatin 1) eta tenpluekiko lotura gabe ageri zaizkigunak (denera 35: Bergaran 12, Elgetan 2, Antzuolan 8, Arrasaten 8, Aretxabaletan 2, Aramaion 1, Oñatin 2). Parrokietakoen (29), ermita eta santutegietakoen (29), eta tenpluekiko lotura gabeko seroren (35) arteko proportzioak nahiko ekilibratuak ageri zaizkigu. Eta banaketa are berdinduagoa liteke, ezen azken hauen arteko gehienak hiribilduetako bakarkako serorak zirela badakigu ere, zenbaiten kasuan, ermitetako edo parrokietako serorak izanak litezke, nahiz eta testamentuan ez zuten datu erabakigarririk aipatu. Leintz Gatzagaren kasuan, bertan Dorletako Andre Maria santutegiko seroren testamentuak baino ezin izan ditugu eskuratu, bilaketa dokumentalean izandako mugengatik1359. Baliatuko dugun beste banaketa bat kronologikoa izango da, seroren aurkako neurriei eta desagerrarazte saiakerei buruzko kapituluan azaldurikoaren arabera, XVII. mendeko lehen hamarkadetako desagerrarazte aginduak eta hauen ondorioak seroren bizimodurako erabakigarriak izan baitziren. Garai haiek bizi izan zituzten seroren testamentuei muga bat ezartzerakoan zenbait urteren tartea aintzat hartu beharrean gaude, desagerrarazte aginduaren aurretiko egoeraren adierazle zaizkigun azken serorak baitaratzeko; konbentzionalki 1650ean ezarri dut, Aro Berriko mendeen gutxi gora beherako erdigunea ere ematen digun data delako, eta jarraian azalduko denez, aurretiko eta ondorengo egoeren ikuspegia jasotzeko mugarri adierazgarria dela ikusi ahal izan dudalako. Data honetarartekoak (1650a barne), 56 testamentu ditugu: Bergaran 19, Elgetan 10, Antzuolan 4, Arrasaten 12, Aretxabaletan 4, Eskoriatzan 2 eta Oñatin 5. Eta 1650az ondorengo 43ak honela banatzen zaizkigu: Bergaran 12, Elgetan 1, Antzuolan 7, Arrasaten 1, Eskoriatzan 1, Leintz Gatzagan 4, -Leintz bailaran txertatu dugunAramaion (Araba) 1 eta Oñatin 17. Lagin honek, noski, zenbait zehaztapen behar ditu. Alde batetik, Bergarak, Elgetak eta Antzuolak osatzen duten espazioan, Elgetako protokoloetako bilaketen muga kronologikoa aintzat hartu beharrean gaude, 1650az geroztiko testamentuen urritasuna ez baita halabeharrez hauen faltak sortua, gure bilaketen gorabeheren ondorio baizik1360. Hein horretan, 1650az geroztiko garaietarako, Antzuolako testamentuek osatzen dizkigute espazio horretako testamentuetan Bergararekin batera jasotzen diren datuak. Antzuolaren kasuan, dokumentazioaren kronologia hiribildutzat jaso zuen fundazioa 1629an izateak ezartzen du; bertako izkribautzak ordundik aurrera abiatzen dira, Bergarako izkribautzetatik bananduz. Leintz bailarak azaltzen digun egoeran ostera, ez dute ez bilaketa dokumentalen gorabeherek, ez izkribautzen faltak eraginik izan. Itxura guztien arabera, XVII. mendearen lehen hamarkadetako desagerrarazte saiakeren ondorioak azaltzen dizkigute. 25 testamentutatik 6 baino ez dira 1650az geroztikoak, eta hauetariko 4, kasu berezia dugun Leintz Gatzagako Dorletako 1359 1360 Ikus ikerketako bilaketa dokumentalen ingurukoak I. 3. atalean, 30 eta hurr. or. Ikus aurreko oinpeko notan aipatu berri dugun kokapenean. 632 santutegiko serorenak ditugu. XVII eta XVIII. mendeetan zehar Leintz bailarako parrokietan sakristauen emazteak ziren serorak eta ermitetan ermitauak eta hauen emazteak izan zirela badakigu ere, hauek ez ziren, antza, jada propioki seroratzat -edo "beata", edo "freira"tzat- hartzen; ez dugu behintzat gure terminoen araberako bilaketetan hauen arrastorik aurkitu. Eta ostera, kontrakoa gertatzen zaigu Oñatin. Ez dakigu garbi Oñatiko seroren testamentuen artean 1650a baino lehenagoko hain gutxi (5) zer dela eta ageri zaizkigun. Baina 1650az geroztikoen ugaritasuna (17), hain zuzen ere, Leintz bailarako ermitetan zeuden ermitauen emazteen kasuan ez bezala, ermitauen emazteak seroratzat hartuak zirelako da. Ikusi dugu nola 1769ko desagerrarazte aginduaren ondorengo dilijentzietan errealitate hau garbi azaltzen zaigun, ermitauaren emaztea "beata" bezala izendatzen zutenean. Hau da, seroren erlijiozko egoeraren inguruko hautemapenek dugun lagin dokumentalean eragiten dute, eta Leintz bailaran XVII. mendearen bigarren erdialdean eta XVIII.ean ermitetan izan ziren serorek, agian, dirudiena baino antz gehiago izango zuten Oñatikoekin, nahiz eta dokumentuetan isladaturiko egoeran, erabat laikotzat hautemana izan. Eta informazioaren oinarritzat testamentuez baliatuko garenez gero, dokumentu hauen errepresentatibitateari buruzko azalpenen batzuk ere eman beharrean gaude; Madariaga Orbeak XVII-XIX mendeak bitartean Euskal Herriko -eta kostalde kantabriarreko- testatzaileen proportzioa %20-25 bitartekoa izan zela diosku, Europa hegoalde testatzailearen eta iparralde ez-testatzailearen bitarteko portzentaia batean. XVII. mendean eta XVIII.enaren lehen erdialdean mailak altuagoak izan ziren, mende honetako bigarren erdialdean, XIX. mendean zehar areagotuko zen gainbehera bati hasteko. Honen erakusgarri Bergarako eta Oñatiko datuen berri ematen digu, eta beraz, Debagoienean -edo herriotan behintzat- ohiturak halakoak izan zirela nabaria zaigu. Baina testamentua helarazi zuten seroren proportzioa, herrietan zeudenekiko, halakoa al zen? Madariaga Orbeak ikerturiko biztanleria orokorraren laginean errepresentaturik zeuden gizarteko maila eta esparruen inguruko azalpenen arabera, baietz dirudi: Estos porcentajes son suficientemente representativos del conjunto de la población tanto en lo que hace al género, como a la edad o a la diversidad socioprofesional. Es cierto que se dan más testamentos de personas maduras, pero tenemos suficientes ejemplos de los otorgados por jóvenes; en cuanto al equilibrio entre los testamentos dados por hombres y mujeres, casi responde al reparto demográfico real entre sexos. En cuanto a los testamentos otorgados por los distintos grupos sociales están sobrerrepresentados los mayorazgos y propietarios e infrarrepresentados los criados, jornaleros, arrendatarios y sobre todo los pobres de solemnidad. A pesar de ello, hay suficientes ejemplos de cada grupo como para hacerse una idea de sus inquietudes y deseos a la hora de escriturar sus últimas voluntades (Madariaga Orbea 2007, 29) Ikerketan zehar ikusi ahal izan dugunez, seroren jatorriak gizarteko maila ezberdinetan zehar zabal hedaturik zeudenez, hitz hauek aplikagarri zaizkiela ulertu beharrean gaude. Botere ekonomikoaren araberako errepresentazio mailen ezberdintasunez beste, testatzaileen %20-25eko portzentaia, beraz, seroren talde sozialerako ere ontzat eman liteke, termino orokorretan. Eta honek, eskuratu ahal izan ditugun testamentuak 99 izan direla kontutan izanik, Aro Berrian zehar Debagoienean izan ziren seroren ggb.ko kopurua 400-500 inguruan ibili zela esan nahiko luke. Hori noski, eskuratu ditugun testamentuak serorek helarazi zituzten guztiak izan zirela ontzat ematekotan (egin ezin litekeena, ez baitugu testamentu guztiak aurkitu ditugunik uste), bestela, kopurua are gorago joango bailitzateke. Zifra sinesgarriak ote? Ezin erantzun, oso zaila baitzaigu, besteren artean batez ere, desagerrarazte aginduek seroren kopuruetan eragin zituzten gorabeherei neurria hartzea. Gera bitez baina azalpen hauek 633 emanak, testamentuetatik jasotzen joan garen eta jasotzen joango garen informazioaren esangura egoki baloratu ahal izan dadin. Eta noski, jarraian azalduko ditugun aspektuekiko, espazio erlijiosoen eta bertako zerbitzarien aldeko dohaintzek eta arimen eskakizunetarako diruek, testamentua helarazi zuten seroren kopuruetatik, seroren kopuru errealera izan zezaketen aldea gogora ekartzeko. Laginaren ezaugarri espezifikoak eta testatzeko ohituren inguruko kontsiderazio orokorrak aintzat harturik, bada, ekin diezaiogun testamentuen analisiari. Mojen kasuan, klausurako munduarengandiko urruntzean askotan erlijiozko ahizpak garrantzitsuago bihurtzen baziren eta familia-kideekin eta gizartearekin zeuzkaten loturak hein batean desegiten ziren testuinguru bat sorrarazten bazuen, seroren kasuan ostera, erlazio hauek familia baitan bere garrantzia zeukan emakume batekiko ohizko harremanen egoeran bizi izaten ziren. Hau da, familiarekiko erlazioek estuak izaten jarraitzen zuten, eta gehienetan, ezkongabeak edo alargunak izan, izaten zuten serorek zahartzaroan nork artaturik, familia baitako testuinguruan. Ohizko kasuetariko bat zahartzaroko artapenaren kargu ilobek hartzea izan ohi zen, eta hala, seroren dohaintzen ohizko jasotzaileak izan ohi ziren, oinordeko ere askotan izendatuak izanez. Ez ziren falta beste familia-kideak ere, noski, ahizpak eta anaiak, lehengusinak, gurasoak, etab. ere; baina esandakoa joera nabaria dugu. Horrez gain, ondasun jakinen eta diruen sexuen araberako banaketarako jarraibide jakin batzuk izan ohi zituztela ere nabari izan dugu, zeinak, generoei esleituriko aktibitate esparruen logikari ere jarraitzen zion. Familiaz kanpoko lagunei emandako ondasunek eta diruek ere, apezak, serorak eta tenpluetako bestelako zerbitzariak alde batera utziaz gero, generoen araberako aktibitate ezberdinen bidezko loturak iradokitzen dizkigute. VII. 1.1. Etxearekiko erlazioak eta familiaren sostengua Etxearen sostengua beraien erabaki askoren motibo izan ohi zen, eta seroren eta etxearen ekonomiaren arteko loturak, hauek seroratzara sartzearekin hasten ziren gehienetan, dotea ematerako orduan. Ikusi dugu seroren doteekiko eta areago, dotearen ematea berarekiko zein aniztasun handia zegoen Debagoienean; lehenik eta behin, noski, Arrasateko eta Aretxabaletako parrokietan XVII. mende bukaeraz geroztik XVIII.ean zehar izan ziren sakristauekin ezkondutako serorak, eta Debagoiena guztian zehar baina bereziki Leintz bailaran eta Oñatin garai beretsuetan izan ziren ermitauekin ezkondutako serorak beste nonbait sailkatu beharko genituzke, lehenek ez baitzuten doterik ematen, eta bigarrenak, dotea eman beharrean, errenta ordainduz bizi baitziren. Kasu hauetan serorek etxearen eta familiaren baitako testuinguruan zeukaten zeresan ekonomiko eta soziala, emaztearen ohizko egoerari zegokion. Serora ezkongabeen artetik, hiribilduetan leinu eta familia jakinen etxeetan eta hauen zerbitzura bizi ziren serorek ere ez zeukaten doterik ordaindu beharrik, inongo tenpluarekiko baino, beraien karguaren lotura leinu edo familiekiko ezartzen baitzen. Bestelakoa zen dotea eman beharrez serora zirenen egoera, esan bezala, aniztasun handia agertzen diguna. Esaterako, antzerako garai eta testuinguruetan kokaturiko bi kasu zeharo ezberdin aipatzearren: Oñatin, 1589an Santa Katalina ermitako seroratzara sartu zenean jada zaharra behar zuen Mari Ramos de Laquidiolak izan (1593an erail zutenean, heriotza naturaltzat pasarazi nahi izan baitzuten); karguaren ematea Oñatiko bikarioari eskatu zion zuzenean, eta doterik ez zuen eman nahi izan, ezen “pues no tenia a quien dexar sus bienes sino es la dicha hermita”, izendapenean bertan ermita bera oinordeko egin baitzuen 1361. Oso ezberdina izan zen ostera Oñatin 1361 OUA Z 1063.9, 7r-8r. 634 bertan zortzi urte beranduago (1597) Narria auzoko San Lorentzo ermitan Catalina de Laquiteguirengan egin zuten izendapena; ermitaren zerbitzura sartzen zen laugarren serora zen, eta bere izendapena alde batetik auzotarren, Orueta batxilerra kapilauaren eta Maria Perez de Olazaran serora nagusiaren, eta bestetik Juanes de Sagarsurietaren eta seroragaiaren ahizpa Mari Ramos de Laquiteguiren artean hitzartu zuten. Catalina de Laquitegui seroragaia, “donçella” zena, bere ahizpa nagusiak eta honen senarrak sartu zuten seroratzara, beste hiru serora zaharragoen serora-laguntzaile edo zerbitzari izatera 1362 . Beste mutur kronologikora joanez, XVIII. mendean ere, testuinguru historikoak, eta seroren euren testuinguruak eta bizimoduak hainbeste aldakuntza jasan zituelarik ere, egoeren aniztasunak handia izaten jarraitzen zuen; aniztasun honen berri emateko, garai eta testuinguru konkretu antzerakoetan emandako beste bi adibide ekar ditzakegu: Bergaran, Murinondoko Andre Maria ermitan, 1752an Manuela de Elcoro Ariztizabal izendatu zuten serora izateko, eta 1765ean, serora zaharraren heriotzean, bere alaba Josefa de Ezenarro izendatu zuten kargurako, ermitaren probetxu guztiekin “segun y en la forma que la referida su difunta Madre”1363. Zenbait urte lehenago, herriko ermiten patroi ziren udal agintari berberek Uberako San Emeterio eta San Zeledonio ermitako seroratzarako izendapenerako beste era bateko motiboak izan zituzten; ziurrenez amarekin batera kargua bete izan zuen alaba bati seroratza ematetik oso urrun zeuden arrazoiak, aurreko atal batean ere aipatu izan ditugunak. Udal bilkura hasi zutelarik, serora zaharraren serora-laguntzaileari emana zioten lehenik kargua, baina sindikoak Melchor Antonio de Mecolalderen lehengusina bati kargua ematea ondo legokeela iradoki zuen, herriak Melchor jaunarekiko zor handiak zituela eta; eta halaxe egin zuten, nahiz eta, bata eta bestearen artean, serora berriaren izena idaztea ahaztu zuten1364. Dotea ordainduz kargura sartu ziren serorek, aniztasun zabalaren baitan izanik ere, bazeukaten zerbait amankomunean: zegokien tenpluak jada dotea jasotzen zuenean zeukaten askatasun ekonomikoa (dotea ematen ez zutenek zuzenean, seroratzara sartzean jasotzen zutena). Seroren familien gaitasun ekonomikoak ere anitzak izan ohi ziren, baina batez ere landa-eremuetan, batzuetan, egoera horretara heltzea ere ez zen erraza izaten; familiak promes egindako dotea ezin ordaindua ere gertatzen zela ikusten dugu. Bestalde, parrokietako eta ermitetako apezen eta bestelako zerbitzarien eta maiordomoen, eta seroren artean, askotan izaten ziren familiarteko loturak, seroratzen esleipenean zerikusia zeukatenak. Baina azal ditzagun zenbait kasu, esaten dugun hau bere testuinguruan ikusteko. Elizateetako eta auzoetako parrokietan eta ermitetan, tenpluko maiordomoa eta serora ahaide ziren kasuak, izan ziren zenbait. 1553an, Arrasaten, Udala auzoko San Esteban parrokian, Domenja de Barrutiak, seroratzarako sarreran promes egindako 12 dukatetatik 10 ordaindu zituen. Diruak jaso zituen maiordomoa bere aita zen, Juan de Barrutia. 10 dukatak serorak berak ordaindu zituen, eta 2 dukaten zorra ere serorarena zen; bere aitak behintzat hala adierazi zuen: “los dos ducados rrestantes [...] debe la dicha Domexa de Barrutia freyla”. 1534ko kontuetan 2 dukaten zorra gogorarazi zuten, eta gero, zenbait urtetan kontua ahazturik gelditu zen. 1548an, bisitatzailea iragan zenean, Domenjaren 2 dukateko zorra gogoan hartu zuen (1543ko kontuetako akats bat zela eta), eta 1547an seroratzara sartua zen Marina de Barrutiari meatxu egin zion, dotea oraindik eman gabea zuela eta: 1362 GPAH-AHPG 1/3095, 26r-26v. BUA 01 L/208, 101v-102r, 362r. 1364 Ibid., 276r. 1363 635 uisitando la dicha yglesia fue ynformado que Maryna de Bengoa beata de la dicha yglesia que a gozado e goza de los bienes de la dicha yglesia e esençiones e premynençias e no ha leebado dote alguna a la dicha yglesia / Y mando su merced a la dicha Maryna trayga el dicho dote dentro de tress meses por modo e segun de la data e pena excomunyon e sy [???] dentro del dicho tiempo [???] no traydo el dicho dote la echen de la dicha casa e no goze de los bienes ny premynençias que a las beatas e sororas se suele dar1365 Marina de Bengoaren dotearen ordainketak, Domenja de Barrutiarenak bezala, zenbait urteko atzerapena izan zuen. 1554ko bisitan seroraren dotea zela eta bisitatzaileak Martin Abbad de Urrutia apezari kontuak eskatu zizkion, eta 1556ko kontuetan jada dotearen 12 dukaten ordainketa ageri zaigu. 1561eko kontuetan berriz, nahiz eta 1556ekoetan Marina de Bengoaren dotearen ordainketa ageri zen, berriro aipatu ziren honek zor omen zituen dotearen 12 dukatak, beraien ordainketa –zorra oinordekotzaren baten bidez jasoa edo izango zuen– Mateo de Leorragari zegokiola eta. Marina de Bengoak dotea ordaindu –omen– zuen urte berean, 1556an, Barrutia etxearen inguruko beste emakume bat sartu zen (edo sartua zen) parrokiako seroratzara: Juan de Barrutia Echaguibelen alaba zen Catalina de Barrutia, 16 dukateko dotearen promesapean. Ez dakigu Juan de Barrutia hau Domenja de Barrutiaren aita berbera ote zen, maiordomoa izan zena, baina hala izatekotan, Domenja eta Catalina serorak ahizpak izango ziratekeen. Edozein kasutan, kontuen arabera, hurrengo urtean ordaindu zituzten 16 dukatak Juan de Barrutia berak eta bere anai Telmo de Barrutiak. Baina hara non, Marina de Bengoaren dotearekin gertatu bezala, 1584ko kontuetan Catalina de Barrutiaren dotea berriro azaltzen zaigun, baina kasu honetan, diru-sarreren artean apuntaturik (ordaindu omen zutelako). Udalan kontuak hartzeko modu arraro xamarra zeukatela dirudi. Bada 1593an, Catalina de Barrutia serora hila zela eta, honen iloba zen –eta 1561ean ere maiordomo izana zen– Martin de Barrutia ordungo maiordomoari Arrasateko bikarioak (bisitatzaile lanetan) kontuak hartu zizkion, ezen: auiendo benido a notiçia del dicho bicario que al tienpo que Catalina de Barrutia beata que fue de la dicha yglesia murio dexo çiertos bienes para sufragio de su alma y lo que sobrase dexaua por probecho de la dicha yglesia y queriendo tomar la quenta de los dichos bienes hizo llamar ante si a Martin de Barrutia sobrino de la dicha Catalina de Barrutia beata al qual abiendole reçiuido juramento se le hizo el cargo siguiente 1366 Eta seroraren ondasunen inbentarioa egin zuten, hiletetako gastuak zehaztearekin bat. Arrasateko bikarioa, agian kontu-liburuan Barrutiako seroren eta maiordomoen gorabeherak jarraitu zituelako, edo norbaitek zerbait esan izan ziolako, Martin de Barrutiak bere izeba seroraren dohaintzak ondo gordeko ote zituenaren inguruan mesfidati ageri zen, eta ondasunen berri parrokiako liburuan ere izan zedin nahi izan zuen1367. Funtsean, Udalako San Esteban parrokiako serora hauen gorabeherek, bi gauza azaltzen dizkigute: maiordomo postua bezalaxe, parrokiako seroratzak ere etxe edo leinu jakin batzuk eskuratu ohi zituztela, kasu honetan Barrutia abizena zeramatenena, eta doteen ordainketa, batzuetan, luze joaten zela. Bisitatzaileen eta apezen aldetiko tankerako mesfidantzak ageri zaizkigu Bergaran ere, Murinondoko Andre Maria (edo San Blas) ermitan, Maria de Jauregui seroraren inguruan. Serora hau aipagai izana dugu jada, serorak ermitatik kanpo bizi izatearen eta ondasunak eta ornamentuak ermitatik ateratzean inguruan 1570ean 1365 DEAH-AHDSS 3110/001-01, 38r. Ibid., 102r-102v. 1367 Ibid., 22r-104r. 1366 636 bisitatzaileak eman zuen agindu bat zela eta1368. 1555az (liburuaren hasiera) geroztiko kontuak Pedro de Jauregui maiordomoak emanak izan ziren, eta aurretik bere aita Joan de Jauregui izana omen zen karguan. 1564an Esteban de Jaureguirengandik Estibariz de Larrinagarengana iragan ziren maiordomo lanak, eta orduan agertzen zaigu lehen aldiz Maria de Jauregui serora ere, hitz-ematepean ermitaren kontuak ematen: “declaro que quitas algunas costas que auia hecho en la dicha hermita quedaba deuiendo quarenta e vn rreales”. 1570eko aipaturiko liskarrak, Maria de Jauregui bera eta beste seroraren bat edo batzuk seroretxetik kanpo bizi zirelako (zaharrena baino ez zen bertan bizi) eta ondasunen batzuk eramanak zituztelako izan ziren, eta 1587an, Joan Martinez de Beiztegui maiordomo zenean eta Bergarako bikarioa bisitan zela egindako inbentarioan, bi kutxa txiki serorak bereak bezala aipatu zituen, baina maiordomoak eta auzotar batzuk ezetz, ermitarenak zirela. Bikarioak ermitako ondasunak zirela erabaki zuen, eta “se asyentan en este ynbentario por de la dicha ermita”. Serorari ez zitzaion gustatu antza, inbentarioa bukatu zutenerako joan egin baitzen. Ondasunak ermitako kutxa nagusian sartu ondoren giltza serorari eman behar zitzaionez, bikarioak, “rrespeto de que la dicha Maria de Jauregui beata pareçia que estaba yndispuesta de su persona”, itxuraz (ez zaigu oso garbi gelditzen) maiordomoari eman zion giltza 1369. Ez daukagu Maria de Jaureguiri buruzko berri gehiagorik, baina susmo bat airean gelditzen zaigu. Kasualitatea izan al zen, serorak lehenik bizilekuaren, ondasunen eta ornamentuen, eta gero inbentarioko kutxaren inguruko gorabeherak, Jaureguitarrak maiordomotzat egoteari utzi ondorengo urteetan gertatu izana? Kutxaren kontuan, Joan Martinez de Beiztegui eta auzotarrak aurka agertu zitzaizkion; 1587an behintzat, baziren tentsioren batzuk seroraren eta auzotar batzuen artean. Bergaran bertan, ermita baten inguruan behin eta berriro ageri zaigun beste abizen bat Arizpetarrena da: San Millan ermitako maiordomoen artean, 1539 eta 1623 bitartean, Arizpetarrak behin eta berriro agertzen zaizkigu. Eta testuinguru honetan ageri zaigun beste kointzidentzia bat, ermitaren administrazio orokorra beraien esku zeukaten serorena da. Maiordomoak eta serorak aita-alabak edo anai-arrebak zirenean, ermitaren kontuak serorek euren kabuz eramatea nahiko ohizkoa zela dirudi. San Millanen, 1568ko bisitan Lobiano doktoreak maiordomoei ermitaren administrazioa euren gain har zezatela agindu baino lehenago, ermitako serorek, edo hobe esan serora nagusiek, eman ohi zuten tenpluko kontuen berri. 1553a baino lehenago hil zen Maria Hurtiz de Ipenza, kontuetan agertzen zaigun lehen serora, eta 1562ko kontuetan jada lau urte lehenagotik kargura sartua zegoen Catalina de Arizpe serora nagusiaren berri ematen zaigu. Ermitetan ohizkoa zenez, litekeena da Catalina de Arizpe, “freyla mayor” izan aurretik, Maria Hurtizen serora laguntzailea izan izana. Maiordomoei dagokienez, 1562rarteko urteetan, hiru dira behin eta berriro agertzen zaizkigunak: Juan de Zupide, Martin Perez de Lamariano eta Catalina de Arizpe seroraren aita, Juan de Arizpe. 1639ra arte behintzat, era berean, lehen hauen ahaideak ziren maiordomoek jarraitu zuten karguan (Martin Lopez de Lamariano, Juan Martinez de Zupide, Pedro de Inurrigarro Arizpe, Esteban de Inurrigarro Arizpe). Maiordomotzak Lamariano, Zupide eta Arizpe abizendun pertsonen esku izan ohi ziren lez, serorak ere, hauen ahaide izan ohi ziren. Catalina de Arizpe, Juan de Arizperen alaba zen bezala, 1596 eta 1606ko kontuetan Arizpe abizendun beste serora baten berri eman zen, honek egin zituen dohaintza batzuen kobrantzaren ingurukoak zirela eta: Maria Martinez de Arizpe, noiz garbi ez badakigu ere, noizbait ermitako serora izan zena. 1606ko kontuak aipaturiko abizenik ez zeraman maiordomo batek eman zituen (urte haietarako salbuespen bakarra), Juan Perez de Ansoteguik; baina hau ere ahaidegoaren parte zen, Maria 1368 1369 Ikus VI. 1.2. azpiatalean, 455-456 or. BUA, 04 CD/001, 30-70 fot. 637 Martinez de Arizpe serora, bere emaztearen (Maria Martinez de Munabe) izeba izana baitzen. Erlazio hauek iradokitzen diguten panoramari erreparaturik, 1568an bisitatzailearen meatxuak izan zirenarte maiordomoek ermitaren administrazioaren gain ardura handiegirik hartu ez izanak ez dirudi batere arraroa. Diru-sarreren eta gastuen zenbait gorabehera seroren esanen arabera (hala zehazten baita gehienetan) apuntatzeaz aparte, bisita askotan agertu ere ez ziren egin; berez, 1562rarteko kontuetan, batzuetan ez ziren maiordomoak aipatu ere egin, eta beste zenbaitetan, beraien ausentziaren berri eman zen1370. Baina noski, serorak beraien alabak, arrebak edo izebak baziren, zergatik ez zuten –azken finean, bizilekua zuten– ermitako administrazioa beraien esku utziko? Tankera orokor honetako beste kasu bat daukagu Aretxabaletan, Goroeta elizateko Santiago parrokian serora izan zen Maria Garcia de Mendicuzarena. Bere 30 dukateko dotearen promesa Francisco de Mendicuza anaiak egin zuen, 1608an, oraindik parrokiako maiordomo ez zenean. Urte hartako kontuetatik kanpo, baina jada diruak jaso izana aipatu zen. 1610ean bisitatzaileak aginduriko kontuetan, jada Francisco maiordomoa zela, diru-sarreretan dotearen 30 dukaten ordainketa berriro ageri zaigu. Seroretxea egiteari ere ekin zitzaion, dotea, espreski honen eraikuntzara bideratzea hitzartua baitzuten. Baina 1612ko bisitan egin ziren kontuetan ere 30 dukatak berriro ageri dira, diru-sarreren artean. 1613an Francisco de Mendicuza (“mayordomo que fue”) kexuz agertu zitzaion bisitatzaileari, Tomas Garcia doktoreak (1610ean) eta Armendia doktoreak (1612an) beraien bisitetan hartu zituzten kontuetan, 30 dukaten diru-sarrera behin eta berriro agertu zela eta, “no debiendosele haçer cargo de ellos mas de una bez”. Bisitatzaileak arrazoia eman zion, eta kontuen zuzenketa eta kitatzea egin zuen1371. Ermitetako seroren eta beraien familia erlazioen inguruko beste kasu batek XVIII. mende erdi-bukaera aldera garamatza, eta apezekin erlazio familiarrak izateak ekar zitzakeen abantailen berri ematen digu. Kasu hau izan dugu jada hizpide (eta horregatik, labur xamar emango dugu bere berri), eta aipatu berri ditugunengandik oso testuinguru ezberdin bat agertzen digu: XVIII. mendeko ermitau eta serora ezkonduak, alokairuan zeukaten seroretxean edo ermitauen etxean bizi zirenak. Bergaran, Santa Katalina ermitan, 1737-1738 inguruan Joseph de Aldaeta ermitaua eta bere emazte Antonia de Lobiano sartu ziren ia gainbeheran eroria zegoen seroretxean bizitzera, eta honen berreraikipenari ekin zioten. Data hori eta 1758 bitartean, Santa Marina parrokiako apez izan ziren Miguel Antonio de Aldaetak eta Juan Tomas de Aldaetak sinatu izan zituzten kontuak, eta bitarte horretan, hauen ahaide behar zuen Joseph de Aldaeta ermitaua hil egin zen, Antonia de Lobiano serora alargunak kontuak ematearen kargu hartu zuelarik. Baina 1759an Sagastizabal zelako batek sinatu zituen kontuak, eta hara non, serora urte hartan bertan bisitatzaileekin arazoak izaten hasi zen, ermitaren administrazioaren, eta ornamentuen eta diruaren zaintzaren inguruko zalantzak eta mesfidantzak hasi baitziren. Zalantza eta arazo hauek 1763an bukatu ziren, –aurreko Aldaetatarrak bezala Santa Marina parrokiako apez zen– Rafael de Garitano Aldaeta kontuak sinatzen ageri zaigun urtean bertan. Zenbait urtetara seroren desagerrarazte agindua aurreikusi zutela dirudi, 1768-1772 bitartean bere burua “Inquilino de la Casa de la Basilica de Santa Catalina” lez aurkeztu zuen Manuel de Aldaetak eman baitzituen kontuak, Antonia de Lobianok ostera, ermitako lursailak alokairuan hartuak zeuzkan bitartean (1773-1774 bitartean behintzat hala zela dakigu); hau da, Manuel de Aldaetak, 1370 1371 BUA MIK/SM0, 77-121 fot. DEAH-AHDSS 2335/002-01, 16r-21r. 638 seroretxearen alokairua bere izenean eginik, bere presentzia “ofizialarekin” oraindik ermitan zegoen Antonia de Lobiano serora babestu zuela dirudi1372. Dotearen ematearekin ekin diegu azalpenei, eta familiak seroren eta seroratzen babesean izan zezaketen papera agertzen digun kasu batera heldu gara. Seroren eta euren familien arteko erlazioen parte bat joera horri dagokio, familiaren aldetik, seroraren kargurako sarrera eta bere mantenua faboratzera. Baina zalantzarik gabe, beste norabidea zeraman joera ere, serorak bere familia faboratzeko egiten zituen ahaleginena, oso garrantzitsua zen, garrantzitsuagoa ez bazen. Jarraian garatuko ditugun familiekiko laguntzaren alderdiei lehen gainbegiratu bat emateko, 99 seroren testamentuen laginean ageri zaizkigun oinordekotzan eta dohaintzetan emandako zenbait ondasuni begira jar gaitezke. Bertan familia-kide -eta "lagun"- ezberdinei eman zitzaizkien ondasun garrantzitsuenek, hau da, etxeek eta baserriek, ondasun higiezinek (eta bestelako ondasunek) eta seniparteek, zenbait norabide eman dakizkigukete. 8. koadroa (931-934 or.) osatu dugu elementu hauen inguruko datuekin, azalpenen oinarri egin dakigun. 99 testamentuen artetik 18tan agertzen zaizkigu tankera honetako ondasunen familia-kide edo lagunen aldeko dohaintza edo oinordekotza bidezko emateak esplizituki aipaturik, 1554-1761 bitartean. Beste hainbat oinordekoei zegokionaren baitan izango zirela pentsa liteke, ez baitziren beti honi zegozkion ondasunak zehazten, dohaintzez aparteko guztiak zirela hautemanik. Testamentuen lehen gainbegiratu honen ondoren, dokumentazio ugariagoaren bidez garatuko ditugun kasuetan argi azalduko zaigu hau. Hala ere, gainbegiratua egitean familia-kideen sostengurako bailatzen zituzten ondasunen lehen ikuspegi bat jasoko dugu. 18 serora horien testamentuetan, bada, 5 etxe eta 2 baserri ageri zaizkigu, bat zalantzakorra. Etxeetariko 4 hiribilduetan zeuden (Bergaran Barrenkalen 2, Arrasaten "ferrerias" kalean 1 eta Oñatin Kale Zaharra atzekaldean "unas casas"), eta bestea Elgetan zegoen, Angiozar auzoan. Oñatiko kasua berezia dugu, etxea oinordekotzan emana izan baitzen, eta oinordeko, bere arima egin baitzuen. Halakorik egin zuela dakigun kasu bakarra, baina posibilitate hori ere bazela gogorarazteko balio diguna. Baserrien artean oinordekotzan 1633an emandako baserri bat baino ez dugu ziurra, Bergarako Lesarri Behekoa baserria, eta 1660an aipaturiko Oñatiko Uriarte baserria zalantzakorra dugu, dohaintzan serorari baserritik zegozkion seniparteak baino ez baitziren aipatu, baina baita baserriaren jarlekua ere. Honek seniparteen artean baserria bera ere bazegoela adierazi zezakeen, edo bestela, jasotzaileari jarlekutik eman zitzaiona ehorzteko eskubidea izan zela, jarlekua beraren jabegoa beharrean. Ondasun higiezinak, hau da, batez ere ortuak eta lursailak, 11 kasutan aipaturik ageri zaizkigu. 3 ortuak ziren, hiribilduetan kokaturiko etxeekin emanak, eta beste 8ak lursailak, batez ere sagastiak, gaztainadiren bat, baina baita 200 dukatetan erosia izandako garitarako lursail ("de pan sembrar") bat, eta hiribilduko lurzoru huts bat ere. Eta noski, ondasun higiezin hauei loturiko bestelako ondasunak (kupelak, troxeak, etxeko bestelako ondasunak, etab.) ere, hainbat kasutan aipatu zituzten. Azkenik, seniparteen dohaintzak, oinordekotzako emateak eta familia-kideen aldeko uko-egiteak 7 kasutan aipatu ziren; izen honen pean oso ondasun aldakorrak sar zitezkeen, serora Herenean eta Bostenean "hobeturiko" alaba izan baitzitekeen (eta hala, etxeen edo baserrien eta hauen ondasunen parterik handiena egokitu), edo ostera, hobeturiko seme edo alabarenez aparteko diru edo/eta ondasunen kopururen bati zegokiokeen. Baina kasu batean bezalaxe bestean ere, serorek xede ezberdinetarako baliatu zitzaketen zegozkien seniparteak, arimaren aldeko mezatara bideratzetik, baserrien gainbehera ekiditeko dohaintzak eta uko-egiteak 1372 BUA 01 L/111, f.g. Ikus VI. 1.2. azpiatalean, 458-460 or. 639 egiteraino. Zentsu eta maileguekin batera, ondasun moeta hauek izan ziren, beraz, serorek familia-kideak onuratzeko eta familiaren eta gizartearen testuinguruan eragin ekonomikoa izateko baliatu zituzten bide nagusiak. Eta ondorengo adibideetan ikusiko dugunez, serorek leinuen, familien, etxeen eta baserrien patuetan izan zezaketen zeresana, orientazio xedetarako eman dugun lehen ikuspegi honek azaldu diguna baino esanguratsuagoa zen; hartarako, gainbegiratua eman berri deigun testamentuetako informazioaz gain, protokolotako bestelako dokumentuetako informazioa ere izango dugu oinarri. Adibideetan barneratzeko, lehenik, seniparteen erabilerari erreparatuko diogu. Izan ziren, noski, zegozkien seniparteen kobrantza egin zuten serorak ere, ez zituzten guztiek hauek besteren etekinetarako bideratu1373. Baina hala egin zuten kasu askotan, familien baitako solidaritatean eta sostengu ekonomikoan hainbat kiderendako zeukaten zeresan garrantzitsua azpimarratua geratzen zaigu. 1587an Antzuolako Maria de Igueribar serorak helarazi zuen seniparteen uko-egitea, seniparteen erabileraz gain, serorek familiarekiko eta bere etxearen eta leinuaren mantenuarekiko zeukaten atxikipenaren adibide esanguratsua dugu. Juan de Lizarriturri Igueribar zena eta Ana Juaniz de Igueribar ziren bere gurasoak, “la cassa y solar de Ygueribar suso”-ren jabeak. Alde batetik Ana Juaniz bere amaren eta Domingo de Lizarriturri Igueribar bere anai nagusiaren eta bestetik, Joan Abbad de Inarra apezaren (“clerigo presbitero”) artean hitzartua zegoen ezkontza medio egin zuen serorak uko-egitea. Domingo de Lizarriturri bere anaia eta Marina Juaniz de Inarra, Joan Abbad apezaren eta Maria de Azcarateren alabaren artekoa zen ezkontza, eta Ana Juanizek (seroraren ama) bere semea Herenean eta Bostenen soberakinetan hobetu zuen. Bere anaiak buru hartuko zuen etxe nagusiari on egitearren, Maria de Igueribar serorak bere seniparteei uko egin zien, anaiaren alde. Uko-egitea helarazteko aipatu zituen arrazoiak arras esanguratsuak dira: [...] y para que juntamente con [...] y los demas bienes y arreo dotales con que por el dicho Joan Abbad de Ynarra la dicha Marina Juaniz su hija a sido y esta dotada para con el dicho Domingo de Liçarriturri Ygueribar su esposso y a la dicha casa de Ygueribar suso y su pertenesçido fuesse rreparada y conseruada la memoria y troncalidad y permanesçiese y fuese en haugmento como cassa y solar conosçida pagandoseles a ella y a los otros sus hermanos y hermanas por la dicha Ana Juaniz de Ygueribar su madre lo que les ha sido señalado y rrepartido a cada uno de ellos para en rrefasçion y pago de sus legitimas paternas y maternas y derechos de suplemento de ellas y de sus fucturas subçesiones y preteritos y por todo lo demas rrestante que les pueden y deuen pertenesçer [...] y deseando como ella desea de su parte que por su rrespecto ni de otros no venga a menoscauar y deteriorar a que ella y la dicha su memoria partiendose la dicha cassa y herençia entre ella y los dichos sus hermanos y hermanas // antes que hunida y entera permanesca en pie y se conserue de bien en mejor para que baya en haugmento la dicha casa y su memoria como de cassa y solar conosçida de hijosdalgo y a manera de subçesion de binculo y grauamen de mayoradgo y bienes ynpartibles y binculados comforme a la costumbre suso dicha [...] 1374 1373 Magdalena de Urrojolaeguik (Elgeta, 1609) (GPAH-AHPG 1/1845, 25r-27v) eta Maria de Zubiak (Oñati, 1701) (GPAH-AHPG 1/3264, 6r-6v), esaterako, beraien testamentuetan hurrenez hurren zegozkien 20 eta 80 dukateko seniparteen kobrantza agindu zuten, azkenaren kasuan, bere hiletetako gastuetara bideratu beharrekoak zirela zehaztuz, albazea eta oinordeko izendatu zituen bere iloba Juan de Umerez eta Marina de Erostarberen kargu. Halatsu egin zuten, era berean, nahiz eta zegozkien seniparteen kopururik zehaztu ez zuten, Antonia de Idigorasek (Oñati, San Juan ermita, 1711) (GPAHAHPG 1/3247, 683r-684r) eta Ignacia de Iralak (Oñati, San Antonio Abad edo San Anton ermita, 1755) (GPAH-AHPG 1/3304, 7r-10v) ere. 1374 GPAH-AHPG 1/0147, 280r-283v -zuzenketan, 329r-332v-. 640 Etxearen eta bere ondasunen batasunaren alde beraz, -ez dakigu non- seroratzara sartzerakoan eman zitzaizkion 40 dukatetaz eta “arreo bestidos y otras cossas”-ez besteko guztiari uko egin zion. XVIII. mendearen erdialdean ere aurki litezke seniparteen uko-egiteak; 1761ean testamentua egin zuenean, Oñatiko Bidaurretako komentuan jarlekuen artapenean jarduten zen serora (eta ez moja) zen Francisca de Lizarraldek, bere jatorri zen Bedoña baserriaren ordungo jabe zen Gregorio de Lizarralde bere anaiaren aldeko seniparteen uko-egitea egin zuen, baserria seniparteen zorretik askatuz1375. Seniparteen gaineko eskubideen bidez serorek familia-kideak faboratzeko zeukaten beste modu bat, azaldu dugunez, hauek testamentuan oinordekotzan edo dohaintzan ematearena zen. Hala, Eskoriatzan, Gellao elizatean, parrokiako Ana de Echabe serorak 1674an testamentua helarazi zuenean, oinordeko ere egin zuen Antonio Lopez de Echabe bere ilobari, gurasoengandik zegozkion “lexitima patterna y matterna” eman zizkion dohaintzan1376. Oñatin, Uribarriko San Andres ermitako Maria Andres de Uriartek ere beste hainbeste egin zuen 1660an, Ignacio de Legorbururekin ezkondua zegoen bere iloba Mariana de Gallaisteguiri dohaintzan “el derecho que tiene como hija del dicho Martin [de Uriarte] en la cassa casseria de Uriarte llamado Banastaingo” ematerakoan. Kasua aurrekoaren oso antzerakoa da, hemen ere, dohaintzaren jasotzailea serorak oinordeko ere izendatu baitzuen; baina horrez gain, San Migel parrokian Santa Marinaren kaperaren aurrean –preferentziazko kokapen batean– etxeak zeukan jarlekua ere dohaintzan eman zionez, serorak ilobari emandako baserriaren gaineko eskubideek baserria beraren jabegoa adierazten zutela dirudi1377. Alabaina, badakigu seroren kasuan jarleku baten edukitzeak ez zuela beti etxe edo baserri baten edukitzea esan nahi, eta beste behin, zuhur izatea tokatzen zaigu. Azken adibide bat ematearren Oñatiko beste bat aipatu liteke, seniparteen balorea esplizituki aipatu zena. 1738an testamentua helarazi zuen Catalina de Villar serorak oinordeko egin zuen bere anai Antonio de Villarri aitaren eta amaren aldetiko seniparteak eman zizkion, zenbait gorabehera tarteko, ordurako, hasierako 250 dukatetatik, 230 izatera jeitsiak zirenak1378. Beraiei zegozkien seniparteen administrazioaz aparte, serorek –batez ere– iloben aldeko seniparteen ematean ere parte hartu ohi zuten, etxeko buru ziren anai-arrebak ekonomikoki lagunduz. Hori dugu, esate baterako, Elgetako Catalina de Aramburuaren kasua. Serora hau aipagai izana dugu jada, abereen salmenta batzuk eta mailegutza aktibitateak zirela eta. Salmenta eta mailegu hauek, hein handi batean, bere anaia Pedro eta San Juan faboratzera begirakoak izan ziren, nahiz eta hauek, aldiro, serorarekiko zeuzkaten zorrak ordainduz joaten ziren. Alabaina, balantzean handiagoak dirudite seroraren maileguek, bere anaien ondorengo ordainketek baino1379. 1600erako, beste hainbat gauza ere gertatuak ziren. Seroraren beste anai batek, Juan Urtiz de Aramburuak, Catalina Lopez de Sagastiguchiarekin Catalina de Aramburua Egurbide izana zuen alaba, eta era berean, azken hau Domingo de Egurbiderekin ezkondu izan zen. Bai Juan Urtiz de Aramburua eta bai Domingo de Egurbide ere hilak zeuden ordurako; ama bezalatsu alaba ere (seroraren ahizpa eta iloba), alargunak ziren jada. Hainbat arazo zeuzkaten, gainera. Catalina de Aramburua (iloba) Domingo de Egurbiderekin ezkondu zenean, Aranburuko etxearen aldetik zegozkion seniparteak auzi bidez lortu behar izan zituen. Azkenean auzia irabazi zuen, baina kobrantzara heldu arteko bitarte guztian zehar (bitarte luzea, Catalina bera ere alargun izatera heltzeko 1375 GPAH-AHPG 1/3342, 60r-62r. GPAH-AHPG 1/0889, 25r-26r. 1377 GPAH-AHPG 1/3198, 432r-432v. 1378 GPAH-AHPG 1/3293, 378r-379v. 1379 Ikus VI. 2.4.2. azpiatalean, 599 or., 1248 oinpeko nota. 1376 641 bestekoa) Catalina serorak sostengatu zituen bere ahizpa eta iloba, besteak beste, 1600ean, bere ilobari zegozkion seniparteen 30 dukat honi dohaintzan emanez. Azkenean, 1602an, jada seniparteen inguruko auzia irabazirik eta kobrantza eginik, Catalina de Aramburua ilobak, bere familiaren sostenguan eman zion laguntzaren ordainez, seniparte lez zegozkion 220 dukaten lagapena egin zuen bere izeba seroraren alde, arrazoi lez, bizi izan zuten egoera laburki azalduz: al tienpo ansi por la dicha rrazon abia tratado pleyto y despues de la dicha sentencia a esta parte para alimentar sus hijos para pagar algunas deudas que durante matrimonio abian echo = Ella abia tomado e rreçibido en bezes en rreales de contado de Catalina de Aranburua fraylla su ermana [bere aita San Juanena esan nahi du] docientos y beynte ducados rrealmente y con efeto y en rrazon de la paga e prueba de ello [...]1380 Catalina de Aramburua ez zen familia-kideen ezkontzak posible egiten ibili zen Elgetako serora bakarra. San Adrian eta San Antonio ermitan serora izan zen Marina de Altubek, bere alaba Maria Perez de Altube e Ibarguen ezkondua zuen, 1579an, lagapen bat egin zuenean. Bere alaba hila zegoen jada, eta ezkontzarako seniparte lez eman zizkion 16 dukatak bueltan jasoak zituen serorak, bere alabaren testamentuko dohaintza lez. Seniparteen itzulera hau alabak amarekin zorrak hartu zituelako gertatu zen, beste 16 dukat, alabak “de dineros prestados” zor baitzizkion. Egoeraren aurrean, serorak 16 dukateko dohaintza egin zion Juan de Arechabaleta bere alabaren alargunari, alabak berarekiko zeuzkan zorrak kitatu eta barkatuz, eta halaber, seniparteak jada bere suhi alargun zenari emandakotzat utziz1381. Gogoan izan dezagun, serora honek, zehazki 25 urte beranduago eta jada beste ermita bateko serora izatera iragana zenean (Elexamendiko Andre Mariarena, Angiozarren), 1614an, bere arbasoen eta gurasoen Altube etxeak 1585az geroztik Elgetako kontzejuaren alde fundatua zeukan 24 dukat eta ½-ko zentsua bere korritu eta guzti finikitatu zuela, etxea zentsutik askatuz1382. Ezkontzen kontuetan serorek ematen zuten laguntzaren beste adibide bat Antzuolakoa dugu; Maria de Zumaeta serorak, 1671n bere testamentua helarazi zuenean, jada hila zegoen bere iloba baten (Joseph de Zumaeta) ondasunak eta oinordekoak, honek Isabela de Lizarriturrirengandik ezkondu zenean jaso zuen 50 dukateko dotearen itzulera -ziurrenez Isabelaren aita izango zen- Juan Bautista de Lizarriturri Igueribarri ordaindu beharrean zeuden. Serorak, bada, bere testamentuan 50 dukateko dotearen itzulera bere ondasunetatik ordaintzea agindu zuen, ilobak bere heriotzean utzitako zorrak kitatuz1383. Aipagarria dirudigun beste kasu bat, Debagoieneko espaziotik kanpoko herri baten kokatua izanik ere gure eskutara heldu dena, Aramaioko Mariana de Ascoagarena dugu. 1693an helarazi zuen testamentua, eta bertan, nahiz eta familia-loturen berri espezifikorik ez daukagun, Baraxoen elizateko Oruna baserriko bizilagunak faboratu zituen (agian ez ziren familia-kideak izango, baina serora abegi onean hartua edo babestua izango zuten, horrelako kasuak ere baziren eta). Oinordeko Pedro de Oruna etxeko jabea izendatu zuen, eta Joan de Oruna semeari, kikara bat opari emateaz gain, 20 dukateko dohaintza egin zion, “para quando tomare estado”1384. Eta nahiz eta seniparteei dagozkienetik urruntzen garen, familiarekiko atxikimendu sentimentuek gidatua dirudi Bergarako Domenja de Urgoitiak hartu zuen 1380 GPAH-AHPG 1/1865, 10v-11r. GPAH-AHPG 1/1858, 121v-122v. 1382 GPAH-AHPG 1/1867, 34r-37v. 1383 GPAH-AHPG 1/0783, 1r-8v. 1384 GPAH-AHPG 1/0889, 139r-139v. 1381 642 erabakiak ere; Pedro de Urgoitia bere anaiarekin batera, Pedro de Aguirreren aldeko ahalorde bat helarazi zuen 1580an. Azken hau “soldado de su magestad rresidente en la cibdad de Panplona, del Rreyno de Nabarra” zen, eta ahalordea honako motiboa medio helarazi zitzaion: para que por nos y en nuestro nonbre / y por nosotros mismos podais pedir e demandar rresçiuir auer y cobrar / asi en juizio como fuera de el / de los señores tesoreros pagadores rreales y behedores de la gente de guerra de su magestad que rresiden / en el dicho Rreyno de Nabarra y en las fronteras de entre estos Rreynos de España y el Rreyno de Françia [ezabaturik: Nabarra] / y de quien / vos bien bisto fuere, qualesquier dineros marauedis y otras cosas que a Pedro de Urgoitia nuestro padre ya dicho soldado que fue de su magestad se le deuian y se le quedaron debiendo de su sueldo del tienpo que sirbio a su magestad por soldado en el dicho Rreyno de Nabarra / cuia rrazon esta asentado en las nominas de su magestad a que nos rreferimos 1385 Ez dakigu aita soldaduaren soldatarik jasotzerik lortu ote zuten, baina zegozkion soldaten kobrantza defendatu beharrekotzat zeukatela, nabari ageri zaigu. Badira beste adibideren batzuk ere, familia kideekiko laguntza agertzeko moduen aniztasuna agertzen digutenak. Antzuolako Maria de Ibarrak, esate baterako, testamentua idatzi zuenean (1659) zenbait ardura zeuzkan, -itxuraz- zahartzaroko gaisoaldi edo/eta ezgaitasunen bat ("ya constituido en hedad y enfermo con muchos ajes [nece?]sitado") zeukan bere anai baten artapenari zegokionaren inguruan. Hortaz, betiereko memoria baten fundaziorako erreserbatua zeukan 40 dukateko zentsu baten etekinak honen elikadurara, zahartzaroko artapenera eta hiletetara bideratu zitezen agindu zuen ("en sustentarle y alimentarle al dicho mi hermano y en sus funerales"); alabaina, bizi zen artean anaia bere ondasunekin bizirauteko eta hileta duinak agintzeko gai izatekotan, edo zena zelakoagatik diruok xede hartara bideratu beharrik ez izatekotan, 40 dukatak, hasierako asmoaren arabera, betiereko memoriaren fundaziora berriro bideratu zitezen ere agindu zuen1386. Bestelakoak ditugu Arrasateko Musakola auzoko San Antolin ermitan serora zen Antonia de Osinagak familia kideen "duintasuna" gordetzeko hartu zituen lanak. Bere testamentuan "en descargo de mi conçiencia" egin zuen aitorpena bere hortan jasoko dugu, bere kabuz guztia azaltzen du eta: digo y declaro [...] que el dia de San Lucas primero que biene de este presente año habra honze años que una muger que se llama Catalina de cuyo sobre nombre no me acuerdo al presente vezina de Lecaytio me truxo vna criatura deziendo ser hijo de Domingo Abbad de Osinaga mi sobrino clerigo y uezino de la dicha uilla de Lequeytio encargandome de parte del dicho Domingo Abbad la buscase vna ama para la dicha criatura para que la criase y que el acudiria con todo lo nescesario para la dicha crianza de la dicha criatura, digo y declaro parada [aqui?] y delante de dios que no he rreciuido del dicho Domingo Abbad en los dichos honze años mas de tan solamente ocho ducados - en dos vezes - y que el suso dicho me deue de la dicha criança de los dichos onze años - çiento y çinquenta ducados antes mas o menos - y le tengo puesta para demanda al dicho Domingo Abbad ante el obispo de este obispado y ay pleyto sobre ello mando que mis testamentarios y albaçeas cobren los dichos çiento y çinquenta ducados que asi me deue el dicho Domingo de su persona y bienes1387 Garesti ordaindu zuen Antonia de Osinagak, nahiko esker-txarreko izatea suertatu zen bere iloba apezari eskainitako laguntza; 150 dukatak xahutu, xahutu zituen, 1385 GPAH-AHPG 1/0120, 183r-184r. GPAH-AHPG 1/0774, 157r-161r. 1387 GPAH-AHPG 1/2364, 2r-5v. 1386 643 jaso baina, ez askorik. 11 urteko mutikoak behintzat, izan zuen bere hazkuntzaz arduratu zenik. Eta ez zuten seroren artean familia kideekiko halako "babes" lanek hain arraroak izan behar, beste kasuren bat ere heldu baitzaigu esku artera; Joana de Xerba (edo Gerba) seroraren aurka egindako salaketarena, aipatu berri dugun kasuaren antzerakoa dugu. Lezo eta Pasaia (Gipuzkoa) bitarteko ermitetariko batean zen emakume hau serora, eta Joana de Arçu iraindu zuelako egin zuen azken honen senarrak bere aurkako salaketa 1610ean. Joana de Arçu emakume gaiztoa eta zikina zela ("una mala mujer, una puerca") eta Pasaiatik portaera txarragatik deserriratu zutela esan zuen serorak, salaketa gogor bat ere eginez: ume bat "entre zarzales" erditua omen zuen, eta bere lotsa estaltzeko, Lesakako (Nafarroa Garaia) Santa Maria Magdalenaren ermitan serora zen bere ahizparen eskutan utzi zuen, honek hazi zezan. Gertakizunei egiazkotasunik ematekotan, serora batek, familiaren ohorea babesteko asmoz bere ahizparen ume baten hazkuntza hartu zuen bere kargu, baina beste serora batek ordea, esamesa zabaldu eta salaketa publikoki hedatu zuen -ezagutzen ez ditugun arrazoiren batzuek bultzatuta(Rilova Jericó 2006b, 414). Seniparteez, ezkontzez eta familia kideen behar partikularrez haratago, modu batera, edo bestera, serorak familien dinamiketan eta hauen handitzerako eta defentsarako ekimenetan barneraturik zeuden, eta batzuetan, beraien egoera sozial eta erlijioso berezia medio, familiak etxe baten galera ekiditea lor zezakeen. Honen zenbait adibide on bildu zizkigun Azpiazuk. Bata, Soraluzeko (Gipuzkoa) San Esteban ermitako serora baten 1572ko dohaintza batena; honek, bere kargu ermita ondoan etxe bat eraikia zuen, bera bizitzera iragana zen seroretxea alegia. Ikusiko ditugu aurrerago seroretxearen eraikuntza euren kargu hartu izan zuten beste seroraren batzuek ere. Baina kasu honetan, antza denez seroraren iloba batzuek etxe beharrean zeuden, eta bere etxearen dohaintza egin zien, beti ere, gurasoek etxeko nagusi berri izatera iragango ziren ondorengoekin egin ohi zuten bezala, bere bizitza guztirako bizilekua eta artapena etxe hartan izatea ziurtatzeko baldintzapean. Beste adibidea Mutrikuko (Gipuzkoa) parrokiako Maria de Corostola serorarena dugu; herriko erdigunean, Barrenkalean zegoen seroraren jatorrizko etxea orduan zirela hilabete gutxi gainbehera eroria zen. Seroraren koinatak, jada alargundua zenak, laguntza eskatu zion etxea berreraiki ahal izateko1388, eta honek gastuak bere kargu hartu zituen, etxearekiko eta familiarekiko serorek mantentzen zuten atxekipen handiaren erakusgarri; jasoriko aipua oso esanguratsua dugu: la dicha maría de corostola freyra acordándose de sus padres y passados y que su memoria no se perdiesse, avida liçençia de la justiçia ordinaria de la dicha villa, considerando que ningún ofiçial carpintero ni cantero tomaría a su quenta el reparo della, que asibien por jornales de cada ofiçial se aría mejor la obra y a menos costa y que asi bien los materiales de maderamen y piedra la vuscaría mejor y mas baxo preçio... la dicha maría de corostola freyra a reparado y edificado la dicha cassa con mucha mejoría alcançando una estada más que primero echándole afuera los canales que primero tenían en daño de la dicha cassa, en el qual dicho reparo y edifiçio sabe esta otorgante a gastado la dicha maría de corostola las partidas siguientes (Azpiazu 1995a, 53-54) Hainbat serorak, bada, familia kideen ondasunen gain nolabaiteko babespea emateko egoeran izaten ziren; eta zenbaitek, boterea euren esku zeukatenean, etxearen 1388 Akats bat egin nuen kasu hau aipatzean 2010ean argitaratu nuen serorei buruzko lanean, etxearen gainbehera sute bat medio izan zela eta seroraren anaia orduan hil zela aipatu nuenean (Larrañaga Arregi 2010a, 80). Azpiazuk ez du halako xehetasunik aipatzen, eta ordungo nire ondorioztapenak oharkabean eginak izan ziren, interpretazio oker bat emanez. 644 gaineko babes ekonomikoa -eta honek inplikatzen zuen agintea eta erabaki gaitasunaheriotzaren ordurarte mantendu ohi zuten, jada ikusiak ditugun zenbait adibideren arabera, zentsuen binkulazio bidez. Hauei buruzko kapituluan ikusi izan ditugun Magdalena de Castillo eta Maria de Izaguirre (Bergara) seroren kasuak ere, azaldu berri ditugunekin bat, honen adibide garbiak ditugu. Magdalena de Castilloren ibilbidean, berarekin batera Gaztelu Goikoa baserrian bizi izana zen bere izeba homonimoak egindako oinordeko izendapena aberastasunen pilaketarako momentu erabakiorretariko bat izan zen. Oinordekotza izendapena jaso baino lehenago bere ahizpak eta honen senarrak Loidi “menor” baserriaren jabe ziren heinean hartu zituzten zorren kargu hartua zuen jada, oraindik serora ez zen garai batean. Ziurrenez bere izebaren oinordeko izendapena eta gero, Loidiko baserria erosi zuen bere ahizparendako, eta honek berarekiko hartu zuen 400 dukateko zorrarekin, Gaztelu Goikoa baserria bera konpontzeko lanak ordaindu zituen. Bi baserriak bere aldeko zentsuekin zorpeturik mantendu zituen, hau da, berarekiko zeuzkaten zorren bidez beste pertsonenganako zorpetzerik izan zezaten ekidin zuen, eta bere heriotzerako orduan, dohaintzen eta oinordeko izendapenen bidez zorpetik askatu zituen1389. Maria de Izaguirrek berriz, besteren artean, bere 1631ko testamentuan Marina de Oregui bere lehengusina alargunaren eta honen alaba Maria de Antia y Guerraren alde dohaintzan etxe bat eman baino zenbait urte lehenago, 1619an, bere iloba Catalina Lopez de Izaguirreren dotea ordaintzeko 20 dukat eta 4 errealeko lagapen bat helarazi zuen, azken honen senar Andres de Inarra Guibelondoren alde. Serora honen aktibitateei erreparaturik, eta zaigu arraroa egiten diruak zentsuetatik eta mailegutzatik lortuak izateak: 10 dukat Andres de Jauregui Izaguirreren eta bere emaztearen aurkako zentsu baten korrituetatik, beste 6 Martin de Amuchasteguiren aurkako beste zentsu baten korrituetatik, eta 4 dukat eta 4 erreal, Miguel de Moyua Goitiari maileguan emanak zizkionak1390. Azkenean 24 dukat ordaindu zituen, hiru bat astetara senarrak, Andres de Inarrak, seroraren alde helarazi zuen ordainketa-karta batean agertzen zaigunez1391. Serora honek familiarekiko egin zituen dohaintzen beste adibide bat Magdalena de Izaguirre (“doña”) alargunaren oinordekoei egin zien 400 dukatekoa dugu; maileguei buruz jarduterakoan, sakonago heldu ez diogun kasua. Ez dakigu Bergarako Izaguirre leinu-etxearen baitan Maria de Izaguirre serora non kokatu; ez daukagu behar besteko informaziorik, eta beraz, ezin dugu Magdalena de Izaguirrerekiko familia aldetiko loturarik erabat ziurtatu, nahiz eta iradoki izan dugun, agian ahizpak izan zitezkeela. Baina Magdalena de Izaguirreri buruz, bere anaia Martin Fernandez de Izaguirre y Recalde lizentziatua hil ondoren, Izaguirre leinu-etxearen bigarren adarraren buru izatera iragan zela dakigu1392. Adar hau Laureaga dorretxean kokatua zegoen, eta Magdalena, San Juan Martinez de Gorostolarekin ezkondu zen. Hau Mexikon hil zen, eta Magdalenak, alargundurik, seroraren testamentua helarazi zen 1631rako, honen aldeko 300 dukateko zentsu bat fundatua zuen, eta beste 100 dukat ere hartuak zizkion 1389 VI. 2.4.1. azpiatalean, 579 eta hurr. or. Bertan, Magdalena de Castilloren ingurukoen ondoren Maria de Izaguirreri buruzkoak doaz. 1390 GPAH-AHPG 1/0205, 413r-414r. 1391 GPAH-AHPG 1/0206, 542r-542v. 1392 Magdalenaren ahizpetariko bat Maria Garcia de Izaguirre y Recalde zen, eta Tola de Gaytánen arabera, hau Zubikoako Santa Anaren komentuan, Oñatin, lehenik “beata” lez eta gero moja lez bizi izan zen. Maria de Izaguirreri dagozkionetatik baina, ez dugu Oñatiko Zubikoako komentura bereziki lotzen zuten dokumenturik aurkitu, eta beste froga askoren artean, jarlekuetako zerbitzutik zor zitzaizkion diruek, Bergarako San Pedro parrokian serora lanak egiten ibili zela agertzen digute; ez zen, beraz, Tola de Gaytánek Zubikoan kokatzen zigun “beata”. Baina Tola de Gaytánen lanean behinik behin, beste Maria izeneko ahizparik ere ez zaigu aipatzen… (Tola de Gaytán 1959b, 395). 645 maileguan. Magdalenak ere ordurako zaharra behar zuen izan, bere testamentua 1635ean helarazi baitzuen. Edozein kasutan, testamentuan serorak zorra jada Magdalenaren alaba Mariana (“doña”) eta Magdalena (“doña) de Gorostolarengana iragana zela kontsideratzen zuen, eta 400 dukaten dohaintza egin zien, por quanto de [...] he resçeuido muchas buenas obras en toda mi vida assi en salud como en tienpo de mis largas y graues enfermedades y cada dia resçiuo en su propia conpania y adelante espero resçeuir a quienes he tenido y tengo particular afiçion y amor y por otras caussas justas que allo me mueben de mi mera espontanea y libre boluntad1393 Kuriosoki, Izaguirretarren adar honen azken buru izan zen dohaintza egin zitzaion (edo zorra barkatu zitzaion) eta bere ahizparekin batera serorak hainbeste estimatzen zuen Magdalena de Gorostola hau, ez baitzen ezkondu, eta 1660an, bere heriotzean, bere iloba Magdalena de Arguizain y Monasteriobideri (Ignacio de Iturbe kapitainaren emaztea) eman zizkion dorretxeari zegozkion ondasun guztiak; honen ondorioz, Izaguirretarren hirugarren adarreko buruekin liskarrak hasi ziren, oinordekotza eskubideak zirela eta (Tola de Gaytán 1959b, 395-396). Gogoan izan dezagun, gertakizun hauen bitartean, Maria de Izaguirre 1611n Catalina Lopez de Ibarraren Barrenkaleko etxe batean bizi zela, eta etxe hau bera, ziurrenez 1609an Catalina Lopezek seroraren aldeko 40 dukateko zentsu bat fundatzean hipotekatu izan zuen berbera zela. 1631n testamentua helarazi zuenean bere lehengusina alargun Marina de Oreguiri eta honen alaba Maria de Antia y Guerrari eman zien etxea ere Barrenkalen kokatua zegoen, eta etxe berbera izan behar du honek (bi etxe ezberdin izatekotan, etxe askotxo lirateke jada), ordurako, seroraren jabegokoa izatera heldua izango litzatekeena1394. Ez dakigu Maria de Izaguirre testamentua helarazi zuenerako non bizitzen zegoen, baina bere arbasoen jarlekuan ehortzia izatea nahi izan zuen, eta hau, “al presente yo la poseo”1395. Baina kontua da, urte askotan zehar, Maria de Izaguirre hiribilduan bizi zen alargun boteretsu baten etxean bizi izan zela, eta hau, hiribilduko seroren artean ohizko egoera zela. Hiribilduen testuinguruan, batez ere familia jakinen zerbitzura dedikatzen ziren seroren egoera izan ohi zen (Maria de Izaguirreren kasuan, Ozaeta etxekoena), parrokietako serora gehienak, seroretxeetan edo espreski eurendako alokaturiko etxeetan bizi baitziren. Baina baziren azken hauen artean euren kabuzko etxeetan bizi zirenak ere, eta ikusiko ditugu aurreraxeago. Maria de Izaguirre bezala bizi ziren seroren beste adibide bat dugu Arrasateko Ana de Lararena. Ikusi dugu nola serora honek, 1620an, bere iloba zen Ana Bañez de Jaureguiren (Domingo de Jauregui kapitainaren eta Maria Bañez de Artazubiagaren alaba) eta Esteban de Zabala y Ororen arteko ezkontzarako 132 dukaten dohaintza egin zuen, bere ilobaren dotea, honek aitonaren (seroraren aita) dohaintza bidez zeuzkan 500 dukaten eta aitaren eta amaren aldetik zegozkion seniparteekin batera osatuz1396. Lehenik Ana Bañez de Jaureguik bere izeba seroraren aldeko 132 dukateko zentsua fundatu zuen, hain prezeski ere, aitonaren aldetik zeuzkan 500 dukatak eta aitaren eta amaren seniparteak hipotekatuz; baina gero serorak zentsua bere ilobari dohaintzan ematea erabaki zuen, eta bere etxeari eta familiaren testuinguruari dagokionez, ezarri zituen baldintzak oso esanguratsuak zaizkigu: Por que lo hago de todo ello para despues de mis dias: y con condiçion que me aia de sustentar en su cassa y en su huessa sirbiendola uoluntariossamente y sin fuerça 1393 GPAH-AHPG 1/0260, 67r-68v. VI. 2.4.1. azpiatalean, 582 eta hurr. or. 1395 GPAH-AHPG 1/0236, 158r-163r. 1396 Ikus VI. 2.4.1. azpiatalean, 584 eta hurr. or. 1394 646 ni premia alguna: y con condiçion espressa que no hallandonos a un pan y a una messa: me aia de dar y pagar en todos los dias de mi uida la rrenta de los dichos seis ducados y seis rreales y medio desde el dia que saliere de su cassa y no sea obligada durante que en ella estubiere a pagarme nada de todos los dichos corridos = con que despues de mis dias sea todo ello y todos los demas bienes que quedaren mios sean propios suyos de ella y de sus hijos y herederos y sucesores: con que tanbien sea a cargo de la dicha doña Ana de Jauregui el cunplimiento de mi entierro y honrras conforme la calidad de mi persona por todo lo qual me obligo de no rrebocar esta donaçion [...] 1397 Dohaintza, zahartzaroko artapenaren truke. Ikusten dugunez, Ana de Lara bere ahizparen ezkontzaren inguruan bilduriko familiaren testuinguruan bizi zen, eta hauen etxeko jarlekuaren artapenaz arduratzen zen. Bi etxe behintzat izan zituen bere ondasunen artean, “ferrerias” kalean zeukan bat, 1614an, 60 dukateko zentsu bat hartuz (eta etxea bera hipotekatuz)1398, dolarea handitu eta eraberritzeko obrei ekin ziena 1399; eta Santuru de Elorriaga eta honen emazte Maria Balda de Otalorarekin zeukana, 1620an bertan (bere ilobari dohaintza egin baino astebete lehenago), 40 dukatetan Andres de Gabiriari saldu ziotena, San Frantziskoren komentuaren atzekaldean zegoena1400. Esteban de Zabala y Orok 1623an bere emazteari serorak jada dohaintzan emana zion 132 dukateko zentsua bere korrituekin luditu egin zuen (nahiz eta jada dohaintzan emana zegoen), hau da, diruok serorari eman zizkion, eta gainera, urteroko 6 dukateko dohaintza bat ere egin zion1401. Baina jada esan bezala, honekin ez zeukan, zentsuaren baldintzetan ezarririko betekizunak honen luditzearen medio ekidinez, serora etxetik kanpo botatzeko asmorik; izan ere, seroraren testamentuak aditzera ematen digun testuingurua, ustez bere azken urteetan izango zuena, Domingo de Jauregui kapitainaren (etxeko jaun zaharra) inguruarena baita. Albazea Domingo de Jauregui bera izendatu zuela dirudi (ez dakigu ziurtasunez)1402, eta litekeena da oinordeko Ana Bañez de Jauregui bere iloba izendatu izana ere, bere ezkontzarako egin zion dohaintzan hala egitera konprometatu baitzen (“con que despues de mis dias sea todo ello y todos los demas bienes que quedaren mios sean propios suyos de ella y de sus hijos y herederos y sucesores”). Testamentuko dohaintzen jasotzaile gutxien artean, Domingoren emazte Mari Bañez de Jauregui (“doña”) eta bere iloba Ana Bañez de Jauregui (“doña”) zeuden; egin zizkien dohaintzak koinatei eta ilobei serorek egin ohi zizkieten tankerakoak izan ziren. Bere ondasunen banaketan, bere ohea, zeukan zaiarik onena, “una herrada”, pertze bat eta bi kutxa eman zizkion –oinordeko egin zuela uste dugun– Ana Bañez de Jauregui (“doña”) ilobari, eta beste kutxa bat, beste iloba Mari Andresi. Sei ohe estalki jokutarik bost Mari Bañezi (“doña”), eta bat, bere ahizpa Maria de Larari eman zizkien, eta horrez gain, de çinco lienços y tres gorgeras que tengo se les de sendos medianos lienços a mi hermana Maria de Lara, y otro a Mari Asencio de Insaurbe, y mas una gorgera a mi 1397 GPAH-AHPG 1/0236, 70r GPAH-AHPG 1/2366, 6r-7v. 1399 Ibid., 7v-8r. 1400 GPAH-AHPG 1/2368, 87v-98r. 1401 Zentsuaren luditzearen ordainketa-karta: GPAH-AHPG 1/2369, 37r; eta dohaintza: Ibid., 37v-38r. 1402 Gustatu baino gehiagotan gertatu ohi den zerbait da, dokumentua egoera txarrean dagoenean, justu informaziorik interesgarriena apurtutako edo irakurgaitzenak diren zatietan gelditu zena izatea. Hala gertatzen zaigu Ana de Lararen testamentuarekin. Lehenik eta behin, ez da izkribau aurreko testamentua, azken borondateen eskutitz bat baizik, gero, garaiko ohituren arabera, protokolizatua eta onartua izan zena. Eskutitza liburuan josia dago, eta hara non, albazea eta oinordeko izendapenari dagokion zatia, justu, joskuran sartzen den (bestaldera ere egin izan zezaketen). Albazeari dagokion “Domingo de” baino ezin izan dugu irakurri, nahiz eta jarraian azalduko ditugun arrazoiengatik, hau “Domingo de Jauregui” zela pentsa litekeen. 1398 647 hermana Maria, y todo lo demas, tome la señora Doña Mari Bañez para sus hijas, ecepto el mejor lienço que quiero que sea para si 1403 Dohaintzek eta aipuaren tenoreak bere ehun eta ohialen jasotzaile nagusiak Mari Bañezen inguruan (bera eta bere alabak) zeudela azaltzen digute, eta inguruko beste emakumeei (bere ahizpa barne), preziatuak izanagatik ere, arropa jakinak eman zizkiela. Beste arroparen batzuk ere banatu zituen (zaia motz bat, soineko bat, etab.), baina funtsean, esandako testuingurua da agertzen zaiguna. Baina Ana de Lararen testamentuak arazoren batzuk bazirela ere azaltzen digu, hauek nahasi xamar ageri bazaizkigu ere. Serorak, bere osaba “el Bachiller Bañes”-ek “para mis alimentos” utzi zizkion urteroko 8 dukateko errenta baten inguruan, Domingo de Jauregui kapitainarekin liskarrak izan zituela dirudi: Ytem es mi uoluntad que para raçon de ocho ducados que mi tio el Bachiler Bañes me dexo de renta por cada un año para mis alimentos, y se obligo de acudirme con ello como testamentario [???] […] que me funde un aniuersario menor, con que le libro de todo lo demas que por esa via o de otra me fuere cargo el sobredicho capitan, y reuoco con esta condiçion el poder y çesion que le di al liçençiado Çabala contra el dicho Domingo de Jauregui1404 Zabala lizentziatuak testamentuaren helarazpenean oraindik seroraren 7 dukat zeuzkan bere esku, ziurrenez auzia jarraitzekoak izango zirenak, eta hauek ere arimaren alde, “misa añal” baterako izan zitezela agindu zuen. Gainera, jada 112 dukateko dohaintza bat egina zion serorak Zabala lizentziatuari berari, “todas las sobredichas mandas”, testamentukoak, betearaz zitzanaren truke. Betearazi zitzala beraz, eta auziaren ingurukoak ere, bukatu zitezela: Ytem es mi uoluntad nadie le pida nada al capitan Domingo de Jauregui por qualquiera çesion que no hubiesse [???] contra el al liçençiado Don Esteban de Çabala con condiçion que cese tanbien del pleito intentado contra mi por los alimentos 1405 Ikusia dugu lehenago Bergarako Francisca de Aranaren kasua, orain berriz helduko dioguna; berak ere, Ana de Larak bezala, izan zituen zenbait arazo, “por los alimentos”. Francisca de Arana, Ana de Lara bezala, hiribilduan bizi izan zen, baina alargun baten etxean, lehenago aipagai izan dugun Maria de Izaguirre bezala. 1617 inguruan, alargunak berak, Maria Antonia de Sagastizabal (“doña”) zenak, testamentuan urteroko 400 erreal eman zizkion dohaintzan, “para sus alimentos”. Alargunaren oinordeko ziren Antzuolako parrokia batuetako apez Sebastian Martinez de Inurrigarro batxilerrarekin eta Pedro Garcia de Sagastizabalekin (eta honen oinordekoekin) zenbait auzi izan zituen, urteroko 400 errealak jasotzen hasi aurretik, eta gainera, ustez errenta gabe bizitzeko eman zioten etxeagatik, urteroko 8 dukat kobratzeari ekin zioten1406. Francisca de Aranak, bestalde, Maria de Izaguirrek bezala, bazekien zentsuei etekinik ateratzen1407, eta honen kasuan bezalaxe, beraien bidez etxe baten jabegoa lortu zuela dakigu. Juan Perez de Barrutiak 1615ean seroraren alde 20 dukateko zentsua fundatu zuenean hipotekatu zituen Arruriaga kaleko etxeak (Arrese etxea alboan zeukanak) eta Matxiategiko lursailak1408, eta Josephe Abbad de Eguren apezak eta serorak, 1621ean, 1403 GPAH-AHPG 1/2369, 69r-72r Ibid. 1405 Ibid. 1406 Ikus azalpenak zabalago VI. 2.5. azpiatalean, 619-620 or. 1407 Honekiko, ikus VI. 2.4.1. azpiatalean, 577 eta hurr. or. 1408 “la mi casa de Arruriaga pegante a la de Arrese y la eredad e mançanal de Macheategui e Anguamendi que son en el termino y juridiçion de la dicha uilla” (GPAH-AHPG 1/0222, 44r-45r). 1404 648 San Pedro parrokiako benefiziodunen alde 40 dukateko zentsua fundatu zutenean “vna cassa que tenemos” bezala aipaturik hipotekatu zuten Arruriagako etxeak eta Matxiategiko lursailak1409 behintzat, berberak dirudite. Gogorarazi dezagun, azkenik, serora honek bere ahizpa Ana Perez de Aranaren oinordeko zen heinean, honen senar izana zen Aparicio de Zearretaren oinordeko zen Mateo Ibañez de Urietarekin izan zuen auzia, eta nola, auzi hartatik jasotako zentsuak eta diruak, batez ere, kopuru handietakoak eta beraz, maila ekonomiko altuko pertsonek fundaturikoak ziren zentsuak ematera bideratu zituen1410. Baina ezagutzen dizkiogun zentsu handiak 1614-1616 bitartean eman zituen, eta Inurrigarro batxilerrarekin eta Catalina de Gorosteguirekin (Pedro Garcia de Sagastizabalen oinordeko) 400 errealen inguruan izan zituen liskarren akordioa, 1617an egin zen. Zoritxarrez ezin izan dugu bere testamentua aurkitu; Francisca de Aranaren bizitzaren azken erretratu hori falta zaigu, eta daukagun azken dokumentuak besteekiko urte askoren aldea dauka; 1631ko ordainketa karta bat da (aurrekoa 1622koa zen), 400 erreal horien erdiaren ordainketa zela eta helarazi zuena1411. Horiek behintzat, kobratuz jarraitu zuela dirudi. Bergaran, alargun baten etxean bizi izan zen beste serora bat Domenja de Gante dugu. 1592an, gaixorik zegoela, ez zion izkribau aurreko testamenturik helarazteko denborarik eman, eta Joan de Oxirondo apezak idatziriko memorial batean jaso zuen bere azken borondatea, gero, lekukoen aitorpenak medio, testamentu lez balioztatuko zena. Irekierarako testigantzetan azaltzen zaigu bere bizilekua, agonia orduko egoera deskribatzean: este testigo fue llamado a rruego de la dicha veata de Gante a las cassas de la morada de Catalina Lopez de Gallaiztegui Ybarra viuda y en ella vio este testigo que la dicha veata de Gante estaua enferma y en cama estando presente con ella el Cura don Joan de Oxirondo y los demas nonbrados en el dicho memorial […] 1412 Ez dakigu serorak Catalina Lopez de Gallaiztegui Ibarra alargunarekin ze familia-erlazio edo lotura zeukan. Testamentuak berak ez du askorik laguntzen, funtsean, jarlekuetako zerbitzuen eta maileguen bidez zeuzkan zordun guztien kontukitatze bat baita. Hori bai, zorren testuinguruak, Francisca de Aranaren kasuan bere zentsuek azaltzen ziguten bezala, maila sozial eta ekonomiko jakin bateko “bezeroak” azaltzen dizkigu; besteak beste, Ozaetako jaunak, jarlekuko bi urteko zerbitzuagatik 12 dukat eta 16 errealeko zorra zeukan. Edozein kasutan, kontua da, serorak Catalina Lopez alarguna egin zuela oinordeko; zalantzarik gabe, honen etxearen eta testuinguruaren parte sentitzen zen1413. Hasierako adibideetan ez bezala, azken hauetan hiribilduko familia boteretsuen testuinguruan bizi ziren serorak agertu zaizkigu, hauen etxeetan bizi eta serora lanen zerbitzua ematen zutenak. Gertuagoko edo hurrunagoko familia-erlazioekin, batzuk agian are nolabaiteko “erlijioaren alorreko” zerbitzari lez ere, baina guztiak sentitzen ziren, modu ezberdinetara, beraien talde familiarrean txertaturik. Bergarako Santa Marina parrokiako Catalina de Sarralderen kasua ere, egoera ezberdina izanik ere, tankerako patroi orokorrari dagokio. Serora hau Santa Marina parrokiako seroratzara 1409 “vna cassa que tenemos en la calle de Arruriaga de esta dicha uilla que alindan por el vn lado con la cassa de Arrese y por detras con vna casa de los herederos de doña Maria de Achotegui y por delante con la calle publica y por detras con la ua[ruac]ana y sobre el uastago y axuar de ella y sobre una tierra heredad que tenemos en la uega de Machiategui de esta dicha uilla que alinda con la eredad de la cassa de Moyugoytia y con la del contador Urquin[es?]” (GPAH-AHPG 1/0207, 535r-537v). 1410 Ikus 1407 oinpeko notan zehazturiko orrietan. 1411 GPAH-AHPG 1/0236, 155v. 1412 GPAH-AHPG 1/0157, 123r. 1413 Ibid., 119r-125v. 649 sartu zenean, 1597an izan ziren liskarrak zirela eta izan dugu aipagai. Ibilbide ilun xamar batzuk zirela eta heldu nahi izan zuen parrokiako seroratzara, apezpikutzako epaitegietako trikimailuren baten bidez kargua eman ziezaiotela nahi izan baitzuen. Parrokiako kabildoa eta eliztarrak, gorabehera hauen berri izanik, aurka agertu zitzaizkion, eta auzitan hasi ziren. Gainera, parrokiako serorak, seroretxean bizi zirenak, jada ohiturazko hiruak ziren (gero ohitura bi izatera aldatuko zen), eta ez zegoen gehiagorendako ez lekurik, ez beharrik, ez dirurik. Itxuraz guztia kontra zeukala, Catalina bere seroratzara 36 dukateko dotea ordainduz sartu zen; garaian parrokiako serorek dotetzat ordaindu ohi zutenaren hirukoitza. Txanponek –eta agian baita beste eraginen batzuk ere– konbentziturik, onartu zuten bada seroragaia1414. Bere jatorria Abrain etxean zegoen (bere gurasoak Abraineko jarlekuan ehortziak zeuden), eta bere lehengusina Maria de Eizmendiren (“doña”) Laskurain etxera joana zen, ez dakigu serora izan baino lehen, edo geroago. Laskurain etxeak ere izango zuen zerikusirik agian, seroratzarako sarreran izan zituen ibilbide nahasietan. Lotura hauen berri, eta etxe hauen artean izan zitezkeen botere-mailaketen berri, seroraren hiletetarako betekizunek ematen digute. Santa Marina parrokiako Laskurain etxeko jarlekuan ehortzia izan nahi izan zuen, bere “señora y prima” Maria de Eizmendik hala nahi izan zuelako (“cuia voluntad fue esta y assi la declaro”), eta bertan hiletak, ogi-eskaintzak eta ondorengoko bere arimaren aldeko hainbat meza eta betiereko memoria bat agintzearekin bat, 12 dukat eman zituen bere kargu zirenen arimen aldeko otoitzezko mezatarako (“por descargo de mi consciencia”), eta bere gurasoen ehorzleku zen Abraineko jarlekuan San Simon eta San Judas egunez urteroko requiemezko meza eta errespontsu kantatu bana egiteko, 30 dukateko zentsua eman zuen kabildoaren alde. Bere ahizpa Maria Juaniz de Sarralderen eta Pedro de Abrainen bost semeak ere izan zituen gogoan, eta bakoitzari 10 dukat eta ohe-estalki bana eman zien, eta hauen arteko Antonio de Abraini, horiez gain, baita mantu bat eta kutxa bat ere. Hauek eta elizari egin zizkion dohaintzez aparte, Mariana de Gorostolari (“doña”) kutxa txiki bat eman zion (“asi de la manera que estuuiere”), eta dirutan bildurik zeuzkan zilar bikoitzezko 300 dukat eta 13 erreal, “en moneda de bellon” zeuzkan beste 51 dukat, eta “en quartillos de rreal” zeuzkan beste 20 dukat, bere albazearen esku utzi zituen; ia ia, albazea bakarrik baino, oinordeko egin zuen bere “primo hermano” Pedro de Elusa: y cumplidas las mandas i legados en este mi testamento contenidos en el remanente de todos mis bienes dexo libre y asoluta Uoluntad del dicho Pedro de Elusa para que haga de ellos lo que bien visto le fuere y por bien tuuiere sin quedar obligado a dar quenta ni raçon de ellos a ninguna persona assi por el deudo y afiçion que le tengo como porque tengo satisfacion que la execucion de las dichas mandas y legados acudira con la diligencia y puntualidad que de el me prometo 1415 Ez dirudi serora honek bere etxekoandre alargunaren inguruarekiko Francisca de Aranak edo Domenja de Gantek agertzen zuten besteko gertutasunik sentitzen zuenik; ez zaigu azaltzen behintzat, besteen kasuan ez bezala, Maria de Eizmendi alargunari edo bere testuinguruko familia-kideei egindako dohaintzarik, nahiz eta alargunaren nahiari jarraiki, bere jarlekuan ehortzia izatea agindu zuen. Areago, Maria de Eizmendi bere zordunik handiena ere izana zen. 232 dukat zor zitzaizkion bere ondasunetatik, “prestados para sus necesidades como declaro en su testamento”. Honekiko, bestalde, Catalina de Sarralderen egoera aipatu izan ditugun beste seroren berbera ere ez zela 1414 1415 Ikus IV. 1.1.2. azpiatalean, 299-300 or. GPAH-AHPG 1/0258, 120v. 650 aintzat hartu beharrean gaude, hauek ez bezala, Catalina parrokia bateko serora baitzen, etxe edo leinu batzuen zerbitzukoa izan beharrean. Egoerak anitzak izaten ziren serora hauen artean, eta gainera, hiribilduetako serorak ez ziren parrokietako seroretxeetan, edo leinu-etxe eta bestelako etxe partikularretan soilik bizi izaten. Bazeuden, lotura hauek gabe, hiribilduan euren kabuzko etxeetan bizi izan ziren serorak ere. Arrasateko San Frantziskoren kolegio eta komentuari 1604an 1.000 dukaten baloreko zentsuen dohaintza egin zion Maria Lopez de Olazaran, dohaintza egin zuen momentuan, etxe propio batzuetan bizi zela dirudi, zentsuen ematea “en las casas de la beata Maria Lopez de Olaçaran” helarazi baitzen 1416. Zoritxarrez ezin izan dugu serora honen testuinguru sozial eta familiarra argitzen lagunduko ligukeen datu gehiegirik bildu ahal izan, nahiz eta aberastasunen neurriagatik nabaria den, serora bera maila ekonomiko eta sozial altuko partaidea zela. Bizi, edozein kasutan, leinuren edo alargunen baten etxean beharrean, bere kontu bizi zela dirudi. Adibide xumeagoak ere badira Arrasaten bertan, 1599an testamentua helarazi zuen Maria de Arosteguirena kasu. Maria de Arosteguiren familia ere, jarlekua zeukaten lekuari erreparatuaz gero (San Migelen kaperaren aurrean), nahiko maila sozial eta ekonomiko onekoa zela dirudi. Bere ondasunak, hiribilduko beste seroraren batzuen aldean, ez ziren hainbeste, nahiz eta txiroa izatetik urrun zegoen. Bere zor propioek eta zordunek 2-3 dukat inguruko ordainketa, tratu eta mailegu sorta bat agertzen digute, ehunen eta ohialen inguruko aktibitateak (“unos manteles de lienço de la mar”, “una libra y catorze onças de ylado de estopa debanado grueso”) eta ortuaren ustiapena (“cebollas”, “ocho ristras de ajos”) nabarmentzen dizkigutenak. Jarlekuen zerbitzuaren inguruko daturik, ez zaigu agertzen batere. Itxuraz, Maria de Arosteguiren bizimodua, nahiko bizimodu lasaia eta xumea bezala ageri zaigu. Batez ere, esan bezala, bere etxe propioa zeukalako, eta ortua ustiatuz, joskintzan jardunez eta aktibitate hauen inguruko erdi-mailako zenbait salerosketa eta tratu bitarteko zirela mantentzen zela dirudielako (antzerako egoera dirudi Domenja de Gantek, bere azken egunetarako, mantendu izan zuen alargunaren oinordekoei eskatzen zienak). Baina bere aktibitateek itxura hori ematen badigute ere, bere ondasunen deskribapenak jatorri familiarraren arrastoa azaltzen digu, kupelak, kutxak eta etxeko aparejuen artean, ez baizitzaion gauza handirik falta; jaso dezagun deskribapena aipuan, erretratu orokor bat osatzeko oso baliagarria baitzaigu: estas casas de mi morada que son en la calle de las ferrerias sobre la mura[lla] pegante a las casa de Francisco Abbad con tres cubas que son una de seys cuebanos y otra de çinco y otra de quatro – y ocho arcas entre mayores y menores y un ap[ ?]rador grande en la sala delantera – y una mesa larga con su banco biejo – y ocho escudos llamados por uese antiguos de tabla pintados – y onze picheles de estaño entre may[ores] y menores y nueue platos y diez salzeras de estaño y tres candeleros – yten una cama cumplida con quatro co[ber]tores de plumion y otros quatro de cauezal de estopa y tres sabanas de los mismo metidos en agua – y dos manteles de lienço los unos y los otros de estopa – treynta baras de lienço delgado en una tela – mas asta dis libras y medio de ylado de çerro grueso – y mis camisas y tocas y bestidos que tengo 1417 Ez dirudi Maria de Arosteguik, ekonomikoki jatorri “erosoa” izanagatik ere, leinu-etxeen edo alargunen zerbitzuko dinamiketan sartzeko asmo handiegirik izan zuenik. Esan bezala, bere testamentuan ez zaigu jarlekuetako zerbitzuen arrastorik ere ageri. Etxe propioaren eta dezenteko ondasunen jabe izanik, bere kabuz bizi izatea hautatu zuela dirudi, leinu-etxeen eta familien botere-joku eta errepresentazioen 1416 1417 GPAH-AHPG 1/2339, 13r. GPAH-AHPG 1/2353, 201r-205v. 651 testuingurutik kanpo. Bere oinordekoaren izendapenak ere, modu autonomoan bizi zela eta erabakiak hartzeko independentzia izatearen kontzientzia zeukala aditzera ematen digu: Yten digo y declaro que por quanto yo no tengo eredero forçoso y toda la dicha azienda es mia propia para poder mandar a quien fuere mi voluntad – por ser parienta de esta mi casa y demas de ser parienta por lo mucho que la quiero y por la confiança que tengo de que conseruara como persona principal que es la memoria de esta mi casa y defuntos de ella y su fuesa llamo por mi heredera unica y unibersal […] a Catalina de Santamaria hija legitima de Juan de Estamena y de doña Madalena de Çauala su muger […] y a falta de ella a Ysauela de Santamaria su hermana y en falta de ella o de sus hijos si los tubieren a Juan Ochoa de Santamaria su hermano 1418 Ikusten dugunez, oinordekotza “a quien fuere mi voluntad” emateak ez zuen familia-kideak ahaztuak edo baztertuak zeuzkanik esan nahi. Itxuraz, serorak familiaildo baten ondorengo gabeko azken harmaila osatzen zuen, pilaturiko zenbait ondasun bere eskuetan zeuzkana, eta etxea, bere ondasunak eta bere “memoria”, familiaren beste adar batekiko binkulazio bidez mantendu nahi zituena. Hau da, bizimodua nahierara egina izanik ere, Maria de Arostegui ez zen, noski, zegokion testuingurutik eta bertako baloreetatik kanpo bizi. Etxearen jarraipena ziurtatu nahi zuen, eta horregatik ezarri zituen oinordekoak iladan, bataren eta bere oinordekoen faltan, etxearen memoria beste baten eta bere oinordekoen bidez mantendu zedin. Serora honek, gainera, familiaren ondasunen banaketan eta hauen zaintzan ere izan zuen partehartzerik. Ermuan bizi zen bere iloba Ana de Zuazori 70 dukat eman zizkion dohaintzan: 50 bere ahizpa Maria Perez de Arosteguik ilobarendako gordailuan emanak zizkionak (“para despues de mis dias”), eta bere aldetik dohaintzan eman zizkion beste 20 dukat (heriotzatik bost urtera arte ezin kobratu izango zituenak). Hau da; Maria Perez de Arosteguik bere alabari –ziurrenez seniparteen banaketatik– zegozkion diruak bere ahizpa seroraren esku utziak zituen, beharrezkoak izan zitezkeen momentuan (ezkontza, kasurako) erabili zitzan, edo azkenean egin zuen bezala, bere heriotzean dohaintzan eman ziezazkion. Edozein kasutan, bere ilobaren diru horien administrazioa bere eskutan utzi zuen ahizpak. Testamentuaren helarazpenetik denbora gutxira, urte berean, kodizilo bat ere helarazi zuen; badirudi izendatu zuen lehen oinordeko Catalina de Estameñak oinordekotza onartua zuela jada, kodizilo honetan, oinordekotza-ildoan bigarren paratu zuen eta lehenaren ahizpa zen Isabelaren aldeko dohaintza bat egin baitzuen: 100 dukat eman zizkion, zenbait baldintzarekin. Bere ahizpak serora berarekin egin zuen erara, dohaintzaren jasotzailearen amaren (Magdalena de Zabala, “doña”) esku utzi zituen diruok, hauek, “en la legitima materna que hubiere de auer” sar zitezen. Ezin zuen beraz ilobak diru horretaz baliatu, motibo bategatik edo besteagatik seniparteen kobrantza egitea tokatu arte 1419. Izan zuen parterik Maria de Arosteguik, beraz, hainbat familia-kideren etorkizuna bermatzerako orduan. Printzipioz, Arrasateko Maria de Arosteguiren oso antzerako egoera sozial eta ekonomikoan zegoela dirudien beste serora baten berri ere izan dugu Antzuolan; 1640an testamentua egin zuenean, Agueda de Zumaetak honela deskribatu zituen zeuzkan ondasunak: esta cassa donde uibo con su huerta detrás y un mançanal junto a las heredades de Lapaça cuios linderos son sabidos y cognoçidos = una cama en que duermo nueba con dos almuadas grandes y quatro fundas o açes todo al uso de esta tierra = una cortina de paño = dos cajas y una arca = diez o honze baras de estameña que costo a honze 1418 1419 Ibid. Ibid. 652 reales = illo de lino para dos pieças de lienço de a çinquenta baras poco mas o menos = seis açes de lino espadado = los uestidos de mi persona = otras cassullas = los quales todos son mios propios1420 Etxe bat, ortua eta sagastia, ohea, kutxaren batzuk, ehunak eta ohialak… agian kopuru xumeagoa zeukan, baina orokorrean, ondasunek Maria de Arosteguiren antzerako egoera bat azaltzen digute. Baina Maria de Arosteguik ez bezala, Agueda de Zumaetak ez zituen ondasun hauek familia-kideen artean edo tenplu eta zerbitzari erlijiosoen artean banatu. Hiribilduko Gure Erruzkizko Amaren parrokiaren aldeko 9 errealeko dohaintza bat egiteaz eta albazea izendatu zuen Joan de Monesteriobide batxilerrari bere ondasunen arteko ohialekin alba bat egitea agintzeaz beste, bestelako zenbait zor ordaindurik, ondasun guztiak bere oinordekoari eman zizkion: Joan Perez de Lizarriturriren eta Catalina de Bizcalazaren alaba zen Catalina de Lizarriturriri. Oinordeko honi ez diogu serorarekiko familia-loturarik aurkitu ahal izan (erlazioren bat susmatzeko, “por dos mançanos plantios” serorak Joan Bautista de Lizarriturri zelako bati ordaindu zizkion 2 errealen berri baino ez dugu), baina, itxuraz, bera ere serora izatekotan zegoela dirudi; zenbait urtetara, 1659an, testamentua helarazi zuen Catalina de Lizarriturri Igueribar serora, Agueda de Zumaetak oinordeko egin zuen berbera bazen, behinik behin. Oinordekotzak bere zentzua hartzen du, gainera, Agueda de Zumaetak “en la sepultura de mi cassa” ehortzia izan nahi izan zuen artean, Catalina de Lizarriturrik “sepultura de la cassa de mi auit[azion] y morada” zenean ehortzia izan nahi zuela aintzat hartzen badugu. Catalinak “mi cassa” beharrean, “la cassa de mi auit[azion] y morada” esan bazuen, agian, etxea oinordekotzan jasoa izan zuelako izan zitekeen. Hau hala balitz, etxea, Catalina de Lizarriturrik zehaztu zuenaren arabera, herriko “Barundo” auzoan (?) kokaturik zegokeen. Familiaz beste, ondasunak seroren artean oinordekotzan emateak, bestalde, Agueda de Zumaetaren testamentuko familiakideen ausentziari nolabaiteko zentzua ematen dio. Agueda de Zumaetak, gainera, Catalina de Lizarriturrik eskaintzen zitzaion oinordekotza ez onartzekotan, ondasun guztiak bere arimaren aldeko mezatan xahutu zitezela agindu zuen; edo ez zeukan familia-kiderik, edo ez zeukan hauek faboratzeko asmorik. Agian familia-kiderik ez izanagatik egingo zuen gerora serora izango zen emakume bat oinordeko; edo bere ondasunak beste serora batendako izan zitezen nahi zuen, eta horregatik, hala ez izatekotan, familia-kideak alde batera utzirik, ondasunek bere arima baino faboratu ez zezatela –edo hobe esan, bere arima eta parrokiako benefiziodunak baino faboratu ez zitzala– nahi izan zuen. Konparaziorako laburbilduz, Arrasateko Maria de Arostegui, nahiz eta erabakiak bere kabuz hartzeko askatasuna zeukan eta egoera hartan bizi izatearen kontzientzia zeukan, leinuen eta etxeen dinamikari lotua ere bazegoen; halabeharrez, testuinguruaren baloreek hala agintzen baitzuten. Antzuolako Agueda de Zumaetak ostera, uste dugunaren arabera, bere ondasunik gehienak serora izatekotan zen beste emakume bati eman bazizkion, seroren ondasunek har zezaketen beste norabide bat azaltzen digu, familiako loturak beharrean, seroren arteko bestelako lotura erlijioso edo sozialak aintzatesten zituena. Edozein kasutan, gauza bat nabaria da: serorak oinordeko bakarraren ondasunen pilaketa aintzatesten zuen gizarte batean bizi zitezkeen, baina testuinguru haren baitan, egokitu zitzaizkien ondasunekin egiten zutena, beraien kabuz erabakitzen zuten. Garaiko eragin eta kohertzio sozial eta kulturalen baitan zeuden, noski; baina hein batean, eredu sozial eta ekonomikoa bere inguruan ondasunik gehienak pilatzen zituen leinu-buruarena zen testuinguru hartan, ondasunen eta diruen boltsa autonomoak ziren serorek jasotzen eta mugitzen zituztenak, beraien borondate 1420 GPAH-AHPG 1/0769, 118r. 653 propioaren arabera mobilitate handia izatera hel zitezkeenak, eta familia baitako ezkontz-politiketan eta dinamika sozial eta ekonomikoetan eragin esanguratsua izan zezaketenak. Hiribilduen testuinguruan bizi ziren serora hauek, bizilekuaz aparte, ikusi dugunez, beste etxeren batzuen jabegoa ere izatera heldu ziren, hauek erosi, obretan jarri, saldu, edo dohaintzan ematen agertu baitzaizkigu. Baina bizilekuaz aparteko etxeen edukitzea, ez zen hiribilduen testuinguru aberatsagoetako seroren kasuan soilik ematen. Honen adibide bat, bestelako testuinguru bati dagokiona eta, halaber, oso esanguratsua dena, Elexamendiko Andre Maria ermitaren (Angiozar, Elgeta –gaur egun Bergara–) seroretxean bizi izan zen Catalina de Mendiguchiarena dugu. Arras esanguratsua, diogu, familia-kideen promozio sozialean serorek izan zezaketen papera azaltzen digulako. Serora honek bere 1638ko testamentuko dohaintzak egitean ondasunen banaketa nola erabaki zuen oso interesgarria zaigu. Dohaintzak gutxi batzuk baino ez dira, baina familiarekiko erlazioen ikuspegi garbi bat ematen digute. Alde batetik, bere ahizpa Maria de Mendiguchiari eta honen alaba Marina de Mendiguchiari bakoitzari ohe bana eman zien zegozkien ohe-estalkiekin, eta oinordeko, hauen seme eta anai zen Pedro de Mendiguchia bere iloba egin zuen. Hau albazea ere izendatu zuen, bere aita eta seroraren koinatu zen Martin de Galarraga Saconarekin batera. Pedro de Mendiguchiak jaso zituen ondasunen parterik garrantzitsuena 40 dukateko zentsu bati zegokion, baina ez dakigu, seroraren testamentuko betekizunak bete ondoren, etekin handiegirik izango ote zuen. Baina gertueneko testuinguruan serorak zeukan familiari (bere ahizparenari) emandako ondasun hauez gain, honek bere jabegoko etxe bat ere bazeukan Angiozarren, “con su mançanal y castanales y rrobredal que la dexaron sus padres”. Etxearen jabegoa bere oinordekoarengana iragatekoa bazen ere, honen 20 urtetako usufruktoa apez izateko bidean zegoen beste iloba bati eman zion dohaintzan, Irigoin batxilerrari. Seroraren eskaintza honakoa zen: “aya sin rrenta para bibir en ella por tienpo de ueinte años sin ynteres”, baina baldintza garbi batzuekin: “si [...] biniere a dezir [meza] y a bibir a Anguioçar”, eta “no siendo clerigo no es mi uoluntad” 1421. Irigoin batxilerrak beraz, hobe zuen meza berriak Angiozarren esan, seroraren etxea 20 urtetan zehar musutruk gozatu nahi bazuen. Baina zalantzarik gabe, seroraren eskaintzak batxilerraren bizimoduan eta gizarte baitako promozioan eragin handia izan zezakeen, gastu handi bat aurrezten baitzion. Eta halaber, promozio hau talde familiar zabalagoaren baitan ere onuragarria izan zitekeen, zenbait kide, leinua eta gainontzeko familia-kideak babestu ahal izateko posizioan kokatu zitezen ahalbidetzen baitzuen. Familiaren promozioaren beste kasu nabari bat daukagu Antzuolan, Catalina de Lizarriturri Igueribarren 1659ko testamentuan. Bertan, bere arimaren aldeko memoria bat fundatu zuen, ez zuen familia-kideenganako dohaintzarik egin, eta bere iloba Isabela Perez de Lizarriturri Igueribar egin zuen oinordeko, baina baldintza garbi batekin: Joseph de Zumaeta Antzuolako alkate zenarekin ezkontza gauzatzekotan 1422. Catalina de Mendiguchiaren kasuan bezala, dohaintza, kasu honetan oinordekotza, familiarendako onuragarria zen egoera baten gauzatzeari loturik ageri zaigu; beraien diru eta ondasunak, promozio soziala lortzera bideratuak zeuden, eta honen lorpenak baldintzatuak zeuden. Hainbat dohaintza esanguratsuk ere argi asko azaltzen digute serorek familiaren testuingurua faboratzeko zeukaten nahia eta borondatea, eta gaitasuna. Batzuetan, ikusi berri ditugun hainbat seroren ibilbideek azaltzen digutena berretsiz, dohaintza hauek etxe edo baserrien iraupenera bideratuak zeuden. Halakoetan, kopuru handietako 1421 1422 GPAH-AHPG 1/1853, 105r-106v. GPAH-AHPG 1/0774, 84v-86r. 654 dohaintza gutxirekin egiten dugu topo. Edo Maria de Umeresen (Oñati, San Migel parrokia, 1694) kasuan bezala, jada emandako maileguen zorren barkamen bidez egindako dohaintzekin. Serora honen alde, Umeres baserriaren jabe zen bere iloba San Joan de Umeresek 100 dukateko zentsu bat fundatua zuen. Zentsuei buruz jardutean beste seroraren batzuen kasuetan ikusi dugunez, Maria de Umeresek ere zentsuaren zorren barkamena agindu zuen bere testamentuan, badaezpada, seniparteen ingurukoak ere kitatuta zeudela adieraziz: del qual ago suelta y quiero que ni el principal ni sus rreditos no se les pida y queden para San Joan de Umeres mi sobrino dueño de la dicha Casseria declarando como declaro thener cobrado y estar satisfecha y pagada de todas las lejitimas paternas y maternas [...] y no thener derecho alguno en los vienes que dexaron los dichos mis padres1423 Tankerako beste kasu bat Antzuolako Dionisia de Jauregui Madariagarena (1720) dugu. Ignacio de Guerra Mendizabal bere ilobari "para quando tomare estado" eman zizkion ohe-estalkiez beste, serora honen familia kideenganako dohaintza bakarra 50na dukateko bi zentsurena izan zen, Ignacia de Gaztelu bere ilobari emandakoa. Honen identitateari buruzko azalpenak ematean, nahiko garbi adierazi zuen bere asmoa etxearen iraupena zela: hija lexitima de Juan Miguel de Gastelu, y Ygnazia Bauptista de Jauregui Madariaga su lexitima Muger y sobrina Carnal de la dicha otorgante, por ser como es dicha Ygnazia hija de Pilla de la otorgante, y en falta suia quiere sea para el hijo ô hija que tienen o tubieren dichos Juan Miguel y su Muger, â eleczion y beneplazito de ellos1424 Bergarako San Martin ermitako Maria Ana de Mecolaldek (1762) dohaintzak banatzeko izan zuen modua ere oso esanguratsua dugu. Askarruntz Goikoa baserriko jabe zen bere iloba Pedro Antonio de Unamunok 139 dukat eta 10 errealeko zorra zeukan serorarekin, honek orduan zirela 4 urte, 7 urtetara itzultzeko baldintzarekin, "para recurrir a sus Urgencias " maileguan eman baitzizkion. Zor zitzaizkion diru horietatik Santa Marina parrokian anibertsario bat fundatu ziezaiotela agindu zuen, eta 174 erreal eman zizkion Albisua etxeko jabe -eta Manuel de Albisuaren emazte- zen Maria Ana de Unamunori, eta -beste- 174 erreal eta 1/2 -dohaintza hauen jatorri ziren diruen- zordun zen bere iloba Pedro Antonio de Unamunori barkatu zizkion, "Cuias mandas declaro que las hago por el expecial cariño que les professo". Azken honi, gainera, saldutako artoagatiko beste 55 errealeko zor bat ere barkatu zion 1425. Bereziki faboratuak ziren iloben aldeko beste dohaintzaren batzuk ere aipagarriak ditugu, Leintz Gatzagako Maria de Pagadigorrirena (Dorletako Andre Maria santutegia, 1719) 1426 edo Antzuolako Maria Ana de Goitia Bereteriorenak (1733)1427 kasu. Bestetan, familien ildo tronkalak, etxe edo baserriak egoera ekonomiko onean egoteagatik izan zitekeena, familia kideen taldetxo bati egindako dohaintza ekitatiboen sortatxo batekin egiten dugu topo (nahiz zenbaitetan, hauen arteko batek kopuru handixeagoa jasotzen zuen, "faboratuen" bezala). Hala, Bergarako Mariana de Aleizak (San Pedro parrokia?, 1758) 75na errealeko dohaintzak egin zizkien Francisca Xaviera de Aleiza bere ahizpari, eta halaber "parientes" bezala aipatu zituen Gaspar de Izaguirre, 1423 GPAH-AHPG 1/3211, 498r-498v. GPAH-AHPG 1/0529, 251r-253v. 1425 GPAH-AHPG 1/0615, 423r-426v. 1426 50 dukateko zentsu bat eman zion bere iloba Maria Rosa de Maiz, Juan Martin de Salterain Leintz Gatzagako izkribauaren emazteari (DEAH-AHDSS 4812/000-00, 1r-8r). 1427 100 dukateko zentsua eman zion bere iloba Josefa Antonia de Goitia Bereteriori (GPAH-AHPG 1/0538, 232v-235v). 1424 655 Juachin de Izaguirre eta Miguel de Gorosabeli1428. Eta Oñatiko Maria Gabriela de Sarraoak (San Migel parrokia, 1784), ilobei, hauen seme-alabei, neskameei eta bestelako ahaide eta lagunei egindako dohaintzen 16 partidatan 4.300 erreal banatu zituen. 9 iloba eta hauen seme alabei 300 errealeko dohaintzak egin zizkien, eta kopuru handiagoekin -eta hainbat ondasunekin- bereziki faboratu zituen iloba baten alaba zen Xaviera "por ser de mis brazos" (60 dukatekin), Josefa Bergara de Jauregui (30 dukat) eta bere lehengusina Maria Bautista de Lizarralde (20 dukat). Zeuzkan bi neskameri, beste ondasun batzuekin, 75na erreal eman zizkien, eta Maria Bernarda de Ariznabarretari 160 erreal, eta Lorenza de Cortabarriari -kasu honetan zorraren barkamen bidez- 80 erreal eman zizkien. Eta horiez gain, bere iloba Maria Esteban de Sarraoaren alaba Mariana de Valleri, "se le haga de Uestir, y se le paguen los gastos que causare asta llegar a la Ciudad de Cadiz"1429. Baina seroren egoerak ugariak baitziren, familiekiko harturiko erabakiak ere hainbestean ziren, eta kasu batzuk, orain arte ikusi ditugunen aldean familiarekiko erlazioen oso hautemapen ezberdina ere agertzen digute, jarraian bukatzeko ikusiko dugunak bezala. Oñatin, San Julian ermitan serora zen Francisca de Estrada Basaurik, beste serora batzuek bezala, etxe bat zeukan inguru populatuagoan, Oñatiko hiribilduan. Ehortzia izan nahi zuen jarlekua, etxeren batekiko loturaz beharrean, “mi sepultura” bezala aipatu zuena, San Pedroren aldarearen ondoan zegoen; ez zeukan kokapen txarra. Maileguengatik 100 eta 200 errealeko bi zordun zeuzkan, eta berak ere 6 dukat eta 2 errealeko mailegu bat ere jasoa zuen, bere konfesore zen Orueta batxilerrak zekien norbaitengandik (hau da, honen bidez eskatuak izan ziren), eta 14 dukaten baloreko kikara bat emana zuen maileguaren bahitzat. Bergarako Ana Joanes de Ganterekin eta honen ahizpa Charin de Ganterekin auziren batzuk izana zen, eta lehenari 24 dukat eta 3 erreal eta auziko gastuak ordaindu behar zizkion artean, bigarrenak berari 26 dukat eta auziko gastuak ordaindu behar zizkion. Etxe bat bazeukan ere, Francisca de Estradaren ondasunak ez ziren ikusi berri ditugun seroren bestekoak: las casas de la calle trasera de Calle Çaharra y la huerta de Orayturri con cargo de pagar un ducado de çenso a los herederos de Julian Gomes de Uerganço vezino de esta villa [...] tres saya[s] y tres rropas y tres camas todo ello traydo y tres arcas entre mayores y menores dos herradas y dos calderas y veinte cargas de lena y tres panos de lienço1430 Gutxi dira ondasun hauek jasotzen ageri zaizkigun familia-kideak. Ohe bat, kutxa bat eta zapietariko bat eman zizkion bere iloba Magdalena de Murguisurri, beste zapi bat bere lehengusina Maria de Arrazolari, eta zeuzkan beste bi oheei zegokienez, bata herriko ospitaleari eman zion, eta bestea, Martin Garcia de Olazaran Oñatiko alkateak nahiko zukeen pertsona txiro bati ematea agindu zuen. Hirugarren zapia ere, alkateak erabaki zezala norentzat izango zen. Gainontzeko guztia, etxea, ortua, eta bestelakoak barne, enkantean saldu eta bere arimaren aldeko mezatan xahutzeko utzi zuen. Eta testamentuko nahiak bete ondoren, “si algo sobrare”, San Migel parrokian alkateari egoki zeritzon eran betiereko memoria bat fundatzea agindu zuen. Eta alkatea bera egin zuen albazea, “al qual le rruego y encargo lo açepte”. Beste inor ez zeukalako jo ote zuen alkateagana, agintaria izateagatik, ala erlazio pertsonalen bat zegoen seroraren eta alkatearen artean? Ez dakigu. Baina seroraren etxea behintzat ez zen inongo familia-kidearen eskutara joan; bere arimaren aldeko mezatan xahutu zen (edo serorak hala nahi izan zuen behintzat). 1428 GPAH-AHPG 1/0596, 127r-128r. GPAH-AHPG 1/3424, 105r-110r. 1430 GPAH-AHPG 1/3051, 134r-135v. 1429 656 VII. 1.2. Oinordekotzak eta dohaintzak Serorek beraien familia-kideei ematen zieten laguntza ekonomikoari jarraipena egiterakoan, zenbait ezaugarri edo alderdi bereizgarrik berehala egiten dute agerpena. Alde batetik, orokorrean, egin izan zituzten dohaintzetan emakumezkoek zeukaten presentzia nabarmentzen da. Deigarria suertatzen den beste ezaugarri bat, oinordekotzetan nahiz dohaintzetan ilobek zeukaten pisua da. Azken bereizgarri lez, familiaren, leinuaren eta etxearen sostengura begira egindako dohaintza eta kudeaketa ekonomikoak nabarmenduko ditugu, hein bateraino, jada ikergai izan ditugunak. Dohaintzen hiru ezaugarri hauek serorek preferentziarekin faboratzen zituzten espazio sozial eta familiarren berri ematen digute, eta atal honen ardatz nagusiak ezaugarri hauei begira osatuko ditugu. Lehenik eta behin, emakumezkoen presentziak gizonezkoekiko azaltzen dituen ezberdintasunei begira, 99 testamentuen laginetik serorek dohaintzak egin zizkieten pertsonen sexuaren araberako estatistika atera dugu 9. koadroan (935-939 or.). Datu hauek, noski, zuhurtasunez hartzekoak dira, oso tankera ezberdinetako dohaintzak zenbaki baten pean jartzen baititugu. Alderdi hauei aurrerago helduko diegu, baina oraingoz, egin dugun estatistika basikoan azaltzen zaizkigun emaitzei begira, arras esanguratsuak diruditen zenbait joera azaltzen dizkigutela esan behar. Ohartzeko lehen puntu bat, familia-kide eta lagunei batere dohaintzarik egin ez zieten 22 serora (gehi 2 zalantzakorrak) ageri zaizkigula da. Gainontzeko 76 seroren artean, 298 emakumezko (familia-kide eta lagunei egindako dohaintzen %73'76) eta 100 (%24'75) gizonezko faboratu zituzten dohaintzekin, eta 6 kasutan (%1'48) ez dakigu sexurik. Emakumezkoen kopuruak gizonezkoena hirukoizten du, eta kasu batzuetan, ez dago gizonezkoei egindako dohaintzarik. Gainera, eta hau aurreraxeago ikusiko badugu ere, gizonezkoen aldeko dohaintzak gehiago ziren kasuetan, egoera hau askotan leinuaren etxearen mantenuaren beharrari zegokiola ohartu dugu. Seroren heriotzean, beraz, hauen ondasunen jasotzaileen esparrua, nagusiki, emakumezkoena zen. Zenbait galdera datozkigu jarraian, datu orokor hauen emaitzei begira: Zer dela eta dohaintzen kopuruaren hainbesteko aldea? Dohaintzan emandako ondasunen artean, zeintzuk esleitzen zitzaizkien emakumeei, eta zeintzuk gizonezkoei? Zergatik? Saiatuko gara galdera hauei aurrerago erantzuten, baina poliki-poliki datuetara gerturatuz joateko, hain modu orokorrean batu ditugun dohaintzen inguruko estatistikak baino, oinordekotzaren esleipenak modu argiagoan erakusten du seroren preferentziak nondik norakoak ziren. 99 seroren testamentuetatik 98tan aipaturik ageri zaizkigun 113 oinordekoen sexuaren, eta oinordeko arima edo tenpluren bat egin zutenen araberako banaketa eginaz gero, 10. koadroan (941-956 or.) jaso ditugun datuen ondorengo emaitzak irtetzen zaizkigu1431: emakumezkoak 47 (%41'59), gizonezkoak 38 (%33'62), arimak 22 (%19'46) eta tenpluak 6 (%5'3). Oraingo honetan sexuen arteko balantzea dohaintzetan baino parekatuago gelditu zaigu. Beste ezaugarri bat ere bereizgarritzat aipatu dugu: iloben nagusitasuna. Emakumeen artean 47 oinordekotik 18 (emakumezkoen %28'29, pertsonen %21'17, oinordeko guztien %15'92) ziren ilobak, eta gizonen artean berriz, 38tik 14 (gizonezkoen %36'84, pertsonen %16'47, oinordeko guztien %12'38). 32 iloba hauek osatzen dute talde nagusia (pertsonen %37'64, oinordeko guztien %28'31), hurrengo taldea ahizpek eta anaiek osatua litzateke, lehenak 14 (emakumeen %29'78) eta bigarrenak 14 (gizonezkoen %36'84), denera 28 (pertsonen 1431 Jarraian landuko dugun informaziorik gehiena koadro honetan antolaturik batu dugu, eta aurreko zenbait koadroren kasuetan bezala, errepikapenak ekiditeko, dokumentuen erreferentzien kontsultarako irakurlea bertara bideratzen dugu. Osterantzean, aipuen inguruko erreferentziak baino ez ditugu emango. 657 %32'94, oinordeko guztien %24'77), eta arima oinordeko egin zuten 22 kasuak datoz gero (oinordeko guztien %19'46). Azken talde bat tenpluek (6, oinordeko guztien %5'3), serorek (3, gehi serora ere baziren ahizpetariko 2, emakumeen %1'06) eta bestelakoek (5 emakumezko eta 3 gizonezko, pertsonen %9'41) osatua litzateke, eta azkenik, bazen apez bat ere (gizonezkoen %2'63). Datu hauek zenbait norabide ematen dizkigute. Alde batetik, oinordeko izendapenen bidez seroren ondasunak askotan ilobengana, eta anai eta ahizpengana iragaten zirela ikusten dugu. Honek, noski, badu familiaren ildo tronkalarekiko loturarekin zerikusirik. Ikusi dugu aurreko kapituluan nola serora askok ahizpen eta anaien familien babes sozial eta ekonomikoa euren betebeharren artean hautematen zuten, eta nola hainbat dohaintza, zentsu, lagapen... etxearen jarraipena ilobek bermatzera bideratzen zituzten. Oinordekoen izendapenek ere joera orokor hau azaltzen digute; zenbait kasutan etxearen jarraipenerako borondatea esplizituki aipatu izan zen, eta iloben euren edo ahizpa eta anaien izendapenak, hauek etxean gelditzearen baldintzapean egin izan zen. Aurreko kapituluan azaldu izan ditugun kasuez aparte, oinordeko “mi sobrina que queda en casa” izendatu zuen Ines de Bidaniarena (Oñati, San Martin ermita, 1554) aipatu liteke 1432, eta baita bere borondatea garbi asko azaldu zuen Catalina de Bengoarena (Aretxabaleta, 1634) ere; oinordeko bere ahizpa Francisca de Bengoa egin zuen, eta: despues de ella los aya y herede vna de sus hijas la que quedare en las cassas en que todos viuimos ["las cassas de Garaycoa"] insolidum sin parte alguna de su hermana y herederos si los tuuiere porque quiero que la dicha mi legitima quede por acrezentamiento de la dicha cassa1433 Hein horretan, sexuaren faktorea baino etxearena garrantzitsuagoa zela dirudi. Familia-kide zuzenak ez ziren kasuren batean ere logika berbera hatzeman liteke; hori dugu, adibidez, oinordeko Catalina Lopez de Ibarra alarguna egin zuen Domenja de Ganteren (Bergara, 1592) kasua, jada aipatua. Hiribilduko serora bat zen, bere erlijiozko zerbitzua alargunaren etxean gauzatzen zuena, eta oinordekoa izendatzerakoan, bere zerbitzuko espazioa, bizilekua eta azken finean, bere “familia” ere osatzen zuen espazioaren buru zen alarguna bera aukeratu zuen. Testamentuaren irekiera bera (itxia izan baitzen), alargunaren eskakizunez egin zen1434. Ikusi dugunez, talde esanguratsu bat oinordeko euren arima edo tenpluren bat egiten zuten serorek osatzen zutena zen. Serora hauek banaketa espazial jakin bat agertzen digute, arimaren salbaziorako arduraren presentzia azaltzen digun heinean, Aro Berriko erlijiotasunaren barneratze-mailen distribuzio espazialaren adierazgarritzat har genezakeena. Eta ez dirudi kasualitatea, oinordekotza hauek batez ere Bergarako eta Oñatiko espazioaren baitan emateak. Laginean baitaratu ditugun Bergarako 21 seroren arteko 8 (ggb. %38) ditugu joera honen adierazle, gehienak 1650a baino lehenagokoak (7). Oñatin 22 seroren arteko 6ren (%27'27) kasua dugu, eta hemen, 4 1591-1657 bitartekoak ditugu, eta beste 2ak bertako parrokian izan ziren azken serorak ditugu, 1784an eta 1793an helaraziriko testamentuekin. Debagoieneko gainontzeko 55 seroren artean, 8k (%14'54) egin zuten beraien arima oinordeko (Elgetan 2, Arrasaten 3, Eskoriatzan 1, Leintz Gatzagan 2). Zerbitzuen espazioen araberako banaketari erreparatuko bagenio, parrokietan 9 (%40'9) seroren hautua izan zela ikusten dugu, beste 5 (%22'72) kasutan tenpluenganako lotura gabeko serorak ziren, ermitetakoak 6 (%27'27), eta 2 (ggb. %9) ospitaleetakoak. Azken hauetatik eskuratu ditugun testamentu 1432 GPAH-AHPG 1/2857, 14v-17v. GPAH-AHPG 1/0872, 148r-150r. 1434 GPAH-AHPG 1/0157, 119r-125v. 1433 658 urrien erdiaren kasua dugu, baina oso kopuru txikietan mugitzen gara, ezer adierazgarririk ateratzeko. Darabilgun laginean zerbitzu partikularretako eta hiribilduetako seroren, parrokietakoen eta ermitetakoen artean gordetzen den proportzioarekiko nahiko gertukoak ditugun portzentaiak dira, eta honek, printzipioz, oinordeko arima egin zuten seroren artean zerbitzuko espazioen araberako ezberdintasun handiegirik ez zegoela adieraziko liguke. Alabaina, erlijiotasunaren inguruko alderdi hauei erreparatuko diegu aurrerago beste ikuspegi batzuetatik ere, bestelako informazio esanguratsuarekin erantzun garbiagoak emate aldera. Oinordeko izendapenekin batera, albazea izendapenek ere oso datu esanguratsuak ematen dizkigute. Kasu honetan deigarria dena, gizonezkoen presentziaren nagusitasuna da. 144 izan ziren albazea lanetarako aukeraturiko gizonak, emakumeak 52 baino izan ez ziren artean. Albazeatzat gizonezkoak bakarrik 58 testamenturen kasutan aukeratu zituzten (%59'18), emakumezkoak eta gizonezkoak 26 kasutan (%26'53) eta emakumezkoak bakarrik 14tan (%14'28). Hau, noski, hein handi batean Aro Berrian emakumeen aurrean gizonek zeuzkaten legezko abantailek motibatua zen. Seroren euren askatasun eta autonomia ekonomiko eta soziala hor baziren ere, bizi izan ziren testuinguruan salbuespenezko egoera bati zegokion. Hein horretan, oso esanguratsua da albazea izendaturiko 52 emakumeen arteko 15 (%28), halaber serorak izatea. Gainera, hauetariko 8, oinordeko arima egin zuteneko kasuetan izan ziren albazea, eta honek, arimaren aldeko betekizunen zaintzarako zenbait serorak beste seroren presentzia garrantzitsua zela hautematen zutela adierazten digu. Albazeatzat emakumeak bakarrik aukeratu zituzten 14 kasuetara mugaturik, elkarrekin edo bakarka, "doña" eta alargun bezala aipatuak ageri zaizkigu gehien (7 kasutan), ahizpak eta ilobak hurrena (5etan) eta serorak eta bestelakoak azkenik (3tan eta 2tan). "Doña" eta alargunen kasuetan, eta baita iloba eta ahizpenean ere, gehienetan parrokietako eta zerbitzu partikularretako serorak ageri zaizkigu, albazea izendaturiko emakumearekiko edo emakumeekiko zerbitzuzko edo/eta familiako lotura zeukatenak. Batzuetan, albazeak eurak egin zituzten oinordeko. Albazeatzat serorak ageri zaizkigun 15 kasuetara mugatuaz gero ere, zenbait ezaugarri esanguratsu azaleratzen zaizkigu. Ohartzekoa dugu, hauen artean oinordeko euren arima (5) edo -bakarka edo beste norbaitekin- albazea izendatu zuten serora bera (4) egin zutenekoek osatzen dutela parterik handiena. Bestalde, oinordekoak esandakoak zirenean bezalaxe bestelakoak zirenean ere, albazeen taldea osatzen serorak parte ziren familia-erlazioen testuingurua ageri zaigu, familiekiko zerbitzuzko erlazioak barne. Honekiko salbuespen urriak ermitetako bi serorari eta ospitaleko bati dagozkie: esanguratsuki, oinordeko euren arima (2tan) edo albazea zen serora (1ean) egin zutenetarikoak dira, eta hiruretan familia-kide ez ziren albazeak serorak ziren, ermita berean, edo herriko parrokian. Hau da, ofizioa eta bizimodua partekatzearen hirizpidea nabarmentzen da. Eta antzerakoa dugu, bestalde, serorekin batera albazeatzat familia-kideren bat ageri den, edo oinordeko eta albazea izendatutako serora bera familia-kide zeneko 5 kasutan ere. Laburbilduz, albazeatzat gizonezkoak nagusi ez ziren kasuetan, "doña" eta alargunekin batera serorak ageri zaizkigu ardura hauen kargu hartzen, bereziki, familia-kideak eta serorak eurak albazea bezalaxe oinordeko ere egin zituzten kasuetan. Gehienetan, hala ere, nahiz eta emakumeen eta beste seroren presentzia hor izan, testamentuek argi azaltzen digute azken borondateen betekizunaren ardura eta zaintzan, batez ere, gizonak presente izatearen nahia. Albazea izendatuak izan ziren 144 gizonen artean, hiru talde nabarmentzen zaizkigu, antzerako emaitzekin: iloba eta anaiena (39, ggb. %27), bestelako familia-kideena (37, %25'69), eta apezena (39, ggb. %27). Batzuetan -8 kasutan- familia-kidea apeza izatea ere gertatzen zen; kasu hauetan, 659 sailkapena egiterako orduan familia-erlazioa aintzatetsi dugu, apez izaeraz aparteko gertuko erlazioari garrantzitsuago iritzirik. Ilobei eta anaiei zegokienean, bakarka edo beste norbaitekin oinordeko izanik behar besteko nagusi zirenean, albazea izendapena ere euren gain egin ohi zuten, bakarrik edo beste norbaitekin batera (normalean aita edo semea, edo apezen bat); Debagoienean zehar banaturiko hainbat kasutan izan zen horrela, eta konstanteetariko bat zela ikusten dugu, 24 kasuen (28 anai eta iloba) arteko 19tan hala egin baitzuten. Ilobarekin edo anaiarekin bat, oinordeko “doña”-ren bat edo seroraren bat izendatu zituzten kasu batzuetan ere beste hainbeste egin zela ikusten dugu; hau da, goraxeago ere ohartu dugunez, legezko gaitasunari zegokionean, zenbaitetan “doña”-k eta serorak gizonen pareko tratuarekin ageri zaizkigula: “doña”ren kasua, adibidez, oinordeko eta albazea bere iloba Maria Ruiz de Araoz eta bere anaia Cristobal Ruiz de Araoz (Mariaren aita) izendatu zituen Maria Ruiz de Araoz y Duranarena dugu (Aretxabaleta, 1629), eta serorarena berriz, parrokia berean serora zen Catalina de Sagastizabalekin eta bere iloba Pero Garcia de Oruesagastirekin beste hainbeste egin zuen Marina Garcia de Oruesagastirena (Bergara, San Pedro parrokia, 1607). Izendapen hauek gidatzen zituzten patroi orokorrak hautemateko esanguratsuak dira Catalina de Sarralderen (Bergara, Santa Marina parrokia, 1628) oinordeko eta albazea izendapenak ere: Pedro de Elusa bere “primo hermano” zena izendatu zuen oinordeko, eta albazea berriz, Pedro berarekin batera, Maria de Gorostola (“doña”) eta Gracia de Zabala serora izendatu zituen. Alabaina, eta hau nori zer zegokion ulertzeko adierazgarria dugu, bere ondasunak Pedro de Elusaren “libre y asoluta Uoluntad” pean, “para que haga de ellos lo que bien visto le fuere y por bien tuuiere sin quedar obligado a dar quenta ni rraçon de ellos a ninguna persona” utzi bazituen, Maria de Gorostolak (“doña”) eta Garcia de Zabala serorak zeukaten papera bestelakoa zen: nombro para la execucion de las obsequias funerales entierro y entre año y cauo de año tan solamente sin estender su facultad mas que a esto solo por mis testamentarias juntamente con el dicho Pedro de Elusa a Doña Maria de Gorostola y Gracia de Çauala a quienes suplico acudan a esta charidad como de ellas fio y quiero y es mi Uoluntad que todo lo demas contenido en este testamento priuatiuamente quede por quenta del dicho Pedro de Elusa sin que las dichas Doña Maria y Gracia de Çauala se puedan entremeter1435 Honek, funtsean, oinordeko arima izendatzen zuten seroren kasuetan beste serorek albazea lez izan ohi zuten paperera ere bagaramatza, zenbait serorek elkarri arimaren aldeko betekizunen zaintza esleitzeko joera zutela berretsiz. Oinordekotza moeta guztietan, baina bereziki emakumezko ilobenetan ageri zaigun beste konstante bat, albazea lanak familiako gizon bati edo batzuei eta apez bati edo batzuei esleitzearena da; hau da, seroren egoera sozial eta erlijiosoari jarraiki, familiaren alderdi laikoaren eta Elizaren alderdi erlijiosoaren arduradunak izendatzea, kasu askotan, bi parteak presente izanik (batzuetan pertsona berberean, esate baterako, anaia apeza izanik). Horrela, familia-kideak eta apezak 20 kasutan ageri zaizkigu albazea lanak partekatzen, beste 4 kasu zalantzakorrekin batera (azken kasu hauetan, nahiz eta ziurtasuna erabatekoa ez izan, familiakoak ez izanik ere nabaria da konfidantzazko pertsonak izan behar zutela, eta beraz, gertueneko testuinguru sozialean kokatu beharko genituzkeela)1436. Familia-erlazioa zehaztu gabe izena edo titulua 1435 GPAH-AHPG 1/0258, 116r-122v. Francisca de Igueribarren kasuan (Bergara, 1581) elkarrekiko osaba eta iloba ziren bi batxiler ageri zaizkigu albazea lez. Ez dakigu ziur bietarikoren bat apeza zen edo izateko bidean zen, ez eta ziurtasun osoz, seroraren familia-kide ote ziren; alabaina, serorak egin zizkien dohaintzak esanguratsuak izan ziren 1436 660 ("bachiller", "comisario", etab.) emandako familia-kideak ere izango zirela aintzat harturik, zalantzakorrak ere ontzat emango ditugu kalkulutarako. Honi, emakumeen presentziaz aparte, gizonezko familia-kideak (apezik gabe) edo apezak (gizonezko familia-kiderik gabe) albazea izendatu zituzten 42 seroren kasuak gehituz gero, 98 seroren arteko 66k (% 67'34) familiaren edo Elizaren inguruko gizonen bat albazea izendatu zutela ikusiko dugu. Beraz, serorek beraien borondatearen betekizunerako aukeratu izan zituzten –eta beraien ondasunen banaketaren gaineko kontrola mantentzen zuten– pertsonen artean, gehienetan, hau da, proportziorik handienean, espazio hauetako gizonezkoak zeuden. Esan berri dugunak, noski, emakumezko oinordekoen kasuetan ere gehienetan gizonezko albazeak izendatuak izatea esan nahi zuen (batzuetan emakumeren batekin edo batzuekin batera bazen ere); hauek, ikusi berri dugunari jarraiki, askotan familiakideak izan ohi ziren, edo hala ez izatekotan, apezak. Emakumeak soilik oinordeko izendatuak izan ziren 34 kasuetan (kasuen %34'69, gizonezko oinordekoekin batera zeuden kasuak 10 izan ziren, %10'2), 8 izan ziren emakumezko albazeak baino izendatu ez zituzten kasuak (emakumeak bakarrik izendaturiko kasuen %23'52a, eta oinordeko pertsonaren bat izendatu izan zuten 70 kasuen %11'42a). 4 tenpluenganako lotura gabeko serorak ziren, 3 ermitatekoak eta bakarra parrokiakoa. 6 kasutan familia-kideak izan ziren aukeratuak, ahizpak eta ilobak batez ere (batean parrokia berean serora zen izeba, beste bat "doña" alargun bezala aipaturiko iloba), eta beste bi kasuetan, bata alargun bezala aipatua izan zen, eta bestea "doña" bezala. Lehen ikuspegi honetatik zenbait ondorio atera litezke. Testamentuetako dohaintzen jasotzaileen parterik handiena nabariki emakumeek osatua izanik ere, oinordeko, emakumeak bezalatsu, gizonak ere izendatu ohi zituzten, nahiz eta hemen ere emakumeak ugariago izan. Garai hartako testuinguruan normala zen lez -gaur egungoan bezalaxe-, oinordeko gehienak familia-kideak ziren, eta hauen artean ilobak, bereziki emakumezkoak, ziren faboratuenak. Hurrengo onuradunik handienak ahizpak eta anaiak izan ohi ziren, eta hauek oinordeko izendatzea ere askotan ilobak faboratzeko asmoz egina izaten zen. Oinordeko izendaturiko gizonezko familia-kideen artean, ilobak ohizkoak izanik ere, ez ziren arraroak urrunagoko familia-erlazioak ere, leinuaren testuinguru zabalagoko kideen promozio soziala ere sustatu nahi izaten baitzuten. Era berean, ilobei, ahizpei eta anaiei egindako izendapenek etxearen eta leinuaren mantenuaren logikari atxikitzen zaizkio, beharrezko zenean adar nagusia faboratuz, eta beste kasuetan, ildo nagusitik kanpo geldituriko familia-kideen sostengua sustatuz. Horrez gain, seroretariko batzuk euren arimak egin izan zituzten oinordeko, eta Debagoieneko testuinguruan, arimaren salbazioaren eta purgatorioaren inguruko ideiekiko arduraren neurri bat azaltzen digu joera honek. Albazea lanetan gizonezkoen presentzia emakumezkoen aldean askoz handiagoa zen, eta batez ere, familia-kideak eta apezak izan ziren aukeratuak. Oinordeko euren arima egin zuten seroren kasuetan nabariagoa zen emakumezko albazeen presentzia, bereziki serorena, nahiz eta kasu hauetan ere, gizonezkoak ere gehienetan presente zeuden. (iloben kasuan ohizkoak izaten zirenak), eta oso gertuko pertsonak zituela dirudi. Maria de Izaguirreren (Bergara, 1631) kasuan berriz, apez batekin batera Juan Garcia de Oruesagasti zelako bat ageri zaigu, albazea izendapena egin aurretik, serorak maileguan emandako 42 errealeko zorra barkatu izan ziona; erlazioren bat bazegoela dirudi, baina zail da familia-kidea izan ote zitekeen jakiten. Antzera gertatzen zaigu Marina de Oxirondorekin (Antzuola, 1661) ere; apez batekin batera, Pedro de Garicaza izendatu zuen albazea, testamentuan Antzuolako herrritarra zela baino aipatzen ez zaiguna. Azkenik, Maria Lopez de Espillaren kasuan (Eskoriatza, San Pedro parrokia, 1574), izkribaua zen iloba batekin batera Domingo Perez de Sardaneta komisarioa aipatzen zaigu (“comisario” izendapena inkisizioko komisarioa zelako izango balitz, apez bat izango litzatekeena). 661 "Arimaren zaintzan" izendaturiko serora albazeen presentzia honekiko, eta presentzia honek gizonezko albazeekiko azal dezakeen mesfidantzarekiko, Axularren eskeptizismoa gogorarazi eta geure egin beharrean gaude. Euskal literaturaren autorerik goraipatuenak Aro Berrian zehar hildakoen ondasunen administrazioak izan ohi zituen gorabeheren erakusgarri garbia dakargu. Bizi denboran aberastasun eta ondasunak batu eta euretaz gozatu, eta testamentuan berriz guztiak arimaren salbaziorako emateko ohitura, serora batzuetan ikusi berri duguna, oso hedatua zela aditzera ematearekin bat, hala egiten zutenei, Pedro Damian-en (Pierres Damiano) ipuintto bat eskaini zien: behin gizon saindu batek ikhusi zuela bere espirituan, ametsetan bezala, ifernuko suaren erdian eskalera bat: eta eskalera haren lehen pausuan eta maillean zegoela konde bat, iaun handi bat. Eta gero ikhusi zituela halaber zazpi konde, ethorki berekoak, bata bertzearen ondoan, eskalera hartan berean zeudezilla. Zeren bata bertzearen heredero, ondoko, eta elkharren onen primu eta iabe izan baitziren. Eta lehenbizikoak gaizki eta bidegabeki beretakotu zuena, eta safisfatu gabe utzi; hala bigarrenak, hirurgarrenak, eta zazpigarrenak ere utzi baitzuen, ezpaitzuen batek ere deskargurik egin: eta halatan guztiak bata bertzeari zerraitzala kondenatu ziren (Axular 1643, 138) Heriotzaren orduan egiten ziren dohaintzen eta izendatzen ziren oinordekoen inguruko gorabeheren berri bazuten noski serorek, eta arima oinordeko izendatu izan zutenetariko zenbaitek nahiago izan zuten, badaezpada, beraien lankide edo seroralaguntzaile izan ziren serorak ere, albazea lanen kargu uztea. Ez dezagun ahaztu, beraz, testamentuetako oinordekotzak eta dohaintzak, borondatearen adierazpen ziren heinean aintzat hartu behar ditugula; adierazpen hauek batzuetan heltzen ziren beteak izatera, eta bestetan ostera, ez ziren errespetatzen. Eta hau batez ere oinordeko arima egiten zuten kasuetan gertatzen bazen ere (arima noski, pertsonak ez bezala, ezin baitzen bere kabuz defendatu, nahiz auzitan hasi), zehaztapen hauek, hein batean, bestelako kasuetarako ere balizkoak zaizkigu. Lehen ondorio hauek noski, azalduriko erreserbekin eta guzti, probisionalak dira eta oinarri sendoagoen beharra dute. Baina jarraian ikusiko ditugun dohaintzen inguruko hausnarketak gidatzeko baliagarri zaizkigu, eta era berean, dohaintzek eurek ondorio hauek sendotzen edo baztertzen lagunduko digute. Gainera, dohaintzekin ekin baino lehenago zehaztu beharreko gauza bat, oinordekotzen eta dohaintzen arteko erlazio irregularra da. Testamentu batzuetan oinordekoak nabariki ondasunik gehienak jasotzen zituen artean, beste kasu batzuetan, ondasunik gehienak dohaintzetan banatzen ziren, oinordekoari ostera, nolabait esatearren, soberakinak baino ez zitzaizkiolarik gelditzen. Batzuetan soberakin honen jasotzailea arima bera izaten bazen, beste batzuetan berriz, albazea ere izendatua zen oinordekoari zegokion; hau da, praktikan, oinordekotzan jasotzekoak ziren ondasunen banaketaren soberakinak, albazea lanak betetzearen ordainketa baino ez ziren. Hortaz, oinordekoen gaineko hausnarketak, esan bezala, gidatzat baliagarri bazaizkigu ere, ikuspegi orokor egoki bat ezin izango dugu jaso, dohaintzei xehetasunez erreparatu arte. Familia-kideen, etxekoen eta lagunen aldeko dohaintzak, 99 testamentuko laginaren baitan, hauetariko 74tan aurkitu ditugu; 11.a. koadroan (957-985 or.) bildu ditugu datu hauek, eta 11.b. koadroan (986-987 or.) jasotzaileen sexuaren araberako emaitzak eman ditugu, 11.c. koadroan (988 or.) garaien araberako emaitzak eman ditugun artean. Hauetaz baliatuko gara ondorengo orrietako azalpenetarako. Lehenik eta behin, tankera honetako dohaintzarik egin ez zuten serorek laginaren laurdena baino gehixeago osatzen dute; hau, kasu gehienetan, ondasun guztiak edo gehienak oinordeko bakarrari bideratu izanagatik da. Zerbitzuen espazioei begira talde heterogeneoa osatzen 662 dute: hiribilduetako parrokietakoak, auzo eta elizateetako parrokietakoak, ermitetakoak eta tenpluenganako lotura gabekoak ageri zaizkigu. Herrien arabera ere nahiko uniformeki banaturiko taldea dugu, azpimarratu beharreko berezitasunen batzuk ohartzearren, Bergarako seroren presentzia proportzionalki handiagoa, eta Eskoriatzakoen ausentzia aipatu litezkeelarik. Talde honetatik oinordekorik ezagutu ezin izan diegun bi kasuak alderatuz (beraz, 25 kasurekin gelditzen gara), oinordekorik ohizkoenak familia-kideak dira (16, familiakoen eta lagunen aldeko dohaintzarik gabekoen %64, oinordekoak ezagutzen dizkiegunen %16'32), beste behin, ilobak nagusi direla, baina badira ahizpak, anaiak, izebak, lehengusinak edo koinatuak ere. Gainontzekoen artean 6 kasu oinordeko arima egin zutenenak dira (familiakoen eta lagunen aldeko dohaintzarik gabekoen %24, oinordekoak ezagutzen dizkiegunen %6'12), eta falta diren lau kasuetan, bi alargun, serora bat eta lizentziatu bat ageri zaizkigu (guztiak batuz, familiakoen eta lagunen aldeko dohaintzarik gabekoen %16, oinordekoak ezagutzen dizkiegunen %4'08). Lehenik aintzat hartzeko aspektua, beraz, horixe dugu: kasuen laurden batean diru eta ondasun guztiak -batzuetan arima, baina gehienetan familia-kidea edo "gertuko" norbait zen- oinordeko bakarrari bideratu zitzaizkion, beste inori dohaintzarik egin gabe. Testamentuetako dohaintzak ikertzeari ekin bezain laster nabarmentzen den zerbait, beste behin, iloben presentzia da. Kasu zalantzakorrak bukaeran batzeko utzita, 74 seroren testamentuetako dohaintzen jasotzaileen artean identifikatu ahal izan ditugun 342 familia-kide eta bestelako dohaintzen jasotzaileen ("lagunen") artetik 1437, 135 (familia-kide eta lagunen %39'47) ziren ilobak, eta hauen artetik, 106 (iloben %78'51, fam. eta lag. % 30'99) emakumeak ziren, gizonezkoak berriz, 29 (ilob. %21'48, fam. eta lag. %8'47) baino ez ziren artean. Ilobei ahizpak (25, fam. eta lag. %7'3) eta anaiak (11, fam. eta lag. %3'21) eta hauen senar-emazteak (koinatak 9, fam. eta lag. %2'63; koinatuak: 4, fam. eta lag. %1'16) batuaz gero, familiako gertueneko espazio honetako jasotzaileak familia-kideen eta bestelako pertsonen kopuru osoaren erdia baino gehixeagora heltzen zirela ikusiko dugu, –zalantzakorrak kanpo utziz– 180 pertsonatara helduz (fam. eta lag. %52'63). Halaber, emakumezkoen presentziak nagusi izaten jarraitzen du (140, orain arte baturiko familia kideen %77'77, fam. eta lag. %40'93), gizonezkoenaren aldean (44, baturiko fam. %24'44, fam. eta lag. %12'86). Hauekin bat, kopuru honi familia-kideen taldea osatzeko urrunagoko ahaideak (ilobak –“nieta/o”–, lehengusu/sinak, etab.), eta garaiko familiaren hautemapenari jarraiki, neskameak ere gehituko bagenizkio (emakumezkoak 26, emakumezko ahaideen %15'66; gizonezkoak 9, gizonezko ahaideen %16'98), 166 emakumezko (orain arte baturiko ahaideen %75'79, fam. eta lag. %48'53) eta 53 gizonezkorekin (baturiko ahaid. %24'2, fam. eta lag. %15'49), 219 jasotzaile izango genituzke familia-kideen taldean (fam. eta lag. %64'03), zalantzakorren tarteekin bada ere. Azkenik, hauei 8 zalantzakorrak gehiturik (5 em. eta 3 giz., fam. eta lag. %3'52), 171 emakumezko (fam. eta lag. %50) eta 56 gizonezko (fam. eta lag. %16'37) gelditzen zaizkigu, 227 familia-kideren kopurua osatuz (fam. eta lag. %66'37)1438. Familia-kidetzat identifikatu ezin izan ditugun dohaintzen jasotzaileak, nolabait sailkatzearren, dohaintzen jasotzaile izateak gertutasuna adierazten duen heinean, “lagun” izena emango diegun 115 pertsonak (dohain. jasotz. %33'62), 75 emakumek (lagunen %65'21, dohain. jasotz. %21'92), 25 gizonek (lag. %21'73, dohain. jasotz. %7'3) eta 15 indefinituk (lag. %13'04, dohain. jasotz. %4'38) osatzen zituzten. 1437 Kontaketak sinplifikatu eta patroi amankomun batez baliatzeko asmoz, jasotzaileak besterik gabe pluralean aipatzen zirenean (“hijas”, “pobres”, etab.), 2 pertsona kontatu ditut. 1438 Seme zalantzakorra Maria de Iturberena (Bergara, San Martin ermita, 1605) zen (“su Hixo de Martin Perez de Aguirre Oçaeta”), eta ama berriz, Maria Lopez de Estrañorena (Oñati, San Migel parrokia, 1647). 663 Datu hauek ohartarazten diguten lehen aspektu bat, familiaren eta leinuaren presentzia nagusia da noski; garaian instituzio hauek zeukaten garrantzia aintzat hartzen badugu arraroa ez dena, eta jada nahikoa adibideren bidez ikusi ahal izan duguna. Dohaintzen arteko %66'37 dagozkie, eta areago, portzentaia honetatik kanpo gelditu zaizkigunen artean litekeena da familia-kide gehiago ere izatea, baina erlaziorik ezin ezagutu izanik, “lagun” lez sailkatu behar izana. Beste bi aspektu ere deigarri agertzen zaizkigu: jasotzaileen artean emakumeek zeukaten nagusitasuna (jasotzaile guztien -indefinituak barne- %71'92), eta halaber, iloben presentzia handia (familia kide eta lagunen %39'47, familia kideetara mugatuz %59'47). Azken aspektu hau areagotua agertzen zaigu, gainera, ahizpei, anaiei, koinatei eta koinatuei bideraturiko dohaintza askok, azken jasotzailetzat ilobak zituztela aintzat hartzen badugu (eta hauek estatistikan sartuaz gero, familia kide eta lagunen %53'8a izango lirateke, familia kideen arteko %81'05). Beste behin, datuen berri ematerakoan dohaintzen izaeraren eta hauen balorearen inguruko erreserbak agertu beharrean gaude, oraindik ez baikara zer nori dohaintzan eman izan zitzaion ikusten hasi, eta ikusiko dugun lez, gizonezkoek jasotzen zituzten dohaintzen balorea, termino orokorretan, emakumeek jasotzen zituztenena baino handiagoa izan ohi baitzen (eta dirua presenteago zegoen). Alabaina, datu hauek baliagarriak zaizkigu, dohaintzek azaltzen diguten testuinguru familiar eta sozialeko esparrua zedarritzerako orduan. Izan ere, zenbait espazio pribilejiatu perfilatzen baitzaizkigu: gertueneko familia, hau da, ilobak, ahizpak, anaiak eta hauen senaremazteak, eta hauen artean, bereziki emakumeak, eta espezifikoki ilobak. Ikuspegi honek, funtsean, oinordekotzei begira jarri izan garenean ondorioztatu ahal izan ditugun joerak berresten dizkigu; gogoan izan beharrean gaude, halaber, dohaintza guzti hauen eta oinordekotzen gaineko administrazioa eta kontrola, gehienetan, gizonezko albazeen esku gelditzen zela. Eta guzti hau hala izanik ere, ondasunei begira jarri artean ez dugu ikuspegi erreal bat jasoko. Seroren ze ondasun heltzen zen, noren eskutara? Alderdi hauei heltzerako orduan, lehenik eta behin, espazioek agertzen dizkiguten zenbait ezaugarri orokorren berri eman beharrean gaude. Ohartu beharrean gaude, serorek dirutan familia kideei eta lagunei egin zizkieten dohaintzen gainbegiratua emakumezkoen eta gizonezkoen arteko banaketaren argitara eginaz gero, oso emaitza esanguratsuak ageri zaizkigula, eta emaitza hauek orain arte azaltzen joan garen egoerarekin bat egiten dutela. Baina has gaitezen daturik orokorrenetatik. Lehenik eta behin, diruzko dohaintzak ze motatako serorek eginak izan ziren ikustea komeni zaigu. Aro Berriko gizartean normala zenez, dohaintzetako diruaren presentziari dagokionean hiribilduen testuinguruari loturiko serora motak ditugu nagusi: tenpluenganako lotura gabekoak 13, gehi zalantzakor 1 (hiribilduko parrokiakoa ala tenpluenganako lotura gabekoa ote zen ez dakigun Bergarako Mariana de Aleiza, 1758ko testamentuarekin). Parrokietakoen artean 7 hiribilduetako parrokietakoak ziren, eta 2 auzo edo elizateetakoak. Bi moeta hauetako seroren dohaintzak XVI-XVIII mendeen bitarte osoan zehar ageri bazaizkigu, ermitetako 8 serorek azaltzen diguten bitarte kronologikoa, salbuespen batekin, murritzagoa dugu. 7 testamentu 1574-1670 bitartekoak ditugu, eta beste bat aldiz, bitarte handiarekin, 1762koa, Bergarako San Martin ermitako Maria Ana de Mecolalderena. XVIII. mendean, tenpluekiko lotura gabeko serorez eta parrokietakoez beste, ermitetakoen artean hau eta santutegietako seroren arteko bakarra dugun Maria de Pagadigorri (Leintz Gatzaga, Dorletako Andre Maria santutegia, 1719) baino ez zaizkigu ageri familia kideei, etxekoei eta lagunei diruzko dohaintzak egiten. Daukagun 99 testamentuko laginetik familiakoen, etxekoen eta lagunen aldeko dohaintzen emale izan ziren serorak 74 izan baziren, hauen artetik dohaintzetan diruzko 664 partidak eman zituztenak azaldu berri ditugun 32ak (%43'24) baino ez ziren izan. Bergara, Elgeta eta Antzuolako espazioan 37tik 16k (%43'24ak), Leintz bailaran (eta Aramaion) 20tik 8k (%40ak), eta Oñatin 17tik 8k (%47'05ak). Ggb. %40, %50 inguru horretan beraz, Leintz bailaran gutxien, Oñatin gehien. Gainontzeko 42 testamentuetan, familia kideei, etxekoei eta lagunei ondasunen dohaintzak baino ez zitzaizkien eman, tenpluei eta bertako zerbitzariei eman zitzaizkien dohaintzetan diruak izan zezakeen presentziaz aparte; aurrerago sakonduko dugu hauetan. Orain kontsideratuko ditugun 1554-1784 bitartean helarazi ziren 32 testamentuetako familia kide eta lagunen aldeko diruzko dohaintzek 21.814'5 errealeko emaitza ematen digute; batazbeste, diruzko dohaintzak emandako seroren kopuruarekiko 681'7 errealen balorera heltzen dira (dohaintzak egin zituztenen artean, batazbestekoa 294'79 errealekoa dugu). Hauen artetik emakumeei emandakoak 17.081'5 erreal izan ziren, %78'3a, eta gizonezkoei aldiz 4.733 erreal, %21'69a. Zalantzagabea dugu beraz, familia kide eta lagunei dohaintzetan emandako dirurik gehienak, alde handiarekin, eta zentsu eta mailegutan emandako diruekin gertatzen zenaren kontrara, emakumeei emanak izan zirela. Dohaintza hauen emaleetatik 19, 1650erarteko bitarte kronologikoari dagozkio eta diruzko dohaintzadun seroren %59'37a osatzen dute, eta 1650az geroztikoak 13 ziren, %40'62a. Emandako kopuruen batazbestekoak aldiz gora egin zuen, 1650erartekoen 601'26 errealetik, 1650az geroztikoen 799'26 errealetara. Bestalde, emakumeen aldeko dohaintzak bi garaietan nagusi izan baziren ere, 1650az geroztikoetan gizonen aldeko dohaintzen ugariagotze eta emakumeen aldekoen gutxitze arin bat nabari da; 1650erarteko emakumeen %80'93 eta gizonen %19'06tik, ondorengo emakumeen %75'4 eta gizonen %24'59ra. Espaziokako emaitzek beste xehetasun batzuetara gerturatzen gaituzte. Bergaran, Elgetan eta Antzuolan batazbestekoak 1650erarteko 10 seroren 462'6 errealetik (4.626 erreal denera), ondorengo 6 seroren 650'91rako igoera izan zuen (3.905'5 erreal); batazbestekoen kopuruak Debagoieneko beste bi espazioetakoak baino urriagoak dira, baina joera berbera azaltzen dute. Bertako serorek denera Leintz bailarakoek baino diru gehiago eta Oñatikoek baino gutxiago eman zuten, baina bi espazio hauetakoak baino gehiago izanda, alegia, serora bakoitzeko kopuru txikiagoen batazbestekoarekin. Sexuen arteko proportzioekiko, emakumeen alde eman ziren 8.531'5 errealen %68'56a, eta gizonen alde %31'43a. 1650erartekoen eta ondorengoen artean emakumeen aldeko proportzioak gora egin zuen %61'37etik %77'09ra, gizonezkoena %38'62tik %22'9ra jeitsiz. Berez, espazio honen baitan ggb. banaketarako baliatu ditugun bi garai nagusiei egokitzen zaizkien bi multzo nagusi ageri zaizkigu, tankera ezberdineko diruzko dohaintzekin. Zorren barkamen bidez egindako dohaintzak alde batera utziaz gero, XVI. mendearen erdialdearen eta XVII.enaren lehen hamarkadararteko gutxi gora beherako tartean, 22 dukat eta 8 erreal bitarteko kopuruen dohaintzak eman zituzten Bergarako 4 serora eta Elgetako 2ak dauzkagu; dohaintzak pertsona bakarretik 7rarteko jasotzaileen artean banatu zituzten: Marina de Jaureguik (Bergara, 1556) eta Catalina de Ondarzak (Bergara, San Pedro parrokia, 1572) zeuzkaten diruzko dohaintzen jasotzaile gehien, hurrenez hurren, 4 eta 7. 2 izan ziren aldiz Marina de Moyugoitiak (Bergara, San Lorentzo ermita, 1574) onuratu zituenak, eta bana, Bergarako Francisca de Igueribarrek (1581) (dukat 1) eta Elgetako San Adrian eta San Antonio ermitan serora izan ziren Domenja (1599) eta Marina (1603) de Altubek (5na dukat). Bergaran, Catalina de Sarralderen (Santa Marina parrokia, 1628) eta oso ondorengo garaietako Mariana de Aleizaren (San Pedro parrokia?, 1758) testamentuak, hurrenez hurren, familia kide ezberdinen artean banaturiko 10na dukaten (5en artean) eta 75na errealen (4ren artean) 665 kopuruekin, joera honen jarraipen bezala ageri bazaizkigu ere, jada 1612an Magdalena de Castillok kopuru handiagoak eta ahaide gutxiagori banatuak emateko joerari hasiera ematen digu, ilobari, ahizpari eta koinatuei egindako 100 eta 60 dukateko dohaintzekin. Honekin batera bigarren joera deritzoguna osatzen duten Antzuolako 1645-1733 bitarteko 4 serorek, zorren barkamen bidezko bi dohaintza txikiagoen salbuespenez, 20 eta 100 dukat bitarteko diruzko dohaintza bakarrak egin zituzten, oinordeko izendatu ez zituzten familia kide bereziki estimatuei -konpentsazio lez- edo behar bereziren bat zeukatenei emanak. Bergarako Maria Ana de Mecolaldek (San Martin ermita, 1762) ere, bere bi dohaintzak baserrien jabe ziren bi ilobei egin zizkien; Albisuakoari eta Askarruntz Goikoakoari. Lehenari 174 erreal, eta bigarrenari 174 eta 1/2, beste 55 errealeko zor bat ere barkatuz. Hau da, diruaren erabileraren jasotzaile ugariagotik gutxi batzuetarako "kontzentraziorako" bilakaera orokor bat nabari liteke, kopuruen handiagotzearekin batera. Leintz bailarako dohaintzen "erradiografia" bestelakoa dugu, nahiz antzekotasunak ere badiren. Esan dugunez, espazio honetarako dauzkagun familia kide eta lagunen aldeko dohaintzak egin zituzten 20 testamentuen artetik 8tan eman ziren diruzko dohaintzak; bertako emaitzak -laster azalduko dugun- Aretxabaletako Maria Ruiz de Araoz y Duranak (1629) bere anaiari (bizi arteko usufruktoan) eta ilobari egindako 400 dukateko dohaintzak baldintzaturik daude. Dohaintza honek darama 1650erarteko 5 testamentuetako diruzko dohaintzen batazbestekoa 928'4 errealetara (eta guztiena 713'62 errealetara), ondorengo 3 seroren testamentuen batazbestekoa 355'66 errealekoa izanik. Esandako baldintzapena aintzat hartuta -eta baita ez hartuta ere-, emakumeen aldeko dohaintzen portzentaia 1650erarteko 5 testamentuetan nabariki altuagoa da (%98'81) gizonen aldekoena baino (%1'18), ondorengo garaietako 3retan, emakumezkoen aldekoak behera (%76'28ra) eta gizonezkoen aldekoek gora (%23'71ra) egiten dutelarik. Horrez gain, Leintz bailaran ere, Bergaran, Elgetan eta Antzuolan ikusi bezala, seroren kopuruaren gutxitzearekin bat gertatu zen diruzko dohaintzen kopuru handiago eta onuradun gutxiagokoetarako bilakaera; edo hobe esan, Debagoieneko beste espazioetako datuekin batera hautemanda, aldakuntzarako korronte horren baitan egoki txertatzen direla esan liteke. Kronologikoki lehen biak zirenek, Catalina de Otalorak (Arrasate, 1570) eta Catalina de Huruburuk (Arrasate, Udala, San Esteban parrokia, 1610), hurrenez hurren 3 eta 2 dukateko dohaintzak egin zituzten, lehena apez bati arimaren aldeko otoitzen motiboz emana, eta bigarrena, zorren barkamen bat. Hauekin bat, Ana de Ayestak (Arrasate, 1664) egindako 3 dohaintzak izan ziren, iloba bati eta emakume bati emandako 12na dukatekoak, eta Eguiguren kapitainari (familia kidea?) emandako 3 dukatekoa. Lehen hauek emandakoak baino dohaintza handiagoekin, 1629-1719 bitarteko beste 4 serora, aipatu berri dugun "kontzentraziorako" joeraren baitan hauteman litezke, oso kopuru ezberdinekin bada ere (-jatorrizko 20tik- 10, 400, 20 eta 50 dukatekoak), familia kide jakinak faboratzeko emandako diruzko dohaintza bakarrak izan baitziren. Bi multzo hauen artean, Maria de Arosteguiren (Arrasate, 1599) dohaintza salbuespenezkoa dugu, nahiz eta azken hiru hauen tankerara gerturatzen zaigun, kopuru handiko dohaintza bakarra izatearren. Serora honek Santamaria etxeko bi ahizpa eta anai bat kokatu zituen bere oinordekotzaren segidan (besteak beste, etxe bat jasotzekoak ziren), bere gertueneko testuingurua familia honen zerbitzuari zegokiola baitirudi. Alabaina, bere ahizpak 50 dukat utzi zizkion bere heriotzean, hauek Ermuan bizi zen iloba bati -ziurrenez artean adingabea izango zelako- eman zekizkion. Bere ahizparen nahia betez, 50 dukatak eta bere eskuz emandako beste 20 eman zizkion dohaintzan. Familia kideen aldeko dohaintza handi bakarrak egin zituzten hiruren artean 666 -hainbatetan aipagai izan dugun- Maria Ruiz de Araoz y Durana (Aretxabaleta, 1629) dugu deigarriena, dohaintzaren azken onuradun bere iloba zuen (bizi zen artean honen aita eta seroraren anai zenak usufruktoaz goza zezala ere ezarri baitzuen) Larreako (Araba) kontzejuaren aurkako 400 dukateko zentsuarekin. Besteek ere gertukoak egin zituzten dohaintzen jasotzaile; Francisca de Gabiriak (Arrasate, 1639), "señora" tituluarekin aipatu zuen familia kide homonimo bati eman zizkion -20 dukateko dohaintza baten erdia ziren- 10 dukatak, Aramaion bizi zen eta Oruna etxekoak (ez dakigu familia kideak izatearren, edo bestelako erlazioren bategatik izan zitekeen) bere dohaintzen onuradun bakar zituen Mariana de Ascoagak (1693) oinordeko egin zuen Pedro de Orunaren seme Joan de Orunari "para quando tomare estado" eman zizkion 20 dukatak, eta Maria de Pagadigorrik (Leintz Gatzaga, Dorletako Andre Maria santutegia, 1719) bere iloba Maria Rosa de Maizi eman zizkion 50 dukatak (oinordeko, honen senar eta Leintz Gatzagako izkribau zen Juan Martin de Salterain egin zuen artean). Leintz bailaran ere, hortaz, Bergaran, Elgetan eta Antzuolan gertatu bezala, nahiz eta 1650 urtean ezarritako muga inondik ere zurruna ez izan, familia kide jakinei egindako dohaintza nagusi bakarren joera denbora igaro ahala hedatzen joan zela dirudi. Oñatin, azkenik, 8 serora agertzen zaizkigu halako dohaintzekin, 1650en mugarrizko datarekiko, 4 eta 4. Debagoienean batazbeste kopururik altuena ematen digun espazioa dugu, denetara eman ziren 7.574 errealek 945'75en batazbestekoa ematen baitigute. Baina Leintz bailaran Aretxabaletako Maria Ruiz de Araoz y Duranarekin (1629) gertatu bezala, Oñatin ere emaitzetan serora baten presentziak berebiziko eragina du, kasu honetan XVIII. mendekoen artean, tankera honetako diruzko dohaintzak egin zituen azken serora baitugu: Maria Gabriela de Sarraoa (San Migel parrokia, 1784), familia kideen, etxekoen eta lagunen artean 4.300 erreal (ggb. 390 dukat) banatu zituena. Dohaintza hauen presentziak igotzen du 1650erartekoen 539 errealeko batazbestekoa, data horretaz ondorengoetan, 1.354'5 errealen batazbestekora. Eta dohaintza hauek eragiten dute 1650az geroztikoen artean proportzioek gizonezkoen alde ez egitea, hauen faltan, emakumeei egindako dohaintzak 10 errealetan baino ez baiziratekeen geldituko, gizonezkoen aldekoak 1.108 errealetara helduko ziratekeelarik; hauen arteko proportzioak aurreko garaiarekiko zeharo irauliak geldituko ziratekeen, emakumezkoen aldeko %0'89 eskasarekin, gizonezkoen aldeko %99'1aren aurrean. Leintz bailarako estatistiketan Maria Ruiz de Araozen dohaintza handiaren presentziak kopuruetan bai, baina emakumezko eta gizonezko jasotzaileen arteko proportzioan askorik eragiten ez bazigun, Oñatiko kasuan, dohaintza hauen presentziak beste seroren dohaintzen artean izan zen gizonezkoen aldekoen gorakada eta emakumezkoen aldekoen beherakada kamuflaturik gelditzea eragiten digute, 1650erartekoen eta ondorengoen arteko batazbestekoen gorakadak sexuen arteko proportzionaltasuna mantentzen zuenaren itxura emanaz. Diruak banatzeko moduei begira, Oñatin ere hein bateraino azalduriko joera berresten zaigu, nahiz eta berezitasun batzuekin izan. Maria Lopez de Estrañoren (San Migel parrokia, 1647 -1665-) aurretik kokatzen zaizkigun familia kideen aldeko dohaintzadun 3 seroren testamentuetan, dukat 1 eta 10 bitarteko zenbait dohaintza egin zituzten: Ines de Bidaniak (San Martin ermita, 1554) 4, Magdalena de Ucelaik (San Kristobal ermita, 1591) 3, eta Maria de Villarrek (Narria auzoa, San Lorentzo ermita, 1629) 4. Ondorengo garaietako kopuru baxuetako dohaintzak bi serorenak baino ez ditugu: Osana de Villarrek (Narria, San Lorentzo ermita, 1670), bere ilobaren seme bati eta "vezino" bati eman zizkien 4na errealak, eta Ana Catalina de Inzak (San Migel parrokia, 1751) bere ahizpa bati zorren barkamen bidez emandako 10 errealak. Hauez eta Maria Lopez de Estraño (San Migel parrokia, 1647 -1665-) berak Domingo de 667 Aguirre zirujauari emandako 2 dukatez beste, gainontzeko diruzko dohaintza guztiak San Migel parrokia nagusiko serorek eman zituzten, eta kopuru handietakoak eta familia kideei emanak izan ziren. Mugatzat egin digun Maria Lopez de Estrañok (San Migel parrokia, 1647 -1665-) iloba bati emandako bat (40 dukateko zentsua) eta Bidaurretako komentuan moja zen bere amari zorraren barkamen lez emandako beste bat (1.257 erreal) zeuzkan, eta Maria de Umeresek (San Migel parrokia, 1694) aldiz, Umeres baserriko jabe zen bere iloba bati emandako 100 dukateko zentsu bat. Maria Gabriela de Sarraoak (San Migel parrokia, 1784) eman zituen diruzko dohaintzen esparrua ostera, aurreko biena baino askoz zabalagoa dugu, familia kideen eta etxekoen aldeko 16 partidatan 4.300 errealen baloreko dohaintzak egin baitzituen. Bergarako Catalina de Sarralderen (Santa Marina parrokia, 1628) eta Mariana de Aleizaren (San Pedro parrokia?, 1758) kasuekin bat, XVI. mendean ohizkoagoa zen diruzko dohaintzak familia kideen -eta lagunen- artean zabaltzeko ohitura XVII eta XVIII. mendeetan zehar mantendu zuten seroren sortatxoa osatzen digu. Hori bai, dohaintzen kopuru dezente handiagoekin. 9 iloba eta iloben seme-alaben -batez ere alaben- artean 300na errealeko dohaintzak egin zituen, eta euretariko beste ilobaren alaba bat, "por ser de mis brazos" 60 dukateko dohaintzarekin bereiztu zuen. Bere lehengusina bati eta lotura ezezagunekoak zaizkigun Josefa Bergara de Jaureguiri, Maria Bernarda de Arizabaletari eta Lorenza de Cortabarriari -honi zor barkamen bidez-, hurrenez hurren, 20 dukat, 30 dukat, 160 erreal eta 80 errealeko dohaintzak egin zizkien, eta bi neskameri ere bai, 75na erreal. Behin espazioen araberako datuak ikusirik Debagoieneko datu orokorren ikuspegira itzultzen bagara, testamentuetako diruaren erabilerarekiko zenbait ondoriotara heldu gintezke. Ikusi dugunez, serora jakin batzuen kasuek, batzuetan, espazio ezberdinetako diruzko dohaintzen emaitzak baldintzatzen dituzte, besteekiko azaltzen duten alde ekonomiko handiagatik. XVII. mendearen lehen erdialderarteko testamentuetan, edo hobe esan, mende honetako lehen hamarkaden eta azkenengoen arteko trantsiziozko egoera batek banaturik, aurretiko garaietan diruzko dohaintzak familia kideen eta lagunen arteko zenbait jasotzaileren artean banatzea ohizkoagoa zen, eta serora moeta ezberdinen artean, ermitetakoak ere presente zeuden. XVII. mendearen erdialdeaz geroztik beste bilakaera bati hasiera eman zitzaiola dirudi; ermitetako seroren diruzko dohaintzak salbuespen bihurtu izana dugu aldaketa hauen agergarrietariko bat, eta bestea, azalduz joan garen diruen jasotzaile bakar edo gutxietarako "kontzentraziozko" joera. Bi fenomeno hauek, halaber, XVII. mendearen lehen hamarkadetako desagerrarazte saiakeren ondorengo seroratzen gainbehera luzean eta hainbat espaziotako seroren status laikorako aldakuntzetan (sakristauen eta ermitauen emazte izaterako aldaerak, ermitetako seroretxeen alokairuaren hedapena, etab.) txertaturik ageri zaizkigun bezala, eragin zabalagoko gertakizunei ere loturik daude; hauen arteko garrantzitsuena, XVII eta XVIII. mendeetan zehar familia boteretsuen aldetik -Europa guztira hedatu zen gainbehera ekonomikoak motibaturik- gauzatu zen balore handiko ondasunen eta ondasun higiezinen eurenganatzea eta hauen maiorazko fundazio bidezko banaezintasunaren ezarpena, "birfeudalizazio" bezala izendatua izan dena. Mende horietako seroren artean hedatzen ikusi dugun diruen kontzentraziorako joera, izan ere, testuinguru hark motibatua izan zen. Aurreko garaietan diruak gertueneko testuinguruko jendearen artean hedatzeko hirizpidea nagusi izan bazen, familia kide jakinen, etxeen eta baserrien zorpetzeak eta gainbeherak serora batzuek beraien familia eta leinu-etxeak babestera jotea eragin zuen (maiorazkoak ere fundatzera helduz), eta baita, besteren batzuek, ondasunen kontzentraziorako joerarekin bat egitea ere, familia boteretsuen aldetik martxan zegoen estrategiarekin bat eginez. 668 Alabaina, diruzko dohaintzek azaltzen diguten egoera esanguratsua izanik ere, seroren ondasunen eta egindako dohaintzen inguruko ikuspegi osatu bat ezingo dugu jaso, diruaz beste eman zituzten ondasunezko dohaintzen kopuru, modu, joera eta ohituren ingurukoei neurria hartu arte. Diruaren erabilerak zedarritzen dizkigun espazioen banaketak alde batera utziz, dohaintzak bi talde nagusitan banatu ditzakegu, edo hobe esan, bi joera nagusik gidaturik ageri zaizkigu, eta jarraian, azalpenak bi joera horien araberako banaketan emango ditugu. Elkarren artean nahasten ziren irizpideak ziren noski, eta banaketa hau, azalpenen xederako baino ez dugu egingo. Lehenik eta behin, zentsuen, diruen, etxeen edo lursailen dohaintzetariko batzuk, familiaren sostenguari buruzko aurreko kapituluan azaldu ditugun dinamiketan txertaturik ageri zaizkigu, lehen joera bat osatuz: leinu-etxearen edo familiaren mantenua eta promozioa. Beste dohaintza batzuk ostera, lehen joera alde batera utzi gabe, dohaintzak egiteko “tradiziozko” joera bat jarraitzen zutela esan genezake, familia-kide jakin batzuei, moeta bateko edo besteko dohaintzak egiteko "arauak" jarraituz; joera hau, esate baterako, ilobei dohaintzan emandako ohe eta kutxen kasuan ageri zaigu, edo modu orokorragoan, familia-kideen eta etxearen sostengura begira egindako dohaintzen salbuespenez, diruzko dohaintzak batez ere tenpluei eta familia-kideei berriz ondasunezkoak egiteko ohituran ere hatzeman liteke. Leinu-etxearen edo familiaren mantenura bideraturiko dohaintzei ekiterakoan, familiaren sostenguari buruz jardutean -eta aurreko kapitulu batzuetan- aipaturikoak sendoago oinarritu eta osatu baino ezin ditugu egin. Kapitulu horietan jada leinuaren eta familiaren sostenguari dagozkion nahikoa adibide eman ditugu, eta hemen, sostengu honen formen eta moduen aniztasunean sakondu baino ez dugu egingo; azken finean, ondasunen antolakuntzarako testamentuen baitan ageri zaizkigun irizpide berberen parte izan baitziren. Dohaintza baldintzatu berezi batzuen berri emango dugu lehenik, ohitura ezberdinen berri emateari ekiteko: apez izateko bidean zeuden familia-kideei eginak izan ziren dohaintzei buruz dihardugu, baina hauek apez izatera hel zitezen baldintzari lotuak zeuden kasuetan. Aurreko kapituluan aipatu dugu Catalina de Mendiguchiaren (Elgeta, Angiozar, Elexamendiko Andre Maria ermita, 1638) kasua; apezgai zen bere ilobari Angiozarren zeukan etxea 20 urtez musutruk gozatzeko aukera eman zion, baldin eta apezgoa lortu eta Angiozarren mezak esatera joaten bazen1439. Izan ziren antzerako beste dohaintza batzuk ere, maila xumeagokoak, baina halaber, “meza berriak esatera etortzearen” baldintzari lotuak. Magdalena de Ucelaik (Oñati, San Kristobal ermita, 1591), esaterako, familia-erlazio zuzenik ezagutzen ez diogun, baina ermita bereko beste serora baten iloba zela dakigun1440 San Juan de Ugarteri alba baten (“de rruan”) dohaintza egin zion, “quando [...] biniere a cantar missa” 1441. Marina de Moyugoitiak ere (Bergara, San Lorentzo ermita, 1574), bere iloba Pedro de Moyuari ohe bat bere estalki jokuarekin eman zion dohaintzan, baina “en tanto que [...] benga a dezir mysas” 1442. Maria Ruiz de Araoz y Duranak (Aretxabaleta, 1629) berriz, bi iloba zeuzkan apez izateko bidean: Andres Garcia de Arcaraso eta Juan de Celaya. Bakoitzari, meza berriak esan zitzatenerako, ohialezko alba bana egin ziezaiotela agindu zuen1443. Bergarako San 1439 Ikus goraxeago, 654 or. Martin de Ugarteren eta Mari Martin de Letamendiren semea zela dakigu, baina ez daukagu hauen eta seroraren arteko erlazioen berririk. Serorak albazea izendatu zituen ermitako beste seroren artean (“mis conpañeras”) Mari Martinen ahizpa Mari Juan de Letamendi zegoen (San Juan de Ugarteren “su tia” bezala aipatua izan zen); baina ezin haratagoko ezer esan. 1441 GPAH-AHPG 1/3045, 174r-177r. 1442 GPAH-AHPG 1/0114, 698r-701v. 1443 GPAH-AHPG 1/0865, 35r-36r. 1440 669 Pedro parrokiako Maria de Aguirrek ere apez izateko bidean zen iloba bati 16 dukaten baloreko zilarrezko kikara baten dohaintza egin zion, "en su missa nueba" ematekoa zena1444. Leinuko edo familiako pertsonak, eta hauen bidez, leinuaren eta bere testuinguruaren egoera orokorra hobetzera begira egindako dohaintzen artean, “tradiziozko” joera batzuen adierazgarri diren beste dohaintza batzuk ere ageri zaizkigula esan dugu. Aurreratu dugunez, joera hauetariko bat, nabariena, ilobei oheak eta kutxak dohaintzan ematearena dugu. Ondasun hauek baliotsuak ziren, eta belaunaldiz belaunaldi igaro ohi ziren, arropa garestiekin –eta ez hain garestiekin– batera. Halako dohaintzak, erabili izan dugun 73 seroren testamentuen laginaren baitan, edo ondasunen dohaintzak -hau da, diruzkoak alde batera utzirik- egin zituzten 65en laginaren baitan, 44 seroren kasuetan aipatu zituzten; hauek denera emandako oheak 43 izan ziren, eta kutxak 64. Bestalde, bestelako kasuetan diruzko dohaintzak egin izan zituzten serora aberatsekin edo ia dohaintzarik egin gabe, oinordeko arima egin zuten serorekin egiten dugu topo, eta noski, oinordekoen alde emandako eta aipatu gabeko ondasunen artean ere, izango ziren oheak eta kutxak ere. Oheei dagokionean, aipaturiko 44ak, 33 seroren dohaintzetan banatuak izan ziren. Hauen artetik, ilobei emanak izan zirenak 28 izan ziren, %63'63; kopuru honi beste 6 familia-kideak (anaiak, ahizpak, lehengusinak, etab.) gehituaz gero, %77'27ra heltzen zaigu portzentaia. "Lagunei" emandakoak aldiz 10 ohe izan ziren, %22'72. Hauen artetik, bestalde, tenpluenganako loturarik gabeko zenbait seroren kasuetan euren zerbitzuko familietako parteideei -batez ere seme-alabei- emanak izan ziren; hauek ere familiaganako dohaintza lez interpretatu litezke, seroratzaren zerbitzuko familia, dohaintzei bezalaxe bestelako aspektuei zegokienean ere, askotan familia propiotzat hartua izaten baitzen. Sexuen arteko banaketari dagokionean, gizonezkoei 5 ohe baino ez zitzaizkien banatu (%11'62), eta kasu batean indefinitua dugu (pertsona txiro bati); beste 37 oheak, emakumeei eman zitzaizkien (%86'04). Kasu gehienetan ohe bakarra, serora berarena, izan zen dohaintzan emana izan zena (23tan), baina ez zen inondik ere arraroa ohe bat baino gehiagoren jabe zen seroraren kasua. Banaketarako izan zituzten hirizpideak ohartzeko, azken kasu hauen berri emango dugu: Marina de Jaureguik (Bergara, 1556) ohe bana eman zien bere bi ilobari (bata “nieta”, bestea “sobrina”); Marina de Moyugoitiak (Bergara, Leizariako San Lorentzo ermita, 1574) Pedro de Moyua eta Chariaco bere ilobei eman zizkien zeuzkan biak; Marina de Altubek (Elgeta, San Adrian eta San Antonio ermita, 1603) beste hainbeste egin zuen Marina Garcia eta Marina Ochoa bere ilobekin (azken honen ohea, serorak erabiltzen zuena, 7 dukatetan baloratua omen zegoen); Magdalena de Oruesagastik (Bergara, San Pedro parrokia, 1610) bere anai Juan Garciari eta koinata Maria Perez de Querejazuri bana eman zizkien; Catalina de Mendiguchiak (Elgeta, Angiozar, Elexamendiko Andre Maria ermita, 1638) bere ahizpa Maria de Mendiguchiari eta iloba Marina de Mendiguchia y Galarragari eman zien bana; Maria Gimenez de Guesalibarrek (Arrasate, 1614) bere oherik onena "pariente" zuen Juana de Sopuertari eman zion, eta erlazioen izaerari buruz ezer ez dakigun Elena de Galarragari beste bi eta Mari [???] de Bolibarri bat (aurrekoaren ahaide dirudien Martin de Galarragaren emaztea); Ines de Bidaniak (Oñati, San Martin ermita, 1554) oinordeko ere egin zuen bere iloba Magdalenari eman zizkion zeuzkan biak; Francisca de Estrada Basaurik (Oñati, San Julian ermita, 1599) bat bere iloba Magdalena de Murguisurri eman zion, beste bat ospitaleari, eta hirugarren bat – bere albazea izendatu zuen– Oñatiko alkateak txiroren bati eman ziezaiola agindu zuen; Maria Lopez de Estrañok (Oñati, San Migel parrokia, 1647 eta 1665), zeuzkan biak bere 1444 GPAH-AHPG 1/0286, 5r-6v. 670 iloba ziren –eta neskame izanak zituen– Maria Andres de Emparanza eta Maria Lopez de Echabarriari eman zizkien; eta azkenik, Catalina de Gallasteguik (Oñati, Narria, San Lorentzo ermita, 1678), beste ondasunen artean, ohe bana eman zizkien bere iloba Antonia eta Joan de Umeresi. Eta beste hainbat ere izan ziren, hauek bezala, zeukaten ohea, bakarra, familia-kideren bati, ikusi dugun bezala batez ere ilobei, eman zienak, eta beste zenbait halaber, pietatezko ohiturazko dohaintza lez ohea herriko ospitaleari eman ziotenak. Kutxei buruz ere, beste hainbeste esan liteke. 73 seroren laginaren baitan halako dohaintzaren bat egin zuten 34 seroren testamentuetan emandako 64 kutxak oheak baino proportzio txikiagoan heldu ziren iloben eskutara, baina hala ere, emandakoen erdia baino gehixeago osatzen zuten: 34, %53'12. Beste 16 (%25) familia-kideen artean banatuak izan ziren; hauen arteko zehazgabe batzuek ilobak ere izan zitezkeen, eta osterantzean batez ere ahizpak eta anaiak ageri zaizkigu, baina baita koinatak, lehengusina bat, eta neskame bat ere. Gainontzeko 14k (%21'87) "lagunen" artean banatuak ditugu. Hauetariko zenbaitek, bestalde, zerbitzu partikularretako serorek euren zerbitzuko familien partaideei eginak dirudite -batez ere "doña" zirenei eta familietako alaben kasuetan-; hau da, beste dohaintzen pareko banaketa hirizpideei atxikitzen zaizkie, baina zerbitzuzko familiaren testuinguruan. Edozein kasutan, kutxak ere serorek batez ere familiaren testuinguruan banatzen zituzten ondasunak ziren, kasu honetan ere, ilobak bereziki faboratuz. Eta kasu honetan ere, oheekin bezala, emakumezkoen dohaintzen aldeko proportzioak nabaria izaten jarraitzen du: emakumezkoei 56 (%87'5), eta gizonezkoei 8 (%12'5). Dohaintzen artean kutxa bakarra aipatu zuten 15 serorekin bat1445, hainbat izan ziren kutxa bat baino gehiago zeuzkaten serorak; oheekin egin bezala azalpenetan azken hauek baino aipagai ez hartzearren, bi, hiru, edo are lau kutxa eman zituzten 19 serorak honakoak izan ziren: Bergarako Maria de Iturbe (San Martin ermita, 1605)1446, Magdalena de Oruesagasti (San Pedro parrokia, 1610)1447, Catalina de Sarralde (Santa Marina parrokia, 1628)1448, Maria de Izaguirre (1631)1449, Maria de Mendoza (1650)1450 eta Gertrudis de Recalde (San Pedro parrokia, 1741) 1451, Elgetako Maria Ochoa de Marquiegui (Andre Maria parrokia, 1592)1452 eta Domenja de Altube (San Adrian eta San Antonio ermita, 1599)1453, Arrasateko Teresa de Urisarri (Santa Marina ermita, 1445 Bergarako Marina de Moyugoitia (San Lorentzo ermita, 1574) eta Gracia de Zabala (Santa Marina parrokia?, 1650), Elgetako Gracia de Sagasta (Santa Maria Magdalena ospitalea, 1637), Antzuolako Marina de Iraeta (Uzarragako San Juan Bataiatzailea parrokia, 1645), Arrasateko Catalina de Abendaño (1590), Maria Gimenez de Guesalibar (1614) eta Ana de Ayesta (1664), Eskoriatzako Domenja de Zubia (Mendiola, San Juan Bataiatzailea parrokia, 1622) eta Ana de Echabe (Gellao, Andre Maria parrokia, 1674), Aramaioko (Araba) Mariana de Ascoaga (1693), eta Oñatiko Magdalena de Ucelai (San Kristobal ermita, 1591), Francisca de Estrada Basauri (San Julian ermita, 1599), Mari Asencio de Umeres (Olabarrieta, San Kristobal ermita, 1676), Catalina de Villar (1738) eta Francisca de Lizarralde (Bidaurretako komentua, 1761). 1446 Lau kutxa banatu zituen bere iloba baten, eta ziurtasunez ez badakigu ere, halaber ilobak zirela dirudien Santa Katalina ermitako serora baten eta beste bi emakumeren artean. 1447 Zeuzkan bi kutxa bere koinata bati eman zizkion. 1448 Kutxa bana eman zien bere iloba Antonio de Abraini, eta Marina de Gorostolari (“doña”). 1449 Marina de Oregui bere lehengusina alargunari eta honen alaba Maria de Antia y Guerrari egin zien etxe baten dohaintzan, kutxa handi bat eta beste txiki bat ere aipatu zituen. 1450 Sagastizabala eta Sagasta abizena zeramaten bi ahizpa bikoteri, bakoitzari ohe-estalki eta kutxa bana eman zizkien. 1451 Familia-kideei egindako dohaintza bakarrak bi kutxa izan ziren, bata bere anaiari, eta bestea ilobari. 1452 Iloben eta lagunen artean ohialak eta arropak banatu zituen, baina zeuzkan hiru kutxak faboratuena izan zen iloba bakarrari eman zizkion. 1453 Bere iloba Maria Perez eta Maria Ortiz de Altuberi, 2 dukaten baloreko zaia txiki bana eta kutxa bana eman zizkien. 671 1603)1454 eta Ana de Lara (1623)1455, Oñatiko Ines de Bidania (San Martin ermita, 1554)1456, Maria de Villar (Narria, San Lorentzo ermita, 1629)1457, Maria Lopez de Estraño (San Miguel parrokia, 1647 -eta kodiziloa 1665-) 1458, Osana de Villar (Narria, San Lorentzo ermita, 1670)1459, Catalina de Gallastegui (Narria, San Lorentzo ermita, 1678)1460, Magdalena de Galarragak (San Antonio Abad edo San Anton ermita, 1705)1461, Antonia de Idigoras (San Juan ermita, 1711) 1462, Ana Catalina de Inza (San Migel parrokia, 1751)1463 eta Maria Gabriela de Sarraoa (San Migel parrokia, 1784)1464. Hemen ere, noski, seroren ondasunen artean aipatu gabeko bestelako kutxak ere egon zitezkeela behar dugu aintzat hartu; Arrasateko Ana de Ayestak (1664), esaterako, nahiz eta dohaintzetan kutxa bakarra aipatu zigun, hura "la mayor que tengo" zen, eta Oñatiko Mari Asencio de Umeresek (Olabarrieta, San Kristobal ermita, 1676) emandako kutxa bakarra "de las mexores que tengo" izan zedila agindu zuen. Alegia, biek ere biek, bazeuzkaten kutxa gehiago. Datu hauetatik eratorri litekeenez, Debagoiena guztiko seroren artean hedaturiko ohitura bezala aipatu genezake familia-kideei, eta bereziki ilobei, oheak eta kutxak dohaintzan ematearena. Zenbait kasutan, gainera, serorek nork bere ohea ilobari ematea, norbaiti jantzirik “onenak” –edo “igandetan erabiltzen zituenak”– emateak edo jantzi garestiak egiteko dirua emateak bezala, esanahi berezia hartzen zuela dirudi. Hala, esate baterako, Maria de Izaguirrek (Bergara, 1631) bere lehengusina Marina de Oreguiri eta honen alaba Maria de Antia y Guerrari etxe baten eta bertako ondasun guztien dohaintza egin zienean, horiez gain, bere ohea, ohe-estalki berriekin, –Martin de Ascargortarekin orduan zela gutxi ezkondua zen edo ezkontzekotan zen– alabarendako izan zedila nahi izan zuen. Era berean, Ana de Larak (Arrasate, 1623), itxuraz (nahiz eta ziur ez dakigun) bere oinordeko izatekotan zen –eta bere ezkontzarako doterako 232 dukateko dohaintza esanguratsua egin zion– Ana Bañez de Jaureguiri besteren artean bere ohea eman zion, bi kutxarekin batera. Berdintsu egin zuen Ines de Bidaniak ere (Oñati, San Martin ermita, 1554), goraxeago ikusi dugun lez, oinordeko izendatu zuen eta familia bizi zen etxean gelditzekoa zen bere iloba Magdalenari, besteak beste, zeuzkan bi oheak, hiru kutxa eta bere zaiarik onena eman zizkionean. Marina de Altuberen (Elgeta, San Adrian eta San Antonio ermita, 1603) kasua ere aipatu liteke, oinordeko izendatu zuen bere iloba Maria Garcia de Sostoari ez bere ohea, baina ohe berri bat eman baitzion, ohe-estalkiarekin eta “pluma y manteles”-ekin. 1454 "hija del doctor Martin Ochoa de Alua" zen Maria Saezi kutxa berri bat ("la mayor") eman zion, eta honen eta Domingo Lopez de Celaaren alaba Isabela de Celaari, bestelako dohaintzen sortaz aparteko "arcas y cama y rropa blanca y linos y axuar de cassa" guztia. 1455 Aurrekoa bezala familia baten zerbitzukoa zen serora honek –ziurtasunez ez badakigu ere, oinordeko izendatu izana litekeena den– bere iloba Ana Bañez de Jaureguiri (“doña”) bi kutxa eman zizkion, eta beste bat honen ahizpa Maria Andresi. 1456 Hiru kutxa aipatu zituen oinordeko egin zuen bere iloba Magdalenari eman zizkion ondasunen artean, eta bere anaia Martin Ochoari beste kutxa bat ere eman zion. 1457 Kutxa bana eman zien “Isabelica”, “Francisquita” eta Josefa bere ilobei. 1458 Bere iloba eta neskame zen Maria Lopez de Echabarriari bi kutxa eman zizkion, handia eta txikia. 1459 Kutxa bana eman zizkien "doña" zen iloba bati eta beste iloba baten alabari. 1460 Aurrekoak bezalaxe, zeuzkan bi kutxak bi ilobari ematean, beste familia-kide eta -batez ere- lagunen artean ohial eta arropak banatu zituen artean. 1461 Lehengusu bati, honen emazteari, koinatu bati eta iloba bati ehun, arropa eta abereren batzuk emanda, bere bi ahizpari kutxa bana (bat berria) eman zizkien, "lo demas que quedare de mis bienes" ere euren artean banatuz. 1462 Beste ohial eta arropa batzuekin batera, kutxa bana eman zizkien hiru ilobari. 1463 Aurrekoak bezala egin zuen zeuzkan hiru ilobarekin, hauei kutxa bana emanez. 1464 Bere besoetakoa izanda diru eta ondasunetan faboratuena izan zen ilobari emandako kutxaz gain, beste iloba bati ere kutxa bat eman zion, eta beste bana, Josefa de Arrazola ("la de [Sustiabe?]") zelako bati eta etxean neskame izandako Josefa de Cortabarriari. 672 Beste kasu batzuetan ostera, oheek eta kutxek, oinordeko izango ez ziren iloba eta familia-kideekiko konpentsaziozko paper bat jokatzen zutela dirudi. Azkenengo aipatu dugun Marina de Altuberen kasuan bertan, zeukan beste ohea, berak erabiltzen zuena, beste anai baten alaba zen iloba bati eman zion, 7 dukatetan erosia omen zela aipatuz. Elgetan bertan, Catalina de Mendiguchiak ere (Angiozar, Elexamendiko Andre Maria ermita, 1638), bere iloba Pedro de Mendiguchia egin zuen oinordeko, eta halaber iloba zuen Irigoin batxilerrari, Angiozarren zeukan etxea eman zion, 20 urtetarako musutruk, Angiozarren bertan apez izatekotan; bada Maria de Mendiguchia bere ahizpari eta Marina de Mendiguchia y Galarraga bere ilobari bakoitzari ohe bana eman zien, zegozkien estalki-jokuekin. Marina de Oxirondok (Antzuola, 1661) berriz, bere ahizpa Maria de Oxirondo oinordeko egin zuen artean, bere anai Jose de Oxirondoren alaba Mariana de Oxirondori erabilitako ohe bat eman zion, bere estalkiekin. Ana de Echabek (Eskoriatza, Gellao, Andre Maria parrokia, 1674), oinordeko egin zuen bere iloba Antonio Lopez de Echaberi, amaren eta aitaren aldetik zegozkion seniparteak dohaintzan eman zizkion artean, aipatu zuen beste iloba bakarrari, Magdalena Lopez de Echaberi, bere ohea eta kutxa eman zizkion, azken honek barruan zeukan guztiarekin. Maria de Iturbek ere (Bergara, San Martin ermita, 1605), oinordeko bere arima eginik, erabilitako ohe bat bere estalkiekin eman zion erlazio zehatzik ezagutzen ez diogun Joan “[Saez?]” de Ascarrunz zenaren alabari, eta Adrian Ibañez de Ondarzaren alaba zen bere iloba bati eta ziurrenez iloba izango ziren beste hiru emakumeri (bat serora zen) kutxa bana eman zizkien. Francisca de Estrada Basaurik ere (Oñati, San Julian ermita, 1599) bere arima egin zuen oinordeko, eta bere iloba Magdalena de Murguisurri, zeuzkan hiru oheetatik onena eta kutxa bat eman zizkion. Preferentziaz ala konpentsazioz jokatu, oheak eta kutxak elementu garrantzitsuak ziren serorek egin izan zituzten dohaintzetan. Kasu batzuetan, garrantzi handiagoko oinordekotzen edo etxeen dohaintzen kasuetan bezala, ezkontzaren baten testuinguruan egindako dohaintzak zirela ikusten dugu; zalantzarik gabe, ohe eta kutxa propioak izatea garrantzitsua zen, batez ere emakumeen kasuan, ezkontzara begira itxurazko ondasunak osatzerako orduan. Beste batzuetan, batxilerrak edo apezak ziren familia-kideak azaltzen zaizkigu oheak eta kutxak jasotzen; hauendako ere, itxurazko bizimodu bat aurrera eraman ahal izateko elementu garrantzitsuak izan zitezkeen. Xede hauez aparte, bestalde, besterik gabe dirua lortu asmoz saltzekotan, balore esanguratsua izan zezaketen ondasunak ziren. Preferentziazko espazioak nabarien ezartzen zituzten ondasun higiezinez, diru kopuru handiez, oheez eta kutxez gain, urrezko edo zilarrezko, edo urreztaturiko edo zilarreztaturiko, edo balore handiko zenbait ondasun eta bitxi ere ageri zaizkigu, kasurik gehienetan, familia-kide edo lagun bereziki faboratuen eskutara heltzen zirenak. Horietariko zenbait Bergarako serorek emanak izan ziren: Francisca de Igueribarrek (1581) Barrutia batxilerra "maior en dias" zenari eman zion zilarrezko kopa, Maria de Aguirrek (San Pedro parrokia, 1631) bere iloba apezari "en su missa nueba" ematea agindu zuen zilarrezko kikara (16 dukaten balorea aipatu ziona), eta Gracia de Zabalak (Santa Marina parrokia?, 1650) Magdalena de Gorostolari ("doña") emandako "tres marcos de liencos al [oleo?] pintados", "vn espejo y rreuocino de estano parda" eta "dos platillos de la China". Aretxabaletan eta Aramaion ere eman zuten tankerakorik: Maria Ruiz de Araozek (Aretxabaleta, 1629) beste hainbat ondasunen artean bere iloba bati emandako zilarrezko zinta, eta Mariana de Ascoagak (Aramaio, 1693) Joan de Orunari emandako kikara, "de peso de catorze o quinze pesos" zena, eta honen ama zela dirudien Ana Maria de Isurietari emandako portzelana, "de peso de diez y siete pesos". Oñatiko serorak ere, esandakoekin bat, izan ziren halako ondasunen emale; honakoak 673 ziren: Osana de Villarrek (Narria, San Lorentzo ermita, 1670) bere iloba baten semeari emandako zilarrezko goilara, Maria Gabriela de Sarraoak (San Migel parrokia, 1784) iloba baten alabari eman zizkion beste bi zilarrezko goilara, lagun bati emandako "unas euillas de platta que uso" eta "unos rosarios engastados en platta", beste bati eman zizkion ispilu handia "con [???] dorado" eta "en una cajeta" zegoen gurutzea eta beste lagun bati emandako zilarreztaturiko Agnus Dei-a eta errosario txikia, eta irakurketan garbi identifikatzerik izan ez ditugun beste zenbait ondasun, baina zilarrezkoak izanik, baliotsuak diruditenak; hala, Mari Asencio de Umeresek (Olabarrieta, San Kristobal ermita, 1676) lagun bati emandako "[bajo?] de platta que tengo", eta Catalina de Gallasteguik (Narria, San Lorentzo ermita, 1678) bere bi ilobari emandako zilarrezko goilara eta "vn [???] de platta". Orain arte aipagai izan ditugun ondasunak, gutxiago edo gehiago, Debagoiena guztiko espazioetan ageri zaizkigu, eta serorek familia-kideak, eta euren artean bereziki ilobak, faboratzeko baliatu zituzten ondasunak dira. Ikusi dugu, halaber, nola ondasun hauen parterik handienak, alde esanguratsuekin, emakumeei eman zitzaizkien. Azken ezaugarri hau jarraian ikusiko ditugun ondasunetan mantendu egiten zaigu, edo hobe esan, areagotu, baina jasotzaileen esparrua familia-kideetatik haratago zabaltzen zaigu, lagunen esparrura. Orokorrean, orain arte aipatu izan ditugun ondasunak baino balio gutxiago izan ohi zuten ondasunei buruz dihardugu: ehunak, ohialak eta arropak. Eta orokorrean diogu, ondasun hauei buruz jarduterakoan beraien baloreari buruzko kontsiderazioak egitea aski zaila dugulako da. Ohialek eta arropek, ehungintza eta joskintza aktibitateei eskainitako atalean ikusi ahal izan dugunez, oso balore aldakorrak izan baizitzaketen, zenbaitetan, oheen, kutxen edo bitxien balorea erraz gaindituz. Ez gara beraz hemen ondasunei hauei buruzko balorazio ekonomiko zurrunik egiten hasiko, testamentuetan ageri zaigun informazioak ohizkoa duen zehazgabeziak (oso gutxitan aipatzen zaigu ohial batek edo arropa batek izan zezakeen diruzko balioa) ezineko egiten duen saiakera baitugu. Kalkuluak, halaber, jasotzaileen kopuruen eta hauen alde testamentuetan emandako partiden gain egingo ditugu, oso modu orokorrean, ondasun hauen kopuruari neurria hartzea oso zaila, ia ezinezkoa baitugu, gehienetan deskribapenak oso orokorrak baitira. Ehunen eta ohialen kasuan zenbaitetan aipatzen zaizkigu pieza ezberdinen kanak, edo liozko azaoak, etab., baina ohizkoak ditugu "los demas de los linos" eta tankerako espresioak ere, kopuruen balantze ekonomiko zentzudunik egitera heldu ahal izateko. Azken finean, objetu errealaren presentziarekiko egindako deskribapenak dira, eta guri objetu errealak falta zaizkigu. Beraz, jasotzaileen ezaugarrien araberako banaketa azaldu, eta espazioen araberako ohituren ezberdintasunak aditzera ematera baino ez gara helduko, beste ondasunekin bat azaltzen zaigun ikuspegi orokorra hautematera heltzeko. Horretarako, tankera honetako ondasunen funtsezko banaketa bat ezarriko dugu: alde batetik ehunak, oinarrizko materialak, eta ohialak eta ohea janzteko elementuak, eta bestetik, arropa manufakturatuak. Gure interesa jasotzaileen ezaugarrien gain dugunez gero, ohialak arropa jakinen konfekziorako emanak izan ziren kasuetan (alkandora bat egiteko emandako izara bat, esaterako), azken sailkapen honetan baitaratuko ditugu. Dohaintza hauen kopurua jada esanguratsua dugu, eta emaitza orokorren gaineko baloraziotara mugatuko gara, kasuistika guztiaren azalpenetan sartzeak ikerketa gehiegi nahastuko bailiguke. Esandako ondasunak 176 partidatan ageri zaizkigu; normala denez askotan partida berberetan, ehunak, oinarrizko materialak, ohialak eta oherakoak hauetariko 93tan eman ziren, eta arropak aldiz, 106tan. Lehenen arteko 37 partida (%39'78) izan ziren ilobei emandakoenak, familia-kide eta etxekoak gehiturik 66 partidara (%70'96) heltzen direla, eta lagunei emandakoak aldiz, 27 (%29'03) ditugu. 674 Bigarrenen kasuan, ilobei emandakoenak 33 (%31'13) izan ziren, 62 (%58'49) ilobekin batera bestelako familia-kide eta etxekoei ere dagozkienak, eta lagunei emandakoenak aldiz, 45 (%43'68). Beraz, familia-kide eta etxekoen, eta lagunen arteko portzentaiak, oheen eta kutxen dohaintzetan ageri zaizkigun portzentaien antzerako banaketa agertzen digute, baina kasu honetan, lagunen aldeko dohaintzek gora egiten dute. Sexuen araberako banaketari dagokionean, ehunak, ohialak, etab. emakumezkoei 78 kasutan (%83'87) eman zitzaizkien, eta gizonei -eta bestelakoei- aldiz, 15etan (kasu batean onuraduna bikotea) (%16'12). Arropen kasuan portzentaiak oso antzerakoak dira: emakumezkoei 91 (%85'84) kasutan eman zitzaizkien artean, gizonezkoei -eta bestelakoei- 15 kasutan (kasu batean onuraduna bikotea, eta beste batean indeterminatua) (%14'15) emanak ageri baitzaizkigu. Ikusten dugunez, emakumezkoen eta gizonezkoen arteko portzentaiak oheekiko eta kutxekiko oso antzerakoak ditugu. Ondasunen eta hauen dohaintzen inguruko balorazio orokorrei ekin baino lehen, antolatu dugun sailkapenetik kanpo gelditzen diren dohaintzak ere aipagai hartu beharrean gaude, noski. Bestelako ondasunen kasuistika zabal bat ageri baitzaigu, izan ere, hemen, xehetasunetan sarturik ezin azal ditzakegunak. Labur emango dugu beraien berri, ondasun moeta ezberdinen sortaren erakusgarri zaizkigun adibideak batzen saiatuz. Alde batetik, goraxeago urrezko, zilarrezko, urreztaturiko edo zilarreztaturiko edo balore handiko ondasun bezala aipatu ditugunak egongo lirateke, kasu gutxi eta berezi xamarrak diren heinean. Aipagarri zaizkigun beste ondasun batzuek etxeko eta sukaldeko tresnak dira; mahaiak, pertzeak, pitxerrak, kikarak, platerak, edalontziak, etab. ere emanak izan ziren, bestelako etxerako elementuekin batera. Francisca de Igueribarrek (Bergara, 1581) -nahiz eta froga erabakiorrik aurkitu ez diogun, familiakidea izan zitekeen- Barrutia batxilerra "menor en dias"-i egin zion dohaintza, esaterako, etxe bat aski jantzia uzteko bezalakoa izan zen; ohe batez, ohe-estalki erabili batzuez eta bi pare mahai-zapiz gain, honakoak eman zizkion: pitxer bat, ganderailu bat eta hiru plater (bi eztainuzkoak, bat buztinezkoa), mahai-tapiz bat, eztainuzko bi ganderailu zuri eta ogiarendako oramahai bat. Dohaintzetan presente izan zen beste ondasunen multzotxo bat, abereek eta lurreko produktuek osatua litzateke. Hala, Oñatin, Magdalena de Galarragak (San Antonio Abad edo San Anton ermita, 1705) bere lehengusuari emandako behia eta bere koinatuari emandako txahala aipagarriak zaizkigu, eta baita Leintz Gatzagako Teresa de Laquiteguik (Dorletako Andre Maria santutegia, 1746) Pedro Benito de Aguirianori ("a quien le pido me encomiende â Dios") emandako behia ("buena de las que tengo") eta, irakurketa egokia egin badugu behintzat, Maria Perez de Bengoak (Arrasate, Gesalibar, Santa Ageda parrokia eta ospizioa, 1625) bere lehengusinari ("prima carnal") eman zizkion bi txerrikumeak ere ("dos [lechones?] vno ma[ior?] y otro menor"). Izan zen gariak eman zituenik ere: Maria Gabriela de Sarraoak (Oñati, San Migel parrokia, 1784) hainbat laguni eta neskameei egin zizkien gari anoen dohaintzak; bati anoa 1/2-ko zorra barkatu zion, eta beste biri eta bi neskameri, anoa bana eman zien. Atal honekin bukatzen joateko, oheen, kutxen, bestelako ondasun baliotsuen eta ehun, ohial eta arropen dohaintzak aintzat harturik, zenbait ondorio orokorretara heldu gintezke. Lehenik eta behin, ondasun guztien kasuan ematen den zerbait, emakumezko eta gizonezko onuradunen arteko proportzioen aldea dugu; kasu guztietan %85etik gorako proportzioa ematen digu emakumezkoen alde. Bere kabuz aski esanguratsua dugun datua. Iloben aldeko dohaintzei dagokienean aldiz, oheen eta kutxen kasuan dezenteko aldearekin jasotzaile nagusiak ziren artean (erdia baino gehiago, oheen %65'11 eta kutxen %53'12), ehun, ohial, etab.en eta arropen kasuan %40tik behera jeisten zaizkigu (ehun, ohial, etab.en %39'78 eta arropen %31'13). Familia-kideen 675 aldeko dohaintzen portzentaiek ere ondasunen banaketarekiko antzerako koerlazioa agertzen digute; oheen eta kutxen kasuan %75etik gora mantentzen zen hauen alde emandakoen proportzioa (hurrenez hurren, %77'27 eta %78'12), baina ehun, ohial, etab.en kasuan jada jeitsiera bat daukagu %70'96ra, arropen kasuan jada nabaria egiten dena, %58'49rekin. Beste hitzetan, datu hauek honakoa azaltzen digute: oheak eta kutxak nagusiki ilobei eta familiako testuinguruko kideei eman ohi zitzaizkien artean, ehun, ohial, etab.en eta arropen dohaintzetan iloben eta bestelako familia-kideen arteko proportzioak gora egiten du azken hauen alde, eta fenomeno berbera gertatzen da familia-kideen eta lagunen aldeko dohaintzen proportzioen bilakaeran, ehun, ohial, etab. eta arropen kasuetan azken hauen aldeko gorakada bat nabari dela. Beraz, oheak eta kutxak familia-kideak eta hauen artean bereziki ilobak faboratzeko erabiltzen ziren artean, ehun, ohial, etab.ekin eta arropekin, lehenen aldeko dohaintzek nagusi izaten jarraiturik ere, onuradunen esparru zabalago baten aldeko dohaintzak egiten ziren. Puntu honetara heldurik, ikerketarako zedarritu ditugun espazioen arabera dohaintzen banaketarako ohitura ezberdinen jarraipenen inguruko zenbait azalpen eman beharrean ere bagaude, diruen dohaintzak ere aintzat harturik, familia-kideei, etxekoei eta lagunei serorek dohaintzan emandako diru eta ondasunen ikuspegi osatu bat eratzeko. Ohar dezagun, garrantzitsua baita, ez dihardugula serorek eduki, zeuzkaten diru eta ondasunei buruz, familia-kideei, etxekoei eta lagunei ematea erabaki zutenei buruz baizik. Bergarak, Elgetak eta Antzuolak osatutako espazioan, aspektu amankomunak bezalaxe, herri bakoitzeko berezitasunak ere nabari litezke. Lehenik eta behin, etxeak eta baserriak dohaintzan eman zituzten espazio bakarra dugula esan behar; etxe bat eta baserri bat Bergarako seroren dohaintzei dagozkie, eta beste etxe bat Elgetan, Angiozar auzoko bati. Horrez beste, Bergaran, 1631-1750 bitarteko 9 seroren testamentuetan diruzko dohaintzen hutsune luzea badaukagu ere, aurretiko 9tik 6tan eta ondorengo 2tan ageri zaizkigun diruzko dohaintzek "ohizkoak" dirudite, eta ondasunen artean hainbat ohe eta kutxa eta zenbait bitxi eta baliozko ondasun zeuden, eta baita ohialak, ohe-estalkiak eta arropak ere, nahiz beste herri batzuetan baino neurri txikiagoan izan. Ohartzekoa dugun alderdi bat, ehungintzarako eta joskintzarako lehengaien eskasia dugu, ohial, ohe-estalki -eta izara, mantu, etab.- eta arropen aldean. Elgetan aldiz, testamentuek jasotzen duten 1576-1638 bitarte kronologikoan, dirutan -zortzitik- bi serorek ilobei emandako 5na dukat baino ez ziren eman, oheak eta kutxak nahiko ohizkoak ziren, eta ohial, ohe-estalki eta arropak ohizkoago baziren ere, zenbait kasutan -zehazki bitan- ehungintza eta joskintzarako lehengaien dohaintzak ageri zaizkigu, eta baita, beste kasu batean, -nahiz eta besteetan lehengairik ez agertudohaintzan emandako ehungailu bat ere. 1642-1733 bitarteko Antzuolako seroren 8 testamentuek azaltzen diguten egoera ere nahiko berezia dugu, eta hein bateraino, Elgetako egoeraren txanponaren bestaldea agertzen zaigu. Serora hauetariko bik baino ez zuten ohe bana dohaintzan eman, kutxak ere bi baino ez zaizkigu ageri, eta Bergaran bezala, ohialak, ohe-estalkiak eta arropak dira nagusi (eta beste herriekiko konparazioan ez dira hainbeste), ehungintzarako eta joskintzarako lehengaien aldean. 8 seroretariko 3k ez zuten dirurik dohaintzan eman, baina besteekiko, -zorren barkamenari dagozkienez aparteko dohaintzen- kasu guztietan kopuru dezenteak eta pertsona gutxiri emanak ageri zaizkigu; Antzuolako seroren dohaintzarik ohizkoen bezala, azken finean, diruak eta ohialak, ohe-estalkiak eta arropak aipatu litezke. Leintz bailaran ere, diruzko dohaintzak egin ziren kasurik gehienetan, nahiko kopuru altuak eman ziren, eta bertan daukagu familia-kide bati Debagoieneko espazioan serora batek egindako diruzko dohaintzarik handiena ere, Aretxabaletako Maria Ruiz de Araoz y Duranak (1629) bere ilobari emandako 400 dukateko zentsuarena. Alabaina, 676 Leintz bailarako dohaintzen ezaugarririk nabarmenena ez da bertako serorek dirutan eman zituzten dohaintzena; bertako dohaintzen alderdirik deigarrienak bestelakoak dira: ohialen, ohe-estalkien eta batez ere arropen ugaritasuna, eta ondasun gehienak ehungintzarako eta joskintzarako materialetan eman zituen serora baten (Domenja de Zubia, Mendiola elizateko San Juan Bataiatzailea parrokiakoa, 1662) presentzia. Oheen eta kutxen dohaintzak nahiko ohizkoak ziren, eta abereen dohaintzetariko batzuk ere bertakoak ditugula ikusi dugu. Beste ezaugarri deigarri bat, Arrasateko eta Eskoriatzako seroren artean ohartu duguna, beste espazioetakoen aldean dohaintzen jasotzaileen artean "lagunek" zeukaten presentzia esanguratsua dugu. Oñatin, kuriosoki, kontrako joera da ohartu litekeena. Familia-kideen, etxekoen eta lagunen aldeko dohaintzak eman zituzten 17 seroren artetik "lagunen" kopuru esanguratsuei dohaintzak Catalina de Gallasteguik (Narria, San Lorentzo ermita, 1678) eta Maria Gabriela de Sarraoak (San Migel parrokia, 1784) baino ez zizkieten egin, besteen arteko gehienetan batere ez, eta zenbaiten kasu bat edo bi baino ez ziren artean. Oheen eta kutxen dohaintzen neurria beste espazioetan baino handixeagoa ageri zaigu, eta diruzko dohaintzen eta ondasunezkoen arteko balantzea, Bergarak, Elgetak eta Antzuolak eta Leintz bailarak azaltzen dizkiguten egoeren bitarteko batean legoke. Alegia, bietarik aurkitzen dugu, eta Bergaran gertatu bezala, XVII. mendearen erdialdetik XVIII. mendearen erdialderarteko testamentuetan diruzko dohaintzen hutsunea egiten zaigu; kasu honetan, 1657 eta 1761 bitarteko 11 testamentuetan erreal gutxi batzuetako hiru partida baino ez zaizkigu ageri (4na errealeko bi eta 10eko bat). Halatsu, seroraren batzuek Bergarako eta Antzuolako seroren artean ikusi ditugun dohaintzetarako ohiturei gerturatzen zaizkie, San Migel parrokia nagusikoak batez ere, baina baita ermitetakoren bat ere (diruaren presentzia esanguratsua eta kopuru handiak, ehungintzarako eta joskintzarako lehengaien eskasia), baina ostera, ermitetako beste batzuek Leintz bailarako eta Elgetako serora gehienen egoera dakarkigute burura, ohialen, ohe-estalkien eta arropen ugaritasunarekin eta halaber, ehungintzarako eta joskintzarako elementuen presentzia esanguratsuarekin ere. Ez ditzagun ahaztu, aipatu berri ditugunekiko, diruaren erabilerak garai ezberdinetan izan zituen aldaeren inguruan goraxeago egindako hausnarketak ere; hein horretan, Bergarako eta Oñatiko seroren diruzko dohaintzen XVII. eta XVIII. mendeen erdialdeen bitarteko hutsune horiek, esaterako, faktore askoren eraginpeko ohituren aldaketak azaltzen dizkigute. Ohartu beharrean gaude, bestalde, oinordekotzen eta dohaintza handien, eta oheen eta kutxen dohaintzen kasuetan azaldu ditugun joerak, hau da, familiaren sostengu eta erdigune ziren etxe, baserri eta partaide -printzipalen- alde egiten zuten "preferentziazko" eta hauez besteko partaideen alde egiten zuten "konpentsaziozko" dohaintzenak, ehunak, ohialak eta arropak banatzerako orduan ere, presente zeudela. Atal honekin bukatzeko dinamika hauen erakusgarri iruditu zaizkigun hiru kasu zehaztasun handiagoarekin azalduko ditugu beraz, aukeraketan, bereziki -eta hauekin bukatzeko-, azken dohaintza moeta hauen kasuekiko eredugarriak iruditu zaizkigunak hautatuz. Ikusi dugu, itxuraz oinordeko bere iloba Ana Bañez de Jauregui (“doña”) egin zuen Ana de Larak (Arrasate, 1623) nola honi bere ohea eta bi kutxa eman zizkion. Horiez gain, suil bat eta pertze bat ere eman zizkion. Beste familia-kideei hainbat ehun, ohial eta arropa banatu zizkien "konpentsazioz": oinordekoaren ama (ustezkoa, oinordekoaren inguruko ziurtasun osorik ez baitaukagu) eta bere koinata Mari Bañez de Artazubiagari (Domingo de Jaureguiren emazte izateagatik, Mari Bañez de Jauregui bezala ere aipatua) eta honek etxean zeuzkan beste bi alabei, Maria Andresi eta “Arroscho”-ri, bost ohe-estalki joku eman zizkien, eta beste bat bere ahizpa Maria de 677 Larari. Lehenei, gainera, bere beste ahizpa Ana de Larari eta honen senar Asencio de Insaurberi emandako ohial “mediano” banaz eta “gorguera” batez (azken hau ahizpari emana) aparteko ohial guztiak eman zizkien: hauen arteko onena Maria Bañez amari, eta beste guztiak alabei. Gainera, alaba hauen arteko bati, Maria Andresi, kutxa bat ere eman zion. Ahaideen artean (dokumentuaren egoeragatik Ana Bañez de Jauregui bera baino ezin izan dugu identifikatu) zenbait arropa ere banatu zituen: hiru zaia txiki, kapa motz bat, mantelina bat, soineko bat, bi “fandilla” eta bi jantzi luze. Ikusten dugunez, Ana de Larak, bere iloba Ana Bañez de Jaureguiren gertuko familia-kideen eta bere ahizpen artean banaturiko ondasunekin, hauen artean hainbat ehun, ohial eta arroparekin, lehenari ondasunen parterik esanguratsuena eman izana berdindu nahi izan zuen. Maria Ruiz de Araoz y Duranak (Aretxabaleta, 1629) ere bere iloba oinordekoak eta bestelako familia-kideek jasotzekoak zituzten ondasunak nolabait berdindu nahi izan zituen, nahiz eta lehenaren alde nahiko nabariki egin zuen. Bere anai Cristobal Ruiz de Araozen alaba zen Maria Ruiz de Araozen, oinordeko izendapenaz gain, 400 dukateko zentsu bat jaso zuen (lehenik usufruktoan, seroraren heriotzaren ostean propietatean), eta gainera, serorak honi “vn bestido de porgueran [= “gorgorán”], de la color y como ella quisiere” egin ziezaiotela agindu zuen. Soineko txukuna nahi zuen, besteen gain faboratu zuen ilobarendako. Gainontzeko ilobei, zenbait arropa eta ohial banatu zizkien: apez izateko bidean ziren bi ilobari meza berriak kanta zitzatenerako alba bana egitea agindu zuen, eta batez ere, beste iloba Maria Ruiz de Zabalari bi ohe-estalki joku, bi kana luzeko mahai-zapi “alemaniscos” batzuk, zilarrezko zinta bat eta “vn corte de jubon” eman zizkion, eta baita “de carisea colorada” izango zen zaia bat egin ziezaiotela agindu ere. Nahiz eta ziurrenez iloba oinordekoari eman zizkion ondasunen balorearen mailara heltzen ez ziren, ganorazko ondasunak ziren hauek ere. Ez zaigu garbi iloba oinordekoa, Maria Ruiz de Araoz, ezkondurik ote zegoen azaltzen; baina litekeena da hala ez izatea, ez baitzaio senarrik aipatzen, aita aipatu zitzaion artean. Maria Ruiz de Zabala ostera ezkondua zen (Martin Saez de Madinarekin), eta litekeena da, oinordekotza eta ondasun preferentziak ezartzerakoan, elementu hori garrantzitsua izan izana. Baina ohizko jokaeren gain osatu genezakeen hipotesi bat baino ez dugu, eta ez gara posibilitatea aipatzetik urrunago joango. Badira beste adibide batzuk ere (hauen berri izan nahiko lukeenak 11.a. koadroa -957-985 or.- kontsultatu lezake), baina gehiegi luzatu gabe posibilitate ezberdinen arku guztia jasotzeko, –ia– ehun, ohial eta arropa denak ere berari emanik, ondasunen dohaintzen erabateko preferentzia oinordekoari (beste behin, iloba bati) ematen zitzaion kasuen adierazgarri, azken adibide bat baino ez dugu emango; Ines de Bidaniarena (Oñati, San Martin ermita, 1554). Serora honek, aipatua dugun lez, bere iloba Magdalena egin zuen oinordeko, eta zeuzkan ondasun esanguratsu guztiak eman zizkion: alde batetik, Eztenagan zeukan sagasti bat, “la tierra de Jamendi” bezala aipatu zuen lursail bat eta ermitako seroretxean zeukan etxeko “aparejo” guztia; ohial eta arropatan berriz, bi ohe ohe-estalki bikoitzekin, zaia zuri bat (zeukan onena), mantu batzuk, zaia txiki bat, eta “de paño e lino” zeukan guztia, San Andres ermitako serorari eta Estibaliz izeneko beste iloba bati eman zizkien bi zaia ezik. Azken honi eman zion zaiak ona izan behar zuen (beste ilobari ia gainontzeko guztia eman zionez gero), igandetan erabiltzen zuena bezala aipatu baitzuen. Guzti horrez gain, bere aita –eta seroraren anaia– Martin Ochoarekin partekatzeko gaztainadi bat ere eman zion Magdalenari, Durun kokatua eta “en exido” zeukana. Jada esandakoekin batera, ilobak jaso ez zituen ondasun bakarrak, azken honi eman zion –eta ziurrenez, azkenean, ilobaren eskutara heltzekoa izango zen– kutxa batek eta Santa Marina ermitako serorei 678 eman zizkien zapata pare banak osatzen zituzten. Horrez gain pertsonei egin zizkien dohaintza guztiak dirutan egin zituen. Ines de Bidaniak, bada, zeuzkan ondasunik gehienak bere iloba bati eman zizkion, gertuko testuinguruko gainontzeko familia-kide eta lagunei ondasun xumeak erreserbatuz. Bere oinordeko ilobaren aita zen anaiari eta beste ilobari egin zizkionak baino ez ziren aintzat hartzeko bezalakoak izan. VII. 2. ELIZAREN ETA ARIMAREN DIRUAK Familien eta lagunen inguruan beraien ondasunen eta diruen ematearen bidez izan zezaketen eraginarekin bat, beste jasotzaileen talde nagusia tenplu erlijiosoek eta bertako zerbitzariek osatzen zuten. Bai zuzenean, parrokiei, ermitei, apez eta benefiziodunei, eta beste serorei egindako dohaintzen eta oinordeko izendapenen bidez, eta tenpluetako zerbitzarien artean, baita zeharka ere, testamentuetan aginduriko hileta eta mezetako emolumentuen eta soldaten bidez. Hiletek eta beraien eta besteren arimen aldeko meza ugariek, halaber, arimen salbazioaz gain, serora askoren sostengurako etekinen iturri baten mantenua ere bazuen xede, noski; izan ere, jarlekuetako zerbitzuetako eta hileta-erritu ezberdinetako emolumentuak eta eskumuinak ugariak izatea eta –XVIII. mendean zehar gainbeheran joan zen– ohitura bere hortan mantentzea, apezendako bezalaxe, serora askoren bizimoduaren jarraipenerako ere ardatzezkoa baitzen. VII. 2.1. Elizei, ermitei eta bestelako espazio erlijiosoei eta bertako zerbitzariei egindako dohaintzak Atal honi ekitean lehenik heldu beharreko gaia, serorek eurek seroretxeen eraikuntzan eta mantenuan izan zuten garrantziarena da. Izan ere, nahiz eta eraikin hauen erantzule bakarrak ez izan, kasu askotan beraien sostengatzaile nagusiak izan baitziren. Ermitetako serorei buruz ziharduela, Aguirre Sorondok egoki laburbildu zigun bertako serorek tenpluarekiko eta bere ekonomiarekiko zeukaten lotura estua: "En resumen, todo influía en la economía del templo y por ende en la particular prosperidad de la serora. Generalmente ésta invertía sus ahorros en la mejora de la ermita, bien en forma de gastos cultuales o para el mantenimiento de la serora-etxea (casa-seroral)" (Aguirre Sorondo 1995a, 110). Bereziki azken alderdi hauei erreparatuko diegu jarraian. Baina lehenik eta behin, eta jada ohartarazi dugunez: serorak ez ziren beti seroretxeetan bizi. Parrokiako serorak izan gabe, jarleku partikularren eta familia jakinen zerbitzuan ibiltzen ziren serora asko, zerbitzen zituzten familien (ez gutxitan, euren familia propioak) etxeetan bizi izaten ziren, eta baziren, euren kontu, beraien jabego partikularreko etxeetan bizi zirenak ere, etxe hauek propioki seroretxeak izan gabe. Gainera, zenbait tenplutan izaten zuten ohitura bestelakoa izaten zen; adibidez, Oñatiko San Migel parrokian ikusi dugun bezala, ohitura bertako serora alokaturiko etxe batean bizitzea izan zitekeen. Baina ukaezina dugu, edonola ere, seroretxeen sorrerak eta eraikuntzak dokumentaturik aurkitu ahal izan ditugun kasuetan, gehienetan seroren dohaintzekin edo dote-emateekin topo egiten dugula. Normala den bezala, bestalde, eraikuntza hauetan interesatuenak, serorak eurak baitziren. Gero, behin seroretxea eraikita zegoenean, zegokion tenpluaren fabrikak hartzen zuen mantenuaren eta egin beharrezkoak ziren obren ardura, eta parrokietako eta ermitetako liburuetan ugariak dira obra hauen inguruko gastuen partidak, tenpluaren fabrikatik ordaintzen zirenak; izan ere, behin seroretxea tenpluaren parte izatera iragaten zenean, bere mantentzelanetarako azpiegituraren parte baitzen, eta beraz, zaindu beharra izaten baitzen. Orduan 679 ere, seroretxearen mantenurako serorek emaniko limosnak eta dohaintzak ugariak izaten ziren, eta xede horretarako egindako limosna bilketak ere, hainbatetan izaten ziren. Azken hauek hain ohizkoak ziren eze, ez baikara beraien berri ematen luzatuko; alabaina, bereziki seroren eskutik ordaindu ziren seroretxeen eraikitze eta konpontze lan esanguratsuei nahiz espezifikoki seroretxeen alde emandako dohaintzei erreparatuko diegu, beraien berri emateari garrantzitsua baiteritzogu. Debagoieneko kasuei erreparatu baino lehenago, seroren inguruan jardun izan duten lanen artean aurkitu ditugun zenbait adibide izango ditugu aipagai; lehena xumea: 1572an Soraluzeko (Gipuzkoa) San Esteban ermitako serorak, bertako seroretxea bere kontu eraikia zeukala dakigu (Azpiazu 1995a, 50). Hurrengoa ostera, seroretxeek izan zuten bilakaerarekiko, oso esanguratsua dugu: 1692ko berri batzuen arabera, Hiriburuko (Lapurdi) seroretxea 1640-1660 bitartean eraikia izan zela ondorioztatu liteke; bere eraikuntza Marie de Sallenave serorak agindu zuen (bere kargura noski), ondorengo seroren bizileku izan zedin. Kuriosoa da kasu honek ondorengo orrietan azalduz joango garen bilakaeraren pausuak zein azkar burutuak ageri dizkigun. Seroretxearen eraikuntzaren berri ematen zuen 1692ko dokumentuan, eraikuntzaren eskerronez, parrokiako apeza zen Pierre Pascauk Marie de Salenave serora zenaren arimaren aldeko urteroko 12 mezatako anibertsario baten fundazioa erabaki zuen; meza horiek, baina, nondik ordainduko, eta seroretxearean alokairutik! Alegia, dirudienez, seroretxea ondorengo serorendako alokairuan jarri zen, zer eta anibertsarioko mezak esango zituzten apezei mezen ordaina emateko (Desport 1991, 62). Modu kuriosoa, diogunez, seroretxearen eraikuntzaren erantzule izan zen serorari eskerronak emateko, honen ondorengo izango ziren serorek ordaindu beharreko seroretxearen alokairuaren etekinak apezen patriketara bideratzearena; eta noski, serora ongilearen arimaren onurarako. Baina ez genuke azkarregi trikimailuen bila ibili beharko, serorek eurek arimen salbazioaren inguruan zein ardura handia zeukaten haintzat hartuz gero; hala ageriko zaigu ondoren, seroren testamentuetako memoria eta anibertsario fundazioei erreparatzean. Borondate onaren eta trikimailuen mugak daudenean daudela, adierazi nahi genuena honakoa zen: askotan serorek eurek eraikiaraziak izan ziren seroretxeak, ikusi dugunez, alokairuan jarrita, edo sakristauen edo apezen bizileku bilakatuta bukatu zutela, beti ere, seroren ez besteren probetxurako. Seroretxe honen gorabeherak, baina, ez ziren azaldu ditugunetan bukatu. Ez dakigu zenbat denboran zehar iraun zuen alokairuaren etekinen mezetako xahutzeak, eta noiz, hauek bukaturik, etekinek zuzenean parrokiako fabrikaren poltsarako bidea egiteari ekin zioten; edozein kasutan, Frantziako Iraultza garaian Hiriburuko seroretxearen jabegoa esku partikularretara iragan zen (1794an), bertako seroren alokairuaren diruak bezalaxe. Eta hara non, mende erdi bat baino gehixeago beranduago, beste serora baten eskutik itzuliko zen seroretxea parrokiako ondasunen artera. Desportek ezin izan zuen, bere bilaketetan, seroretxea Dominique Dolhagaray seroraren eskutara zein bidetatik heldua izan zen aurkitu; erosketa, dohaintza... Bidea zelakoa izan zela ere, 1852an, Hiriburuko udal kontseiluak seroretxea parrokiako fabrikarendako -1.000 frankotan- erosteko proiektu bat onartu izatetik bost hilabetera, hil-hurrenean zegoen serorak, bere testamentuan, seroretxea dohaintzan eman zion parrokiako fabrikari, 50 frankorekin batera (Ibid., 76-78). Hiribururen kasuan, behinik behin, nabaria zaigu serorek izan zuten garrantzia handia, seroretxearen eraikuntza, mantenu eta zaintzari zegokionean. Ikusi berri dugunaren antzerako ibilbidea nahi zuen, jada Debagoienera etorririk, askoz data goiztiarragoetan, XVI. mendearen lehen erdialdean 1465, Uzarragatik igaro zen 1465 Ikus daten inguruko zehaztapenak 362 or., 662 oinpeko notan. 680 bisitatzaileak ere (Libro de visitas del Licenciado Martín Gil, izena bisitatzaileetariko batena baino ez zen), bertako Magdalenaren ospitalean -"la dotó" esakerarekin ulertzen dugunaren arabera- Maria de Madarioygak eraiki zuen seroretxearentzat: Yten hallo que tiene el dicho hospital de la Madalena una casa pegante della que la dotó María de Madarioyga, huéspeda que tiene cargo al presente del dicho hospital, la quoal casa está ocupada con dos sororas, las quoales no pagan alquil[er] ninguno podiéndo[se] la dicha casa alquilar y arrendar cada año [en] quoatro ducados, todo lo quoal es en dapno y perjuyzio del dicho hospital (Díaz Bodegas 1995 -XVI. mendearen lehen erdialdea-, 368) Maria de Madarioygak ez zeukan serorei alokairurik kobratzeko asmorik, baina bisitatzailearen iritzia bestelakoa zen; eta ez dirudi Mariak bisitatzaileari kasu egingo zionik, hau ez zatekeen bestela kexu izango eta. Baina Debagoieneko seroretxeen artean Bergarako San Pedro parrokiakoarena izan da xehetasunik gehien eskaintzen dizkiguna. Ikusi izan dugu nola fundazioa 1572an parrokiako serora zen Catalina de Ondarzak egin zuen, bere testamentuan. Baina parrokiarako seroretxe bat egiteko asmoa ez zen berea izan, aurretik izan baitzen beste saiakera bat. 1556an, izan ere, Marina de Jauregui serorak, honek ere bere testamentuan, urrezko 100 dukat eman zituen, “para enpeçar a fabricar vna casa junto a la yglesia de Sanct Pedro de esta dicha Villa o si se enpeçare a hazer por otra persona donde biban las freiras de la dicha yglesia de Sanct Pedro”. Eta etxea eraikitzeari ekin edo eraikuntzarako lursaila erosi bitartean, se pongan siete ducados de la rrenta y çenso que traen los dichos çient ducados en la lumynaria y lanpada que tengo puesta y tenemos puesta yo e doña Maria Martinez de Jaureguy my hermana delante del altar de Nuestra Señora de la yglesia y en ello se distribuyan los dichos siete ducados de rrenta por año hasta que aya hefeto lo por my en este capitulo mandado o declarado1466 Baina urteek aurrera egin zuten, eta Marina de Jaureguiren dohaintzaren xedea bete gabea zen oraindik, 1568an, Hernan Juarez de Toledo doktorea bisitatzailea heldu zenean. Marina de Jaureguiren testamentua ekar ziezaioten agindu ostean, seroretxearen eraikuntzari ekin bitartean Andre Mariaren aldare aurreko lanpararen argiteriarako ezarrita zegoen urrezko 100 dukateko zentsuaren administrazioa oraindik serora defuntuaren ahizpa Maria Martinez de Jaureguik zeramala eta, hau parrokiako maiordomoaren administraziora iragan zedila agindu zuen: mando que de aqui adelante los dichos siete ducados de çenso se cobren en cada un año por los mayordomos de la dicha yglesia y se hagan cargo de ellos para que se gasten por ellos en la dicha luminaria y lo que sobrare quede para la dicha yglesia hasta tanto se conpre la dicha casa o solar confrome a la manda de la dicha testadora / Y si para la cobrança de los dichos siete ducados de çenso fuere neçesario que la dicha doña Maria Martinez entregue alguna escritura a fabor de la dicha yglesia la entregue en forma devida de derecho1467 Bisitatzailearen agindua bete zela, eta parrokiako fabrika, maiordomoaren administrazioaren arabera, Jaureguiko ahizpek Andre Mariaren aldare aurrean ipinia zeukaten lanparako argiteriaren gastuen “lo que sobrare” jasotzen hasi zela dirudi; alabaina, parrokiako kontu-liburuan jaso zen agindu honetan esandakoarekiko ñabardura edo ezberdintasun txiki bat aurkitzen dugu parrokiako patroitzaren kontuliburuan 1568an bertan bisitatzaileak idatzirik utzi zuen agindu batean. Maiordomoei parrokiako fabrikarako egiteko zeuden kobrantzen dilijentziak egin zitzatela 1466 1467 GPAH-AHPG 1/0055, 72r-74v. BUA SP2/173-431, 406 fot. 681 agintzerakoan, Marina de Jaureguiren testamentuko dohaintzaren 100 dukatei buruzkoak ere aipatu zituen, baina hauen etekinak, Andre Mariaren aldare aurreko lanpararako baino, Sakramentu Santuko argiteriarako emanak bailiran: […] haziendo la diligençia conbeniente açerca de la manda de la beata de Jauregui de los çient ducados que mando se pusiesen a çenso para la luminaria del Santissimo Sacramento lo qual dixo mandaua y mando ansi hazer […] 1468 Bisitatzailearen akatsa edo despistea, ala 100 dukaten etekinen bideratze interesatua? Izan ere, ez baitezagun ahaztu, Andre Mariaren aldare aurreko lanpara, bere argiaren mantenuan zentsutan ipiniriko 100 dukaten urteroko 7 dukatak –seroretxea eraiki bitartean– xahutzekoak zirenak, ez zela parrokiarena, Marina de Jauregui berak eta bere ahizpa Maria Martinez de Jaureguik ipinitakoa baizik; Sakramentu Santuaren argiteria ez bezala, zeinaren mantenua, noski, parrokiako fabrikari zegokion (ardura zen heinean, ezen, gastu hauen parte handi bat, partikularren dohaintzen bidez betetzen baitzen). Trikimailurik tarteko egon edo ez, azkenean ez zen Marina de Jauregui serorak bere testamentuan aginduriko seroretxe fundaziorik egin, eta ez dakigu garbi, urrezko 100 dukatak nola xahutzen bukatu zuten ere. Agian gorabehera hauen berri izango zuen Catalina de Ondarzak 1469 ere, eta horregatik, 1572an egin zuen seroretxe fundazioa, momentuan bera bizitzen zegoen etxearen dohaintza bidez egin zuen. Etxea 1567an erosi zuen, edo agian, erosi zioten, salmenta dokumentuan, bata bestearen gain idatziriko bi izen agertzen baitzaizkigu. Lehenik idatzi zena “Ana de Ondarça” izan zen, eta gero, “Ana” ezabaturik, gainetik “Catalina” idatzi zitzaion. Hau lehen momentu batean etxea familia-kideren batek erosia izango ziolako izan zitekeen, edo besterik gabe, izkribaua erratu zelako (ez dezagun ahaztu, serorak gehienetan “bateko edo besteko serora” bezala aipatu eta izendatzen zituztela, izenik aipatu gabe). Edozein kasutan, “Ana de Ondarça” familia-kideren bat izatekotan, berak ere serora izan beharko zukeen, “veata” hitza ez baitzen gehitua izan. Jarraian helarazi zen etxearen posesio-agirian berriz, jada Catalina de Ondarza aipatzen zaigu, nahasmendurik gabe. Etxea Joan Garcia de Altuberi erosi zion –edo zioten–, Marina de Jaureguik bere testamentuan seroretxearen eraikuntzara bideratu nahi izan zituen diruen prezio berberean, 100 dukatetan1470. 1468 BUA 01 L/148, 240. Kokatu dezagun hainbatetan aipagai izan dugun serora hau dagokion testuinguru sozial eta familiarrean, bere fundazioaren papera eta garrantzia behar bezala ulertzeko. Leinu honetako partaiderik esanguratsuena Andres Martinez de Ondarza komendadorea izan zen, Errege Katolikoen gortearen zerbitzura sarturik, ondorengo hainbat errege eta erreginaren gertueneko zerbitzuko postuetan jardun zena, eta Bergarako Trinitatearen komentua 1563an fundatu zuena. Catalina bera, Tola de Gaytánek leinuko hiru adar nagusien fundatzaile izan zirenen anai baten ondorengo lez kokatzen digu: “5.º Don Garcia Perez de Ondarza, padre de Don Pedro Garcia y abuelo de Doña Catalina de Ondarza, serora y beata de San Pedro, que falleció por enero de 1607; era hija del anterior” (Tola de Gaytán 1959a, 121). Ez dakigu Catalinaren heriotzaren dataren inguruko informazioa nondik jasoa zuen, baina neurri baterainoko zehaztasunez urtarrilean kokatu ahal izan zuenez, nolabaiteko oinarri fidagarria izan zezakeela dirudi. Hala ere, data hau zalangarria iruditzen zaigu. Testamentuak beti heriotzerako ordua gertu zegonean helarazten ez baziren ere, Catalinaren testamentuaren dataren (1572) eta bere ustezko heriotzaren dataren (1607) aldeak handiegia dirudi. Litekeena da Tola de Gaytánek jaso zuen data, Catalina beraren heriotzarena baino, bere ondoren hildako beste “beata de Ondarza”-ren baten heriotzarena izatea. Honekiko, gogoan izan dezagun, Catalina de Ondarzak bere testamentuan San Pedroko seroretxearen fundazioa egin zuenean, ezarri zuen baldintzetariko bat bere leinu-kideek hiru seroratzetarako lehentasuna izatearena izan zela; eta izan dugu beste "beata de Ondarza"-ren baten berririk ere, garai berantiarragoetan. 1469 1470 GPAH-AHPG 1/0012, 177v-179r. 682 Fundazioa egiteko azaldu zituen motiboak, parrokia batean seroren zerbitzuek izan zezaketen garrantziarekiko, eta beraz bertan, gertu legokeen seroretxe bat egotearen garrantziarekiko oso interesgarriak zaizkigu: digo que por quanto de muchos años a esta parte yo con zelo y deseo de serbir a dios continuamente he tenydo particular quenta con el seruiçio de la yglesia de señor Sant Pedro de la dicha Uilla / y he hecho en ella como es notorio todo lo que he podido y deseo que en my ausençia y lugar subçediese quien hiziese lo mismo y lo mejorase / y teniendo consideraçion a que para ello es nesçesario aparejo y comodidad para que con mas façilidad se pudiese hazer / y teniendo ojo asi lo procure de edificar y hazer esta mi casa de la calle de Goencale en que al presente estoy enferma / para dexar en ella algunas pertenençias que de todo tubiese particular quenta con la horden / y forma nesçesaria / para que en ella hubiese personas deçentes y apropiadas para este efecto / para que a todas oras e tienpo estubiesen çerca y a la mano de la dicha yglesia asi para salir con el Santisimo Sacramento las vezes que fuere nesçesario como – para todos los otros casos que en seruiçio de la dicha yglesia – se ofreçiere porque por causa de esto acaesçiera algunas vezes no aber con la breuedad conbenyente personas que lo hagan / y acaesçen otras faltas semejantes – para rremedio de las quales […] 1471 Serorak gertu izan gabe, parrokiako zerbitzuak bere hutsuneak zeuzkala dirudi; hala uste zuen behintzat Catalina de Ondarzak. Jada izan ditugu aipagai fundazio honetan ezarri ziren baldintzak, San Pedro parrokiako seroratzetako ondorengo urteetako ezaugarriak taxutuko zituztenak: kaparetasun eskakizuna, 12 dukateko dotea, izendapenerako eskubidearen esleipena parrokiako apez eta maiordomoei, seroren ehorzleku amankomunaren ezarpena, bere ondorengo seroraren izendapena, bere ahaideen lehentasuna, etab. Azkenean, San Pedro parrokiak bazeukan seroretxea, parrokiaren zerbitzurako hiru seroren bizileku bihurtuko zena, Aro Berrian zeharreko ondorengo hamarkada eta mendeetan zehar. Aipatu dugun bezala, beste kasu batzuetan, dotearen ematean ezartzen zen seroretxea egin, egokitu edo konpontzeko baldintza 1472. Aretxabaletan, Goroeta elizateko Santiago parrokian Maria Garcia de Mendicuza seroratzara 1608ean sartu izan ondoren, 1610eko kontuetan, 30 dukateko dotearen emateak seroretxea eraikitzearen baldintza zeukala aipatu zuten: “Aduiertesse que treynta ducados [...] en que fue dotada Maria Garcia serora de la dicha yglesia concordan que la dicha yglesia o a su costa se haga una cassa en que uiua la dicha serora” 1473. Oñatiko San Lorentzo ermitan 1597an Catalina de Laquitegui bertako serora-laguntzailetzat sartu zenean berriz, jada beste hiru serora egonik seroretxean lekurik ez zegoenez, bere heriotzerako orduan edo seroretxetik irtetzeko kasuan ematera konprometatu zen 200 errealez gain, bere ahizpa eta honen senarra 12 dukat ematera ere konprometatu ziren, zelda berri bat eraiki zedin: atento que la cassa de las freylas de la dicha ermita no tenia aparejo de poder ser abitada por mas freylas que de los que antes estauan y era menester aser vna selda para la dicha Catalina y atento la promesa que tiene la dicha ermita era neçessario que le diese alguna limosna la dicha Catalina y su cunado y ermana le prometiesen algo // Por ende los dichos Juanes de Sagarsurieta y Mari Ramos de Laquite[gui] su muger y la dicha Catalina prometian y prometieron que luego comensarian [a] azer vna selda en la dicha cassa de freylas de costa de una doçena de ducados por lo menos la qual darian 1471 GPAH-AHPG 1/0112, 577r-585r. Dotearen ematea propioki dohaintza bat ez izanik ere, kasu hauek ere hemen biltzea nahiago izan dugu, azken finean, seroretxeen eraikuntzan serorek eta beraien familia-kideek izan zuten parte hartzeari buruz baitiardugu. Gainera, dotea kasu askotan “limosna” lez aipatu eta hautematen zen, eta derrigorturiko eta borondatezko ematearen arteko mugak, ez ziren hain garbiki adierazten, ez eta hautematen ere, nahiz eta ohituraren indarrak hartara behartu. 1473 DEAH-AHDSS 2335/002-01, 17v. 1472 683 echa de[?] de un año y si menos costase lo demas en el dicho plazo sea para la fabrica de la dicha ermita e cassa de freylas 1474 Baina noski, ez ziren seroretxe guztiak seroren diruekin eginak izan; seroretxeen beharra parrokietako eta ermitetako maiordomoen eta apezen aldetik ere, XVII. mendearen hasieratako seroren desagerrarazte saiakeren aurretik behinik behin, beharrezkotzat hautematen baitzen, eta hala, zenbaitetan, tenpluen fabrikek euren gain hartzen zuten seroretxeen eraikuntza. Esate baterako, 1500ean Arrasateko Udala auzoko San Esteban parrokian bisitatzailea igaro zenean egin zen inbentarioan, egina zuten seroretxe berria honela aipatu zuten: “vna cassa nueba de argamas que ha hecho la iglesia para la bibienda de las seroras”1475. Seroretxeak jada bazeuden beste kasu batzuetan, doteez beste, dohaintzak izaten ziren hauek beharrezkoak zituzten konponketak egitera bideratzen zirenak. Jada aipatu izan dugu Bergaran serora zela baino ez dakigun Magdalena de Castillok nola bertako San Kristobal ermitako seroretxea berreraikitzeko dohaintza bat egin zuen. Serora honek hasieratik dezenteko aberastasunak zeuzkala dirudi, eta zentsuen maneiuaren bidez, beste hainbat aberastasun pilatu ahal izan zituen; ikusia dugunez, bere jatorrizko Gaztelu Goikoa etxe eta baserria eta bere ahizparendako eta honen senarrarendako erosi zuen Loiti “menor” baserria bere jabegoen artean izan ziren. Berari buruz bildu ahal izan ditugun dokumentuek sortatxoa osatzen badute ere, ezin izan dugu serora moetak identifikatzeko darabilgun oinarrizko sailkapenean beste inon kokatu, tenpluenganako loturarik gabekoen artean geratzen zaigularik: San Pedro parrokiako eliztarra bazen ere ez zen bertako serora, ez eta beste parrokiaren edo ermitaren batekoa ere, eta ez dugu jarlekuen zerbitzu partikularrean jardun izan zenaren zantzurik ere. San Kristobal ermitari egin zion dohaintza, funtsean, bere jatorrizko Gaztelu Goikoa baserria zegoen Aldai Egia auzoko ermita zelako izan zen, eta “por auer mucha neçesidad de ella”. Ikusi dugunez, ermitari troxe baten dohaintza ere egin zion, noizbait Gaztelu etxeko serorarik bertan sartzekotan, honek bizitza guztian zehar bere erabilerarako lehentasuna izan zezanaren baldintzapean; hau da, Gaztelu etxeko alabak auzoko ermitan serora izan zitezkeen, eta Magdalena de Castillok, ermitako ondasunak eta seroretxea bera, egoera onean mantentzea desio zuen. Beraz, 1612ko bere testamentuan xede horretarako zentsu baten bidez zor zizkioten 66 dukaten dohaintza egin zion ermitari, eta eraikuntzari jada ekitea nahiko zukeela ere adierazi zuen, gauzaren batzuek jada prest zeuzkala eta: “querria por la mano luego en ello y concertar con un oficial para que tengo traido cal y otras cosas para la dicha obra”1476. 1613an egin zuen Juan Perez de Elorregui maisu zurginarekin hitzarmena, honek esandako 66 dukatekin seroretxea handitzeko obrak (“asi de canteria como de carpinteria”) egin zitzan, “por tener como tenia mucha necesidad de ello por ser muy pequena”. Materialen gastuak ere maisu zurginak berak hartu zituen bere kargu, eta serorak, seroretxearen hedapenak “asta ocho estados de pared mas o menos lo que fuere menester a la parte de auajo y el arroyo de dos pies y medio de ancho y por la otra parte de dos pies” izan zitzan nahi zuen, “ensanchando el dicho sitio siete braços”1477. Bergaran bertan, San Lorentzo ermitako serora izana zen Marina de Moyugoitiak ere, bere 1574ko testamentuan, zerbitu izan zuen ermitako seroretxearen berreraikuntzarako 4 dukateko dohaintza eman zuen1478. Eta Bergaratik irten gabe, 1474 GPAH-AHPG 1/3095, 26r-26v. DEAH-AHDSS 3110/001-01, f.g., baina 2v. 1476 GPAH-AHPG 1/0198, 450r-454r. 1477 GPAH-AHPG 1/0199, 194r-195v. 1478 GPAH-AHPG 1/0114, 698r-701v. 1475 684 Elosua auzoko San Andres parrokian ere, 1595ean Petronila de Aguirrezabal bertako seroratzara sartu zenean, bere gurasoek emandako bi aldeetako seniparteek osatzen zuten 6 dukateko dotea eraman zuen, ordainketarako zenbait epe ezarriz; baina jada oso “maltratada” zegoen seroretxea lehenago konpondu beharra izanaz gero, bere gurasoak konponketa hauen ordainketak euren kargu hartzera konprometatu ziren1479. Herri honetako azken kasu batean, zehazki obretarako xederik aipatu ez bazen ere, San Pedro parrokian serora izan zen Marina Garcia de Oruesagastik 1607an 28 dukateko zentsu bat eman zion seroretxeari1480. Oñatin ere izan ziren seroretxearen beharretan diruak xahutu zituzten serorak; 1670ean, Narria auzoko San Lorentzo ermitako Osana de Villarrek "todo lo que he gastado en las obras y reparos de la casa de auitacion de las seroras" ermitari eman zion dohaintzan, eta zorrak barkatutzat eman zituenez, ez zigun kopururik aipatu ere egin1481. Antzuolara iraganez, 1748ko bisitan bisitatzaileak seroretxeko konponketak agindu ostean, Antzuolako Antiguako Amaren ermitako serorak, “para acer la obra”, 45 erreal eman zituen, ggb., gastu guztiaren hamarren bat (obra guztiak 495 erreal eta 4 marabeditako kostua izan zuen)1482. Azken kasu hau kokatzen zaigun XVIII. mendean ere, ermitetako zerbitzura ermitau eta seroren senar-emazteak sartzeko ohitura hedatu zegoen lekuetan, hauek ekarritako diruak seroretxeen edo hobe esan, jada ermitau-etxe zirenen berreraikitzeak eta obrak egiterako orduan erabakiorrak izan zitezkeen; baina era berean, zaindu beharrean, ermitauek seroretxeen gainbehera ere eragin zezaketen, utzikeriaz jarduten baziren: Bergarako Santa Katalina ermitan maiordomoak 1737-1738 bitarteko kontuak eman zituenean, Josef de Aldaeta ermitaua eta bere emazte Antonia de Lobiano serora bizitzera iragan ziren etxea “casi inhabitable, y amenazando ruína” zegoen, Miguel de Iriberria aurretiko ermitauak, -arazoetatik ihesean- Bizkaia aldera bizitzera joan aurretik 3 urteko alokairuagatik zorretan utzi zituen 12 dukatetaz maiordomoa ezin baliatu izan zelako. Hori zela eta, bikote sartu berriak konponketak tenpluaren diruen kontu ordain zitezen baldintza jarri zuen, hala egiten bazen, euren buruak etxearen eta lursailaren alokairutzat urteroko 26 erreal ordaintzera konprometatuz. Kasu honetan, ermitauen etxearen biziraupena -eta ermitaren artapena euren kargu zegoen heinean baita ermita berarena ere- ziurtatzeko, ermitauek maiordomoa alokairuaren prezioaren jeitsiera onartzera behartu zuten; eta hala ere, ermitau berrien sarrera izan zen ondorengo urteetan ermitaren mantenua eta bere aberastasunen suspertzea piztu zuena. Hau da, askotan, ermitetako etxeen eta ermiten euren biziraupena eta patua, bertako zerbitzura sartzen ziren serora eta ermitauen patuari eta hauen kudeaketari ertsiki lotua zegoen1483. Serorek, noski, seroretxeez beste, zerbitzen zituzten edo zerbitu izan zituzten tenpluei ere egiten zieten dohaintzarik; areago, zenbaitetan, dotearen ematearekin bat dohaintza hauek tenpluen sostengurik garrantzitsuena zirela dirudi, batez ere ermiten kasuan. Gipuzkoako Probintziak 1623an Kalagorriko apezpikutzaren aldetik serorak desagerrarazteko saiakeraren aurka egin zuenean izan ziren liskar eta auzietan seroren mantenurako eman zituen arrazoi nagusien artean tenpluen mantenurako egiten zuten ekarpenarena zegoen, eta jaso dugun eta jarraian azalduko dugun informazioaren arabera, Probintziaren argumentuek oinarri sendoa zeukatela dirudi. Seroretxeen inguruko azalpenei lehenik heldu diegu, seroren eta seroretxeen artean askotan izan ohi zen lotura ertsiak hala egitera eraman gaituelako. Jarraian 1479 Ibid., 552v-553r. GPAH-AHPG 1/0102, 43r-47v. 1481 GPAH-AHPG 1/3195, 123r-126v. 1482 DEAH-AHDSS 1263/001-01, 25v. 1483 BUA 01 L/111, f.g. 1480 685 testamentuetako informazioaren oinarri estatistikoaren gain azalduriko datuei lekua egingo diegu, seroren tenpluen aldeko dohaintzen testuingurua ikuspegi orokor batetik hautemateko. Azpiatal honetan eta ondorengoan azalduko ditugun datuak 12.a. koadroan (989-1012 or.)1484 bildu ditugunak dira, eta serora eta espazio konkretuak xehetasunez begiratzeko bertara bideratzen dugu irakurlea. Tenpluen aldeko dohaintzen emaitzak 12.b. koadroan (1013-1023 or.) laburbildu ditugu. Hauen bidez, egiten saiatuko garena tenpluei serorek dohaintzan ematen zizkieten ondasunen moetak eta hauen dohaintzek espazioen arabera azaltzen dizkiguten ohituren inguruko azalpenak ahalik eta garbien ematea da. Ondoren, dohaintza hauek egiterakoan serorek onuratu, konpondu, eraiki edo mantendu nahi zituzten tenpluetako elementuak zeintzuk ziren xehetasun gehiagorekin azaltzeari ekingo diogu, edo beste hitzetan, dohaintza hauen ostean zegoen borondatea azaleratzeko saiakera egingo dugu, hartarako testamentuetatik xedea zehaztu izan zitzaien dohaintzen lagin murritzagoaren gaineko estatistikez eta eskura izan ditugun adibide esanguratsuez baliatuz. Hauek 12.c. koadroan (1024-1029 or.) antolatu ditugunak dira. Gaian sartuz bada, lehenik eta behin, testamentuetan tenpluen eta bertako zerbitzarien aldeko dohaintzak egin zituzten seroren lagina ze neurritakoa dugun ikus dezagun: 99 testamentuen laginaren baitan, 78 izan ziren tenpluren edo hauetako zerbitzariren baten aldeko dohaintzaren bat egin zutenak. Dirutan bezalaxe ondasunetan ere izan ziren dohaintza hauek, eta lehenetan eta bigarrenetan emandako dohaintzen espazioen araberako banaketak ezaugarri ezberdinak azaleratzen dizkigute. Tenpluen aldeko dohaintzen eta zerbitzarien aldekoenen azalpenak banaturik emango ditugu; has gaitezen lehenekin. 78 serora horietatik 72 izan ziren tenpluren bati dohaintzaren bat egin ziotenak. Printzipioz, ez dira gutxi, praktikoki familia-kideei, etxekoei eta lagunei dohaintzak egin zizkietenak beste (hauek 73 izan ziren). 72 serora horietatik 49k (%68'05) egin zuten diruzko dohaintzaren bat, eta guztien artean, 28.654'5 erreal eman zituzten 1554-1784 bitartean; bataz beste, 584'78 erreal. Hasieratik ohartu beharrean gaude, familia-kideen, etxekoen eta lagunen aldeko dohaintzetan gertatu bezala, zenbait espaziotako eta are zenbait serora konkreturi dagozkien datuek ere, kopuru hauetan nabarmen eragiten dutela. Baina azalduko ditugu gorabehera hauek aurreraxeago. Seroren kopuruarekin batera noski, dirutan emandako kopuru osoek behera egin zuten 1650erarteko testamentuetatik ondorengoetara (17.691'5 errealetik, 10.963ra), baina deigarria zaigu dirutan dohaintzak egin zituzten seroren kopuruak -tenpluenganako dohaintzak egin zituzten- seroren kopuru orokorrarekiko azaltzen duen beherakada, 47ren artetik 38tik (%80'85), 25en artetik 11 baino ez izatera (%44). Eta hala, serora kopuruarekiko batazbestekoak, nahiz eta kopuru osoek behera egin, bi garaien artean gora egiten dute, 456'56 errealetik 996'63ra. Honek, printzipioz, bat egiten du familiakideenganako eta lagunenganako dohaintzen berri ematerakoan aipagai izan dugun diruen eta ondasunen "kontzentraziorako" joerarekin; ikusiko dugu aurrerago korrespondentzia hau ze puntutaraino balizkoa dugun. Ondasunetara iragaten bagara, noski, familia-kideei eta lagunei egiten zitzaizkien dohaintzekiko ikuspegi ezberdina jasoko dugu. Lehen datu bat badugu, itxuraz zirkunstantzialki, parekatua agertzen zaiguna: bi dohaintzen jasotzaileen taldeetan ageri zaizkigu 3na elementu, "Etxeak, baserriak eta ondasun higiezinak" sailkapenaren pean. Kasu honetan, kapitulu honen hasieran ikusi dugun Bergarako San Pedro parrokiako Catalina de Ondarzak parrokiari, seroretxe bihur zedin asmoz, 1572ko 1484 Aurreko zenbait ataletan eta azpiataletan egin bezala, testamentuei dagozkien erreferentziak koadroan bertan -edo hobe esan, honek bideratzen gaituen 935-939 or.etako 9. koadroan- bildu ditugu, eta jarraian, bestelako erreferentziak emango baditugu ere, testamentuei dagozkienak aurreztuko ditugu, errepikapenak ekiditearren. Hauen berri izan nahiko lukeenak esandako koadroan erraz aurki ditzake. 686 bere testamentuan egin zion bere etxearen dohaintza, eta 1603an Arrasateko Musakola auzoko San Antolin ermitako Antonia de Osinagak bere ermitari dohaintzan eman zizkion gaztainadia eta txaradia ditugu. Datu hauek, nahiz xumeak diren, kasu honetan emale izan ziren seroren tankerakoek parrokien eta ermiten testuinguruetan egin bide zituzten maila edo tankera honetako dohaintzen funtsezko norabideak azaltzen dizkigute. Ez dezagun ahaztu datu hauetarako darabilgun lagina testamentuena dela, eta tenpluen aldeko halako dohaintzak edo ekarpenak, dotearekin bezalaxe, bizian zeharreko dohaintzen bidez ere egin zitezkeela. Hala azaltzen digute bestelako iturri dokumentalek; esate baterako, Antzuolako Santa Katalina ermitan, –ustez– 1644an egin zen inbentarioan, bertan serora izana zen eta Iturbe Iranguren etxeko alaba zen Domenja de Lascurain “susso”-k ermitari eman zion lursail baten berri eman zen: “en el puesto de Elistegui en Yra[uaçu?] el castañal con doze pies de castraños [y] dos [sendos?] robles”1485. Eta Eskoriatzako San Pedro parrokiako Marina de Urigoen serorak 1706a baino lehenagoko garairen batean parrokiari dohaintzan eman zion gaztainadiaren zatia (“diez pies de castaños”) ere aipatu beharrean gaude 1486. Hala ere, aurreko kapituluetan ikusi dugunaren arabera, zalantzarik gabe, usuago heltzen ziren halako balio handiko ondasunak familia-kideen eta lagunen eskutara, tenpluen ondasunen zakura baino. Etxe eta lursailez besteko ondasun baliotsuak ere heltzen ziren seroren dohaintza bidez tenpluen ondasunen artera, kasu honetan ere, familia-kide eta lagunei ematen zitzaizkienak baino dezente gutxiago; urrezko eta zilarrezko bitxiei (elementu 1 baino ez), oheei (10) eta kutxei (4, hauen arteko bat troxea) buruz dihardugu, eta baita, nahiz eta balore aldakorragoetakoak izan zitezkeen, manufakturaturiko arropei buruz ere (4). Oheak, bestalde, eta normala denez, Leintz Gatzagako Dorletako Andre Mariaren santutegiari erromesen artapenerako emandako bat salbu, gainontzeko guztiak herrietako ospitaleei emanak izan ziren. Berez, serorek tenpluei eman ohi zizkieten dohaintzen artean ondasunen izaeragatik eta kopuruagatik balore handieneko multzoak osatzen dituztenak liturgiarako elementuak (32) eta ehunak eta ohialak dira (47), batez ere lehenak. Etxeko eta sukaldeko tresnak ere ugari ageri zaizkigu (45), baina datu honek ez gaitu nahastu behar, gehienak -42- dohaintza bakar bati dagozkio eta: Aretxabaletan, Aozaratza elizateko San Juan Bataiatzailea parrokiako Maria Lopez de Celayak 1615ean bere parrokiari bertako seroren erabilerarako eman zizkion etxeko tresnak, bere serora aurrekariak ekarritakoez eta Maria Lopez berak gehiturikoez osatuak zeudenak; dohaintza parrokiari egin zitzaiolako daude elementu hauek tenpluei egindako dohaintzen artean, nahiz eta tankera honetako dohaintzak -zuzenean- tenpluan ondoren jarraitzekoak ziren serorei egitea ohizkoagoa zen. Esan bezala, hortaz, tenpluei egiten zitzaizkien dohaintzek familia-kideei eta lagunei egiten zitzaizkienekiko ehun eta ohialen dohaintzak baino ez zituzten kopuru esanguratsuan jaso, eta kasu honetan ere gutxiago, eta horiez aparte, propioki tenpluen espazioari zegozkion ondasunak zeuden, aipatu berri ditugun liturgiarako elementuekin. Hauekin bat, beste dohaintza moeta bat ere ageri zaigu ugari, propioki tenpluei zegokiena: argiteriara bideraturiko dohaintzena, dagokigun laginaren baitan, 380 eta 3/4 olio libra eta 2 argizari zurizko kandelaren emaitza ematen diguna. Ikusiko dugunez, dohaintza hauek oliotan egitea zen ohizkoena, Bergarak, Elgetak eta Antzuolak osatzen duten espazioaren salbuespenez, non ohiturarik zabalduena dirutan egitea izan zen. Seroratzen gainbehera prozesuaren eta seroren kopuruaren jeitsieraren ondorio, diruekin gertatu bezala, ondasunen dohaintzetan ere nabaria dugu 1650erarteko testamentuen eta ondorengoen artean azaltzen den beherakada. Aipatu berri ditugun 1485 1486 DEAH-AHDSS 1262/002-01, 6v. DEAH-AHDSS 2253/001-03, 1r-1v. 687 etxe, baserri eta bestelako ondasun higiezinak eta liturgiarako elementuak, guztiak, 1650erartekoetan eman ziren, eta oheak eta kutxak ere, data horrez ondorengoetan bana baino ez ziren eman. Urrezko, zilarrezko edo balore handiko bitxien tenpluenganako dohaintzetan aurkitzen ditugun kasu gutxiak (familia-kideei, etxekoei eta lagunei emandakoez gain) berriz 1650az gerokoetan aurkitu ditugu (propioki ondasunak eman zirena, bakarra), baina Leintz Gatzagan, Dorletako Andre Maria santutegiko serorei dagozkie, eta ohartua dugu jada santutegi honetako egoera berezia zela eta bertako seroren jatorrizko maila ekonomikoa Leintz bailarako -eta Debagoieneko- XVIII. mendeko testuinguruan altua zela, eta beraz, gehiago ditugu salbuespen, adibide adierazgarri baino. Emango dugu hauen berria aurreraxeago. Bigarren tarte kronologikoko seroren testamentuen kopurua ggb. aurrekoen erdia izanik ere, ondasunen beherakada nabaria dugu. Salbuespenak salbuespen, antzerako proportzioetan mantendu ziren dohaintza bakarrak ehun eta ohialenak, eta manufakturaturiko arropenak izan ziren (azken kasu honetan gehiago izan ziren, 3, 1650eratekoen arteko bakarraren aldean). Argiteriarendakoek, berriz, gorakada izan zuten, 1650erartekoen 142 eta 3/4 libra oliotatik, 238ra (+ 2 argizari zurizko kandela). Hemen Oñatiko datuek daukate eraginik gehien, argiteriarendako oliozko dohaintzak egiteko ohitura bertan errotu baitzen sendoen, maila apalagoan ageri zaigun Leintz bailararekin batera. Oñatiko seroren kopuruaren garai arteko aldeak (1650erartekoak 5, ondorengoak 14) eta dohaintza handi batek (San Migel parrokiako Ana Catalina de Inzak 1751n emandako 100 librak -4 arroa-) eragiten dute, garaien arteko argiteriarendako oliozko dohaintzek testamentuen laginean agertzen diguten garaien arteko gorakadan. Espazioen arabera, datu hauek oso modu irregularrean baturik ageri zaizkigu. Diruzko dohaintzen parterik handiena, alde handiarekin, Bergarak, Elgetak eta Antzuolak osaturiko espaziotik datorkigu; hauen artetik, nabariki Bergaran eman zuten dirurik gehien, Elgetakoen proportzioa bajuxeagoa izanik, eta Antzuolakoak, Debagoieneko beste herrietako serorek emandako diruen antzerako mailan kokatzen zaizkigularik (Arrasaten, Maria Lopez de Olazaranen 1604ko dohaintza-testamentua alde batera utziaz gero, noski). Hiribilduetako parrokien aldeko diruzko dohaintzak eman zituzten 31 seroren 5.942 errealen parterik handiena, 5.250 erreal (%88'35), espazio honetako 23 serorek emanak izan ziren. Eta berdintsu esan liteke gainontzeko tenplu moeten aldeko dohaintzei dagokienean ere, ospitaleen eta komentu eta kolegioen aldekoen salbuespenez: auzo eta elizateetako parrokien alde -9 seroren aldetik- eman ziren 58'5 errealetatik -7 seroren- 38'5 (%65'81), ermiten eta santutegien alde 22 serorek eman zituzten 2.854 errealetatik 18 seroren 2.116'5 (%74'15) eta kofradien alde 16 serorak emandako 611 errealetatik 12 seroren 591 (%96'72) espazio honetan emanak izan ziren. Ospitaleen aldeko diruak ostera gehiago izan ziren Oñatitik irtendakoak, 12 serorak emandako 976 errealetatik 2 serorak baino ez emandako 580 errealak (%59'42), Bergaran eta Elgetan 10 seroren artean emandako 396 errealen aldean (%40'57) (eta Leintz bailaran ez zuten dirutan ezer eman). Komentu eta kolegioen aldeko dohaintzetan biltzen zaizkigu tenpluei emandako diruen arteko kopururik handienak, 18.212 erreal, zeinetariko 17.600 (%96'63), hau da, ia dena, 2 seroren dohaintzei dagozkien. Biak izan ditugu jada aipagai: Arrasateko Maria Lopez de Olazaranek herri bereko frantziskotarren komentu eta kolegioaren alde 1604ko bere dohaintza-testamentuan emandako ggb.ko 1.000 dukatak (baino gehiago), eta Bergarako Soledadeko Andre Maria ermita eta santutegian neskatxendako ikastetxearen fundazioa egin zuen Maria Clara de Berroetak 1750ean helarazi zuen testamentuan bere fundazioko instituzioari emandako -abituarekiko baldintzaturiko- 600 dukatak. Dohaintza hauek laginetik 688 aterako bagenitu, komentu eta kolegioen aldeko dohaintzak ospitaleei eta kofradiei dirutan eman zitzaizkienen antzerako mailan geratuko lirateke, 5 seroren artean emandako 612 errealekin. Hala ere, aparteko dohaintza hauek serorak beraien garaiko ezberdintasun sozialen islada baino ez zirela agertu besterik ez digute egiten, eta estatistiketan elkarren arteko alde izugarridun dohaintzak batera kontutan hartu beharrean gaude, aparteko dohaintzak, ohizkoak ez izanik ere, testuinguru sozial jakinen artean serora gutxi batzuek hartu izan zituzten erabakien ondorio direlako. Salbuespen soiltzat hauteman eta estatistiketatik kanporatuko bagenitu ez ginateke errealitatea bere konplexutasun guztian azaltzen arituko, salbuespen izanik ere, seroren aniztasunaren erakusgarri baititugu, beraien testuinguru sozialetako aktore eraginkor bezalaxe. Eta alderdi hauek ezin dira baztertu. Datuak hein horretan kontsideraturik, beraz, diruzko dohaintzen parterik handiena hiru esparrutatik datorkigu: Bergaratik, Elgetatik eta Arrasateko Maria Lopez de Olazaranen dohaintzatik; hiruen kopuruak baturik 26.314 errealeko kopurura heltzen gara, hau da, Debagoiena guztian 1554-1793 bitarteko testamentuetan eman ziren 28.654'5 errealen %91'83. Testamentuetako informazioarekin batera, diruzko dohaintzen berri tenpluetako liburuek ere ematen digute. Datu estatistikoen baldintzapenak sahiestu eta gertuagoko ikuspegi bat osatu liteke horrela, besteak beste, Bergaraz, Elgetaz eta Antzuolaz aparteko Debagoieneko espazioetan ere diruzko dohaintzak izan zirela, eta ondasunezko dohaintzak dirutara bihurtzeko enkantearen baliabideak ere ohizkoa behar zuela azaleratzen diguna. Hemen, tenpluetako liburuetako informazioarekin batera, ikuspegi orokorra osatzeko testamentuetako xederik aipatu gabeko dohaintzen berriak jasotzen saiatu naiz, zehazki baterako edo besterako eman zirenak xedeen araberako analisia egitean aipagai izango baititugu. Has gaitezen baina lehenik, orain arte ohizkoa dugun jarraipenean, Bergara, Elgeta eta Antzuolako datuei begira. Erdigune komertzial ere baziren hiribilduetako parrokietan serorek emandako dohaintzek izaten zuten maiztasunarekiko eta hauen kopuruekiko, Bergarako San Pedro parrokiako liburuetariko batean zedarrituriko tarte kronologiko bateko gainbegiratua eman liteke; 1512az geroztik 1569ko obren inguruko “manda general”-ak izan arte, parrokiako liburuan serorek egindako zenbait dohaintzaren berri jaso izan zen: 1512an “frayra de Barrutia”-ren eta Gracia de Jaureguiren dohaintzak izan ziren; ezin izan dugu lehenak eman zuen kopurua irakurri, eta Jauregiko serorak berriz, erreal 1 eman zuen. 1519-1520 bitartean Gracia de Jauregui berak fabrikarako urrezko 3 dukat eman zituen, eta 1563an, “beata de Rreçaual”-ek “en su fin” parrokiari eman zizkion 11 errealen berri jaso zen1487. Parrokien aldeko diruzko dohaintzak, parrokiako bertako serorez gain, ermitetakoek eta tenpluenganako loturarik gabekoek ere eman ohi zituzten. Honen testigantza ditugu 1602an Aritzetako San Migel ermitako Catalina de Querexaçu serorak San Pedro parrokiako fabrikarako emandako dukata, eta Maria de Mendozak 1650ean parrokia berberaren fabrikarako emandako 50 errealak. Handiagoa izan zen, aldiz, parrokia bertako serora ote zen garbi ez dakigun Mariana de Aleizak 1758an tenplu honi egin zion dohaintza: Soraluzeko "reales Fauricas de armas"-ek zor zioten 200 dukat baino gehiagoko mailegua. Ermiten kasuan, parrokienetan baino areago, dohaintza nagusiak tenpluko bertako seroren aldetik emanak izaten ziren. Bergarako kasuen artean, San Millan ermitan, 1602 eta 1606 bitarteko kontuetan, bertako serora izana zen Maria Martinez de Arizpek ermitaren alde 4 dukateko dohaintza egin zuela ikusten dugu1488. Halaber, Aritzetako San Migel ermitako Catalina de Querexazuk, 1602an bere ermitako 1487 1488 BUA SP2/173-431, 178-365 fot. BUA MIK/SM0 77-133, 103 fot. 689 fabrikaren alde 16 dukateko zentsu baten erdia eman zuen, eta San Martin ermitako Maria de Iturbek, 1605ean, aldean zeraman guztia eman zion bere ermitari, eta honek berekiko zeuzkan diruzko zor guztiak kitatutzat eman zituen. Ohitura hau, egindako dohaintzez beste norbere "ondasun guztiak" zerbitzaturiko tenpluari ematearena, ermitetan bezalaxe auzo eta elizateetako parrokietan ere izan zen, aurreraxeago ikusiko dugunez. Ondasunen dohaintza hauetariko asko, bestalde, ondasuntzat xede jakinetarako emandakoak ez zirenean (esate baterako, aldare jakin batetan erabilia izateko emandako ohial bat), diru-sarrerak lortzeko saltzen ziren. Hala egin zela ageri zaigu, adibidez, San Millan ermitako 1602-1606 bitarteko kontuetan, bertan serora izana zen Maria de Bizcayak ermitari dohaintzan emandako ohe baten salmentatik lorturiko 4 dukaten diru-sarrera jaso zenean1489. Noiz edo noiz izaten ziren, bestalde, dohaintza xumeagoekin bat, kopuru handietako dohaintzak ere; gogoan izan dezagun Bergaran bertan Soledadeko Andre Mariaren ermita eta santutegian neskatxendako ikastetxea fundatu zuen Maria Clara de Berroetak bere fundazioari eman zion 600 dukateko zentsua (lehen emalearen jatorrizko baldintzatzat bertako ondorengo serorek Sortzez Garbiaren abitua hartzea zeukana). Elgetan ere diruzko dohaintzen kopuruen aniztasun handia zegoela atzeman liteke. Hala, Andre Maria parrokiako Maria Ochoa de Marquieguik 1592an bere parrokiari 2 dukat eman zizkion, eta parrokia berberari Magdalena de Urrojolaeguik 1609an dohaintza handixeagoa egin zion, tenpluen sorta batean zabalduriko zenbait errealeko dohaintzen artean 4 erreal emateaz gain, zorretan zioten 14 dukateko zentsu bat ere eman baitzion. Parrokia honek serorengandik jasoriko dohaintzetan izan ziren noski, esandako kopuruak baino txikiagoenak ere; 1616an, “la beata de [la iglesia?]”rengandik 2 erreal jaso zituen, eta 1648-1649 bitartean, “la beata de Egoecheaga”rengandik dukat 11490. Ermitei buruz beste hainbeste esan liteke; ohartzekoa dugu, gainera, ermiten aldeko dohaintzek ez zutela zertan parrokiakoen aldekoek baino txikiagoak izan behar: San Adrian eta San Antonio ermitan elkarrekin batera -eta jarraian- serora izan ziren Domenja eta Marina de Altubek ermitari egin zizkioten dohaintzak behintzat, esanguratsuak izan ziren. Lehenak 1599an 4 dukateko dohaintza egin zuen, eta bigarrenak aldiz, 1603an, 21 dukateko zentsu bat eta bere korrituak eman zituen ermitaren alde. Espazio honekin bukatzeko, Antzuolako parrokien eta ermiten aldeko zenbait dohaintzaren berri ere badugu; orokorrean, Bergarako eta Elgetako seroren tankerako kopuruetakoak dira ageri zaizkigunak. Kasurako, Gure Errukizko Ama parrokiari 1662an Agueda de Otamendik 6 dukat eman zizkiola dakigu, eta Uzarragako Santa Engrazia ermitaren liburuan, 1568an “la freylla de [Yguerabire?]”-k dohaintza bat egin zuela ikusten dugu (baina ezin izan dugu kopurua irakurri), eta baita 1586an, Martin de Olazabalek bere arreba serorak ermitari eman zizkion 2 dukatak ordaindu zituela ere1491. Leintz bailarara iragaten garen momentuan, goraxeago azaldu lez, tenpluen aldeko dohaintzarik gehienak argiteriarako oliotan egiteko ohitura zegoen espazioan barneratzen gara, nahiz eta, esan bezala, diruzko dohaintzarik handiena, Arrasateko Maria Lopez de Olazaranen 1604ko 1.000 dukat baino gehiagorena, bertan emana izan zen. Salbuespenezko kasuez aparte, dohaintzetako diruaren eskasiak ez du seroren dohaintzek beraien tenpluendako diru-sarrerarik ematen ez zutenik esan nahi, dohaintzak egiteko formak ezberdinak zirela baizik. Ikusi dugu nola Bergaran San Martin ermitako Maria de Iturbek 1605ean momentuan zeuzkan ondasun guztiak bere 1489 BUA MIK/SM0 77-133, 103 fot. DEAH-AHDSS 2123/002-01, 2r-92r. 1491 DEAH-AHDSS 1261/009-01, 3v-12v. 1490 690 ermitaren alde eman zituen, honek berarekiko zeuzkan zorrak barkatzearekin batera. Ohitura hau Leintz bailaran ere izan zen, eta bertako adibideetan tenpluek ematen zitzaizkien ondasunez baliatzeko zeuzkaten formak ageri zaizkigu. Tenpluaren zerbitzurako baliagarri baziren bere hortan jaso zitezkeen, edo hartarako beharrik bazen, enkanteko salmenta bidez dirutara bihurtu. Jarraibide hauen adibiderik esanguratsuenak Arrasateko Udala auzoko San Esteban parrokiako liburuan topatu ditugu, XVI. mendean zehar parrokiak bertako serorengandik hainbat dohaintza jaso baitzituen. 1538ko kontuetan izenik aipatu ez zitzaion serora batek bere heriotzean parrokiari egindako zenbait dohaintzaren berri eman zen, egin ohi zela aipatu dugun bezala, maiordomoek jaso eta ondasunen salmenta egin beharra zeukatela eta: “çiertos rresçibos de dinero que dexo la dicha serora para la dicha yglesia como haze mençion en su testamento e çiertos linos en la [???] casa que dexo e la herençia de su legitima que la podia haber”. Ez daukagu dohaintza hauen bidez izan ziren diru-sarreren berririk, baina ez dute gutxi izatearen itxurarik, seniparteak ere tarteko baitzeuden. 1584ko kontuetan Maria de Urzaondo serorak memorial baten bidez parrokiari dohaintzan eman izan zizkion ondasun batzuen berri eman zen, beraien salmenta medio, 4.165 marabediko (122 erreal eta 1/2) diru-sarrera izan zela eta: “un manto nuebo y otros biejos y una jaqueta y una cama y huna [???] saya y los cobertores nuebos y biejos de las dichas camas y de [???] y los que quedaron de [portejos?] y de una parte de un [lechon?] y de una arca”. 1593an berriz, agian Maria de Urzaondok egin izango zuen bezala, orduan gutxi hila zen Catalina de Barrutia parrokiako serora izan zenak, bere arimaren alde eman zituen diru eta ondasunez aparte zeukan guztia parrokiari eman zion, eta maiordomoa zen bere ilobari, Martin de Barrutiari, bisitatzaileak ondasun hauen kontuak eskatu zizkion, inbentario bat osatuz1492. Baditugu Leintz bailaran ohitura honen bestelako adibideak ere: Aretxabaletan, Aozaratzako San Juan Bataiatzailea parrokiako Maria Lopez de Celayak, 1615ean hainbat ondasun eman zizkion parrokiari, batzuk Catalina de Echabe serora aurrekariak bere esku utziak, eta besteak, berak borondate propioz emanak; serora aurrekariarenak: sagardo kupel bat, kutxa luze bat, kobrezko pertze bat, suil bat, burnizko pisu batzuk, eztainuzko pitxer bat eta platerrak eta katiluak, eta Maria Lopez berak emanak: 12 plater, 12 buztinezko katilu, 2 otarrandi, “un arnero”, burnizko zartai handi bat, burnizko 2 goilara, burnizko 4 burruntzi, buztinezko 2 pitxer, aitzur luze bat, jorrai bat eta aitzur zahar bat. Oñatin ere, nahiz eta Leintz bailaran bezala, edo agian areago, tenpluendako dohaintza gehienak argiteriarako oliotan egitearen ohitura nagusi izan zen, izan ziren diruzko dohaintzaren bat edo beste egin izan zuten serorak ere. Testamentuetan bezalaxe San Migel parrokiako kontu-liburuan ere, diruzko dohaintza gehienak XVII. mendearen erdialdea baino lehenagokoak ditugu. Testamentuetako informazioa azalduz joango zaigu; baina parrokiako kontu-liburuko partidetan, 1555ean San Martin ermitako seroraren albazea zen Monte apezarengandik jaso ziren 3 dukaten, 1561ean Uribarriko San Andres ermitako serora izana zenaren erreal eta ½-ko“manda”-ren, eta Santa Kruz ermitako serorak bi partidatan eman zituen 8 errealen berri izan dugu1493. Tenpluen aldeko diruzko dohaintzei buruzkoak laburbiltzeko, beraz, gehiena Bergarak, Elgetak eta Antzuolak osaturiko espazioan eman zirela esan liteke, eta Leintz bailaran eta Oñatin, nahiz eta ondasunen eta batez ere argiteriarako oliozko dohaintzak 1492 1493 DEAH-AHDSS 3110/001-01, 27v-104r. DEAH-AHDSS 3690/001-00, 45v-111v. 691 nagusi izan, zenbait diruzko dohaintza esanguratsu ere egin izan zituztela. Dohaintzen jasotzaileei dagokienean, parrokiekin batera zenbait komentu, santutegi eta kolejio edo ikastetxe ageri zaizkigu kopuru esanguratsuetako dohaintzekin. Ospitaleek eta ermitek ere jaso izan zituzten zenbait kopuru esanguratsu, baina gehienetan maila xumeagokoak jaso ohi zituzten; dirutan edo argiteriarako oliotan, azaldu dugun espazioen banaketaren joeren baitan. Baina diruen gehiengoa esandako espazioetan eman bazen, ondasunen banaketa orokorrak bestelako distribuzioa agertzen digu. Liturgiarako elementuei zegokienean, diruekin bezalaxe, Bergara, Elgeta eta Antzuolako espazioan eman ziren denera eta proportzionalki gehien, 35 seroren testamentuetan ageri zaizkigun 21, ggb. 2/3ak edo, Leintz bailaran 1/3ek (18 testamentutan 6) eta Oñatin ggb. 1/4ak (19tan 5) eman zituzten artean. Azkenik, Elgetako 3rekin eta Bergarako 2rekin, ospitaleei emandako oheak ere espazio honetan ageri zaizkigu gehien, Arrasateko, Eskoriatzako eta Leintz Gatzagako banarekin, eta Oñatiko 2rekin batera; hala ere, balantzea ospitaleen -eta Leintz Gatzagako kasuan Dorletako santutegiaren- alde dohaintzak egin izan zituzten seroren proportzioarekiko nahiko parekatua ageri zaigu, Bergara eta Elgetako 12 seroren 5 oheen, eta Arrasate, Eskoriatza, Leintz Gatzaga eta Oñatiko 13 seroren 5 oheen artean. Bi dohaintza moeta ditugu, zalantzarik gabe, Leintz bailarako eta Oñatiko espazioetan Bergarak, Elgetan eta Antzuolak osaturikoan baino kopuru dezente handiagoan ageri zaizkigunak: ehun eta ohialenak, eta argiteriarako olioarenak. Ehunak eta ohialak Bergara, Elgeta eta Antzuolako 35 seroren artean 6 baino ez zituzten eman, Leintz bailaran 18ren artean 19, eta Oñatin 19ren artean 22 eman zituzten artean. Oliozko librekin antzera gertatzen zaigu; Bergara, Elgeta eta Antzuolako 35 seroren artean 3 libra baino ez zituzten eman, Leintz bailarako 18en artean 89 libra eta 1/2, eta Oñatiko 19en artean 286 eta 1/2 (+ 2 argizari zurizko kandela) eman zituzten artean. Datu hauen azpian, noski, ohituren ezberdintasunak daude; Leintz bailarako eta Oñatiko ehunen, ohialen eta argiteriarako olioaren dohaintzek, azken finean, batez ere Bergara, Elgeta eta Antzuolan dirutan egin ohi zituzten dohaintzen korrespondentzia edo txanponaren bestaldea azaltzen digute, baina ondasunetan emana. Baina segi dezagun aurrera, ezberdintasun hauek dohaintzen xedeen azalpenean sakontzen joan ahala garbiago azalduko baitzaizkigu. Serorek dohaintzak egiterakoan azaltzen zuten borondatearen agergarri ditugun dohaintzen xedeen azalpenetarako, darabilgun 72 seroren testamentuen laginaren baitatik ateratako beste lagin murritzago batez baliatuko gara. 46 seroren testamentuekin, lagin murritzago hau dohaintzen partidetan hauek ze xedetara bideratu zitezen esplizituki aipatu zuten kasuekin osatu dugu, 12.c. koadroan (1024-1029 or.) antolatuz. Koadro honen ardatzetik jasoriko datuak testamentuez besteko iturrietatik jasorikoekin uztartuko ditugu, tenpluen artapenean serorak arduratu ohi zituzten alderdiak ahalik eta hobekien isladatzeko. Jarraian emango ditugun azalpenetan, beraz, aurreko koadroan (12.b., 1013-1023 or.) fidelago isladatzen zaizkigun ondasunen kopuruak baino, ondasun moeten eta hauek bideratu nahi izan ziren xedeen arteko lotura interesatzen zaigu gehiago. Ospitaleei, eta komentu eta kolegioei egindako dohaintzak koadro honetatik kanpo utzi ditugu, espazio hauei tartetxo propioak eskainiko dizkiegu eta. Seroren ohizko dohaintzetariko bat tenpluko obretara bideraturikoa izaten zen, beti ere, obrak egiteko beharra izaten zenean. Testamentuetan obretara bideraturiko dohaintza guztiak dirutan egin ziren, parrokien kasuan bezalaxe (3.369 erreal), ermiten eta santutegienean ere (355 erreal). Beste behin, diferentzia handiarekin, Bergarak, Elgetak eta Antzuolak osaturiko espazioa ageri zaigu obretarako dohaintzen gehienekin: parrokien aldeko 3.244 erreal (%96'28) eman zituzten, eta ermita eta santutegien aldeko 692 349 (%98'3). Leintz bailaran parrokietako obretarako emandako 11 erreal baino ez zaizkigu ageri, eta Oñatin aldiz, parrokietakoetarako 114, eta ermitetakoetarako 6 erreal. Tenpluen alde dirutan eman ziren dohaintzen parte nagusia, zalantza handiegirik gabe, obretan xahutu ohi zela esan liteke, eta diruzko eta ondasunezko dohaintzen ezberdintasunek xedeen araberako logika hori isladatzen zutela dirudi. Hiribilduetako parrokia nagusietan obrak egiteko diru bilketak egiten ziren moduari eta serorek hauetan zeukaten partehartze eta pisuari buruz, Bergarako San Pedroko obren bilakaerari buruzko zenbait datu interesgarri ditugu. 1569an parrokia hedatzeko obra garrantzitsu batzuei ekin zitzaien, 1557an erregearen idazkari izan zen Juan de Galartzak, honengandik, eta parrokiako obrak gauzatzeko, kamarako isunen gain 60.000 marabeditako ematea lortu ondoren; urteroko 10.000 marabedi ziren, obra sei urtean bukatzeko asmoa baitzegoen, nahiz eta zenbait hamarkadatan zehar luzatzen bukatu zuen. 1569an obrak artean hasi gabeak ziren, bitartean, aurreko obren zorrak ordaintzeaz beste, zenbait eraikuntza-arazo izan zirela eta. Hernán Suárez de Toledo Errege Kontseiluko epaile komisionatua heldu zen urte hartan herrira, erregearen ematearen kontuen berri jasotzeko asmoz. Jada ematearen 60.000 marabedietatik 46.000 jasoak izanik ere obrak geldi zeudela ikusirik, ematea jasotzen jarraitzekotan, obrak berehala has zitezela agindu zuen, beharrezkoa balitz, herritarren gaineko diru-bilketa antolatuz. Meatxuaren eraginez obrei ekin zitzaien, eta parrokiak herritarrengandik hainbat “manda” jaso zituen ondorengo urteetan, Errege Kontseiluaren komisionatuaren esanei jarraiki, apezek herritarrak hartara akuilatu eta gero (Aramburu 2008, 1. lib., 156158). Testuinguru honetan, seroren dohaintzak esanguratsuak izan ziren. 1570 eta 1571 bitartean egin ziren diru-bilketetan, 60 dukat emanez ageri zen Catalina de Ondarzaren ostean beste hainbat serora ere bazeuden, gehienetan dukat batetik gorako kopuruak emanez: la serora de Hesaube vn ducado [...] la beata de Arana cuatro ducados [...] la beata de Leçaran vn ducado [...] la beata de Olaran tres ducados [...] de la beata de Oruesagasti rreal y medio [...] de la beata de Abrayn quatro rreales [...] la beata de Hondarça siete ducados y medio […] de la beata de Ygueribar tres rreales [...] de la beata de Abrayn quatro rreales [...] conoçe maese Pedro cantero aber rreçibido siete ducados y medio de la beata de Hondarça [aurreko partida bateko dohaintzaren ordainketa] [...] la beata de suso[?] çinco rreales [...] la beata de Arimendi doze ducados [...] la beata de Abrayn dos ducados […] la beata de Leçeeta y sus hermanas tres ducados […] la beata de Ygueribar dos ducados [...] la beata de Oruesagasti por si e por su hermana Maria de Oruesagasti dos ducados [...] la beata de Amatiano ocho rreales 1494 Dohaintza hauen bidez, bi urte haietan ggb. 100 dukat eman zituzten serorek, “manda general”-etan. 1570eko zerrendan emakumeen artean lehena zen Catalina de Ondarza seroraren 60 dukatak aipagarriak dira noski, herriko etxe eta pertsonaia nagusiek egindako dohaintzen mailan kokatzen baitzen. María José Aramburuk, “manda general” haietan izaten ziren dohaintzen berri ematean, hauen ohizko neurriak honako adibideen bidez aipatzen dizkigu: desde las más humildes, de 4 u 8 reales, a las más importantes de los próceres de la villa, bien fueran las de 20 o 24 ducados ofrecidos por las casas de Ozaeta, Gabiria o Eguino-Mallea o las más llamativas de 80 ducados de la casa de Arrese o de 100 del contador Azkarate (Aramburu 2008, 1. lib., 158) Ikusten dugu bada, beste adibide hauetan bezala, seroren artean ere maila ekonomiko ezberdinetako aportazioak izan zirela, xumeenetatik handienetara. Parrokietan ohizkoak izaten ziren tankera honetako obrak egiteko diru-bilketak, eta 1494 BUA, SP15/291-329, 295-305 fot. 693 serorek egindako dohaintzak oso maila ekonomiko aldakorren araberakoak izaten baziren ere, kasu askotan beraien aportazioak esanguratsuak izan zirela esan liteke. Hala, Debagoieneko eta batez ere Bergarak, Elgetak eta Antzuolak osaturiko espazioko seroren testamentuetan ere oso kopuru ezberdinetako obretarako dohaintzak dauzkagu: zenbait errealekoak, dukat gutxi batzuetakoak, eta baita, Catalina de Ondarzaren kasuan ikusi dugun bezala, kopuru handietakoak ere1495. Parrokia berbereko beste serora batzuen dohaintzak ere aipagarriak zaizkigu: Marina Garcia de Oruesagastik (1607) emandako 4 dukatak, eta Mariana de Aleizak (1758) emandako 150 errealak. Eta Elgetan, Andre Maria parrokiako Gracia de Urrupainek (1587) obretarako eta argiteriarako emandako 6 dukatak. Parrokietako serorez gain, ermitetako serorek ere egin izan zituzten zegozkien parrokietako fabriken aldeko obretarako dohaintzak, maila xumeagokoak baziren ere. Esate baterako, Catalina de Mendiguchiak (Elgeta –gaur egun Bergara–, Angiozar, Elexamendiko Andre Maria ermita, 1638), Angiozarreko San Migel parrokiako obrarako, bertako fabrikaren aldeko 12 errealeko dohaintza egin zuen; eta Magdalena de Ucelaik (Oñati, San Kristobal ermita, 1591), zenbait ermitatako obretarako dohaintzekin bat, San Migel parrokiako obrarako 4 erreal ere eman zituen. Alabaina, ermitetako seroren kasuan, laster ikusiko dugunez, ohizkoena, dohaintzen bidez batez ere zerbitu izan zuten ermita faboratzea zen, eta –meza, memoria eta anibertsarioez aparteko– parrokietarako dohaintzak, gehienetan, bateko edo besteko argiteriara bideratuak izan ohi ziren. Ermitetako obretarako dohaintzei dagokienean, esanguratsuenetariko bat Bergarako San Lorentzo ermitako Marina de Moyugoitiak 1574ko bere testamentuan ermitaren alde eman zituen 8 dukatena dugu. Bergaran bertan, San Millan ermitan, 1553an Maria Hurtiz de Ipenzak bere kontu “en el edifiçio de la dicha hermita” kopuru handiak xahutu izana aitortu zuen: 140 florin (ekibalentzia Bartzelonako soldatekikoa edo Valentziakoekikoa izan, ggb. 1.260 eta 1441 erreal bitartean, 114 dukat eta ½ eta 131 dukat bitartean); adierazpena ermitari hauen dohaintza egin nahi ziolako jaso zen idatzirik bertako kontu-liburuan1496. Angiozarren (orduan Elgetaren parte), Elexamendiko Andre Maria ermitako Catalina de Mendiguchiak 1638an 20 dukateko zentsu baten erdia, 10 dukat, eman zituen ermitako obretarako. Baina hemen ere, noski, bazeuden maila xumeagoetako dohaintzak ere; Oñatin, adibidez, 1591n, San Kristobal ermitako Magdalena de Ucelaik, zerbitzatzen zuen ermitari bestelako zenbait dohaintza egitearekin bat, obrak egiten edo egin beharrean zeuden Santa Marina, San Esteban eta San Jose ermitetarako zenbait dohaintza egin zituen: lehen biei erreal bana, eta hirugarrenari 4. Eta gehienetan parrokietako serorek zehazki ermitetako obretarako dohaintzarik egiteko ohiturarik izaten ez bazuten ere, Mariana de Aleizak (Bergara, San Pedro parrokia?, 1758) Santa Ana ermitari "para aiuda de hazer una Sachristia ô otra cosa que se ofreciere" emandako 150 errealak ere aipagarriak ditugu. 1495 Bergarako San Pedroren kasu espezifikoan, Catalina de Ondarza seroraren ekarpenak eta garrantziak esangura berezia hartzen dute, hainbat hamarkada iraungo zituzten obrei ekitearekin bat 1570ean egin zuen dohaintzaz beste, handik bi urtetara helarazi zuen testamentuan etxe baten dohaintza bidez (1572) parrokiako seroretxearen fundazioa egin zuela aintzat hartzen badugu. Parrokiako obretarako dohaintza 60 dukatekoa izan bazen, serorendako etxea 100 dukatetan erosi izan zuen, eta horrez gain, –neurririk hartzea zail zaigun– etxeko ondasun guztien dohaintza ere egin zuen. Honi apezen erabilera amankomunerako eman zituen 7 apez-jantziak eta San Anton eta Santa Agedaren kaperetarako eman zituen 2 meza-liburuak gehituaz gero, serora honek urte haietan parrokiari egin zizkion ekarpenek herriko etxe nagusien ekarpen partikularrak ere gainditu izanak zitzakeela ohartuko dugu. 1496 BUA MIK/SM0 77-133, 85 fot. 694 Dohaintzen beste ohizko xede bat, parrokiak beraien zerbitzurako ornamentuz, bitxiz, jantziz eta bestelako elementuez ornitzea izan ohi zen. Dohaintza hauen testigantzak, testamentuez gain, parrokia eta ermitetako liburuetan ere aurkitu ditugu; ondasun hauen balorea eta hauek izateko interesak, emateen konstantzia tenpluen liburuetan ere jasotzea eragin zuen. Eta noski, ohizkoena, bai parrokien, ermitan, nahiz bestelako tenpluen kasuetan, dohaintzarik esanguratsuenak bertako zerbitzuko seroren aldetik eginak izatea zen, nahiz eta bestelako kasuak ere falta ez diren. Aipatu behar, dohaintza hauetariko gehienak dirutan egin ziren kopuruetan baitaraturik gelditu zaizkigula, ondasunak eurak eman ziren kasu bakar baten salbuespenez, gainontzekoetan hauek egin zitezen emandako diruak izan baitziren dohaintzan emandakoak. Horregatik, zertxobait luzatuko gara kasuen azalpenetan, koadroan -dirutan espresaturik agertzearren- bereizturik ageri ez zaigun dohaintzen aspektu bat azaltzen digutelako, eta kasuen aniztasuna bera oso esanguratsua dugulako. Dohaintza hauetariko zenbait, tenpluetarako kalizeak egitera bideratu ziren. Parrokietatik hasiz, Bergarako San Pedro parrokiak 1556an, Marina de Jaureguirengandik kalize bat egiteko 12 dukat jaso zituen. Elgetan, Uriarteko Andre Maria ermitako Domenja de Iturrik 1604an, bestelako liturgiarako eta jantziteriarako dohaintzekin bat, zilarrezko kalize bat eman zion Andre Maria parrokiari; parrokiako kontu-liburuan 1618an jaso zen dohaintza hau edo honen parte bat: Domenja de Iturri dirudien “la beata de Yturri [goitia?]” zelako batengandik zilarrezko kalize bat eta kasula bat egiteko 52 dukateko dohaintza jasotzeari ekin zitzaion 1497. Ermitetara iraganez, kasu bat Bergaratik heldua dugu: San Milian ermitan, 1602-1606 bitartean, bertako serora izana zen Maria Martinez de Arizpek bere heriotzean 15 dukat eman zituen, ermitarako kalize bat egiteko1498. Kultuko erabilerarako bestelako dohaintzak ere izan ziren: Oñatiko San Lorentzo ermitako Maria de Villarrek bere ermitaren eta bertako kultuaren apaingarrirako hainbat dohaintza egin nahi izan zituen 1629an, eta euren artean, bi argimutil egin zitezela agindu zuen. Beste dohaintza batzuk irudietarako eta beraien apainketarako eginak izan ziren. Oñatin, San Kristobal ermitako Magdalena de Ucelaik 1591n Andre Mariaren irudia ermitan ipini ahal izateko 4 dukat eman zituen, eta baita kutxa bat ere, ermitako ornamentuak bertan gorde zitezen. Leintz Gatzagan, Dorletako Andre Mariaren santutegiko serorek Amarbirjinaren irudi ezberdinei egindako dohaintzak ere esanguratsuak zaizkigu. Lehena Luisa de Aguirrek 1693an Dorletako santutegiko bertako Amabirjinaren apainketarako emandako 60 dukateko zentsua dugu (zor baten bidezkoa zena); xede zehatza honela aipatua izan zen: "para que [...] se hagan dos arañas de plata para delante de la dicha Virgen". Beste dohaintza esanguratsua Teresa de Laquiteguik 1746an egin zuena dugu, baina kasu honetan, ez daukagu zeharo garbi dohaintza egin zitzaion Amabirjina nongoa ote zen: Dorletako santutegian bertan edo San Milian parrokian -edo beste nonbait- ote zegoen ez dakigun Soledadeko Andre Maria bat. Edozelan, bere garaian Dorletako santutegirako sarrera egin bazuen ere, azken urte luzeetan bertatik kanpo bizi izan zen Teresa de Laquiteguik 1499 pertsonalki artatu izan zuen Amabirjina baten irudia behar zuen izan, ezen dohaintzan eman zituen eta "engastados en plata" zeuden burukoa ("toca") eta "rosario de Jerusalen"-a, halaber dohaintzan emanak izan ziren zenbait arroparekin batera, "son los mismos, con que he acostumbrado vestir, y adornar â su Magestad todas las Semanas Santas de Quaresma". 1497 DEAH-AHDSS 2123/002-01, 6r. Loc.cit. 1499 Serora honen gorabeheren ingurukoak ikus IV. 4.2. azpiatalean, 399-401 or. 1498 695 Dohaintzetan hainbatetan ageri zaizkigun beste ornamentu batzuek ohialetan egindakoak izan ziren. Hauen arteko garesti eta esanguratsuenen artean, aldareetarako frontalak ditugu aipagarri. Hala, Bergarako Santa Marina parrokiak 1594an Maria de Beiztegui serorarengandik 5 dukat jaso zituen parrokiako aldare nagusiarendako, bertarako frontal bat eta ornamentuak, ohialak eta arropak egin zitezen “a voluntad de la dicha serora de Munabe” (berarekin batera parrokian serora zena), eta 1647an, Oñatiko San Migel parrokiak bertako serora nagusi zen Maria Lopez de Estrañorengandik, klaustroko Andre Mariaren Sorkundearen aldarerako frontal bat egiteko 10 dukat jaso zituen. Leintz bailaran berriz, Eskoriatzan, Mendiola elizateko San Juan Bataiatzailea parrokiako Domenja de Zubiak, 1622an hainbat dohaintza egin zituen bere parrokiaren apainketarako: zeuzkan ohialezko 34 kana (“de lienço casero de la tierra sin entrar en agoa”) saldurik aldarerako frontal bat egin zedin agindu zuen, aldare bererako 4 kanaren neurriko iztupazko mahai-zapi batzuk ere eman zituen, eta baita beste ohialezko mahaizapi batzuk ere, lehen urtean bera ehorztekoa zen jarlekuaren zerbitzurako izan ondoren, aldarerako izango zirenak. Azkenik, nahiz eta propioki frontal bezala aipaturik ageri ez zaigun, Antzuolako Maria de Zumaetak 1671n Antiguako Andre Maria ermitako Amabirjinaren aldarerako egitea agindu zuen "cortina"-k ere ondasun baliotsua dirudi, berau egiteko 15 dukat "y sus interesses" eman baitzituen, ondorengo soberakinak ermitarendako utziz. Parrokiei, ermitei eta hauetako aldare konkretuei emandako ohialak, izarak eta estalkiak ere izan ziren zenbait; hauei balorea esleitzea aski zaila dugu, esana dugunez, arropekin gertatu bezalaxe, ohialen diruzko balio aldakorrei neurria hartzea, aipamen hutsekin, oso zaila baitugu. Hala ere, tenpluen apainketarako dohaintzak zirela aintzat harturik, serorek, nork bere mailan balorezkotzat harturiko ondasunak izango zirela pentsa liteke. Parrokiei emandako izaren dohaintzen artean Arrasaten, Santa Marina ermitako Teresa de Urisarrik 1603an San Juan Bataiatzailea parrokiari emandakoa (izara bat "de lienco de la tierra andado que yo traigo con sus algodones") eta Aretxabaletako Andre Maria parrokiak 1629an Maria Ruiz de Araoz y Duranarengandik jasotakoa (izara bat “con unas cintas de ceda”) ditugu, eta hauekin bat, baita Oñatiko San Migel parrokiako Ana Catalina de Inzak 1751n Soledadeko Amabirjinaren apainketarako emandako mantua ("de anascote") ere. Ermitei ere egin zitzaizkien halako dohaintzak, Bergarako San Lorentzo ermitako Marina de Moyugoitiak 1574an bere ermitari eman zion izara berria ("sin meter en agoa"), edo Oñatin, Narria auzoko San Lorentzo ermitako Osana de Villarrek 1670ean ermitako aldamenetako aldareetarako emandako 2 izara zuriak, eta San Antonio Abad edo San Anton ermitako Magdalena de Villarrek 1705ean bere ermitako bi aldaretarako emandako beste 2 izarak kasu. Eraikuntza berriko ermitek ere jasotzen zituzten dohaintzak; Antzuolako Dionisia de Jaureguik, esaterako, 1720an dohaintzan eman zuen "tualla ancha"-rekiko honakoa zehaztu zuen: "se le entregue a Don Joseph de Aldaeta, para la hermita nueba que esta fabricando, de San Bartolome". Apainketarako eta jantziteriarako dohaintzek, xede jakinetarako dirua emateaz eta ondasunak eurak emateaz gain, bestelako formak ere hartzen zituzten, emaleak zeuzkan ondasunen edo eman nahi zituen zehaztapenen arabera. Oñatiko San Kristobal ermitako Magdalena de Ucelaik, 1591n, San Migel parrokiako Errosarioaren Andre Mariaren erretaularen apainketarako dohaintza dirutan egin zuen, 4 erreal emanaz. Oñatin bertan, San Juan ermitako Antonia de Idigorasek 1711n Santa Isabelen kofradiari "para la composicion de la santa" gari anoa bat eman zion ("luego que se tomare el agosto"). Bergarako Francisca de Barrutiak -oraindik neskatxendako ikastetxe bilakatu gabe zegoen- bere zerbitzuko Soledadeko Andre Maria ermitari 1742an eman 696 zizkion "salmen" tratupeko 21 dukateko artaldearen etekinek ere apainketarako emanak dirudite, "se expenda por su Albacea en hacer alguna señal en esta santta Hermita" ondo interpretu badugu behintzat. Tenpluetan apezek burutzen zituzten lanetarako hainbat apez-jantzi edo alba ere eman izan zituzten serorek. Hauen arteko garrantzitsuena jada hainbatetan aipagai izan dugun Bergarako San Pedro parrokiako Catalina de Ondarzak bere parrokiako eta beste tenplu batzuetarako -beste hainbat dohaintzekin batera- eman zituen albena dugu: parrokiaren zerbitzu orokorrerako 5 alba eta bertako San Anton eta Santa Agedaren kaperen zerbitzurako beste 2 eman zituen, Santa Ana ermitarako, ospitalerako eta Trinitate Santuaren komenturako emandako beste banarekin batera. Parrokia berberean serora zen 1631n bere ondasunetatik bertarako 2 alba egitea agindu zuen Maria de Aguirre ere. Bergarako beste parrokia nagusiak, Santa Marinak, 1628an bertako serora zen Catalina de Sarralderengandik parrokiako kultuaren eta kabildoaren zerbitzurako “vna alba de Olanda” jaso zuen. Elgetan, Uriarteko Andre Maria ermitako Domenja de Iturrik 1604an hainbat dohaintza egin zizkion Andre Mariaren parrokiari, euren artean "una alba y estola y manipulos de lienco [blanco?] - y una casula de [rrazo blanco?] o de damasco - con su çenefa de terciopelo carmesi". Auzo eta elizateetako parrokiek ere jaso izan zituzten seroren aldetik alben eta bestelakoen dohaintzak. Arrasaten, Udala auzoko San Esteban parrokiako serora zen 1610ean Catalina de Huruburuk 1610ean parrokiarako alba bat egitea agindu zuen, "de beynte libras de ylado de estopa" ateratako aritik. Aretxabaletan, Aozaratza elizateko San Juan Bataiatzailea parrokiako Maria Lopez de Celayak, 1615ean parrokiako San Migelen kaperaren zerbitzurako bi alba egin zitzatela agindu zuen, eta beste alba bat eta esku-zapi bat egiteko ohiala ere eman zuen, bere esku-zapirik onenetariko bat ematearekin batera. Eta ermitetarako ere izan ziren alben dohaintzak. Arrasaten, Santa Marina ermitako Teresa de Urisarrik 1603an ermitarendako 2 alba "de buen lienco con sus amitos", "al mayordomo y cura y fleyra de la dicha yglessia" ematea agindu zuen. Oñatin, San Lorentzo ermitako Maria de Billarrek ere ermitaren eta bertako kultuaren apaingarrirako hainbat dohaintza egin nahi izan zituen 1629an; besteren artean, letanietan gurutzea eramateko ardura hartzen zuenarendako eliz-ator bat egitea ere agindu zuen; gainera, bere testamentua bete ondoren soberakinik izatekotan, ermitarako 2 alba eta mahai-zapi batzuk egiten xahutu zitezela ere agindu zuen. Azkenik, zenbait meza-libururen dohaintzen berri ere izan dugu: 1572an, Bergarako Catalina de Ondarzak San Pedro parrokiaren zerbitzu orokorrerako eta bertako San Anton eta Santa Agedaren kaperen zerbitzurako 2 meza-liburu eman zituen; Elgetan, 1604an, Uriarteko Andre Maria ermitako Domenja de Iturrik, alba baten, kalize baten eta liturgiarako bestelako elementuen artean meza-liburu bat ere eman zuen Andre Maria parrokiarako; eta Antzuolan, Uzarragako Santa Engrazia ermitan, 1586an, Martin de Olazabalengandik bere arreba serorak meza-liburu baten erosketarako eman zituen 27 erreal jaso ziren1500. Orain arteko dohaintzek, noski, seroren preferentziazko esparruak agertzen dizkigute, nork bere tenpluari egindako dohaintzek ere adierazten dutenez. Argiteriaren alde egindako dohaintzek ere, beraien ugaritasunean, kultu edo gurtzarako preferentziazko esparruak agertzen dizkigute, pietatezko ohitura orokorrak bezalaxe. Dohaintza hauek oso ohizkoak ziren, eta parrokien aldekoak bezalaxe, bestelako tenplu eta instituzioen aldekoak ere ugariak izaten ziren. Aipatua dugu, nola Bergara, Elgeta 1500 DEAH-AHDSS 1261/009-01, 12v. 697 eta Antzuolak osatzen digun espazioan xede honetarako dohaintzak dirutan egiteko ohitura ohizkoagoa izan zen. Espazio honetan aurkitzen ditugu zehazki argiteriara bideraturiko dohaintzarik egin ez zuten seroren gehiengoa. Bergaran, tenpluen eta bertako zerbitzarien aldeko dohaintzak egin zituzten 20 seroren arteko 9ren kasua dugu, eta hauei beste 4 zalantzakor ere gehitzen zaizkie, azken hauek kofradiei egindako dohaintzek, kopuruetatik eta banatzeko modutik eratorri litekeenez, argiteriarako xedea izan bazezaketen ere. Elgetako 10 seroren artean, ostera, gutxi ditugu argiteriarako dohaintzarik zehaztu gabekoak, erabat ziurra bat baino ez. Antzuolako 7 serorek, aldiz, ez zuten batek ere argiteriara bideraturiko dohaintzarik aipatu. Azken hauen artean, gainera, ziurra dugu ohituraren falta, beste xede batzuetarako dohaintzak, esplizituki aipaturik ageri baitzaizkigu. Bergaran eta Elgetan ostera, batez ere azken herri honetan, argiteriarako dohaintzarik esplizituki aipatu izan ez zutenen artean hainbat serora dauzkagu beste lekuetan oliotan egiten ziren ohiturazko dohaintzak dirutan egiten; hau batez ere "ermita guztiei", edo "bateko edo besteko parrokiari atxikiriko ermita guztiei" egindako erreal erdiko edo erreal bateko dohaintzen kasua dugu. Hala ere, azken ohitura hau -oliozko dohaintzekin- ohizkoagoa izan zen Leintz bailaran eta Oñatin, laster ikusiko dugunez. Bergarako eta Elgetako seroren artean ohizkoak ziren argiteriarako beste dohaintza batzuek ere: lanpara, kapera edo aldare espezifiko bati zegozkionak, eta beste argiteriarako dohaintzen aldean kopuru handiak agertzen dituztenak. Zenbait kulturenganako preferentzia nabaria zaigu hemen. Dirutan edo olio libratan serorek eman izan zituzten dohaintza handiak noski, preferentzia hauen adierazpenak ditugu. Dirutan, eta dukat bat edo gehiagoko kopuruetara mugatuz, zenbait dohaintza ditugu aipagarri: Bergarako Marina de Jaureguik San Pedro parrokiako Andre Mariaren lanpararako 1556an emandako 3 dukatak, Santa Marina parrokiako Catalina de Sarraldek bere parrokiako Sakramentu Santuaren eta Errosarioaren Andre Mariaren argiteriarako 1628an emandako 3na dukatak, San Pedro parrokiako Maria de Aguirrek 1631n bertako Santo Kristoaren argiteriarako emandako 12 errealak, Maria de Mendozak argiteria berbererako 1650ean emandako dukata, Elgetako Andre Maria parrokiako Gracia de Urrupainek 1587an bere parrokiaren argiteriarako eta obretarako emandako 6 dukatak, Andre Maria ermitako Domenja de Iturrik 1604an Andre Maria parrokiako Amabirjinaren argiteriarako emandako 12 errealak, Angiozar auzoko Elexamendiko Andre Maria ermitako Catalina de Mendiguchiak 1638an bere ermitako argiteriari emandako 10 dukatak (20 dukateko zentsu baten erdia), eta Oñatiko San Martin ermitako Ines de Bidaniak 1554an San Migel parrokiako argiteriarako emandako dukata. Eta kuriosoki, Oñatin bezala argiteriara bideraturiko dohaintzak oliotan egiteko ohitura nagusi zen espazio batetik datorkigu diruzko dohaintzarik handiena, Leintz bailaratik: Aretxabaletan, 1634an, Catalina de Bengoak Andre Maria parrokiari eta bertako Sakramentu Santuaren maiordomoari argiteriarako eman zien 50 dukateko zentsua. Dirutara bihurtu beharreko zenbait ondasunen dohaintzek ere dezenteko kopuruenak dirudite. Aski aberatsa izan zela dakigun Bergarako Maria de Izaguirrek, 1631n testamentua egin zuenean, testamentuan agindurikoak bete ondoren geratuko liratekeen ondasunak zentsutan jarri zitezela agindu zuen, San Pedro parrokiako Santo Kristoaren argiteriarako; eta Elgetako Magdalena de Urrojolaeguik, 1609an, Andre Maria parrokiako Amabirjinaren argiteriarako, arropak egiteko eman zituen 2 mantu beltzetatik izango ziren soberakinak eman zituen. Oliotan ere izan ziren dohaintza nabarmenak. Ohizkoena libra erdiko edo bateko dohaintza sortatxo bat egitea izan zen, zenbaitetan, norbere tenplua edo besteren bat faboratuz. Faboratuenak izan zirenen arteko zenbait dohaintza aipagarriak ditugu: 698 Arrasateko Udala auzoko San Esteban parrokiako Catalina de Huruburuk 1610ean parrokiako argiteriarako emandako 4 librak, eta Oñatin, San Migel parrokiako Maria Lopez de Estrañok 1647an parrokiako Sakramentu Santuaren argiteriarako emandako 6 librak, eta hauekiko alde handiarekin, parrokia berbereko Ana Catalina de Inzak 1751n tenpluaren argiteriarako emandako 4 arroak (100 libra). Kopuru aipagarrietako dohaintzez beste baina, herrien arabera ohitura ezberdinak zeuden argiteriarako dohaintzak egiterako orduan. Bergaran, esplizituki argiteriarako dohaintzatzat aipaturikoak 7 seroren kasuetan aurkitu ditugu, gehienak tenpluenganako loturarik ezagutzen ez diegun seroren eta parrokietako seroren artean, parrokietako argiteria orokorra edo aldare edo kultu konkreturen bat faboratuz. Hauek gorago aipaturiko Andre Mariaren lanpara, Sakramentu Santua, Errosarioaren Andre Maria eta Santo Kristoa ditugu. Eta dohaintzarik gehienak ere jada aipaturikoak ditugu, dukat bat edo gehiagokoak izan baitziren. Guztira 201 erreal eman zituzten. Ermitetako bertako serorek fabrikei egindako dohaintzez beste, 7 serora hauen artetik ermiten argiteriarako eta obretarako emanak izan zitezkeen diruzko zenbait dohaintza egin zituztenak Maria de Izaguirre (1631) eta Maria de Mendoza (1650) baino ez ditugu. Maria de Izaguirrek (1631) Bergarako ermita guztiei erreal bana eman zien, eta Maria de Mendozak (1650), argiteriara espezifikoki aipatutzat Santa Ana eta Burunanoko Andre Maria ermitei 3na erreal eman zizkien, xederik aipatu gabe San Lorentzo, "Santo Tomas de El[?]", San Fausto, Soledadeko Andre Maria eta San Migel ermitei 3na erreal eman zizkien bezala. Eta azkenik, Bergaran argiteriarako dohaintzak oliotan egiten ageri zaigu serora bakarra Soledadeko Andre Maria ermitako Francisca de Barrutia (1742) dugu; San Jose eta Santo Tomas ermitei libra bana eman zien. Elgetan ere ohizkoa izan zen parrokiari atxikiriko ermitei erreal bateko edo erdiko dohaintzak egitea, sei seroren kasuan hiribilduko Andre Maria parrokiari, eta birenean Angiozarreko San Migel parrokiarenei. Bakarrak, Domenja de Altubek (San Adrian eta San Antonio ermita, 1599) egin zizkien itxuraz guztiei, "bailarako" guztiei ("todas [...] de este balle"). Hauen artean zenbait ermita, -Angiozarrekoak ez ziren seroren kasuan- Angiozarreko San Migel parrokiarekin batera, bereziki faboratuak izan ohi ziren: Elexamendiko Andre Maria, Uriarteko Andre Maria eta Asentzio edo Jasokundearen ermita, batez ere lehena. Kopururik ohizkoenak 4 errealenak ziren. Baina diogunez, hauek ez ziren esplizituki argiteriara bideratzeko dirutzat aipatzen, orokorrean fabrikendako eman baizik. Parrokietako Amabirjina eta santuen alde emandakoetan aipatu ohi zuten argiteriarako xedea. Gorago aipaturiko dukat bat edo gehiagoko 3 dohaintzez beste, Andre Maria parrokiako Sakramentu Santuari (6 erreal), San Migelen kaperari (4), eta Angiozarreko San Migel parrokiako santu berari (8) eta Sakramentu Santuari (8) emandakoak ditugu aipagarri. Antzuolan, esan bezala, ez zaigu argiteriaren alde zehazki emandako dohaintzarik ageri. Bertako 7 serorek Gure Errukizko Ama parrokiaren eta Antiguako ermitaren aldeko diruen, ehunen eta alben dohaintza esanguratsu gutxi batzuek egin zituzten, baina argiteriarik ez zuten aipatu. Leintz bailaran eta Oñatin, argiteriarako dohaintzak oliotan egiteko ohitura nagusi zen espazioan sartzen gara. Orokorrean, norbere, edo gertutasun edo preferentziazko tenpluenganako kopuru handiagoekin bat, gainontzeko jasotzaileen artean libra bateko edo erdiko kopuruak ekitatiboki banatzeko ohitura zegoen. Baina ohituraren espazioen araberako aldaerak ere baziren, bi nagusiki, eta Arrasaten, biekin egiten dugu jada topo. Bata, Aretxabaletan eta Eskoriatzan ohizkoena zena, espazio faboratuenen aldeko dohaintza handiagoekin batera, kopuru berdinen dohaintzak espazio liturgikoei zegozkien aukeraturiko zenbait parrokia eta ermitari, edo/eta 699 hauetako santu, Amarbijina edo aldareei egitearena zen. Bestea, Oñatin ohizkoagoa, dohaintzak multzoka hautematearena zen; hau da, alde batetik hiribilduko tenplu nagusienen edo "lau sakramentuen", eta bestetik "letaniako eta atxikiriko" ermita guztien aldeko dohaintzak egitearena. Arrasaten, diogunez, bi aldaera edo joerak aurkitzen ditugu; lehena Teresa de Urisarri (Santa Marina ermita, 1603), Catalina de Huruburu (Udala, San Esteban parrokia, 1610), Maria Gimenez de Guesalibar (1614) eta Francisca de Gabiriaren (1639) kasuetan, eta bigarrena, Catalina de Otalora (1570), Catalina de Abendaño (1590) eta Antonia de Osinagarenetan (San Antolin ermita, 1603). Nork bere tenplua bereziki faboratu zuten kasuez bestalde, -kopuru handiagodundohaintza espezifikoekin faboraturikoen artean "Nuestra Señora la Blanca" bezala aipaturiko Bedoña elizateko Ergiñako Andre Maria, eta San Andres ermitak ditugu jasotzaile nagusi, serora bakarrak arrazoi propioegatik faboraturiko beste batzuen alboan (San Frantzisko, Santa Ana, "Santo Domingo del Ospital", San Kristobal eta Santa Kruz ermitak, eta baita Uribarriko Andre Maria parrokia ere). Aretxabaletan eta Eskoriatzan, Bergaran, Elgetan, Arrasaten eta Oñatin ez bezala, argiteriaren aldeko dohaintzekin parrokiak eta ermitak baino ez ziren faboratuak izan, ospitaleak, komentuak eta kofradiak alde batera utziz. Bi herri hauetako ohitura orokorrarekiko salbuespen bi serora ditugu: bestelako dohaintzetan ohitura orokorra jarraitu zuen baina Andre Maria parrokiako Sakramentu Santuaren argiteriarako 50 dukateko zentsuaren dohaintza ere egin zuen Aretxabaletako Catalina de Bengoa (1634) eta Bergarako eta Elgetako ohituraren tankerara elizateetako parrokia guztiei -erreal bateko- eta ermita guztiei -erreal erdiko- diruzko dohaintzak egin zizkien Eskoriatzako San Pedro parrokiako Maria Lopez de Espilla (1594) baino ez ditugu. Beste bostek olio libra bateko (eta Eskoriatzako Gellao elizateko Andre Maria parrokiako Ana de Echaberen -1674- kasuan, bi librako) dohaintzak egin zituzten, tenplu propioez eta parrokia nagusiez aparte, zegozkien espazioko ermiten artean aukeraturiko zenbaiti. Aretxabaletan, Andre Maria parrokiaz eta bi seroren zerbitzuko parrokia ziren Aozaratzako eta Izurietako parrokiez gain, parrokia zahar izana zen eta ermita kategoriara jeitsirik hiribilduko Andre Maria parrokiari batua izan zen Bedarretako San Migel, Leinzabaleko Andre Maria, Ibarrako San Martin eta Etxabarriko San Juan ermitak izan ziren faboratuenak, serora bakarrek dohaintzak emandako Goroetako (Santiago), Areantzako (Andre Maria) eta Larrinoko (San Kristobal) parrokiez, eta San Anton eta Oroko San Martin ermitez gain. Eskoriatzan ostera, diruzko dohaintzak egin zituen Maria Lopez de Espillaz (San Pedro parrokia, 1594) eta bestelako dohaintza esanguratsuekin bere parrokia baino faboratu ez zuen Domenja de Zubiaz (Mendiola, San Juan Bataiatzailea parrokia, 1622) beste, Gellao elizateko Andre Maria parrokiako Ana de Echabe baino ez daukagu ohituraren adibide; parrokiaren argiteria orokorrerako eta espezifikoki Sakramentu Santurako emandako bina olio librez gain, beste bina eman zizkien Etxabeko Santa Katalina, San Antonio, Santa Marina eta Muruako San Juan Bataiatzailea ermitei. Tankera honetako dohaintzak eginez Leintz Gatzagatik eskuratu ahal izan dugun kasu bakarrak, Dorletako Andre Maria santutegiko Teresa de Laquiteguirenak (1746), Oñatin ohizkoagoa zen aldaeraren zantzuak agertzen dizkigu: alde batetik Sakramentu Santuei (kasu honetan San Milian parrokiakoa baino ez) eta bestetik parrokiari edo espazio jakinei zegozkien "ermita guztien" aldeko dohaintzak egitearena (kasu honetan parrokia nagusiaren jursidikziopeko hiru, bakoitzari libra bana). Orain arte ikusi ditugun espazioetako dohaintzen ohizko jasotzaileen artean espazio ezberdinetako Sakramentu Santuak hainbatetan agertu izan zaizkigu. Oñatin, 1554ko -San Martin ermitako Ines de Bidaniaren- lehen testamentutik ageri zaigu jada 700 parrokia nagusiko Sakramentu Santua faboratzeko ohitura, eta honetan eta 1650erarteko beste hiru testamentutan parrokiako eta herriko komentu eta kolegioetako sakramentuei dohaintzak egiteko ohitura sendotzen joan zela ikus dezakegu, 1657ko Santa Maria Magdalena ospitaleko Maria de Ituñoren testamentuaz geroztik, ia kasu guztietan ageriko zaigun formula finkatuz: "a los quatro sacramentos" dohaintzak egitearen ohitura, alegia, San Migel parrokiako, Bidaurretako Trinitatearen eta Santa Ana komentuetako eta Jesusen Lagundiaren kolegioko Sakramentu Santuei kopuru berdineko dohaintzak egitearena1501. 1650az geroztiko 14 seroratik 12tan aurkitzen dugu ohitura hau, eta salbuespenak, zenbait ondasunen dohaintzekin bere ermita baino faboratu ez zuen San Antonio Abad edo San Anton ermitako Magdalena de Galarraga (1705) eta dohaintzen jasotzaile ospitalea, bi serora eta apez bat baino egin ez zituen San Migel parrokiako Maria Gabriela de Sarraoa (1784) ditugu. Eta parrokia bereko Josefa de Lizarralderen kasuan, testamentua jada Jesusen Lagundia Espainiako erreinutik kanporatua izan zen garai batekoa izanik (1793koa), hiru Sakramentu Santurenganako dohaintzak baino ez zituen -edo ezin izan zituen- egin. Ermitetarako dohaintzen ohitura ere finkatuz joan zen, Oñatiko "ermita guztiei" edo plaza edo erreka erreferentziatzat hartutik, bertatik beherakoei edo gorakoei egindako libra banako edo libra erdinako dohaintzen ohitura izan baitzen nagusi. Finkapen hau, bestalde, Sakramentu Santuen aldeko dohaintzen ohitura sendotu baino are lehenago ere gertatu zela esan liteke, aipatu berri ditugun salbuespenez beste, ermitekiko dohaintzak esandako modura egin ez zituen kasu bakar bat baino ez baitugu, Magdalena de Ucelairena (San Kristobal ermita, 1591). Serora honek ermitetarako dohaintzak obretarako dirutan emandakoen eta argiteriarako olio libratan emandakoen artean banatu zituen, baina honez eta goraxeago aipaturiko beste biez aparteko guztiek, 15ek, 1501 Sakramentu Santuaren argiteriak garrantzia sinboliko berezia zeukala ohartu beharrean gaude, sineskera eta sinbologia kristaua iraupen luzeko sineskera aurrekariekin batzen zen gunea baitugu. Kristautzea gainjarri zitzaion kulturetan ere baziren bezalaxe -eta euren artean, Euskal Herrikoan ere bai-, kultura "klasikoetan" ere izan ziren suaren inguruko sineskera eta sinbologia sozial eta erlijiosoak; beste hainbat lekutan bezalaxe Euskal Herrian ere kristautzearen aurrekari zuzen izan genuen erromatartzean garrantzitsuak izan ziren kultuei erreparatzearren, vestalen eta beraien zaintzapeko suaren ingurukoak aipatu ditzagun. Vesta jainkosa erromatarren lurraren jainkosa zen, eta baita etxearen jainkosa ere; greziarren artean etxeko jainkosa zen Hestiaren antzaldatze erromatarra genuen. Eta Hestia, unibertsoaren erdigunean zegoen, makrokosmosaren estabilitatearen zaindari, familien zaindari zen bezalaxe. Grezian bezala Erroman ere, etxeko suaren mantenuak familiaren biziraupena adierazten zuen, eta sua itzaltzen uztea kalte larritzat hartzen zuten. Eta Atenasen Hestiaren sua Pritaneoan gordetzen zuten bezalaxe, Erroman Vestaren sua Vesta beraren tenpluan gordetzen zuten, familiei bezalaxe, hiriei ere bere suaren babes sinbolikoa emanez. Vestalek komunitate bat osatzen zuten, garaien arabera 2-6 emakumek osatua, eta bereziki, jada aipatu bezala, Vesta jainkosaren tenpluko sua pizturik mantentzea zeukaten eginbehartzat. Lan hau ez zen edonolakoa, jatorria etxeetako suen kultuan zeukan su hark Erroma beraren (edo zegokion hiriaren) bizitza eta biziraupena sinbolizatzen baitzituen ("betiereko sua"), eta ondorioz, suaren itzaltzea gertatuaz gero, momentuan zaintzaren ardura zegokion vestala gogorki zigortua zen, eta su berriaren pizterako errituei ekiten zitzaien ahal bezain laster. Hiria, sua itzalia zegoen artean, babesgabe baitzegoen. Darabilgun konparazioaren baitan, suaren zaintzak, halabeharrez, serorek tenpluetako argiteriaren gain zeukaten zaintzara garamatza, eta seroraren batzuen kasuan, hain zuzen ere, beraien betekizun nagusira. Izan baitziren serorak, kasuren batean ikusi ahal izan dugunez, tenpluetako su jakinen zaintza espezifikora dedikatzen zirenak ere; eta parrokietako seroren kasu askotan, Sakramentu Santuaren sua zen argiaren mantenuaren erdigunea, vestalek beraien tenpluko suarekin egin bezalaxe, momentuoro pizturik mantendu behar zutena, nolabait, arbaso partikularrei eskainiriko suez beste, komunitateari bere osotasunean zegokion sua zena. Seroren euren debozioa ere askotan Sakramentu Santuaren argiaren inguruan sendoki biltzen zela esan liteke, zenbaitek argiteria horren mantenurako egin izan zituzten dohaintza esanguratsuei erreparatzen badiegu. Vestalen inguruko informazio orokorrerako, ikus, argitalpen zaharra izanik ere, artean ohizko iturria den William Ramsay 1895; erlijioaren eta alderdi juridikoen arteko erlazioen ikuspegitik -eta serorekiko, hemen aipatu ditugun eta bestelako parekotasunetarako- ikus Kroppenberg 2010 eta Sanz Martín 2011. 701 hiribilduko "quatro sacramentos"-en eta bereziki faboraturiko ermita gutxi batzuez gain, herriko ermita guztiei, edo plazaz edo errekaz gorakoei edo beherakoei egindako kopuru berdinetako dohaintzak eman zituzten; kopuru handiagoen kasuak ere izan baziren ere, askotan, sakramentuei eta preferentziazko tenpluei olio libra bana, eta ermitei -edo preferentziazkoez bestekoei- aldiz libra erdi bana eman zizkieten. Ospitaleen aldeko dohaintzak ere egin ohi zituzten, ospitaleetako bertako serorez beste, baita parrokietako eta ermitetako serorek ere. Diruzko eta argiteriarako oliozko dohaintzez beste, oheen dohaintzak izan ziren ohizkoenak. Oheez gain, bestelakoen dohaintzarik esanguratsuenak egin zituztenen artean ospitaleetako serorak eurak ere bazeuden noski; kasu honetan testamentuetako informazioa dugu soilik erabilgarri, eta hauen artean, ospitaleetako lau serora baino ez ditugu, Elgetako hiru eta Oñatiko bat. Azken honek, Maria de Ituñok (1657), bere ospitaleari 2 olio libra eman zizkion (lau sakramentuei bina eman bezala). Elgetako ospitaleak oheak estalkiekin jaso zituen Marina de Larraguibel (1576) eta Gracia de Sagastarengandik (1605), eta horiez gain, lehenak emandako 6 dukat eta bigarrenaren galdara bat, pertze bat eta katilu bat "para traer agoa". Domenja de Albisua y Arescurenagarengandik (1605) jasotakoak balore handiagokoa dirudi: dukat 1, kutxa handi bat, eta dohaintzan emandako ohe bat ezik "todo el demas bastago e axuar de cassa", "con declaracion de que mi conpanera Maria Joanez de Loiti durante su bida goze el dicho axuar e despues de su fin sea para el dicho / ospital". Parrokietako eta ermitetako seroren oheen dohaintzak ere izan ziren zenbait. Esandako Elgetakoez beste, Bergarako ospitaleak San Pedro parrokiako Catalina de Ondarzarengandik (1572) eta Maria de Izaguirrerengandik (1631), Arrasatekoak Francisca de Gabiriarengandik (1639), Eskoriatzakoak Maria Lopez de Espillarengandik (San Pedro parrokia, 1594), eta Oñatikoak Francisca de Basaurirengandik (San Julian ermita, 1599) jaso zituzten oheen berri izan dugu. Oheak estalki-jokuekin eman ohi ziren, eta beste batzuetan, azken hauek eta ohialak baino ez. Hala, Aretxabaletako ospitaleak hiribilduko Maria Ruiz de Araoz y Duranarengandik 1629an ohe baterako estalkiak jaso zituen, eta 1634an, era berean hiribilduko serora zen Catalina de Bengoarengandik, “plumion” baten estalki bat eta iztupazko burko bat (“sin entrar en agua”). Eta Leintz Gatzagan, Luisa de Aguirrek (Dorletako Andre Maria santutegia, 1693) bertako Santa Maria Magdalena ospitaleari ohe-estalki batzuk "de lienzo de estopa entrados en agua" eta manta bat "de marraga" eman zizkion, eta Teresa de Laquiteguik (Dorletako Andre Maria parrokia, 1746) koltxoi bat "con su lana de los medianos". Obretarako eta argiteriarako diruzko, ondasunezko eta oliozko dohaintzak ere izan ziren zenbait, bestelako tenpluekin batera kopuru txikien sorten dohaintzetan baitaraturik bezala (parrokia eta ermitei halakoetan emandakoen tankerako kopuruekin), ospitaleak hauen artetik bereziki onuraturik dohaintza esanguratsuak egin zizkietenetara. Azken hauen artean aipagarri ditugu Bergarakoak jaso zituen Catalina de Ondarzak (San Pedro parrokia, 1572) emandako alba edo apez-jantzia, Catalina de Querexazuk (Aritzetako San Migel ermita, 1602) emandako 16 dukateko zentsuaren erdia eta Mariana de Aleizak (San Pedro parrokia?, 1758) "para la Composicion de su Coro ô otra que se ofreciere" emandako 150 errealak, eta Elgetakoak Gracia de Urrupainengandik (Andre Maria parrokia, 1587) obretarako eta argiteriarako jasotako 20 errealak eta Maria Ochoa de Marquieguirengandik (Andre Maria parrokia, 1592) obretarako jasotako 4 dukatak; azken kasu honetan garbi adierazi nahi izan zen gainera diruek zertan xahutuak behar zuten izan: "se hayan de distribuyr en la hobra que [es?] començada en la parte mas urgente / y no en otra manera". Antzerako egoera dirudi, 702 nahiz eta ziurtatu ezin izan dugun, XVIII. mendearen bukaera aldean Oñatiko ospitaleak zeukanak, ezagutzen diogun 1657ko azken dohaintzaren ondoren mende bat baino gehiagoko denboran zeharreko 11 serorengandik batere dohaintzarik ezagutzen ez diogun artean, bapatean Maria Gabriela de Sarraoak (San Migel parrokia, 1784) bere alde emandako 50 dukatak ("de una vez" ematekoak, zehaztu zuenez) eta Josefa de Lizarraldek (San Migel parrokia, 1793) emandako 30 errealak ageri baitzaizkigu. Dohaintza hauek ospitaleak agertzen zituen -konponketetarako- beharrek motibatuak izan zirela pentsa liteke. Kofradien aldeko dohaintzaren batzuek ere izan ziren. Gehien-gehienak parrokietako Sakramentu Santuaren eta Errosarioaren kofradiei emanak izan ziren, eta 4 eta 8 erreal bitarteko kopuruak ditugu ohizkoenak. Hauez apartekoak, Bergarako Santa Marina parrokiako San Sebastianen eta Aingeru Goardakoaren kofradiei, eta Oñatiko Santa Isabelenari emandakoak baino ez ditugu. Azken kasu hau, San Juan ermitako Antonia de Idigorasena (1711) dugu dohaintza dirutan egin ez zuen bakarra, kofradiari gari anoa 1 "para la conposicion de la santa" eman baitzion, "luego que se tomare el agosto". Ohizko kopuruetakoez beste, badira aipagarriak zaizkigun dukat batetik gorako zenbait dohaintza ere, denak Bergarako parrokietako kofradiei emanak: San Pedro parrokiako Sakramentu Santuaren kofradiak 12 erreal jaso zituen Maria de Aguirrerengandik (San Pedro parrokia, 1631), eta Errosarioaren kofradiak aldiz, azken honek emandako beste 12 errealez gain, Marina Garcia de Oruesagastik (San Pedro parrokia, 1607) emandako 5 dukat, eta parrokia berean jarleku partikularrak zaintzen zituen Maria de Izaguirrek (1631) emandako 40 dukateko zentsu bat. Santa Marina parrokiako Errosarioaren kofradiari emandako dohaintzen artean Maria de Iturbek (San Martine ermita, 1605) emandako 12 errealak ditugu aipagarri. Azkenik, zerbitzen zituzten parrokien, hauetako kofradien, ermiten eta ospitaleen aldeko dohaintzez beste, komentuek eta kolegio edo ikastetxeek ere jaso izan zituzten seroren dohaintzak. Bergaran, dohaintza hauen jasotzaile aipatuenak Trinitate Santuaren komentua eta Jesusen Lagundiaren konpainiaren kolegioa ditugu. Lehenak Catalina de Ondarzarengandik (San Pedro parrokia, 1572) alba edo apez-jantzi bat, Francisca de Igueribarrengandik (1581) frontal zuri bat egiteko 6 dukat eta mahai-zapi bat, Maria de Izaguirrerengandik (1631) argizari gorrizko libra bat eta Maria de Mendozarengandik (1650) bertako Sakramentu Santuaren argiteriarako 6 erreal jaso izan zituen, eta bigarrenak aldiz, Maria de Izaguirrerengandik (1631) 40 dukateko zentsu bat jaso zuen, Inauterietako berrogei orduetan Sakramentu Santua zabalik egotean, argiteriarako argizari zuria eros zezaten emana, eta Maria de Mendozarengandik, halaber Sakramentu Santuaren argiteriarako, 50 erreal. Eta herri bereko Soledadeko Andre Mariaren santutegi eta ikastetxeak, 1750ean, bere fundatzaile izan zen Maria Clara de Berroetarengandik jaso zituen 600 dukateko dohaintza eta oinordeko izendapena ere ezin ahaztu. Arrasateko San Frantziskoren kolegio eta komentuak ere jaso izan zituen zenbait dohaintza, euren artean dirutan aurkitu ahal izan dugun handiena, Arrasate bertako Maria Lopez de Olazaranek 1604an zentsutan eman zizkien 1.000 dukat baino gehiagorena. Komentu honi, Francisca de Gabiriaren (1639) kasuan bezala "quatro sacramentos"-en aldeko dohaintzetan emandako olio librez gain1502, Leintz bailarako beste herrietako dohaintzak ere heldu zitzaizkion; Aretxabaleta aldetik 1634an heldu 1502 Serora honek Arrasateko lau sakramentuei, hau da, ustez San Juan Bataiatzailea parrokia, San Frantziskoren komentua eta kolegioa, eta moja frantziskotarren eta agustindarren komentuetakoei, eta Uribarriko Andre Maria parrokiaren eta Santa Kruz ermitaren artean banatzeko 7 olio libra eman zituen, azkenari 2 libra, eta besteei "lo que a mis testamentarios les pareciere". 703 zitzaion baten berri izan dugu: hiribilduko Catalina de Bengoak jantziteriarako eman zizkien ohe-estalkiena (“de buen lienço de la tierra”). Lau Sakramentu Santuen aldeko dohaintzetan moja frantziskotarren eta agustindarren komentuetakoak ere sartzen ziren, eta forma kolektibo horretan emandakoez beste, diruzko eta argiteriarako oliozko bestelako dohaintzak ere jaso izan zituzten. Catalina de Abendañok (1590) lehenari ("la Conceçion de las franciscas") argiteriarako olio libra 1 eta bigarrenarendako 6 erreal eman zituen, eta Teresa de Urisarrik (Santa Marina ermita, 1603) bakoitzari olio libra 1/2 bana. Azken honek, horiez gain, komentuaz aparteko seroren komunitate batekoak diruditen "las veatas de San Francisco" zirenei ere eman zien beste olio libra 1/2. Oñati aldean, Bidaurretako Trinitatearen eta Zubikoako Santa Ana komentuek, Arantzazuko Andre Mariaren monasterio eta santutegiak eta bertako Jesusen Lagundiaren kolegioak jasotzen zituzten herriko seroren dohaintzak. 1650erarteko testamentuen arteko hirutan ageri zaizkigu halako dohaintzak, eta komentu bakoitzari bere aldetik emandakoak izan ziren. Ines de Bidaniak (San Martin ermita, 1554) Zubikoako Santa Ana komentuari olio libra 1 eta Arantzazuko santutegiari beste bat eta dukat 1 eman zizkien, eta Magdalena de Ucelaik (San Kristobal ermita, 1591), azken santutegi honi emandako 2 olio librez gain, jada ondorengo testamentuetan ohizkoa izango zen -eta Arrasaten ere ikusi dugun- formula lehen aldiz erabili zuen: "a los quatro sacramentos" egindako dohaintzena, hau da, Oñatiko kasuan, San Migel parrokiako, Bidaurretako Trinitatearen eta Zubikoako Santa Ana komentuetako, eta Jesusen Lagundiaren kolegioko Sakramentu Santuei emandako olio libra banako dohaintzena. Maria de Villarrek (Narria, San Lorentzo ermita, 1629), halere, nahiago izan zuen bere dohaintzen jasotzaile, San Migel parrokiaz gain (olio libra 1), Trinitatearen (2 libra olio) eta Zubikoako Santa Ana (olio libra 1) komentuak baino ez egin, Trinitatearenari, gainera, ornamentuen konponketarako 4 dukateko dohaintza bat ere eginaz. Maria de Ituñorengandik (Santa Maria Magdalena ospitalea, 1657) hasita, 1650az geroztiko tankera honetako dohaintzak hurrengo 12 serorek eman zituzten, guztiak "quatro sacramentos" zirenei emandako argiteriarako oliozko libren forman; Bidaurretako Trinitatearen eta Zubikoako Santa Anaren komentuek eta Jesusen Lagundiaren kolegioak hainbat oliozko dohaintza jaso zituzten horrela, aipagai izan dugun Maria de Ituñok (Santa Maria Magdalena ospitalea, 1657) bakoitzari emandako 2 librez eta Osana de Villarrek (Narria, San Lorentzo ermita, 1670) emandako libra 1/2 banaz beste, bakoitzarendako olio libra bana eman ohi zelarik 1503. Josefa de Lizarralderen (San Migel parrokia, 1793) kasuan, testamentua helarazi zuenerako Jesusen Lagundiaren konpainia Espainiatik jada kanporatua izan zenez, parrokiakoarekin batera beste bi komentuetakoei baino ez zizkien halako dohaintzak egin. Arantzazuko Andre Mariaren monasterioak eta santutegiak jaso zituen dohaintzak beste tankera batekoak izan ziren; Ines de Bidaniak (San Martin ermita, 1554) dukat 1 eta olio libra 1 eman zizkion, eta baita 1591n, San Kristobal ermitako Magdalena de Ucelaik 2 libra olio ere. Serora hauek egindako dohaintzen artean monasterio eta santutegiak beste tenpluen aldean preferentziazko kopuruak jaso bazituen, ondorengoetan ermitei egin izan zitzaizkien olio libren edo libra erdien 1503 Hala izan zen Mari Asencio de Umeresen (Olabarrieta, San Kristobal ermita, 1676), Catalina de Gallaisteguiren (Narria, San Lorentzo ermita, 1678), Maria de Umeresen (San Migel parrokia, 1694), Maria de Zubiaren (1701), Antonia de Idigorasen (San Juan ermita, 1711), Angela de Erosteguiren (Uribarri, San Andres ermita, 1712), Catalina de Villarren (1738), Ana Catalina de Inzaren (San Migel parrokia, 1751) eta Francisca de Lizarralderen (Bidaurretako komentua, 1761) kasuetan. 704 dohaintza "orokorretan" baitaratua izan zen; hala adierazten digu Maria Lopez de Estrañok (San Migel parrokia, 1647 -1665-) ermitenganako -libra erdi bana oliozkohalako dohaintza egitean gehituriko zehaztapenak: "se de en espeçie ecepto a Arançaçu". Bada, beste hainbesteko kopuruak jaso zituen monasterio eta santutegiak Maria de Villar (Narria, San Lorentzo ermita, 1629), Osana de Villar (Narria, San Lorentzo ermita, 1670), Mari Asencio de Umeres (Olabarrieta, San Kristobal ermita, 1676), Catalina de Gallaistegui (Narria, San Lorentzo ermita, 1678), Catalina de Villar (1738) eta Francisca de Lizarralderen (Bidaurretako komentua, 1761) dohaintzetan. Kapitulu honen hasiera aldera 1623an Gipuzkoako Probintziak seroren defentsaren alde eman zituen arrazoiak izan ditugu aipagai, bertan, serorek tenpluen mantenurako zeukaten garrantzia azpimarratu izan zela eta. Bildu ahal izan ditugun datuek, gizarteko beste talde sozial batzuekiko konparaziozko neurriak hartzea zaila izanik ere, argumentuak bere oinarria zeukala frogatzen digute: batez ere parrokiek, ermitek eta hauei zegozkien seroretxeek, eta -kopuruei zegokienean- komentuek, baina baita santutegiek, ikastetxeek eta ospitaleek ere, dohaintza ugari jaso zituzten maila eta gaitasun ekonomiko ezberdindun seroren aldetik, oinarrizko mantentze lanetarako eta obretarako, argiteriaren sostengurako, ondasunen ugaritzerako, eta baita beraien apaindura eta edertasunerako ere. Serorengandik tenpluetako zerbitzariek jasotzen zituzten dohaintzei dagokienez, 12.a. koadroan (989-1012 or.) hauen inguruan batutako informazioaren emaitzak 12.d. koadroan (1030-1036 or.) laburbildu ditugu. Dohaintza hauen arteko parte handi bat beste seroren aldekoek osatzen zuten, batere harritzekoa ez dena. Oinordeko eta albazea izendapenetan ere ikusi ahal izan dugun bezala, dohaintza hauek, familia-kideekiko loturez beste, seroren artean batzuetan sortzen ziren laguntasunezko loturak ere agertzen dizkigute; tenplu bereko seroren artean bezalaxe, tenplu ezberdinetako seroren artean ere. Jaso ditzagun lehenik 99 testamentuetako laginak eskaintzen dizkigun datuak. 99 testamentu hauetariko 21etan ageri zaizkigu -beste- seroren edo serora-laguntzaileen aldeko dohaintzak, 15etan apezen aldekoak, eta 3tan bestelako zerbitzarien aldekoak. Serorei denera emandako 1.018 errealek eta apezei emandako 701ek dohaintzen emaleen kopuruekiko antzerako batazbestekoak ematen dizkigute, hurrenez hurren, 48'47 eta 46'73 erreal. Bestelako 3 zerbitzariei denera 15 erreal baino ez zitzaizkien eman. Ondasunen dohaintzetan, familia-kideen aldeko dohaintzekin gertatu bezala, nabaria da generoen araberako banaketa, eta kopuruetan, seroren aldekoek erraz gainditzen dituzte apezen aldekoak, jasotzaileen kopuruen arteko aldea aintzat harturik ere. Ondasun higiezin gutxiak apez baten alde emandako sagasti bat eta seroralaguntzaile baten alde emandako gaztainadi baten erdia baino ez ditugu; hala ere, ondasun moeta hauetan generoen araberako banaketak eraginik ez zeukala behintzat adierazten digute. Oheak eta kutxak, bakoitzeko bana, seroren alde emanak izan ziren. Hain kopuru urrietako datu hauek zirkunstantzialak izatea suertatu liteke noski, eta ondasun hauen generoen araberako banaketarako joera garbirik ezin liteke atzeman. Beste ondasun batzuetan, hala ere, banaketaren zantzuak garbiago ageri zaizkigu; hala, urrezko, zilarrezko edo balore handiko ondasunak eta bitxiak eta liturgiarako elementuak, urriak izanik ere, apezei baino ez zitzaizkien eman (zilarrezko kikara bat, urrezko kaxa bat eta bi alba), eta gainontzeko ondasun moetak, alde handiarekin, seroren alde emanak izan ziren. Manufakturaturiko arropak, ehunak eta ohialak, etxeko eta sukaldeko tresnak, abereak eta lurreko produktuak, seroren aldeko dohaintzekiko oso kopuru urritan ageri zaizkigu apezen eskutara heltzen, eta argiteriarako emandako olio librak, serorei emanak baino ez zaizkigu ageri. 705 Xehetasunen berri kasuen azalpenetan barneratu ahala emango badugu ere, funtsean, honakoa esan liteke: darabilgun laginaren arabera, serorek, apez-jantziez eta urrezko, zilarrezko edo balore handiko ondasun gutxi batzuen salbuespenez, gainontzeko ondasun moeta guztietan apezek baino askoz dohaintza ugariagoak jaso zituzten; apezen aldeko dohaintzak edo diruzkoak, edo arroparen batenak izaten ziren gehienetan, etxerako tresna eta ohialen batzuekin batera. Bestelako ehunak eta ohialak, gutxi batzuk baino ez zitzaizkien eman, arropak egiteko edo dirutan etekina ateratzeko emanak. Askoz ugariagoak izan ziren seroren aldeko dohaintzak, batez ere ondasunei zegokienean, baina baita dirutan emandakoen kasuan ere. Banaketa kronologikoan ere, beste jasotzaileenganako dohaintzekin gertatu bezala, alde handiak ageri zaizkigu. 1650erarteko bitartean moeta honetako dohaintzak egin zituzten 24 serora dauzkagu, ondorengoen 7en aldean. Deigarria dugu benetan seroren aldeko dohaintzen beherakada handia; 1650az geroztiko dohaintzen jasotzaileen balantzea bera nahiko adierazgarria dugu honekiko: 9 gizonezko -gehienak apezak- eta 5 serora. Hau da, jasotzaileen kopuruen arteko balantze orokorrak seroren kopuruak apezena bikoizten zuela azaltzen badigu ere (43 serora, 20 gizonezko), 1650erartekoen eta ondorengoen artean jasotzaileen kopuruen generoaren araberako alderanzketa ematen da, seroren aldeko dohaintzen erabateko beherakada medio. Zehatzago adierazirik: 1650erarteko seroren dohaintzen jasotzaileen kopuruetan seroren kopurua (38) gizonezko zerbitzari guztienaren (11) hirukoitza baino gehiago bazen, ondorengoetan gizonezkoen aldekoak (9) ia seroren aldekoenen (5) bikoitza izatera iragan ziren. Alderanzketa honen adierazgarri ditugu, halaber, 1650erartekoetan ondasunezko dohaintzen parterik handiena osatzen zuten ehunek eta ohialek, manufakturaturiko arropek, etxeko eta sukaldeko tresnek eta abereek eta lurreko produktuek azaltzen duten beherakada, eta -salbuespen urri batzuez beste- serorek baino jasotzen ez zituzten ehun eta ohialen eta argiteriarendako oliozko libren desagerpena. Baina dohaintzen banaketa hauen taxukera orokorra egoki hautematera heltzeko hobe dugu kasuen azalpenei ekitea, erlazioen testuinguruak eta ondasunekiko hirizpideak garbiago azaltzen zaizkigu eta. Xede honetarako Oñatiko ermitetako bi seroren testamentuak bereziki aberatsak ditugu, eta gainera, XVI. mendearen bigarren erdialdean Oñatiko zenbait seroren artean harreman onak izan zirela agertzen digute. Ondasunen eta jasotzaileen inguruko azalpenetan barneratzeko baliatuko ditugu hortaz, batez ere, seroren artean izaten ziren dohaintza moten ikuspegi orokor egoki bat azaltzen digutelako. Beraien arteko lehenak, San Martin ermitako Ines de Bidaniak, 1554an, honako dohaintzak egin zituen beste serora batzuen alde: San Andres ermitako serorari zaia bat (berak egunerokoan zerabilena) eta ohe baterako estalkiak, San Kristobal ermitako Catalina de Basauriri dukat 1, “beata” bezala baino aipatu ez zuen Maria de Ucelairi beste dukat 1, eta Santa Marina ermitako serorei (bi zirela dirudi) 2 dukat eta zapata pare bana. San Kristobal ermitan 1591n serora zen Magdalena de Ucelaik ere izan zituen beste serora batzuk gogoan: bere jarlekuan izan behar zuten lanagatik, “serora de Villar” bezala aipatu zuen Magdalena de Aldayari eta bere ermita bereko serora zen Mari Joan de Letamendiri 4 dukat eman zizkien bakoitzari, eta horiez gain, lehenari zapi bat (“de tocar bueno”) eta amantal more bat, eta bigarrenari zapi on bat eta amantal iluna, eta baita manturik onena erosteko aukera ere, 4 dukat eta ½ ordaintzekotan (hau da, prezio merkean estimatua) (hemen, San Kristobal ermitak bertako seroren ehorzketarako San Migel parrokian jarleku propioa zeukala aintzat hartu beharrean gaude; serora berriek jarlekuaren kargu hartzen zuten, zaharren arimen aldeko bertako errituak burutuz). Magdalena de San Llorente izendatu zuen eta “mi conpanera” bezala aipatu zuen serora, izenak berak iradokitzen duenez, San Lorentzo ermitako 706 serora zela dirudi; edozein kasutan, eta lehen biekin parekatze aldera edo, testamentuan amantal bat erosteko 12 erreal eta zapi on bat eman zitzaizkion. Azkenik, Magdalena “de abaxo”-ko Francisca eta Zubilagako San Pedro ermitako Mari Lopez serorei 2 dukat ere eman zizkien, bana. Ikusten dugunez, dirutan bezalaxe ondasunetan ere eman zituzten beste seroren aldeko dohaintzak, eta azken hauen artean, bereziki, arropa, ohial eta ehunetan. Lehenik diruzko dohaintzetatik ekinez, hauen artean izan ziren kopuru aipagarrietako zenbait: Arrasaten, San Balero ermitako Maria de Insaurbek (1579), berarekin batera ermitako serora zen Maria de Langararen iloba eta honen serora-laguntzaile zen Mariacho de Langarari 20 dukat eman zizkion, zenbait arroparekin batera; eta Elgetako Magdalenaren ospitaleko Domenja de Albisua y Arescurenagak (1605), ospital berean serora (laguntzailea?) zen Maria Joanez de Loitiri, besteren artean, 14 dukateko zentsu bat eman zion. Francisca de Igueribarrek (Bergara, 1581) Maria Garcia de Iturbe serorari, beste zenbait ondasunekin batera, 12 dukaten dohaintza bat egin zion. Magdalena de Oruesagastik (Bergara, San Pedro parrokia, 1610) berarekin batera parrokian serora zen "la beata de Sagastiçaual mi conpanera"-ri 21 erreal eman zizkion. Maria Gabriela de Sarraoak (San Migel parrokia, 1784) bere bi serora-laguntzaileri (bere neskame bezala aipatuak izan ziren, San Migel parrokiako ohituraren arabera), ordaintzea agindu zituen soldaten zorrez beste, 75na erreal eman zizkien. Eta bada beste kasu sortatxo bat ere, kopuru xumeagoetako dohaintzenak1504. Diruren batzuk jarlekuko artapenagatik banatzen zitzaizkien, bestelako ondasunekin bat. Hauetariko bat Bergaran aurkitzen dugu; San Martin ermitako Maria de Iturbek, 1605ean Santa Marina parrokiako “beata de Eguren”-i 6 dukat eman zizkion, aipaturiko xederako. Bi seroren artean konfidantzazko tratua zeukatela nabaria zaigu, dohaintzaz gain, San Martin ermitako serorak parrokiakoa albazea izendatu baitzuen, eta zenbait arropa ere eman baitzizkion, honek elkarren artean hitz eginda zeukaten erara banatu zitzan. Azken kasu honek, bestalde, tenplua ondoren zerbituko zuten serorei etxeko tresneriaren dohaintza egitearen ohituraren berri ere ematen digu; batere arraroa izan behar ez zuen ohitura. Maria de Iturbek 1605ean honakoak eman zizkion San Martin ermitan bere ondorengo izango zen serorari: 8 laban, lare batzuk, supala bat, egurrezko hiru aulki, buztinezko 5 plater, buztinezko 4 katilu, 4 burruntzi, kobrezko eltze txiki bat eta burnizko eltze-estalki bat. Domenja de Iturrik (Elgeta, Uriarte, Andre Maria ermita, 1604) ere bere ondoren ermitan gelditzekoa zen serorari 20 libra baino gehiago ("ueynte y [???]") oliotan edo hauen balorea dirutan emateaz gain, bere heriotzean ermitan utziko zuen "axuar"-a ere eman zion. Kasu hauetan, Aretxabaletan Aozaratzako San Juan Bataiatzailea parrokiako Maria Lopez de Celayak 1615ean egin ez bezala, etxeko tresneriaren dohaintzak zuzenean seroren artean egin zituzten, serorarengandik parrokiaren jabegora iragan beharrean (nahiz eta, kasu guztietan, dohaintzak ondorengo seroren erabilpenera bideratuak zeuden). Transmisio hauek gauzatzeko moduak ez ziren noski bakarrak, eta Domenja de Albisua Arescurenagak (Elgeta, Santa maria Magdalena ospitalea, 1605) bestelako formula bat hautatu zuen; kutxa handi bat eta dohaintzan emandako ohe bat ezik beste "bastago e axuar de cassa" guztia ospitaleari berari eman 1504 Jarraian aipagai izango ditugunez gain, Ines de Bidaniak (Oñati, San Martin ermita, 1554) San Kristobal ermitako Catalina de Basauriri eta "beata" bezala baino aipatu ez zuen Maria de Ucelairi emandako dukat banak, eta Santa Marina ermitako bi serorei emandako dukat binak; Gracia de Urrupainek (Elgeta, Andre Maria parrokia, 1587) "la beata de Çauala mayor"-i emandako erreala; Domenja de Iturrik (Elgeta, Uriarte, Andre Maria ermita, 1604) herriko Andre Maria parrokiako bi serorari emandako 8na errealak; eta Maria de Arosteguik (Arrasate, 1599) "la beata de Asconiça"-ri eman zizkion 4 errealak. 707 zizkion dohaintzan, baina berarekin batera ospitalean serora zen Maria Joanez de Loitiri hauen bizitza guztian zeharreko usufruktoa emanez, eta baita 14 dukateko zentsu bat ere (serorari bakarrik, ez tenpluari). Oñatiko Narria auzoko San Lorentzo ermitako serorek aldiz, galdara bat, zartagiak eta "asadores"-ak zeuzkaten denen artean erosiak, eta beraien arteko Osana de Villarrek 1670ean testamentua egin zuenean, bere partea besteei eman zien dohaintzan. Seroren arteko gertutasuna eta estima agertzen diguten dohaintzak bestelakoak ere izan ziren noski, batez ere arropa eta ohialezkoak. Euren heriotzean arropa propioak beste serora bati dohaintzan ematearen ohitura eta norbere ehunen, ohialen eta arropen kargu beste serorei ematea, esaterako, elkarrekiko laguntasunaren adierazgarri ditugu; zenbait dohaintza ditugu halakoak: Maria de Izaguirrek (Bergara, 1631), halaber Maria de Izaguirre izena zuen San Martzial ermitako serorari bere arropak eman zizkion, “que son un manto, saya, y dos sayos, Basquina pardos”; Ines de Bidaniak (Oñati, San Martin ermita, 1554) beste hainbeste egin zuen, “ueata de San Andres” zenari “la saya de cada dia y rropa de una cama” emanez; eta Bergaran, Aritzetako San Miguel ermitan 1602an serora zen Catalina de Querexazuk, testamentuan agindurikoez aparte zeuzkan “camas, rropas y bestidos”-en kargu, albazea ere izendatu zituen eta berarekin ermitan serora ziren Catalina de Esaube eta Magdalena de Esauberi eman zien, “porque tengo confiança que te[ndr?]an mucha quenta con mi anima”. Tankera honetako beste dohaintza batzuek, ehungintza eta joskintza aktibitateen eta hauen bidezko loturen berri ere ematen digute; halakoa dugu Arrasateko Maria de Arostegui serorak “la beata de Asconiça”-ri 1599an egin zion dohaintza. Bere ondasunen artean, besteak beste, jostun lanetarako “treynta baras de lienço delgado de una tela – mas asta dis libras y medio de ylado de çerro grueso” ere bazeuzkan serora honek 4 erreal eta libra 1 eta 14 ontza “de ylado de estopa debanado grueso” eman zizkion “Asconiça”-ko serorari, joskintza medio probetxua atera ziezaien. Teresa de Urisarrik (Santa Marina ermita, 1603) aipatu berri dugun Francisca de Asconiza serora berberari "por el amor que le tengo" zaia bat ("de estamena blanco"), beste bat "que de ordinario traigo" eta 6 liozko azao eman zizkion, sutarako egurrarekin batera. Eta bere ermita berberean serora ote zen zalantzak ditugun ("Santa Maria" tenplu batetako serora bezala aipatzen zaigu, akatsez Santa Marina ermita bera izan zitekeen) Ana de Oquendori buru-zapi bat eman zion, "de lienco de los que yo traigo". Bergaran, Francisca de Igueribarrek 1581ean Maria Garcia de Iturbe serorari eman zizkion ondasunen artean ere bazegoen jostun lanerako elementurik, nahiz eta diruak eta arropak esanguratsuagoak ziren: 12 dukat, ohe-estalki batzuk, bere manturik onena eta liozko 12 azao. Elgetan, Magdalena de Urrojolaeguik (1609), Andre Maria parrokiako Marina de Egoecheagari, garizko dohaintza batekin bat, 3 "manogillos de lino restrillado" eman zizkion, eta Santa Maria Magdalena ospitaleko "la beata de Loyti"-ri aldiz, 2 liozko azao fin. Elgetako ospitalean bertan serora zen Gracia de Sagastak, 1637a, dohaintza esanguratsuagoak egin zizkien bertako beste serorei eta bestelakoei: Domenja de Arançaetari 15 kana ohial eman zizkion; ospitalean bere "conpanera" zen Domenja de Zuazolari -"para que me encomiendera a dios"- "el pene de texer de mis telares" eman zion; eta halaber ospitaleko bere "conpanera" zen Maria Perez de Aguirreri berriz, bere ohialetatik "quatro libras adreçadas" eta kana eta erdiko "un cubrichel de Gaça". Hauetan eta beste hainbat dohaintzatan, seroren artean izan ziren erlazioek dohaintzetan isladatzeko izan zuten modua, alegia, nori zer ematen zitzaion ohituraz ezartzeko modua, azken finean, serora-laguntzaileen kasuan familietan ilobek hartzen zuten paperarekiko, eta tenplu berberetako seroren kasuan familietan ahizpek hartzen 708 zuten paperarekiko analogoak zaizkigu. Eta noski, serorak eta beraien laguntzaileak hainbat kasutan izeba-iloba izaten zirela aintzat harturik, analogiak ez dirudi batere aldrebesa; areago, seror eta soror hitzen jatorrian "ahizpa" esanahia daukagula kontsideraturik. Hala, ilobak bailiran, Eskoriatzako hiribilduko San Pedro parrokiako Maria Lopez de Espillak (1594) parrokia berean serora –ziurrenez bere serora-laguntzaile– ziren Joana de Olaetari eta Isabeli, bakoitzari ohe-estalki joku oso bana (izarak, oheestalkiak eta burkoa) eta “sendos paños de sobre los tocados” eman zizkien, eta horrez gain, lehenari kapa motz bat, eta bigarrenari txamarra bat; eta Oñatin, Maria Gabriela de Sarraoak (San Migel parrokia, 1784) -parrokiako ohituraren arabera- neskametzat aipatu zituen bere bi serora-laguntzaileri arropa eta ohialen zenbait dohaintza egin zizkien, diruzkoez beste (soldaten zorrak eta 75na erreal); batari zaia bat "musca que traigo los dias de fiesta", "una atorra, y charamela", eta 2 trapu eta 2 zapi zuri, eta besteari "una atorra, y charamela". Era berean, esanguratsuak zaizkigu Maria de Insaurbek (Arrasate, San Balero ermita, 1579) bere serora-laguntzaileari egin zizkion dohaintzak ere. Mariak ez zekien, antza, orduan bost urte zirela bere laguntzaile izatera sartu izan zen Gracia de Zubilagak bere heriotzaren ondoren ermitan gelditzeko erabakia hartuko ote zuen; beraz, hau Maria de Langara ermitako beste seroraren laguntzaile izatera ez iragatekotan emango ziren dohaintzak ezarri zituen, honek ermitatik kanpo bizirauteko beharko zituzkeen oinarrizko elementu batzuek emanez: ohe bat estalki bikoitzekin, zaia berri bat "de [pasmylla?]" eta gaztainadi baten erdia, Maria de Langararen serora-laguntzaile zen Mariacho de Langararekin partekatu beharreko 3 zaia eta "otras rropas y bestidos"en erdiarekin batera. Jasotzaileak serora-laguntzaileak izan beharrean "lagunak" edo maila bereko lankideak ziren serorak izatean, esan bezala, dohaintzek ahizpek edo ilobez aparteko emakumezko familia-kideek eta lagunek jasotzen zituztenen tankerakogoak dirudite: Magdalena de Oruesagastik (Bergara, San Pedro parrokia, 1610) San Migel ermitako Marina de Garitanori eman zion "plumion" bat, Gracia de Zabalak (Bergara, Santa Marina parrokia?, 1650) Marina de Inarrari emandako "vn abito de estamena que io tengo", Marina de Iraetak (Antzuola, San Juan Bataiatzailea parrokia, 1645) Maria de Iturberi emandako "una mantelina de estamena parda", edo Ana de Ayestak (1664) "doña" Josefa de Oro "beata de la tercera orden y de san [???] de esta uilla" zenari emandako gonapekoa ("de anascote parda mas ordinaria con su es[ca]pulario") aipatu litezke. Eta bestelako ondasunak ere ageri zaizkigu, azkenik, orain arte aipaturikoekin bat. Marina de Larraguibelek (Elgeta, Santa Maria Magdalena ospitalea, 1576) ospitalean berarekin batera serora zen "la beata de Uruburua"-ri bi zaia eta gari anoa bat eman zizkion, eta "la beata de Urrupain"-i ere, beste gari anoa bat. Magdalena de Urrojolaeguik (Elgeta, 1609), ehunen batzuekin batera, gari anoa erdi eman zion Andre Mariaren parrokian serora zen Marina de Egoecheagari. Maria de Insaurbek (Arrasate, San Balero ermita, 1579) azken bost urteetan bere serora-laguntzaile izana zen Gracia de Zubilagari, ermitako beste seroraren laguntzaile izatera iragatea nahi ez izatekotan, arropa batzuekin batera, ohe bat estalki bikoitzekin eta gaztainadi baten erdia eman zizkion. Teresa de Urisarrik (Santa Marina ermita, 1603), arropez gain, Francisca de Asconizari sutarako egurra ere eman zion, "la leyna que tengo en la dicha cassa de Aroscalle Arriba". Gizonezko zerbitzariei egindako dohaintzen artean, gutxitan aurkitzen dugu landu gabeko ehun edo ohialik. Kasu bakarretariko bat, bere joskintza aktibitateengatik hauei dagokien atalean aipatu izan dugun Eskoriatzako Domenja de Zubiarena dugu; 709 Eskoriatzako Mendiola elizateko San Juan Bataiatzailea parrokian zen serora, eta 1622an, Gaspar Abbad de Cilaurren parrokiako apezari 6 kana “de lienço casero de la tierra sin entrar en agoa” eman zizkion, 4 mahai-zapirekin batera. Beste kasu bat Oñatiko San Lorentzo ermitako Maria de Villarrena dugu; 1629an, bere konfesorea zen Mirubia aitari, 8 errealez, eskuzapi berri batez eta beste 2 zapiz (“de manga”) gain, 8 ohial kana eman zizkion, “para unos panos menores”1505. Francisca de Barrutiak (Bergara, Soledadeko Andre Maria ermita, 1742) ostera, kuriosoki, beste material batekin egiten zuen lan: eztainuarekin. Eztainuzko zenbait platertxo ("platillos") eman zituen dohaintzatan, hauen arteko bi bere konfesore Domingo de Uriarteri. Ohizkoena, edozein kasutan, diruzkoak ez ziren dohaintzak arropatan edo arropak egiteko ohialetan egitea izan zen: Agueda de Zumaetak (Antzuola, 1642) Melchor Abbad de Inurrigarro apezari 8 dukaten baloreko alba bat egitea agindu zuen, eta Marina de Ibarrak (Antzuola, 1659) Antzuolako parrokiako batuetan apez benefizioduna zen bere lehengusu Gabriel de Inurrigarrori beste alba bat egitea agindu zuen. Leintz Gatzagan berriz, Mariana de Anuncibaik (Dorletako Andre Maria santutegia, 1655), zeukan "beatilla" pieza batetik San Millan parrokiako apezarendako eta Arriola batxilerra apez benefiziodunarendako alkandora bana egitea agindu zuen. Hauez beste, eta ohialei dagokienez, azken dohaintza bat Aretxabaletan aurkitzen dugu: 1505 Kasu hau, bestalde, deigarria zaigu seroren erlazio sozial eta erlijiosoek izan zitzaketen joera ezberdinak hatzematerako orduan. Oñatin bertan, San Migel parrokian jarleku eta ehorzleku amankomuna zeukaten San Kristobaleko seroren artean, dohaintzek elkarren arteko erlazioak agertzen dizkigutela ikusi dugu. San Lorentzo ermitak ere bertako serorendako jarleku eta ehorzleku amankomuna zeukan, baina San Migel parrokian beharrean, Bidaurretako Trinitatearen komentuan. Familia-kideekiko dohaintzak bi seroren kasuetan hainbat izan baziren, tenplu erlijiosoenganako eta bertako zerbitzarienganako dohaintzek erlazioen testuinguru oso ezberdinak agertzen dizkigute. San Kristobaleko serorak 1591n batez ere ermita bera faboratu zuen, eta argiteriarako eta obretarako kopuru txikiagoekin, herriko San Migel parrokia, Arantzazuko Andre Maria santutegia eta beste hainbat ermita, tartean, San Lorentzo ermita ere bai. Ez zuen komenturik ez eta apezik ere bere dohaintzen onuradun egin; tenpluetako zerbitzarien artean, serorak baino ez zituen faboratu. Berarekin batera ermitan serora zirenez gain, beste zenbait ermitetako serorei ere egin zizkien dohaintzak, tartean, San Lorentzoko serora zela dirudien Magdalena izeneko bati ere bai, tenpluei egin zizkienak baino dezente handiagoak. San Lorentzo ermitako serorak berriz, 1629an, San Kristobalekoak bezala bere ermita faboratu zuen gehien, eta beste ermitei ere egin zizkien bakoitzari libra ½ oliozko dohaintzak ere; baina San Kristobaleko serorak zenbait urte lehenago egin ez zuen bezala, Santa Ana komentuari eta batez ere Bidaurretako Trinitatearenari ere egin zizkien zenbait dohaintza, bereziki, azken honen alde eginez. Tenpluen artean oliozko dohaintzarik handiena emateaz beste (2 libra), ornamentuen konponketarako komentuari eman zizkion 4 dukatak, ermitari egindako dohaintza salbuetsirik, egin zituen beste dohaintzen arteko parterik esanguratsuena osatzen dute. Eta tenpluetako zerbitzarien artean ez dugu ez serorarik, ez apezik aurkitzen, bere konfesorea zen eta bere anaiekin batera albazea ere izendatu zuen Mirubia aitaz beste. San Kristobal ermitako serorak ez bezala, Bidaurretako komentuak eta –ziurrenez honekiko loturaren bat izango zuen– konfesoreak eragin handia zeukaten San Lorentzon serora izan zen Maria de Billarren gain. Ondorengo kapituluan ikusiko dugunez, hiletetako mezek eta betekizunek ere banaketa berbera agertzen digute; San Kristobaleko serorak denak San Migel parrokian agindu zituen, eta San Lorentzokoak aldiz gehienak Bidaurretako komentuan, San Migel parrokiarako aldiz, Zubikoako Santa Ana komenturako, Arrasateko San Frantziskoren komenturako eta agian, Arantzazuko Andre Mariaren komenturako egin zuen bezala, zenbait meza aginduz (bakoitzean 10 edo 12). Printzipioz hain antzerako testuinguruetan zerbitzua eman zuten bi serora hauen arteko ezberdintasunak azaltzeko, bi faktore lotzen zaizkigu: alde batetik, 1629rako, seroren desagerrarazterako –eta honekin bat, komentuen promoziorako– XVII. mende hasieratako saiakeren eragina nabariagoa zen, orduan zela 40 urte baino. Bestetik, ermita bakoitzeko seroren jarleku eta ehorzleku amankomunaren kokapenak (bata San Migel parrokian bestea Bidaurretako komentuan) eragin erlijiosoen eragin esparruak aditzera ematen dizkigu, beraien dohaintzen bidez lotura erlijioso ezberdinak agertzen dizkiguten seroren bizimoduak eta portaerak baldintzatu eta moldatuz. Ez da kasualitatea, seroraren konfesorearen figuraren testigantza dakargun dohaintzen kasu bakarrenetarikoa dugun hau (bestea jarraian izango dugu aipagai), Trinitatearen komentuari hain lotua zegoen ermita bateko serora baten testamentuan agertu izana. 710 iztupazko ohe-estalki batzuk (“sin entrar en agoa”) jaso zituen 1634an Leinzabaleko Andre Maria ermitako ermitauak, hiribilduko Catalina de Bengoa serorarengandik. Nabariki, parrokietako apezak eta benefiziodunak ohizkoagoak ziren seroren dohaintzen jasotzaileen artean, zehazki konfesore zirenak eta tenpluetako beste zerbitzariak baino. Eta arropak eta ohialak –eta are kasuren batean ehunak ere– jasotzen ikusi ditugunez beste, ohizkoagoak ziren dohaintzak dirutan (edo bitxietan) jasotzen zituztenak. Arrasaten, Catalina de Otalorak (1570) bere iloba Mazmela batxilerrari 3 dukat eman zizkion, Francisca de Gabiriak (1639) Juan Bautista de Sodes apez lizentziatuari berriz 10 dukat (20 dukateko dohaintza baten erdia), eta Ana de Ayestak (1664) bere albazea izendatu zuen Juan Bautista de Gabiria apez batxilerrari 12 dukat "en lo mejor de mi hacienda" eta sagasti bat ere eman zizkion. Eskoriatzan, aipatu dugun Domenja de Zubiaren kasuaz (Mendiola, San Juan Bataiatzailea parrokia, 1622) beste, hiribilduko San Pedro parrokiako Maria Lopez de Espillak, 1594an parrokiako benefiziodunei 6 dukat eman zizkien. Oñatin, San Martin ermitako Ines de Bidaniak 1554an 6na dukat eman zizkien Gorostidi batxilerra apezari, zapatak eros zitzan, eta Martin Abbad apezari, bere hiletetan izango zituen lanegatik. Bergarako Maria de Izaguirrek, 1631n, San Pedro parrokiako benefizioduna zen Pedro de Aleiza apezari, bere erabilera propiorako zeukan zilarrezko kikara baten dohaintza egin zion. Leintz Gatzagako Maria de Pagadigorrik (Dorletako Andre Maria santutegia, 1719) San Millan parrokiako kabildoari 20 dukat eta Martin de Otaegui sakristauari 11 erreal eman zizkien. Oñatin, Maria Gabriela de Sarraoak (San Migel parrokia, 1784) bere albazea izendatu zuen eta "mi amo" bezala aipatu zuen Josef de Cortabarria San Migel parrokiako apezari urrezko kaxa bat eman zion, "que me embia mi sobrino don Juan Bautista de Sarraoa"; eta horrez gain, testamentuko aginduak bete ondorengo gariaren soberakinak ere eman zizkion. Azkenik, gogoan izan dezagun, adibide hauei seroren familia-kide ere bazirela jakin ahal izan dugun apezen aldeko dohaintzak ere batu behar zaizkiela, ikuspegia egoki osatzeko1506. Laburbildu ditzagun orain arte azaldurikoak. Gizarteko beste talde batzuekiko konparaziozko ikuspegirik jasotzea zaila bazaigu ere, nabaria da serorek tenpluen eta bertako zerbitzarien alde eman zituzten dohaintzek hauen biziraupenerako beharren artapenean paper garrantzitsua izan zutela. Hau bereziki nabaria zaigu ermitetan, non seroren doteak eta dohaintzak tenpluen ekonomia eta biziraupena erabat baldintzatzera hel zitezkeen. Eta are sona handiko santutegietan ere tenpluaren sostengua seroren ekarpenei estuki lotua egon zitekeen, Leintz Gatzagako Dorletako santutegiko seroren kasuan ikusi ahal izan dugunez. Halatsu, hein horretan landa-eremuetako auzo eta elizateetako parrokien egoera ere batzuetan ez zen ermitetakoenetik oso urrun egoten, eta seroren ekarpenak garrantzi handia izatera hel zitezkeen. Eta bestelako tenpluen kasuetan ere seroren ekarpenek bere pisua zeukaten, hiribilduetako parrokien kasuan obretarako diru-bilketek edo parrokietako seroragaien dotearen enkantearen praktikak agertzen digutenez. Diruzko dohaintzez gain, ondasunen dohaintzak ere neurri eta kopuru esanguratsuetara hel zitezkeen, eta tenpluak eta bertako zerbitzariak ornamentuz, jantziz eta ohialez, nahiz argiz ornitzerako orduan, seroren dohaintzak garrantzitsuak izan ziren. Parrokien, ermiten, santutegien eta ospitaleen kasuetan ohizkoena dohaintza esanguratsuak tenpluetako bertako seroren eskutik helduak izatea bazen ere, bestelako seroren pietatezko dohaintzak ere hainbat izan ziren, zenbait, aintzat hartzeko kopuruetakoak. Eta halaber, komentuek eta kolegioek ere jaso izan zituzten hainbat dohaintza, nahiz eta dohaintzen eta hauen emaleen kopurua mugatua izan; batez ere 1506 VII. 1. atalean zehar azaldu izan zaizkigu, 631 eta hurr. or. 711 parrokia nagusietako serorek eta tenpluekiko lotura gabekoek emanak izan ziren. Alabaina, serora emaleak hainbeste ez izanik ere, kopururik nabarmenenak tenplu eta instituzio hauei dagozkie, arraroa ez dena, emaleen hiribilduetako testuingurua Aro Berrian diru eta aberastasun gehieneko familiak eta leinuak kokatu zirenekoa baitugu, eta dohaintza hauen emale izan ziren serora gehienak, familia horietako partaide edo/eta beraien zerbitzuko izan baitziren. Aipagarria dugu, hala ere, komentu eta kolegioen aldeko dohaintzak hauen presentziak indarra hartua zuen espazioetan soilik eman zirela, bestelako espazioetan, Aretxabaletan, Eskoriatzan eta Elgetan kasu, -salbuespenak salbuespen- jasotzaileen artean bestelako tenpluak baino agertzen ez zaizkigularik. Horrez gain, Aro Berrian hiribilduetako testuinguruek, batez ere komertzialek, izan zuten protagonismoak hiribilduetako parrokiak dohaintzarik handienekin onuratuak izatea ere eragin bazuen, auzo eta elizateetako parrokiek eta ermitek -gehienetan bertako seroren aldetik- jaso izan zituzten dohaintzak ere askotan ez ziren kopuru txikietakoak izan; hau da, hiribildu / landa-eremu banaketa, seroren aberastasunen edukitze eta ematearekiko neurri bateraino baino ez dugu adierazgarri, eta landa-eremuetako tenpluen aldeko dohaintza handien kasuen kopuruak, hauek anekdotikotzat hartzea galerazten digu. Alabaina, nahiz eta diruen eta ondasunen tenpluen arteko banaketan guztiendako parterik izan zen, Aro Berriak aurrera egin ahala seroren aberastasunetan izan zen beherakada, familia-kide eta lagunen aldeko dohaintzetan ere ikusi dugunez, nabaria izan zen. Seroren euren kopuruaren jeitsierarekin batera noski, dohaintzan emandako kopuru orokorrek behera egin zuten, baina serora bakoitzak emandakoen batazbestekoek, ostera, gora egin zuten. Hau, familia-kideen eta lagunen aldeko dohaintzei buruz jardutean azalduriko aberastasunen "kontzentraziorako" joera orokorrak seroren testuinguruan ere bere islada izan zuelako izan zen; XVII. mendearen lehen hamarkadetako desagerrarazte aginduaren ondoren seroren kopurua gradualki jeitsiz -eta izaeraz aldatzen- joan bazen ere, aberastasunak familia eta botere-esparru mugatuagoen eskuetan pilatuz joan ziren prozesuaren baitan, seroratzen egoera eta estatus sozial eta ekonomiko bereziak zenbait serorak pilaketa prozesu hartan parte hartzea eragin zuen. Hala, XVIII. menderako seroren egoera ekonomikoak polarizatuagoak ageri zaizkigu aurreko garaietakoak baino: parrokietako eta hiribilduetako tenpluenganako loturarik gabeko serora batzuk aberastasunen pilaketa prozesuan barneraturik ageri zaizkigu, eta ostera, landa-eremuetako eta bereziki ermitetako serorak, seroretxeen alokairuaren ohitura hedatzen joan ahala "laikotuak" izateaz beste, askoz maila ekonomiko xumeagoan ageri zaizkigu, beraien ermitei dohaintza esanguratsuak egin zizkieten aurreko garaietako serorak baino. Tenpluetako zerbitzarien aldeko dohaintzek aldiz, orokorrean, familia-kideen eta lagunen aldeko dohaintzetan hauteman ahal izan ditugun generoen araberako banaketen hirizpide berberak jarraitzen zituztela esan liteke. Bai dohaintzen jasotzaileen kopuruei dagokionean, bai ondasun moeten araberako banaketan, bai eta 1650erartekoen eta geroztikoen arteko gizonezkoen aldeko dohaintzen gorakadan ere. Eta konkretuki tenpluetako zerbitzarien kasuan, gizonezkoen aldeko dohaintzen gorakada bera baino seroren aldekoen beherakada nabariagoa dugu. Hemen ere badira, beraz, Aro Berriaren bigarren erdialdeko seroren instituzioaren gainbeheraren zantzu aski garbiak. VII. 2.2. Arimaren aldeko diruak: mezak, anibertsarioak, memoriak Seroren testamentuetako beste alderdi garrantzitsu bat arimaren aldeko diruena da, beraien heriotzean egin beharreko hileta elizkizun, ondra, bederatziurren, 712 urtebukaerako, etab.ena, eta fundatu izan zituzten anibertsario eta memoriena. Elizkizun eta meza guzti hauek, seroren euren arimez beste, noski, bazuten beste onuradunik: ofizioak egitearren emolumentuak jasotzen zituzten tenpluetako zerbitzariak eurak, batez ere apez eta benefiziodunak, baina baita beste serorak ere (gainera, lehenak bezala, zenbait kasutan hildako seroren oinordeko edo albazea izan ohi zirenak). Lehenik argitu beharreko puntu bat, seroren hiletek, errituotako mailaketa sozialen testuinguruan zeukaten tokiarena da. Testamentuak ditugu noski hau argitzeko oinarri nagusia, eta hauetan, mailaketen adierazpenerako ohitura eta hizkera sinboliko ezberdinekin egiten dugu topo, herrien eta espazioen arabera. Kokatzen joateko Madariaga Orbearen lanek laguntzen gaituzte oraingoan ere; XVIII. mendearen bukaera aldeko eta XIX.enaren hasierako datuekin izanik ere, herriren batzuetarako mailaketen inguruko informazio garrantzitsua ematen digu: Según una Concordia "inmemorial" en Arrasate/Mondragón se seguía manteniendo en 1785 que los funerales podían ser de cuatro niveles: de primera o de honra mayor con novena y cabo de año; de segunda o de honra mayor de una mañana; de tercera o de honra mediana y de cuarta o de honra de una mañana sin misa; este último era el que se aplicaba gratuitamente a los pobres. [...] En Bergara en 1828, había un entierro de primera que costaba 550 reales, otro de segunda que valía 200 reales, el de tercera de 60 reales, el de cuarta de 30 reales y a los pobres hospitaleros se les enterraba gratis. En total cinco niveles. En la parroquia de San Miguel de Oñati había igualmente cinco niveles, llamados: "de nueve capas negras y 12 cirios", "de 5 capas negras y 8 cirios", "de una capa negra y 6 cirios", "de una capa negra y 4 cirios" y de "una capa negra". Mientras tanto en el convento de Bidaurreta se distinguían 7 niveles: "con todos los clerigos", con 12, 8, 6, 4 o 2 clérigos o "con cura y sacristán" (Madariaga Orbea 2007, 209-210) Horrez gain, Madariaga Orbea berak Lekeitiorako jasotzen digunaren arabera, "cirio" kopuruak seroren kopurua adierazteko ohitura gurean ere balizko izan zitekeela aintzat hartu beharrean gaude: Así, lo constata, por ejemplo, el padre Azkue para su pueblo natal Lekeitio, en donde estos tres tipos se llamaban: el de primera: zortzikoa, el de segunda: laukoa y el de tercera: batekoa. Se debe esto a que, entre otras diferenciaciones, en el primer caso el cortejo funeral iba encabezado por cuatro seroras portadoras de ocho velas, dos cada una, en el segundo, eran dos seroras con cuatro velas y en el tercero era una con una única luz" (Ibid., 210) Hauekin bat, beste elementu batzuek ere baziren, hileten mailen identifikazioan lagun gaitzaketenak: euren artean, animalien eskaintzen sinbolismoa. Trazu orokorretan, honakoa izaten zen Euskal Herrian (edo Gipuzkoan behinik behin) jarraitzen zen ohitura: Desde luego el número de animales ofrendados iba en función de la categoría social de cada cual. Generalizando mucho, los niveles superiores implicaban la ofrenda de bueyes y/o novillos, en los intermedios se entregaban carneros y en los más humildes pan y cera, que por supuesto se entregaba también en los niveles superiores. El buey correspondía exclusivamente a los funerales de primera categoría que tocaba a las "casas principales"; el carnero, por lo general a los demás dueños de casas y el pan y la cera solamente a los no propietarios. En una declaración de los Cabildos secular y eclesiástico de Elduaien con motivo de diezmos se dice textualmente: "Que el día del entierro de los Vecinos dueños de casa que son y hubiesen sido de esta Villa, conforme se ha practicado y practica hasta aquí hayan de llevar a las puertas de la Iglesia un carnero vivo, el cual ha de ser para el Cabildo; y que si el Cabildo no lo quisiera tomar, haya de pagar la parte quince reales de vellón en dinero" (Ibid., 120) 713 Debagoieneko herrien arabera, hileten mailak elementu sinboliko ezberdin hauen arabera identifikatu ohi zituzten, nahiz eta kasu ugaritan informazioa falta zaigun, "como se acostumbra" edo "como a personas de mi Calidad" bezalako esakerek ezkutaturik. Alabaina, halako adierazpideen erabilerak berak berresten digu hileten mailen berri eman zuten seroren testamentuetako informazioaren fidagarritasuna, finkaturiko ohituren presentzia nabaria agertzen baitigute. Horrez beste, informaziorik heldu zaigun Debagoieneko herrietan behintzat ez dirudi ohiturak zehazki Madariaga Orbeak deskribaturikoak zirenik, lehen mailako hiletak adierazten zituen eskaintza, idia beharrean aharia izan ohi baitzen. Bergaran, hileten mailen inguruko berririk ematen diguten testamentuetan, San Pedro eta Santa Marina parrokietako ohiturak gehienetan ""cirio" kopuruetan adierazirik ageri zaizkigu. San Pedron 3koak izaten ziren, eta Santa Marinan 4koak. Hala adierazi zuten kandelen kopurua aipagai izan zuten parrokia bateko eta besteko kasu guztietan. San Pedro parrokiako mailen identifikaziorako "Derechos de entierros" izenburua daraman XIX. mende erdialdeko dokumentua ere badaukagu 1507, eta honetan kandela kopururik aipatu ez bazen ere, ogiaren eta eskumuinen inguruko informazioak bertako mailakatzeetan serorak non kokatzen ziren jakiteko bidea ematen digu. "Ohituraren arabera" eskaturiko hiletez beste, hiletak San Pedro parrokian egitekoak zituzten seroren artean 2. mailakoak eskatu izan zirela dirudi. Maria de Mendozaren (1650) testamentuak ematen digu giltzarrietariko bat, 3 kandelatako hiletak 2 librako ogizko eskaintzei zegozkiela argitzen baitigu. 2. mailako hiletek, XIX. mende hasieratako "Derechos de entierros"-en arabera, azpimailaketa bat zeukaten, -besteak baino garestiagoak ziren- "de Deposito" modalitatekoez beste, 3 maila bereizten zituena. Lehenean hiletetako eskaintzak 1. mailakoetakoenak bezalakoak ziren, 4 librako 21 ogirena; ondretan 60 ogi banatzen ziren, eta -14 hilabeteko- urtean zeharreko ogieskaintzak lehen mailakoenetan bezala egiten ziren (hau da, igandero 6 ogi eta larunbat eta astelehenetan bana, bestelako jaiegunez gain), baina 4 librakoarekin beharrean 2 librako ogiarekin. Hileta hauek bariante garestiago bat zeukaten, eta beste bat merkeagoa. Garestian ("de pan de tres libras") urtean zeharreko ogi-eskaintzak 2 librakoarekin beharrean 3 librakoarekin egiten ziren, eta merkean aldiz ("de medio pan"), ogi-eskaintza guztiak, hileta eta ondretakoak barne, 2 librako ogienak egiten ziren. Nahiz eta zenbait aspektutan aurreko mendeetako ohiturek XIX. mendearen erdialdean jaso zirenekin zeharo bat egin beharrik ez izan (esaterako, Aritzetako San Migel ermitako Catalina de Querexazuk -1605- iganderoko 5 ogiko eskaintza aipatu zuen, XIX. mendeko dokumentuan 6 ogi ematen zirela dioskun artean), aipatu berri dugun Maria de Mendozaren (1650) hileten deskribapenean azaltzen zaigun "los domingos el pan de a tres libras y las fiestas y lunes de a dos libras y lo demas aderente a ello" horrek, hiru azpimailen arteko garestiena adierazten digula dirudi. Bada beste elementu bat, kandela kopurua nahiz ogien pisua aipatzen diguten testamentuetan bezalaxe, beste batzuetan agertzen zaiguna: zenbateko eskumuinak ematen ziren. 1650erarteko testamentuetan erreal laurdeneko eskumuinak ematen ageri zaizkigu, 1507 BUA 04 MIK/SP14, 131-133. Goraxeago jaso dugun Madariaga Orbearen aipuan Bergaran 1828an zeuden ohituren berri ematen zaigu, 5 mailatako hiletak aipatuz. Jarraian egingo ditugun kontsiderazioetarako baina, nahiago izan dut XIX. mendearen erdialdeko dokumentu honetaz baliatu, ezen, nahiz eta, itxuraz, Madariaga Orbearen aipuko lehen hiru mailen berri baino ematen ez digun, hileten eta bertako gastuen inguruko informazio xedatua eskaintzen digulako, askoz lagungarriagoa zaiguna. Dokumentuan ohitura zaharragoen berri eman zela eta datuen inguruko erabateko zehaztasuna , edozein kasutan, ezinezkoa dugula aintzat harturik, zentzudunagoa deritzot dokumentu honen aldeko hautua egiteari. 714 azkena urte hartan bertan, baina eskumuinen hurrengo aipamenetan, jada XVIII. mendearen hasieratan, ugariago ziren erreal erdikoak eman zituztenak ("quatro quartos"), erreal laurdenekoak ("dos quartos") eman zituztenak baino. Horrez gain, azken kasu hauetan hiletak "con pan de dos libras" bezalakotzat ere aipatu ziren, eta 2. mailakoen arteko erdibidekoa adierazi nahiko zuketela dirudi; bestetan egin bezala, "de tres libras"-ko hiletatzat aipatuko zituzketen bestela. Edozein kasutan, beraien hileten modalitatearen berri ematerako orduan hauetariko elementu bat edo beste aipagai izan zuten San Pedro parrokiako eliztar ziren seroren testamentuak 6 ditugu, eta gainontzeko 9ek ohituraren araberakoak, edo familia-kide ezberdinei egindakoen parekoak edo albazeekin hitzartutakoaren araberakoak eskatu zituzten. Eskuragarri daukagun informazioarekin, printzipioz, Bergarako San Pedro parrokian serorek eskatu eta izan zituzten hiletak 2. mailakoak zirela esan liteke, azken hauen arteko azpimailaketaren baitan, garestienak edo erdibidekoak izanik ohizkoen. Bergarako beste parrokian, Santa Marinan, nahiz eta kandela kopurua aipagai izan zuten kasu guztietan 4 kandelako hiletak eskatu ziren, bertako seroren hiletek San Pedrokoenen antzerakoak dirudite. Ogi eskaintzak aipatu zirenetan 2 librako ogien mailakoak edo "pan añal entero"-koak aipatu ziren (gogoan izan San Pedro parrokian XIX. mendearen hasieratan ageri zaigunaren arabera, 2. mailakoen arteko merkeena "de medio pan" zela), eta eskumuinetan San Pedro parrokian XVIII. mendeko testamentuetan ageri bezala erreal erdikoak emandakoren bat badaukagu ere, gehienetan, San Pedro parrokian 1650erartekoetan bezala, "a quartillo" ematen ziren. Itxuraz, beraz, Santa Marina parrokian ere, San Pedro parrokiakoen antzerako mailetan kokatzen ziren bertako eliztar ziren seroren hiletak. Elgetan bestelakoak ziren hileten mailak aditzera emateko moduak, eta ez dakigu garbi bertako mailaketetako ohituren artean seroren hiletak zeinetan kokatzen ziren. Hala ere, hemen ere ohiturak aski finkatuak zeudela dirudi. Andre Maria parrokiako eliztar ziren serorek hiletetan, bederatziurrenetan eta urtebukaerakoetan bezalaxe, benefiziodunei gari anoa erdi ogitan emateko ohitura zeukaten, txiroei eman ohi zitzaien anoa laurdenarekin batera. Hau da, horiek ziren hileten maila zehazteko aipatu izan zituzten elementuak. Andre Maria parrokiako eliztar ziren 8 seroren arteko 6k agindu zituzten hiletak horrela, ohituraren araberakoak agindu zituen batekin, eta benefiziodunei, txiroei bezalaxe, anoa laurden baino eman ez zien kasu batekin batera. Azken kasu hau Andre Maria parrokiako bertako serora zen Maria Ochoa de Marquieguirena (1592) dugu, eta benefiziodunek arimen aldeko mezetara agertzerakoan euren kale-egiteak izaten zituztela iradokitzen digu; eta parrokia bertako serora izanik horien jakitun baitzen, Maria Ochoak de Marquieguik, benefiziodunei ogi-eskaintzetan beste serorek baino gutxiago emateaz gain, bestelakoak ere zehaztu zituen: se de el pan añal a los dichos benefiçiados en los dias de domingo de entreaño de mi finamiento con tal que los curas tengan quenta particular de haçer memoria por su anyma en dichos dias de domingo de entreaño y que los dichos benefiçiados hagan deçir una mysa en los dias domingos de entreaño por my anyma y se pague de pitança rreal y medio de cada mysa y que en los dichos dias de domingo acauada la tal mysa ayan de dar un rresponso por my anyma allandose al dicho rresponso los dichos benefiçiados todos y ha la mysa faltaren de dichos en los dichos dias de domingo que a ocasion de algun entierro o cauo de año o nobenario en tal caso es mi uoluntad que el pan añal del tal dia se de a pobres bergonçantes de la tierra a dispusiçion de mis testamentarios Ez zuen serorak, antza, benefiziodunak bere arimaren aldeko mezetara prestuki agertuko zirenik gehiegirik uste. Salbuespenak salbuespen, hala ere, Elgetako Andre Maria parrokian hiletak izan zituzten serorek benefiziodunei gari anoa erdiko ogiak 715 ematearen neurrikoak ziren. Angiozarreko San Migel parrokiako eliztar aldiz, Elgetako bi serora ziren, eta batak ohituraren araberakoak aipatu zituen artean, besteak benefiziodunei gari anoa laurdeneko ogien neurria eman zien, hau parrokiako ohiturazkotzat aipatuz. Ogi-eskaintzez eta eskumuinez gain, Elgetako serorek hileten gorabeherak zehazteko zeukaten moduak Leintz bailarako eta zehazki Arrasateko ohituretara gerturatzen gaitu, aurreraxeago azken herri honetan ikusiko dugun lez, Elgetan ere hileta egunean "con sus diaconos e sodiacono" esan beharreko meza kantatu bat agintzen baitzuten, egunean bertan esan bazitekeen orduan esatekoa, baina ezin izatekotan hurrengo egunean esan beharrekoa; eta horiez gain, zeregin gabe zeudekeen apez guztiek otoitzezko meza bana esatea ere agintzen zuten. Ostera, Antzuolako parrokia batuetan, alegia, hiribilduko Gure Errukizko Ama eta Uzarraga auzoko San Juan Bataiatzailea parrokietan, Bergarako ohituren antzerakoak ageri zaizkigu. Bietan serorei 4 kandelaren mailako hiletak egiteko ohitura zegoela dirudi, eta hemen ere, noski, "a las demas personas de mi Calidad" egiten zitzaizkien hiletak eskatu zituztenak ere izan ziren hainbat, eta baita "a mis padres" edo beste pertsonaren bati egindakoen parekoak agindu zituztenak ere. 4 kandelako mailak Bergarako Santa Marina parrokiako mailakatze ohituretara garamatza, eta gainera, aspektu hauek zehaztasun gehienarekin aipatu izan zituzten seroren testamentuak Bergarako Santa Marina parrokiako eta Antzuolako Uzarraga auzoko San Juan Bataiatzaileakoak ditugu, eta hein handi batean bat egiten dute. Ez dezagun ahaztu bi parrokia hauek -Goi Erdi Aroko- garai zaharretako "monasterioetakoak" ditugula, eta biak batera igaro zirela Oñatiko kondearen ondasun izatera, Aro Berrian zehar, honen patroitzapean mantenduz. Antzekotasun handiak dituzten ibilbideak dituztela, alegia, eta antzerako jatorrizko ohiturak izanak zituzketela. Bi testamentu hauetan, bada, Bergarako Santa Marina parrokiako Catalina de Sarralderenean (1628) eta Uzarragako San Juan Bataiatzailea parrokiako Maria de Iturberenean (1673)1508, 4 "cirios"-ez gain beste 2 "belas" ere aipatu ziren; azken honen kasuan, hileta, bederatziurrena eta urtebukaerakoa honela egin behar zirela zehaztu zuen: "con pan entero de a libra y media quatro çirios [asi] uien de libra y media y mas dos belas, medio real de bessamano y demas aderente". Baina kasu honek, antzekotasunak bezalaxe, ezberdintasunak ere azaltzen dizkigu. Aipuan bertan ageri zaigu nola Antzuolako "pan entero"-ak libra eta erdikoak ziren, Bergarako bi librakoak beharrean; beste testamentu batzuetan ere pisu berbera aipatzen zaigu. Eskumuinekiko ostera, Bergaran aipatu dugun erreal laurdenetik erreal erdirako igoera berresten zaigu; Antzuolako testamentu gehienak 1650az geroztikoak ditugu, eta eskumuinak aipatu izan ziren 1649ko lehen testamentuaren ondorengoetan, hauek erreal erdikoak agindu izan ziren, Bergaran 1650erartekoetan gertatzen zenaren kontrara, non erreal laurdenekoak emateko ohitura izan zen. Bergaran XVIII. mendearen hasieratik ikusi ditugun erreal erdiko eskumuinak, beraz, Antzuolan jada XVII. mendearen erdialdetik ematen ziren. Ez dakiguna, Antzuolan aurretik izandako ohitura erreal laurdenekoena, edo erdikoena izango ote zen da. 1508 Serora honen bi testamentu eskuratu ahal izan ditugu, bata 1649koa eta bestea 1673ko hau; beste zenbait baloraziotarako lehena baliatu dugu, dohaintzen berri emateko, etab., azkenak baino askoz informazio xedatuagoa eta zabalagoa ematen digulako, eta azken testamentu honetan, jada lehenean aipaturiko diru eta ondasunak emanak izan behar zituelako. Testamentu batean eta bestean ageri zaigun aberastasunen aldeak behintzat, jada bigarrena erredaktatu zuenerako banaketa egina zeukala iradokitzen du. Alabaina, arimaren aldeko betekizunetan bigarren hau osatuagoa dugu; harritzekoa ez dena, adierazten duen lez azken bi urteak ohean iragan izanik, izango baitzuen bere arimaren zaintzari buruz arduratzeko aski denbora. 716 Arrasatera igaro eta Leintz bailaran sartzen garenean bestelako hizkera sinboliko batekin egiten dugu topo. Ikusi dugu goraxeago, nola 1785eko hitzarmen "inmemorial" batean lau mailako banaketa jaso zen; itxuraz behintzat, bertako seroren testamentuetan aurkitzen ditugun hiletak, lehen eta bigarren mailetan kokatu beharko genituzke. Hau da, Madariaga Orbeak "de honra mayor con nobena y cabo de año" eta "de honra mayor de una mañana" bezala jaso zizkigunetarikoak. Baina hemen ere, testamentuetako hizkerak zalantzatara garamatza. Zalantzagabea duguna, hala ere, finkaturiko ohituretariko bat hileta requiem mezarekin eskatzearena, eta goizean hil izanik mezak esateko denbora emanaz gero hileta goizean bertan, eta hala ez izatekotan hurrengo egunean egitearena dugu. Halaber, ahal zuten apezek otoitzezko mezak esatea ere aipatzen zuten, eta baita hiru nokturno esan behar zitzaizkiela ere. Elgetan ere aurkitu ditugun zehaztapen hauek, Arrasateko serora gehienek egin zituzten. Bederatziurrena eta bi urtebukaerako egitea ere serora gehienen artean aurkitzen dugu, eta beraz, printzipioz, lehen mailako hileten aurrean gaudela pentsatu beharko genukeela dirudi. Arrasaten bederatziurrena heriotzetik hiru egunera egin ohi zen, eta hiru ondrak, egun hartan ("onrra del nobeno") eta bi urtebukaerakoetan egiten ziren, betekizunak agindu ziren moduetatik eratorri litekeenez; izan ere, bederatziurrena eta bi urtebukaerakoak ondrak baino gehiagotan aipatzen zaizkigu, "ofrendas"-ak egiteko momentu bezala. Eta gehienetan aipaturiko beste elementu bat, hain prezeski ere, hiru ondretako ahariaren eta gari anoaren eskaintza dugu; baina honek ez digu halabeharrez lehen mailako hiletak zirenik adierazten, Bergarako San Pedro parrokiako XIX. mende hasieratako "Derechos de entierros"-etan ere agertzen baitzaizkigu ahariaren eskaintzak, baina garai hartako banaketako 3 klaseetan, errealetan emandako balio ezberdinekin: lehen mailan 120, bigarrenean 60, eta hirugarrenean 44. Halatsu izan zitekeen Arrasaten ere, San Juan Bataiatzailea parrokian. Esandako elementuak gehienetan aipatu izan bazituzten ere, bestelako alderdi batzuek aginduriko hiletetan maila bat baino gehiagokoak zeudela pentsatzera garamatzate. Honen frogarik garbiena Maria Gimenez de Gesalibarren testamentuak (1614) ematen digu: hiletak "con la honrra maior o menor" egitea albazeen esku utzi zuen. Ondra hauen oinarrizko banaketaren eta oinarri honen gain izan ohi ziren bariazioen inguruko aspektuak ikertu eta azaldu dituenik izan da, gure zorionerako: Se distinguía entre honras mayores y menores de acuerdo al aparato y solemnidad de los ritos. La honra mayor era la ceremonia que se celebraba con tres capas y dos cetros de plata, llevando una de aquéllas el cura semanero junto con una estola. Las otras dos capas las vestían los dos medios beneficiados semaneros de las diaconías con los dos cetros y dos velas de cera. Aunque los repartos monetarios por la celebración de las honras se hacían extensivos a todos los beneficiados, estos dos curas recibían el tercio de lo ofrecido por la misa de difuntos. En la honra menor, a diferencia del anterior, el preste celebraba con una capa y dos cetros. Sin embargo existía una gran variedad de honras, cuya mayor o menor ostentación estaba en consonancia directa con el precio que se ofrecía por la celebración de las mismas. Así, durante el siglo XVII, la honra mayor se pagaba a cincuenta reales, mientras que la honra con tres nocturnos y una capa pero sin cetros costaba un real. Estos pagos no incluían la cera que los curas gastaban en las velas y que eran satisfechos por la familia del difunto. En este sentido, fueron también continuas las luchas del cabildo con los feligreses que, aduciendo pobreza, celebraban honras mayores más baratas por veintisiete reales, y, al mismo tiempo llamaban a los frailes del convento de San Francisco para celebrar los entierros y para vestir a sus finados con el hábito de esta orden monástica, que cobraba los derechos correspondientes. Tales prácticas, que desviaban posibles ingresos de la parroquia en provecho del convento franciscano, resultaba intolerable a ojos del cabildo ya que con ello "vienen a 717 defraudarse los benefficios porque no se celebra la nobena ni el cabo de anno y se priban del trigo, pan y carne que se ofrece entre anno". De este modo, se decretó que los feligreses podían acompañarse de los franciscanos para celebrar misa de difuntos en la Iglesia parroquial, siempre y cuando previamente hubiesen provisto de semejantes misas a todos los beneficiados del cabildo, con el fin de que éstos no se viesen privados de su sustento (Astigarraga Loiola 2000, 94-95) Aurreraxeago erreparatuko diegu frantziskotarren komentuarekin izandako gorabehera hauei, baina ohar dezagun oraingoz, esan bezala, seroren ogi-eskaintzetako eta eskumuinetako bariazioek ere maila ezberdinak bazirela eta barianteetarako flexibilitatea zegoela pentsatzera daramatela. Halaber, ohitura hauek erabat finkatu gabe zeudela eta urteen igarotzean aldatuz joan zirela ere pentsa liteke. Ogi eskaintzei dagokienean, XVI. mendetik XVII.erako igarotzean eskaintzen denbora eta ogien neurriaren murrizteak gauzatuz joan zirela esan liteke; hala, Catalina de Otaloraren (1570) eta Catalina de Abendañoren (1590) kasuetan 3 urtetan zeharreko eskaintzak agindu ziren, lehenak lehen urtean libra batekoak eta beste bietan erdikoak, eta bigarrenak aldiz, lehen urtean libra eta erdikoak, bigarrenean librakoak eta hirugarrenean libra erdikoak nahi zituztela. Antonia de Osinagak (Musakola, San Antolin ermita, 1603) aginduriko ogi-eskaintzak aldiz 2 urtetakoak izan ziren, "a media libra de pan". 1603an bertan helarazi zen beste testamentu bat dugu urtebeteko ogieskaintzak agintzen ageri zaigun lehena, Santa Marina ermitako Teresa de Urisarrirena; urtebetean "oblada de media libra de pan" eman zedin nahi zuen. Ana de Larak (1623) ere beste hainbeste egin zuen, baina eskaintzak libra batekoak edo erdikoak izan, bere albazearen erabakira utziz. Diogunez, ez dakigu garbi ogi-eskaintzetako bariazio hauek garaien araberako aldaketak ala hileten maila ezberdinen agergarri ditugun, eta eskumuinekiko ohiturek ere erdibide berberera gakartzate. Alabaina, ez dute ogi-eskaintzek agertzen diguten seroren arteko banaketa berbera agertzen, parrokiako ohituren aniztasuna eta flexibilitatea berretsiz. 3 urteko ogi-eskaintzak agindu zituzten Catalina de Otaloraren (1570) eta Catalina de Abendañoren (1590) kasuetan, lehenak eskumuinak erreal batekoak (lehen eskaintzan erdi, beste bietan laurden) eman zituen, eta bigarrenak ostera bi errealekoak (lehen eskaintzan bat, besteetan erdi). Baina ohizkoenak ditugun kopuruak lehen bi serora hauen ondorengoetan agindu ziren erreal eta erdikoak eta hiru errealekoak izan ziren, eta ohizkotasun horrek nolabaiteko banaketa agertzen digula dirudi. Lehenak Maria de Arosteguiren (1599), Teresa de Urisarriren (Santa Marina ermita, 1603), Ana de Lararen (1623) testamentuetan agindu zituzten, eta bigarrenak berriz Antonia de Osinaga (Musakola, San Antolin ermita, 1603), Francisca de Gabiria (Ospitalea, 1639) eta Ana de Ayestarenetan (1664). Hileten mailen inguruko zalantzak erabat argitu gabe gelditzen bazaizkigu ere, Arrasateko San Juan Bataiatzailea parrokiako eliztar ziren seroren hiletak, edozein kasutan, lehen edo/eta bigarren mailetan kokatzen zirela esan liteke. Auzoetako parrokietako eliztar zirenen kasuetan informazio urriagoa daukagu, eta ezin gara hortaz eskatzen zituzten hiletei buruzko zehaztapen askotara heldu. Eskura dauzkagun bi testamentuek, hala ere, goiko mailetan kokatzen zirela adierazteko besteko daturik ematen digute. Udalako San Esteban parrokiako serora izan zen Catalina de Huruburuk (1610), ohituraren araberako hiletak aipatu bazituen ere, garbi utzi zuen nahi zituenak garrantzizko pertsonei zegozkien hiletak zirela: "conforme se acostumbra en ella a las personas prinçipales parroquianos de ella". Gesalibarreko Santa Ageda parrokia eta ospizioan serora zen Maria Perez de Bengoak (1625) ere "con la honrra que se acostumbra a persona de mi calidad" nahi zituen hiletak, hiribilduko 718 parrokia nagusian bezala bederatziurrenarekin eta urtebukaerekin (pluralean aipaturik, bi zirela pentsa liteke), eta urtebeteko ogi-eskaintzarekin. San Balero ermitan serora izan zen Maria de Insaurberen (1579) kasua ere badaukagu, asko izan gabe ere, zenbait serorak egin izan zuten -pietatezko- hautua agertzen diguna: parrokian beharrean, norbere ermitan ehortzia izan eta hiletak bertan eginak izatea. Parrokian beharrean ermitan, baina "todos los rrefrigerios mysas y novena y mysa de rrequiem y cabos de anos y todo lo demas que a semejantes personas que a my se acostumbran azer en la dicha villa sin que falte cosa alguna" nahi zituen, hau da, parrokian eginak izan balira bezalakoak. Arrasateko ehorzteetako eta hiletetako ohiturei buruz bestelako azalpen batzuek ere eman beharrean gaude. Teresa de Urisarriren kasua gorago aipagai izan dugu, San Juan Bataiatzailea parrokian izan ohi ziren hileten artean. Alabaina, serora hau Arrasateko hiribilduan ehorzteen eta hileten inguruko konpetentzia gehien izan zuten bi tenpluen arteko ikamiken erdibidean kokaturik ageri zaigu, hainbatetan aipagai izan dugun Maria Lopez de Olazaranekin batera. Goragoko aipuan agertu zaigunez, beste hainbat herritan gertatu ohi zen bezala, Arrasaten ere parrokia nagusiaren eta bertako komentuen arteko liskarrak izan ziren ehorzte eskubideen inguruan. Kasu honetan, moja agustindarren eta frantziskotarren komentuak ere baziren ere, gizonezko frantziskotarren komentu eta kolegioarekin izan ziren liskarrik handienak. Hau 1585ean fundatua izan zen, eta esan bezala, 1603an Teresa de Urisarrik eta 1604an Maria Lopez de Olazaranek euren testamentuak helarazi zituztenerako, hasiak ziren komentuaren eta parrokiaren arteko ikamikak. Teresa de Urisarrik komentuan ehortzia izan nahi zuen, baina ez zegoen hala egin ahal izango ote zuten erabat ziur, eta beraz, "si por ventura vbiere algun ympedimento para que yo y mi cuerpo no sea enterrado en la dicha sepultura", hiletak San Juan Bataiatzailea parrokian egin zitezela agindu zuen. Ez dakigu azkenean non eginak izan ziren. Maria Lopez de Olazaranen kasua (1604-1607) are esanguratsuagoa dugu, serora honek bere testamentu-dohaintzan frantziskotarren kolegio eta komentuari bere arimaren aldeko betiereko meza sorta zabal baten truke eman nahi izan zion diru-kopuru handiagatik (1.000 dukat baino gehiago), eta ondorioz, parrokiaren eta komentuaren artean ehorzte-eskubideegatik izan ziren liskarretan hartu izana zezakeen pisuagatik. Kasu honetaz zehatzago betiereko memoria eta anibertsarioei buruz jardutean arituko gara, seroraren testamentu-dohaintzan eman ziren diruak, hain zuzen ere, betiereko memorien truke emanak izan baitziren. Esan dezagun baina hemen labur, dohaintzak seroraren eta garai hartan Arrasateko alkate zen Rodrigo de Santamariaren arteko auzi bat motibatu zuela, bi tenpluen arteko tirabiren testuinguruko gertakizunak diruditenetan. Eta luzaro iraun zuten oraindik serora hauen kasuek agertzen dizkiguten parrokiaren eta frantziskotarren komentuaren arteko liskarrek; 1697an bi komunitateen eskubideak finkatzeko hitzarmen bat egin zen, azkenean bi aldeetariko batek ere bete ez zuena, artean ere hainbat liskar eta ikamikarako bidea emanez (Astigarraga Loiola 2000, 98-100). Arrasateko hileten egoerari buruz informazio ugaria bildu ahal izan badugu, Aretxabaletako eta Eskoriatzako seroren testamentuetan oso eskasak dira atera litezkeen argibideak. 7 dira hiletei buruzkoak aipatu zituzten testamentuak, eta hiletak, bederatziurrenak, ondrak eta urtebukaerakoa gehienetan aipatu izan baziren ere, hauek Leintz bailarako (Aretxabaleta eta Eskoriatza) ohituraren arabera egitea guztietan agindu zen, zehaztapen askorik eman gabe. Aretxabaletan bederatziurrenaz gain zazpiurrena egiteko ohitura zegoela ere badakigu, bertako lau testamentuetariko bitan behintzat aipatu ziren eta. Horrez beste, Maria Ruiz de Araoz y Duranaren (Aretxabaleta, 1629) testamentuak baino ez digu bestelako daturen bat ematen: hiletetan 719 requiem meza bat esatea agindu zuen, eta Arrasaten ere ikusi dugun bezala frantziskotarren aldeko preferentzia agertu zuen, meza ahal balitz ordenakoren batek esatea nahi baitzuen, ordena bereko diakonoekin, eta beraiei eta bestelako apezei, ohizko ordainketak eginez. Leintz Gatzagako serorei buruz daukagun informazioa ere mugatua da, Dorletako Andre Maria santutegiko seroren testamentuak baino eskuratu ahal izan ez ditugulako. Eta gainera, santutegi honi eskaini diogun kapituluan azaldu izan dugunez, bertako serorek santutegiko administratzaileekin eta udaleko eta elizako agintariekin izandako gorabeherek hauetariko gehienek heriotzaren aurretiko garaiak santutegitik kanpo iragan izana motibatu zutenez, serora hauen hiletetako betekizunen artean irregulartasun askorekin egiten dugu topo. Hala ere, egin liteke bertako seroren San Milian parrokiako ohizko hileten gutxieneko irudi bat osatzeko saiakerarik. Lehenik eta behin, Luisa de Aguirreren testamentuan (1693) ohituraren arabera hileta eta hiru ondra egiten zirela ageri zaigu, hauek "a disposicion de los Señores Sacerdotes del Cabildo de dicha Yglesia" egin zitezela agindu baitzuen; hileta eta ondra horietan xahutzen zenaren ideia bat ere ematen digu, hauek egitearen eta beharrezko argizariaz ornitzearen truk, 40 dukateko zentsu bat eman baitzien. Teresa de Laquiteguik (1746) aldiz, bere hiletetan, elizako kabildoaz gain, "señores Curas de los Lugares de Marin, Zarimuz y Mazmela" ere presente egon zitezela nahi zuen. Ogi eta argi eskaintzen inguruko irudi bat ere eman zigun, hauek "segun se estila" egitea agindu zuenean: que sobre mi Sepultura se me ponga durante tres años del dia de mi fallecimiento el pan, y Zera por via de Ofrenda; el primer año vna libra de pan, todos los dias duplicando el Lunes, y Sabados â Missa de Animas, y Rosario media libra; el segundo año tambien de a media libra todos los dias, y el terzero Oblada de tres en libra Hiru ondradun hiletek eta hiru urteko ogi-eskaintzek Arrasateko zenbait seroren hileten antzerako betekizunetan kokatzen gaituztela dirudi; zehazki, ogien eskaintzen hiru urteekin, Catalina de Otalorak (1570) eta Catalina de Abendañok (1590) agindurikoen tankerakoak dirudite. Hala ere, informazio gutxi dugu herriko hiletetako ohituren berri izateko, eta ez gara antzekotasunak ohartzeaz haratago joango. Areago, Dorletako santutegiko serorek izandako gorabeherak ugariak izan ziren, eta bertako beste bi seroren testamentuek gorabehera horien testigantzak dakarkizkigute. Mariana de Anuncibai (1655) Legutioko (Araba) bere gurasoen etxera itzulia zen testamentua helarazi zuenerako, eta bere anai Simon de Anuncibai apez zen bertako San Blas parrokian agindu zituen hiletak, anaiak esanak noski, eta lekuko ohituren araberakoak: "las honrras y Misas acostumbradas en esta Yglesia a personas de mi Calidad como son Septenario Misas de Apostoles nouenario cauo de año por los dichos señores Cura y Cauildo de esta dicha Villa y anejas y se les den sus limosnas acostumbradas". Ogi-eskaintzak urtebetekoak agindu zituen, eguneroko "medio pan"ekoak, eta bere ama Maria Ruiz de Ulibarrik eskaini beharrekoak. Hartu beharreko lanen ordainez, anaiari eta amari ohial eta arropazko dohaintzak egin zizkien; lehenari 26 kana "de lienzo Cassero de Granillo para manteles y seruilletes", eta bigarrenari soinean zeuzkan arropak. Zalantzarik gabe, joskintza lanetan jarduten zen serora bat dugu, aberastasunak ere aktibitate horren ingurukoak zeuzkana. Mariana de Anuncibai gurasoenera itzulia bazen, ezegonkorragoa zen, itxuraz, Maria de Pagadigorrik testamentua helarazi zuenean (1719) zeukan egoera. Momentu hartan Leintz Gatzagan bertan "en las casas de el uinculo que fundo Martin Abad de Belattegui" bazegoen ere, santutegitik ondasunak ateratzearen inguruan izandako liskarren eta auziaren ondoren ez zeukan herrian bertan hiletak egingo zizkiotenaren segurantza handirik1509, eta bere 1509 Ikus gertakizun hauek IV. 4.2. azpiatalean, 389-394 or. 720 hiletak "en la yglesia parroquial adonde fueze y tubieze y allase al tiempo de mi fallezimiento o en la Yglesia y Sepultura que quisiere y elijiere mi ymfra escripto albaze" egin zitezela agindu zuen. Hori bai, "con el hauito que ttengo de la Terzera Orden de mi beatorio" ehortzia izan nahi zuen, eta bi urtetarako ogi-eskaintzak agindu zituen, lehenean libra 1/2 ogikoak, eta bigarrenean libra 1/4-ekoak. Leintz Gatzagan beraz, Dorletako santutegiko seroren testamentuetako hiletetarako betekizunak nahiko bereziak ditugu, eta beraietatik herriko ohituren oso ikuspegi partziala baino ezin dugu jaso. Oñatin, azkenik, ohitura uniformeagoekin egiten dugu topo, eta hargatik, azaltzen laburragoak ditugu. Maria Lopez de Estrañok, bere 1647ko testamentuan, argi adierazi zuen bere burua ze mailatan hautematen zuen; hileta "con la Benerazion de la Cruz maior y çinco capas" nahi zuen. Alegia, goragoko aipuan ikusi dugunaren arabera, Madariaga Orbeak Oñatiko San Migel parrokiarako aipatu zizkigun bost mailetako bigarrenean. Gurutze nagusiko hiletak, 5 kapakoak eta 8 "cirios"-ekoak, Josefa de Lizarralderen (San Migel parrokia, 1793) hileten azalpenetan ageri zaigunez, "hiru egunetakoak" bezala ere aipatu izan ziren. Gurutzea, kapak eta "cirios"-ak, eta egunen kopuruak aintzat harturik, hauetariko deskribapenen baten bidez hileten maila identifikagarria zaigun Oñatiko seroren gehiengoak 2. mailako hiletak agindu zituela esan liteke; hala egin zuten, aipaturiko biez gain, Francisca de Estrada Basaurik (1599), Catalina de Villarrek (1738), Ana Catalina de Inzak (San Migel parrokia, 1751), Ignacia de Iralak (San Antonio Abad edo San Anton ermita, 1755), Francisca de Lizarraldek (Bidaurretako komentua, 1761), eta Maria Gabriela de Sarraoak (San Migel parrokia, 1784) ere. Bidaurretako komentuan ehortzia izatea agindu zuen Osana de Villarrek (Narria, San Lorentzo ermita, 1670) berriz, "con ocho cirios" eskatu zituen hiletak; kasu honetan, "cirio" kopurua apezen kopuruarekiko parekatzekotan, honek komentuko hiletetako mailaketetan 3. mailan kokatuko luke. Identifikazioa hau ez dugu baina ziurra. Edozein kasutan, beheragoko eta goragoko mailetakoak ere bazeuden; Magdalena de Ucelaik (San Kristobal ermita, 1591) aginduriko hileta 3. mailakoa zen, "cruz mediana"-rekin egin zedila eskatu baitzuen, Maria de Ituñok (Ospitalea, 1657) bezala, "con cruz mediana, y seis hachas". Aberastasun esanguratsuen jabe zen Ines de Bidaniak (San Martin ermita, 1554) berriz, "las ledanias dobladas en casa y en la yglesia con cruz maior" nahi izan zituen; hau da, goiko mailetariko batean kokatzen zen. Ez dakiguna, "la estrena unçion con nueve clerigos" eskatu izanak, 9 kapetako lehen mailako hileta adierazten ote zuen da, nahiz eta litekeena den. Halaber, jada XVIII. mendearen bukaera aldean, hiletak "con ocho achas" -alegia, 2. mailakoak- eskatu zituen Maria Gabriela de Sarraoak (San Migel parrokia, 1784), bederatziurrena bezalaxe urtebukaerakoa ere "con estrauagante de nuebe capas" nahi izan zituen, 30 errealekoak zirela zehaztuz. Oñatin ere, antza, hiletetako mailaketetarako ohiturak ez ziren zeharo zurrunak. Edozein kasutan, laburbilduz, Oñatiko seroren hiletak, mailakatze orokorraren baitan maila altuetan edo erdikoetan kokatzen zirela esan liteke. Hileta, ondra, urtebukaerako, eskumuin edo ogi-eskaintzetan espresaturiko gizarte-mailaketarako kodeez beste, hauekin bat tenpluetako zerbitzariendako etekin iturri ziren bestelako agindu batzuek ziren nagusi: alde batetik, aldi bakarreko, hilabeteko eta anibertsario amaikorretako mezak, eta bestetik, betiereko anibertsario eta memoriak. Hemen ere espazioen eta herrien arabera aniztasuna dugu nagusi, gutxi gora behera finkaturiko ohiturekin bat, desio eta preferentzia pertsonalen araberako aldaerak ere ohizkoak izanik. Datu hauek garrantzitsuak dira, gainera, debozioaren eta gaitasun ekonomikoaren agergarri garbiagoak ditugulako; hileta, ondra, etab.ei zegokienean, izan ere, serorak, -hainbatetan aipatu izan zituzten- "beraien mailako" hiletak eskatzera 721 behartuak egon zitezkeen artean, mezak, anibertsarioak eta memoriak aldiz, nahiaren eta gaitasunaren gorabeheren menerago gelditzen baitziren, ohituren indarrak eragiten bazuen ere. Eta, diogunez, hemen ere aniztasuna arau dugunez gero, datu orokorrekin ekin eta jarraian herrien gainbegiratua egitera jo beharrean gaude, lekuan lekuko aldaeren azalpenak emateko. Guzti hau gauzatzeko eta ondorengo azalpenen gidatzat, aspektu hauen inguruko datuak 13.a. koadroan (1037-1058 or.) jaso ditugu, eta emaitzak 13.b. koadroan (1059-1063 or.) laburbildu. Lehenik ohartzeko alderdi bat, logikoa denez, hileta, ondra, etab.ez besteko mezak, anibertsarioak eta memoriak agindu zituztenen eta agindu ez zituztenen arteko aldea dugu, multzo bakoitzaren berezitasunekin bat. 99 testamentuen laginaren baitan, 97 dira heriotzaren inguruko errituen berri eta aginduak dakarkizkigutenak 1510; hauetariko 5 kasutan ez daukagu berri gehiegirik, heriotz-errituak albazeen esku utzi izan zituztelako. Hori dela eta lagina 92 testamentutara mugaturik, hauen arteko 12 (%13'04) izan ziren ohizko heriotz errituez aparteko mezarik, edo anibertsario edo memoriarik agindu ez zutenak. Esanguratsuki, hauen arteko 2 baino ez dira 1650a baino lehenagokoak, biak Arrasatekoak, eta gainontzeko 10ak (Bergarako 5, Elgetako 1, Antzuolako 2, Leintz Gatzagako 1 eta Oñatiko 1) geroztikoak ditugu; areago, azken 10 hauen arteko 8, hau da, gehienak, XVIII. mendekoak ditugu. Hau ez da noski kasualitatea eta seroren gaitasun ekonomikoaren gainbeherari dagokio, eta jarraian herriz herri ikusiko dugunez, mezen, anibertsarioen eta memorien gutxitze orokorraren testuinguruan zaigu ulergarri. Debagoieneko datu orokorrei erreparatuz eta tenplu moeten araberako banaketa aintzat harturik, nabaria zaigu aldi bakarreko, hilabeteko eta anibertsario amaikorretako mezak hiribilduetako parrokietan agindu izan zituztela gehien, alde handiarekin egin ere. Hiletez, bederatziurrenez eta urtebukaerakoez aparteko mezak (amaikorrak nahiz betierekoak) agindu zituzten 80 seroren artean, aldi bakarreko mezak eta anibertsario amaikorrak 72k agindu zituzten; horiek 1554-1793 bitartean aginduriko 4.738 mezatik eta mezatarako emandako 727 errealetatik, 3.428 meza (mezen %72'35) eta 692 erreal (diruen %95'18) hiribilduetako parrokietarakoak izan ziren. Komentuak eta kolegioak ditugu hurren, dezenteko aldearekin: 916 meza (%19'33) eta 22 erreal (%3'02). Auzo eta elizateetako parrokia, ermita eta santutegietan berriz askoz gutxiago izan ziren aginduriko mezak; guztiak bat eginik, 390 meza (%8'23) eta 13 erreal (%1'78). Eta azkenik, ospitaleetan esatea agindu ziren mezak hutsaren hurrengoa ditugu, 4 baino ez (%0'08). Ezarria dugun funtsezko banaketa kronologikoari erreparatuko bagenio aldiz, seroren euren kopuruaren jeitsieraz beste (1650erarteko 46ren aldean, ondorengo 26), batazbeste xahuturikoen neurriak nahiko pareko mantentzen zaizkigu; 1650erartekoen 64'45 meza eta 14'13 errealetatik, ondorengoen 68'19 mezetara. Datu hauek, edonola ere, ezin dira betiereko memoria eta anibertsarioei dagozkienetik bereiz ulertu. Datuak banaturik jaso ditugu amaikor eta betiereko arteko 1510 Domenja de Ganteren (Bergara, 1592) testamentua bere zordunen eta dohaintza gutxi batzuen zerrendaketa edo "memorial" bat baino ez dugu, hau da, beste kasu batzuetan ere egin ohi zenez ondoren protokolizatu eta testamentutzat onartuko zen idatzi bat, heriotzaren orduan larri zegoelako presaka egina eta heriotz-errituen inongo berririk ematen ez duena; Maria Lopez de Olazaranen (Arrasate, 1604) kasuan aldiz, bere "testamentua" ez da propioki -eta formalki- testamentu bat, dohaintza bat baizik (bere 1.000 dukat baino gehiagoko kopuruagatik aipagai izan duguna eta izango duguna), ondorengo dokumentuek gerora testamentutzat hautemana izatera iragan zela adierazten digutena. Nahiz eta serora honen inguruko dokumentuetako informazioa ondorengo analisietan txertatuz joango garen, nahiago izan dugu testamentutzat ez kontatzea, ez baitago propioki halakorik, eta dohaintzaren truke deboziozko mezak eskatu bazituen ere, hileten eta hauekin bat egiten ziren funtzioen (ondrak, bederatziurrenak, etab.) inguruko informazioa falta zaigulako. 722 banaketak hartara garamatzalako, eta lehenek batez ere preferentziazko tenpluen berri ematen diguten artean, bigarrenak arimaren salbazioaren inguruko arduraren neurgarri fidelagoak zaizkigulako; alabaina, nabaria denez, mezak agintzeko bi moduen kontsiderazio bateratua ere derrigorrezkoa dugu, debozioaren izaera eta intentsitateari neurria hartzerako orduan. Espazioen eta herrien araberako analisia egitean, aurreraxeago, sartuko gara betiereko mezen fundazioek erlijiotasunaren eta izpiritualtasunaren eboluzioaren testuinguruan izan zuten papera azaltzera, baina oraingoz, serorei dagozkien datu orokorren lehen gerturapen batean, zenbait orientabidetara mugatu gaitezen. Lehenik eta behin, laginaren zenbait ezaugarri zehaztu beharrean gaude: hiletez, bederatziurrenez eta urtebukaerakoez aparteko mezak agindu izan zituzten 80 seroren artean, 35 izan ziren betiereko memoria edo anibertsarioren bat fundatzea agindu zutenak. Hauen berri 14.a. koadroan (1065-1069 or.) jaso dugu, 14.b. koadroan (1070-1072 or.) emaitzak emanez. Ezaugarri garrantzitsutzat, halako fundazioak parrokietan eta komentuetan baino egiten ez zirela ere zehaztu beharrean gaude; ermitetan, santutegietan eta ospitaleetan meza amaikorrak baino ez ziren agintzen. Horrez beste, alde batetik, banatuak ditugun bi garai nagusien artean, Debagoieneko betiereko memoria eta anibertsarioei dagozkien datu orokorrek debozioaren gutxitzea agertzen digute, meza amaikorrek pareko batazbestekoak ematen zizkiguten artean: 1650erarte 25 serorek halako 29 fundazio egin zituzten, 2.035 dukat baino gehiago hartara bideratuz; ondorengo 11 serorek egindako beste hainbeste fundazioetan aldiz, 542 dukat baino gehiagoren neurrira heldu ziren. Honek, batazbestekotan, halako fundazioren bat egin zuen serora bakoitzeko 81'4 dukatetatik 49'27 dukatetarako jeitsiera emango liguke. Datu orokorrenetatik eratorri dugun irudi hau baina, noski, zuhurtzia handiz hartu beharrekoa dugu, espazioen, herrien eta garaien araberako datuen aldaerek lehen begiratu honetan ikus litekeena baino panorama askoz anitzagoa eta konplexuagoa azaltzen baitigute, erlijiotasunaren, debozioaren eta izpiritualtasunaren forma ezberdinak agertaraziz. Lehenik eta behin, aginduriko mezak izaera amaikorrekoak edo betierekoak izatearekiko, azken hauek agintzeko ohitura, batez ere eta alde handiarekin, Bergaran eta Antzuolan hedatu zela ikus liteke. Ohitura hauetan Elgetako ohiturak Leintz bailara eta Aramaiokoengandik gertuago hauteman beharko genituzkeela dirudi, non, nahiz eta betiereko memoria edo anibertsarioen fundazioren batzuren berri izan dugun, ohiturarik zabalduena meza amaikorrak agintzea izan zen, hauek agindu zitezkeen modalitate ezberdinetan. Ezin dugu ahaztu, hala ere, betiereko fundaziorik handiena, besteenganako alde handiarekin ageri zaigun 1.000 dukat baino gehiagokoa, Arrasateko hiribilduko serora batek egindakoa dugula (Maria Lopez de Olazaranek, 1604an). Berez, fundazio honek eta Bergara eta Antzuolakoek osatzen dute Debagoieneko betiereko mezen fundaziotara bideraturiko diruen parterik handiena, ia guztia, ezen Elgetaz eta Leintz bailaraz gain, Oñatin ere ez baitzen betiereko fundaziotarako ohitura handirik izan: halako fundazioak agindu izan ziren lau kasuetan, testamentuko soberakinetatik hartarako besteko dirurik gelditzekotan baino ez egitea agindu zuten. Azkenik, Debagoiena guztian, -jarraian ikusiko dugunez- ohitura bereziak garatu zituzten Antzuolako seroren salbuespenez, nahiko uniformeki zabaldurik ageri zaigun ohitura bat, meza amaikorren artean zutabe bereizi batean lerratu ditugun hilabeteko mezena dugu; "trentenario", "treintanario" edo San Gregorioren meza ere deituriko hauek ere bazituzten herrien araberako aldaerak, baina nagusiki hiru modalitatetan hedatuak zeuden: 30, 40 eta 48 mezatakoetan. Datuen analisia herrien mailara jeisterako orduan, ohi dugunez, Bergarako serorekin hasiko gara; eta aurreraxeago egingo ditugun kontsiderazio konparatiboetan 723 ere Bergarako serorak agertuko zaizkigu nagusiki, bertako serorei buruzko datuak dauzkagun ugarienak izateaz beste, herri honetan alderdi hauetan biztanleria orokorrak azaltzen zituen ohiturak seroren ohitura espezifikoekiko perspektiba konparatibo batean ezartzeko aukera gorpuzten zaigulako, Madariaga Orbeak eta beste ikertzaile batzuek ohitura hauen inguruko ikerketak bertan kokatu izanari esker. Lehenik baina, Debagoieneko herrien errepasoa eginez azal ditzagun gure testamentuen laginean Bergarako serorenetatik jaso ahal izan ditugun datuak, kokatzen joateko. Hiletez, bederatziurrenez eta urtebukaerakoez aparteko aldi bakarreko mezak agintzeari dagokionean, halako aginduak 1554-1772 bitarte kronologikoa jasotzen duten 20 testamentutan ageri zaizkigu. 1554-1650 bitartekoak 15 ditugu, eta 1650az ondorengoak aldiz 5, baina hutsune baten ondoren datozkigunak, 1742-1772 bitartekoak dira eta. Baina datu hauek, esan bezala, hileta, bederatziurren eta urtebukaerako ofizioez aparteko aldi bakarreko mezak eskatu zituzten serorei dagozkie; 1650 eta 1741 bitartean beste 5 serora badauzkagu, edo hiletak eta bestelakoak albazearen esku utzi zituztenak, edo ohizko hiletak eskatzera mugatu zirenak, bestelako mezarik agindu gabe. Eta antzerako gorakada eta beherakadak ageri zaizkigu, gutxi gora behera, betiereko memorien edo anibertsarioen fundazioari dagokionean ere; 1572-1650 bitartean 11 serorak egin zituzten halako fundazioak, eta ondorengo garaietan 3 serorak baino ez zuten fundaziotarako gaitasun ekonomikorik -eta borondaterik- agertu: XVII. mende erdialdetik XVIII. mendearen bigarren erdialderarte ageri zaigun Maria de Mecoletaren 1713ko fundazio bakarra, eta XVIII. mendearen bigarren erdialdean Mariana de Aleizak (San Pedro parrokia?, 1758) eta Maria Ana de Mecolaldek (San Martin ermita, 1762) egindakoak. Hau da: XVII. mendearen erdialdeko inflexio puntua baino lehenagokoak ditugun testamentuetan agindu izan ziren batez ere hiletez, bederatziurrenez eta urtebukaerakoez aparteko aldi bakarreko mezak eta betiereko memoria eta anibertsarioak, eta XVII. mendearen bigarren erdialdean eta XVIII. mendearen lehenean -1713ko Maria de Mecoletaren betiereko memoriaren fundazioaren- salbuespen bakarreko hutsunea egiten zaigu, XVIII. mendearen bigarren erdialdean, seroren desagerrarazte aginduaren atarian, jada urriagoak ziren serora batzuen eskutik bigarren loraldi txiki bat izateko. Guzti honek, aurreraxeago ikusiko dugunez, partzialki baino ez du biztanleriaren debozioak orokorrean izan zuen bilakaerarekin bat egiten, tarteko, XVII. mendearen lehen hamarkadetan seroren instituzioaren aurka izan zen ekinaldi garrantzitsua -eta eraginkorra- izan baitzen. Kopuruen datu hutsez beste, Bergarako seroren testamentuetako aginduetan bertako ohitura eta bilakaera bereziak ageri zaizkigu, Debagoieneko beste herriekiko berezitasun propioak agertzen zituztenak. Alderdirik deigarrienetariko bat, jada aipatu bezala, betiereko memoria edo anibertsarioak fundatzerako orduan, Antzuolakoekin batera, Bergarako serorak Debagoieneko testuinguruan deboziorik finkatuena azaltzen digutenak direla da. San Pedro parrokian 6 serorak 1572-1758 bitartean fundatzea agindu zituzten 8 betiereko memoriatarako 604 dukatek eta Santa Marina parrokian 8 serorak 1594-1762 bitartean fundatzea aginduriko 10etarako 424 dukatek, alegia, guztira ematen dizkiguten 1.028 dukatek, Arrasateko San Frantziskoren komentu eta kolegioan Maria Lopez de Olazaranek 1604an fundatu -nahi izan- zuen 1.000 dukat baino gehiagoko betiereko memoriarekin bat, Debagoiena guztian izan ziren tankera horretako fundazio guztietarako agindu ziren 2.577 dukat baino gehiagoen parterik handiena osatzen zuten. Hala, bi kopuru nagusi hauek ggb. fundaziotarako diru guztien %78'69a osatzen zuten; eta gainera, beste %21'3aren erdia baino gehiago, 549 dukatetatik 320, halako fundazioak egin ziren beste espazio nagusitik datozkigu, Antzuolatik. Bergarako serorek aginduriko mezen beste ezaugarri bat, tenpluen artean bi parrokia nagusiekiko zeukaten preferentzia nabaria dugu, auzoetako parrokien, ermiten 724 eta komentu eta kolegioen aldean. Ermitetan aginduriko mezak proportzionalki oso urriak izan ziren, eta -ermita bertako serora batek aginduriko mezen- salbuespen bakar batekin, XVI. mendearen bigarren erdialdean eta XVII.enaren lehenean aurkitzen ditugu; berez, zedarripen kronologiko hau ohituren aldaketaren agergarria dugu. Bergaran, izan ere, ohitura hauen bi "mugimendu" nagusi nabari litezke; bata, ermitetan aginduriko mezen desagerpenak aditzera ematen diguna, erlijiotasun "herrikoi" batetatik "barroko" baterako aldaera bezala izendatu ahal izango genukeena dugu. Ermitetan aginduriko mezen desagerpena, egokiago adierazirik, aginduriko mezen kokapenaren aldaketa bati dagokio, mezak parrokietan eta ermitetan agintzetik, hauek parrokietan eta bertako aldare konkretuetan agintzera iragaten baitira. Esanguratsuki, ohituren aldaketa honen inflexio puntua XVII. mendearen hasieraerdialdean kokatzen zaigu, lehen hamarkada haietan bertan, jada erlijiotasun "barrokoa" nagusitzen ikusten dugularik. Eta halaber, XVII. mendearen lehen erdialdea dugu, darabilgun laginean konkretuki 1602-1650 bitartean kokatzen zaizkigun 11 testamentuak helarazi ziren bitartea, betiereko nahiz amaikorrak ziren meza kopururik handiena agindu zuten serorena, alde handiarekin gainera. XVI. mendearen bigarren erdialderako dauzkagun Bergarako seroren 6 testamentuetan oso xumeak ditugu aginduriko aldi bakarreko mezak eta betiereko memorien fundazioak, eta garai gorenaren ondoren, 1650az geroztiko testamentuetan eten bat daukagu. 1650ean meza amaikorren kopuru esanguratsua agintzen ikusten dugun azken serorak, bestalde, Leintz bailarako serorek agindu ohi zituzten mezen eredua jarraitu zuen, Bergarako besteen artean salbuespena dugularik. Maria de Mendozak, Bergara bertako San Pedro parrokian esan beharreko 100 otoitzezko mezez eta 40 dukaten balorearekin fundatu zuen betiereko memoriaz beste, Arrasateko San Frantziskoren komentuan esan beharreko 48 otoitzezko meza, herri bereko moja frantziskotarren komentuko Santo Kristoaren aldarean esan beharreko beste 5 otoitzezko meza eta Arantzazuko Andre Mariaren santutegian esan beharreko 30 meza agindu zituen. Eta beste arrazoi bategatik ere badugu testamentu hau salbuespenezkoa: Bergarako seroren artean Elosua auzoko San Andres parrokian esan beharreko mezak (3) agindu zituen bakarra dugu. Serora honi sumatzen diogun izaera "kanpotarra" aintzat harturik, aldi bakarreko edo hilabeteko mezak eta anibertsario amaikorrak, nahiz betiereko memoria edo anibertsario gehien agindu izan zituzten seroren mugarri kronologikoa XVII. mendearen lehen hamarkadetako desagerrarazte aginduaren ingurumarira gehiago gerturatuko litzaiguke, mende hartako hirugarren hamarkadara. Edozein kasutan, urriak dira ondorengo urteetan aldi bakarreko, hilabeteko, nahiz betiereko fundazioetako mezen aginduak; 1692-1750 bitarterako dauzkagun 6 testamentuetan -besteekiko ezberdintasun esanguratsuak agertzen dizkigun testamentu batetako- hilabeteko mezen agindu bat eta ermita batean esatekoak ziren 2 meza 1511, eta esanguratsuena lez, itxuraz 40 dukatekoa behar zuen betiereko memoria bat baino ez zaizkigu ageri. Desagerrarazte aginduaren testuinguruan ostera, XVIII. mendearen bigarren erdialdetik 1758-1773 bitarterako dauzkagun 5 testamentuetan, zenbait serorek 1511 Soledadeko Andre Mariaren ermitako Francisca de Barrutiaren (1742) kasua dugu, zeina ermita hura neskatxendako ikastetxe bihur zedin baino lehenagoko azken serora izan zen, eta ikastetxeko fundatzaile Maria Clara de Berroetarekin (1750) eta honen lagunekin zenbait liskar izana zela dakigun. Ez dakigu gorabehera hauek bere testamentuko deboziozko aginduetan ze eragin izan zezaketen, baina aski iradokikorra dugu Francisca de Barrutia, aurkitu ditugun seroren artean bere ehorzteetarako -frantziskotarrena beharrean- agustindarren abitua eskatu zuen bakarra izatea, eta hilabeteko mezak, hauek agindu zituzten Bergarako beste serora gehien-gehienek ez bezala, herriaz kanpoko kokapen batean agintzeak: Azpeitiako San Agustinen komentuan. Litekeena da erabaki hauetan bere ermitaren ikastetxerako aldakuntzaren erantzuleekin eta nabariki azken hauen alde egin zuten Bergarako udal agintariekin izandako gorabeherek zerikusirik izatea (ikus IV. 4.3. azpiatalean, 405-407 or.). 725 aginduriko mezetan gorakada xume bat ageri zaigu, batez ere, Maria Ana de Mecolalde (San Martin ermita, 1762) eta Maria Ana de Aleizaren (San Pero parrokia, 1772) kasuetan, aldi bakarreko eta hilabeteko mezen, eta betiereko fundazioen "berragerpenarekin". Motza eta xumea izango zen "berpizkundea", desagerrarazte agindua heltzear zenean eta behin heldua zenean gauzatu zena. Beste behin, beraz, "berpizkunde" xume honez beste, behin eta berriro ageri zaigun garai erabakiorraren garrantzia azpimarratua gelditzen zaigu; XVII. mendearen erdialdea, mendearen lehen hamarkadetako seroren desagerrarazte saiakerak nozitu zituzten seroren eta beraien ondorengoen arteko inflexio puntua. Hau da, beste kapituluetan jorratu izan ditugun alderdiak, deboziozko aginduen atal honetan berretsi baino ez zaizkigu egiten; XVI. mendearen bigarren erdialdetik XVII.enaren lehen erdialdera doan aginduriko mezen kopuruaren gorakadak bapatean eten bat jasaten du, askoz maila xumeagoko deboziozko agerpenak baino ezin agindu izan zituzten seroren testuinguru bati bide emateko. Antzuolako deboziozko testuinguruak, Bergarakoak bezalaxe, berezitasun propioak zeuzkan. Berezitasun horietako bat, "las missas de la nouena" esan zekizkietela eskatzeko zeukaten ohitura dugu, meza hauek esanaraztea biztanleria guztiak egiten ez zuen zerbait zela adierazten diguna. Horiez beste eskatu izan zituzten aldi bakarreko, hilabeteko nahiz anibertsario amaikorretako mezak oso gutxi izan ziren, beste espazio batzuetako seroren aldean. Hainbestean eze, 11 seroren arteko 2 Uzarragako San Juan Bataiatzailea parrokiako eliztarrak izanda ere, aginduriko mezen zenbaketa egitean parrokia honetarako bat bera ere zenbatu ahal izan ez dugun; Maria Ana de Goitia Bereterioren (1733) hilabeteko mezak baino ez dauzkagu, baina zenbaketatik kanpo gelditzen zaizkigu, ez baitzuen hauek esaterik agindu, jada esanaraziak zituela aipatu baizik. 1640-1733 bitarterako dauzkagun 11 seroren arteko beste testamentuetan, Gure Errukizko Ama parrokian "entrando en estas las de la nouena" Andre Mariaren aldarean esan beharreko 15 meza agindu zituen Agueda de Zumaetaren (1640) kasuaz beste, aldi bakarreko mezen kopuru esanguratsuak agindu zituztenen bi kasu baino ez zaizkigu ageri: Catalina de Lizarriturrik (1659) Gure Errukizko Ama parrokian esatea aginduriko 70 otoitzezko mezak, eta Maria Ana de Goitia Bereteriok (1733) "donde mejor uisto le fuere a mi heredero" esatea aginduriko 50 mezak, hauek ere otoitzezkoak. Azken hau izan zen, halaber, Antzuolako seroren artean hilabeteko mezak eskatu zituen bakarra, eta baita, ermitetan esan beharreko mezak eskatu zituzten gutxienetariko bat ere. Kasu honetan ohiturari buruzko zenbait zalantza dauzkagu; herriko ermita guztietan esan beharreko mezak Ana de Benituak (1642) eta Maria Ana de Goitia Bereterio (1733) berak baino ez zituzten eskatu, eta horiez gain Dionisia de Jauregui Madariaga (1720) baino ez zaigu ageri ermita batean mezak agintzen: Antiguako Andre Mariaren ermitako 5 aldareetan meza bana esatea agindu zuen. Kontua da, 1733an Maria Ana de Goitia Bereteriok herriko ermitetako mezak aipatu zituenean, jada esanarazi zituela zehaztu zuela, eta gainera, "las que se acostumbran rezar" bezala aipatu zituela. Gerta litekeena da, beraz, nahiz eta Antzuolako seroren testamentuetan ermitetan esan beharreko mezak oso urri ageri zaizkigun (11 baino ez), urritasun hau bertako seroren artean meza hauek testamentua helarazi aurretik esanarazteko ohitura zeukatelako izatea; baina zalantzatan gelditu beharrean gaude, ez daukagu behar besteko erabakiorra zaigun informaziorik. Aginduriko aldi bakarreko, hilabeteko edo anibertsario amaikorretako mezen kopurua, beraz, Antzuolako seroren artean, aski eskasa dugu; 11 seroren arteko 5ek baino ez zituzten agindu, eta Bergaran gertatzen zenaren kontrara, 1650az geroztiko 3ek meza gehiago eskatu zituzten (bb. 52), lehenagoko 2ek baino (bb. 10'5). Antzuolan, 726 beraz, nahiz eta kopuru urriagoetan mugitzen garen, ez zen itxuraz Bergaran ikusi ahal izan dugun 1650az geroztiko gainbeherarik eman (edo behintzat, ez garai berberean), eta era berean, Maria Ana de Goitia Bereterioren (1733) kasuak iradoki digunez, litekeena da ermitetan mezak agintzeko ohiturak XVIII. mendearen hasiera ingururarte biziraun izatea. Baina Antzuolako seroren testamentuetan aldi bakarreko, hilabeteko eta anibertsario amaikorretako mezak hain urriak izateak ez du esan nahi, inondik ere, debozio eskasekoak zirenik. Herriko ohiturak, izan ere, beste norabide bat ezartzen zuen: betiereko memorien fundazioarena. Fundazio hauek ditugu Antzuolako seroren ohiturak eta -hauek mantentzeko- egoera ekonomikoa XVII. mendean zehar eta are XVIII. mendearen hasierararte ere antzerako mailetan mantendu izan zirenaren frogarik esanguratsuena. Gure Errukizko Ama parrokia nagusian bezalaxe honi baturiko Uzarragako San Juan Bataiatzailea parrokian ere, 11 seroren arteko 8k agindu zuten betiereko memoria banaren fundazioa, eta aski finkaturiko ohitura zela esan liteke, esplizituki behin baino gehiagotan hala adierazi baitzuten ("como se vssa y se acostumbra", "en la conformidad que se acostumbra en esta dicha Villa en semejantes memorias por los señores del cauildo de ella", etab.). 40 dukat hartara bideraturik, aukeraturiko egun batean meza kantatua esan zedila agindu ohi zuten, bere nokturno eta errespontsoarekin. Marina de Oxirondoren (1661) kasuak, gainera, ohiturak aginduriko betebeharra serioski hartzen zela agertzen digu: testamentua helarazi zuenean 20 dukat baino ezin izan zituen bideratu memoriaren fundaziora, baina kabildoak diru gutxi zela kontsideraturik fundazioa ez onartzea gertatuaz gero, beste 20 dukat jar zitzala erregutu zion oinordeko egin zuen bere ahizpa Maria de Oxirondori. Ikusten dugunez, Marina de Oxirondok garrantzi handiko afera zeritzon memoriaren fundazioari; eta baita bere ahizpak ere, zenbait urte beranduago izan bazen ere, 1665ean, serorak eskatu bezala – zentsutan emandako– beste 20 dukat jarririk, 40 dukateko betiereko memoriaren fundazioa egin baitzuen1512. Betiereko memoria edo anibertsarioen fundazioak Bergaran eta Antzuolan ugariak izan baziren, Elgetako egoerak beste espazio batetako ohituretara gerturatzen gaitu, Leintz bailarakoetara, non halako fundazioak ez ziren gehiegirik izan. Bertatik eskuratu ahal izan dugun 11 seroren testamentuen laginean, bakarra ageri zaigu betiereko memoria baten fundazioa egiten, eta Bergararekiko harremanak gertuagokoak ziren -eta ondorengo garaietan Bergarako parte izatera iragango zen- espazio batean, Angiozar auzoko San Migel parrokian. Angiozar bertako Elexamendiko Andre Maria ermitan serora zen Catalina de Mendiguchiaren (1638) kasua dugu; iraileko Andre Mariaren egunean edo zortziurrenaren barruan urtero esateko meza kantatu batetarako, 20 dukat zentsutan ipini zitezela agindu zuen. Baina diogunez, orokorrean, Elgetan bestelako ohiturak jarraitzen ziren. Bertako serorek aginduriko aldi bakarreko, hilabeteko edo anibertsario amaikorretako mezen -eta hartara bideraturiko diruenbatazbestekoa, Bergarako edo Antzuolako serorena baino altuagoa dugu, 89'5 meza eta 20 errealekoa. Izan ere, beste herriotan ez bezala, Elgetako serorek aginduriko meza gehien-gehienak aldi bakarrekoak edo hilabetekoak ziren, betiereko mezen fundaziorik egin gabe. Bereziki deigarria dugun aspektuetariko bat agindu ogi zituzten hilabeteko mezen ugaritasuna da, ez baitzituzten gainera soilik euren arimen aldekoak agintzen, familiakoen eta bestelako lagun eta gertukoen aldekoak ere aginduz. 11 seroren artean 6k agindu zituzten hilabeteko mezak, -bakar baten salbuespenez- bakoitzeko bi, hiru edo lau, norbere eta besteren arimen alde; Elgetako serorek aginduriko mezen kopururik handiena hilabeteko meza hauetan agindu zen, Debagoieneko beste herrietan gertatzen 1512 GPAH-AHPG 1/0776, 135r-136v. 727 zenaren kontrara, bestelako aldi bakarreko mezatan edo anibertsario amaikorretan baino gehiago: 510 meza hilabeteko mezatan, aldi bakarreko 385en aldean. Mezak agintzeko modu honekiko preferentziaren agergarri, esate baterako, Gracia de Urrupainek (Andre Maria parrokia, 1587), bere arimaren aldeko hilabeteko mezez gain, bere arimaren eta "por los difuntos que yo soy en cargo" zirenenen aldeko beste batzuk ere agindu zituen, eta baita "la beata de Olayeta" izana zenaren arimaren aldeko beste batzuk ere, honen albazea zen heinean, bere borondatea betez. Norbere kargu zeudenen arimen aldeko hilabeteko mezak, eta baita gurasoen arimen aldekoak ere, diogunez, beste hainbat seroren kasuetan ageri zaizkigu: espazio eta tankera ezberdinetakoen berri ematearren, Maria Ochoa de Marquiegui (Andre Maria parrokia, 1592), Domenja de Altube (San Adrian eta San Antonio ermita, 1599) eta Magdalena de Urrojolaegui (1609) ere aipatu litezke. Eta nahiz eta bertan hainbatetan aurkitu izanagatik Elgetako serorei buruz dihardugula aipatzen ditugun mezak izan, Debagoieneko beste espazioetan ere halako mezak esatea agintzen zela esan beharrean ere bagaude; Bergarako San Pedro parrokian serora zen Marina Garcia de Oruesagastik (1607), esaterako, beste hainbaten artean, 100 otoitzezko meza eskatu zituen bere eta bere "encomendados"-en arimen alde, eta 150 meza esatea ere agindu zuen, en descargo de mi conciencia en sufragio de almas que yo tenia obligaçion por particulares auerlas de dezir y por escupulo que tengo de auerme descuydado de las cumplir y que sean estas misas por las almas de quienes yo me encargue y falte en dezirlas1513 Elgetako seroren artean ere, aipatu berri ditugun hilabeteko mezez gain, aldi bakarreko mezak agintzen ziren besteren arimen alde, edo diru kopuru jakin bat mezatarako eman: Marina de Larraguibelek (Santa Maria Magdalena ospitalea, 1576), esaterako, Estibaliz eta Maria izeneko bere bi ahizpen arimen aldeko 12na meza agindu zituen, eta Domenja de Iturrik (Uriarte, Andre Mari ermita, 1604), Ojanguren baserriko ("donde hera hija mi madre") eta Iturri baserriko ("donde yo naci") hildakoen arimen aldeko mezatan xahutzeko, 100na erreal eman zituen. Elgetako seroren artean aurkitzen dugun beste ohitura bat, Bergarako seroraren batean edo bestean ere ageri zaiguna, baina orokorrean, nagusiki Elgetan txertaturiko ohituratzat hartu beharrean gaudena, norbere arimaren aldeko zenbaki sinbolikoen kopurutako mezak agintzearena dugu. Hemen ere, gainera, finkaturiko ereduak zeudela dirudi, Andre Maria parrokia nagusiko eliztarren artean bezalaxe, Angiozar auzoko San Migel parrokiako eliztar zirenen artean ere. Leheneko eliztarra zen Magdalena de Urrojolaeguik (1609) eta bigarreneko eliztarra zen Gracia de Sagastak (Santa Maria Magdalena ospitalea, 1637) "las missas ordinarias" bezala aipatu zituztenak eta -XVIII. mendekoa dugun- bakar baten salbuespenez herriko beste serora guztiek ere eskatu izan zituzten mezak honakoak izan ziren: Aingeru Goardakoaren omenezko 1, Trinitate Santuaren omenezko 3, Jesukristoren 5 zaurien omenezko 5, Amabirjinaren 7 misterio edo "angustias"-en omenezko 7, eta beste hainbat lekutan ere eskatu ohi zituzten 12 apostoluen mezak, hau da, beste 12. Esandakoei beste mezaren batzuek gehitu zizkietenen barianteak ere izan ziren: San Migel Goiaingeruaren omenezko meza 1 ere eskatu zuen Gracia de Urrupainen (Andre Maria parrokia, 1587), Jesusen omenezko meza 1 gehitu zien Domenja de Altuberen (San Adrian edo San Antonio ermita, 1599), "por las animas del purgatorio - por las que no tienen quien se las haga dezir" 6 meza eskatu zituen Marina de Altuberen (San Adrian eta San Antonio ermita, 1603) eta Jesukristoren Koroaren omenezko 33na meza eskatu zituzten Domenja de Iturriren 1513 GPAH-AHPG 1/0102, 43r. 728 (Uriarte, Andra Mari ermita, 1604) eta Magdalena de Urrojolaeguiren (1609) kasuak ditugu. Elgetako serorek eskaturiko azken ohizko meza batzuek, beste herrietako leku berezietan esatea agindurikoak ziren. Hauen artean ohizkoenak, 11 testamentuetako 7tan ageri zaizkigunak eta Leintz bailara guztian ere ohizkoak zirenak, Arrasateko San Juan Bataiatzailea parrokiako aldare pribilejiatuan esan beharreko mezak ziren, normalean, serora bakoitzeko bat edo bi. Aipagarria dugun beste espazio bat, 4 testamentutan aipatua, Arantzazuko Andre Mariaren santutegia -eta monasterioa- dugu, 4 edo 2 mezako eskakizunekin. Eta izan ziren, azkenik, serora bakarren eskakizunetan aurkitzen ditugun bestelako kokapenetako mezak ere: Catalina de Mendiguchiak (Angiozar, Elexamendiko Andre Maria ermita, 1638), Arrasateko San Juan Bataiatzailea parrokian esan beharreko mezez gain, herri bereko frantziskotarren kolegio eta komentuan esan beharreko otoitzezko 2 meza ere agindu zituen; Magdalena de Urrojolaeguik (1609), hiletetako betekizunak Andre Maria parrokian egitekoak bazituen ere, mezen banaketan herrian garrantzia erlijioso handienekoak ziren beste bi espazioak ere gogoan izan zituen, Angiozarreko San Migel parrokia eta Elexamendiko Andre Maria ermita, bakoitzean 2na meza aginduz; eta Domenja de Albisua y Arescurenagak (Santa Maria Magdalena ospitalea, 1605), Arrasateko parrokiakoan baino, beste aldare pribilejiatu batean eskatu zituen otoitzezko 2 meza, Elgoibarreko San Frantzisko komentukoan. Zoritxarrez, ez dakigu garbi Elgetako seroratzek XVII. mendearen erdialdeaz geroztik ze bilakaera izan zuten, iturrien eta metodologiaren ingurukoen kapituluan azaldu ditugun bilaketa dokumentaletako gorabeherak medio 1514. Jada XVII. mendean bertan gainbeheran hasiak izan zitezkeen, edo XVIII. menderarte mantendu, aldaketa handiago edo txikiagoekin, Debagoieneko espazio ezberdinetako bilakaeratan posibilitate guztiak zabalik zeudela ageri baitzaigu. Zerbait susmatzeko zantzu bakarrak, ez oso adierazkorrak, XVIII. menderako daukagun Elgetako testamentu bakarrak ematen dizkigu, 1742ko Magdalena de Echavarriarenak. Testamentu honek garai berberean Bergara aldeko seroren artean aurkitu ahal izan ditugun serorarik "xumeenek" helarazitakoen tankera dauka, hiletak, bederatziurrena eta urtebukaerakoa "en la misma conformidad que a las demas personas de mi Calidad" eskatu bazituen ere, ez baitzuen batere bestelako mezarik agindu, ez inorenganako dohaintzarik egin (postulazioetako derrigorrezkoak ezik, noski); oinordekoak eta albazeak izendatzera mugatu zen. Testamentu honek seroraren itxurazko egoera ekonomiko xumea agertzen digu, eta XVI. mendetik XVIII.erako seroratzen bilakaera orokorra aintzat harturik, Elgetako serorek ere botere sozial eta ekonomikoaren gainbehera nozitu zutela zentzudunki pentsa liteke. Bergarak, Elgetak eta Antzuolak osaturiko espazioaren baitan, herri bakoitzak bere ohiturak garatu zituela ikusi dugu. Leintz bailarara iragango gara hurrena, bertan, lehenik, Arrasateko serorekin ekinez. Orain arteko herrietan ez bezala, Arrasaten, hiletetako, bederatziurreneko eta urtebukaerako mezei zegozkien ohiturez aparte, zaila zaigu bestelako meza amaikor nahiz betierekoen inguruko ohitura finkaturik atzematea. Bergaran, Elgetan edo Antzuolan ikusi ahal izan dugun uniformetasunik ez dugu hemen aurkitzen, eta serorak tenpluenganako zerbitzu jakinik gabekoak, auzoko parrokiakoak edo ermitakoak izan (gogoan izan dezagun bertako parrokia nagusiko seroren bilakaera berezia, seroratza hauek artatzera sakristauen emazteak iragan baitziren), espazio ezberdinetan aginduriko mezak ageri zaizkigu, modu eta kopuru ezberdinetakoak. Hala ere, zantzu orokor batzuk aipatu litezke: tenplu jakinik gabeko serorek eta ermitetakoek 1514 Azalpenak I. 3. atalean, 30 eta hurr. or. 729 aginduriko hiletez, etab.ez aparteko meza gehienak, komentuetako gutxi batzuez beste, San Juan Bataiatzailea parrokian esatekoak izan ziren, eta auzoetako parrokietarako dauzkagun bi seroren testamentuen kasuetan, nork bere parrokian esan beharrekoak agindu zituzten. Moduak eta kopuruak baina, anitzak ziren, Debagoieneko beste espazioetan gutxi gora behera finkaturik zeuden ohituren tankerakoak, eta ez ziren hiletez, etab.ez aparteko mezarik batere agindu ez zuten serorak ere falta izan (Maria de Insaurbe -San Balero ermita, 1579- eta Antonia de Osinaga -Musakola, San Antolin ermita, 1603-). Arrasatetik eskuratu ditugun 12 seroren testamentuen arabera, izan ziren hilabeteko mezak eskatu zituztenak (Catalina de Abendaño -1590-, Francisca de Gabiria -ospitalea, 1639- eta Ana de Ayesta -1664-), 12 apostoluen mezak baino eskatu ez zituztenak (Catalina de Otalora -1570-), Bergaran bezala motibo edo dedikaziorik zehaztu gabe parrokian esan beharreko ehundaka mezak agindu zituztenak (Catalina de Abendaño -1590-), edo Elgetan bezala zenbaki sinbolikoen kopuruen araberakoak eskatu zituztenak ere (Maria Perez de Bengoa -Gesalibar, Santa Ageda parrokia eta ospizioa, 1625-). Izan ziren, halaber, familia-kideen edo etxekoen arimen aldeko mezak eskatu izan zituztenak (Catalina de Abendaño -1590- eta Catalina de Huruburu -Udala, San Esteban parrokia, 1610), karguan hartuta zeuzkaten besteren mezak agindu zituztenak (Maria de Arostegui -1599-), eta Arrasate bertako edo Debagoieneko monasterio edo komentu ezberdinetan esan beharrekoak agindu zituztenak ere (Catalina de Otalora -1570- eta Catalina de Abendaño -1590-). Kuriosoki, ia ez ditugu Arrasate bertako seroren artean Leintz bailarako beste seroren artean ohizkoak ziren meza batzuek aurkitu: San Juan Bataiatzailea parrokiako aldare pribilejiatuan esatea agintzen zirenak. Bertan otoitzezko meza bat esateko aginduak Teresa de Urisarriren (Santa Marina ermita, 1603) eta Maria Gimenez de Gesalibarren (1614) testamentuetan baino ez ditugu aurkitu; lehenaren kasuan, litekeena da hau serora honek bere ehorzte-lekua agintzerakoan izan zituen zalantzek motibatua izatea: goraxeago aipatu dugunez, hiletak eta bestelakoak San Frantziskoren monasterioan egitea agindu zuen, baina hala ezin egin izanaz gero, San Juan Bataiatzailea parrokian egin zitezela ere aipatuz. Bigarrenaren kasuan hileta, bederatziurren, etab.etako betekizunak nahiko modu xumean formulatuak izan ziren (ondrak "con la honrra maior o menor de la forma que a mis testamentarios pareciere", eta "se digan las missas que comodamente pudieren", beste seroren kasuetan garbi asko adierazirik ageri zaizkigun aspektuak), eta agindu zituen bestelako 3 meza bakarren artean, bata aldare pribilejiatuan esana izan zedila zehaztu zuen (beste batek Aingeru Goardakoaren omenezkoa behar zuen izan, eta besteak Andre Mariaren aldarean esana). Hau da, bi kasu hauetan aldare pribilejiatuko mezak zehaztu izana hileta, bederatziurren, etab.etako betekizunen berezitasunek motibatua izan zitekeen, eta beste seroren kasuetan, funtzio printzipalak parrokian bertan -itxuraz aldare nagusian- esatekoak izanik, aldare pribilejiatua aipatu beharrik ez izan izana. Betiereko memoria eta anibertsarioei zegokienean ere, Arrasateko serorek ez zuten uniformetasunez jokatzen. Gehienek aipagai izan berri ditugun bestelako formulak nahiago izan zituzten, baina izan ziren serora gutxi batzuek, San Juan Bataiatzailea parrokian betiereko anibertsarioak eskatu izan zituztenak: Maria de Arosteguik (1599) 60 dukat betiereko 3 anibertsariotara bideratu zitezela agindu zuen (bere eta bere kargu zeudenen arimen alde), eta Ana de Larak (1623), Zabala lizentziatuari emanak zizkion 7 dukaten balorearekin urteroko meza bat atera zedila agindu zuen, eta baita bere osaba Bañez batxilerrak "para mis [ali]mentos" emanak zizkion urteroko 8 dukateko errentaren zorrarekin "un aniuersario menor" fundatu ziezaiotela ere. Goraxeago aipatu berri dugun Teresa de Urisarrik (Santa Marina ermita, 730 1603) ere agindu zuen betiereko memoria bat, 20 dukateko zentsu baten bidez fundatzekoa, eta bere hiletak eta bestelako funtzio printzipalak bezalaxe, printzipioz frantziskotarren komentuan fundatzekoa zena, hala ezin izatekotan, San Juan Bataiatzailean fundatua izatera iragateko. Arrasateko betiereko memoria eta anibertsarioen hurrengo adibideak ere bi tenplu hauen arteko konpetentziaren testuingurura garamatza, eta aipagai dugun uniformetasun faltaren erakusgarri ere izateaz gain salbuespenezko kasua dugu, bere fundazioaren balore handiagatik. Hainbatetan aipagai izan dugun Maria Lopez de Olazaranen kasuak (1604-1607), komunitateen arteko konpetentziaz gain, arimaren salbazioagatiko ardurak XVII. mendearen hasieratan zeukan garrantzia azpimarratzera ere bagaramatza. Arrasateko frantziskotarren kolegio eta komentuaren alde 1604an dohaintzan eman zituen ggb. 1.003 dukatek 1515, izan ere, bere, bere arbasoen eta purgatorioko arimen aldeko ordaina eskatzen baitzuten, betiereko mezen memoria forman: 3 bazko egunetan (“de nauidad rrresurreçion y de Pentecostes”) eta Andre Mariaren jai eta bazko egun guztietan eta San Frantziskoren jaietan, eta baita memoriaren administratzaile izendatu zituen Arrasateko frantziskotarren kolegio eta komentuko zaintzaileak, bertako sindikoak eta Arantzazuko komentuko zaintzaileak egoki eritziko liozketen jaiegunetan ere, egun bakoitzean requiem meza kantatua esan zedila, con sus [diacunal?] e so diacono […] sacando la cruz de la dicha iglesia en frente del altar mayor de ella y poniendo dos candelas de çera a los dos lados de la cruz y en vno de los dias suso declarados en cada año perpetuamente poniendo vn auito de los de la dicha horden Gainera, dohaintza onartzekotan, bertako fraileak bezperako bijilia eta nokturno kantatuetan eta meza osteko errespontsoan egotera behartuak zeudekeen. Arranditsua zen serorak bere arimaren alde irudikatu zituen mezen irudia. Baina dohaintzak bazuen beste baldintza bat ere, azkenean, bere ondorioak izango zituena: fraileak Arrasateko alkate zen Rodrigo de Santamariaren aurka serorak zeukan auzi bat euren kargu hartzera konprometatu behar ziren, de que de vna sentençia en su fauor y contra mi dada por Pedro Garçia de Oro y Vmendia segundo allcalde hordinario de esta dicha uilla que con comision particular del corregidor de esta prouinçia de Guipuzcoa ha conosçido del dicho pleyto y dada con Lope de Marquina su aconpanado por mi parte esta apelado para ante la deuida superioridad tomandolo el dicho pleyto en el ser punto y estado en que esta y seguiendolo en todas ynstançias fasta executoriarle Auziaren jarraipenerako, zentsuen korrituetatik beste 50 dukat eman zizkien. Baina auziak, bere gorabeheren berri zehatzik ez badaukagu ere, ez zuen bide onik hartu, 1607an serorak bere dohaintza-testamentuaren uko-egite bat helarazi baitzuen, 1515 Kopuru honen inguruko zenbait zehaztasun eman beharrean nago, jada ohartuko zenez, pasarte eta kalkulu batzuetan "1.000 dukat baino gehiago"-ko kopurua aipatu eta baliatu dudan artean, hemen eta beste batzuetan ggb.ko 1.003 dukaten kopurua aintzat hartu baitut. Hau ikerketan zeharreko dokumentuen analisien gorabeheregatik gertatzen zaigu, ggb.ko 1.003 dukaten kopuru zehatzagoa ematen digun dokumentua ondoren aurkitu eta analizatua izan baitzen. Ordurako "1.000 dukat baino gehiago"-ko kopurua aintzat harturik hainbat kalkulu eta analisi eginak neuzkan, eta kopuru eta portzentaia guztiak berriro kalkulatzen ez hastearren, nahiago izan ditut hasierakoak bere hortan utzi. Hainbatetan adierazi dugunez, garrantzitsuena duguna erabateko zehaztasuna baino kopuruen eta portzentaien adierazgarritasuna izanik, kalkuluen baitako 3 dukaten aldea ez dugu ikuspegi eta kalkulu orokorretan -eta hauei dagozkien ondorioetan- aldaketa esanguratsurik eragiteko bestekoa, eta beraz, akats-tarteari onargarria deritzot. 731 ondoren gertaturikoak oso era laburrean azalduz; tonu tristea zeukan, diru guztiak eskuetatik joan zitzaizkion eta: y que despues aca auia dado y pagado a Rodrigo de Santamaria vezino de esta dicha Uilla en virtud de carta Executoria Real que auia sacado en el pleyto que contra ella auia tratado en la Real Chancilleria de Ualladolid ochoçientos ducados / y asi agora no tenia con que cunplir las cosas contenidas en el dicho su testamento y queria y hera su boluntad que con la poca hazienda y bienes que le auian quedado y tenia / Marina de Vergara muger de Miguel de Gandarias su donataria y heredera que esta presente quando dios nuestro señor fuese seruido de lleuarla de este presente bida le haga enterrar su cuerpo en la yglesia parroquial de señor San Juan Bautista de esta dicha uilla en la huesa donde estauan enterrados sus padres que era conosçida y notoria / y en la dicha yglesia le haga la dicha Marina los sufragios de su anima lo mejor que pudiere y como de ella esperaua que le haria a quien para ello encargaua su conçiençia y con lo suso dicho como mejor podia y deuia y auia lugar de derecho rreuocaua y rreuoco el dicho su testamento çerrado Bere arimaren aldeko hainbeste meza nahi izan zituen Maria Lopez de Olazaranek, azkenean bere oinordeko eta “donataria” zen Marina de Vergararen eskutan utzi behar izan zituen hiletetakoak, “lo mejor que pudiere” egin zitzan. Kuriosoki, ukoegite hau otsailean izan bazen, urte bereko (1607) abenduan, Rodrigo de Santamariak, Maria Lopez de Olazaranen aurkako auzia irabazi zuenak eta Arrasateko alkate izana zenak, 1599an testamentua helarazi zuenean Maria de Arostegui serorak agindu zituen – 60 dukateko– betiereko 3 anibertsarioen fundazioa egin zuen. Catalina de Santamariaren albazea testamentarioa zen, eta azken hau, era berean, seroraren oinordekoa izana zen. Arrasateko serorek aginduriko hiletez, etab.ez besteko mezei eskainiriko tartea bertako ohituren uniformetasunik eza eta posibilitateen ugaritasuna berresten digun azken kasu bati leku eginez bukatuko dugu: Gesalibar elizate edo auzoko Santa Ageda parrokia eta ospizioko serora zen Maria Perez de Bengoak (1625), bere zerbitzuko parrokian aginduriko mezez beste (Elgetan ikusi ditugun zenbaki sinbolikoen araberakoen tankerakoak, Santa Agedaren eta San Antonioren omenezko meza bana gehiturik), 30 dukateko zentsu bat Gabon egunean, San Martin egunean eta Andre Mariaren Aurkezpenaren egunean esan beharreko 3 meza kantaturen betiereko memoria baten fundaziora bideratu zuen; alabaina, fundazio hau ez zuen zegokion parrokian egin, -agian jatorrizkoa izango zuela otutzen zaigun- Aramaioko (Araba) Ibarra elizateko San Martin parrokian (garai hartan "de Çalgo" deitua) baizik. Arimaren inguruko izpiritualtasunari eta ekonomiari buruz aipatu berri ditugun kasuek iradoki diezaguketenaz bestalde, esan bezala, Arrasateko tenplu erlijioso nagusiek, Leintz bailarako beste herrietakoen artean, leku berezia zeukaten mezak agintzerako orduan. Batez ere Aretxabaletako eta Eskoriatzako, baina baita Bergarako, Elgetako, Aramaioko eta Oñatiko serorek ere, Arrasateko San Juan Bataiatzailea parrokiako “aldare pribilejiatuan” eta San Frantziskoren kolegio eta komentuan zenbait meza agindu ohi zituzten, nork bere parrokian esan beharrekoak agintzeaz gain. Faktore honek 13.b. koadroan (1059-1063 or.) Arrasateri dagozkion emaitzetan eragiten du, tenplu hauetan bakoitzak meza gutxi aginduriko serora asko izanik, mezen eta hauetara bideraturiko diruen batazbestekoa, beste herrien aldean, baxu gelditzen baitzaigu, 19'1 meza eta 2'35 errealetan. Alabaina, ez gaitu datu honek nahasmenetara eraman behar, emaitzak Arrasateko 12 serorei dagozkien 402 mezetara eta 66 errealetara mugatuaz gero, aldi bakarreko, hilabeteko eta anibertsario amaikorretako mezen eta diruen batazbestekoa Debagoieneko beste zenbait herritako (jarraian ikusiko ditugun Aretxabaleta eta Eskoriatza) seroren antzerako neurrian gelditzen baitzaigu: 33'5 meza eta 5'5 errealetan. 732 Garai hartako Leintz bailara instituzionala osatzen zuten Aretxabaleta eta Eskoriatzara iragatean (Aramaioko testamentu bakarra ere hauekin batera kontsideratuko dugu), bestelako ohitura batzuen testuingurura iragaten gara. Berez, hein bateraino, azaldu berri dugun Arrasateko egoerak Debagoieneko beste herrien artean daukan erdibide geografikoa deboziozko planu batean azaleratzen digu; alabaina, jada aipatu dugunez, inguruko herrietako deboziozko ohituren artean Arrasatek leku berezia ere bazeukan, bere parrokiako aldare pribilejiatuak eta frantziskotarren komentuak deboziozko gune nagusi bihurtzen baitzuten. Testuinguru hartan, Aretxabaletak eta Eskoriatzak osaturiko bailarak norabide horietariko eraginen jatorrizko espazioetariko bat zedarritzen digu. Izan ere, alde batetik, Aretxabaleta eta Eskoriatzatik -eta Aramaiotik- eskuratu ahal izan ditugun 8 seroren testamentuetariko 6tan agindu izan ziren Arrasateko San Juan Bataiatzailea parrokiako aldare pribilejiatuan esan beharreko mezak, bakoitzak bat edo bi, eta horietariko 5 kasutan, mezez gain defuntuen buldak hartzea ere agindu izan zuten (bulda hauek emateko gaitasunak egiten zuen Arrasateko parrokiako aldarea "pribilejiatu"). Bi seroren kasuetan aldiz, hautua Arrasateko beste espazio erlijioso nagusiaren aldekoa izan zen: Maria Ruiz de Araoz y Duranak (Aretxabaleta, 1629), 2 meza eta 2 defuntuen bulda eskatzea agintzerakoan, parrokiakoa beharrean, "el altar preuilejiado de San Francisco de Mondragon" aipatu zuen, eta Mariana de Ascoagak (Aramaio, 1693) hilabeteko mezak komentu eta kolegio berberean esan ziezazkiotela nahi izan zuen. Aretxabaleta eta Eskoriatzako -eta Aramaioko- seroren deboziozko eskakizunen norabideetariko batek Arrasatera joten bazuen, beste norabide batek Oñati aldera egiten zuen, Arantzazuko Andre Maria santutegi eta monasteriora. 8 seroren arteko 3k eskatu zituzten mezak bertan, 2 eta 6 bitarteko kopuruetan, eta euren artean, Maria Lopez de Celayaren (Aretxabaleta, Aozaratza, San Juan Bataiatzailea parrokia, 1615) eskakizuna zaigu deigarriena: Andre Mariaren kaperan bere arimaren aldeko 6 meza esan zitzan, “mando que en mi nombre bahia una perssona en rromeria […] que tengo ofrescida”. Meza horiez beste, Aretxabaletan eta Eskoriatzan, batez ere elizateetako parrokietan, aginduriko mezen kopuruak xumeagoak izan ohi ziren, orain arte ikusi izan ditugunak baino. Ohizko hiletak, ondrak, bederatziurrena eta urtebukaerakoaz beste, zenbait kasutan zazpiurrena ere agindu ohi zuten, eta kasu askotan, hiletei zegozkien mezak bailarako seroren ohituraren arabera egin zitezela aipatu izan zuten: “con sus misas como se acostumbre en este balle entre mis yguales”. Bakoitzak zegokion parrokian eskatuak, 12 apostoluen mezak ere ohizkoak ziren (8tik 6 kasutan eskatuak), eta baita hilabeteko mezak ere (5 kasutan1516). Baziren, noski, eskaturiko mezetan bestelako aldaerak nahi izan zituztenak ere: Maria Lopez de Celayak (Aretxabaleta, Aozaratza, San Juan Bataiatzailea parrokia, 1615) bere parrokian esan beharreko 9 meza baino ez zituen eskatu; Maria Lopez de Espillak (Eskoriatza, San Pedro parrokia, 1594) “las animas del purgatorio por quien soy en cargo” ere gogoan hartu eta hauen aldeko 4 requiemezko meza agindu zituen; eta Ana de Echabek (Eskoriatza, Gellao, Andre Maria parrokia, 1674) hiletetaz eta 12 apostoluen mezez aparte, bere arbasoen arimak ere izan zituen gogoan, beste 6 meza aginduz. Alderdi honetan ere maila ekonomiko xumeagoan mugituz, Aretxabaletan eta Eskoriatzan ohizkoena, halakorik agintzen zutenean nork bere parrokian heriotzurtearen ondorengo zenbait anibertsario amaikor agintzea izan zela esan liteke; betiereko anibertsarioak ere izan ziren zenbait, 3, baina ohitura zabalduenak anibertsario 1516 Marina de Ascoagak (Aramaio, 1693) Baraxoen elizateko Andre Maria parrokian bere eta bere "encomendados"-en arimen alde esatea agindu zituen 30 mezak ere hilabeteko mezatzat hartu ditugu, espreski "trentena", "treintena" edo San Gregorioren meza bezala aipatu ez bazituen ere. 733 amaikorrak eskatzea agintzen zuela dirudi. Bazen anibertsario amaikorren inguruko finkaturiko ohituraren bat; Ana de Echabek (Eskoriatza, Gellao, Andre Maria parrokia, 1674) agindu zituen 3 anibertsarioak “como hay constumbre en Leniz” izan zitezela agindu zuen behintzat. Catalina de Bengoak (Aretxabaleta, 1634) eta Domenja de Zubiak (Eskoriatza, Mendiola, San Juan Bataiatzailea parrokia, 1622) agindurikoek eman dakizkigukete ohitura horren jarraibideak, bakoitzak heriotz-urtearen ondorengo 3 urteetan esateko 3 anibertsario agindu baitzituzten, lehen kasuan 4 mezatakoak, eta bigarrenean berriz, 5ekoak. Alabaina, bestelako kopuruak ere agindu izan zituzten: Maria de Zabalak (Aretxabaleta, Izurieta, San Pedro parrokia, 1644) heriotz-urtearen ondorengo 4 urteetan egiteko 4 anibertsario agindu zituen, bakoitza 4 mezatakoa, eta Maria Lopez de Espillak (Eskoriatza, San Pedro parrokia, 1594) berriz, heriotz-urtearen barruan egiteko 6 anibertsario, bakoitza 6 “apezekoa” (6 mezakoa?). Betiereko memoria edo anibertsarioak (kasu honetan anibertsarioak, edo hala aipatuak behintzat), espero zitekeen bezala, hiribilduetan zeuden -baina propioki parrokiakoak ez zirela dirudienseroren artean aurkitzen ditugu Aretxabaletan, bi kasutan: Maria Ruiz de Araoz y Duranak (1629), heriotzetik urtebetera esan beharreko 5 mezako anibertsario batez gain, bere amak eta anaiek aginduriko betiereko memoriak ere bete zitezela agindu zuen, eta bere eta bere arbasoen arimen alde, Santa Marina eta San Frantzisko bere "abokatuen" egunetan urteroko meza banaren memoriak egitea ere bai; eta Catalina de Bengoak (1634), aipatu dizkiogun mezez gain, zentsutan ipintzeko 30 dukat eman zituen betiereko memoria baterako: urtero San Bartolome egunean esateko 3 mezakoa behar zuen izan, bata nokturno eta errespontso kantatuduna. Hauen ordainak, 3 apezendako urteroko 16 errealekoa izan behar zuen. Beste betiereko anibertsario bat Aramaioko Mariana de Ascoagari (1693) Baraxoen elizateko Andre Maria parrokian bere ahaide, edo behintzat testamentuan nagusiki faboratua zen Pedro de Orunak fundatu beharrekoa zion, zehaztu ez zuen kopuruarekin, abuztuko Andre Mariaren egunean. Aipatu berri ditugun deboziozko agindu hauek, Leintz bailaran -edo hobe esan garai hartan instituzionalki hala hautemana zen espazioan- hiletez, bederatziurrenez, etab.ez aparteko mezen inguruko bailarako ohitura bereziak agertzeaz beste, Bergarako eta Elgetako serorek agindurikoenak baino batazbesteko baxuagoak agertzen dizkigute, Arrasateko batazbestekoarengandik gertuago kokatzen zaizkigunak, kalkulutarako seroren kopurua txiki xamarra (8 serora) izanik ere: Aretxabaletan 24 mezatan, eta Eskoriatzan 34tan kokatzen zaizkigu, eta Aramaiorako daukagun serora bakarrak 47 meza agindu zituen. Espazio honetako betiereko fundazioak urriak izan zirela aintzat harturik, termino orokorretan, Bergaran, Elgetan eta Antzuolan baino, Arrasaten, Aretxabaletan eta Eskoriatzan, eta hauekin bat Aramaion ere, meza gutxiago eskatzen zirela esan liteke. Ikerketa xedetarako zentzu geografikoan hauteman dugun Leintz bailararekin bukatzeko falta zaigun herrian, Leintz Gatzagan, gorago ere ohartarazi dugunez, testamentuak lortu dizkiegun seroren kopurua urria izateaz gain, guztiak Dorletako Andre Maria santutegiko serorei dagozkie, eta santutegi honetan patroiekin eta administratzaileekin serorek izan zituzten gorabeherak zirela eta, hauen testamentuetako adierazpenak eta aginduak nekez har litezke herriko ohitura orokortuen agergarritzat. Datu gutxi daukagu ezer ondorioztatzeko; Mariana de Anuncibaik (Dorletako Andre Maria santutegia, 1655), hiletak eta bestelakoak bezalaxe, hilabeteko mezak ere Legutioko (Araba) San Blas parrokian esatekoak agindu zituen, eta Luisa de Aguirrek (Dorletako Andre Maria santutegia, 1693) ez zuen hiletez eta hiru ondrez bestelako mezarik eskatu. Maria de Pagadigorrik (Dorletako Andre Maria santutegia, 1719) berriz, bere arimaren aldeko mezak bermatzeko neurriren batzuek hartu zituela esan 734 liteke; Oñatiko Urrexola auzo edo elizatean (zehazki, "Urrejola Garay") bere ahizpa Magdalenaren Erostarbe baserrira eramandako ondasunen balorea (santutegiko administratzailearekin auzitan ekitea eragin zuten ondasun berberak) Oñatin kapilau zen -eta seroraren iloba edo behintzat baserriko seme zela dirudien- Juan Antonio de Erostarbe apezak enkargatuak zizkion meza eta aginduetan xahutu zitzala nahi izan zuen, "por cuia rrazon es mi Uolunttad no se le pida al suso dicho cosa alguna y en esta considerazion no mando el que se zelebren a mi ynttenzion mas misas ni las de San Gregorio ni Aposttoles". Eta horrez gain, San Millan parrokiari ere bere partea emanez, betiereko memoria edo anibertsario baten fundazioa egin zuen bertan, hartara bi zentsutan zeuzkan 72 dukat bideratuz. Baina Leintz Gatzagako seroren artean mezak eskatzeko zeuden ohituren gerturapenik fidagarriena, ziurrenez, Teresa de Laquiteguiren (Dorletako Andre Maria santutegia, 1746) testamentuan azaltzen zaiguna izan liteke, beti ere, Leintz bailaratik eskuratu ahal izan ditugun beste testamentu guztien kasuetan ez bezala, jada XVIII. mendearen izpiritualtasunaren testuinguru betean gaudela aintzat hartuaz gero, noski. Izan ere, hileten ingurukoez beste eskatu zituenen artean zeuden "la Missa de Transito" eta "por la que hestuviere mas necesitada en las penas del purgatorio" eskaturiko meza, jada izpiritualtasun barrokoaren ikuspegiaren baitan hauteman beharrekoak baititugu. Horiez beste eskaturiko mezak 100 izan ziren, eta hauek banatzeko moduak, Leintz Gatzagako serorek faboratu izanak zituzketen espazioen berri ematen digute: hauetariko 12na meza banatu zituen San Milian parrokiako Andre Mariaren aldarean, Dorletako Andre Maria santutegian eta Arantzazuko Andre Maria santutegian (ohar bedi Andre Mariari eskainitako espazioekiko preferentzia nabaria); gainontzeko 64ak "en la parte, que quisiere la persona â quien dejo encomendado este Cuidado" esanak izan zitezen agindu zuen. Azken testamentu honek Leintz bailarako beste ezaugarri garrantzitsuetariko bat ere gogorarazten digu, espazio honekikoak bukatzeko berriro azpimarratu beharrean gaudena: bertako seroratzarik gehienek XVII. mendearen lehen erdialderarte baino ez zuten iraun, behintzat, izkribauek pertsona erlijiosotzat hautematen zituzten heinean. Aipatu izan baitugu, halaber, XVII. mendearen erdialdeaz geroztik ermitetako seroretxeen alokairua hedatu ahala hauen artapena ermitauen bikoteen esku geratzen joan zela, eta espazio batzuetan, Leintz bailaran bertan bezala, honek ermitauekiko hautemapena jada erabat pertsona laikoena izatera iragan zela dirudien artean, beste espazio batzuetan, jarraian aipagai izango dugun Oñatin kasu, erlijiozko pertsonen kontsiderazioa izaten jarraitu zutela. Eta parrokietako seroren artean, azaldu izan dugunez, hauek sakristauen emazte izaterako aldaera eman zen, hiribilduetakoetan behintzat, eta elizateetakoen kasuan ezin ziurtaturik baikaude. Edozein kasutan, Leintz bailaran -eta Aramaion- bildu ahal izan ditugun 24 testamentuetako 7 baino ez ziren 1650az geroztiko datatan emanak izan, eta hauetariko 4, hain zuzen ere, egoera aski berezian zeuden Leintz Gatzagako Dorletako Andre Maria santutegiko serorenak ditugu. Beste 3en artetik, Arrasateko bat (1664koa) eta Eskoriatzako bat (1674koa) ditugu, dagozkien espazioetan eskaturiko hileta, meza, anibertsario, etab.en testuinguruan normaltasun osoz txertatuak diruditenak, eta bestea Aramaiokoa (1693) dugu, Aretxabaletako eta Eskoriatzako seroren oso antzerako eskakizunekin; hau da, lehen biak behinik behin, Leintz bailaran jada desagerpen bidean zegoen bizimodu baten azken agerpenetarikoak ditugula esan liteke, eta baita Dorletako Andre Maria santutegiko 4 seroren testamentuak 1650az geroztiko Leintz bailarako seroratzen 735 testuinguru orokorrean salbuespenezkoak zirela ere, beste kapitulu batean ikusi ahal izan dugun ibilbide bereziarekin1517. Oñatiko serorek aginduriko mezek, bertako seroren beste zenbait aspekturekin gertatu bezala, berezitasun propioak zeuzkaten. Lehenik eta behin, hiletak, ondrak, etab.ak agindu ohi zituzten San Migel parrokian eta Bidaurretako Trinitate Santuaren komentuan esan beharreko mezez aparte, mezak esatea agindu zuten beste espazio nagusiak bertakoak ziren: Zubikoako Santa Ana komentua eta Arantzazuko Andre Maria santutegia. 22 seroren artetik heriotz-errituak albazeen esku utzi izanagatik daturik ez daukagun 2 kasuak alderatuz, 20tik 7 kasutan bi tenplu nagusietako bakarrean baino ez zituzten mezak agindu, beste tenplurik aipatu gabe; beste 13etan tenplu bat baino gehiago izan ziren aukeratuak, oso hirizpide ezberdinen araberako mezen kopuruekin. Eta lehenen kasuan bezalaxe bigarrenenean ere, norbere edo besteren arimen aldeko, eta -preferentzien arabera- tenplu batean edo bestean esan beharreko mezen sortak banatzeko ohitura zen hedatuena. Hala, hiletez eta bestelakoez aparteko batere mezarik agindu izan ez zuen Ana Catalina de Inzaren (San Migel parrokia, 1751) salbuespen bakarrarekin, ehorzleku ziren nagusiki faboraturiko tenpluetan aginduriko 50, 100 edo 150 meza bezalako kopuruen aldean, 3, 5, 10, 12, 25 edo are 50 mezen sortak arimen, kaperen edo tenpluen arabera banaturik ageri zaizkigu, serora bakoitzaren hirizpideen arabera banatuak, baina beti ere, aipatu berri ditugun tenpluak tarteko zirela. Zenbait kasutan hilabeteko mezak, edo bederatziurrenekoak, edo bestelakoak, aginduriko mezen kopuru handiagoen baitan esanak behar zutela zehaztu ohi zuten. Irudi orokor honetako salbuespen lez Ines de Bidaniaren (San Martin ermita, 1554) testamentua aipatu beharrean gaude, eskura dugun lagineko seroren artean kronologikoki lehena, Elgetako eta Leintz bailarako ohituretara gerturatzen duten berezitasunak agertzen baitizkigu, Oñatiko beste seroretan falta zaizkigunak: zenbaki sinbolikoen araberako mezen kopuruen eskaerak, eta anibertsario amaikorren fundazioak. Testamentu honek baditu beste zenbait berezitasun ere, beste serora batzuen kasuetan ere parekoak dituztenak; hala, besteren arimen aldeko mezak eskatzeko ohitura, beste espazio batzuetan (Elgetan batez ere) oso ohizkoa zena; Ines de Bidaniaz (San Martin ermita, 1554) beste, Magdalena de Ucelaik (San Kristobal ermita, 1591), Osana de Villarrek (Narria, San Lorentzo ermita, 1670) eta Maria de Umeresek (San Migel parrokia, 1694) ere eskatu zituzten arbasoen edo "encomendados"-en arimen aldeko meza sortak. Leintz bailarako herrietan aurkitu dugun beste ohitura bat Maria Lopez de Estrañoren (San Migel parrokia, 1647) testamentuan ere aurkitzen dugu: defuntuen bulda bat har ziezaiotela eskatzearena. Hauek, baina, diogunez, herriko ohitura orokorretan berezitasun lez ageri zaizkigun aldaerak ditugu; gehienetan meza sortak eskatzen ziren aipaturiko tenpluetan, nahiz eta banaketarako moduetan eta kopuruetan, alde handiak zeuden. Oñatin, Debagoieneko beste herri batzuetan ere ikusi dugun bezala, parrokia nagusiaren eta komentu baten arteko lehia izan zen eliztarrak eta beraien heriotzerrituak eurenganatzeko orduan; 22 seroren artetik, 17k hiletak, etab.ak parrokia nagusian agindu zituzten, eta beste 5ek Bidaurretako komentuan. Eta noski, heriotzerritu nagusiez besteko meza gehienak ere, espazio hauetan agindu izan zituzten. Faboratuena, diferentzia esanguratsuarekin, San Migel parrokia nagusia zen (915 meza eta 33 erreal), eta batean eta bestean heriotz-errituak agindu izan zituzten seroren proportzioarekiko nahiko fidel, Bidaurretako Trinitate Santuaren komentuan esatekoak zetozen hurrena (280 meza), bai aldi bakarreko meza ezberdinak agintzerako orduan, 1517 IV. 4.2. azpiatala, 365 eta hurr. or. 736 bai eta hilabeteko edo San Gregorioren mezak agintzerako orduan ere (20tik 7 kasutan eskatu zituzten, eta gehienetan 48 mezakoak izaten zirela dirudi). Kuriosoki, nahiz eta Oñatin ermitek eta bertako seroren eta ermitauen parte handi batek XVIII. menderarte biziraun zutela badakigun, ez dirudi deboziozko mezak agintzerako orduan hauek leku handirik hartzen zutenik; 2 serorek baino ez zituzten mezak ermitetan eskatu, eta biak, esanguratsuki, ermitetako serorak ziren. Ez ziren baina daukagun lagineko ermitetako serora bakarrak, eta beste 8ek (bi kasutan ez dakigu, edo zalantzakorrak zaizkigu), ez zituzten ermitak aintzat hartu. Parrokia nagusian eta Bidaurretako komentuan aginduriko mezen ondoren Arantzazuko Andre Mariaren santutegian esatekoak ditugu, 227 meza eta 22 errealeko kopuruekin. Santutegi sonatu hau genuen Oñatin kanpoko seroren -eta bestelako biztanleen- aldetik mezak eskatu ohi ziren espazio bakarra; meza gehien, noski, Oñati bertako serorek eskatu ohi zituzten (3 eta 50 meza bitarteko aginduekin), baina ohizkoak ziren 1 eta 6 meza bitarteko aginduak batez ere Leintz bailara bezala zedarritu dugun espazioko herrietan eta Elgetan, eta izan zen kasuren bat Bergaran ere; Antzuolako serorak ditugu bertan batere mezarik eskatu ez zuten bakarrak. Aski hedatua zegoen beraz Debagoieneko seroren artean, Arantzazuko santutegian mezak eskatzeko ohitura. Zenbait serorak mezak eskatu zituzten azken espazio esanguratsua Zubikoako Santa Ana komentua dugu, Arriarango Juanaren Arantzazuko seroren komunitatea herrira jeisterakoan sortu zena; kasu honetan Oñatiko seroraren batzuek baino ez zuten gogoan izan mezak eskatzerako orduan, 20tik 6k, 3 eta 25 meza bitarteko aginduekin, denera 67 meza. Azkenik, badira mezak agindu izan zituzten beste espazioren batzuek ere, aipagarriak zaizkigunak: bi kasutan, aipatu berri ditugun tenpluetan eskaturiko mezekin bat, Oñatiko Jesusen Lagundiaren kolegioan esan beharreko zenbait ere eskatu izan zituzten (3 eta 10 meza); eta deigarria dugu Catalina de Villarren (1738) kasua ere, zeinak San Migel parrokian "con Cinco Capas" eskatu zituen hileta, etab.ez beste eskatu zituen meza bakarrak Logroñoko Trinitate Santuaren gizonezkoen komentuan eskatu zituenak izan ziren, 2 errealetara esan beharreko 200 meza, bere ahaidea behar zuen Francisco Lazaro de Umeres komentuko frailearen kargu egon behar zutenak. Oñatik Debagoieneko beste espazioekiko agertzen digun beste bereizgarri bat bertako serorek XVIII. mendearen hasierararte behintzat gaitasun ekonomiko esanguratsua azaltzen digutela da; hau da, Bergaran, eta itxura guztien arabera baita Elgetan eta Antzuolan ere, eta Leintz bailaran -Dorletako Andre Maria santutegiko seroren salbuespenez- XVII. mendearen bigarren erdialdean eta batez ere XVIII.ean atzeman litekeen gainbeherarako eta desagerpenerako eboluzioa ez zaigu Oñatin hainbesterakoa ageri, bertako seroren deboziozko eskakizunak behintzat, are ermitetako seroren kasuan ere, mezen kopuru esanguratsuetan kokatzen baitzaizkigu. Ermitetakoak nahiz parrokia nagusikoak izan, Debagoieneko beste herriekiko, Oñatiko seroren deboziozko eskakizunen batazbestekoak goian mantentzen zaizkigu: 1554-1793 bitartean, 20 seroren artean (alderdi hauek albazeen esku utzi zituzten bi serorak kanpo gelditzen zaizkigu), dirutan aipaturiko kopurua alde batera utzirik, 1.811 meza eskatu zituzten, batazbeste 90'55. Banaketa kronologikoaren arabera, 1650erarteko 5 serorek 549 meza agindu zituzten, bb. 109'8, eta ondorengo 15ek aldiz 1.262, bb. 84'13. Beraz, beherako joera egon, badago, baina kopuruak Debagoieneko beste espazioekiko oso altuak ditugu (ggb., bikoitza eta hirukoitza bitartean), eta beherakada ez dugu hain esanguratsua. Guzti honek orain arte espazio ezberdinetako seroratzen eboluzioari buruz ikusi ditugunak berretsi baino ez dizkigute egiten; aski dugu 1769ko desagerrarazte aginduaren ondorengo informazio dilijentzietan seroratzen egoerari buruz jaso zen ikuspegia gogoan hartzea: beste espazioetan oso serora gutxirekin topo egiten genuen 737 artean, Oñatin ugari ziren oraindik. Bestela esanda, beste leku batzuetan seroratzen desagerpena eragin zuten aldaketek, bereziki ermitetako seroretxeen alokairurako aldaerak eta bertan ermitau bikoteak sarrarazteko ohituraren orokortzeak, ez zuten Oñatiko seroratzen hautemapenean hain erabakiorki eragin, seroren erlijiozko-emakume izaera mantenduz. Eta diogunez, honek bere islada dauka serora horiek beraien testamentuetan deboziozko eskakizunetan agertzen diguten gaitasun ekonomikoan ere. Alabaina, datu hauek behar dute beste zehaztapenik ere, bertako ohituren berezitasunak direla eta; izan ere, Oñatiko seroren artean, Elgetako eta Leintz bailarako gehienen artean bezala, ez baitzegoen betiereko memoria edo anibertsariorik eskatzeko ohitura handiegirik. Zalantzatarako biderik gabe halako fundazioren bat egin zuen bakarra, besteen aldean aski testamentu orijinala helarazi zuen Ines de Bidania (San Martin ermita, 1554) dugu, zeinak bere iloba Magdalenak dohaintza baten truke meza kantatu eta errespontsodun betiereko anibertsario bat fundatu ziezaiola agindu zuen. Betiereko memoria edo anibertsarioen fundazioak aipatu ziren beste hiru kasuetan hauek baldintzatuak izan ziren, testamentuetako aginduak bete ondoren geldituriko diru eta ondasunak aski izatekotan baino ez baitziren fundatu behar; alegia, fundazioak, egitekotan, soberakinekin egitekoak ziren. Hori hala izanik, XVI eta XVII. mendeetan Oñatiko serorek aginduriko mezen kopuruak, Bergarak, Elgetak eta Antzuolak osatzen diguten espaziokoek agindurikoak baino baxuagoak eta Leintz bailaran agindurikoak baino altuagoak izan zirela ohartu behar dugu, eta baita XVIII. mendean zehar balantzeak Oñatiko seroren alde egingo zuela ere, hauek mezen kopuru esanguratsuak agintzen jarraitzen zuten artean, Leintz bailarako seroratzak ia desagertuak baitzeuden, Bergaran, Elgetan eta Antzuolan seroratzen kopuruaren eta seroren gaitasun ekonomikoaren gainbehera esanguratsua izan zen artean. Lekuan lekuko ohiturez beste, badira ohartzeko beste alderdi batzuek ere, bestelako logikei atxikitzen zaizkienak. Alde batetik, aipagarriak zaizkigu mezak agintzerakoan besteren arimen kargu hartzen ageri zaizkigun serorak, edo hobe esan, familia-kideen arimez aparteko pertsonen ("encomendados"-en) arimen kargu hartzen ageri zaizkigunak; zenbait kasutan nabaria zaigu "encomendados" haiek beraien arimen alde esan beharreko mezen ardura seroren esku uzten zutela, apezen esku baino: aski nabariak zaizkigu goraxeago aipagai izan ditugun Marina Garcia de Oruesagastik (Bergara, San Pedro parrokia, 1607) ahaztu izanaz beldur izanez agindu zituenak, eta Maria de Arosteguik (Arrasate, 1599) ere, esaterako, garbi asko adierazi zuen 6 dukat Simon de Arangurenek bere kargu utziak zituen mezak esatera bideratu beharrekoak zirela. Kasu hauetariko zenbait herrien errepasoa egiterakoan aipagai izan ditugu, baina komenigarria zaigu adibideak ia Debagoiena guztira hedatzen zaizkigula ohartzea: aipatu dugunez kasu gehien Elgetan 1518 aurkitu ahal izan dugu, baina Bergaran 1519, Arrasaten1520, Eskoriatzan1521, Leintz Gatzagan1522 eta Oñatin1523 agindu zirenen berri ere 1518 Gracia de Urrupain (Andre Maria parrokia, 1587), Maria Ochoa de Marquiegui (Andre Maria parrokia, 1592), Domenja de Altube (San Adrian eta San Antonio ermita, 1599), Marina de Altube (San Adrian eta San Antonio ermita, 1603) eta Magdalena de Urrojolaegui (1609). 1519 Marina Garcia de Oruesagasti (San Pedro parrokia, 1607), Catalina de Sarralde (Santa Marina parrokia, 1628) eta Maria Ana de Aleiza (San Pedro parrokia, 1772). 1520 Catalina de Abendaño (1590) eta Maria de Arostegui (1599). 1521 Maria Lopez de Espilla (San Pedro parrokia, 1594). 1522 Mariana de Anuncibai (Dorletako Andre Maria santutegia, 1655), nahiz eta bere "Encomendados"-ak, behin Leintz Gatzagako santutegitik joan ondoren, Legutioko (Araba) San Blas parrokian zeuzkanak izan. 1523 Ines de Bidania (San Martin ermita, 1554), Osana de Villar (Narria, San Lorentzo ermita, 1670) eta Maria de Umeres (San Migel parrokia, 1694). Lehenaren kasuan, ez zuen "encomendados"-ik orokorrean aipagai izan, partikularrek esatea bere kargu utziriko mezak diruditenak banaka aipatu baizik: San Migel parrokian Diaz de Arroitabe jaunaren arimaren aldeko 3, Juan "[Miguelez?] de Hernany" eta bere emazte 738 izan dugu. Espero zitekeen bezala, euren kargu besteren arimen aldeko mezak esatea zeukaten 15 serora hauetariko parte esanguratsu bat, bi herenak, parrokietako eta bertako zerbitzu partikularretako serorek osatzen dute; alabaina, beste herena osatzen diguten 5ak, bata Leintz Gatzagako Dorletako santutegiko serora -edo serora izana-, beste bi Elgetako San Adrian eta San Antonio ermitako serorak (ziurrenez elkarren familia-kide zirenak) eta beste bi Oñatiko San Martin eta San Lorentzo ermitetako serorak ditugu. Hau da, ermitetako seroraren batzuek ere parrokietako jarlekuetako zerbitzuetan parte hartzen zutela ageri zaigu, bestela ez baitzuten halako enkargurik aipatuko; Oñatiko San Lorentzo ermitako seroren kasuan badakigu Bidaurretako komentuan zegoen ermitako seroren jarlekua artatzen zutela, baina besteen kasuan, printzipioz, partikularren jarlekuetako artapenari buruz dihardutela dirudi. Kasu hauek serorek biztanleek euren arimen alde esatea eskatzen zuten mezen gain zeukaten ardura agertzen digute, eta baita serorak, herritarren hautemapenean, bizidunen eta hildakoen arteko erlazioen kudeaketaren erdibidean kokatzen zirela ere. Eta ez zen hau edonolako ardura, purgatorioaren eta zerurako bidearen inguruko sinesmenen testuinguruan, serorak arimen patuen zaintzaile baitziren, eta hautemapen hartan, mezen betekizunak edo ahazturak arimaren salbazioa edo galera erabaki baitzezakeen. Serorek eurek ere, noski, beraien arimen aldeko mezen eta eskaintzen betekizuna segurtatu nahi izaten zuten, eta bidenabar, zenbait kasutan ageri zaigunez, familiakideak ziren serorak -edo bestelako emakumeak- eta apezak faboratu, mezen esatea eta eskaintzen burutzea noren esku izan behar zen zehaztuz. Halako zehaztapenak Bergarako Catalina de Ondarzaren (San Pedro parrokia, 1572)1524 eta Marina de Moyugoitiaren (San Lorentzo ermita, 1574)1525, Antzuolako Catalina de Lizarriturri Igueribarren (1659)1526, Maria de Iturberen (Uzarragako San Juan Bataiatzailea parrokia, 1673)1527 eta Dionisia de Jauregui Madariagaren (1720)1528, Arrasateko Antonia de Osinagaren (Musakola, San Antolin ermita, 1603)1529, Leintz Gatzagako Mariana de Anuncibairen (Dorletako Andre Maria santutegia, 1655)1530 eta Teresa de Laquiteguiren (Dorletako Andre Maria santutegia, 1746)1531, eta Oñatiko Ines de Bidaniaren (San Martin ermita, 1554)1532, -jada aipagai izan dugun- Catalina de Villarren (1738)1533 eta "dona Juana"-ren arimen aldeko beste hainbeste, eta Martin de Asurdiren eta bere jarlekuko arbasoen arimen aldeko 6, eta Bidaurretako komentuan Bicuña batxilerraren, eta goragoko berberak diruditen Juan Miguelezen eta "dona Juana"-ren arimen aldeko meza bana. 1524 6 dukaten balorean esatea agindu zuen urteroko meza bat eta Bergarako ermita guztietan esatea agindu zituenak Pero Abbad de Gorostolak esan zitzala agindu zuen. 1525 Santa Marina parrokiari atxikiriko ermita guztietan esatea agindu zituen mezak bere anai Miguel Abbad de Moyuak esan zitzala nahi izan zuen. 1526 Gure Errukizko Amaren parrokian esan beharrezkoak ziren bere arimaren aldeko 70 otoitzezko mezen arteko 30, parrokiako aldarean Miguel de Ugarte apezak esan zitzan nahi izan zuen. 1527 Bere hiletak, bederatziurrena eta urtebukaerakoa bere iloba -eta albazea- Francisco de Iturbe ("don") apezak esan beharrekotzat zehaztu zituen, eta ordain gisa 60 dukat eta oheak, kutxak eta erlauntzak bezalako zenbait ondasun eman zizkion. 1528 Bere hileta eta bestelako heriotz-errituekikoak "al Cuidado de Maria Bauptista de Jauregui Madariaga mi hermana [oinordeko egin zuena] que viue en mi Compañia" uzteaz beste, Antiguako Andre Maria ermitako 5 aldareetan agindu zituen meza banak Joseph de Aldaeta ("don") Antzuolako parrokia batuetako "Cuadjutor" eta benefiziodunak esan zitzala zehaztu zuen. 1529 Bi urtetan zeharreko ogi-eskaintzen ardura hartuko zuen "persona onesta" bat izendatu zedila eta "a la tal muger o persona" zegokiona ordain ziezaiotela aipatzeko ardura hartu zuen. 1530 Bere hiletak agindu zituen Legutioko (Araba) San Blas parrokian apez eta benefiziodun zen bere anai Simon de Anuncibaik hiletak eurak eta hilabeteko mezak pertsonalki esan zitzala nahi izan zuen. 1531 Hiru urtetan zehar egin beharrekotzat aipatu zituen ogi-eskaintzak bere iloba Isabel de Laquiteguik egin zitzala zehaztu zuen. 1532 Bere "oblada anal"-a bere iloba "Madalena"-k eskain zezala agindu zuen. 739 Josefa de Lizarralderen (San Migel parrokia, 1793)1534 testamentuetan aurkitu ditugu. Kasu hauek agertzen digutenez -eta normala denez-, hainbat serorak beraien heriotzerrituetako lanen etekinak familiakoek eta gertukoek jaso zitzatela nahi izan zuten, hauek errituotako gizonezkoen nahiz emakumezkoen esparruei zegozkienak izan. Goraxeago azaldu ditugun datuek Debagoieneko seroren hileten eta ondorengo heriotz-errituen eta mezen arteko espazioen araberako banaketak eta ezberdintasunak agertzen dizkigute, baina beti ere, seroren testuinguruaren baitan mantenduz. Datu berberek, baina, beste galderaren batzuek erantzuten saiatzeko bidea ere eman diezagukete. Zein zen, Debagoieneko biztanleriaren artean, seroren hiletek eta deboziozko eskakizunek zeukaten tokia eta esangura, erlazio sozialen mailan bezalaxe, ekonomikoan ere? Eta heriotz-errituen ekonomiaren baitan, ze garrantzia zeukaten serorek aginduriko hiletek eta mezek, tenpluetako zerbitzarien etekinetan? Lehen galderari erantzun diogu jada partzialki, hiletek, ondrek, eta bestelako errituek herri ezberdinetan zeukaten mailaketetan, serorenak ze lekutan kokatzen ziren argitzen saiatu garenean. Lekuan lekuko aldaerak gorabehera, seroren hiletak, ondrak, etab.ak gizarte-mailaketen goi- edo erdi-mailetan kokatzen zirela esan liteke, nahiz eta desberdintasun handiak ere tarteko izan zitezkeen. Baina deboziozko mezen eskakizunen bilakaerak, hautemapen sozialaren arabera zegokien estatusaz eta hauei zegozkien hiletez beste, izpiritualtasunak eta ekonomiak bat egiten zuten esparru hartan serorek izan zuten garrantzia eta garapenaren berri eman diezaguke. Hau egoki ikusi ahal izateko Madariaga Orbeak aspektu hauen inguruan hemen ere ikergai ditugun Debagoieneko herriren batzuetako biztanleria (Bergara eta Oñati) ardatz lez harturik egin zituen ikerketak oso probetxuzko zaizkigu; ikerlan hauei esker XVII eta XVIII. mendeetan Bergarako biztanleen artean agindu izan ziren meza eta anibertsarioen kopuruen berri daukagu, eta datu hauek Bergarako seroren artean eskuratu ditzakegunekin parekatuaz gero, lehenxeago aipagai izan dugun seroren testamentuetako deboziozko aginduen "etena" garbi aski ageriko zaigu. Jarraian, bildu ditugun datuak Madariaga Orbeak bere datuak antolatzeko erabilitako hirizpideetara gerturatuko ditugu, konparazioak egoki egiteko1535. Alde batetik testamentuen data eta aginduriko aldi bakarreko mezak, eta bestetik data eta betiereko memoria edo anibertsarioak hartuta 15.a koadroa (1073 or.) eta honen kronologikoki antolaturiko emaitzen 15.b. koadroa (1074 or.) osatu ditugu. Horrela bilduriko informazioaren gaineko begiratu hutsa aski dugu, XVII. mendearen bigarren erdialdeak aurretiko garaiarekiko suposatzen duen eten garbia atzemateko. Eta halaber, XVI. mendearen bigarren erdialdeko serorek eskatu izan zituzten mezekiko ere alde handia agertzen digute XVII. mendearen hasieran eskaturikoek, 42'33ko batazbestekotik 87'5ekora. XVII. mendearen bigarren erdialdeko 62 mezako batazbestekoak beherako joeraren hasiera adierazten digu, eta XVIII.eko lehen erdialdeko 8koak eta bigarreneko 21'16koak, aldiz, jada gainbehera nabaria. Alabaina, Bergarako biztanleria orokorraren deboziozko mezen eskakizunen bilakaerak ez zuen ibilbide berbera eraman, meza gehien agindu izan ziren garaiak, batazbestekorik altuenak agertzen dituztenak, hain zuzen ere, seroren deboziozko mezen eskakizunek behera egiteari ekin zioteneko berbera baitugu: XVII. mendearen bigarren erdialdean (bb. 102'2 meza) eta 1533 Logroñoko Trinitate Santuaren gizonezkoen komentuan esatea agindu zituen 200 mezak bertan fraile zen eta bere familia-kidea behar zuen Francisco Lazaro de Umeresek esan zitzala agindu zuen. 1534 Bere jarlekuan bi urtetan zehar ipini beharreko argien eskaintzez bere iloba Maria Josefa de Letamendi arduratu zedila nahi izan zuen 1535 Ondorengo parrafoetan garatuko ditugun konparazioetarako Madariaga Orbeak koadrotan antolaturik batu zituen datuez baliatuko gara; honakoa dugu datu horien argitalpeneko kokapena, jarraian errepikatzen ibiliko ez garena: Madariaga Orbea 1991, 84. 740 XVIII.enaren lehenean (bb. 79'2) kokatzen zaizkigu. Areago, XVII. mendearen hasieratako bilakaeran seroren mezen eskakizunek biztanleria orokorrarenak gainditzen zituzten (seroren 87'5 mezako bb.koaren aldean, biztanleria orokorraren 70'6), esan bezala, XVI. mendeko mezen eskakizunekiko gorakada deigarria izan ondoren. Hau da: XVII. mendearen lehen erdialdean seroren debozioaren bilakaera biztanleria orokorrak izan zuen bilakaeraren patroi berberek gidatu zutela dirudi, serorek, erlijiozko pertsonak izanik normaltzat har dezakegun bezala, biztanleriaren batazbestekotik gorako mezen kopuruak eskatu zituztelarik; baina mende hartako lehen hamarkadetan izan zen seroren desagerrarazterako lehen saiakera indartsuaren ondoren, hauek aginduriko deboziozko mezen kopuruan gainbehera izugarri bat eman zen, biztanleria orokorrak aginduriko mezek, garai "barrokoenean" barneratu ahala, gorako bidean jarraitzen zuten artean. Serorek deboziozko mezak agintzerako orduan agertzen diguten beherakada, noski, beraien ekonomiaren alorreko baliabide eta etekinen beherakadaren erakusgarria zaigu, bere azken ondorioetan, testamentuan arimaren zaintza bermatzerako orduan. Eta serorak erlijiozko emakumeak zirela eta izpiritualtasun barrokoaren bilakaerak biztanleria orokorraren artean deboziozko mezen eskakizunen gorakada handia eragin zuela aintzat harturik, serorek arimen zaintzarako eskaturiko mezen beherakada bereziki deigarria zaigu, beraien gaitasun ekonomikoaren gainbeheraren neurgarri gisa. Madariaga Orbeak debozioaren bilakaerari neurria hartzeko erabili zituen beste baliabide batzuek, alde batetik betiereko anibertsario edo memoriak, eta bestetik hilabeteko mezak eta 12 apostoluen mezak eskatu zituztenen portzentaiak kalkulatzean zetzaten. Datu hauek, azaldu berri dugun bilakeraren baitan ñabardura garrantzitsuak gehitzera garamatzate. Anibertsarioen fundazioek (Madariaga Orbeak memoriak eta anibertsarioak, biak anibertsariotzat batzen ditu) seroren deboziozko agerpenak biztanleria orokorrarenetik goragoko proportzioetan agertzen dizkigute, bai konparaziotarako baliagarri zaigun garaia osorik kontsideraturik, XVII-XVIII mendeak bitartean (seroren arteko %54'54en aldean, biztanleria orokorraren %23), eta -azaldu berri dugun seroren deboziozko "etenarekiko"- garrantzitsuagoa dena, baita garaika kontsideraturik ere: XVII. mende guztian zehar seroren bi herenek, %66k, agindu zuten anibertsario edo memoriaren bat, biztanleria orokorraren kasuan mendearen lehen erdialdean %38'3ak, eta bigarrenean %30'7ak agindu zituzten artean; XVIII. mendearen lehen erdialdean seroren batazbestekoa laurdenera (%25) joaten zaigu biztanleria orokorraren %13aren aldean, eta bigarren erdialdean aldiz, seroren batazbestekoak erdira egiten digu gora (%50), biztanleria orokorraren %10aren aldean. Datu hauen eratorpenerako seroren laginaren kopurua murritz xamarra dugula onartu beharrean bagaude ere, aldeak, beraien kabuz, nahiko esanguratsuak zaizkigula ere aintzat hartu behar dugu, nahiz eta datuen zehaztasunak eta balizkotasunak -laginaren neurri txikiagatik- erabatekoa izan beharrik ez duen. Kontrara, aldiz, portzentaietan espresaturiko datu hauen pean seroren kopuruaren beherakada ere aintzat hartu beharrean gaude, ezen, zeuden seroren artean betiereko memoria edo anibertsarioak fundatzen zituztenen neurria esanguratsua izanik ere, seroren kopuruaren jeitsierak berak, halako fundazioen testuinguru orokorrean hauen presentzia murritzagoa izatea eragin baitzuen. Honekiko, baloraziorako azken datu batzuk, 1815ean Bergaran egin zen "Reducción de Aniversarios"-ak ematen dizkigu. 1655-1790 bitartean fundatuak izanik, 1815erako gelditzen ziren 73 anibertsarioen artean, 3 baino ez ziren serorenak: 1656ko Maria de Antia "beata"-rena, 1671ko Asenzi de Ascargorta "freira"-rena, eta 1772ko Maria de Aleiza "beata"-rena (Ibid., 133-134). Hilabeteko mezen (edo San Gregorioren mezen) eta 12 apostoluen mezen inguruko datuek ere, bestalde, eta nahiz eta hemen ere laginaren mugak presente izan 741 behar ditugun, seroren eta biztanleria orokorraren batazbestekoen arteko alde esanguratsuak agertzen dizkigute. Betiereko memoria eta anibertsarioekiko alderantzizko koerlazio batean, hilabeteko mezak edo 12 apostoluenak XVI. menderako dauzkagun serora gehienek eskatu zituzten, 6tik 5ek (%83'33), ondorengo mendeetan, behera egiteko. Nahiz eta aginduriko mezaren batzuen inguruan hilabeteko edo 12 apostoluen mezatzat kontsideratzerakoan zalantzak datozkigun (kopuruak, 30 edo 48, edo 12koak, hilabetekoen eta 12 apostoluenen berdinak izanda ere, esplizituki halakotzat aipatu ez zirenak izan baitziren zenbait), biztanleria orokorrak XVII. mendearen lehen erdialdean (%8'3) eta bigarrenean (%2'4) agindu zituztenen neurritik gora kokatzen zaizkigu (esplizituki aipaturikoak soilik, edo kopuru berdinetakoekin batera kontaturik, mende osorako %22'22 eta %66'66 bitartean), XVIII. mendean, aldiz, biztanleria orokorraren batazbestekoek gora egin zuen artean (lehen erdialderako %35'9, eta bigarrenerako %17), serorenak behera egin zuelarik, lehenek agindurikoen neurritik behera egitera ere helduz (lehen erdialdean %25, eta bigarrenean %16'66 eta %33'33 bitartean). XVII. mendearen hasieratan kokatu dugun hilabeteko, urtebeteko, eta anibertsario amaikorretako mezen kopuruetako "etena", betiereko anibertsario eta memorien fundazioei eta hilabeteko nahiz 12 apostoluen mezen eskakizunen proportzioei erreparaturik, propioki "etena" baino, antzaldatze edo bilakaera bat izan zela esan liteke. Alde batetik, Bergarako serorek aldi bakarreko mezen, etab.en eta betiereko anibertsario edo memorien fundazioen artean azaltzen dizkiguten preferentziek, Aro Berri guztian biztanleria orokorren datuen arabera emakumeek gizonezkoen aldean agertu zituzten ezaugarri bereziekin bat egiten dute. Hau da, termino orokorretan (XVIII. mendearen bigarren erdialdearen salbuespenez), emakumeek aginduriko aldi bakarreko, etab.eko mezak gizonezkoek agindurikoak baino dezente gutxiago izan ohi ziren, hilabeteko mezak edo 12 apostoluenak agintzerako orduan, eta batez ere betiereko anibertsarioak eta memoriak agintzerakoan, ostera, gizonen pareko neurrietan mantentzen zirelarik, zenbait garaietan (bereziki XVII. mendearen lehen erdialdean) hauenak gainditzera ere helduz. Testuinguru hartan seroren deboziozko eskakizunek tankerako logika zeramatela esan liteke, baina orokorrean, edo hobe esan, batez ere XVII. mendearen bukaerararteko tartean, emakumezkoen batazbestekoetatik goragoko neurrietan kokatuz. Gizonezkoekiko, aldi bakarreko, etab.eko mezen batazbestekoetan seroren mezen kopuruak neurri apalagoetan mantentzen baziren (emakumeen batazbestekotik gora izanik ere), hilabeteko edo 12 apostoluen mezak agintzerako orduan, eta -era berean- batez ere betiereko anibertsario edo memoriak agintzerakoan gizonezkoek eskaturikoak baino gehiago eskatu ohi zituzten, alde esanguratsuarekin, konparaziorako baliagarri zaigun XVII-XVIII mendeen bitarte guztian zehar. Bergarako biztanleria orokorraren deboziozko aginduek, bestalde, eboluzio orokor bat agertzen digute, seroren kasuan aipagai dugun XVII. mendearen hasieratako "etenak" eraldatua ageri zaiguna. Aldi bakarreko, etab.eko mezak, biztanleria orokorraren kasuan, XVII. mendea eta XVIII.enaren lehen erdialdean eskatu izan ziren ugarien, eta XVII.aren bigarren erdialdean jo zuen batazbestekoak goia; esan bezala, serorek agindurikoen kopuruak gainbehera gogor bat jasateari ekin zion garai berbera. Betiereko anibertsario eta memorien eta hilabeteko eta 12 apostoluen mezen artean aldiz, portzentaien elkarrekintza bat nabari liteke: XVII. mendean zehar lehenak izan ziren nagusi, eta XVIII. mendearen lehen erdialdean, hauek nabari behera egin zutenean, hilabeteko eta 12 apostoluen mezen eskaerek egin zuten gora, mendearen bigarren erdialdean, azkenik, mezak eskatzeko forma guztiek, hauek aldi bakarrekoak, 742 hilabetekoak, 12 apostoluenak edo betiereko fundazioak izan, nabarmen behera egiteko. Bilakaera honen aldean, serorek eskaturiko aldi bakarreko, etab.eko mezek goia jo zuten garaia XVII. mendearen lehen erdialdean kokatzen zaigu, beherakadari bigarren erdialdean ekinez, biztanleriak orokorrean agertzen digun bilakaeran baino mende erdi lehenago. Jada XVII. mendearen bigarren erdialdean, esan bezala, seroren eskaturiko moeta honetako mezen batazbestekoa biztanleria orokorrarenetik behera kokatzen zaigu. Betiereko anibertsario eta memorien fundazioak eta hilabeteko eta 12 apostoluen mezen eskakizunak ostera XVII-XVIII mendeen bitarte guztian mantentzen zaizkigu biztanleria orokorraren batazbestekoetatik gora, XVII.en mendean aski maila altuetan mantenduz, XVIII.ean jada beherako joeran sartzeko. Bergarako serorek, hortaz, arimaren aldeko mezak agintzeko formen artean bertako emakumeek jarraitu ohi zuten banaketarako moduari atxikitzen zitzaizkion, baina XVII. mendearen bigarren erdialdeaz geroztik, aldi bakarreko, hilabeteko, urtebeteko eta anibertsario amaikorretako mezen kopuru orokorrak eten bat jasan zuen, deboziozko aginduak betiereko anibertsario eta memoriatan edo hilabeteko edo 12 apostoluen mezatan eskatzeko joerara iragateko. Azken hauek, batez ere betiereko anibertsario eta memoriak, debozioaren espazio publikoetako espresioak ziren aldi bakarreko, etab.eko mezen aldean (nolabait, hileta, ondra, etab.etako aparatua inguratu, areagotu eta "apaintzen" zuten debozio espresioak baitziren), iraupen luzeko eta izaera "pribatuagoko" mezen fundazioak zirela aintzat harturik (propioki arimaren salbazioaren inguruko ardura pertsonal -eta beraz pribatu- "barrokoago" baten agerpenak baitziren), XVII. mendearen lehen hamarkadetako serorak desagerrarazteko saiakeren ondoren, hauen espazio publikoko botere agerpenek, eta euren artean garrantzitsuenetariko lez, baita hiletek eta hauei asoziaturiko arimen aldeko mezen eskakizunek ere, espazio publikoetatik aldendu eta "ezkutatzeko" joera bat garatu zutela susma liteke, XVII. mendearen bigarren erdialdean eta XVIII.ean zehar, instituzioaren oinarri ekonomikoen gainbeherarekin, "laikotzerako" joerarekin eta seroren euren kopuruaren beherakadarekin, eta, finean, garai berri baterako instituzioaren baitako aldakuntzekin bat. Bergararekin batera ikerketarako espazioetariko bat osatzen diguten Elgetako eta Antzuolako seroren deboziozko eskakizunen bilakaerari buruz gorago azaldurikoei berriro erreparatuz gero, gainera, ibilbide berberaren zantzuak atzeman ditzakegu. Elgetako serorarik gehienak, 10etik 9, 1650erarteko bitartekoak ditugu (1742koaz aparte, azkena 1638koa), eta aipagai izan ditugun bertako ohitura bereziez beste, betiereko anibertsarioak 2 kasutan baino ez zaizkigu agertu, eta bietan, fundazioak Angiozarreko San Migel parrokian eginak izan ziren, ez Elgetako Andre Maria parrokia nagusian. Antzuolako seroren testamentuak, aldiz, 1640-1733 bitarte kronologikoan helaraziak izan ziren, gehienak 1650aren ondoren, eta edozein kasutan, guztiak XVII. mende hasieratako seroren desagerrarazte saiakeren ondorengo garaian. Eta bertako seroren deboziozko eskakizunek hiletez, bederatziurrenez, etab.ez besteko arimen aldeko meza gehien-gehienak betiereko memorien forman eskatu izan zituzten, zehazki 40 dukatetan finkaturik zeuden fundazioetan. Herri bateko eta besteko datuak erkatuz eta ildo kronologiko berean baitaratuz, Bergarako kasuetan azaldu dugunaren tankerako debozioaren eboluzioa ematen dela ohartuko dugu. Alabaina, bilakaerak ez ziren leku guztietan berberak izan, ez eta Debagoiena bezalako espazio mugatu batean ere. Madariaga Orbeak Oñatiri buruzko datuak ere jaso eta antolaturik dakarzkigu, bertako bilakaeraren gorabeherak ere konparaziozko argitara gerturatzea ahalbidetzen digularik. 1700-1850 bitarterako bilduriko datuak honela azaldu zizkigun: 743 el promedio de misas encargadas por los testadores en la parroquia era de 86, mientras que en el convento de Bidaurreta era de 70. Claro que esta cifra encubre diferencias muy notables. Mientras que aproximadamente un tercio de los testadores no encarga ninguna misa en algunos casos extremos podían llegar a pedir entre 1.200 y 1.500. Además las misas como el resto de los encargos piadosos van disminuyendo drásticamente según avanza el tiempo. De esta forma, aunque el promedio general de todo el periodo considerado de los testadores que encargaron misas fue de un 58%, la evolución de este porcentaje fue muy brusca; así, mientras que en la primera mitad del siglo XVIII, los testadores que encargaban misas constituían el 99% del total, en la segunda mitad de este siglo no llegaban más que al 52% (Madariaga Orbea 2007, 42) Datu hauen alboan Oñatiko serorenak kontsideratzean, hauen XVIII. menderako arimen aldeko mezen batazbestekoak biztanleria guztiaren batazbestekoaz behetik kokatzen zaizkigula ikusten dugu: San Migel parrokiako eliztar ziren 9 serorek (hauen arteko kasu batean ez zen hiletez, etab.ez besteko mezarik eskatu, eta beste batean jada esanarazi izana baino ez zen aipatu) parrokian bertan eskaturiko mezek 52'75eko batazbestekoa ematen digute, eta Bidaurretako komentuko eliztar zen serora bakarrak bertan 49 meza eskatu zituen. Hemen Madariaga Orbeak testatzaileen eskakizunen muturreko zifrek batazbestekoetan izan zezaketen eraginaren ohartarazpena ere aintzat hartu beharrean gaude, seroren mezen eskakizunen batazbestekoak ez baitzeukan zertan ohizko biztanleek eskaturikoekiko hain urrun egon beharrik (batazbestekoa ateratzerako orduan, Madariaga Orbearen lagin zabalagoko pertsonaia boteretsuen eskakizunen presentzia falta baitzaigu). Hau oharturik, eta XVIII. mendearen erdialdeaz geroztik biztanleriak azaltzen duen mezarik eskatu ez zuten testatzaileen gorakadarekiko, 9 seroren arteko 8k (kasu batean kopururik ez badakigu ere) mezak eskatu zituztela eta eskatu ez zituen bakarra bi garaien erpinean (1751n) kokatzen zaigula aintzat harturik, gainbehera hau seroren artean hainbesterakoa izan ez zela ondorioztatu liteke, mendearen lehen erdialderako %100eko (5etik 5) eta bigarrenerako %80ko (5etik 4) portzentaiekin. Beste alderdi batzuen berri ematean ere aipatu izan dugunez, Oñatiko seroren egoeraren eboluzio kronologikoak ez zituen Bergara, Elgeta eta Antzuolak osaturiko espazioaren, ez eta Leintz bailararen ibilbide berberak eraman, propioa baizik, termino orokorretan "berantiarragoa" bezala hauteman litekeena. Datu guzti hauek aditzera ematen digutenez, itxura guztien arabera, Debagoieneko seroren hiletek eta mezek (beraien mailaketa eta kopuruekin), orokorrean eta Aro Berriaren parte handi batean zehar behintzat, eta nahiz eta espazio batzuetan gutxiago eta besteetan gehiago izan, biztanleriaren ohizko hiletetako gastuak gainditu izan zituzten, XVIII. mendea hurreratu ahala, gainbehera gero eta nabariagoan joateko. Baina seroren deboziozko eskakizunek gizarteko testuinguru orokorrean izan zuten lekuaz beste, garrantzitsua deritzogun beste galdera bat ere formulatu dugu gorago, ahal dugun neurrian erantzuten saiatuko garena: ze pisu izan zezaketen gastu hauek tenpluetako zerbitzariek (bereziki apezek eta serorek) jaso zitzaketen etekinetan? Nolabaiteko gerturapen bat, egin izan ditugun bestelako gerturapenezko balorazio ekonomikoak bezalaxe, zehaztasun handikoa baino (eskuragarri dauzkagun datuekin zehaztasunak ezinezkoak baitira), adierazgarria izan liteke. Horretarako Bergarara itzuliko gara, konparaziotara joteko besteko datuak bertan bildu ahal izan baititugu. Aro Berrian zehar, Bergarako apezen etekinen panorama ez zen oso itxura onekoa izan: En Bergara, al igual que en otros muchos lugares del País Vasco, la situación económica del clero secular no era nada boyante. Santa Marina que integraba abundantes caseríos diezmeros era de patronato laico y no controlaba estas percepciones y San Pedro, cuyo patronato municipal no entrañaba derecho diezmal, poseía muy pocos caseríos en situación de contribuir. La “tenuidad” de los frutos decimales hacía 744 que por una parte que la ración beneficial fuese muy breve, por otra, que las fábricas de las iglesias fuesen pobres y para culminar, que se dependiese, tanto para mantener los edificios como a los eclesiásticos, de las contribuciones populares; éstas se materializaban por dos vías, la de las limosnas y la de los gastos funerales. [...] En 1712, se reconocía que las ofrendas de los domingos, lunes y fiestas y funerales en general representaban la parte del león del mantenimiento eclesiástico: "consistiendo en dicho pan y pie de Altar y obtenciones de difuntos la mayor congrua de dichos Beneficios; y la cantidad de dichas ofrendas de pan de veinte años a esta parte, ha baxado como a la mitad" (Madariaga Orbea 1991, 50) XVIII. mendearen hasiera hartan ekindako bilakaeraren parte izan ziren Larramendik mendearen erdialdera heriotz-errituetako gastuei buruz aipatu zituenak ere; gehiegikeria salatzeko testuinguru batean adierazia izanagatik zuhurtziaz hartu beharrean bagaude ere, handikien hiletetan izaten ziren gastuak aipatzean 500 dukaten bueltan izaten zirela esan zuen (Larramendi 1985 -1754-, 234). Baina noski, gastu guzti horiek ez ziren tenpluen eta bertako zerbitzarien etekin izaten, garai hartako euskal gizartean botere agerkari lez gertakizun garrantzitsuenetariko batean hildakoaren eta familiaren garrantzia gizartearen aurrean antzesteko parafernalia guztian xahutzen zirenak baizik; hauen parte bat baino ez zen tenpluetako zerbitzarien eskutara heltzen. Horregatik, Madariaga Orbeak Aro Berriko Bergarako parrokietako apezen etekinen inguruan dioskuna eta Larramendik hiletetako gastu handiez egiten duen salaketa, ez dira kontraesankorrak. Hiletek, -apezen eta beste zerbitzarien etekinen iturri zirenarimaren zaintzarako erritu ziren heinean baino, gizartearen aurreko botere agerkaritzat garrantzia handiagoa zeukatela baino ez digute azaltzen. Eta gastu orokorretatik apezen eta tenpluetako zerbitzarien etekinetara zegoen aldea ohartzeko, XIX. mendearen erdialdeko Bergarako "Derechos de entierros"-en inguruko dokumentuko kalkuluez baliatu gintezke. Nahiz eta Larramendiren 500 dukatetatik dokumentu honetako datuetara mende bateko aldea daukagun, nahiko esanguratsua dugu bertan dirutan eta ogitan lehen mailako hiletetan aipatzen zaizkigun etekinen kalkulua 500 dukaten seiren baten inguruan kokatzea, 86'18 dukatetan1536. Baina seroren hiletetako eta deboziozko mezetako gastuek tenpluetako zerbitzarien etekinetan izan zezaketen neurriarenganako nolabaiteko gerturapen bat egin ahal izateko, beste jarraibide batzuek hobe lagun gaitzakete. Erreferentziatzat Aro Berrian zeharreko Bergarako pertsonaia eta etxe ezberdinen hiletetako gastuen inguruko daturen batzuez baliatuz, Bergarako seroren hiletetako gastuak horiekiko non kokatzen ziren ikusten saia gintezke. Hartarako, lehenik eta behin, Bergarako seroren hileta, ondra eta urtebukaerakoetan xahutzen zirenen kalkulua egin beharko genuke; -azaldu izan dugunez- herriko mailaketetan seroren hiletak 2. mailan kokatu ohi zirela dirudienez, aipatu berri dugun "Derechos de entierros"-en dokumentuak erreferentziatzat egin dakiguke, nahiz eta nabaria zaigun XIX. mendearen erdialdean baino, Aro Berrian zehar hiletak arranditsuagoak izango zirela. Dirutan eta ogitan adieraziriko datu hauek dirutara itzuli ditugu1537, serora bakoitzak arimen aldeko 1536 Ogiaren baloreak gorabehera asko izan zituen noski XVI-XVIII mendeen bitarte honetan, eta ezarri dugun librako erreal 1/4-eko balorea kalkuluak behetik ezartzeko daramagun joerari jarraiki ezarri dugu; zalantzarik gabe, ogiaren garestitze garaiak tarteko, hemen kalkulurako erabili ditugunak baino handiagoak ziren eskaintzetarako ogitan xahutzen ziren kopuruak. 1537 Ogiaren balorearen inguruko kalkuluetarako, ikus aurreko oinpeko nota. Ogi kopuruetarako, nahiz eta zenbait testamentutan pisuak eta kopuruak zehazturik ageri zaizkigun, "Derechos de entierros" dokumentuko jarraibideei atxikiko gatzaizkie, agertzen zaizkigunean, testamentuetako azalpenak partzialak edo zehazgabeak izanik, kasu bakoitzeko kopuruak zehaztearen korapiloa askatzen jarduteari beharrezkoa ez deritzodalako, asmoa gerturapenezko kalkulu orokorrak egitea dugunean. Hala, gorago ikusi dugu nola Bergarako seroren hiletak 2. mailakoak izan ohi ziren, eta baita, hauetako ogi-eskaintzen 745 mezatan -eta betiereko anibertsario eta memoriatan- eskaturikoen balorearekin egin dugun bezalaxe1538. Hala eginik Bergarako seroren hileta eta deboziozko eskakizunetako gastuen zerrenda bat osatu dugu, nahiz eta, ohartarazia dugunez, egin ditugunak behetik jotako kalkuluak direla jakin; 16.a. koadroan (1075 or.) egin dugu zerrendaketa hau, 16.b. koadroan (1076 or.) kronologikoki antolaturiko emaitzak emanez.. Oso gutxi gora beherakoak eta gerturapen hutsezkoak ditugun koadro hauetako kalkuluetatik, gainera, testamentuetako betekizunak kunplitu osteko soberakinak mezatan xahutzeko aginduak, bestelako ogien eta produktuen eskaintzak –diru eta elikagai sarrera handiak izan zitezkeenak–, edo serorei ere ematen zitzaizkiela ikusi ahal izan dugun eskumuinak, esaterako, kanpo utzi ditugu, eta beraz, oso behetik jotako kopurua da eman duguna; serora askoren kasuan, gainera, hutsune handiak leudeke, hiletak besteren eskutan utzi izan zituztenak kasu, zeinak batere bestelako mezarik agindu gabekotzat zenbatu beharrean izan garen. Hala ere, zifra hauek zenbait balorazio egiteko bidea ematen digute. Lehenik eta behin, gastu orokorren inguruko kalkulu hauek, Bergarako seroren hileten eta deboziozko mezen bitartez ikusi dugun bilakaera testuinguru ekonomikoan berresten digutela esan behar. XVI. mendearen bigarren erdialdeko seroren hileta eta deboziozko eskakizunek gastu apalagoak agertzen dizkigute, ondoren, XVII. mendearen lehen hamarkadetan, progresioan gorakadan joan ziren gasturik handienekoek baino. Garai hartan izan ziren XVI. mendekoen gastuen mailetan mantentzen zirenen beste zenbait kasu ere. XVII. mendearen bigarren erdialdean gainbehera nabari bati ekiten zaio, XVI. mendeko seroren hileta eta deboziozko eskakizunen gastuen antzerako edo are beheragoko mailetara helduz. XVII. mendearen bigarren erdialdeaz geroztik XVIII. mendera salbuespen gutxi batzuek moldatzen dizkigute estatistiken emaitzak, batez ere XVIII.enaren erdialdeko bi seroren kasuek, hiletak bere albazeen esku utzi zituen -eta beraz gastuak deboziozko mezen eskakizun gabe kalkulatu behar izan dizkiogun- baina aberastasun esanguratsuen jabe izan zela dakigun Maria Clara de Berroetaren (Soledadeko Andre Mariaren ikastetxea eta santutegia, 1750) kasuarekin batera, 1769ko desagerrarazte aginduaren aurretiko "berpizkunde garai labur" bat adieraz dezaketenak. Bere kabuz nahiko esanguratsua dugu ekonomikoki boteretsuenak izan ziren serorak desagerrarazte agindu eta saiakera nagusien garaian edo aurretitxoan kokatzea bera: XVII. mendeko lehen hamarkadetan eta XVIII. mendearen erdialdekoetan. Testuinguru hauetan aurkitzen ditugu 1.000 errealeko muga gainditzen duten gastuak aginduriko testamentuak, XVII. mendearen lehen erdialdean 5 (edo 1650eko bat ere baitaratuz, 6), eta XVIII.enaren erdialdean, esan bezala, 3 baino ez. Beste serorak maila xumeagoetan mantentzen zaizkigu, XVI. mendean zehar 749 errealeko batazbestekoarekin, eta XVII eta XVIII.etan zehar bajuxeago, hiletez, bederatziurrenez, etab.ez besteko deboziozko mezarik agindu izan ez zuten seroren kasuekin (4, eta meza bakara bat agindu zuen beste bat). araberako hiru azpimailaketen artean, lehen bien artekoak izan ohi zirela ere, hau da, "de pan de tres libras", eta "con pan entero". Hauek, "Derechos de entierros" dokumentuan azaltzen zaizkigun gastuen kalkuluen arabera, hurrenez hurren 628'5 eta 483 errealeko baloreak ematen dizkigute. Batzuetan esplizituki adierazten bazaigu ere, kasuz kasu serora bakoitzari azpimailaketetako zein dagokion jakitea ezinezkoa zaigunez, bien batazbesteko borobildua ezarri dut serora guztiei esleitzeko balore orokortzat: 555'75 erreal, zifra bete batez baliatzearren 555 errealetan utzi ditudanak. 1538 Hemen ere behetik jotako kalkuluak egitera joko dugu, agintzerakoan esplizituki adierazi ezean, meza bakoitzeko 2 erreal esleituz; baziren noski beste baloreetako mezak ere, zenbait erreal batekoak, eta gehiagotan, 3, 4, edo are 6 errealekoak ere, baina ez gara nahasmen horietan sartuko, ez daukagu hainbesterako zehaztasunen beharrik eta. 746 Datu hauek oinarritzat hartuz, gizarteko botere espazioetako bestelako pertsonaiekiko konparaziozko gerturapenak ere egin ditzakegu. XVI. mendearen bigarren erdialdeko datu esanguratsu batzuk, motibo ezberdinegatik Ondarza etxeko jabeen aldetik egin ziren kontu batzuetatik heldu zaizkigu. Alde batetik, XVI. mende bukaeran, Francisco de Ondarzaren heriotzean izan ziren hiletetako gastuen berri daukagu. Francisco de Ondarza, Ondarzatarren leinuko bigarren adarreko oinordeko izan zen; Ondarza komendadorea (Andres Martinez de Ondarza y Uzarraga) bere aitona izana zen, eta honek fundaturiko maiorazkoaren lehen buru izan zen Juan Martinez de Ondarza y Araozen lehen semea zen. Santiagoko zalduna izan zen, eta ez dakigu zergatik, baina bere aita baino lehenago hil zen, bere ondoren maiorazkoaren oinordeko izatera iragan zen Andres de Ondarza y Eguino bere anaia bezalaxe; aita 1608an hil zenez, ggb., Francisco de Ondarza XVI. mendearen azken urteetan hila izango zela pentsa liteke (Tola de Gaytán 1959a, 127-130). Francisco de Ondarza beraz, leinuaren baitan pertsonaia printzipala izan zen, eta baita herrian ere, esate baterako, 1576-1577 bitartean, bertako alkate izan baitzen. Bere heriotzean mezatan eta ogi-eskaintzatan izan ziren gastuak (argizaritan xahutua alde batera utzirik), 3.822 errealetara heldu ziren. Bergarako serora garaikideen gastuak urrun xamar kokatzen zaizkigu; gertuenekoak liratekeen 1594-1602 bitarteko hiru kasuetan, hurrenez hurren, 895, 835 eta 877 errealeko gastuak kalkulatu ditugu. Alabaina, hauen jarraian ekiten dio 1631n 3.195 errealekin goia joten duen gastuen progresioak goranzko bideari, eta azken kopuru hau, ez zaigu jada Francisco de Ondarzaren hileta, etab.etako gastuen kopurutik hain urrun gelditzen. XVII. mende hasieratako zenbait seroren hileta, etab.etako gastuak aberastasun eta botere maila esanguratsuko pertsonaien gastuen ingurura gerturatzen direla esan liteke. Balorazio orokor hauei laguntzeko, garai beretsuetan (XVI. mendearen bigarren erdialdea) Magdalena de Eguino y Malleak egindako –jada aipatu izan ditugun– kontu batzuetatik heltzen zaigun informazioa ere badaukagu; leinu-buru izan zen andere honek Ondarza etxearen aldetik 9 urte eta 5 hilabetetan meza, hildakoen kultu eta pietatezko obratan xahutu izan ziren diruen kontuak eman zituen. Hauen arabera, denbora hartan mezatan eta ogitan ggb. urteroko 730 erreal xahutu ziren (Oliveri Korta 2009, 485, 585586, 594). Mende hartarako dauzkagun 6 seroren testamentuetako gastuek ematen diguten 749 errealeko batazbestekoa, ikuspegi honen pean, ez zaigu hain xumea iruditzen, serora baten gastuek herriko etxe boteretsuetako batek urtebetean izan zitzakeen arimen zaintzarako gastuak berdintzen baitizkigute. Konparaziorako beste datu interesgarri batzuk XVII. mendearen erdialdetik heltzen zaizkigu. 1656an, Jorge de Irazabal eta Francisca de Zabala ezkondu ziren, Olasotarren etxeko jabeen hurrengo belaunaldia osatuz. Urte hartako gastuen artean, familia-kide baten hiletek eta bestelako heriotz-errituek sortu zituztenak ere izan ziren. Ez dakigu familia-kide honek leinuaren testuinguru orokorrean ze garrantzia zeukan, baina bere heriotzaren ondorengo gastuak, urte hartarako egindako kontuetan, 694 errealetan baloratu ziren (Madariaga Orbea 1991, 47-49). Laster ekingo zitzaion beherako joerari, baina data honek kronologikoki gertuenekoak dituen 1650eko bi seroren testamentuek gastu handigoak azaltzen dizkigute, 995 eta 1.367 errealekoak. Alabaina, deboziozko mezarik eskatu izan ez zuten seroren kasuak ere garai beretsuan hasten zaizkigu agertzen; hau da, gainbeheraren hasiera zen, eta serora batzuek maila ekonomiko altuari eusten jarraitzen zuten artean, beste batzuek jada txiroagoak ziren. Konparazioez gain, datu hauen bidez herriko serora guztien gaineko estrapolazio baterako saiakera egin dezakegu, bere fidagarritasuna oso erlatiboa izanik ere, balorazio orokorretarako baliagarri izan litekeena. Ikerketa honi ekin diogunean, hasierako 747 kapituluetariko batean, Bergaran izan zitezkeen seroren zerrendaketa bat egin dugu, 1607-1658 bitarteko datuetaz baliatuz. Gutxi gora beherako kalkulu batean (hau ere behetik jotakoa), herrian 35 bat serora izan zitezkeela ondorioztatu dugu1539. Bergarako seroren testamentuen laginean antzerako tarte kronologikoan kokatzen zaizkigunak 9 serora dira; kuriosoki, testamentuen errepresentatibitateari buruzko azalpenak ematean 1540 aipatu dugun Euskal Herriko testatzaileen %20-25eko portzentaiatik oso gertu kokatzen zaigun proportzioa (%25'71). Hau da, 9 serora horiek %20-25-eko testatzaileen testuinguruan -35etik gertu kokatzen zaigun- seroren kopuru osotik testatu zuketenak izango lirateke, eta beraz, balizko genuke kopuru osorako estrapolazio baterako saiakera egitea. Emaitza, bestalde, ikerketan zehar seroren "Urrezko Aro" bezala finkatzen joan zaigun garaiaren agergarri izango zaigu, "beraien hoberenean" izatera heldu ziren botere ekonomikoaren neurgarri. Estrapolazioaren muturrak, 35 serorek 1607-1650 bitarteko 9 serora horiek besteko eskakizunak egingo zituztela suposatzetik, maila horietako eskakizunak 9 serora horiek soilik egingo zituztela eta gainontzeko 26ek, ez-testatzaile izanik, orokorrean xumeagoak egingo zituztela suposatzearen artean kokatuko lirateke. Eta hala, 9 serorek guztira 14.238 errealeko gastuak agindu zituzten, batazbeste 1.582 erreal. 35 seroren gaineko estrapolazioa goreneko muturrera eramanaz gero, 55.370 errealeko emaitza ematen digu (dukatetan, 5.033'63). Beste muturrera joateko, 9 seroren 14.238 erreal horiez bestekoak, hau da, beste 26ei esleitzekoak, 9 horien arteko baxuenen batazbestekotik atera ditzakegu. 1.000 errealetik beherako 4rak kontsideratuz, batazbestekoak 734'5 errealeko balorea ematen digu; hauek 26 serorei esleituz, 19.097 errealeko emaitza lortzen dugu, 9 seroren 14.238 errealei gehiturik, 33.335 erreal ematen digutela (dukatetan, 3.030'45). Madariaga Orbeak Bergarako testatzaileei buruz azaldurikoak aintzat hartuz gizarte maila altuak batazbestekoetan gainerrepresentaturik leudekeela kontsideratu beharko genukeenez, zinezko baloreak azken kopuru honetatik gertuago egon beharko luke, goreneko estrapolazioko balorekotik baino. Zoritxarrez, ez daukagu apez eta benefiziodunen etekinekiko konparaziorako datu garaikiderik, eta XVII. mendearen lehen erdialdeko seroren hiletetako eta deboziozko mezetako eskakizunek apezen, seroren eta tenpluetako bestelako zerbitzarien etekinetan osatzen zuten partearen ezjakin gelditu beharrean gaude, nahiz eta kopuruei erreparaturik, hauek nahiko esanguratsuak diruditen. Aldiz, XVIII. mende bukaeran badugu halako konparaziorik egiterik. 1770ean Santa Marinako kabildoak jasotzen zituen errenten gain egindako kalkuluak, denera, 24.189 errealeko emaitza ematen zuen (Madariaga Orbea 1991, 84). Badakigu, 1769ko desagerrarazte aginduaren ondorengo dilijentzietan ikusi ahal izan dugunez, ordurako Bergaran serora gutxi zegoela, "ofizialki" 7 baino ez, 4 bi parrokia nagusietan, beste bat Elosuako San Andres parrokian, eta beste bi hiribilduan, tenplu zehatzenganako zerbitzurik gabekoak. Badakigu baina ermitetako seroren izendapenak Udalak berak egin zituela ere, 50. eta 60. hamarkadetan, sei1541. 1758-1773 bitarterako bost seroren testamentuetako gastuen neurriaren batazbestekoa 1.155'8 errealetan kokatzen zaigu, gorago ere aipatu izan dugunez, batez ere 1758ko eta 1762ko bi testamenturen balore altuek baldintzatua. 13 seroren kopuru honi XVII. mendearen lehen erdialderako egin dugun estrapolazioaren ariketa berbera aplikatu lekioke, goiko eta beheko muturrekin. Hala, goiko muturrean 15.025'4 errealen emaitza genuke, eta behekoan aldiz, 5 testamentuetariko 3k azaltzen dizkiguten 1.000 errealetik beherako kopuruen batazbestekoa atera (613 erreal) eta 1539 Ikus III. kapituluan, 171-174 or. Ikus VII. 1. atalean, 633-634 or. 1541 Ikus IV. 1.2. azpiatalean, 317-318 or. 1540 748 kopuru altudun biez besteko 11 serorei balore hori esleituz, 10.683 errealekoa. Bi kopuru hauen erdibidea, 1770ean Santa Marinako kabildoak urtero jasotzen zituen 24.189 errealeko errenten erdiaren inguruan kokatzen zaigu; hau da, 13 seroren belaunaldi baten hiletetako eta deboziozko mezen eskakizunen gastuek, Santa Marinako kabildoak urtebetean jasotzen zituen errenten erdia asetzeko beste emango zuketen. Seroren instituzioa eraginik nagusienekoa izango zen 1769ko desagerrarazte aginduaren atarian zegoela eta jada beraien kopuruak -aurreko mendeekiko- esanguratsuki behera egin zuela kontutan harturik, ez dirudi kopuru txikia. Datu hauen isladan nabaria zaigu, bestalde, XVIII. mendearen bigarren erdialdeko 13 seroren aldean, XVII. mendearen lehen erdialdeko 35ek aginduriko hiletetako eta deboziozko mezetako gastuek, bere garaian batere muzinik ez egiteko bezalako mokadua osatuko zutela, tenpluetako zerbitzarien etekinen testuinguruan. Noski, XVIII. mende bukaerako errealen balorea ez zen XVI-XVII mendeak bitartean zeukana, erreal gehiagok, -trukeko- balore urriagoa baitzeukaten1542, eta ondorioz, garai bateko datuak bestera estrapolatzea oso zabarra genuke. Demagun hala ere, eta konparaziorako bidea egiteko besterik ez bada ere, XVI-XVII mendeen bitarteko errealaren balore zinezkoa, produktuekiko erlazioarena, XVIII. mende bukaerako errealarekiko bikoitza zela. Hala izatekotan, XVII. mendeko 35 seroren belaunaldiari behetik jotako estrapolazioan kalkulatu dizkiogun 33.335 errealak bikoiztuaz gero, edo alderantziz, 1770eko Santa Marina parrokiako benefiziodunen etekinen 24.189 errealak erdira jeitsiaz gero, seroren belaunaldi batek hiletetan eta ondoren aginduriko mezen gastuek, benefiziodunek bi urte eta erdian, edo ia hiru urtetan jasotzekoak lituzketen etekinen inguruko emaitza emango luketela ondorioztatuko genuke. Eta noski, goitik jotako estrapolazioak are emaitza handiagoak emango lizkiguke. Eta honek, kopuru esanguratsua adieraziko liguke. Guzti hauek, hala ere, konjeturen ariketak baino ez dira, gerturapenerako baliogarriak bazaizkigu ere, gerturapenez haratago zinezko baliorik izateko, bestelako froga sendoagoen beharrean daudenak. Baina honek ez du esan nahi noski, ikergai izan berri ditugun datuetatik zenbait ondorio garbi ezin atera ditugunik. Nabaria zaigun alderdietako bat, serorek euren instituzioa ohoragarritzat hartzen zutela, eta bere parte zirenei zegozkien hileta, etab.ak kontsiderazio ohoragarridun pertsonaiei zegozkienak zirela da. Beraien "Calidad"-eko pertsonei zegozkien hiletak eskatu izan zituzten kasu ugariek, gizarte-talde ezberdindu izatearen kontzientzia garbia agertzen digute, taldeari ohorezko tratamentua zegokiola hautematen zutela adieraztearekin bat. Herri bakoitzeko hiletetako mailaketa sozialen testuinguruetan, izan ere, serorek eskaturiko hiletak goi eta erdi mailetan kokatzen ziren, hauez aparteko deboziozko mezak eskatu ala ez, mantendu ohi ziren mailak. Orokorrean ohiturak aski finkoak izaten zirela dirudi, nahiz eta batzuetan ez ziren maila bakarrekoak izaten, batzuek goragokoak eta besteek beheragokoak eskatuz (diogunez, goi eta erdi mailetan), eta eskumuinen eta eskaintzen iraupenen eta kopuruen inguruko bariazioak ere izaten ziren. Hileten mailetako kokapenek serorei hautemapen sozialaren baitan herri bakoitzean zegokien maila soziala adierazten badigute, deboziozko mezen eskakizunek, zeuzkaten forma anitzetan, lekuen eta garaien araberako ezberdintasun esanguratsuak agertzen dizkigute. Bergaran, eta agian baita Antzuolan ere, parrokietan eta ermitetan 1542 Honen neurgarri, Bergarako San Pedro parrokian 1655-1790 bitartean fundatu ziren anibertsarioen kapitalek gora nola egin zuten ikus liteke: diakonoarekin eta nokturnoarekin esandako meza kantatuetara mugatuz, 1655etik 1715erarteko gehienak 40 dukatekoak izan zirela ikusten dugu; 1720an fundatu zen hurrengoaz geroztiko gehienak, 1760ko hamarkadararte, 100 dukatekoak izan ziren; eta azkenik, 1770eko hamarkadaz geroztik 1786ra bitartean fundatu ziren gehienak, 150 dukatekoak izan ziren. 749 aginduriko aldi bakarreko mezen testuinguru batetik, XVII. mendearen erdialdeaz geroztik parrokietan eta bertako aldare ezberdinetan agintzen ziren mezen eta betiereko memorien fundazioen testuinguru batera igaro ziren. Elgetan hein bateraino antzerako bilakaera ere gertatua zitekeen, baina -datu gehien dauzkagun- XVII. mendearen lehen hamarkadak arteko abiapuntuzko deboziozko testuingurua bestelakoa zen: hilabeteko mezak eta zenbaki sinbolikoen kopuruetako mezak ziren nagusi, eta Arrasaterako eta Oñatirako joerak ere ageri zaizkigu, leheneko parrokiako aldare pribilejiatuan eta bigarreneko Arantzazuko Andre Mariaren santutegi eta komentuan esan beharreko mezekin. Elgeta bezala ageri zaizkigu Aretxabaleta eta Eskoriatza ere, garai hartan instituzionalki -ez geografikoki- Leintz bailara bezala hautematen zen espazioa, Arrasateko eta Oñatiko tenplu berberetan eskaturiko deboziozko mezekin. Hauekin bat Arrasateko frantziskotarren komentua ere ageri zaigu, Arrasaten bertan ere, noski, deboziozko eskakizunen testuinguruan parrokiari konpetentzia egiten zion tenplu nagusia. Baina Aretxabaletak eta Eskoriatzak osaturiko bailaran bertako ohiturak jarraitzen zituzten, funtsean, 12 apostoluen mezak eta anibertsario amaikorrak (3 edo 4, bakoitzean 3 edo 4 mezakoak) eskatzean zetzatenak, zenbaitetan, bestelako aldi bakarreko meza gutxi batzuekin. Orokorrean Bergarak, Elgetan eta Antzuolak osaturiko espazioan baino meza gutxiago eskatu ohi zituzten, eta ez zeukaten betiereko anibertsario edo memoriarik eskatzeko ohitura handiegirik, hiribilduetako seroraren batzuen kasuez beste. Arrasaten, hileten inguruko ohiturak nahiko uniformeak zirela badirudi ere, deboziozko mezen eskakizunei eta hauen kopuru eta formei zegokienean, Debagoienean zeharreko herri ezberdinetako ohiturei atxikitzen zitzaizkien, itxuraz behintzat, herrian bertako ohitura finkorik izan gabe baina. Herri honetan, bestalde, nahiz eta deboziozko mezen kopururik handienak hiribilduko San Juan Bataiatzailea parrokian eskatu ohi ziren, honen eta frantziskotarren komentuaren arteko konpetentzia ere nabaria zaigu, batez ere, Maria Lopez de Olazaranen (1604) kasu berezi eta deigarriak aditzera ematen digunez. Leintz Gatzagako ohiturak, azkenik, zailagoak zaizkigu atxikitzen, hainbatetan aipatu ditugun testamentuen laginaren mugapenegatik. Hala ere, Leintz bailara geografikoko beste herrien tankerako ohiturak susma litezke, baina -herrirako dugun testamentuen lagin murritzean ageri zaigunez, eta logika hutsagatik- oso litekeena da, tenplu faboratuen artean, herriko kultuleku nagusi zen Dorletako Andre Mariaren santutegia ere ohizkoa izatea. Leintz bailaran Aretxabaletako, Eskoriatzako eta Leintz Gatzagako serorek agertzen diguten beraien herriez kanpoko deboziozko eskakizunek, Arrasateko kultuleku nagusiez beste, Oñatira ere joten zuen, Arantzazuko Andre Mariaren santutegi eta komentura. Herri honetako serorek ere ez zeukaten, Leintz bailarako gehienek bezala, betiereko anibertsario edo memoriarik fundatzeko ohitura handiegirik; agindu ziren gutxietariko gehienak, testamentuko betekizunak kunplitu ondorengo soberakinak aski izatekotan baino ez ziren fundatu behar. Izan ere, beraien debozioa nagusiki herrian bertako tenpluetan banaturiko mezen sorten bidez gauzatzen baitzen: garrantziaren araberako mailaketan San Migel parrokia nagusian, Bidaurretako Trinitate Santuaren komentuan, Arantzazuko Andre Mariaren santutegi eta komentuan eta Zubikoako Santa Ana komentuan. Aginduriko meza kopuruari dagokionez, Bergaran, Elgetan eta Antzuolan eskatzen zirenak baino gutxiago izan ohi ziren, baina Leintz bailaran eskatzen zirenak baino gehiago. Egoera hau XVIII. mendean aldatu egin zen, ezen beste espazioetako seroratzak nabariki gutxitu edo desagertu ziren artean, Oñatin bertako serorek beraien oinarri ekonomikoen testuingurua mantendu ahal izan baitzuten, honek heriotz-errituetan eta deboziozko eskakizunetan bere islada izan zuelarik; eta beraz, 750 XVIII. mendean Debagoieneko seroren artean heriotz-erriturik esanguratsuenak eskatzen zituztenak Oñatiko serorak ziren, instituzioaren gainbehera beste herrietan baino gutxiago nozitu baitzuten. Hau heriotz-errituetako eskakizunen kopuruetan eta formetan ere isladatzen zaigu, XVI. mendearen erdialdeko salbuespenezko testamentu batez beste, gainontzekoetan kontinuitatea nabari bailiteke, -beste espazioetan baino askoz arinagoa dugun- eskaturiko deboziozko mezen gutxitzerako joerarekin bada ere. Debagoienari bere osotasunean begira, XVII. mendearen hasieratako desagerrarazte saiakeraren ondorioen itzala herri guztietan hedatu zela esan liteke. Eta esan berri dugunez Oñatin ondorio hauek hain latzak izan ez zirela badirudi ere, beste espazioetan mugarrizko gertakizuna izan zen, instituzioaren biziraupen eta norabideetan erabateko eragina izan zuena. Leintz bailaran, parrokietako seroratzak edo hauen funtzioak -askotan kargua estrainekoz ezagutzen zuten parrokietako- sakristauen emazteek jaso zituzten, eta ermitetakoen kasuan, itxura guztien arabera -eta nahiz eta informazio urri xamarra daukagun-, seroretxean alokairuan jartzeko ohiturak bertako biztanleak erabat "laikoturik" hautematea eragin zuen, inkilino soil izatera iragan eta erlijiozko pertsonatzat zeuzkaten eskubideak eta abantaila sozialak galduz. XVII. mendea bukatu orduko egoera hau gailendu zela esan liteke, XVI. mendean instituzioak zeukan itxura eta hautemapen sozialetik erabat aldendurik jada, eta hala, Leintz Gatzagako Dorletako santutegiko seroren kasu bereziaz beste, XVIII. mendean ez daukagu jada bertako seroren testamentuen berririk, seroratzen Debagoieneko mapatik desagertzen zaizkigu. Eta honek, itxuraz -eta logikoa denez-, propioki bertako serorenak ziren heriotz-errituen formen desagerpena ere eragin zuen. Bergaran, Elgetan eta Antzuolan ere sendo nabari izan zen eragina, baina beste modu batera; herri hauetako seroratzen parte bat ermitetako zaintzaileen laikotzerako joerarekin desagertu zela badirudi ere, instituzioa ez zen desagertu. XVII. mendearen erdialdeaz geroztik espazio honetako seroren erlijiotasunak izaera "herrikoi" bat izatetik "barrokorako" iragatea egin zuen, eta horrekin bat, denborak aurrera egin ahala seroren kopurua murrizten joan zen, 1769ko desagerrarazte agindua heldu zenerako, Bergaran eta Antzuolan behinik behin, oso gutxi gelditzeraino. Eta bitarte "barroko" horretan, azaldu dugunez, serora hauen heriotz-errituek agertzen diguten itxurak, betiereko memorien fundazioan islatzen den izpiritualtasun barnerakoi eta pribatuago baterako joerarekin bat, batez ere XVIII. mendera gerturatu ahala gaitasun ekonomikoaren gainbehera nabaria azaltzen digu, biztanleriaren gehiengoaren deboziozko eskakizunen goranzko joeraren aurkako norabidean. Mugarritzat dugun XVII. mendearen erdialdearen aurreko garaietan, batez ere mende hartako lehen hamarkadetan, seroren hiletek eta deboziozko eskakizunek eragindako gastuak gizarteko pertsonai printzipalenek izan zituztenei gerturatzera heldu ziren; hau aurreko kapituluetan azalduz joan garen garai hartako seroren botere sozial eta ekonomikoaren azken adierazle bat baino ez dugu, ordungo gizartean, ordungo serorek -edo hobe esan, serora batzuek- izan zuten bizimodu eta botereari zegokion ondorio logikoa. Eta halatsu, XVII. mendearen bigarren erdialdean ekiten zaion gainbeherari buruz beste hainbeste esan liteke; garai hartako seroren botere sozial eta ekonomikoaren gainbeheraren azken islada baino ez dugu beraien heriotz-errituen eskakizunetatik osatzen dugun koadroa, herrien arabera aipagai izan ditugun aldaera guztiekin. Eta garai ezberdinotan, seroren heriotz-errituek tenpluetako eta bertako zerbitzarien mantenuan eta onura ekonomikoan izan zuten papera, instituzioak izan zituen partaideen kopuruarekiko eta hauen botere ekonomikoarekiko korrespondentzian hauteman liteke; nahiz eta egin ditugun gerturapenezko kalkuluek -ezinezkoa den- 751 erabateko ziurtasun eta zehaztasunik ematen ez diguten, nabaria zaigu eratortzen den irudia halakoa dugula. 752 753 754 VIII. ERLIJIOA, SINESKERAK ETA BOTEREA 755 756 Azken kapitulu honetara iragatean, lehenik Aro Berriko erlijiotasunari buruzko zenbait zehaztapen egin beharrean gaude. Aurreko kapituluan serorek euren testamentuetan eskatu izan zituzten hiletak eta deboziozko eskakizunak izan ditugu ikergai, eta hauen ikerketatik eta aurreko kapituluetako azalpenetatik zerbait nabaria bazaigu, serorak, zenbaitetan instituzioak erlijiotasun ortodoxo batean izan zezakeen txertapen arazotsuaz beste, Aro Berriko izpiritualtasunaren norabideetan barneraturik egon zirela da. Hau da, seroren erlijiotasuna eta izpiritualtasuna, nahiz eta instituzioak ortodoxiarekiko bere ezaugarri eta berezitasun heterodoxoak izan, ezin ditugu besterik gabe heterodoxotzat hauteman. Kontrara, serorek euren buruak garaiko Euskal Herriko erlijiotasun eta izpiritualtasunaren parametro ortodoxoen baitan hautematen zituzten, eta beraien hiletetako eta deboziozko errituak testuinguru hartan txertaturik hautematen zituzten, bertan hartzen zuten gorputza eta zentzua. Baina honek ez du esan nahi erlijiotasun eta izpiritualtasun hark taxukera nagusiki sinkretikoa ez zeukanik, ez eta serorak sinkretismo erlijiosoaren euskarri nagusienetariko bat osatzen ez zutenik ere. Azken finean, ortodoxo eta heterodoxo arteko banaketa gehiagotan ezartzen baitzaigu ikertzaileen parametro analitikoetatik, garaiko bizipen erlijiosoen barrenetik baino. Baina hau ala dela aitortzea garrantzitsua izanik ere, ikertzeko elementuak banatu egin behar baitira, hemen ere ortodoxo / heterodoxo banaketaz baliatu baino ezin dugu egin, batez ere, seroren euren bizipen erlijiosoa modu bakunean sentitua izango bazen ere, erpin analitiko horretan kokatzen zaigulako instituzioaren patua izan zena izateko arrazoi garrantzitsuenetariko bat. Hau da, serorak bizi ziren gizartearen parte integral izanik ere (bai euren eta baita jende xehearen hautemapenetik ere), erlijiotasunaren bilakaeran instituzioa baztertzeko joera, ortodoxo eta heterodoxo bezala definitzen bukatu zuten aspektuek erabaki zutelako. Eta halaber, "sozialki komenigarri" zenaren parametroetatik ere kanpo gelditzen bukatu zutelako, beraien desagerrarazterako eta eskumenen mugapenerako hartu ziren neurriei buruzko kapituluan ikusi ahal izan dugunez. Hemen sartzen zaizkigu sakristauen bidezko ordezkapenaren eta seroratzen "laikotzerako" joeraren alderdiak, serorak espazio sakratuetatik kanporatu eta objetu sakratuen erabilpenetik aldentzeko neurriak, landaeremuetako kontrol sozialerako XVII eta XVIII. mendeetan hartu zirenak, heriotzerrituetako gehiegizko gastuen aurka harturikoak, etab. Eta ibilbide guzti hauetan 757 mugak ezartzea zaila bazaigu ere, ortodoxotzat hartzen zenaren mugak seroren aurkako neurriei buruzko eta aktibitate ezberdinei buruzko ataletan zedarritzen joan direnez gero, kapitulu honetan serorek erlijiotasunaren testuinguruan zeukaten lekuaren baitan "heterodoxotzat" har zitezkeen aspektu batzuei erreparatuko diegu, beti ere, posible zaigun neurrian noski, informazio mugatua baitugu. Baina ez dugu "heterodoxia" ortodoxiari halabeharrez aurkajarririko joeratzat hautemango; heterodoxotzat, modu orokor batean, ortodoxiaren jarraibide nagusiaz aparte -baina kasu gehienetan honen ibilbideari loturik- ildo propioan garatu izan ziren erritu, sineskera eta ohiturak ulertzen ditugu, ildo ortodoxoak bere burua sostengatzen zuen euskarriez bestelakoak zeuzkatenak; hauen artean, seroren instituzioa. Kapitulu hau hiru atal nagusitan banatzen da, eta propioki erlijioari eta sineskerei dagozkien alderdiei eskainiko diogu, alderdi sozial eta ekonomikoak beste ataletan azpimarratu izan ditugunez gero. Lehen atala, seroren aktibitateei eskaini diegun kapituluan heriotz-errituei eskainitako tartearekin batera ere kontsidera litekeena, heriotzaren esparruko erritu nagusien azalpenei eskainitakoa da, bertan, serorek eta bestelako emakumezko partehartzaileek zeukaten ardatzezko papera ikusi asmoz. Heriotz errituena emakumeek erlijio kristauaren barruan protagonismo handia hartzen zuten esparrua dugu, jada aipagai izan dugun bezala, liturgia ofizialarekiko modu paralelo batean garatzen zen errituen testuinguru batean, serorak nolabaiteko "apezeme" papera betetzera hel zitezkeelarik. Lehen atalean bada, erritu horiek eta bertako emakumezko protagonistak xehetasunez ikertzen saiatuko gara. Eta lehen atalean azalduko ditugun erritu eta sineskerak batez ere parrokietan izan ohi ziren serorei bazegozkien (hauek parrokia bertakoak, nahiz zerbitzu partikularretakoak izan), erlijiotasun herrikoiari eta sendakuntza sineskerei loturiko errituei eskainitakoan, ermitetan eta landa-eremuetako parrokietan ohizkoagoa zen testuingurua izango dugu ikergai. Azkenik, hirugarren atalean, seroren "unibertso" propioan sineskeren, dotrinaren eta kultuaren alorretan izan ziren berezitasun eta desbiderapenen batzuk izango ditugu aztergai, edo hobe esan -berriak urriak dira eta-, aipagai, ahal den heinean, bizipen erlijiosoen testuinguruan serorek euren burua non kokatzen zuten, eta herritarrek nola hautematen zituzten azaleratzen saiatzeko. VIII. 1. HERIOTZA: ERRITUAK ETA ARBASOEN GURTZA Honez gero nahikoa argi badugu, serorek heriotzaren inguruan zeuden sineskera, ohitura eta errituekin lotura zuzena izan zutela. Baina ez serorek bakarrik, orokorrean, etxekoandereek baizik. Berez, serorak jarlekuko zerbitzua betetzen zuenean, etxekoanderea ordezkatzea zen bere lana. Parrokiako serorak (parrokia bertakoak eta zerbitzu partikularrak egiten zituztenak) espazio horretan “espezializatu” ziren pertsonaiak ziren, zerbitzua beraien lanetariko bat lez integratzen zutenak. Hein batean, hildakoen zerbitzuarekiko, etxekoandereak etxeko espazioan zuen funtzio bera zuten serorek, baina elizako espazio komunitarioaren baitan. Elizako kultua etxekoaren luzapen hainbestean zen eze, elizako jarlekua bera etxearen partetzat hautematen baitzen. Heriotzaren errituek, ikerketa etnografikoetatik eratorri izan denaren arabera, etxearen baitan eta inguruan izan zuten beraien hastapena. Sutegiak, itsusuriak eta baratzak hildakoen lurrazpiko munduarekiko errituen gune izandakoak dira, Historiaurretik ezagutzen delarik gune hauen ehorzleku erabileraren praktika. Etxea bera, XIII.en menderako eliza barruko jarlekuetan eta inguruko hilerrietan ehorztearen praktika orokortu baino lehenago, etxe izateaz gain, panteoia ere bazen. Elizako 758 jarlekuetan ehorztearen praktika berriz, XVIII.en mendearen bukaeran eliz barruko ehorzteak debekatu ziren arte luzatu zen. Alabaina, eta nahiz eta etxeko baratzean ehorzteko ohitura aipaturiko garaiotatik gainbeheran joan zen, arbasoenganako kultuleku lez izan duen erabileraren testigantzak XX.en mende hasierataraino luzatzen dira (Rubio de Urquía 1996, 12, 25)1543. Ehorzteak etxekoanderearen baratzetik elizara (etxekoanderearen jarlekura) edo hilerrira igarotze honek, praktika komunitario batzuen garapena eragin zuen. Herribide eta elizbide ere deitzen ziren –eta diren– hilbideek etxeak elizarekin lotzen zituzten, azken hauen inguruan erabilpen amankomuneko bideen sareak osatuz. Bideok sakratutzat hartzen ziren, eta zerraldoarekin, hilbidea ez beste bide bat hartu behar izana suertatuz gero, bide-zortasuna sortzen zen; alegia, eginiko bide berritik iragateko eskubidea hartzen zela. Halatsu, bideon inguruan ezin zen eraikinik egin, eta aldemeneko lurrak, ezin ziren hesitu (Ibid., 27-28). Heriotz errituei buruzko informazioaren parte handi bat auzietatik eta motibo ezberdinegatik (seroren desagerraraztea, izendapenak) egindako informazio dilijentzietatik heldu zaigu, Larramendi bezalako iturri narratiboez gain. Parrokia eta ermitetako liburuetan nahiz izkribau aurreko dokumentuetan, izan ere, posesio-hartzeez aparte, ez baitzaigu ohitura nahiz erriturik deskribatu ohi. Iturri hauetariko bat Bergarako bikario izan zen Xavier Ignacio de Arteachen informeek osatzen dute. Informe hauetariko lehena 1759an Antzuolako San Juan Bataiatzailea parrokiarako serora izendapen batean apezpikutzatik eskatu zitzaiona dugu. Bertan ofizioari buruz eman zituen azalpen xumeetan, heriotz-errituen inguruko lanak honela laburbiltzen zituen: Ellas encienden las luces, ó cerillas de las sepulturas, cuidan de los paños de ellas, acompañan á las demas mugeres, que hacen el duelo en los años de difunzion, y tiempos de entierros, honrras, y demas funciones funerales, y hacen otros ministerios semejantes igualmente proprios de su sexo, que inconnexos y diferentes de los que tocan por su officio a los Sacristanes1544 1770ean aurreko urtean eman zen seroren desagerrarazte aginduaren betekizunean idatzi zuen informean berriz, xehetasun gehixeagorekin eman zituen azalpenak, baina hemen ere aski labur: á encender las luces de las Sepulturas; cuidar de los panes, que se ofrendan, y paños, que se ponen en ellas; acompañar á las demas mugeres, que hacen las ofrendas, y el duelo en los años de difuncion, y dias, en que se celebran los entierros, y honrras primeras, y segundas; amortajar los difuntos, assi del poblado, como de las Caserias 1545 Funtsean, serorak presente zeuden hiletetan bezalaxe, ondretan eta “demas funciones funerales” zirelakoetan. Oñatin desagerrarazte aginduaren betekizunean egin ziren informazio dilijentzietan ere, parrokiako seroraren betekizunak deskribatzerakoan antzerako hitzak erabili ziren: “cuidar de poner y quitar las tablas de Zerilla de las Sepulturas todos los dias para Misa maior, y Uisperas, y acompañar al duelo en la Yglesia y hasta la Casa mortuoria, los dias de entierro, y funcion de onras”1546. Seroren euren testamentuetan ikusi ahal izan dugunez, hileta eta ondretako lanengatik zor zitzaizkien diruez gain, urtebukaerakoak, bederatziurrenak, eskumuinak, Domu Santu 1543 Lan honek, hein handi batean, bere ardatzak J.M. Barandiaran eta J. Caro Barojaren lanetatik jasotzen ditu, hauen azterketetatik, emakumearen eta erlijioaren espaziori dagozkien aspektuak batuz. 1544 KKA-ACC 17/759/40, f.g. KKA-ACC 17/770/18, f.g. 1546 KKA-ACC 17/769/1, f.g. 1545 759 egunak, meza kantatuak eta oparitzeak ere aipatu izan ziren biztanleek eurekiko zeuzkaten zorren motiboen artean (“elizako gastu” lez aipaturiko beste hainbat partida zehazgaberekin batera). Azkenik, serorek heriotz-errituetan zeukaten partehartzea azaltzeko Larramendiren hitzak jasotzea ere egokia dugu, ondorengo orrietan ardatz lez hainbatetan baliatuko baitugu, eta gainera, serorei zegokienarekiko, motz eta garbi emandako azalpenak baitira bereak: Cuidar del ceremonial particular de las mujeres en entierros, funerales, procesiones y otros actos de la iglesia. Salir guiando las del duelo de la casa del difunto a la iglesia, y acabada la función, volver a la misma casa, en cuyo zaguán y calle vecina se detienen todos, hasta que, rezando algo por el muerto, dice la serora su Requiescat in pace, en latín o vascuence (Larramendi 1985 -1754-, 137) Hileta-errituari buruzko irudi orokor hau gorde dezagun buruan, baina Larramendiren XVIII. mendeaz aurretik, XVI eta XVII. mendeetan zehar, ohizkoagoak izanak ziren beste bi emakumezko figurari ere erreparatuz: hiletariak eta erostariak. Hiletako eta honi loturiko errituen deskribapen zehatzago bati ekin aurretik beraietaz ere jardun beharrean gaude, serorek gidaturiko emakumezkoen testuinguru hartan presente izan ziren figurak izan baitziren, eta serorek lez, mugapen eta debekuak jasan baitzituzten. Figura hauekin batera, lehen-auzoen papera ere oso garrantzitsua izaten zen. VIII. 1.1. Serorekin batera heriotzaren testuinguruan jarduten ziren emakumeak: hiletariak, erostariak eta bestelako partehartzaileak Aipatu izan ditugu jada 1555eko Kalagorriko Konstituzio Sinodaletan “De Sepulturis” errubrikan jaso izan ziren jarlekuen eta hiletari edo negartien inguruko neurriak. Lehen alderdia, jarlekuena, izan dugu jada ikergai, baina hiletarien edo negartiei zegokien aginduarekikoak, atal honetan lantzeko utziak genituen. Beste hainbat aspekturekin gertatu zaigun bezala, legedi aitzindarien bila Antzinate Berantiarrera jo beharrean gauden aspektu batekin egiten dugu topo. Toledoko III. kontzilioko (589) 22. kanonean jada heriotz-orduko kantuen (eresien) eta minaren gehiegizko agerpenen aurka egin zen, nahiz eta "religiosos" zirenen hiletei buruz baino ez ziharduen: los cuerpos de todos los religiosos que, llamados por Dios parten de esta vida, deben ser llevados hasta la sepultura entre salmos solamente y las voces de los cantores; y prohibimos terminantemente las canciones fúnebres que de ordinario suelen cantarse a los difuntos y que los familiares o siervos los acompañen entre golpes de pecho. Baste, pues, que en la esperanza de la resurrección de los cristianos se tribute a los restos mortales el homenaje de los cánticos divinos [...]. Y si le es posible al obispo, no dude en prohibir esto mismo a todos los cristianos... (Pérez Calvo 2006, 207) Biztanleria orokorraren hiletetan arruntak ziren ohiturak ("de ordinario" egiten zirenak), apezen kasuan -hain zuzen besteekiko eredutzat egin zezaten- debekatu nahi izan zirenak; agindua, biztanle guztiengana "si le es posible al obispo" baino ez zen hedatuko. Hau da, debekuak sendo finkaturiko ohiturei buruz ziharduen, eta aplikazioaren hedapena erlijiozko instituzioek biztanleriarengan eragiteko zeukaten gaitasunera mugatua gelditzen zen, hauen kristautzea artean sendo gorpuztu gabe zegoeneko garai batean. 760 Ahalegin hauek Erdi Aroan zehar jarraipena izan zuten, desagerrarazten batere errazak ez ziren hiletetako ohitura "gentil"-en aurka. Alfontso X. Jakituna Gaztelako erregearen XIII. mendeko Partidas zirelakoetan legedi honen garapenaren beste puntu garrantzitsu bat daukagu, bertan, jakina denez, ondorengo legedietan ardatzezko eragina izan zuten arauak finkatu baitziren. Hiletetan dolua negar, garraisi eta norbere buruari egindako minez adierazteko ohitura "Gentil"-tzat gaitzetsi zen, hainbesteko dolua sineskera kristauei ez zegokiela eta; ezen, jentilek bezala, eta jada Toledoko III. kontzilioan (589) ere salatu izan zenaren arabera, "creyen que quando el hombre finaba que todo morie tambien el alma como el cuerpo". Gehiegikeriak oso muturrekotzat azaltzen zituen: facien grandes duelos et desaguisados por los muertos; asi que algunos habia que non querian comer ni beber fasta que morien, et otros que se mataban con sus manos, et otros que tanto se ponien el duelo á corazon que perdian el seso: et los que menos desto facian mesábanse los cabellos et tajábanlos, et desfacian sus caras rascándolas, ó feriense con alguna cosa, ó se dexaban caer en tierra de manera que recibian lision ó habian á morir. Et todas estas cosas facien por desesperamiento en que los metie el diablo [...] (Alfontso X. Jakituna; Real Academia de la Historia 1807 -XIII. mendea-, 166-167) Oso esanguratsua dugu, gainera, errege honek XIII. mendean ohitura desagerrarazteko agindu zituen debekuek, hein handi batean, Aro Berrian agindu zirenekin bat egitea; aipua luze jasoko dugu, bere hortan irakurririk aski garbi atzemango baitiegu legediei (batez ere ondoren ikusiko ditugun Kalagorriko konstituzioetakoekiko konparazioaren baitatik), Partidas zirelakoek ondoren izan zuten eragina: Et por ende tovieron por bien los santos padres que los que desta guisa lo feciesen que non los diesen los clérigos los sacramentos de santa eglesia, nin los cogiesen en ella quando hobiesen á decir las horas fasta que fuesen sanos de las mesaduras, ó de los rascaños, ó de otras feridas ó males que hobiesen fecho, et feciesen penitencia dello; salvo ende si cayesen en muy grant enfermedat de que se temiese que moririen, [...] Otrosi mandaron por esta razon mesma que quando los clérigos aduxiesen la cruz á las casa onde el muerto estodiese, et oyesen que facian ruido dando voces por el home, ó endechando, que se tornasen con ella et non la metiesen ahi donde tales duelos feciesen: eso mesmo decimos quando toviesen el cuerpo del muerto en la eglesia, que non deben llorar nin dar voces por que se estorben de decir las horas, ca en aquella sazon todos deben callar et rogar á Dios por los muertos que les haya merced á las almas. Et esto deben facer mayormiente en quanto dixieren la misa, porque estonce consagran el cuerpo et la sangre de nuestro señor Iesu Cristo: ca tan noble et tan santa cosa es esta, que todo lo al debe ser dexado mientra esto fecieren, asi que non pueda venir por ello destorbo nin embargo al clérigo que lo consagrare; et si alguno porfiare non queriendo dexar de lo facer, débenle echar luego de la eglesia, quier sea clérigo ó lego. Et aun sin esto mandaron que si en levándolo á la eglesia ó á la fuesa lo feciesen, que dexasen los clérigos de soterrarle et de acomendar el alma á Dios deciendo sobre él aquellas oraciones que son establecidas; et esto fasta que se callasen. Et defendieron otrosi que quando toviesen los muertos en la eglesia que les non dexasen las caras descobiertas, et esto porque los homes en catándolos non se moviesen á facer duelo por ellos: et aun dieron mas pena, que si alguno besase al muerto ó se echase con él en el lecho, que ayunase ocho dias á pan et á agua, et que le non recebiesen en la eglesia por un mes (Ibid., 169-170) Gaztelako errege Jakitunak kar handia zeukan ohitura pagano haien aurka, nahiz eta ingururik pertsonalenean ere aski presente zeuzkan (edo agian horrexegatik); besteak beste, hiletariei zegozkien gehiegizko dolu espresio hauek, bere aita Fernando III.ren 761 hileta arranditsuetan bizi izan zituen (Pérez Calvo 2006, 209). Halaber, XIII-XIV mendeetako hainbat errege, erregina eta pertsonaia boteretsuren hilobietako ikonografiak ere, hiletariak behin eta berriro azaltzen dizkigu; esate baterako, Alfontso beraren anaia izan zen Felipe infantearen hilobian. Euskal Herrian ere badauzkagu adibideak; kasurako, XIV. mendearen erdialdean Kalagorriko katedralean artxidiakono izan zen Santikurutze Kanpezuko (Araba) Fernán Ruiz de Gaonaren hilobian1547. Baina Alfontso X.enaren pentsaerak bazuen ohiartzunik ere, Gaztelan bezalaxe, Euskal Herrian ere; Erdi Aroan eta Aro Berrian zehar, batez ere XVI. mendeaz geroztik, oso ugariak dira debeku hauen adibideak. Jarraian erreparatuko diegun Kalagorriko apezpikutzako Konstituzio Sinodaletako debekuez beste, gaia landu izan duten zenbait autoreren lanetatik agindu eta debekuen zerrendatxo esanguratsua osatu liteke: Lizarran (1280), Baionan (1298), Tafallan (1309), Burgoseko katedralean (1334), Deban (1394), Lekeition (1412, 1499, 1519), Oliten (1412, 1486), Burgoseko apezpikutzako Konstituzio Sinodaletan (1412), Gernikan (1455-1514), Arerian (1462), Bilbon (1479, 1493), Oñatin (1479), Zestoan (1483), Gasteizen (1487), Plentzian (1508), Portugaleten (1516), Bizkaiko Foruan (1526), Tolosan (1541), Gordexolan (1548), Azkoitian (1581) eta Iruñako apezpikutzako Konstituzio Sinodaletan (1591) instituzio ezberdinen aldetik agindu ziren debekuen berri dugu1548. Ez bego zalantzarik beraz: Erdi Aroan eta Aro Berrian zehar, instituzio ezberdinek, hiletarien -eta erostarien- aurkako neurrien bidez ohitura desagerrarazi nahiean jarraitzen zuten. Ohitura hauek euskal lurraldeetan zehar aski hedaturik zeudela ikusirik, bada, dagokigun espaziora etorriko gara, diogunaren jarraipen ertsiagoa egiteko asmoz. Kalagorriko apezpikutzan, 1555eko Konstituzio Sinodaletako agindua 1503an emana zen (Díaz de Luco 1555, 47v-48r), eta hauen eta ondorengo konstituzioen harira, Debagoieneko hainbat hiribildutako parrokiatan eman zituzten bisitatzaileek ohitura honen inguruko debekuak: Oñatiko San Migelen 1546an, 1548an, eta 1595ean 1549, Bergarako San Pedron 1516-1518 bitartean, 1525ean (Sorondo 1994, 288-289) eta 1533an1550, eta Eskoriatzako San Pedron 1570ean 1551. Hauen arteko adierazgarrienak jasoko ditugu, negar eta garraisiez gain, eresiak ere aipatu zituztenak. 1533an Bergarako San Pedro parrokian eman zena dugu lehena; agindu honetan, elizkizunetan eta heriotzerritu ezberdinetan emakumeek sortzen zuten giroa iradokitzen zaigu: Otrosy mando el señor visitador a todas e qualesquier mugeres de la dicha villa e su juridiçion que de aquy adelante dentro del cuerpo de la dicha yglesia e durante que en ella se dizen e çelebran las oras e dibinos ofiçios no llanten nyn den bozes ni digan lamentaçiones ny endechas algunas syno que esten callando sentadas o de rrodillas e no esten en pie so pena de escomunyon e de cada sendas libras de çera para la fabrica de la dicha yglesia y que [???] so la dicha pena execute la dicha pena a los rrebeldes e contumaçes / ni se muden de vna sepultura a otra durante misa [???] ni bysperas1552 Elizan bertan, ofizioak egiten ari ziren bitartean, emakumeek euren ofizio propioa egiten zutela dirudi, negar eta garraisiak eginez, eresiak kantatuz, eta zutik, 1547 Oso ugariak dira garai hartako hilobietan aurki litezkeen hiletarien testigantzak, batez ere, Artearen Historiaren alorretik ikertu izan direnak; mereziko luke aparteko ikerketa bat egiteak. Hemen jaso ditugunen iturriak aipatzearren, ikus Inclán Inclán 1919, Franco Mata 2003 eta Lahoz 1993. 1548 Madariaga Orbea 2007, 137-138; Palacios Martínez; Urcelay Gaona 2006, 111-117, 141-147; Pérez Calvo 2006, 206-210; eta Franco Mata 2003, 66. 1549 DEAH-AHDSS 3689/001-00, 140v-342v. 1550 BUA 01 L/148, 288 fot. 1551 DEAH-AHDSS 3222/002-01, 20v. 1552 BUA 01 L/148, 288 fot. 762 batetik bestera zebiltzala. Oñatin 1595ean eman zen agindua dugu egoera hauen testigantza ematen digun beste bat: que los curas no consientan ni permitan que en los enterramientos y honrras de los difuntos las mugeres agan llantos ni digan endechas sino que esten callando sin hazer rruido ni alborotos ni lamentaçiones y que a las rrebeldes fueren las echen de la yglesia y las ebiten de los ofiçios1553 Hiletari edo negarti eta erostariak, bada, serorekin batera, heriotz-errituetan funtzio ezberdinak betez partehartu ohi zuten emakumeak ziren. Lehenak soldatapeko “negar-egileak” ziren, hiletari nahiz bestelako heriotz-errituari zegokion dramatismo giroa handitzera dedikatzen zirenak. Aipatu ditugun aginduetan xehetasun ezberdinak agertzen zaizkigu, giro honetako tentsioa ze neurritara heldu zitekeen adierazten digutenak: “las mugeres no se mesen los cabellos ni rronpan las tocas ny hagan llantos tan traidos que ympidan e que turben los dibynos ofiçios” 1554, “pena de un rreal por cada vez que llanto o voces diere sobre tal cuerpo o sepultura” (Sorondo 1994, 288), “no agan llantos ni lloros por los defuntos en la yglesia ni en la calle” 1555. 1555eko konstituzioetan jaso zen 1503ko aginduak berak ere giro honen berri ematen digu: “Por que acaece hazer llantos y tañer bozinas por los defuntos, y rascuñarse los hombres y las mugeres: especialmente quando lleuan el cu[e]rpo del defunto a la yglesia: y al legar de la cruz para lo traer” (Díaz de Luco 1555, 48r). 1602ko (Manso 1602, 78r-78v), 1621eko (Gonzalez del Castillo 1621, 128v) eta 1700eko konstituzioetan ere (Lepe 1700, 452-453) jaso izan ziren hiletarien aurkako aginduak, 1555ekoen antzerako hitzetan adieraziak, eta honetan bezala, bereziki hildakoaren elizarako bidean eta elizaurrean egiten ziren negar eta garraisiak aipatuz; horrez gain, doluan zioaztenek, elizan sartzean eta hala behar zen bestelako momentuetan burua besteekin bat desestaltzea ere agindu zuten. Baina hiletarien figura, edo hobe esan, beraiek sustengatzen zuten -minaren adierazpen publikoaren- ohitura, nahiz eta XVI. mendetik jada debeku eta mugapenak jasan zituen, XVIII. menderarte eta zenbait lekutan are XIX.erarte ere mantendu zen, oso antzaldatuta izanik ere; aurreraxeago zehaztasun gehiagorekin azalduko dugunez, Manuel Larramendik, aurreko garaietakoak gaitzetsirik ere, bere garaikoak jada onargarritzat eman zituen, “gentilismo”-ari loturiko gehiegikeriarik ordurako egiten ez zela eta (Larramendi 1985 -1754-, 230) 1556. Hileten eta heriotzerrituen testuinguruan eta bertako girotzean, beraz, hiletariena momentuoro aintzat hartu beharreko figura dugu. Hileta eta bestelako heriotz-errituetan eresiak kantatzearen ohitura berriz, zenbaiten eritzirako, XVI. mendeaz geroztik gainbeheran joana litzateke. Hildakoaren familiako emakumeren bat izan ohi zen erostari lanak egiten zituena, hiletetan eta ondretan hildakoaren omenezko eresiak kantatuz. Ohargarria eta esanguratsua da -seroren etxekoandreekiko "ordezkapen" papera sendotuz-, zenbaitetan, eresiak kantatzeko familiako partaiderik ez zegoenean, hauek serora batek ere kantatu zitzakeela (Arana 1992, 101). Eresia hau hildakoaren arimaren ongi-izatera eta babesera begira osatutako kanta edo kopla izan ohi zen, honen kualitate eta bertuteak goraipatzen zituena (Rubio de Urquía 1996, 29-32). Baina halaber, emakumeen espresio-gune garrantzitsu bat ere bazen, eta bertan, gizarteko gertakizun ezberdinen inguruko kritika gogorrak ere egin ohi ziren, familia eta etxeen arteko tentsioak –gorde izan diren iturrietan batez ere Oñaztarren eta Ganboarren arteko liskarrak– ere azaleratuz. 1553 DEAH-AHDSS 3689/001-00, 342v. Ibid., 169v. 1555 DEAH-AHDSS 3222/002-01, 20v. 1556 Ikus halaber Rubio de Urquía 1996, 29-32. 1554 763 Kronikariek jaso izan zuten ahozko tradizioak gorde izan ditu eresia batzuk, eta hauetariko zenbaitek, Debagoieneko eta inguruetako gertakizunak kontatzeaz gain, emakumeak erostari lanetan agertzen dizkigute. Hauen berri emateko tarte luze xamar bat egingo dugu, garrantzitsuak baitira, bai emakumeek heriotz-errituen testuinguruan izan zuten espresio-bide honen garrantziaz ohartzeko, eta baita serorek emakumezkoen gortearen gidari lanak egiten zituzten erritu haietan bizi izan zitekeen giroa hautemateko ere. Aipatuko dugun lehena Martin Bañez-en eresia da (1464-XVI), ikusiko ditugun beste gehienak bezala Esteban de Garibai historialari eta kronista arrasatearrak jasoa, bere Los siete libros de la progenie y parentela de los hijos de Estevan de Garibay (1586-???) lanean. Martin Bañez ganboarren aldekoa zen, eta oñaztarren Bizkaiko buru zen Juan Alonso de Muxica Aramaioko kondearen aginduz, aurretik izandako beste erailketa baten mendekuz erail zuten, Arrasatetik Garagartzarako bidean bere jabegoko Ibarreta baserrira zioala1557. Garibaik honela aurkeztu eta jaso zuen eresia: Doña Sancha Ochoa de Oçaeta hizo gran llanto, muy usado en este siglo, por la desgraciada muerte de Martin Bañez, su marido, y soledad suya y de sus hijos, y canto muchas endechas, que en vascuence se llaman eresiac, y entre ellas se conservan oy dia algunas en memoria de las gentes, en especial estas: Oñetaco lurrau jabilt icara, Lau araguioc vere an verala, Martin Bañes Ybarretan il dala. Artuco dot escu batean guecia, Bestean çuci yraxeguia, Erreco dot Aramayo guztia (Mitxelena 1964, 90-91) Sancha Ochoa de Ozaetak, bere mina agertzeko, meatxuzko hitz gogorrak erabili zituen bere senar izana zenaren heriotzean. Oso ezaguna da Garibaik liburu berberean jaso zuen Milia Lasturkoaren eresia ere (XV-XVI), eta interesgarria zaigu, eresiak kantatzerako orduan alde bateko eta besteko emakumeak parteen ordezkaritzat aritzen ageri baitizkigu, heriotza honek familien artean sortu zituen min eta liskarren bozeramaile eginez. Kasu honek, hau etxekoandreei eta familiako emakumeei familia beraren baitan zegokien paper garrantzitsua zela agertzen digu, espazio publikoan egiten ziren salaketen eta defentsen protagonista baitziren. Milia edo Emilia Lasturkoa Debatik Arrasatera joana zen, Pero Garcia de Ororekin ezkondu zenean. Baina gazte hil zen erditze-minez, eta Pero Garcia de Orok azkar xamar hitzartu zuen beste ezkontza bat Marina de Arrazolarekin, “a quien de antes estaba aficionado”. Horren aurrean, Debatik heldua zen Milia Lasturkoaren ahizpa batek eresia garratzak kantatu zituen hildakoaren ondretan: Cer ete da andra erdiaen çauria? Sagar errea, eta ardoa gorria. Alabaya, contrariomda Milia: Azpian lur oça gañean arria. Lastur-era bear doçu, Milia. Ayta jaunac eresten dau elia, Ama andreac apaynquetan obia. Ara bear doçu, Milia. lausi da cerurean arria, Aurquitu dau Lastur-en torre barria, 1557 Eresia hauek kantatu izan ziren testuinguru orokorra hautemateko, hain zuzen ere bere ikerketaren espazio printzipala Arrasaten kokatzen digun Achón Insaustiren Bañez eta Mondragondarrei buruzko ikerlana ezin egokiago datorkigu (1995). 764 Edegui dio almeneari erdia. Lastur-era bear doçu, Milia. Arren, ene andra Milia Lastur-co, Peru Garciac eguin deuscu laburto: Eguin dau andra Marina Arraçolaco. Ezcon bequio, bere idea dauco “Lastur-era behar doçu, Milia”; alegia, Miliaren gorpuak, Arrasaten beharrean, Lasturreko jarlekuan ehortzia beharko zukeela, Pero Garciaren portaera lotsagarriaren laidoa zela eta. Etxeko “Ayta jauna” eta “Ama andrea” bere hiletetarako gertakizunak egiten agertzen dizkigu: aitak “eresten dau elia” (eskaintzarako abereak prestatu) eta amak “apaynquetan obia”. Baina Pero Garciaren arreba Sancha Hortizek, bere anaiaren defentsarako beste eresia batekin erantzun zuen: Eç dauco Peru Garciac bearric Ain ga<c>h andia apucadua gatic, Ceruetaco mandatua içanic, Andrarioc ala cumpli jasoric. Guiçon chipi sotil baten andra çan, Ate arte çabalean oy çan, Guilça porra andiaen jabe çan, Onrra andi asco cumplidu jacan Pero Garciarena ez zela kulparik, Zeruko nahia baizik, eta bizi izan zen artean, senar “chipi sotil” bat izanik ere, ondasun handien probetxua jasoa izan zuela Miliak ("Ate arte çabalean [...] Guilça porra andiaen jabe"), eta heriotz erritu duinak egin zitzaizkiola ("Onrra andi asco cumplidu jacan"); hau da, ez zegoela kexu izateko arrazoirik. Gertakizun hauen inguruan Garibaik jaso zuen azken eresia ere interesgarria zaigu, orain arte ikusi ditugun familiaren defentsari begirako kantuez gain, emakumeen egoerari buruzko kexuzko kantuen erakusgarri delako. Hau ere Miliaren ahizpak kantatua izan omen zen, eta bigarren partea honakoa zuen: Mondr<a>goeri artu deusat gorroto, Guipuç andraoc artu ditu gaxtoto: Iturrioç calean andra Maria Balda-co, Arte calean andra Ojanda Gabiola-co, Errebalean andra Milia Lastur-co Arrasatek Gipuzkoako andreak ez zituela ondo hartzen zen kexu, eta bere ahizparen kasuaren aldean beste pare bat aipatu zituen, Garibaik jarraian zenbait azalpenekin argitu zituenak: “doña Maria de Balda, muger de Rodrigo Ibañez de Avendaño, en Mondragon, [...] Doña Ochanda de Gabiola, la que fue muger de Ochoa Bañez de Artaçubiaga vecino de Mondragon” (Mitxelena 1964, 75-77). Ez dakigu beste hauek bere ahizparen kasuarekin zer izango ote zuten amankomunean, baina bere garaian, emakumeen egoera txarraren salaketa honetan zertaz ziharduen ongi jakingo zuten. Azken finean, Garibaik “endechas de mugeres” bezala batu zizkigun hauek, emakumeek gizartearen baitan eragina izateko zuten baliabide garrantzitsua ziren. Debagoienaren inguruko lurraldeetatik datorkigun beste eresia bat ere aipagarri dugu, ama baten eta bere alabaren arteko ika-mikak agertzen baitizkigu. Honen berri ere Garibairengandik datorkigu (Ilustraciones Genealógicas de los Catholicos Reyes de las Españas lanetik, 1596), eta kontatzen digunaren arabera, oñaztarren eta ganboarren arteko liskarrak bitarte baketsu batean zeudelarik, eta bakea mantentzeko asmoz, Elgoibarko Olaso dorreko jauna zen Martin Ruiz de Gamboak (ganboarra) eta Gomez Gonzalez de Butron Aramaioko Jaunak (oñaztarra) ezkontza bat hitzartu zuten 765 lehenaren eta bigarrenaren alaba Juana de Butronen artean. Baina ezkondu bitartean bandoen artean izan ziren liskar batzuetan Gomez Gonzalez de Butron eraila izan zen, eta erailketa honetan Martin Ruiz de Gamboa berak ere parte hartu zuen. Beraz, minaren minean, hildakoaren emazte Elbira de Leibak ezkontza-hitzarmena desegin nahi izan zuen, baina bere alaba Juana berak egin zion aurre ezetz esanez, aita hil izanagatik ere bera Olasoko andere izatera heltzea garrantzitsuagoa zela eta: Verba orren verba gacia, Verba orri nay ez daquiola valia. Dardoac eguinarren vere aldia, Olaso da ene egoteco aulquia Alaba bere horretan mantendu zen, eta azkenean bere amak eta anaiak ezkontza onartu beharra izan zuten (Mitxelena 1964, 88-89). Gehiegi luzatzeko arriskuz bada ere, azken eresia bat aipatuko dugu, familien arteko liskarrez haratago, edo hauekin bat, emakumeek kantuzko adierazpide hau euren egoeraren eta gizartearen ingurukoak kontatu eta salatzeko nola baliatu izan zutenaren inguruko adibide aski esanguratsua baitugu. Kasu honetan eresia ez zen zenbait belaunaldi beranduagoko edo garaikide ziren iturrietan jaso, XIX. mendeko legenden bilduma batean baizik. Alabaina, gertakizuna historikoki identifikatua dago, XV. mendearen lehen erdialdeko Deban. Juan Venancio de Araquistainek bere Tradiciones Vasco-Cántabras liburuan (1866) jaso zituen Beltrán de Alósen heriotzeko eresiei buruz dihardugu1558. Nabaria da mendeen iragatean eresiak aldaerak jasan izango zituela, baina Aro Berrian zehar bere gogoramena mantendu izana arras esanguratsua dugu, mende haietan zeharreko hainbat emakumeren sentikeren agergarritzat baliozkoa dugun dokumentua dela adierazten baitigu. Eta halatsu, eresien itzala hauek jada debekatuak izan ziren garaiaz haratago hedatu zela ere argi azaltzen digu. Beltrán de Alósen alaba batek kantatua izan zen eresia, leinuaren inguruko legendetatik eta eresiaren kontakizunetik eratortzen denaren arabera, bere lehen ezkontzan izandako alaba bakarra litzatekeena, Usua izenekoa. Beltrán de Alós edo Beltrán Pérez de Alósen inguruan honakoa kontatzen digu Juan Carlos Guerrak: Contaba la leyenda que un antiguo señor de esta torre, don Beltrán Pérez de Alós, estuvo casado dos veces. De su primer enlace sólo tuvo una hija, Usua, heredera de las virtudes de su madre, que fue una santa. Muy diferente la segunda, le fue infiel cuando marchó a Castilla á guerrear contra los moros. Al regresar á su torre el señor de Alós, se hizo cargo de que algo anormal había ocurrido en ella, y su muger, para desvanecer toda sospecha, imputó a Usua la maternidad del bastardo fruto de sus clandestinos amores. Perplejo el buen don Beltrán, quiso descubrir la verdad de lo ocurrido é imaginó el arbitrio de simular su muerte. En el juicio supremo de la Gau-illa descubrió el secreto, se levantó del féretro y tomó venganza atravesando con su espada al autor de su deshonra (Guerra 1984, 51) Eresia ustez testuinguru honi legokioke; hau da, eresia hau izango zatekeen, seme izkutua bigarren emaztearena zela salatu zuena. Bertan gertakizun guztien ildoa azaltzen zaigu: Usua bera dorretik kanpo, zirela zortzi urte ezkondua eta jada -"legezko"- seme bat -behintzat- izana; bere aita Gaztelan zen bitartean honen bigarren emaztearen izkutuko ibileren berri izan zuenekoa; eta aitaren -itxurazko- heriotzean 1558 Iturritzat baliatu dugun Juan Carlos Guerraren artikuluko (1984) azalpenetan aipatzen zaigu nola Araquistain berak aditzera eman zionaren arabera, eresia 1865ean 88 urte beteak zituen emakume baten ahotik jaso izan zuen, "mujer extraordinaria por su memoria, [...] que [...] tenía más fe en esas leyendas que en todas las historias del mundo, pues le señalaba los lugares, los peñascos y los puntos de todas las escenas" (Guerra 1984, 52). 766 bigarren emaztearen eta honen seme-alaben partetik bera ixilarazteko nahiak, eta hauek etxeko jaunaren heriotzagatik izan zuten poza. Eta horiez gain, bada emakumeek espazio hauetan gauzak azaleratzeko zeukaten askatasun handiaren berri ematen digun bestelako pasarterik ere; ezkondu zutenekoak aipatzean Usuak bere ezkongaia oso estima onean izan ez zuela garbi asko adierazia ageri zaigu, naiz eta bere patua onartu zuela ere nabaria izan: Gero Bidania gustian Bat zan erorik eta zororik Aita-jauna neriak aura Senartzat eman dit Baña ez nuke trukatuko Obiagoagatik (Guerra 1984, 53)1559 1559 Eresia osorik jasoko dugu, azalduriko gertakizunen eta Usua beraren bizitzaren berri nola eman zen ikus dadin: "Etxe eder leyo bage onetan, Ez naiz sartu zaspi urte aubetan, Eta zortzigarrenian Neretzat zorigaitzian Aita Beltran'en iltzian. Ama-andria neria nizaz Bi erdi egin zanian Milla ollo il eta Ezkaratzian Zaspi zezen korritu ere Enparantzian Ni ere banenguen Lumatxo artian Eta nere Ama-andria Urre gortina artian. Gero Bidania gustian Bat zan erorik eta zororik Aita-jaun neriak aura Senartzat eman dit Baña ez nuke trukatuko Obiagoagatik. Aita-jauna neriak Niri eman zidan Imiñan dotia Ama-andriak ere ixillik Bere partia. Lenen gabian Begiak biotzak luen mendian Baita berriz ere bigarrenian: Irugarrena igaro baño len Ondo poztu ziñan Alos-torria Eldu zalako neregan semia. Alos-torria ¡Bai Alos-torria! Alos-torreko eskallera luzia Alos-torrian nenguanian Goruetan Bela beltzak kua kua Leyuetan. 767 Eresien inguruko azalpen hauek luze xamar eman baditugu ere, garrantzitsua da hauen berri izatea. Izan ere, emakumezkoek gidaturiko espazio bat agertzen baitigute; emakumeek gidatua, eta bizi ziren gizarte baitako baloreen eta liskarren testuinguruaren baitan eraginkorra izateaz gain, emakumeen ardura eta kexuei ere bide ematen ziena. Heriotz-errituak, bada, ez zegozkion soilik hildakoen espazioari; nabaria den lez, bizidunendako ziren batez ere garrantzitsu. Aipatu dugu nola zenbaiten arabera XVI. mendeaz geroztik erostarien ohitura gainbeheran sartua zen. Debagoienean eman izan ziren hiletarien eta erostarien aurkako debeku eta aginduek ere kronologia hori berretsiko lukete, batez ere XVI. mendean Andik jaiki eta Urre gozuaz jo nuan Baña andik laster Berri gaiztuak jo ninduan. Zaldunak esan zion ¡ixil, ixil!, Ama dolorkumia, Ez dela hori zure Esateria. Ixil, ixil zaldun odol Txarreko gastia, ¡Ala ere gutxiago zan Zure eginpidia! Aizpa ederrak or daude Ederrik eta galantik. Aatz ederrak erastunez Beterik, Ez daukatela mantubetan Zolorik; Ala ere gutxiago Begietan negarrik. Ama-andriari ere bai Poza dario Nere biotzari bakarrik Mindura jariyo. Aita-jauna neria Gaztelan zanian, Ixil askorik jayo zan Alos-torrian semia; Eta ala-ere ixillagorik Dago bakian Azitzen Zarautz aldian, Gure jatorriaren loitukerian. ¡Ai! au mindura beltza, ¡Ai! ¡nere lotsa! ¡Alabak negarra ta Aitak lur otza! ¿Zeinek loitu zaitu zu Alos-torria? ¡Ai, nere Aita maite, Aita maitia! ¡Iltzia ondo egin dezu 768 eman baitziren. Madariaga Orbeak hiletarien iraupenari buruz egiten dituen kontsiderazioak nahiko argigarriak zaizkigu: autores coetáneos no llegan a ponerse de acuerdo con respecto a la eficacia de todas éstas y otras disposiciones parecidas a finales del siglo XVI; así, dos autores vizcainos discrepan notablemente, mientras Miguel de Alonsotegui da esta costumbre como caída en desuso para su época, el licenciado Poza señala que las plañideras seguían siendo cosa corriente en los funerales vascos. Algo más tarde, en 1625, Isasti, destacaba los llantos inmoderados que continuaban haciéndose en los funerales vascos, pero ya no menciona rasgaduras, ni caras heridas, ni cabellos mesados, ni tampoco que las que lloren sean plañideras; se refiere a los llantos que hacen exclusivamente las mujeres de la parentela. Y aquí puede estar un matiz muy importante: aunque se mantuviesen los llantos escandalosos, estos parecen ya reducirse a madres, hermanas y esposas, quedando cada vez más reducido el campo de las lloronas asalariadas. Así las cosas, a lo largo de los siglos XVII, XVIII y XIX seguimos teniendo bastantes testimonios de lugares en los que los llantos seguían siendo excesivos, por ejemplo en Rigoitia (B) en 1793. No faltan tampoco referencias a lo excesivo de los llantos en autores como Larramendi y Gorosabel, pero los testimonios de auténticas plañideras son muy marginales; sin embargo el padre Barandiaran, en la encuesta etnográfica publicada en el Anuario de Eusko Folklore de 1923, todavía señala que se conocían "negartiak" [lloronas] en lugares como Gernika (B) y Kortezubi (B) (Madariaga Orbea 2007, 138-139) Gure aldetik bildu ditugun eta jarraian azalduko ditugun datuekin, Madariaga Orbearen hitzak berretsi baino ezin ditugu egin; edo, ahal den heinean, aberastu. Hala, Kalagorriko apezpikutzako 1700eko Konstituzio Sinodaletan 1602koetan eta 1621ekoetan eman zen debekuari gehitu zitzaion luzapenean, ohiturak, nolabait, familiaren testuingururik gertuenekoan bizirauten zuela agertzen zaigu: Y se prohibe severissimamente el detestable abuso, que en algunos lugares se ha practicado, de que las mugeres viudas, estando asistiendo en la Iglesia al entierro de su marido, digan publicamente muchas cosas domesticas, y ridiculas, que les sucedian con los maridos, quando vivos: Y la que esto quebrantare, sea sacada, y echada de la Iglesia. Y loamos mucho la costumbre, que en muchos lugares se practica, de quedarse las mugeres en casa el dia del entierro de el marido, y no asistiendo en èl, escusandose por este camino la corruptela antecedente, y otras muy dignas de ser extirpadas (Lepe 1700, 452-453) Berez, Martínez de Isastik, labur bada ere, antzerako egoera aipatzen digu 1625erako. Beti ere, noski, ordainpeko hiletarien gehiegikeriazko ohiturak gaitzetsiz, eta XIII. mendeko Alfontso X.enaren Partidas-etako argudioen nolabaiteko ohiartzuna jasoz: Es notable cosa lo que lloran las mugeres de esta tierra: las casadas por sus maridos, y las hijas por sus padres y parientes, y todos las de la parentela, diciendo en sus llantos las bondades del difunto, y su propia soledad y trabajo, echando lágrimas de sus ojos, que lastiman y causan compasion á los que las ven: y no como dice Roman que usaban alquilar mugeres, para que llorasen en sus mortuorios, atribuyendo á Garibai, que lo escribió en su compendio: que esto bien se ve, que es abuso [...] Lo que se reprehende es el exceso y abuso de llorar y lamentar, como predicó San Crisostomo por los que torcian manos y brazos, arañando las caras, y cortandose los cabellos, que esto parece especie de Gentilidad, según San Pablo á los de Thesalonia diciendo: no queremos que vosotros tengais ignorancia de los que duermen, porque no os entristezcais como los que no tiene esperanzas de resurreccion: que con esta esperanza quiso consolasen unos a otros (Martínez de Isasti 1985 -1625-, 202-204) Aita-jaun maitia!" (Guerra 1984, 52-55). 769 Bi kasuetan, ez da kanturik edo eresirik aipatzen jada, baina emazteak eta beste familiako emakumeek hildakoaren inguruko gauzak kontatzeak espresiorako espazio horrek XVII. mendean eta XVIII.ren atariraino nolabait biziraun zuela azaltzen digute. Hala ere, ez dezagun ahaztu 1700eko Kalagorriko konstituzioetan aurreko konstituzioetako debekuak ere jaso zirela; errepikapenak bere zergatia ere izan zezakeen. 1700eko konstituzioetan beste zenbait agindu ere eman ziren, seroren heriotzerrituetako partehartzearen testuinguru orokorrari eragiten ziotenak. Alde batetik, alargunei luzaturiko debeku honez gain, apezei luzaturiko beste bat ere eman zen, hein bateraino hildakoaren irudiaren goraipatzea azken hauek ere euren kargu hartua zutela adierazten diguna. Debekua zehazki hiletetan, ondretan, eta urtebukaeratan apezek egiten zituzten sermoiei buruzkoa zen, eta bertan hildakoaren goraipamena egin ohi zela aipatzen zaigu: en ellos muy frequentemente son alavados los muertos de las virtudes, que no tuvieron; por aver estado muchos de ellos llenos de vicios: y si tuvieron algunas, las realzan tanto, que con ello mueven à risa à los Auditorios; los quales comunmente salen desedificados de los tales Sermones, y no pocas vezes escandalizados (Lepe 1700, 453) Badirudi aurreko urteetan erostariek bete izan zuten –eta emakumezkoen espresiorako espazio bat osatu zuen– doluaren agerpenaren eta hildakoaren goraipamenaren funtzioak, 1700. urterako, hein batean alargunek (eta euren familiek) eta apezek jaso izan zituztela, eta halaber, hauek ere apezpikutzako konstituzioen debekua jaso zutela. Zeremonien pertsonalizazioa ekiditera begirako neurriak ziren, azken finean, seroren etekin-iturri zen funtzioetako parafernaliari ere zuzenean eragiten ziotenak; eta Madariaga Orbeak zehaztu bezala, mugapen hauek ohitura zaharren antzaldatzeek familiaren testuinguru gero eta ertsiagoan baino ez bizirautea eragin zuen. Eta era berean, hiletarien eta erostarien arteko funtzioen banaketak eurak ere lausotuz joan ziren, debekuen araura. XVIII. mende erdialdean Larramendik hileten eta hauei loturiko errituen deskripzioa egin zuenerako, "aunque las desterraron largos tiempos há", hiletariei eta erostariei loturiko ohituren "algunos residuos" baino ez ziren omen gelditzen. Berez, Larramendiren hitzak kontraesankor xamarrak ere bazaizkigu, ezen, -emakumeenondretako segizioa deskribatzean "con tal modestia y silencio, que no es permitido el hablar ni mirar á un lado ni al otro" zioen artean, alargundu berriaren oso bestelako irudia baitakargu: Porque las mujeres van siguiendo el cadaver de su marido, no sólo llorando lágrimas vivas y serias, sino gimiendo y hablando en voz levantada, ya quejas de su desgracia y abandono, ya lástimas de los hijos, que quedan sin arrimo para su subsistencia, ya las buenas partidas del difunto; todo con expresiones tan vivas y sentidas, que mueven á compasion á los oyentes. Así van por la calle, así prosiguen en la iglesia, hasta que como por fuerza las hacen callar durante la misa, bien que no hay fuerza bastante para tenerlas en silencio cuando ponen el cadáver en la sepultura. En todo esto nada hay de vituperable, y todo lo que se reprende en órden á esto por muchos autores es el exceso y demasía del gentilismo y una cierta supersticion: y nada de esto hay en los llantos de las guipuzcoanas (Larramendi 1985 -1754-, 230) Larramendik ohitura hauen berri eman zuenerako, debekuek eragindako gainbeheraren baitan, hiletarien eta erostarien arteko mugak, esana dugunez, ez ziren jada hain garbiak; hala, "aldiagilleac, adiagilleac, erostariac" bezala izendatu zituen (Bizkaian gordetzen ziren izenen arabera), batzuek eta besteak zaku berean sartuz, "plañideras" bezala (Loc.cit.). Baina gainbeherak gainbehera, emakumeek hiletetan 770 minaren adierazpen publikoak egiteko ohiturak kaskagogor zerraien, nahiz eta, nabaria ere badenez, andreek XVIII. mendean beraien senarren minez azaldutako kexu, pena eta arduren eta erostariek XVI. mendean eresien bidez arrotzen zituzten arazo eta gertakizun sozialen artean alde handia izango zen, adierazpen hauek gizarte baitan izatera hel zitezkeen eraginari zegokionean. Hiletariei eta erostariei loturiko aspektuei loturik, baina haratago joanaz, beste agindu bat ere bada, azkenik, Larramendik –1754an– hileta-elizkizunaren osteko azken otoitzak egiterakoan aipatzen zigun “zaguan o calle vecina”-n, 1700.eko konstituzioen aurretiko garaietan behintzat, hiletako nokturno edo bijiliak egiteko ohitura zegoela azaltzen diguna. Debekua apezei zuzendurikoa izan zen, baina serorek, hiletariek eta erostariek ere bijilia hauetan nolabait parte hartuko zutela pentsatzea ez zaigu batere aldrebesa iruditzen. Azken finean, Larramendik aipatzen zigun “ceremonial particular de las mugeres”-aren parte ere izango baitziren. Honela azaltzen zaigu ohitura konstituzioetan: en muchas partes ay estilo, de que en los entierros, quando sacan el cadaver de la casa, en donde està, lo ponen en el zaguan, ò en la calle; y alli el Clero, puesto en bancos, que tienen prevenidos para este efecto, ò en otra forma, le haze, y canta el Nocturno, ò Nocturnos de difuntos, reservando tan solamente, para la Iglesia, la Missa, y oficio de la sepultura: todo lo qual se haze, con muy grande indecencia, como cosa que se haze en calles, y plaças publicas (Lepe 1700, 465) Debekatu egin zen beraz hala egiterik, eta guztia Zeremonial Erromatarraren arabera egitea agindu: labur esateko, hildakoaren eramateaz beste, erritu guztiak – nokturnoak eta bijiliak barne– elizan egin zitezela. 1700ean beraz, Kalagorriko Apezpikutzako zenbait lekutan zabalagoa zen hileta-errituek espazio publikoan zuten presentzia Larramendik 1754an agertzen zigun irudikoa baino. Ez dakigu agindu hau dagokigun espazioko testuinguruari ze puntutaraino ote zegokiokeen –edo apezpikutzako beste nonbait kokaturiko ohiturak ziren–, konstituzioez aparteko iturrietan ez baitugu bestelako berririk aurkitu ahal izan. Alabaina, heriotz-errituetan espazio publikoetan kokatzen ziren aktibitateak murrizteko joera orokorrarekin bat egiten du, eta serorekiko nahiz hiletari eta erostariekiko, nabaria da euren heriotzerrituetako aktibitateen garapenean zuzenean eragiten zuten neurriak zirela. Aro Berrian zehar testuinguru honen baitan bizi izan ziren aldaketek, azaldu izan dugun emakumeen espresiorako espazio horren murrizte bat eragin zuten, seroren bizimoduan ere aldaketak eraginez. Hileten ondorengo heriotz-erritu sortaren baitan, serorez, hiletariez eta erostariez aparte, lehen-auzoek eta bestelako emakumeek ere hartzen zuten parte, beste behin, heriotzarena emakumezkoen kultu-esparrutzat berretsiz. Larramendik bere Corografía...-n ere honela azaldu zigun heriotz-errituekiko XVIII. mende erdialdean gordetzen zen atxekipena, jada gainbeheran zioana eta laster -mende bukaera alderakosortzen zituen gehiegizko gastuak medio neurri eta debekuak jasatekoa zena: Todos los oficios funerales, el séptimo, noveno, trigésimo, cabo de año, y dos años, están en práctica corriente en toda Guipúzcoa; ni pienso que sus mujeres pongan más cuidado y atención, ni más puntualidad que en estos oficios, ni muestren tanta devoción a otra cosa alguna, como a esta piedad en las ánimas de sus difuntos (Larramendi 1985 -1754-, 231) Nahiz eta debozio adierazle ziren heinean emakumeen inguruan biltzen ziren heriotz-erritu hauek ontzat hartzen zituen, Larramendi ere, hainbat herritako udal agintariak eta Gipuzkoako Batzar Nagusiekin bat, hiletetako gehiegizko gastuen aurka zegoen, eta batipat, hauetako jendetza, burrunba eta nahasmena zitzaizkion arbuiagarri. 771 Eta hala ere, hileten eta ondorengo erritu eta elizkizunen deskribapen aski zehatz bat eman zigun, batez ere hileta elizkizunei eta ondrei dagokienean. Jarraian emango ditugun azalpenetan bere deskribapenak ardatz nagusi lez baliatuko ditugu, baina, beti ere, iturri etnografikoen bidez jaso izan diren testuinguru tradizionaletako hileta eta bestelako heriotz errituen inguruko datuekin uztartuz. Izan ere, ohitura hauek gorde izan diren lekuetan, ikerketa etnografikotik Aro Berriko iturri idatzietatik baino zehaztasun handiagoko testuinguruak atzeman baititzakegu. Gainera, serorekin eurekin, hiletariekin eta erostariekin batera, heriotz errituen testuinguru baitako beste emakumezkoen talde bat iturri etnografikoetatik jasoriko datuekin gorpuzten zaigu, alderdi hauei kasu handiegirik egin ez zieten Aro Berriko dokumentu idatzietatik baino: lehen-auzoaren instituzioari buruz dihardugu. Eta honekin batera, baita emakumezkoen beste "karguren" bat ere, maila xumeagokoak eta ziurrenez, horrexegatik, dokumentu historikoetako azalpenetan are baztertuago gelditu izan zitezkeenetarikoak: "zesterazalea" (Ataun, Gipuzkoa) edo "aurrogie" (Areatza, Bizkaia) bezalako izenekin ageri zaizkigunak eta jarraian azalduko ditugunak, esaterako. Ondorengo orrietan azaleratuko zaizkigu talde berezi hauen aktibitateak, hiletak, ondrak eta ondorengo heriotz errituen zikloa, eta emakume ezberdin guzti hauek batzuetan eta besteetan zeukaten partehartzea eta garrantzia, azalduz goazen heinean. Funtziorik arranditsuenak, noski, hiletak eta ondrak izan ohi ziren. Hauetan biltzen zen jendetzarik handiena, eta baita "gehiegikeriarik" nabarmenenak (gastuetan, hiletarien negar eta garraisietan, etab.) bertan egin ere, nahiz eta, Larramendik azaldu lez, hiletetan klaseen araberako mailaketak ezartzen ziren, eta batzuek besteak baino xumeagoak ziren: "Hay varias clases de entierros: mayores, medianos y menores, que tiene ménos solemnidad de parte de los clérigos y de la iglesia, y de más o ménos ofrenda de pan y cera de parte de las mujeres; pero en todos se guarda el mismo método" (Larramendi 1985 -1754-, 229), jarraian azaltzen saiatuko garena. Maila soziala zelakoa zela, pertsona baten heriotzean serorek zeukaten partehartzea hileta bera baino lehenago hasten zen askotan. Alde batetik, kanpaiei buruzko atalean zehatzago azaldu dugunez, hiltzear zegoenaren egoeraren berri ematea izan zitekeen beraien lehen eginkizuna. Parrokietan bezalaxe ermitetan ere, kanpaien kargu hartzen zuten serorek (ez baitzen beti hala izaten) hiltzear zegoenaren agonia inguruan jakinarazteko eta honi "hiltzen laguntzeko" kanpaiak jotzen zituzten. Heriotzaren momentua, agoniarena bezalaxe, kanpai-jote berezien bidez jakinarazten zen. Ondoren, serorek ere parte har zezaketen beste aktibitate bat zetorren: gorpuaren atontzea. Geldiune bat egin dezagun hemen, iturri etnografikoez beste, Aro Berriko dokumentuek ere langintza honen zenbait berri ematen baitizkigute. Esate baterako, Nafarroa Garaiko Aro Berriko serorak ikergai zituela, izan zuen Peñaranda Garcíak alderdi hau aipagai (Peñaranda García 2002, 304). Debagoienean bildu ahal izan ditugun datuei dagokienean, gorpuaren atontzeari buruzko zenbait berri esanguratsu Elgetako Andre Maria parrokian 1763an serora izendapen bat medio izan ziren zenbait liskarretako informazio dilijentzien bidez heldu zaizkigu. Dilijentzia hauen baitan galdeketa bat prestatu zen, eta bertan, seroren eginkizunen inguruko galderak ere egin ziren. Lekukoek eman zituzten erantzunetan, guztiek aipatu zuten hildakoen gorpuak atontzearen lana (“aliñar cadaueres”). Zehaztu beharrean gaude ez dirudiela eginkizun honen kargu leku guztietan hartzen zutenik; beste herri batzuetan izendapenen nahiz liskarren kontu egin ziren informazio dilijentzietan (Bergaran, edo Oñatin, esate baterako) ez zen eginkizun hau seroraren edo seroren lanen artean aipatu. Ez dakigu hau garrantzi gabeko aktibitatetzat hautematen zelako, edo beste leku hauetako serorek 772 aktibitate hau burutzen ez zutelako ote zen. Honekiko, Elgetan ospitaleko eta parrokiako zerbitzua loturik zeudela ere aintzat hartu beharrean gaude; agian horregatik hautemango zuten herritarrek eginkizun hau hain garbiki seroraren betekizun lez, sendakuntza lanak eta hil ondoren gorpuaren atontzea langintza beraren parte lez uler zitezkeelako. Edozein kasutan, eta nahiz eta ohitura orokortutzat ezin har genezakeen, Elgetan jarraitzen zen ohitura beste hainbat lekutan ere jarraitzen zenez, aktibitate hau ere seroren heriotz-errituetako partehartzearen baitan hauteman beharrean gaude. Elgetako galdeketako lekukoen artetik, parrokiako sakristauarena dugu aktibitate honen inguruko azalpenik adierazgarriena: “y asi mismo se ocupan en la Caridad de Aliñar y Componer los Cadaueres y haun solttarles las manos Cruzarlas taparles la Cara y ottros ejercicios Semejantes de piedad”, zioen1560. Oñatiko izendapen batzuetan ere zehaztu izan zen gorpuen atontzea, seroren betekizun lez. 1718an Olabarrietako San Jose ermitako serora lez Ana Maria de Cortabarri eta Francisca de Olabarria alargunak izendatu zituztenean, honako betekizunak ere zehaztu ziren: “ayan de tener obligazion de asistir a los enfermos y enfermas que se ofrecieren en dicho Uarrio durante los dichos tres años vistiendolos al tiempo que murieren cumpliendo en todo lo demas que es de su Cargo” 1561. Hemen ere, Elgetan bezala, gaixoen artapena eta hildakoen atontzea eskutik ageri zaizkigu. Oñatin bertan, 1763an San Antonio Abad edo San Anton ermitarako ermitau eta serora lez Antonio de Ugarte eta Maria Ana de Minteguia izendatu zituztenean ez ziren zehazki hildakoen atontze lanak aipatu, baina hil-kutxaren kargu hartu beharrean zeuden: “Yten que a su costa haian de poner y tener de repuesto una mortaxa para quando muriere alguna persona de dicho Barrio, cobrando su importe de la persona, que les pidiese” 1562. Azken datu bat Duverten Iparraldeko ikerketa etnografikoetara iraganaz jasoko dugu, aipatu berri ditugun iturrietan gorpua atontzearen lana oso modu xumean deskribaturik ageri bazaigu ere, bere dimentsio erlijiosoak garrantzitsua izan behar zuela pentsarazten diguna; Lafitte kalonjearen hitzetatik honako ohitura jaso zigun: "dans le temps, andereserora venait dans le maisons boucher les orifices naturels des morts avec de la cire d'ezko" (Duvert 1991, 13). Gorpuaren zuloak argizariarekin istea ez zen ziurrenik usain txarrak ekiditeko modu soila; arimaren ihesak ekiditeko babes neurri bat ere bazela esango genuke. Sorazuk ere, Gaintzako (Gipuzkoa) seroren berri iturri historikoak eta etnografikoak uztartuz ematerakoan, "Hilberria txukundu eta jantzi" seroren egitekoen artean aipatu zuen, eta argizariarekin sudurzuloak istearenarekin gertatu bezala, garbitasun neurrien eta sinesmen erlijiosoen bitarte horretan kokaturiko beste zeregin bat ere aipatu zigun: "Beronen ezpainak eta esku barruak menta belarren ukenduz igurtzi, hilezkortasuna gogoratuaz" (Sorazu 2009 -1993-, 23). Aro Berrian zehar serorek edo emakumeek ("mujeres devotas" zirelakoek) hiletetan landareak erabiltzeko zeukaten moduari buruzko datu xumeren batzuk 1625ean honakoa idatzi zuen Martinez de Isastirengandik ere helduak zaizkigu: y la sepultura: en la cual poco antes ponen las mujeres devotas, ramos de laurel, hinojos, ruda y otras yerbas olorosas, y para debajo de la cabeza del difunto una almohada pequeña on las mismas yerbas, y las suelen poner sobre la sepultura todos los Domingos y Fiestas, para templar el dolor de ver muertos á los que tanto querian en vida (Martinez de Isasti 1625, 203) Zaila zaigu, hemen, belarren funtzio "higienikoaren" (kiratsa estaltzearena) eta erlijiosoaren edo majikoaren (bizidunak hildakoengandik babestearena) arteko mugak 1560 KKA-ACC 22/763/112, f.g. GPAH-AHPG 1/3249, 43r. 1562 GPAH-AHPG 1/3413, 72r. 1561 773 ezartzea. Garai hartan, izan ere, ez baitzen halako mugarik hain garbiki hautematen. Honekiko, bestalde, aurreko kapitulu batean aipagai izan dugun Frank-en "belhargin"en eta "braguine" edo "brayine" zirelakoen (serora-laguntzaileak, Iparraldean) arteko loturaren hipotesia gogoraraztea ere ondo datorkigu 1563, propioki sendakuntza aktibitateak zirenez beste, hiletetan landareak errituetan txertaturik zeudela erakusten baitigu. Baina serora, edo serorak, ez ziren prestakuntza lan hauetan parte hartzen zuten bakarrak; Martinez de Isastik ere "mujeres devotas" zirelakoak aipatu zituen, ziurrenez, propioki serorenari baino, orokorrean, emakumeen espazioari zegozkion errituei buruz ziharduelako. Emakumeen artean, hildakoaren baserri edo etxetik gertuen zegoen etxeko partaideek, lehen-auzoek, hainbat lan hartzen zituzten beraien bizilagunaren heriotzaren ordu hartan, beti ere, komunitatearen loturak sendotzeko balio izaten zuten ohituren arabera. Aipagai izan berri ditugun bi autoreek, Duvertek eta Sorazuk, hainbat berri eman ziguten alderdi hauen gain, ikerketa etnografikoen oinarrian. Bertako partaide bat -askotan seme edo alaba- izan ohi zen elizara dolua gidatuko zuen gurutzearen bila joan eta honekin bat, kanpaiarekin berria hedatu behar zuen serorari 1564 eta noski, bestelako herrikideei heriotzaren berri ematen ziena; beste kasu batzuetan serorek edo bestelako pertsonek egin ohi zuten lana ere hartzen zuten, gorpua atontzearena, ohituraren arabera hala zegokienetan; hildakoa zegoen estantzia atontzea ere eurei zegokien (ispiluen estalketa, lehioen erdi-istea, argiak, erramua, ur bedeinkatua, etab.); prestatu beharreko janariak euren kargu zeuden; dolurako jantzien prestaketa ere bai; funtsean, lehen-auzoek, eta bereziki bertako emakumeek hartzen zuten hildakoaren etxean gertatu eta egin beharrekoen kargu, bertako familia minean, doluan gelditzen zen artean (Duvert 1991, 8-10). Sorazuk, espezifikoki Gaintzako (Gipuzkoa) seroren egitekoetaz ziharduela, gorpuaren atontzeari zegozkienez gain hildakoaren etxean kokatzen ziren honako eginbeharrak ere aipatu zituen: - Hildakoa zegoen gelako ispiluak trapuz beltzez estali. Lehioa erdi-irekian eduki, itzalik bertan sartu ez zedin. - Hilberriaren alde auzotar guztiekin, ilunabarrean, hamabost misterioko Arrosarioa errezatu. - Gorpua kaxan zegoela, elizako ur bedeinkatua erramu adar bedeinkatuarekin jarri, adiskideak etortzean, "Pater Noster" bat errezatzean, gorpuaren gainean gurutze eran zirtatzeko. - Nahiz ofrendarako edo errespontsurako ematen zuten dirua jasotzeko bandeja berezi bat jarri. - Hildakoaren gainean, bere bizitzan irabazitako buldak (Elizaren induljentzia paperak) jarri (Sorazu 2009 -1993-, 23) Lekuen eta garaien arabera langintza batzuek batzuei eta besteak besteei nola egokitzen zitzaizkien jakiterik ez badugu ere, gauza bat bada zalantzarik gabea: hildakoa elizara hiletara eraman aurretiko abisu eta prestakuntza lanen kargu hartzen zutenak serorak eta lehen-auzoak izaten ziren, hildakoaren familia doluan zegoela. VIII. 1.2. Hiletako errituak: hilbidean eta elizan Gorpuaren, etxearen eta hildakoa kokatzen zen gelaren atontzeak behin gauzaturik, familia kideek, atontze guztien kargu hartzen zuten serora eta lehen-auzoak lagun zituztela, pizturiko argizaiolen argitan apezaren, meza-mutilen, eta hauek 1563 Ikus II. 4.3. azpiatalean, 143-145 or. Eginbehar honi buruzko berri zehatzagoak kanpaiei buruz jarduterakoan eman ditugu, VI. 1.6. azpiatalean, 516 eta hurr. or. 1564 774 zekartzaten parrokiako gurutzearen eta hildakoa partaide izan zen kofradietako "insignias o estandartes"-en helduera itxaroten zuten. Behin hauek heldurik, gorpuaren elizarako bideari ekiten zitzaion: Hácese señal con las campanas de la iglesia, y luégo con otra menor que va por las calles llamando al entierro. Algo ántes que los clérigos concurren á la sala donde está el cadaver las parientas y otras amigas de la casa y demas mujeres, y no cabiendo en la sala, se extienden á otros cuartos, ó se quedan en el zaguan, guardando todas un gran silencio. Vienen los clérigos con sobrepellices y el preste con capa pluvial muy rica; suben arriba, cantan el responso y demas acostumbrado. Levantan el cadaver cuatro señalados y bajan con él á la calle, y se ordena la procesion, y detras de ella el cadáver, y va el cabildo cantando el Miserere (Larramendi 1985 -1754-, 227) Puntu honetatik aurrera gizonen taldeak eta emakumeen taldeak nork bere aktibitateak eta denborak zeramatzaten, batean apeza gidari, bestean serora. Apezen atzetik gizonen taldea luto jantzi luzez joan ohi zen, multzoan, emakumeak ez bezala. Gizonen ondoren zoazen emakumeak, parrokiako serora buru zutela, botere-mailaketen, azken hildakoen eta lekuan lekuko tradizioen arabera antolatu ohi ziren jarraipen jakinetan, bata bestearen atzetik iladan. Emakumeak ere lutoz jantzita joaten ziren noski, eta familia kideek beraien egoera adierazteko bereizgarriak ere izaten zituzten 1565. Eta prozesio hau zen, emakumeena, "seguicia y progua" izenekin ezagutzen zena. Gizonezkoak elizara heltzen zirenean elizkizunari ekiten zioten, nokturnoarekin, emakumeen segizioaren helduerari, edo honen bukaerari, itxaron gabe. Larramendik emakumeen heldueraren momentua irudikatu zigun modua argigarria zaigu: Cuando llegan las mujeres á la iglesia ya los hombres están en sus asientos, de rodillas ó sentados, y el del duelo, con sombrero ancho y alicaido, y sin espadin, junto al alcalde; los clérigos están cantando con gran pausa y solemnidad el Nocturno. La serora en pié reparte la procesion de las mujeres y señala el lugar en que han de sentarse la del duelo y sus acompañadas, no, como ántes, inmediatas á la sepultura abierta, sinó bastante retiradas. Los cofrades, que han compañado al cadáver con hachas encendidas, que son de sus cofradias, las apagan y arriman á su lado, hasta que, acabada la misa, las vuelven á encender, quedándose el féretro ó la caja donde ha de estar durante el oficio: y quedan ardiendo doce hachas grandes nuevas, ó de cera blanca, ó amarilla, á ambos lados del cadáver, y en todos los altares velas encendidas, y sobre su caja algun vestido ó tela rica, que es regalo para la parroquia; en algunos de estos entierros se visten á algunos pobres, que es gran caridad, y van acompañando con hacha al difunto. Pocos forasteros acuden al entierro, porque no pueden estar avisados (Ibid., 228) Deskripzio hau, noski, serorei buruzko kapituluarekin ere gertatzen den bezala, ideal baten azalpena gehiago dugu, hileta guztietan izan ohi ziren jarraibideen azalpena baino. Berez, aurreko mendeetako zenbait heriotz errituetako ohitura "erreformatuak" izan ziren XVIII. mendeko euskal hiletaren irudi idealizatua dugu. Besteak beste, eta ikerketa etnografikoek argi azaltzen dutenez, deskripzio honetako hainbat aspektuk lekuen arabera izan zitzaketen bariazioak handiak dira, eta noski, Larramendiren deskripzioak ere ez zituen hiletetako alderdi guzti-guztiak isladatu. Zenbait lekutan, esaterako, eta kanpaietaz jardutean ikusiko dugunez, gorpua parrokiararteko hilbide guztian zehar laguntzeko kanpai joteak ere izaten ziren, tenplu bakarrean, nahiz hilbidean zeuden tenplu ezberdinetan, elkarren artean erreleboa jasoz. Kasu askotan seroren kargu izango ziren kanpai-jote hauek, uzten babeserako kanpai-joteekin gertatu 1565 "Todas de luto y con mantos largos de anascote de particular hechura, y la del duelo echado el manto hasta la cintura, conchia ó falda arrastrando, y un delantal muy blanco á manera de las imágenes de la Soledad" (Larramendi 1985 -1754-, 228). 775 bezala, hildakoaren arima bere zerurako bidean "laguntzeko" funtzioa bezalaxe, bizidunak hildakoaren arimaren aurrean babestea ere izan zezaketela dirudi. Hiletako prozesioaren ordenean eta eskaintza nork egitearen ohituretan ere aldaketa handiak nabari litezke, hain zuzen ere, leku ezberdinetako botere esparruen eta hauetako aktore ezberdinen arteko mailaketa partikularrak adierazten zituztenak. Lekuen arabera, zenbaitetan serorek hiletarako eskaintza ere eraman ohi zuten hileta prozesioaren aurrean; bestetan emakumezko bat edo neskatila bat izan ohi zen (Agirreazaldegi 1989, 50). Areatzan (Bizkaia), adibidez, Garmendia Larrañagak jaso zuenez, azkeneko hau zen ohitura, eta segizioaren aurrean buruan otarra zeramala joaten zen auzoko emakumeari "aurrogie" izena ematen zitzaion (Garmendia Larrañaga 2007 -1987-, 51). Beran (Nafarroa), eskaintzaren otarra serorak eraman ohi zuen buruan (Duvert 1991, 17). Gaintzan (Gipuzkoa) serorak "Hileta elizkizunetan, hildakoaren bederatziurrenean, eta urteko igandetan (hil Mezak) produko-burua [segizioko buru] egiten zuen" (Sorazu 2009 -1993-, 23). Ataunen (Gipuzkoa) "zesterazalea" izena jasotzen zuen "lehenateko" (lehen-auzoa) neskatxa batek zeraman eskaintzaren otarra, hemen ere, segizioko buru (hau da, gizonezkoen gortearen atzetik); gero seroralaguntzaile tankerako papera hartzen zuen, eta eskaintza bera serorak egiten zuen. Zigan (Nafarroa) berriz, "lehenatea" bera zen hileta elizkizuneko eskaintza egiten zuena. Azkenik, Elosuan (Bergara, Gipuzkoa), "etxekona" deitzen zitzaion -eta gaztea eta ezkongabea behar zuen- lehen-auzo bat zen eskaintza hileta prozesioan zeramana, ez segizioaren -hau da, emakumeen prozesioaren- lehen postuan, apezaren, sakristauaren eta gizonezkoen prozesioaren aurretik baizik, eta behin elizan, eskaintza jarlekuan utzirik, korupeko azken iladara joaten zen, hildakoaren emakumezko ahaideak -baita etxekoandrea bera ere- jada belaunikaturik zeuden lekura. Ondoren beste bi "etxekona" joaten ziren jarlekura, eta bata jarlekuko argizaiolaren zaintzan gelditzen zen artean, bestea otarraren eskaintza egiteaz arduratzen zen (Frank 1997, z.g.). Ikus litekeenez, bada, Elosuan bezala serorak eurak jada desagertuak zeuden lekuetan ere hileta-prozesioetan leku garrantzitsua zeukaten emakumeek, orokorrean, eta bereziki lehen-auzoek; berez, bi multzo hauen arteko mugak nahastu ere egin litezke. Duvertek Iparraldeko hiletetako prozesioetako ohiturak hiru puntutan laburbilduta jaso zizkigun: 1 - En Labourd, les femmes pouvaient fermer le cortège et la femme la plus porche du mort pouvait être la dernière. 2 - Dans beaucop d'endroits elles se signalent au titre de premières voisines: les femmes des 4 premières maisons entourant celle du mort, sont en grand deuil, comme la famille (en manteleta). C'est surtout le cas en Basse-Navarre. 3 - En Soule et Basse-Navarre surtout la première voisine joue le rôle de gardienne de lumière (ezkoandere ou argizaina) en portant dans un grand panier son ezko, celui de la maison du mort et ceux des autres "premières" maisons voisines (en principe quatre). Areago, batzuetan, batez ere Nafarroa Beherean, lehen-auzo zen bikotea bakarrik izaten zen presente apezarekin batera ehorzketan, eta hileten ondorengo errituetako argiteriaren zaintzan ere hartzen zuen lehen-auzo andereak parte, hildakoaren etxekoandrearekin eta serorarekin batera. Eskaintzen errituetan eta bestelakoetan ere modu ezberdinetan parte hartu zezakeen lehen-auzo andereak: bizilagunek emandako diruak biltzen, hileta ondorengo errituetarako argizarien zaintzan, edo hildakoaren etxeko emakumeak -jada apeza joana izanik- ehorzlekutik elizara itzuleran laguntzen (Duvert 1991, 5-11). Gaintzan (Gipuzkoa), gorpua hilbidean zeramatela, "bide gurutze bakoitzean, apaizak edo serorak errespontsua otoizten zuelarik" joaten ziren (Sorazu 2009 -1993-, 23). Saran (Lapurdi) berriz, eta jada hileta 776 prozesioa elizara heldurik, prozesioko partaideek hartzen zuten banaketa honakoa izaten zen: emakumeak behean, eta gizonak balkoi eran hiru paretetan hedatzen den galerian. Lutoz jantzitako "lehenatea" eta bere emakumezko ahaideak hildakoaren etxeko jarlekuaren inguruan kokatzen ziren, eta gizonak, "lehenatea" eta ahaideak, galerien erdiko gunean jesarrita (Frank 1997, z.b.). Halakoxea zen Donibane-Lohizunen (Lapurdi) hartzen zuten banaketa ere, ezen: Antolaketa honek sexuari lotutako erritu-jarduerei erantzuten zien, eta eserlekuak antolatzeko moduak ezkutatzen duen sinbolismoa elizen egitura arkitektonikoan ere antzematen da, elizarako sarbidea eta aldarerako bidea kontrolatzen baitzuten emakumeek. Hilobiei lotutako erritu ugariren arduradunak izanik, emakumeak atari nagusitik sartzen ziren santutegian eta beren jarlekuraino iristen ziren zuzenean. Gizonak, berriz, elizkizunetan eginkizun gutxitxo zutenez, santutegirako sarrera nagusiaren kanpoan kokatutako eskailera batetik igotzen ziren galerietara. Galeria hauek arkupearen barruan edota elizaren kanpoaldean itsatsita zeuden. Gizonek aldarera joan behar zutenean, santutegiaren aurreko aldeko barne-eskailera batetik jaisten ziren, aldare-eremuaren aurretik igaro, eta balkoietara itzultzen ziren berriro, beste aldeko eskailera batetik igoz. Honela, gizonak ez ziren inoiz sartzen emakumeei eta beren jarlekuei zegokien eremuan (Frank 2001, 77) Baina azken kasu hauek emakumeek heriotz errituen testuinguruan mantendu izan zuten -eta duten- lehentasuna garbi adierazten badigute ere, ezin dugu ahaztu, jarlekuen gain ezarri ziren konstituzio eta araudi mugatzaileen eragina, leku askotan, sakonagoa izan zela. Debagoienean bildu ahal izan ditugun kasuek -espazioaren erabileran lehentasunaren kalterako ziren- jarlekuen kokapenen desplazamenduak agertu dizkigute, eta baita aldarearen espaziotiko jarlekuen kanporatzeak ere, eta jarlekuen harmailen berdinketa, sinbologia arloko debekuak, etab. Hau da (eta daramagun harira itzuliz), XVI. mendeko hileten eta XVIII. mendekoen artean, hileta prozesioa elizan sartzen zeneko momentuek, eta errituek eta elizek izango zituzten itxurek eta moldeek oso desberdinak izan behar zutela; hileten handitasunean eta hauen eragin sozialari dagokionean, XVIII. mendea XVI.enaren itzala baino ez zela izan. Hein horretan, Larramendiren hiletaren deskribapenak baditu, prozesioaren ordenean berak azalduriko moduaz aparte izan zitezkeen barianteenarekin bat, beste ohartu beharreko alderdi erritual batzuek, Larramendiren garaiaren aurretik bestelakoak izan zirenak. Gogoan izan dezagun, honekiko, goraxeago aipagai izan dugun 1700eko konstituzio sinodaletako debekuetariko bat: ikusi dugunez, "zaguan, ò en la calle" egiten ziren errituak debekatu ziren, eliza barruan meza eta hileta ofizioa baino ez zirela egiten eta, erritu guztiak eliza barruan egin zitezela aginduz. Bada, Elosuan (Bergara, Gipuzkoa) izan ziren ohituren artean, bazen, hilkutxa elizara sartu aurretik, hau elizatik 100 bat metrotara kokatua zegoen harrizko mahai tankerako batean bitarte baterako uzteko ohitura. Aizpurutxotik heltzen ziren hilkutxek ere bazuten beraien harrizko mahai propioa (ziurrenez, Elosuakoak ez zirelako, Azkoitiako auzo batekoak baizik), gaur egun artean bere lekuan dagoena (Goñi 1979, 162-163). Itxura guztien arabera, eliza barruan beharrean kalean egiten ziren "Nocturno, ò Nocturnos de difuntos" haiek egiteko hilkutxen kokapenak seinalatzen dizkigute harrizko mahai hauek. Baina ohitura bera, noiz desagertu ote zen Elosuan? ezin zehaztasunez jakin. Bego, edozein kasutan adibide hau, 1700eko konstituzio sinodalek arbuiatu zuten ohitura aurreko -eta baita ziurrenez ondorengo- garaietan zenbait lekutan nolabait kontserbatu zela, eta halako hiletetan eliza barruan egitekoak ziren errituen parte bat kanpoan egiten zela gogorarazteko; Larramendiren deskribapena, puntu honetan ere, zuhurtziaz hartu beharrekoa dugu, Aro Berri guztian zeharreko Gipuzkoako eredu bati dagokiola azkarregi ontzat eman beharrean. 777 Baina elizarako heldueraren momentura itzul gaitezen; behin elizaren barruan, jarlekuetako elementuen sinbolismo erlijiosoarekin egiten dugu topo: sua (ezkoa) eta janariak (ogia bereziki). Praktikoki unibertsala den suaren eta heriotz kultuen arteko asoziazio honek Euskal Herrian sua/etxea/ehorzlekua identifikazioa hartuko du ardatz (Madariaga Orbea 1998, 233). Suaren sinbologia etxea beraren hastapenetako guneari loturik dugu (sukaldea), eta horrela, etxeko suak, bere testuinguruan, etxe inguruko lurrazpian (sutegian bertan, itsusurian, edo etxekoanderearen baratzean) ehortzirik zetzaten arbasoen arimak, eta baita jeinu gaizkileak ere, bizien mundura iragan zitezkeen espazioa adierazten zuen; arbasoen munduaren eta bizienaren arteko igarobidea. Bertan, etxekoandereak hiru eginkizun xume baina erritualki garrantzitsu betetzen zituen. Sutondoko sua itzali ez zedin zaindu (etxeko sendiaren jarraikortasuna sinbolizatzen zuen heinean), argiak piztu eta etxeko hildakoendako janarizko eskaintzak egin (gauez bisitan etortzen ziren arbasoen arimek argia eta janaria izan zitzaten), eta azkenik, errautsak batu, lotara joan aurretik (etxe garbiak jeinu ongileak, eta zikinak berriz gaizkileak erakartzen zituelako sinesmenagatik) (Rubio de Urquía 1996, 19-27). Ezkoaren eta suaren sinbologiari loturik beste ohitura batzuk ere gordetzen dira, usu aipatu izan den adibide bat aipatzearren, erleei, ezko gehiago egin dezaten, heriotzen abisu emateko ohitura kasu (Agirreazaldegi 1989, 40-42). Zenbaiten arabera, sua/etxea/ehorzlekua ardatzaren jarraikortasunaren adierazgarri lirateke argizaiolak ere; beraien dekorazioak aditzera ematen duenez, sutegietako, hilarrietako eta argizaioletako sinbologia geometrikoak irizpide berberen gain lantzen zirela dirudi, izan ere. Azken bien kasuan, gainera, antropomorfismorako joera nabaria da; hein horretan, argizaiola, elizako jarlekuko gurtzara moldatutako hilarri txiki bat omen litzateke (Rubio de Urquía 1996, 40-42). Zaila da, hala ere, ziurtasunez halakorik sostengatu nahiz ukatzea, interpretatzen zaila den sinbologia geometriko baten gain ezartzen baitzaigu lotura. Azkenik, heriotza suaren errituekin lotzen duen beste ohitura interesgarri bat, eta halaber, apezaren presentziarik gabe egina izanik, bizilagunek, lehen auzoek eta bereziki emakumeek espazio publikoan burutzen zituzten errituen baitan hauteman genezakeena, etxeko suaren itzaltze sinbolikoarena dugu, hainbat oinarrizko sineskerari loturiko erritua zena: Más complicadas de interpretar son las creencias que vinculan la muerte y el fuego, que también estaban presentes en la funeración tradicional vasca. Además el fuego de la cocina y la propia casa se identificaban plenamente, casa=fuego, hasta el extremo de que las viejas contabilidades fiscales se hacían por "fuegos" y la casa estaba a su vez identificada con la sepultura (unida por el cordón umbilical que suponía el elizbide). Para cerrar este círculo, de alguna manera en la mentalidad popular seguía operando la antiquísima idea de que los antepasados reposaban bajo las cenizas del llar. La identificación fuego/casa/sepultura era bastante poderosa. Así, en muchos lugares, cuando moría uno de la casa se echaba el fuego delante de ella y se encendía uno nuevo tras el entierro. En algunas localidades del País Vasco Norte se seguía la costumbre de reunirse los del cortejo y hacer fuego delante de la casa mortuoria (precisamente delante de la puerta), formando un círculo alrededor del mismo, rezando a continuación; todo ello se hacía sin la presencia del cura; el encendido del fuego correspondía a los vecinos del finado. [...] La idea dominante es la de hacer desaparecer las huellas dejadas por el finado, es decir evitar que volviera. En ocasiones se quemaba parte o la totalidad del colchón del muerto (Madariaga Orbea 2007, 54-55) Hildakoaren arimaren itzulera ekiditeko babes neurri hauek, goraxeago aipatu ditugun beste batzuekin ere bazeukaketen erlaziorik: hildakoaren sudur zuloak argizariarekin istearenarekin, belarren eta ukenduen erabilerarekin, edo, are, ispiluak estali eta lehioak erdi-istearekin ere. Horrez gain, deigarria zaigu suaren itzaltzearen 778 erritua, lekuren batzuetan behinik behin, auzotarren erritu kolektibo bat izatea, eta apeza presente egon gabe egina izatea. "Beste aldeari" zegozkien errituen parte ziren beraz, zeremonial ofizialaz bestalde, Larramendiren esanetan emakumeen (edo bizilagunen, emakumeen bidezko errepresentazioa bizilagunena baitzen, jarlekuetan bezala) "zeremonial partikularra" osatzen zuten erritu haiek bezala, edo haien parte. Segi dezagun baina, ez ditugu oraindik hiletaren bukaerarenak aipatu eta. Hemen ere gizonezkoak eta emakumezkoak nor bere aldetik ibiltzen ziren, eta hildakoari azken agurra ematea emakumeei zegokien: Acabado el entierro, salen primero los clérigos de la iglesia con sus sobrepellices y van á la casa del difunto y esperan á la entrada en la calle hasta que lleguen los hombres y éntre el del duelo con sus acompañados en el zaguan de la casa: y entónces dicen los clérigos un responso rezado y entran á dar el pésame al que lleva el duelo y se van á sus casas. Despues han de venir las mujeres que quedaban en la iglesia. Levántase la serora, hace señal y la van siguiendo todas con el mismo órden que vinieron. Las primeras se van quedando en el zaguan y suben arriba con la serora las del duelo y otras que tienen conexion de parentesco y amistad. Encomiendan el difunto á Dios, y diciendo la serora su equivalente del Requiescat in pace, se despiden, dando un pésame (Larramendi 1985 -1754-, 228-229) Ikusten dugunez, espazialki bezalaxe sozialki eta erlijiosoki ere, hileta inguratzen zuten aktibitateetan esparru jakin bat zedarritzen zaigu: hildakoaren etxea eta bere gertuko auzotarrena, eta hauen artean, bereziki, bertako emakumeena. Testuinguru honi erostariak eta hiletariak gehituz gero, eta mezak eta hileta ofizioa ez beste heriotzerritu guztiak "en el zaguan, ò en la calle", hilbidean nahiz Elosuan bezalako harrizko mahai batean kokatutako hilkutxa baten inguruan, kanpoan, egiten irudikatuaz gero, parterik handienean emakumeak nagusi ziren heriotz-erritu batzuen aurrean gaudela ohartuko dugu. Eta hauen gidari, serora edo serorak, René Veillet kalonjeak XVII. mende bukaera eta XVIII.enaren hasiera alde hartan hiletetako "maîtresse des céremonies" bezala izendatu zituenak (Duvert 1991, 15); orain arte ikusi izan dugunaren arabera, batere harridurarik sortzen ez digun titulua. VIII. 1.3. Ondrak, bederatziurrena, etab. Baina noski, hiletaren ondoren errituen ziklo bat hasten zen, bederatziurrenarena. Bitarte horretan, Larramendiren hitzak egoki ulertzen baditugu behintzat, jarlekua, edo berbera zena, hilobia, zabalik mantentzen zen, bereziki apaindu eta ornitua: Ponen tumba levantada cubierta de bayeta hasta el suelo y al pié la cruz de la parroquia, que se quita en acabándose la misa cantada y responso, que se dicen los nueve días siguientes al entierro con cuatro velas encendidas sobre la tumba, y tambien un grande rollo de cera blanca, y más delgada, que arde todo el tiempo del oficio (Larramendi 1985 -1754-, 229) Bederatziurreneko ofiziorik garrantzitsuenak ondrak izan ohi ziren; Larramendik bi aipatu zizkigun, baina garai berberean eta beste leku batzuetan, Oñatin esaterako, hiru egiten zirela dakigu1566. Ondretara hiletetara baino jende gehiago joan ohi zela dirudi, ezen hiletetan, "porque no pueden estar avisados", kanpotar gutxi izaten bazen, ondretan ostera, igandeko mezatan egun seinalatuaren berria zabaldurik, urrunagoko familia1566 Hala ageri zaigu aurreko kapitulu batean ikergai izan dugun eta parrokiako serorak olioaren administrazioan zeuzkan eskumenen berri ematen digun 1759ko arautegi batean; ikus VI. 1.5.3. azpiatalean, 508 or. 779 kideak eta lagunak heltzen baitziren. Larramendik giro honen irudi esanguratsua dakargu: Derrámase la noticia áun por los lugares vecinos y tambien lejanos, en que hay conexiones de parentesco y amistad. Vienen el día señalado grande número de hombres y mayor de mujeres, y es lo que les tiene más cuenta á los clérigos por la ofrenda que ellas hacen de pan y cera. No viene mujer alguna que sea de cuenta que no traiga su capellan, y de estos capellanes se juntan muchos, ademas de otros que vienen por sí mismos; encárgase la misa mayor ó la del oficio á un clérigo forastero respetable, y todos los demas dicen sus misas rezadas por el difunto cuyas honras se hacen (Ibid., 231) Ikusiko dugu jarraian -eskaintzei buruz espezifikoki jardungo baitugu-, apezek emakumeen eskaintzekiko ze puntutarainoko dependentzia zeukaten, Larramendik agertzen digun apezen ardura ez baitzen tontakeri kontua. Funtsean, hiletetan herriko familia-kideek eta eliztarrek parte hartzen zuten, eta ez zuten ondren "publizitaterik" jasotzen, "bertakoendako" ofizioak ziren; ondretan baina, hildakoaren testuinguruari loturiko jende multzo zabalagoa biltzen zen, eta hildakoa eta bere familia "dimentsio publiko" zabalagoan agertzen ziren. Errituen eta elizkizunen dinamikari zegokionean hileten eta ondren jarraibideak antzerakoak ziren, sexuen araberako banaketa berberarekin, ondretatik, hiletetan espezifikoki gorpuaren eta hilkutxaren presentziari zegozkion eginbehar eta errituak falta baziren ere. Parrokiako kanpaien abisura gizonak hildakoaren etxera abiatzen ziren, bertatik doludunarekin batera elizarako bidea hartzeko; denak lutoz jantzita eta "el del duelo con capa larga y de mucha falda, sombrero ancho y desatado y sin cintillo ni espadin". Elizan, hiletetako egunean bezalaxe esertzen ziren. Emakumeen helduerari itxaron gabe ekiten zitzaion ofizioari, nokturnoarekin, eta hauek heldu aurretik pizten ziren aldareetako argiak eta hildakoaren jarlekuko argizaiolak eta kandelak. Hiletan bezalaxe, emakumeak gizonen ondoren irtetzen ziren hildakoaren etxetik, serora buru zuen segizioan, eta parrokiara heldurik, zegokien ordenean iragaten ziren nor bere jarlekura, beti ere seroraren zaintzapean. Nokturnoa eta jarlekuko errespontsoa esan ondoren, apeza sakristiara "casulla" janztera joan bitartean, gainontzeko apezak korura igotzen ziren eta mezari sarrera emateko Requiem aeternam kantatzeari ekiten zioten, bi edo hiru abotsetara. Meza bukaturik etxerako itzulera nola egiten zuten ez zigun Larramendik jaso, ziurrenez, beharrezkotzat hartuko ez zuelako; ez zaigu garbi gelditzen hildakoaren etxera itzulerarako prozesiorik egiten ote zuten, edo ez, nahiz eta azalpenen hutsuneagatik, ezetz dirudien. VIII. 1.4. Eskaintzak eta doluaren garaiko errituak Heriotz-erritu nagusi hauez beste, baziren ziklo ezberdinetan banatzen ziren beste hainbat ofizio eta erritu, Larramendi berak aipatu zizkigunak: "el séptimo, noveno, trigésimo, cabo de año, y dos años". Hauek, hileten eta ondren kasuetan ez bezala, testuinguru sozial orokorrari begirako funtzioak baino, hildakoaren arimaren salbazioaren ardurak gidatzen zituen errituak zirela esango genuke; bereziki, bederatziurrenaren ondorengo errituei zegokienean. Heriotzaren dimentsio soziala, itxura guztien arabera, hiletetan eta ondretan islatzen zen, ondorengoek askoz maila "pribatuagoko" funtzio eta errituak diruditen artean. Horregatik daude, halaber, arimaren aldeko mezen, ogien eta argizarien eskaintzen zikloei loturik, eta hauekin batera azalduko ditugu. 780 Izan ere, orain arte hileta, ondra, eta arimaren aldeko meza ezberdinetan egiten zen eskaintzen erritua alde batera utzi badugu, bere kabuzko azalpenak behar dituelako baino ez baita izan. Ohizkoenak ogiaren eta argiaren eskaintzak izaten ziren, batez ere lehenarenak. Janariei eta bereziki eskaintzarako ogiei dagokienean, zenbait lekutan orain gutxirarte ohizkoa izan da hildakoak hauen “sustantziaz” elikatzen zirenaren sineskera, eta horrela, eskaintzaren ondoren ogiak jada elikagaiak galtzen zituela pentsatu izan da. Halatsu, leku batzuetan (Aretxabaletan adibidez), ogia eskaintzaren ostean arinagoa bihurtzen zela esan ohi zen, sustantzia galdu izanaren adierazgarri (Madariaga Orbea 1998, 235). Eta eskaintzek eurek ere, noski, segizioaren ordenak bezalaxe, botere-mailaketen adierazpena gauzatzen zuten. Eta halaber, hiletetan, presente zeuden apezen kopuruak bezalaxe, seroren kopuruak ere hildakoaren maila soziala eta itzala adierazten zituen; eta horren arabera, errituetako mailaketak ezartzen ziren. Gogoan izan dezagun, adibidetzat, Azkuerengandik Madariaga Orbeak jaso zuen Lekeitioko (Bizkaia) kasua, oraingoan Aranak aipaturiko eran dakarguna: los de más prosapia llevaban hasta cuatro freiras; el rito funerario tomaba entonces el nombre de "zortzikoa" -de a ocho-, porque cada una llevaba dos velas; también los había de a "cuatro", "laukoa", etc... y en el de menor importancia iba una sola freira que ostentaba una sola vela: "batekoa", es decir de una sola candela. Los entierros de las mismas seroras se efectuaban con particular honra (Arana 1992, 102) Gorago ere ikusi ditugu "con particular honra" egiten ziren seroren hileta horietariko zenbait, hauek beraien testamentuetan agintzen zituzten meza eta betebehar erritualei erreparatzean1567. Eskaintzen testuinguruko botere adierazpenen baitan, serorek eurek eskaintza burutzea eta eskaintzaren neurria, noski, hildakoaren itzalaren adierazgarri ziren; hala, 1759an Lorenako Leopoldine printzesa Baionan hil ondoren, honakoa izan zen bere hileten anibertsarioko eskaintza -Duvertek Ducéré-rengandik jasotako aipuan-: "Lors de l'anniversaire de la princesse Léopoldine de Lorraine, cinq dames conduites par la benoîte de cette eglise, qui tenait à la main un cierge allumé vinrent à l'offrande. Chaque dame offrit un pain et la benoîte un cierge" (Duvert 1991, 17). Eskaintzek, diogunez, gizarte-mailaketen irudikapen lez zeukaten balorea handia zen, eta seroren partehartzeaz eta eskaintzaren neurriaz gain, edo are, hauek baino gehiago, hau burutzeko emakumeek jarraitu beharrekoa zuten ordenari garrantzia sinboliko handia ematen zitzaion. Lekuan lekuko botere-mailaketak nolakoak zirenaren arabera, halakoa izan ohi zen hiletetako eta ondretako segizioetan joaten ziren emakumeen ordena, eta honekin bat, ohizko mezetako eskaintzetan jarraitzen zen ordenaren ezarpena. Eta hurrenkera horren baitan, etxeen eta leinuen arteko mailaketak zirenak zirela, eta mailaketa hauetan integraturik izan, edo ez, ohizkoena, serorek gainontzeko emakumeen aurrean lehentasunak izatea izaten zen. Mailaketa hauen adibide bat, Hiriburuko (Lapurdi) XVIII. mende hasieratako eskaintzen ordenarena, Desportek eman zigun, hain garai berantiarrean, Erdi Aroan usuagoa izan behar zuen egoera azaltzen diguna. 1713an ezarri edo berretsi zenaren arabera, bertako parrokiako serorak bere jarleku propioa lehen iladan zeukan, koruaren ondoan (hau da, leku pribilejiatuan), eta eskaintzetan, parrokiako patroi ziren -eta Lissague-ko etxe noblearen jabe ziren- Hureaux familiako andrearen ondoren joatea zegokion, emakume plebeioen aurretik (Desport 1991, 72-73). Etnografiaren alorretik ere heldu zaizkigu eskaintzen bidezko maila sozialen adierazpenerako beste modu batzuen berri ere. Beran (Nafarroa), hiletetako eskaintzetan, mailaketa eskaintza ahari hanka batekoa, bakailao batekoa, edo arrautza 1567 Ikus VII. 2.2. azpiatalean, 713-721 or. 781 batekoa izateak ezartzen zuen (Duvert 1991, 17). Atauneko (Gipuzkoa) hiletetako eskaintzetan ostera, lehen klaseko edo "cofradia entera"-koak zirenetan lau liberako lau ogi, eta bigarren klaseko edo "media cofradía"-koak zirenetan aldiz, lau liberako hiru ogi eta erdi emateko ohitura zegoen. Beste leku batzuetan ostera, hiletetako eskaintzetarako finkaturiko ohitura bai, baina maila sozial berezien adierazpenik ez zaigu ageri: Areatzan (Bizkaia), otarrean bi kiloko ogia eraman ohi zen ohial beltzarekin eta zuriarekin estalirik, eta "Elizkizuna amaitu ondoren, serorak hartzen zuen ogia eta aurrogiek [segizioan eskaintzaren otarra eramateaz arduratzen zen emakumea] gauza bera egiten zuen otarrea eta ohialekin" (Garmendia Larrañaga 2007 -1987-, 51); Zigan (Nafarroa) "lehenateak" ogidun otar bat eta haragidun beste bat eskaintzen zituen, eta hildakoaren ahizpa edo arrebak, edo emakumezko ahaiderik gertukoenak, propio horretarakoxe zen otartxo batean dozena erdi bat arrautza edo gazta bat eskaintzen zituen (Frank 1997, z.g.). Zenbait lekutan, argiarena eta ogiaren eskaintzak batzea ere gertatzen zen; Iparraldeko eskaintzetarako ohituren artean Duvertek gainean kandela zeraman lau mutur okerdun ogiarena aipatu zuen (Duvert 1991, 17), eta autore berak ere jaso zuen Lancre-ren tratatuko pasarte batean ageri zaigun Donibane Lohizuneko (Lapurdi) "pastelaren" eskaintzarenak ere tankera hartakoa dirudi: "y que cuando las mujeres lo hagan [eskaintza], ofrezcan un cirio atado a un pequeño pastel hecho de la forma más indecente que uno pueda imaginar en una mujer honesta" (Lancre 2004 -1612-, 47). Jaun boteretsuen jabegoko parrokietan, ikusi bezala, eskaintzen ordena hauen boterearen adierazpenera begira antolatzen zen. Parrokia bera etxe nagusi baten jabegokoa ez zenean ostera, serorek etxe partikularren izenean egin ohi ziren eskaintzetan zeukaten partehartzearen, eta eskaintzetako ordenak hartzen zuen esangura sozialaren berri, Bergaran, San Pedro parrokian 1594an izan ziren liskar batzuk ematen digute. Elizkizunetan ogiaren eskaintzan eraman beharrekoa zen ordena 1545ean egindako bisitan zehaztu eta berretsi zuen bisitatzaileak, zenbait liskar izanak zirela eta. Aginduaren arabera, etxeen arteko lehentasunak alde batera utzi eta emakumerik zaharrenari zegokion eskaintza lehenik egitea, eta zaharrenen artean ere izan zitezkeen ezberdintasunak aldentzeko, zehaztasun gehiagora ere jo zuen; lehenik “las casadas y beladas, (y) se yendo iguales en calidad la (que) primeramte. fuera casada y belada aquella ofrezca primero”. Agindua, ohitura hau “costumbre antigua que asta aqui en la dha. Yª. (se ha) tenido e guardado” zela eta eman omen zuen (Sorondo 1994, 296). Ohitura hau ohizko eskaintzei zegokion, baina berriki hildako pertsonen eskaintza egiten zuten etxeek, 1594ko liskarrek azaltzen digutenez, besteen aurreko lehentasuna zeukaten. Honela azaldu zen orduan ohitura: habia sido y era contra la ordenanza y costumbre que en la dicha iglesia se había tenido y se tenía de tiempo inmemorial a esta parte por orden y acuerdo del cabildo clero y justicia y regimiento e vecinos de la dicha villa, en que por oviar y excusar las diferencias e inconvenientes que podía haber en el modo de ofrecer estaba ordenado que en las cuatro partes que se hacen y se acostumbran hacer en la dicha iglesia las ofrendas se guardase el orden como se ha goardado; de que de la sepultura del defunto más moderno se hiciese la primera ofrenda (Zumalde 1962, 330-332) Baina Ozaeta etxearen izenean eskaintza egiten zuen Maria de Izaguirre serorak (aurrerago bere testamentutik eta beste zenbait dokumentutatik ikusiko dugunez, oso boteretsua izatera heldu zen serora) urte hartan ohituraren edo behinik behin 1545eko akordioan ezarritakoaren aurka egin zuen, con intento de anticiparse a la ofrenda que se iba a hacer de la sepultura de la casa y solar de Gabiria por doña Catalina de Mallea, señora de ella que murió y fue 782 enterrada el dicho dia de San Miguel, o por otros intentos a fin de causar alboroto y escándalo en la dicha iglesia (Loc.cit) Eskaintza egiterako ordenean aurre hartzearen saiakera hau garrantzitsua eta esanguratsua zaigu jarlekuetako botere sinbologiaren testuinguruan. Gabiriako eta Ozaetako etxeak, izan ere, Erdi Aroko bandoen liskarretako testuinguruan Bergaran izan ziren bi etxe nagusiak ziren, eta –Erdi Aroarekiko– garai berantiarrotan bada ere, Ozaetako serorak egin zuen saiakera, Gabiriako andrea berriki hila zela eta beraz, aipaturiko akordioaren arabera lehentasuna zegokiola kontutan hartuaz gero, probokazio nabaria zen. Alkateak, kabildoarekin sakristian baturik, serorari kontuak eskatu zizkion, eta arautuarekiko lehentasun berezirik inork ez zeukala (“ninguna persona de ningún estado ni condicion que sea”) ere gogorarazi zion. Serorak agindurikoa betetzea zin egin zuen, eta egin zuena egiteko arrazoitzat oso erantzun sinplea eman zuen: Ozaeta etxeari zegokion jarlekua eskaintza egiten zen lekutik gertuen zegoenez, eta aurretik ere inork ezer esan gabe eskaintza lehenik egin omen baitzuen, orduan ere halaxe egin nahi izan zuela, besterik gabe. Agian erantzunaren intentzioa ohitura arautu aurretik eraman ohi zen eskaintzaren ordena berrezartzea izan zitekeen, orden zaharraren arabera –jarlekua, etxe nagusi lez, lehen iladan zeukan– Ozaeta etxearen eskaintzari lehentasuna emanez. Izan ere, serorak “cabildo clero y justicia y regimiento e vecinos de la dicha villa”-k hitzartua zuten ordenaren berririk izango ez zuela pentsatzeak ez baitirudi zentzuduna. Beste alde batetik, erantzuna hain era sinplean emana izan zen eze, probokazioaren intentzioa ere berresten digula baitirudi: Que la sepultura de la casa y solar de Ozaeta de donde ella había ofrecido y suele ofrecer como persona que tiene el cargo de servir la dicha sepultura, estaba pegante a la dicha ofrenda, y que así había ofrecido comforme a lo que en días y tiempos atrás después que tiene al cargo de la dicha sepultura lo había hecho, sin que nadie la hubiese dado ningún parecer ni consejo sobre ello (Loc.cit.) Edonola ere, gertakizun hauek, beste emakumeen artean serorek ere etxeen ogi eskaintzan zeukaten partehartzearen berri ematen digute, bidenabar, egoera hau etxe boteretsuen kasuan ohizkoagoa izango zela iradokiz (logikoa ere baden bezala). Ogien eta argien eskaintzak, bestalde, ziklo liturgikoei ertsiki loturik zeuden eta hein batean hauen adierazpena ziren, eskaintzen kopuruak eta denborak, beti ere lekuan lekuko ohituren arabera, jakinak izaten baitziren. Eskaintzen inguruko zenbait datuk, bestalde, bederatziurrenaren barruko errituen eta honen ondorengoen artean banaketa bat zegoela adierazten digute; bederatziurrenaren baitako eskaintzek oraindik familiaz aparteko eliztarren partehartzea izaten bazuten, hau da, heriotzaren ondorengo erritualek oraindik "gizarteratuta" egoten jarraitzen bazuten, ondorengoak jada familiaren alorrekoagoak ziren, "partikularragoak". Hori adierazten digu, adibidez, Larramendik ondretako eskaintzen inguruan azaltzen digunak: Durante el Nocturno y ántes de la misa llevan sobre la tumba ó sobre la sepultura la ofrenda de pan y cera, la cerilla ordinaria ardiendo sobre el pan y las velas y hachas, metidas ó arrimadas á hacheros largos y bajos, que se ponen á los lados de la tumba. Esta ya es costumbre antigua, y con ella quisieron dar á entender que aquel pan y cera que iban á ofrendar eran en sufragio del alma de aquel difunto, y no de otro alguno [...]. Al empezar la epístola va cada una en busca de su pan y cera, y se la dan las mujeres instruidas, sin equivocarse, y en esto hay siempre alguna confusion y ruido. Al Evangelio están en pié con su pan y cera ó hacha en la mano. Al ofertorio sube el cura ó su teniente al púlpito, y nombrando al difunto á quien se hacen aquellos oficios, exhorta á todo el auditorio á que lo encomiende á Dios con un Padre nuestro y Ave María (Larramendi 1985 -1754-, 232-233) 783 Eta ohartu beharrekoa dugu, Larramendiren ondren deskribapen honetan ageri zaigunez, askotan meza kantatua bukatua izanda ere, eskaintza oraindik bukatu gabe egoten zela; orduan, apezak eta gizonak itxaronean esertzen ziren, eta eskaintza bukatzean jarraitzen zen errituekin, apeza jarlekura errespontsoa kantatzera iraganez (Loc.cit.). Gizonezkoen eta emakumezkoen errituek, beraien autonomian, nork bere erritmoak zeuzkatela esan liteke. Baina jarrai dezagun; Larramendik ondretan aipatzen digun ohitura Elosuan (Bergara, Gipuzkoa) jasoriko ohiturek berretsi eta osatzen digute, kasu honetan, hiletetako argi-eskaintzetara mugaturik: El día del funeral se coloca en la sepultura la manta beltza y sobre esta tela negra las argizaiolak de la casa, un hachero con dos hachas, más la cruz alzada de la parroquia, con crespón negro. Antes de comenzar el funeral una mujer de cada caserío del pueblo coge una de las argizaiolak de su jarlekua y la coloca, con la vela encendida, en la sepultura del caserío de la persona fallecida. Las argizaiolak permanecen allí durante el novenario (Frank 1997, z.g.) Gogoan izan dezagun, halaber, bederatziurrenean zehar mantentzen zutela jarlekua zabalik (aski sinbolikoa dena), Larramendirengandik goraxeago jaso dugunez. Hildakoaren alde bederatziurrenaren ondoren mantendu beharreko eskaintzek, iraupen ezberdinak izan ohi zituzten. Madariaga Orbeak 4 eta 5 urterainoko luzapenak ere aipatzen dizkigu, baina kasurik ohikoena, Larramendiren garaian eta hitzetan, handikien kasuan 2 edo 3 urtekoa izaten zela zehaztuz. Oñatin, bestalde, ezin jakin zergatik, ohitura askotan 14 hilabetekoa zela dirudi (Madariaga Orbea 1998, 235), eta ikusi dugu lehenago nola Bergaran ere -XIX. mendearen erdialdeko "Derechos de entierros" dokumentuaren arabera behinik behin- ohitura berbera jarraitu izan zen 1568. Honekiko, deskribapen etnografiko egoki bat, nahiz eta urtebetera mugatua baino ez izan, 1923an Joxe Migel Barandiaranek Atauneko (Gipuzkoa) San Gregorio parrokiako ohiturez egin zuen ikerketan daukagu, oraingoan ere, Roslyn Frankek azaldurik jasoko dugun eran. Aipua luze jasoko dugu, errituek, urtebete ez, baina bi edo gehiago iraun zitzaketen Aro Berriko gizartean, are xehetasunetan hedatu gabe ere, hauek izan zezaketen konplexutasuna irudikatzen lagun baikaitzake: Al terminar las funciones del novenario empieza otro ciclo de actos rituales asociados con el sufragio por el alma del difunto. Estos durarán un año entero. El domingo después de la terminación del novenario recibe el nombre de ogi-astea, lo cual significa "comienzo de pan". Cuando el funeral es de "cofradía entera", a contar de este día, todos los domingos del año se llevan a la jarlekua, para la hora de la misa conventual, un pan de cuatro libras y un panecillo de una libra, de los de tres picos, llamado olata. Si en la semana ocurre alguna fiesta o media fiesta, la etxekoandrea reserva el panecillo de tres picos para ofrendarlo ese día. La etxekoandrea de la familia del difunto, coloca los panes en la jarlekua de su casa y los cubre con un velo negro que permanece allí todo el año. En el momento del ofertorio de la misa, la etxekoandrea los descubre y se los entrega a la serora. Luego, ésta los lleva a ofrendar. El ciclo de ogiastea termina con la celebración de urtebetetzea, "el año completo", el aniversario o ceremonia de fin de año, llamada también ogi-ixtia "el dejar pan". Esta ceremonia postfuneraria tiene lugar el domingo que conmemora el aniversario de la ogi-astea y se celebran un nocturno y una misa en sufragio del alma del fallecido. En los ritos que se celebran este día participan activamente la zesterazalea y la serora. Cuando el funeral es de "cofradia entera", la zesterazalea lleva en la cesta tres panes de a cuatro libras y diez olatak de media libra, es decir, los panecillos de tres picos, todos cubiertos con una prenda blanca hecha de puntos llamada prutera. Lleva la serora una cesta con sesenta y seis olatak y otros tantos eskuiloak o manojos de cera en espiral. Los distribuye entre las 1568 Ikus VI. 1.5.3. azpiatalean, 504 eta hurr. or. 784 jarlekuak de la iglesia. Cuando el funeral es de "media cofradía", la zesterazalea lleva tres panes de a cuatro libras y diez olatak de media libra como en el caso de "cofradía entera". Pero la serora coloca sólo cuarenta y seis olatak y eskuiolak en otras tantas jarlekuak. En el momento del ofertorio de la misa mayor, la serora vuelve a recoger los panes y los lleva a ofrendar (Frank 1997, z.b.) Aro Berrian izan zitekeenaren irudi urrun bat baino ez, diogunez, baina zenbait oinarrizko elementu garbi azaltzen dizkiguna: zikloaren denborek ogien kopuru konkretuen ematearekin bat egiten zuten; ogi eskaintzen urtebeteko zikloan, etxekoandrearekin batera, serorak eta "zesterazaleak" ere parte hartzen zuten; ziklo honetan ere mantentzen ziren mailaketa sozialaren adierazpenak, eskaintzako ogien kopuruan sinbolizaturik; eta jarlekuan ohial beltz eta zuri bereziak erabiltzen ziren, urtebeteko zikloa isteko. Elosuan (Bergara, Gipuzkoa) ere, hiletan jarlekuan ipintzen zen ohial beltza, urtebetean bertan egon ondoren, "una tela blanca, muy cuidada, con bordados y puntillas" batek ordezkatzen zuela dirudi. Eta gainera, ogi eskaintzak egiten ziren urtebete hartan zehar etxekoandrea ez zen jarlekuan belaunikatzen; hiletetan bezala kokatzen zen, azken iladan jarrita, koruaren azpian, eta jarlekua etxeko beste emakumeek artatzen zuten1569. Larramendiren deskribapenean ere bada tabu honen 1569 Puntu honetara heldurik, Elosuako (Bergara) hiletetarako deskribapena osorik jasotzeari komenigarri iritzi diot; alde batetik, nahiz eta deskribapen etnografiko honetan jada serorak falta ziren, -Elosua bertako adibideak jasoz- azalduz joan garen hiletetako elementu ezberdinak nola elkar josten ziren era labur batean azaltzen zaigulako; bestetik, Debagoieneko espazio bateko testigantza den heinean, bertako ohituren ohiartzuna dakarkigukeelako: "Cuando muere alguien en casa, se avisa en primer lugar al primer vecino "Etxekona" y éste se encarga de llamar al cura, médico y todo lo que haya de hacer fuera de casa. El día del entierro se forma el cortejo fúnebre "duelua", que sale de la casa, siguiendo este orden: Una chica de la primera casa, vestida de negro, con mantilla de dibujo, llevando sobre la cabeza un rodete negro "sorkia" y encima una cesta conteniendo un pan redondo cubierto con un pañuelo negro y blanco, cuyos tres picos cuelgan fuera de la cesta. El sacerdote y el sacristán con la cruz. El cadáver llevado a hombros. El primer vecino. El mayorazgo, seguido por sus hermanos. Los hermanos del difunto. El resto de la familia, en fila y en este orden se colocan en los bancos de la iglesia. Las mujeres, también en fila, llevan el mismo orden: La primera vecina. La mujer del Mayorazgo; las hijas de la casa; las hermanas del difunto; el resto de la familia. En la iglesia se colocan en la sepultura sobre el "manto negro" donde hay una cruz y la "argizaiola". En la sepultura se coloca la primera vecina y un poco más atras la primera de la familia, seguida de las demás parientes. El manto negro no se quita de la sepultura hasta que pasa el aniversario, "urteburu meza", que es a los 14 meses. A los nueve días del entierro, "ondrak". El día del entierro un hombre pasa el plato y el dinero que se recoge es para la iglesia. Después del Evangelio, el sacerdote baja del altar hasta el centro, entre los dos bancos, y da a besar la estola y echan una o dos pesetas, "ofrendia"; cuando termina la misa, el sacerdote va a la sepultura y reza un responso. El luto de los padres 2 años de negro y luego se quita. Las viudas se vestían siempre de negro. De los tíos, un año. Hoy el cadáver viene en coche fúnebre y el cortejo se forma en el pórtico de la iglesia. La chica que llevaba el cesto con el pan y las mujeres del duelo, con una mantilla por la cabeza y otra grande desde el cuello hasta las rodillas, han desaparecido hace como 10 años. Las capas negras con esclavina no se usan desde la guerra, 1939. El trapo negro de la sepultura, desapareció en 1970. Las argizaiolas de las sepulturas se quitaron el año 1975. Las mujeres de más de 50 años se visten de luto, no de tanta duración, y las viudas al cabo de unos años de alivio. En los jóvenes va desapareciendo como en la calle. 785 zantzurik, baina hiletetan bakarrik gorde beharreko ohituratzat aipatzen digu (doluan zegoen etxekoandrea eta bere laguntzaileak zabalduriko jarlekutik urrun, "bastante retiradas" kokatzen zituen serorak), ondretako eskaintzen deskribapenean, jada etxekoandrea bere jarlekua artatzen agertzen baitigu. Saran (Lapurdi) ere hiletako argizaiola eta ohial beltza urte guztian zeharreko mezatan piztu eta mantentzen ziren, baina kasu honetan, Elosuan ez bezala, ez zen etxekoandrea jarlekuan urtean zehar ez esertzeko araurik jarraitzen, eta hiletatik bertatik, etxekoandrea zen jarlekuko errituen buru, hauen burutzea beste familia-kide batengan edo serorarengan delegatu, edo ez. Bederatziurrenaren baitako argizaiolen eta eskaintzen kasuan bezala, lotura komunitarioen beste agerpen bat Otxagabiatik (Nafarroa Garaia) heltzen zaigu, argiei lotua; bertako funtzio erlijiosoetan, azken hildakoaren etxekoandreak elizako lanparatik hartzen zuen bere argizaiola pizteko sua, eta gainontzeko emakumeek su hartatik pizten zituzten eurenak (Ibid., z.b.). Ziklo hauen baitako edo urtean zeharreko mezetako ohizko eskaintzen alderdi oso garrantzitsu bat, han eta hemen aipagai izan duguna, mailaketa sozialen adierazpenarena dugu. Hein horretan, batez ere hileta elizkizunetan, ogiaz eta argiaz aparteko eskaintza bereziak ere ohizkoak izaten ziren. Dubarat-ek, XVI. mendeko Baionako katedralean egiten ziren eskaintzak mintzagai dituela, diruaz gain, lurraren frutuak, animaliak, ogia eta arrainak (batez ere amuarrainak) aipatzen dizkigu, guztien artean deigarrien lez, ahari "odoldu" batena ("sanglant" dio, larrutua ote?) nabarmenduz. Hileta ofizioak zirauen artean, pizturiko bi kandelen artean zetzala, ahari odolduaren ikuskizunak ez zuen edonolakoa izan behar, eta XVII. mendearen hasieran izan ziren, botere esparru ezberdinen artetik, ohitura debekatzeko zenbait ekinaldi; azkenean, luze gabe, debekatu zuten arte (Dubarat 1901, 289-290). Seroren testamentuetako agindu eta nahiei erreparatzean ikusi dugu nola ahariaren eskaintzaren ohitura hau Aro Berriko Debagoienean ere izan zen (seroren euren hiletetan), Arrasaten eta Bergaran. Esandako Baionako kasua aipagai izan zuen Duvertek, eskaintza lez idiak eman izan ziren Aizarnazabal (Gipuzkoa) eta Okina (Araba) bezalako kokapenetako 1787ko eta 1898ko kasu batzuk ere aipatu zizkigun (Duvert 1991, 18). Larramendi berak ere aipatu zigun eskaintzen ohitura hau, beti ere, bere deskribapenaren oinarri izan ziren (eta hau ere ez da ahaztea komeni) hileta "handien", hau da, familia boteretsuetako pertsonaien hiletetan egin ohi zirela zehaztuz: en tales grandes funerales por modo de ofrenda se trae á la puerta de la iglesia un buey vivo en unos lugares y en otros un carnero, tambien vivo, que acabado el oficio se vuelven á la casería ó carnicería, y por esto se paga al cura una cantidad determinada de dinero (Larramendi 1985 -1754-, 233-234) Ikus litekeenez, halako eskaintzen ohiturak aski zabalduak izan ziren Euskal Herrian zehar. Ohargarria da, halaber, jada Larramendiren garairako Gipuzkoan idi eta ahariak bizirik eramatea eta hauen eskaintza beraien balorearen diruzko ordainketa batek ordezkatzen zela (abelburua etxera itzuliz, edo harategira eramanez), XVI. eta XVII. mendee hasieratako Baionan, ostera, aharia hilda eta odoletan eskaintzen zen artean; hau da, aharia bera eskaintzen zen, diruzko ordainketa baten bidez ordezkatua izan beharrean. Alabaina, ez daukagu eskaintza berezi hauetan serorek izan zezaketen partehartzearen inongo berririk; ez dakigu garbi eskaintza hauetako erritualetan parterik Antiguamente a los muertos se les traía envueltos en una sábana de lino "eune" y antes de entrar en la iglesia se les colocaba en una como mesa de piedra que había a cien metros de la iglesia. Hasta la guerra del 36, las cajas las hacían en el mismo Elosua con la madera que hubiere en casa, roble, castaño, y las forraban por fuera con una tela negra. De Aizpurutxo traían a los muertos al cementerio de Elosua y antes del enterramiento los depositaban sobre una losa que todavía existe" (Goñi 1979, 162-163). 786 ote zuten, edo beraien esparrua ogien eta argien eskaintzara mugatua gelditzen ote zen. Berri gehiagoren faltan, hor datza zalantzak. Baina zein zen serorek gidatu eta kudeaturiko eskaintza hauek maila ekonomiko batean zeukaten pisua, familien gastuekiko bezalaxe, apez eta benefiziodunen etekinei zegokionean? XVI. mendearen bukaera aldean, gorago aipagai izan dugun Bergarako Maria de Izaguirrek bezala, parrokiako serora izan gabe, etxe partikular baten zerbitzura zegoen serora batek eskaintzak egiten izan zitzakeen lanen eta familien gastuen adibide bat, Bergaran bertan, Magdalena de Eguino y Malleak Ondartza etxerako egin zituen mezen, hildakoen kultuaren eta “obra pía” zirelakoen gastuen kontu batzuk ematen digute. Bertan, Trinitateko komentuan eta San Pedro parrokian etxeko hildakoen arimen alde eman beharreko mezen eta argizarien artean, ogiaren inguruko zenbait partida ere ageri zaizkigu. Ogi hau, zentzudunki, kontu berberetan soldatapean agertzen zaigun serorak (“la beata que sirve en casa”) eskainiko zukeela pentsa liteke. Seroraren kargu zeuden etxearen ogi eskaintzen berri beraz, ondorengo partidetan ageri zaigu: “El pan que se ofrece en la Trinidad” (1.014 erreal), “Tres fanegas que se ponen el día de Todos los Santos menos una cuarta que se pone en la sepultura de los padres de Magdalena de Eguino y Mallea” (408 erreal), “La libra de pan que se ofrece cada sábado en la sepultura principal de San Pedro” (122 erreal) eta “Tres cuarterones de pan que se ofrecen los domingos, lunes y fiestas en la sepultura de María Pérez de Azcárate” (263 erreal) (Oliveri Korta 2009, 585). Azkenik, eskaintzaren ematetik jasotzera iraganez, parrokietako bertako serorek ogiaren eskaintza jaso, gorde eta banatzerako orduan, hau da, administratzerako orduan zeukaten garrantziaren berri ematea dagokigu. Sorazuk izan zuen alderdi hau aipagai, bilaketa etnografikoetan oinarria hartuz Gaintzako (Gipuzkoa) seroren zereginak laburbildu eta eskematizaturik jaso zituenean: "Meza Nagusitako ofrendak (ogia, errespontsu diruak, opilak...) jaso eta apaizari eman" (gero eskaintza hauek, "karidade" izenean behartsuei banatzen zitzaizkien) (Sorazu 2009 -1993-, 22). Gogoan izan dezagun, Larramendik aipatu lez, eskaintza hauek Aro Berrian benefiziodunen soldataren parte nagusietariko bat, nagusia ez bazen, osatu izan zutela: No es creible, si no se ve, el mucho pan y cera que se ofrece, y es comunmente la congrua ó la mayor parte de ella en los beneficios que dan los patronos, que piensan cumplir con su conciencia y obligacion por la piedad ajena, y viven miserablemente engañados (Larramendi 1985 -1754-, 233) Debagoieneko testuingurura etorriz, bada, hitz hauek idatzi zirela hamar urte ez zirela, 1763an, izendapen kontuak zirela eta izan ziren liskarrak medio, Elgetako parrokian seroren zerbitzua etena zegoen, eta ondorioz, parrokiako eskaintzak gorde eta kudeatzearen lana aldrebestu zen. Auzirako prestatu zen galdetegiko galderetariko batek egoerak sorturiko kexuetariko bat jaso zuen: 4.ª Y si saben, que por este mismo motibo, y no hauer quien desdoble los manteles, en que se lleua el pan de ofrenda, se deja en mantas asquerosas, y se ha conocido bastante minoracion, y que esto es en perjuicio de los Beneficiados de la expresada Yglesia, que tienen la tercera parte de su congrua en este emolumento. digan etc.1570 Galdeketa hauetan usu gertatu ohi zen lez, galdetegia bera eman nahi ziren erantzunei moldatua zegoenez gero, lekukoek emandako erantzunek galderan aipatua berretsi baino ez zuten egin, xehetasun gehiago emanez. Garaian 69 urte zituen Joseph de Lezeagaren erantzuna jasoko dugu, azalpenik esanguratsuenak bereak izan baitziren: 1570 KKA-ACC 22/763/112, f.g. 787 Dijo que tambien es Uerdad Publico y notorio y visto por el testigo, que despues que falta la Asistencia de dichas mugeres en dicha Yglesia, por no hauer quien desdoble los Manteles en que se lleua el Pan de Ofrenda, este se deja en unas Mantas comunmente viejas rotas y hasquerosas de forma que con repugnancia y mucho antojo se puede comer por no estar sobre las Sepulturas en su[s] Manteles muy Limpios como lo han estado en el tiempo que dichas mugeres han Cuidado de esta limpieza y aseo por lo que se esperimenta conocidamente mucha mineracion [sic] en el Pan de Ofrenda con grandisimo perjuicio de los Curas y Beneficiados de esta Parroquial de Elgueta por consistir la tercera parte de su Congrua en este emolumento y al presente despues del movimiento de este Pleito es muy poco o nada el Pan que se ofrenda por la falta de dichas mugeres y su gouierno en dicha Yglesia y que de no boluer a ella se esperimentara maior calamidad1571 Testigantza hauen arabera, Elgetan, seroren faltan, ogiaren eskaintzaren ohitura bera ere gainbeheran joana zen, hainbestean eze, apez eta benefiziodunek ere ezin baitzuten zegokien ogiaren emolumentua behar bezala jaso; emolumentu honek beraien etekinen herena osatzen zuenez, ondo nabari zuten seroren falta. Azalpen hauek, bestalde, eskaintzetako ogia ohialetan jasotzea eta gordetzea seroren betekizuna zela agertzen digute, eta ziurrenez, hauen banaketa ere euren esku izango zela. Eta, halaber, emakumeek eskaintzak seroren administraziopean izan zitezela nahi zutela ere ageri zaigu, seroren faltan, emakumeen eskutatik heltzen ziren eskaintzen kopurua nabariki jeitsi baitzen. Hurrengo kapituluan xedatuago ikusiko dugunez, egoera berbera izan zen Oñatin mintzagai 1769ko seroren desagerrarazte agindua heldu zenean; serorak kentzekotan eta bestelako emakumeei funtzio hau betetzea eragoztekotan, jarlekuetako argien eta ogien errituak eta eskaintzak mantentzeari zentzugabea zeritzen udaleko agintariek informe baten gauzatzea eskatu zieten lizentziatuek, eta hala izatekotan, Elgetan gertatu bezala, apezen etekinek murrizketa larria jasoko zutela ere bazioten1572. Ogiaren eskaintzan beraz, serorak presente izan ohi ziren errituaren bi aldeetan: ematean eta jasotzean. Azkenean, eskaintzen eta inguratzen zituzten errituen testuingurua Larramendik salatzen zituen gehiegizko gastuek eraman zuten gainbeherara. XVI. mendean jada tankera honetako neurriak hartzen hasiak baziren ere, XVIII. mende bukaerararte ez ziren maila, demagun, "jasanezinera" heldu; mende honetako krisiek eta ondasunak eta boterea esku gutxiagotan pilatzeak ez zuten jada hain gastu handiko ohituren mantenurako biderik ematen, eta eliztarrez eurez gain, hainbat instituziok hartu zituzten hiletetako eta bestelako heriotz-errituetako gastuen aurkako neurriak. Eta noski, ilustrazio garaiak ere baziren, eta erlijiotasunaren gaineko ikuspegia, mentalitatea, XVI. mendekoarenaz oso bestelakoa zen. Gainbehera hau XVIII. mende bukaerako aldaketa handien parte zen, seroren euren desagerrarazterako eta ermiten itxierarako aginduarekin batera. Azkenean, eskaintzen errituak apezen eta seroren etekin ekonomikoen iturritzat zeukan garrantzia galdu zuen, ikerketa etnografikoetan bilduriko datuetatik eratorri litekeenez, jada ia maila sinboliko hutsean baino ez gelditzeraino. Atal honetan aipaturikoak laburbilduz, bada, eta jada beste hainbat lanetan azpimarratu izan den lez, serorek heriotz-errituetan partehartze handia zeukatela baino ezin dugu esan. Herritar edo auzotarrei agoniaren eta heriotzaren berri kanpaia joaz ematetik eta gorpua atontzeaz arduratzetik ekiten zitzaien errituen testuinguruaren baitan, serorak hiletetan, ehorzteetan, ondretan, urtebukaerakoetan eta bestelako heriotzerrituetan emakumezkoen doluen gidari izaten ziren, hiletariekin eta erostariekin bat, Larramendiren hitzetan “ceremonial particular de las mugeres” bezala azaltzen zen 1571 1572 Loc.cit. Ikus azalpenak eta aipua, VI. 1.5.3. azpiatalean, 512 or. 788 horretan parte hartuz. Halaber, heriotz-errituez aparteko hainbat zeregin erritual ere izaten zuten, batez ere, eskaintzen esparruari zegokionean. Hala, beste zenbait emakumezko figurarekin batera, eskaintzen errituan elementurik garrantzitsuenetarikoak ziren, ogi eta argizko eskaintzak egitetik hasita, errituaren zaintzatik iraganda, eskaintzak jaso eta administratzeraino. Ez da harritzekoa, hortaz, seroren desagerraraztea eta heriotz-errituei loturiko testuinguru oso honen gainbehera, eskutik joan izana. VIII. 2. ERLIJIOTASUN HERRIKOIA ETA SENDAKUNTZA SINESKERAK XVI eta XVIII.en mendeak bitartean bizi izan ziren seroren erlijioaren inguruko praktika eta bizipenen inguruko aspektu ugari Aro Berriko iturri dokumentaletatik kanpo gelditzen dira, batez ere, praktika hauek eta beraiei asoziaturiko sineskerak, Elizak bere menpeko zituen instituzioen ingurumarian kokatzen ez zirenean; eta horixe dugu erlijiotasun herrikoiaren hainbat agerpenen kasua, eta ondorioz, informazioa gehienetan zeharkako iturrietatik edo diziplina lagungarrietatik baino ezin da jaso. Hurrengo orrietan garatzen joango garen aspektu erlijiosoen inguruko informazioaren parte handi bat, hortaz, Arkeologia, Etnografia edo Artearen Historia bezalako alorretatik datorkigu. Baziren noski erlijiositasun herrikoiari zegozkion hainbat betekizun, serorak paper garrantzitsua betetzen agertzen dizkigutenak; hauetariko bat dugu hainbatean aipagai izan dugun kanpai-jotzearena. Izan ere, abisuek izan, bazuten dimentsio praktikoaz bestalde, kanpaiei eurei ere botere ongile eta babeslea aitortzen baitzitzaien. Baina eman dugu kanpaien inguruko sineskera hauen berri espezifikoki kanpai-jotearen funtzioari eskaini diogun atalean1573, eta beraz, erlijiotasun herrikoiaren bestelako agerpenen azalpenei ekingo diegu. Bereziki ermiten testuinguruan, sineskera hauek kokapen ugaritan gauzatzen ziren, eta nahiz eta serorei buruz eskuragarri dagoen dokumentazioak sineskera hauekin zituzten loturak argitzeko ezer gutxirik eskaintzen duen, ukaezina da partehartzeren bat izan behar zutela. Baina praktika hauek, zehaztu dugunez, gehienetan Aro Berriko dokumentazioaren alorretik at gelditzen zaizkigunez, oso zaila da jarraipen historikorik egitea. Eta hala ere, azken finean, ermita jakin batera gaixotasunen baten erremedio eske heltzen zen hark, egin beharreko sendatze-errituaren berri bere kabuz ez bazuen, bertako serora edo ermitauarengandik jaso behar izango zituen egin beharrekoen gaineko xehetasunak. Gainera, debozio hauek limosnak zekartzatenez, nabaria da ermitau eta serorek sineskera hauek mantentzerako orduan interesik eta partehartzerik izango zutela. Etnografiaren alorretik heltzen zaigu berriren bat edo beste, errituotan serorek izan ohi zuten partehartzeari buruzko informaziorik ematen digunik; ohizkoak behar zuten Astigarragan (Gipuzkoa) jasoa den erritu honen tankerakoek: A la ermita de Santiago se llevaba a los niños de mucho llanto. Se llevaba el niño y allí se le acostaba sobre el altar donde la mujer [serorak] le daba vueltas. Le hacía además la señal de la cruz (“aitaren, semearen, eta espiritusantuaren, amen”) y le daba un beso. Las madres de los niños, por su parte, llevaban aceite que dejaban en la misma ermita depositándolo en unos vasos donde ardían las mariposas de las velas. Después tomaban del aceite que ardía una cucharada, con una cucharilla que allí había y lo llevaban a casa. En la casa durante nueve días, había que frotarle al niño con este aceite en el ombligo, haciéndole sobre el mismo una cruz si era niño y frotando de otra 1573 VI. 1.6. azpiatala, 516 eta hurr. or. 789 manera si era niña. Tras los nueve días, el aceite que sobraba, se echaba tras el fuego, beheko sue atzetik (Elorza 2007, 4) Ez da soilik serorak erritua gidatzen duenik, etxean gero – orokorrean etxekoandereak – bete beharreko eginbehar erritual batzuk ere ezartzen baitira, umea ondo sendatzekotan. Autore berberak ematen digu, erritu honen aintzinatasunaren eta zergatien berri ere: El ritual de la rodadura de niños sobre el altar, está documentado en Europa desde el siglo XV, y en un principio se realizaba tras la ceremonia del bautismo y en ausencia del sacerdote, como modo de cerciorarse de la calidad de los sentidos de las criaturas, para fortificarles el cuerpo y evitarles finalmente los males. Procedimiento que con el tiempo derivaría tal y como se ha conocido o como nos lo han relatado, en práctica para atajar el llanto infantil, la falta de habla, los desarreglos del sueño, las dificultades de andar y otros problemas, y que han estado vigentes en el siglo XX (Ibid., 2) Aipatu berri dugun honekin bat, Aguirre Sorondok beste zenbait adibide ere aipatu zizkigun, euren artean Debagoienean kokaturiko zenbait, serorek sendakuntza errituetan aktiboki parte hartzen zutenak: En Gipuzkoa, por ejemplo para el sistema fonador estaba [la] Virgen de Zikuñaga (Hernani), a donde acudían las madres de los niños tardos en hablar. La serora tomaba al niño y lo pasaba encima del altar mientras rezaba un Credo y dos Padrenuestros. [...] Santa Catalina de Deba, asimismo, se tenía como beneficiosa para los niños que venían tardos en hablar, y a tal objeto la serora, que vivía en el caserío cercano, rezaba con ellos una oración y les hacía una cruz en la frente con el aceite de la lámpara. [...] A la ermita de San Pelayo de Zestoa, acudían las madres con niños que sufrían malos sueños (amezako kontra). También se acudía con el mismo fin a las ermitas de Santa Engracia de Segura, Santa Inés de Aretxabaleta, Santa Clara de Errentería, Santa Inés de Zestoa e igual a la del St.º Ángel de la Guarda (Eskoriatza), en donde la serora colocaba a los niños encima del altar mientras rezaba por ellos (Aguirre Sorondo 2013, 64-65) Adibide hauetan aipatzen zaizkigun umeen negarrak, mintzo berantiarra, lo egin ezinak (amesgaiztoak), eta ibiltzeko zailtasunak, Debagoieneko ermita askotara joateko arrazoien artean ere aurkitzen dira. Ez dezagun ahaztu, gainera, ermita hauetariko batzuek, beraien hastapenak, prezeski artapen eta sendakuntza xedeetara begira Donejakue bidean hedatu ziren aterpetxe eta ospitaleetan izan zituztela, eta hiribilduetako ospitaleak ere seroren zerbitzuaren ohiko espazio bat zirela. Bada lotura dezente beraz, seroren, sineskera erlijiosoen eta sendakuntzaren artean. Euskal Herri osoko kasuen berri jaso eta laburbiltzea hemen egin dezakeguna baino askoz lan handiagoa izanik, egin dezagun behintzat errepasotxo bat Debagoieneko sendakuntzasineskeren gain, serorek partehartzerik izan zezaketen dimentsio erlijioso honi ikerketa espazio nagusi dugunaren testuinguruan neurria hartzeko1574. Lehen begiratu batean, Eskoriatzako Aingeru Guardakoaren ermitan, umeei lotarako arazoak kentzeko, ikusi berri dugun errituaren antzerako bat praktikatzen zela ikusten dugu: Serorak umeak aldarearen gainean jartzen zituen, beraien alde errezatzen zuen bitartean. Lotarako arazoak eta amesgaiztoak uxatzeko baina (eta Inguma gaueko 1574 Atal honetako ondorengo orrialdeetako informazioaren gehiengoa Aguirre Sorondok eta Lizarralde Elberdinek buruturiko Gipuzkoako ermitei buruzko lanetik atera dugu (2000), eta Debagoieneko herrien inguruko informazioa honako orrialdeetan aurkitzen da: Antzuola, 48-54; Aretxabaleta, 54-61; Arrasate, 61-69; Bergara, 112-138; Elgeta, 176-182; Eskoriatza, 196-209; Leintz Gatzaga, 265-270; eta Oñati, 298324. Aipurik eman ezean, beraz, iturria eta eta bertako kokapenak honakoak direla uler bedi. Oinpeko notetan, bestelako iturrien aipuez beste, batez ere errituen inguruko xehetasunak emango ditut. 790 jeinu gaizkileari aurka egiteko1575), Santa Ines izan da bailaran – eta are bertatik kanpo ere – gurrik gehien jaso izan duen santa. Ines Ruiz de Otalora, 1607.en urtean Valladolid-en hil zen Arrasateko familia boteretsu bateko emakume bat izan zen. Bere gorpua, azken gurariei jarraiki, Arrasateko San Juan Bataiatzailea parrokiara – Okariztarren kapilan ehorztera – eramateko jaso zutenean, momifikaturik zegoela aurkitu zuten (Herrasti Erlogorri; Etxeberria Gabilondo 2004, 640). Ordundik aurrera abiatuko zen – batez ere umeen – amesgaiztoen eta lotarako arazoen aurreko babesletzat santutzea, gurtza eta bere errituak, Arrasateko parrokiaz gain, Aretxabaletara, Goroetako Santa Ines ermitara ere hedatu zirelarik 1576. Kasu honek XVII.en mendearen hasieratan erlijiositate herrikoiak gurtza berriak sortzeko zuen bizitasun sinkretikoa aditzera ematen digu, berriki – herriaren ahotan – santuturiko emakume batekiko gurtzaren baitan, eta momifikaturiko gorpuaren amets goxoaren iradokizunez, Inguma lako tradiziozko jeinu gaizkilearekiko sineskerak ere txertatzen zirelarik. Jarrai dezagun umeei asoziaturiko gaitzekin, errituen parte handi bat beraien babes eta sendakuntzara begira gauzatzen baitziren. Ibiltzen ikasteko zailtasunak zituzten umeak, Antzuolako San Bartolome eta Antiguako Amaren ermitetara, eta Oñatiko Lezesarri auzoko San Estebanenera eraman ohi ziren1577. Hizketan berantiarrak zirenak berriz, Bergaran San Pedro auzoko San Estebanera eta Elosu auzoko Santa Kruzera, eta Oñatin Santa Maria Magdalena ermitara eramaten zituzten. Bergarako San Estebanen kasuan, belarrietako gaitzak zituztenak (aldareko olioarekin sendatzeko zioz) eta negartiak (“sustua kentzeko”) ere bertara eramaten ziren 1578. Tripetako minak 1575 "Es genio maléfico que aparece de noche en las casas cuando sus moradores se hallan dormidos. Aprieta en la garganta de alguno de éstos, dificultándole la respiración, de suerte que le causa una indecible angustia" (Barandiaran 2003 -1984-, 84). 1576 Aretxabaletako Goroeta auzoko Santa Ines ermitak izena Arrasateko santa momifikatuaren agerpenaren aurretikoa zuen (1551-52 inguruan jada izen horrekin dokumentatua dago), Santa Ines martiri erromatarrari zegokiokeelarik (neskatilen eta bikoteen patroi). Alabaina, Arrasateko Santa Inesek gurtza absorbitu zuela dirudi, bertako errituaren baitan amesgaiztoen eta lotarako arazoen aurreko babesgoa jasoko baita. Ines / amets hotsen loturatik, Ingumaren aurka babesteko, lotara joan aurretik kantatzen edo errezitatzen ziren letaniak ere egin ziren; hemen Arrasateko eta Bergarako bariante ezberdinak jasoko ditugu: Arrasate: Amandre, Santa Ines, / bart eginjot amets, / Ona bada, bion partez, / txarra bada, dihoala ihes. Amandre, Santa Ines, / bart egin dot amets, /Ona bada, bion partez, / eta txarra bada, inondako bes. Bergara: Amandre Santa Ines, / bart egin dot amets: / Ona bada, bion partez, / txarra bada, batere ez. Amandre Santa Ines, / bart egin det amets: / Ona bada, bion partez, / txarra bada, bion kaltez. (Herrasti Erlogorri; Etxeberria Gabilondo 2004, 642-643). 1577 Antzuolan, amak hiru ostiraletan jarraian joaten ziren San Bartolome eta San Pedroren ermitara, lehenaren irudiaren aurrean errezatzera, eta umeak santuaren irudiari eskuineko hankan muxu eman ziezaion, honek indarra emango ziola sinesten baitzen. Antiguako Amaren ermitan, kanpoan den gurutzera eraman ohi zituzten. Bertan, amak, familiakideren batek edo serorak lagundurik hiru bira eman erazten zitzaizkion umeari, bira bakoitzeko Aita Gure bat errezatuaz eta umeari gurutze azpikaldean dagoen oilar baten irudiari muxu eman eraziz. Gero ermitara sartzen ziren errezatzera, eta limosnaren bat utzi edo kandelaren bat pizten zuten. Oñatin, Lezesarri auzoko San Esteban ermitan, kriseiluko olioarekin umeen hankak igurzten zituzten, eta gero bertan horretarakoxe dauden adreilu batzuei hiru bira ematen zitzaizkien. 1578 Elosuko Santa Kruz ermitara amak etortzen ziren, errezatu eta kandela bat eskaintzera. Oñatiko Santa Maria Magdalena ermitan berriz, Borjako San Frantziskoren kanpaitxoa edalontzi lez erabilirik, umeari ur bedeinkatua edan araztean datza errituak. 791 kentzeko, Oñatin, Zañartu auzoko San Julian ermitara, eta Bergaran, Angiozar auzoan, Pertegoitiko San Migelera joatea zen ohitura. Azken honetara bularretako arazoekin zebiltzan emakumeak ere joan ohi ziren1579. “Errosena” deituriko azaleko gaitza sendatzera Bergarako Aritzetako San Migelera eramaten zituzten 1580. Azkenik, Gatzagan, Dorletako Amaren Santutegira ere umeak eramaten ziren, gaitz ezberdinen sendakuntza, edo hauen aurreko babesa eskatzera. Haurdunei eta jaioberriei zegozkien erritu eta sineskerak ere baziren zenbait 1581. Ume jaioberriak Elgetako Santiago Apostoluaren ermitara eramaten zituzten, santuaren babesa jaso zezaten. Erditze onaren eske Arrasaten, Bedoña auzoko Ergiñako Amarenera, eta Bergaran, Buriñondoko Andre Maria (San Blas) eta San Antonio Abad ermitetara joan ohi ziren. Azken honetan kandelak bedeinkatzen ziren, erditzeez gain, animalien gaitzen aurrean eta beste egoera arriskutsuetan pizturik, babesa eman zezaten. Haurdun gelditzeko nahia zuten emakumeak berriz, Oñatin, Araotzeko San Elias ermitara joaten ziren1582. Biztanleria guztiak pairatzen zituen gaixotasunen inguruan ere, bada noski sineskera eta erritu dezente. Katarroak eta eztarriko gaitzak sendatzera ohikoa zen San Blasengana babes eske joatea. Santu honi eskainirik Antzuolako Basalde auzoan, Bergaran, Elgetan eta Aretxabaletako Leinzabal auzoan dauden ermitetan, eta baita azken herri honetako San Lorentzo ermitan ere, joateko ohitura gordetzen zen, orain gutxirarte behintzat. Beti ere, santuaren egunean egin eta bedeinkatzen ziren – eta diren – San Blas opilak janez (abereei ere ematen zitzaizkien) edo errezu eta kandelen eskaintza bidez lortu nahi izaten zen babesa1583. Belarriko gaitzen aurreko babesa eta sendakuntza berriz San Kristobali zegokion, eta santu honi eskeiniriko Arrasateko eta Bergarako Angiozar auzoko ermitetara joateko ohitura gordetzen zen. Bertako olio bedeinkatuaren sendatzeko gaitasuna zela eta, kriseiluetako olioa hartu eta berria uzten zen. Begietako gaitzei zegokienean, Santa Luzia zen babesle. Gaixoak, Eskoriatzako Marin eta Bolibar auzoetan, eta Oñatiko Berezano auzoan santa honi eskeinirik zeuden ermitetara joaten ziren1584. Bergarako Santa Luziara joaten zirenean berriz, begietako gaixotasunegatik baino, norbaitek botatako begizkoa kentzeagatik izan ohi zen. Hortzetako eta buruko minak kentzeko, Arrasaten, Meazterrekako San Balero ermita zen joan beharreko lekua1585. Buruko minei dagokienean, Oñatin, Garagaltzako 1579 Oñatiko San Julian ermitaren kasuan, amak joaten ziren bertako kriseiluko olio bila, umeei tripako minak kentzeko gaitasuna zuela eta. 1580 Santuari errezatu, limosna eta kandelak eskaini, eta ermitako kriseiluko olio – bedeinkatua – hartu eta ordez etxekoa uztera joan ohi ziren amak, umeekin. Olio honekin igurzten zen umearen burua, eta hau hiru astetan, asteko egun berberean bertara joanaz egin behar zen. 1581 Jaioberrien inguruko erritual eta sinesmenen gainbegiratu labur baterako, ikus Erkoreka 1988. Bertako harri batean landuriko bataiarrian gerriraino bustitzean zetzan errituak, horrela umeak errazago izateko “berau” (beratu) egiten zirelarik. Lotsati zirenek zapiren batekin bustitzen zuten gorputza. 1582 1583 Elgetako San Blasen, apezak, mezaren ostean, “V” eran jada bedeinkaturiko bi kandelaren tartean mutiko eta neskatilek burua sartzen zutela, erritualari zegozkion otoitz batzuk egiten zituen. Gero, amek eskakizunerako kandelak pizten zituzten. 1584 Eskoriatzako Bolibar auzokoan, santak plater batean aurkezten dituen begiak ukitzen dira behatzekin, ondoren gaixoa beraren begiak igurtziz. 1585 Aldareari hiru bira ematen zitzaizkion, bakoitzeko Abemaria bat errezatuz. 792 San Juan Bataiatzailearen ermita ere famatua izan zen, jada 1516.etik dokumentatzen denaren arabera. Juan Ochoak, Mercado de Zuazola (Oñatiko Unibertsitatearen fundatzaile) bere anaiari eskutitzez erantzun zion orduan, agindu bezala, bere burukominak arintzeko ermita honetan zenbait meza atera zituela esanaz. Ikusten dugunez, pertsonaia boteretsu eta ilustratuek ere sinesten zuten ermitetako santuen sendatzeko gaitasunetan. “Isipula” edo sarna Bergarako San Martzial ermitako iturrian sendatzera joaten ziren, eta herri bereko Leizariako San Lorentzora berriz, azaleko erreduren sendakizun bila1586. Garitxoak kentzeko txanpon batekin igurtzi eta hau limosna lez uzteko ohitura, Antzuolako Santa Agedan eta Oñatin, Arantzazuko Santa Kruz ermitan gordetzen zen. Gatzagan, Zurtitzako San Martin ermitara, Lope Martinez de Isasti-k 1625.ean idazten zuenaren arabera, berak “ethicos” deiturikoak (tisikoak) joaten ziren, edo sendatu, edo hiltzera (Martínez de Isasti 1985 -1625-, 222). Herri berean, San Antonioren edo Santa Kolonbaren ermitatik herrirako bidean zegoen hormako hobi batean, agonian zeuden familiakideek heriotza ona izan zezaten kandelak ipintzen ziren. Animalienganako babes eske ere, bedeinkazioak egiten ziren; Bergaran, Angiozar auzoko Pertegoitiako San Bizentera San Anton egunean eramaten ziren, eta auzo bereko Elexamendiko Andre Mariaren ermitan ere beste hainbeste egiten zuten. Azkenik, Oñatin, Arantzazuko Amaren santutegian, inkisizioaren jazarpen garaietan, Amabirjina sorginkerien eta hauen kalteen aurreko babesletzat zutela aipatu behar. Baina Arantzazuri dagokionean, ezin ditugu Juana de Arriaranen sendakuntza gaitasun miragarriak ere ahaztu; izan ere, santutegiaren hasieratako garaietan, Amabirjinaren agerpen miragarriaz gain, Juana beraren gaitasun taumaturgikoek ere zeresan handia izan baitzuten, santutegiaren itzala handitzerako orduan; Anoetako Juanes de Echezarreta-k bere Asteasuko osaba eta aitapontekoari idatziriko bi eskutitzek gordetzen dute honen testigantza, 1494.en urtean, ilobak osabari Arantzazura sendatzera joan ahal izateko dirua eskatu zionekoa: Honorable padrino: ... como el que está con trabajo demanda remedio, habemos información de personas de creer: que cabe Oñati está una iglesia de Sancta María, que se nombra de santa María de Arançadi, en la qual está una devota muger, que santigoa a los que van allí con necesidad e se han remediado personas tollidas, que estos miembros no se podían valer, e son sanos; e destos muchos, que casi hombre estaría pasmado de lo que se cuenta.... (Mendizabal 2001, 317) Ez ziren noski serora denak Juanak sortzen duen debozioa sortzeko gai izango, baina, batez ere ermitetako serorei zegokienean, –ermita sostengatzeaz gain– sendakuntzarako errituen gordailu ere izateak, bizilagunen artean errespetua eta aintzatespena izateko balioztatzen zituen. Goraxeago ikusi ahal izan dugu, bestalde, nola hainbat sendakuntza errituren parte seroren otoitzak ere baziren, beraien otoitzei egozten zitzaien sendakuntzarako indar eta balio bereziaren berri ematen diguna (eta gogoan izan bitez hemen, heriotz errituetan ere seroren otoitzei egozten zitzaien balore berezia). Juanaren aktibitate taumaturgikoak eta seroren otoitzen indar bereziak alde batera utzirik, sineskera hauetariko askori, gainera, alderdi animista ere nabari zaie, kriseiluetako olioa edo ura bitarteko, edo ukipenaren bidez, gurtza objetuaren indar sendagarria gaixoaren gorputzera iragaten delako hautemapena baitaramate baitan. 1586 San Martzialeko iturrira trapu zuri bat eramaten zen; hau iturriko uretan busti, eta berarekin burua igurtzi ostean, inguruko sastraketara botatzen zen. Trapuek gaixotasuna eurekin zeramatela eta, bertan gelditzen ziren, inork ukitu gabe. 793 Errituak, santuaren egunari zegozkion batzuen salbuespenaz, urtean zehar beharrezko zenean –eta zitekeenean– gauzatzen ziren, ermitetan, norbait egotekotan, serorak eta ermitauak baino ez zeudenean. Hori dela eta begiratu diegu zehatzago. Ohiturazko edo mandatuzko mezak (santuaren egunekoak, eta beste) eta prozesioak ostera, erritu kolektiboak ziren, erroa hiribilduetan zuen erlijiotasun elizkoiago, ofizialago, eta publikoago batekiko lotura ezartzen zutenak. Errogatibak ere espazio publikoan gauzatzen ziren errituak ziren, baina sineskera eta erlijiotasun herrikoiarekin, azken hauek baino lotura estuagoa zutenak. VIII. 3. SINESKEREN ETA KULTUEN ALDERDI HETERODOXOAK ETA DESBIDERAPENAK Ortodoxiari eta heterodoxiari buruz jarduterakoan, elkar baztertzen ez duten eta elkarrekintzan dauden nozioak direla behar dugu aintzat hartu. Ermitetan aipatu berri ditugun sineskeren sostengu ziren serorak ez zeukaten ziurrenez "sinkretismorik" gauzatzen zebiltzatenaren zantzurik, eta euren buruak kristau zintzotzat zeuzkaketen; halatsu, nahiz eta beraien instituzioa garai hartako Europako testuinguruan aski orijinala zen, Aro Berriko erlijiotasun "ofizialaren" bilakaeran erabat txertaturik zeuden, eta aurreko atal batean ikusi ahal izan dugunez, purgatorioaren dotrinari loturiko beraien arimaren inguruko ardurak, bataren eta bestearen omenezko mezak, hilabeteko mezak, anibertsarioak, etab.ak agintzera zeramatzaten. Hau are nabariagoa dugu parrokietako eta zerbitzu partikularretako seroren artean, zeinak, heriotz-errituen testuinguruko sineskeren arrasto paganoen gordailu izatearekin bat, beraien arimen salbazioagatik -normalean edo gehienetan- ermitetako serorek baino are ardura handiagoa azaltzen zuten, zenbaitetan, mezen eta bestelako "obra pía" zirelakoen "errosario" zabal askoak aginduz. Ohartu ahal izan dugu, halaber, -batez ere jarlekuen kargu hartzen zutenserorek euren burua bizien eta hildakoen bitartekaritzat hautematen zutela, jarlekuetako erritu eta eskaintzak egin zitezenaren, mezak esan zitezenaren eta arimen alde otoitz egitearen arduradun egiten zituzten eta euren buruak hala ikusten zituzten heinean. Eta hala, seroren otoitzei indar berezia esleitzen zitzaien, batzuetan ahal "magikoekin" nahasteraino, eta hargatik, apezei mezak esan zitzatela segurtatzeko dohaintzak egiten zitzaizkien bezala, serorei ere dohaintzak egiten zitzaizkien, arimen alde otoitz egin zezaten. Aro Berriko munduikuskera katolikoaren baitan zerbaitek ikaratzen bazituen, hain zuzen ere, norbere arima purgatorioan eternuki gelditzearen ideia baitzen. Eta mezak eta otoitzak beharrezkoak ziren, arima purgatoriotik zerura iragango bazen. Arima erratuaren figura, galdurik eta egindako bekaturen bat edo arima askatzeko bete gabe utziriko eginkizunen bat duela ase gabe batetik bestera dabilen arima, legenda ezberdinetako betekizun partikularrez beste (esate baterako, bizi zela gaiztakeriz mugituriko mugarriren bat bere lekura itzultzea), laguntza izpiritual hauen beharrean dagoen arimarena dugu. Oso zabaldurik zeuden sineskera hauek Euskal Herrian zehar; Barandiaranen adibide pare bat ematera baino ez gara mugatuko: En una casa de Ostabat aparecía al mediodía una llama sobre una cuba de su bodega. Los que allí vivían no dudaron de que se trataba del alma de algún difunto de la familia. Después de varias apariciones, el difunto les dio a entender que quería que fuesen celebradas unas misas para él. Así lo hicieron y el difunto no apareció en adelante. [...] También existe tal creencia en la región de Orozco. Cuentan que un vecino del caserío Santuena, yendo a la iglesia en pleno día con sol, vio junto a sí a dos sonbras de forma humana. Lo mismo le ocurrió al regresar de la iglesia. Sospechando que la 794 segunda sombra sería de algún difunto, le preguntó qué se ofrecía. La sombra le contestó que le hacía falta cumplir una promesa que tenía hecha durante su vida terrenal: la de hacer celebrar una misa. El de Santuena mandó celebrar una misa. Terminada ésta, vio al alma que, en forma de paloma, desaparecía por los aires ( Ibid., 19) Sineskera hauen testuinguruan, serorek ardatzezko garrantzia hartu zuten, eta beraien otoitzak luzaroan izan ziren estima handitan hartuak. Hala, Sorazuk, Gaintzako (Gipuzkoa) serorei bere ikerketa etnografikoan eskaini zien atalean, seroren otoitzen laguntza eta santuen aurreko bitartekaritza aipatu zituen: Serora hauek herri erligiotasunezko Santuen debozioa asko eta asko zaindu izan zuten. Nahiz bakarka, nahiz famili batek, nahiz Ermandade batek, nahiz herri osoak Santuari laguntasun eta mesede eske agertzen zutena, berak otoitz eginaz Santuen bitartekotasuna zaintzen zuen (Sorazu 2009 -1993-, 23) Eta esan dugunez, Aro Berrian (eta zalantzarik gabe, baita Erdi Aroan ere) zenbaitetan otoitz hauen indarra ahal "majikoei" parekatzera ere heldu izan ziren; Lope Martínez de Isastik honakoa jaso zigun bere Compendio historial...-ean, 1625ean, bera benefiziodun izan zen Lezoko (Gipuzkoa) San Juan parrokiako serora baten inguruan entzuna zuen -eta zenbait erreparorekin azaldu zuen- "caso maravilloso" bezala: Oi decir un caso maravilloso, y extraordinario á personas fidedignas de mi patria, que teniendo esta iglesia muchas bacas en la sierra de Jaizquibel, que está á vista á cuarto de legua, vinieron ladrones que los llamaban lacayos, vagamundos, y llevaban el ganado: visto por la serora que servia la iglesia, llamada Marota la Santa, acudió á San Juan y se puso en oracion delante de su imagen, pidiendole con mucho encarecimiento, hiciese volver á su puesto las bacas: hecha la oracion se iba á la plaza, que está detras de la iglesia en un alto, á ver lo que pasaba: y como todavía las llevaban, tornó con gran coraje, y con un celo indiscreto tomó en los brazos la imagen de San Juan, y la echó en unas hortigas, diciendo que no la sacaria, hasta que hiciese volver sus bacas. Fué cosa maravillosa, que luego los ladrones quedaron atónitos sin proseguir mas su intento, y las bacas volvieron á su puesto. De lo cual dió la serora muchas gracias á Dios y volvió la imagen de San Juan á su altar, pidiendole perdon del desacato, y es venerada de las gentes (Martínez de Isasti 1985 -1625-, 215) Esanguratsuki "Marota la Santa" deitzen zutenarenak bezala, herritarren sinesmenean santu eta amabirjinekin hain erlazio intimo eta berezia omen zeukaten seroren otoitzak oso erangikorrak izan zitezkeen, bada. Nahiz eta, kasu honetan, otoitzak baino meatxuzko errituak (hainbat herritako tradizioetan gorde izan direnak) eraginkorragoak izan ziren. Edozein kasutan, seroraren debozioa izan zen mirakulua eragin zuena. Beste kasu batzuetan, serorei egozten zitzaien izpirituekiko gertutasunak bestelako probetxuak zeuzkan, ez hain miresgarriak. Gertakizun kurioso bat Errenterian (Gipuzkoa) 1634an gertatua dugu; auzi bat izan zen orduan, begizkoak jota eta "espiritados" omen zeuden bertako biztanleak "sendatzen" jarduten ziren Errenteriako apez benefiziodun zen Bartolomé de Yartuaren aurkakoa, eta Oiartzuneko San Salbador ermitako Maria izeneko serora gaztea ere inplikaturik zegoena. Apezaren aurka salaketa bat izan zen, gaixoei sorgindurik zeudela, eta esandako ermitan berak esaten zuen meza bederatzi egunetan entzutera joan zitezela esaten ziela eta. Eta noski, egindako lanegatik ordaina eskatu eta jasotzen zuela eta. Ermitako serora gaztea ere konjuratzen zuen, eta serora zaharra noizbait kexatu izanda jipoituko zutela meatxatu omen zuten; apeza eta serora gaztea mendian ibiltzen omen ziren gainera, "gran escándalo" sortuz. Hori gutxi balitz, apezak berarekin etxean bizi zen alaba bat ere bazeukan. Serora gaztea hortaz, 795 ermitara zoazen gaixoak bezala "espiritada" omen zegoen, eta auzian apezak bere defentsan azaldu zuenez, hori zela eta konjuratzen zuen, bestelako erlaziorik izan gabe. Ez da zaila ermitan Bartolomé de Yartua apezak esaten zituen mezatako egoerak irudikatzea: apeza, -hainbestetan konjuratu beharra izateko, itxuraz "espiritada" egoteari uzten ez zion- serora gaztea konjuratzen eta berarekin batera edo -espektakuluarenondoren bertara joaten ziren gaixoei ere "izpirituak kentzen", eta bere ordaina jasotzen. Apezaren alderdi andrezalea azpimarratzeko istorio zelebreren bat ere kontatu izan zuten testigantzetan: "Que el dicho don Bartolomé haciendo un agujero en la pared de la casa de la viuda doña Francisca de Garay, a la cual visitaba con frecuencia, pasó a casa de Lorenzo el carbonero, donde tuvo relaciones con la hija de Lorenzo". Baina istorio andrezaleez aparte, gaixoak "sendatzerako" orduan izan zezaketen modus operandi-a beste lekuko batek azaldu zuen egoki, bera ere, sineskera haietan murgildurik agertzen zaigula: Diego de Çubieta y Zabaleta, de 70 años, declaró que estando él enfermo los médicos le habían dicho que lo que tenía no era enfermedad natural, sino efecto de hechizos y fue a que le exorcizara el dicho don Bartolomé. Éste "en nombre del Padre, del Hijo y del Espíritu Santo" le preguntó a la serora moza, de nombre María, qué males inquietaban a Diego y la dicha María indicó que estaban dichos males en ocho partes distintas dentro de su propia casa. Fueron a ella y reconociendo los lugares se encontraron allí "muchas quejas de difuntos", por lo que se quemaron dichas cosas y luego mejoró Diego y tuvo salud, que se estaban quemando le atormentaban mucho sus males Ezin jakin, akaso medikuek eurek ere izango zuten negozioan parterik, gaixoak apezarengana konjuratzera joaterako orduan. Edonola; apezak auziak zirauen artean zenbait denbora igaro zuen gartzelan, baina sententzia ez zen oso gogorra izan. 4 dukat ordaindu beharraz gain, konjuratzea eta ermitara joatea debekatu zitzaion, eta salatu zuten bezala alabaren bat bazuen etxetik kanporatzea eta aurrerantzean zintzoago jardutea agindu zitzaion (Aguirre Sorondo 2000). Ohar dezagun nola testuinguru honetako elementuak erlijiotasun herrikoiaren parte ziren, eta apezak eta serorak beraien probetxurako baliatu zituzten: purgatorioan kexuka zeuden arima erratuak bizidunei eragozpenak sortzen, eta bizidunak gaixotzen zituzten "quejas de difuntos" haiek aldentzeko, nola, heriotz-errituei buruz jardutean ikusi ditugun babes-errituetan hildakoaren koltxoiarekin egin ohi zen bezala, hildakoen kexu haiek gordetzen zituzten gauzak erreta izpirituak uxatu, eta gaixoaldia bukatzen omen zen. Eta izpiritu hauek identifikatzen, ez apeza bera, serora gaztea baizik, "espiritada" egoteaz gain serora izate hutsagatik ere, biztanleek hildakoen eta bizidunen tarteko eremuarekin harreman berezia aitortu zekioketena. Eta seroren ahal miragarriak aipagai ditugula, Arriarango Juanaren mirakuluzko gaitasunak beste behin gogorarazi beharrean gaude, sendakuntzaz gain, profeziarako ahala ere baitaratzen baitzuten. Bere kasua aztertzen jardun dugun atalean garbi geratu denez, Arantzazuko Andre Mariaren santutegiaren (Oñati) hastapenetako debozioaren indartzean -eta beraz, bertako emakumezkoen eta gizonezkoen komunitateen sostenguan-, biztanleriak mirakuluzko gertakizun hauetan zeukan sinesmena erabakiorra izan bide zen1587. Ez zen, gainera, Arriarango Juana profeziatan aritu izan zen serora bakarra izan. Garmendia Larrañagak 1691n Antonio de Aldabalde Izaskuneko (Tolosa, Gipuzkoa) Andre Mariaren ermitako kofradiaren kapilauak idatziriko dokumentu argitaragabe bateko datuak bildu zituen. Apez honek ermitako seroren berri jaso zuen, Garmendia Larrañaga berak azaltzen duenez, gaur egun "investigación de campo" 1587 Ikus IV. 4.1. azpiatala, 357 eta hurr. or. 796 deituko genuena burutuz; alegia, pertsona zahar eta fidagarriengandik jaso izan zituen datuez baliatuz. Bere informatzaileen artean Magdalenaren ospitaleko serora ere izan zen, eta beragandik honako kontakizuna jaso zuen: me declaró [...] haber oído decir a María de Olano, natural de Araya, mujer que murió ha muchos años, en edad muy anciana y criada que asistió en Isazcum (...), que en dicho Santuario sirvió de una vez a cinco seroras, y que una de ellas solía ser tan virtuosa que salía a los montes vecinos de Izascum, a ver y reconocer los Santuarios que se divisan y alcanzan de vista, y a los que había Sagrario hacía estación del Santísimo siete veces en siete diversos parajes del monte (...). Y que por dicha serora oyó decir a las mismas Doña Gracia de Idoiaga y María de Olano criada de Izascum, que oyeron a sus pasados de cómo la tal serora, al tiempo que se ganó la batalla de Lepanto por Dn. Juan de Austria, dijo: "Demos gracias a Nuestro Señor, que ya la batalla ha ganado el señor Dn. Juan de Austria". (...), la batalla de Lepanto fue a los siete de octubre de mil quinientos setenta y uno, con que parece que la vida hermanable de las cinco seroras sería por estos años (Garmendia Larrañaga 2007 -1991-, 21) Ohar ditzagun hemen Arantzazuko eta Izaskuneko testuinguruen arteko antzekotasunak: Andre Mariaren kultuari eskainitako santutegi bat, komunitatetzat har litekeen seroren talde esanguratsu batekin, eta euren artean bereziki bertutetsu eta debotutzat hartua den serora nagusi bat, bere pietatezko ekintzegatik ezaguna eta profeziarako ahala azaltzen duena. Giro hau, ziurrenik, ez zen aipagai ditugun bi kokapen hauetan soilik emango. Erlijiotasun herrikoiaren alorreko sinesmenez eta profeziarako gaitasunez beste, izan dugu seroren artean izan ziren kultuaren eta dotrinaren alorreko desbiderapenen bat edo besteren berri ere. Lehen kasu bat goiztiarra dugu: beraien partehartzeari buruzko informazio gehiegirik gorde ez bada ere, jakina da 1439an fundaturiko Durangoko (Bizkaia) Santiago seroretxeko -hirugarren ordenako- serorak, bertan -serorak bezala frantziskotarren ordenakoa zen- frai Alfonso de Mellak zabalduriko heresian parteren bat izan zutela; 1441ean herese izatearren eskomikatuak izan zirenen artean zeuden behintzat, eta litekeena da momenturen batean fraide heresiarka gida izpiritualtzat hartu izana (Bazán Díaz 2007, 565, 653-661). Baina Durangoko hereseen inguruko kasu honek, seroren izpiritualtasunaren testuinguru orokorrean, salbuespena dirudiela esango genuke; kontrara, Amabirjinaren inguruko desbiderapen kultualek eta sinesmenek onarpen zabalagoa izana zezaketela esango genuke, areago, kultu honen inguruan aipatu berri ditugun profeziarako ahaldun serorak eta komunitate esanguratsuak bildu zitezkeela aintzat harturik. Eta testuinguru hauekiko erlazioan, badugu Debagoienean bertan Amabirjinaren kultuari loturiko beste agerpen heterodoxo xamar bat ere: Bergaran, Buriñondoko Andre Mariaren edo San Blasen ermitako Amabirjina irekigarria. Seroren presentzia eta kopuruarekiko, ohar dezagun ermitaren zerbitzuan taldetxo bat izan zela dakigula; ermitako liburuan 1564. urtetik aurrera ageri zaizkigu (liburua bera 1555etik aurrerakoa da), eta 1570ean hiru edo gehiago baziren bere zerbitzuan, bertan bizi zen serora zaharrenaz gain, ermitatik kanpo bizi ziren “besteak” aipatu baitziren1588. Bada, ermita honetan, itxitura fasean haurdun dagoen Amabirjina, irekidura fasean trinitatea baitan duela agertzen da, Aitaren, Semearen eta Izpiritu Santuaren jatorri, Amabirjina bera egingo balitz lez. Adierazpen sinboliko hauek bere garaian teologoen gaitzespena jaso zuten, irudi asko suntsituak izan zirelarik. Ikonografiaren ikertzaileen artean, Buriñondoko hau, gorde direnen artean interpretazio heterodoxo hau garbien azaltzen duena dela esan izan da (González Hernando 2006, 60). 1588 BUA 04 CD/001, 30-44 fot. 797 Estilo artistikoetan oinarriturik, Amabirjina hau XV. mendean egina izan zela diosku González Hernandok (zehatzago, 1420/1430 eta 1460/1670 bitartean), eta baita, kronologia hau, hain zuzen ere, Andre Mariaren kultuak indar gehien izan zuen garai historikoari dagokiola ere. Alabaina, Amabirjina irekigarri trinitarioen artean salbuespena ere bada; bere kanpoaldeko ikonografia berezia da, irudi bakarrean haurdun dagoen Amabirjinaren, Amabirjina otoizlearen, eta Sedes Sapientiae Amabirjinaren arteko koerlazioa adierazten baita (Ibid., 62-63). XII.en mendean Adam de San Victor-ek Amabirjina trinitatearen gordailutzat esplizituki adierazi zuenetik (“Salve, Madre de Piedad y de toda la Trinidad noble mansión / morada”), –Amabirjina trinitatearen gordailu baino, jatorri egiten zuten– interpretaziorik muturrekoenek XV.en mendean zehar jo zuten goia, XVI.enetik aurrera, Trento ondorengo garaietan jada indarra galdu, eta gainbeheran joango zirelarik. Ikuspegi tradizionalak, trinitatearekiko, Maria Aitaren alaba, Semearen ama eta Izpiritu Santuaren emazte egiten zuen, baina irekigarri trinitarioek erlazioa alderanzten zuten, jainko Aita, Semea eta Izpiritu Santua bere sabelean kokatzean, Maria “–bere– Aitaren ama” bihurtuz. Maria fededunen aurrean “sortzaile” paperean agertzen zen, “como si la Trinidad al completo hubiese tomado carne humana en la Virgen María”(Ibid., 69-73). Gaitzespenak, bere garaiko Frantzian turlupins izenez ezagutzen ziren begardo eta beginen mistizismo "faltsuaren" aurka ere egin zuen Gerson-ekin (1363-1425) (Bazán Díaz 2007, 110) hasi ziren, eta Trentoko Kontzilioan irudien sorkuntza eta gurtza gaitzetsi baino, beraien onarpen edo gaitzespenaren ardura apezpikuei esleitu bazitzaien ere, Gerson-en ideiek aldeko asko izan zituzten. Horrez gain, protestanteen artean, Molanus-ek, Trentoko Kontzilioa amaitu eta bost urte eskasetara (1568), Gerson-en ideiak bere egin zituen. Teologo hauen gaitzespenak, ondorengo garaietan irudi hauetariko askoren suntsipena eragin zuten. Funtsean, ikonografia hauek Idatzi Sakratuetan nahiz Eliz Gurasoen idatzietan inongo oinarririk ez zutela, eta interpretazio okerretara gidatzen zutela argudiatzen zen, irekigarri trinitarioak debekatu beharko liratekeela sostengatzeko. Ia bi mende beranduago, 1745ean Benedikto XIV. aita santuak erabat debekatu zituen azkenean, Behe Erdi Aroan eta Aro Berrian zehar polemika iturri izan zen gai bati bukaera eman nahian (González Hernando 2006, 7375). Guzti hau aintzat harturik, Buriñondoko irudiari sabela itxita duela altzoan ipintzen zaion umea, zentzudunki, ondorengo garairen batean Amabirjinaren ikonografia zaharra ezkutatzeko gehitua izan zitekeela pentsatu izan da (Ibid., 66). Beste zenbait aspektu ere ohartzekoak dira. Trinitatearen inguruko alderanzketa teologikoen irudikapenaz gain, erlijiositate herrikoiaren alorrean, Buriñondoko ermita hau, jada aipatu lez, eta esanguratsuki, haurdun zeudenak erditze onaren eske joan ohi zirenetarikoa zen. Haurdunen eta erditzeen babesletza beste irekigarri batzuenganako kultuetan ere ematen -edo eman izan- da, Autun-en (Frantzia) eta Pie de Concha-n (Kantabria) kasu (Ibid., 64-65). Elementuak eta parekotasunak batzen zaizkigu, baina euren artean ze lotura zeuden zail da jakiten, iturri dokumentalek zuzenean isladatzen ez dituzten aspektuak baitira. Nolabait gorde edo mantendu izan ote zuten Burinondoko ermitako serorek, Aro Berrian zehar, irudiaren ikonografiak aditzera ematen duen interpretazio teologikoa? Amabirjinaren altzoko umearen gehitzea "ezkutatu beharreko" zerbait edukitzearen kontzientziaren adierazgarri izan liteke, baina ez daukagu haratago joateko datu erabakiorrik. 798 799 800 IX. AZKEN ONDORIOAK ETA HAUSNARKETAK 801 802 Azken ondorio eta hausnarketetarako tartera heltzen garen hontan, kokatu gaitezen ikerketan zehar azaltzen joan garen aspektu guztien testuinguru orokorrean, oso labur, ondorioei eskaini dizkiegun aurreko kapituluetako gainbegiratu bat eman, eta jarraian, horien ondoren landu ditugun kapituluetan azaldurikoen laburbiltze bat ere egiteko. Instituzioaren alderdi guztiok aintzat hartu beharrean baikaude, azken hausnarketa eta ondorioak egoki planteatzeko. Ekin baino lehen gure ikerketak izan dituen zenbait hutsune aitortu beharrean gaude baina: ez ditugu behar besteko xehetasunez ikertu serora-laguntzaileak, eta hospitalera zirenen gainean osatu ahal izan dugun ikuspegia ere, ohartu izan dugunez, nahiko mugatua dugu. Eta izango dira, noski, bestelako aspektuak ere, oharkabean igaroko zitzaizkigunak. Gure ahaleginak heldu diren neurrira heldu dira, eta jarraian datozen ondorioak muga horien barruan kokatzen zaizkigu. Jatorriari eta eraginei buruzko atalean zenbait gauza argitu ahal izan ditugu; diakonesengandiko jatorriaren hipotesiak, euskal lurraldeen kristautzearen eta hau gauzatua izan zitekeen garaietan eta jatorrizko lekuetan instituzio honek izan zuen presentziaren arabera, egiazkoa izateko bere posibilitateak lituzkeela ikusi ahal izan dugu. Alabaina, hipotesi honek diakonesen figura, bestelako seroren balizko jatorrizko erlijiozko instituzioen aurretik paratzen digu, besteek baino posibilitate handiagorik zertan izanik ez daukan artean. Ikusi ahal izan baitugu, seroren jatorriak kokatu litezkeen garaietan euskal lurraldeetara eragin kulturalak -eta kristautzaileak- helduak izan zitezkeen espazioetan, bazirela bestelako emakumezkoen erlijiozko instituzioak ere, seroren aurrekarietan erabat zentzudunki egon zitezkeenak. Monakotzaren forma zaharrak izan ditugu hala ikergai, eta egin dugun analisiaren arabera, hauetako emakumezko partaideei diakonesei baino posibilitate gehiago ikusten dizkiegu, seroren hastapenetako emakumezkoen erlijiozko instituziotzat. Nabariki, seror-en aurrekari dugun soror terminoak testuinguru hartara garamatza, dotearen ematearen ezaugarria ere hemen dugu zentzudunago, eta euskal lurraldeen lehen kristautzean protagonista izan ziren erlijiozko forma nagusiak monakotzarenak izan zirela kontsideratzea ere beharrezkoa dugu. Halatsu, elizako aktibitateetako partehartzeak halabeharrez diakonesengana begira jarri beharrik ez gaituela ere ikusi dugu, ministeritza sakratuen eta monakotzaren 803 formen arteko nahasketa erabat ohizkoa izan zen garaiotan, Europako hainbat lurraldetan, diakonesa izan gabe halako aktibitateetan jardun ziren erlijiozko emakumeen kasuak ez baitziren batere arraroak izan. Gainera, monakotza formen benediktartzearen eta Erreforma Gregoriarraren aurretiko garaietako bizimodu monastikoan klausura -aktiboa- ez genuen inondik ere ohizkoa eta soror-en monasterioekiko binkulazio formen aniztasuna handia zen (terminoak berdintsu adierazi baitzitzakeen monasteriora donati eran sartutakoak nahiz familiaritas erlazioen bidezko lotura zeukatenak, zenbaitetan "barruko" eta "kanpoko" soror-ak ere izaten ziren, etab.), eta honek, monakotzaren jarraibidearen arabera bizi ziren ordungo erlijiozko emakumeen bizimodu ezberdinak ondorengo seroren bizimoduetara gerturatzen dizkigu, beraien klausura gabeko aniztasunean. Honi Euskal Herriko erlijiozko instituzioen eta bertako botere egituren bilakaera berezia gehitzen badiogu, monasterio familiarrak nagusi ziren, eta Behe Erdi Aroan sartu ahala -halako monasterioak desagerrarazi nahi izan zituen- Erreforma Gregoriarraren eragina oso eskas nabari izan zen testuinguru batekin, monakotza zaharreko soror-engandik ondorengo seror-enganako transmisio ildoa posiblea, eta areago, erabat zentzuduna dugula ohar liteke. Nabariagoa ere baduguna, tenpluen izaeraren hautemateari eta gizonezkoen alderdiaren bilakaerari erreparaturik. Inguruko lurraldeen aldean oso berandurarte monasterio izena jaso zuten tenpluek (ondorengo bilakaeretako sailkapenen araberako parrokia, ermita, etab.-ek) eta abbas-etik eratorririko apez/apaiz nahiz abade izenez ezagutuak izaten jarraitu zuten ministroek (propioki bizimodu monastikoa zeramatenei baino, liturgiaren gidaritza zeramaten ministeritza sakratuetakoei aplikatuak izaten bukatu zuten izenak), esandakoa berretsi baino ez digute egiten. Areago, monasterio hauen dinamika tenpluez eurez haratago, lurralde batzuetan behintzat gizartearen antolakuntza orokorrera iraganaz herrixka monastikoak sortu izan zirela pentsarazten duten hainbat zantzu bildu ahal izan ditugu: Bizkaiako espazio batzuetan behintzat izan ziren "legos y casados" izandako tenpluetako abad-en kasuak eta Iparraldean alkate diren auzapezak ("auzoetako abbasak", alegia), beacumial orrazkeraren erabilera, 1388-1395 bitartean Oñatiko herritarren eta bertako kondearen artean herriaren eta monasterioaren menpekotzaren inguruan izandako auzia, etab. Testuinguru hartan, Aro Berriko dokumentuetan serorak izendatzeko erabili ziren terminoen jatorri ditugun emakumezkoen erlijiozko instituzioen helduera ere izan zen, lurraldearen kristautze gradualaren garai sinkretikoenak igaro ahala, bestelako forma monastikoak ere agertuz joan zirelarik. Beneditarrak eta kanonesa agustindarrak, ordena militar eta hospitalarioetako freira, freila, etab.-ak, ordena mendikanteetako beata-k... eta hor ziren Antzinatetik Aro Berrirarteko jarraikortasunezko ildo luze batean mantendu ziren bakarkako bizimodu eremutarraren formak ere, gazteleraz emparedada eta reclusa bezala, eta frantsesez emmurée eta recluse bezala ezagutuko zirenak. Testuinguru europearrean garatzen ziren eta euskal lurraldeetan beraien eragina izan zuten erlijiozko forma hauek lurraldearen bilakaera berezian txertatu ziren, monakotza zaharretik helduriko soror-en testuinguru hartan hedatuz -eta nahastuz-; erlijiozko bizimodu hauen formek, gainera, artean ere elkarren arteko antzekotasun esanguratsuak zituzten, euren arteko nabariena klausura aktiboaren gabezia, hau ez baitzuten, modu eraginkor batean, Trentoko kontzilioko erabakien aplikazioa heldu zen XVII. mendearen hasierararte sarrarazi. Batzuen eta besteen bizimoduen arteko ezberdintasun erabakigarria izan zen hau hain berandurarte ez gauzatua izateak azaltzen du, besteak beste, monakotza zaharreko soror-en ondorengoak eta hauei gehitu zitzaizkien ordenetako forma berrietako partaideak, guztiak, Aro Berrirarteko ildo luzean zehar euskal hiztunek serora bezala ezagutu izana. Terminoa, bere euskarazko erabileran, ikusi dugunez, XVIII. mendean klausurapekoen eta besteen arteko 804 ezberdinketa terminoetan isladatu zedin baino lehenago, zentzu zabal batean "erlijiozko emakumea" adierazteko erabili izan zela ikusi baitugu. Seroren jatorrien garaitik Aro Berrirarte, Baskonia zaharreko eta ondorengo Euskal Herriko lurraldeetan izan ziren erlijiozko emakumeen bilakaera honek azaltzen digu, halaber, serora ziren haien sarrerako baldintzek, betekizunek, elizetako nahiz kanpoko aktibitateek, tenpluekiko erlazioek, bizimodua bakarka edo taldeka egiteko moduek, instituzioekiko erlazioek, etab. luze batek, hainbesteko aniztasuna agertzea ere. Aro Berria heldu orduko, mendeen igarotzean helduriko ohitura anitz horiek lekuan lekuko barianteetan fosilduak zeuden jada, jatorrien gogoramena "tiempo inmemorial"-etan galdurik. Terminoaren erabilera orokorrak ez du esan nahi, hala ere, erlijiozko emakumeen forma ugarien ezberdintasunak garaian garaiko biztanleek inondik ere hauteman ez zituztenik. Areago, eliz-hierarkietako agintari eta partaideei zegokienean. Seroren inguruko berriak eman zituzten lehen autoreak eurak, Lancre eta Larramendi, eta baita serorak (klausurapekoak) eta penitentziako debotak (3. ordenakoak, klausura gabeak) ezberdindu zizkigun Haranburu ere, banaketa hauek nabariki hauteman eta azaltzen dizkiguten autoreak ditugu. Saiakera hauek behin lurraldean tenpluen parrokia, ermita eta ospitale arteko mailakatzea gauzatu (X-XIII mendeetan), hauen monasterio hautemapena alde batera utzi (XIV-XV mendeetan) eta "jabego sistematik" "patroitza sistemarako" iragatea finkatu zirenean (XV-XVI mendeetan) baino ez ziren egin, eta ez da kasualitatea, autore hauek seroren instituzioa desagerrarazteko izan ziren bultzada nagusien garaietan kokatzea, XVII. mendearen lehen hamarkadetan, eta XVIII.enaren bigarren erdialdean. Kasualitatea ez den bezala, noski, serorak desagerrarazteko lehen ekinaldi nagusiak, klausurapeko komunitateen lehen hedapenaren garaiarekin, nahiz sorginen aurkako jazarpenik gogorrenen garaiarekin bat egitea ere (eta aipatu berri ditugun autoreak, esanguratsuki, prozesu horietan zuzenean inplikaturikoak ditugu). Garai hartan seroren aurka hartu ziren neurriak Antzinateaz geroztik erlijiozko emakumeen aurka hartu izan ziren hainbat neurriren "tradiziozko" jarraipena ditugu. Europako lurraldeetan zehar Antzinateko garaietatik emakumeak aldareetatik eta liturgiatik, "sakratutzat" hautematen zenarengandik nahiz espazio publikoetako aktibitateetatik kanporatzeko hartu ziren neurriak (apezemeak eta diakonesak bezalaxe, emakumezkoen beste hainbat erlijiozko forma ere aintzat hartu zituztenak), batez ere, ardatzezkoa izan zen Decretum Gratiani-aren (1140-1142) bidez gauzaturiko transmisio ildoa medio, Aro Berrian zehar Euskal Herriko seroren aurka hartu ziren neurrien aurrekari ditugu. Harritzekoa ez duguna, Euskal Herriko lurraldeek Europako testuinguru orokorrarekiko Aro Berriaren hasieratan erlijiozko antolakuntza eta botereegitura aldetik azaltzen zuen egoera "arkaizantea" gogoan badugu. Hau da, Europan zehar aurreko garaietan erlijiozko emakumeek aldareetan, liturgian, ornamentu sakratuen erabileran, eta erlijioaren alorreko nahiz alor publikoko espazioetan izan zuten boterearen aurka hartu ziren neurriak, Euskal Herriko lurraldeetara, bertako bilakaera historikoaren berezitasunak medio, Aro Berriaren hasieratan baino ez ziratekeen heltzen hasiko. Eta orduan, jada eliz-legediaren baitan tradizioz finkatua zegoen legedia baliatu zen, konstituzio sinodaletan berriztaturik eta bisitarien aginduetan finkaturik seroren eskumenen eta funtzioen, eta instituzioa beraren aurka egiteko. Halatsu, sakristauen eta ermitauen tenpluetarako sarrera eta hedapena bultzatu zen, seroren espazioa gizonezkoen eskutara iraganaraziz. Eta azaldu dugunez, Larramendi seroren "domestikazio" prozesu haietan zuzenean inplikaturik egon zen; ulergarria zaigu beraz, testuinguru hartan, seroren inguruan helarazi zigun irudi interesatuki murriztua. Alabaina, autore honen itzalak eta berarekiko gaizki ulerturiko errespetu batek, seroren irudi mugatu hura bere jarraitzaile historiografikoek orokortzea izan zuten ondorio, hauen errealitate historikoa atxikitzerako orduan, kasu askotan 805 XVIII. mendearen erdialdeko mentalitatearen parametroetatik askorik aurreratu gabe gelditu zirelarik. Honakoa dugu, bada, hausnarketei eta ondorioei eskaini dizkiegun kapituluetan azaldu ditugunen ikuspegi orokorra. Ondorengo orrietan beraien aktibitateen, eragin soziekonomikoaren, eta erlijioaren eta boterearen alorreko alderdien inguruan ere jardun gara, eta hauek ere laburbildu beharrean gaude, ikuspegia egoki osatuko badugu. Ikuspegi diakroniko baten azpitik, hau da, jatorriaren auzitik desagerrarazte prozesuetaraino garamatzan ildoaren azpitik, seroren egunerokoa osatu izan zuten alderdiak baititugu, gertakizunen ildo kronologikoa baztertu gabe baina ikuspegi sinkroniko baten pean azaltzekoak; hauek, izan zuten esangura sozialari eta botereari neurria hartzerakoan, garrantzitsu eta argigarriak ditugun alderdiak ditugu, azalduriko prozesu guztia argi berritara dakartenak. Laburbildu ditzagun bada aspektu hauen gain azaldu ditugunak ere. Serorek, batez ere tenpluen administrazioaren alderdi gehienak euren kargu edukitzera heldu izan ziren ermiten testuinguruan, neurriak neurri, ez zeukaten, askotan, objetu sakratuak nahiz bitxiak gorde, erabili, maneiatu, garbitu, edo batetik bestera eramateko arazorik, ez eta aldareetan batera eta bestera ibili eta egin beharrekoak egitekorik ere; azken finean, tenplua euren kargu zeukaten, eta beraiek ziren urte guztian zehar bertan zeudenak, ez urtean zenbait egunetan meza esatera etortzen ziren apezak, nahiz euren etxeetan bizi ziren ermitako maiordomoak. Sineskera herrikoetan oinarriturik, sendakuntza edo prebentzio errituak ere baziren, kasurako, serorek euren kabuz ermitetako aldareetan egiten zituztenak. Sakristauak zeuden parrokietan ere, nahiz eta –aipaturiko irizpideegatik baino areago, irizpide ekonomikoengatik– ornamenturik eta bitxirik baliozkoenak eurek gorde eta administratzen zituzten, aldareetako bestelako hainbat ornamentu, oihal, eta bestelako ondasun ere izan zen seroren administraziopean, eta garbiketa xedeetarako, objetu sakratuak eta bitxiak ere arazo handiegirik gabe iragan izan ziren beraien eskuetatik. Beraien kargu izan ohi zen beste aspektu bat, aldareez aparte, garbiketen alorra bezala tenpluen espazio osoari zegokiona eta kulturalki emakumeei zegokiela hautematen zelako, beraiei duda-muda handiegirik gabe esleitzen zitzaiena, tenpluetako ohialen eta arropen (eta ehunen) administrazio, zaintza eta garbiketarena zen. Dohaintzan ematen ziren ohial eta arropak jaso, hauek konpondu, bateko edo besteko joskintza lanak egin beharra zegoenean ohialak lortzeaz arduratu, etab., seroren esku izan ziren aspektuak ziren. Horiez gain alor erritualeko alderdi garrantzitsuak zeuden, serorek partehartzen zutenak. Bataioetan eta ezkontzetan azalduz joan garen hainbat funtzio betetzen zituzten, baina alderdirik esanguratsuenak, botere espazioen testuinguruetan zeukaten garrantzia ohartarazten digutenak, jarlekuetako zerbitzuei eta heriotz-errituei zegozkienak ditugu. Parrokietako jarlekuetako zerbitzuak, funtsean, hildakoen argi eta ogi eskaintzek osatzen zuten aktibitatea, zenbait lekutan konpetentzia eta tentsio giro handietarako motibo izan zen. Berez, norbere familiaren jarleku eta hilobiko erritu hauen kargu hartzea, etxe bakoitzeko etxekoandreari zegokion. Eta etxekoandre askok halaxe egiten zuten. Baina serorek, ohituraz ezarririko soldata batzuen truke, langintza horretan ordezkatu zitzaketen. Eta karguak sortzen zuen konpetentziak eta aktibitate honen zioz sortu ziren auzi ugariek aditzera ematen dutenez, hainbat etxek eskatzen zituzten seroren zerbitzuak. Horrez gain, parrokietakoak ez ziren serorak ere bazeuden zenbait familien zerbitzuan ibiltzen zirenak, eta etxe edo familiarik printzipalenen kasuan, esklusiboki euren zerbitzuan aritzen zen serora ere izatera heltzen ziren; azken serora hauek, etxe partikularretan bizi ziren hirugarren ordenako abitudunak edo “tercera”-k izaten ziren askotan, eta hainbatetan, halaber, beraien zerbitzuaren esparru 806 baitako familietako –ezkontz-estrategietatik alboratuak izandako edo alargundutako– alabak izan ohi ziren. Batzuetan “erabat laikoak” ziren emakumeak ere izaten ziren zerbitzuotan parterik izaten eta etxe ezberdinen jarlekuak eurenganatzen, eta parrokietako serorek zenbaitetan epaitegietan salatu izan zituzten, beraiei zegozkien emolumentuen lapurretan ari zirela eta. Izan ere, parrokietako serorek jarlekuetako zerbitzuen kargu hartzea eurei zegokien eskubidea zela hautematen zutenez, hauek etxekoandreek eurek edo familia bertako serorek ez burutzekotan, enkargua eurei zegokiela defendatzen baitzuten. Lekuen eta garaien arabera jarlekuetako zerbitzuen esleipenaren inguruan flexibilitate ezberdinen araberako ohiturak izan baziren ere, arautegiak eta akordioak ere egin izan ziren, sortutako liskarrek motibaturik. Jarlekuen espazioa, bestalde, parrokia eta herri baitako botere-mailaketen adierazpenerako espazio nagusienetarikoa zenez, bertako errituen esangura soziala oso handia zen. Familiaren maila soziala nabarmentzeko jarlekuen harlauzen gain mailak igotzea, harlauzaren gainean etxeetako edo familietako ikur eta sinboloak jartzea, eta argimutilen eta kandelen parafernalia konplikatuen presentzia ohizkoak izaten ziren, parrokietako jarlekuen gunetik iragatea liturgia ofizialerako "oztopoz" betea gelditzen zelarik. Aldare nagusiaren eta kapera ezberdinen aurreko postuak oso gutiziatuak izaten ziren, eta halaber, mezetan eskaintzak egiteko ordenek aldakuntzak jasaten zituztenean, familien arteko liskar handiak izaten ziren; serorek, testuinguru honetako eragile nagusien parte ziren heinean, parrokia baitako botere adierazpenen borroka hauetan parte hartu zuten, eta eurak ere, gizarte baitako botere eta konpetentzia partzialitateen araberako banaketen irizpideak jarraituz kokatu izan ziren. Serora partikularren kasuan, noski, partzialitate hauen jarraibideak are nabariagoak ziren. Propioki jarlekuetakoak ziren eskaintzen errituez beste, heriotza momentuaren testuinguruan eta hiletetan serorek zeukaten partehartze errituala ere ardatzezkoa izaten zen. Batzuetan, seroren hildakoarekiko lanak gorpuaren atontzearekin hasten ziren, eta batez ere ermitetako testuinguruan, lehenago ere bai, agoniako eta heriotzako kanpaijoteak eginez. Hileta-egunean, gorpua hilbidetik zegokion parrokiara bidean eramatean eta hileta elizkizunera sartu aurretik eliz-aurrean, eta agian, nahiz eta hau ziurra ez dugun, baita nokturnoak kantatzean ere, serorek, emakumezkoen dolua gidatzen zuten, erostariekin eta hiletariekin bat, hildakoaren aldeko otoitzen, negarren eta eresien testuingurua osatuz. Testuinguru honetan emakumeek hartzen zuten hildakoaren familiaren ordezkaritza, hildakoaren goraipamenaz gain, familien eta gizarte baitako bando eta partzialitate ezberdinen bozeramale lez ere arituz, eta baita, emakumeen eta beraien arduren eta arazoen espresio gune bat osatuz ere. Batzuetan, eliz kanpoko ibilbideetako hiletarien negarrak, garraisiak eta min agerpen zaratatsuak (tarratatzeak, ileak atera eta arropak apurtzeak, etab.) elizkizunetara ere iragaten ziren, eta hauek oztopatzera ere hel zitezkeen. Hildakoaren etxerako itzuleran ere emakumezkoen doluaren gidaritzan joaten ziren, azken otoitzak eta Requiescat in pace-a esan arte. Hiletez gain, gainontzeko elizkizunetan ere, hau da, ondretan, bederatziurrenetan, etab.etan ere, emakumezkoen dolua gidatzen zuten, eta prozesioetan ere, bestelako emakumeen aurretik joan ohi ziren. Jarlekuen zerbitzuak eta heriotzaren inguruko espazio erritualak, batzuetan, tenpluetako betebehar eta langintzetan serorek izan ohi zituzten etekinen parterik handienaren iturria osatzen zuten. Tenpluaren garbiketa, argiteriaren zaintza, nahiz ehunen, ohialen eta arropen administrazioak ez zieten normalean hainbeste etekin ematen, nahiz eta, ikusi ahal izan dugunez, batzuetan negozio paraleloren batzuek mantentzen zituzten olioaren eta argizariaren inguruan, eta dohaintzetako ohial eta arropetatik probetxu propiorik ere batzuetan ateratzen zuten. Garbiketaren inguruko 807 ordainketek, bestalde, nahiz eta orokorrean oso xumeak izan, parrokia batzuetan izan zuten soldatarako bilakaeran bertako serorei gutxieneko –oso gutxieneko– diru-iturri finko baten mantentzea ahalbidetu zien. Diru-sarrera hauen aldean, jarlekuen zerbitzuetako eta heriotz-errituetako etekinak dezente handiagoak ziren, esan bezala, hainbatetan serorek parrokietako zerbitzuen testuinguruan zeukaten diru-sarrera nagusia osatuz. Serora batek, esate baterako, parrokiaren garbiketagatik urteroko dukat 1 jaso zezakeen, etxe printzipaletariko baten jarlekuaren zerbitzuan urteroko 6 dukat jasotzen zituen artean; eta noski, etxe guztien aldetiko ordainketak hain mamitsuak izaten ez baziren ere (hauek ere ohiturazko arauak izan ohi zituzten, esate baterako, zerbitzua gauzatzen zen egunen edo argizari kopuruaren araberako ordainketa ezberdinekin), urtean zehar etxe sorta baten zerbitzua aurrera eraman zezaketela aintzat hartuz, etekin batzuen eta besteen arteko aldea oso handia zela ohartu liteke. Horrez gain, zenbait serorek euren jabegoko jarleku bat baino gehiago ere izan ohi zuten, eta bertako ehorzte eskubideetatik ere, hau da, bertan ehortziak izateko eskubidearen salmentatik, etekinak ateratzen zituzten. Hori, noski, batez ere parrokietako serorei zegokienean; eta alde handia egon zitekeen, testuinguru komertzial nagusi bateko parrokiako serora izan (Bergarako San Pedron, esate baterako), edo urruneko auzo edo elizate bateko parrokiakoa izan (Oñatin, Araotzeko San Migelen tankerakoren bat, adibidez). Auzoetako eta elizateetako parrokietan, seroren etekin nagusien testuingurua gehiago gerturatzen zen ermitetako seroren etekinen egoerara. Oinarri finko bat tenpluari zegozkion lursailek eta ortuek osatzen zuten, zeinak, ustiapen zuzenaren bidez nahiz alokairu bidez, biziraupenerako funtsen batzuk eman zitzaketen. Batez ere ermiten kasuan, nahiz eta hauen administrazioa teorikoki (konstituzio sinodaletan arautuaren arabera) maiordomoen esku egon, eta hauek, arduratsuak zirenean, batez ere alderdi ekonomikoen gaineko kontrola mantendu, serorek tenpluaren administrazio orokorreko alderdi guztiak euren kabuz eramatea ere batere arraroa izaten ez zenez, hala gertatzen zenean, ermitako lursailen ustiapena eta kudeaketa baserri batekoari parekatu zekiokeen. Lursailak eta ortuak, bestalde, hiribilduetako parrokiek eta euren seroretxeek ere izaten zituzten, nahiz eta auzo eta elizateetako parrokien eta ermiten aldean, hauek biziraupenerako zeukaten papera, ziurrenez, ez zen hainbesterakoa izango. Auzo eta elizateetako parrokietako eta ermitetako mantentze eta administrazio lanek jasotzen zituzten ordainek, bestalde, ez zeukaten hiribilduetako parrokietan besteko ohitura bidezko arau finkorik, eta baserri eta etxeen aldetik ordainketak espezian egitea ez zen batere arraroa, leku askotan ohizkoena ere izanik. Soldata eta eskubide bezala beharrean, ermitetako eta hainbat parrokiatako serorei bizilagunen aldetik ematen zitzaizkien “serora-gari” eta “serora-arto”-ak gehiago hautematen ziren limosna bezala, eta uzten eta baldintza ekonomiko eta sozialen kondizionamenduek ordainketa hauek oso aldakorrak izatea motibatu zezaketen. Batez ere ermitetako serorei zegokien beste betebehar bat (bazeuden parrokietan sakristauek burutu ohi zutena), ordaina esandako moduan jasotzen zuena eta auzoetako bizitzaren baitan erabat garrantzizkoa zena, kanpaia jotearena zen. Gertakizun erlijiosoen deietarako eta erabilerarako bezala (heriotza bat edo jaiotze bat, bisita garrantzitsu bat, mezetarako deiak, hodeien eta ekaitzen uxatzeak, etab.) arlo zibileko bizitzaren erregulaziorako (eguneko hiru kanpai-jote nagusiak, batzarretarako deiak, auzo-lanetarakoak, suteen abisurakoak, etab.) ardatzezkoak ziren kanpaiak, eta horrek, serorari, bere testuinguruko bizitza sozialaren baitan garrantzia esanguratsua ematen zion. Azkenik, seroren euren sostengurako bezalaxe, ermiten mantenurako ere erabat beharrezkoa zen beste aktibitate bat, limosna eskaerarena dugu. Auzotarrek ermitaren mantentze lanei asoziaturiko seroraren lanak, ermitan bertan limosna emanez ordaintzen 808 bazituzten ere, horrez gain, ohizkoa zen aldiro-aldiro, edo beharra zegoenean, inguruko herri eta lurraldeetatik serorak –eta ermitauak– limosna eskaeran ibiltzea, batez ere, bateko edo besteko obrak egin beharra zegoenean; ermitetan, biziraupenerako elikagaien funtsez beste eta seroren euren doteak alde batera utzirik, pasiboki –ermitako atabakan bildu– edo aktiboki –bila irtenda– jasotzen ziren limosnena zen diru-iturri likido nagusia (hau da, momentuan erabili zitezkeen txanponetan jasotako –eta momentuko beharretan xahutzeko baliatu zitekeen– diruarena; ez errentetan, edo beste era batera ordaindu zitekeen balorean jasotakoarena). Seroren tenpluetako betebeharrak eta diru-iturriak osatzen zituzten aktibitate hauen artean, hain zuzen ere, etekinik handienak jaso ohi zituztenak izan ziren debeku eta mugapen gehien jaso izan zituztenak. Parrokietako jarlekuen zerbitzuak eta heriotzerrituetako aktibitateen kasuan, jaso izan zituzten debekuak eta mugapenak ez zuten hainbeste bertako seroren etekinetan bapatean eragin izan, nahiz eta luzera izango zuten eragina handia izango zen. Ardura nagusia, espazio hauek gizarte baitako botere esparruen arteko liskarrak sortzeko zeukaten joera gutxitzean zegoen, eta horrela, jarlekuetan maila sozialen arteko ezberdintasunen eta batzuen besteren gaineko nagusitasunaren sinbolo ziren harmarriak eta bestelako irudiak, altuera igotzeko harmailak, eta bestelako ornamentu arranditsuak kentzeko legedia garatu zen apezpikutzen aldetik, eta era berean, parrokietako espazioaren baitan gizonezkoen espazioa emakumezkoen jarlekuen espazioaren aurrean paratu zedin, eta batzuen eta besteen espazioen arteko mugak zurrunki errespetatu zitezen neurriak hartu ziren. Horrela, emakumeak kokatzen ziren jarlekuetako espazioa, etxeen errepresentaziorako espazio nagusia zena, aurrean paratu ziren gizonen eserlekuen atzean kokatzeko obrak egin izan ziren, aurreko garaietan gizonezkoak kokatu ohi ziren alboetako pisuak kenduz (oraindik mantentzen da distribuzio hau hainbat lekutan). Hiletetako eta bestelako heriotzaren inguruko emakumezkoen espazio erritual sinbolikoak ere hainbat mugapen jasan zituen, erostarien aurkako agindu ugariak eman zirelarik, eta baita hiletarien aurkako beste hainbat ere, nahiz eta azken hauek, lehenek baino dezente luzaroago iraun zuten. Funtsean, emakumeek talde sozialen ordezkaritza eurenganatzen zuten espazio hau ixilarazi nahi izan zen, eta behin erostariei ahoak itxi zizkietenean, hiletarien negarrek ere, oso eskandaluzkoak ez baziren behintzat, ardurazko auzia izateari utzi zioten. Batez ere heriotz-erritu publikoetako adierazbideei zegozkien mugapenak, erostariei eta hiletariei zegozkienak, XVI. mendean bultzatu eta gauzatu ziren, XVII. mendearen hasietaraino luzatuz; lehenagotik ez bazen, mende honen bukaera alderako jada eresiak kantatzeko ohitura gainbeheran joana zen. Ondorengo garaietako erostarien eta hiletarien ohiartzun ebakia, familia baitako emakumeen testuingurura mugatua eta erabat moteldua, ez zen jada gizartearen baitan hainbesterako eraginik izateko gai izango. Trazu kronologiko orokorretan, erostarien eta hiletarien aurkako mugapen eta debeku eraginkorrenek, sorgin-ehizarik entzutetsu eta eraginkorrenak, ordenei loturiko seroren komunitateen gaineko klausuraren ezarpena eta serorak desagerrarazteko lehen saiakera indartsuak kokatzen diren garaiarekin bat egiten digute; edo hobe esan, azken gertakizun hauen aurreko urte eta hamarkadetako girotzearen parte dira, emakumeen bizitza publikoko aktibitateak jasatear zeuden debeku eta mugapen gogorren aurrekari eta garaikide. Ermitetako –eta santutegietako– seroren etekin iturri nagusi zirenen aurkako neurriak aldiz, zerikusi gehiago dute XVII. mendeko eta batez ere XVIII.eko gainbehera ekonomikozko, eta gerrak eta pobrezia tarteko, batez ere landa eremuei eragin zien segurtasun gabeziazko testuinguruarekin. Eta baita, era berean, hainbatetan aipatu dugun bezala, serorak, mojekiko aurkaritzan, hautemapen sekular baten baitara 809 eramateko joera orokorrarekin ere. Limosna eskaeraren inguruko neurriak batez ere XVII. mendearen bigarren erdialdetik areagotu ziren Gipuzkoan, behin mojen klausurako komunitateen fundazioen “urrezko garaia” (XVII. mendearen lehen erdialdea, aipatu berri ditugun aldakuntza guztiak gogoz bultzatu ziren garai berbera) gainbeheran zioanean; limosnaren etekinak fundazio hauen sostengura bideratzeko presio instituzionalen garai bati ekin zitzaion orduan, eskaleen kontrola nabarmenki areagotuz, eta seroren eta ermitauen limosna eskaerak tenplu bakoitzari zegokion herrira mugatuz, komentuetako eta Probintziak preferentziazkotzat zeuzkan beste kultu-leku batzuetako (Loinazeko edo Aguirreko San Martinen ermitak) postulanteei, limosna eskaerarako askatasuna bermatzen zitzaienarekin bat. Halaber, hiribilduek nork bere espazioko ermiten gaineko patroitza eskubideak eurenganatzeko mugimenduak egin izan zituzteneko garai berbera dugu, eta azkenik, baita, gertakizun hauekin erlazionaturik, ermitetan ermitau eta serora bikoteak (edo bestelako bizilagunak) alokairuan hartzen hasi zitzaion garai berbera ere. Gertakizun guzti hauek, noski, erlazionaturik zeuden. Izan ere, ermiten sostengu ekonomikoa alokairuaren bidez bermatu nahi izan zen, limosna eskaerarako debekuek eragiten zuten diru-sarreren gutxitzea konpentsatzeko asmoz, eta era berean, ermitetako bizilagunak “sekulartu” nahi izan ziren, espazio erlijiosoei bideraturiko limosnak, –instituzioetan buru zirenen alabak sartu ohi zituzten– komentuetara bideratu zitezen. Mugimendu guzti hauen bultzada instituzioetako agintariek konstzienteki edo besterik gabe, korronte bati jarraituz gauzatu ote zuten diskutigarria izan baliteke ere, landa eremuetako testuinguruaren baitako transformazioen jatorri izan ziren eragin ezberdinak aipaturiko joera, debeku eta aldaketetan gauzatu izan zirela, eta gertakizun hauek elkarren arteko loturak zeuzkatela, nahiko nabaria da. Honekiko, oso esanguratsua dugu, azkenik ermiten itxierarako eta seroren desagerrarazterako 1769ko Errege Aginduaren akuilua, limosna eskaeraren etekinak jasotzerako orduan abituak zeukan eragina zela eta, aurretik –1747an– ermitauei erlijozko abitua debekatu izan zitzaien bezala, serorei ere debekatzeko Gipuzkoako Probintziaren 1767ko eskakizuna izan izana. Parrokietako serorek, emakumeek -batez ere erostarien bidez- heriotz-erritu publikoetan izana zeukaten gizarte ordezkaritzarako espazioa jada gainbeheran izanik ere, XVII. eta XVIII. mendeetan zehar ere jarraitu zuten jarlekuetako eta heriotzerrituetako etekinen bidez sostengatzen, areago, nahiz eta esandako boterezko espazio sinbolikoa gutxi gora behera deuseztua zegoen, elizkizunen arrandia eta maiztasuna gehiagora joan baitziren, garai barrokoan erlijiotasunak izan zuen bilakaera barnerakoiarekin. Arimaren salbaziorako ardurak, jainkozkoarekin erlazio intimista eta pertsonal bat bultzatzen zuen –eta mojen klausura gauzatu zuen hautemapen orokorrarekin bat egiten zuen– erlijiotasunaren joera berriaren gailentzearekin, mende hauetako heriotz-errituetako etekinak segurtatu zizkien zenbait serorei, nahiz eta gizartearen baitan izana zeukaten lekua eta esangura soziala oso bestelakoa zen. Alabaina, biztanleek arimen aldeko mezak agintzeko zeukaten joerak eta hauen kopuruen estatistikek agertzen dutenez, joera honek, XVII. mendean zehar goraldia izanik, XVIII.ean behera egin zuen, batez ere, bigarren erdialdean. Ideia ilustratuen helduerarekin izan zen balore erlijiosoen gainbeherak, eta lurjabeen ondasunen konzentrazioak eta beste faktore batzuek eragindako –eta bitarte kronologiko berberean areagotuz joan zen– biztanleria xehearen pobretze orokorrak bat eginik, arimaren aldeko mezen eta bestelako heriotz-errituen etekinak bukatuak ziren. Azalpen guzti hauen artean, ezin dugu beste gauza bat ahaztu: seroren instituzioaren ezaugarri orokorrei buruz esandakoa, neurri bateraino, azaldu berri ditugun tenpluetako zereginei ere aplikagarri zaie. Joera orokorrak aipatu berri 810 ditugunak eta lanean zehar azaltzen joan garenak izanik ere, bestelako ohituren kasuak, batean eta bestean, temati agertzen zaizkigu. Propioki tenpluen zerbitzukoak ziren seroren artean, guztiak batzera heltzen ziren aktibitate bakarrak, garbiketa eta parrokietakoen kasuan jarlekuen artapena zirela esan liteke, nahiz eta egin dugun ikerketaren baitan, zenbait espaziotako parrokietako seroren jarlekuen artapenaren inguruko berriak falta zaizkigun, eta agian, bereziki sakristauekin ezkondutako seroren kasuan (Arrasateko eta Eskoriatzako hiribilduetako parrokietan), baieztapen hau hain zurrunki egitera ausartu beharko ez ginatekeen. Posible bailitzateke, izan ere, egoera zibilaren aldaketak jarlekuen zerbitzuan ere eraginik izatea, hau, besterik gabe, jarleku partikularren zerbitzuan ibiltzen ziren beste seroren esku geldituz; baina ez gara esandakoaz haratago joango, behar besteko datuen gabezian zuhurtzia izan beharrean baikaude. Bestelako aspektuetan ere, egoeren aniztasuna zen nagusi. Tenpluen administrazioaren gain serorek izan zitzaketen eskumenek oso tarte zabala azaltzen digute; parrokietan, tenpluko esparru pribatuei, hau da, jarlekuei zegozkien ohialak baino bere esku ez zeuzkan eta gainontzeko guztia sakristauak gorde eta administratzen zuen kasutik, ia ondasun guztien administrazioa serora beraren esku zegoen eta sakristaurik egon ere ez zegoen parrokiako kasuraino igaro gintezke. Ermitetan ere, nahiz eta aipatu berri dugun muturreko egoera ohizkoagoa zen, maiordomoak serora garbiketa xedeetara baztertua eta administraziotik zeharo alboratua zeukan beste muturreko kasua ere aurki liteke. Parrokietan bezalaxe ermitetan ere, batzuetan, beste iturri batzuen bidez serora bazegoela badakigu ere, kontu-liburuan ez da ezertarako aipatu ere egiten. Eta beste kasu batzuetan, esan bezala, maiordomoa bera da ia agertu ere egiten ez dena, eta bisitatzaileen aginduek baino agerrarazten ez dutena. Olioaren eta argizariaren ingurukoek eta ehun, ohial eta arropen ingurukoek ere antzerako egoera agertzen digute. Alde batetik, zenbait serora ageri zaizkigu, olioaren eta argizariaren inguruan negozio propioak egiten zituztenak, erabilitako argizariak erosi eta kandela berriak egin eta salduz, edo olioaren ornikuntza bere kargu harturik, bitartekari lez zeuzkakeen etekinak jasoz, etab. Beste kasu batzuetan argizariaren ornikuntzaz parrokiaz kanpoko emakumeak edo “maestro çerero”-ak arduratzen ere ikusi izan ditugu. Ehun, ohial eta arropekiko, nahiz eta parrokietako seroren joskintza lanen berri gehiegirik jaso ahal izan ez dugun, hauen administrazioa seroren eskuetatik kentzeko bisitatzaileen aginduak bezalaxe, parrokiako ohial eta ornamentu guztien edo gehienen joskintza konponketen kargu hartzen zuten eta laguntzaile jostunak zeuzkaten serorekin ere egin dugu topo, eta baita, parrokiako ohialen eta ornamentuen joskintza lanak arautegi bidez ezarria zeukaten seroren kasuekin ere. Kanpaiak jotearen karguak ere, bere funtzio sozial eta erlijiosoekin, hainbat gorabehera izan zitzakeen. Sakristauak zeuden parrokietan hauek hartzen zuten kanpaiaren ardura (teorian behintzat), baina sakristauak ez zeuden parrokietan eta ermitetako testuinguruan (ermitauen bikoteak seroretxeetan sartzeari ekin baino lehenago behinik behin, eta askotan baita ondoren ere), lan hauek seroren aktibitateen parte zirela esan liteke. Eta barianteak hainbat izango zirela pentsa liteke, baina noski, sakristauak parrokietan sartzeko prozesuarekin bat, halabeharrez, kanpai-joteen kargu hartzen zuten parrokiako seroren kopurua ere gutxitu egin zen. Limosna eskaerari buruz ere, beste hainbeste. Batez ere aktibitate hau nagusia zen ermiten testuinguruko aldaketak izan ahala, ermitauak (hauek seroren bikote edo nolabaiteko familia-kide izan, edo ez) ere ohizkoagoak egin ziren limosna eskean, eta beste kasu batzuetan, ermitetako maiordomoek eta bestelako postulanteek ere hartzen zuten limosna bilketaren kargu. 811 Aipatuez gain, beste zenbait aktibitate ere bazeuden, tenpluetako lanen parte zirenak, edo seroren lanen artean, dimentsio sozial publiko batean garatzen zirenak. Umezurtzen eta batez ere neskatxen zaintza eta irakaskuntza nahiz gaixoen sendakuntza, serorek, modu antolatuan bezalaxe, modu informalean ere betetzen zituzten aktibitateak ziren, nahiz eta ikerlan honetan denbora eta espazio motiboegatik zabalegi baitaratu ezin izan ditugun, beraien garrantzia eta eragin handiagatik aipatu gabe ezin utzi direnak. Aktibitate hauek seroren funtzio sozial eta erlijioso publikoei zegozkien; ohituraz zegozkien lanak ziren, nahiz eta lekuan lekuko eta garaien araberako aldaerak ugariak izan, gizartearen baitan zeukaten papera definitu eta justifikatzen zutenak. Baina planu publiko horren azpitik beste aktibitate batzuek ere garrantzia handia zeukaten, ekonomikoki, orain arte aipaturiko aktibitateek baino handiagoa zena, eta aktibitate hauek, serorek gizartearen baitan zeukaten eragina beste ikuspegi baten pean jartzen digute. Serorek, Aro Berriko gizartearen testuinguruaren baitan, batez ere familia printzipaletako buru izatera heldu ziren alargunekin partekatzen zuten ezaugarri bat zeukaten: ondasun propioen administraziorako askatasuna. Eta honekin bat, ahaztekoa ez dena, hainbat aktibitatetan parte hartzea ahalbidetzen zien gizarte baitako egoera ohoretsua, erlijiozko pertsona bati zegokiona. Behin dotea emanda (batzuek hau ere ez) eta abitua hartuta (hau ordenetakoa izan edo ez), familiaren gizonezkoen agintepetik eta administraziotik kanpo gelditzen ziren, euren erabakien jabe. Noski, orokortze honi zehaztapen asko dagozkio, gizarte eta familia baitako baterako eta besterako presio eta eraginak ugariak baitziren, are seroratzan sartuak zeudenean ere. Baina seroratzaren egoerak presioen aurreko ezezkoak emateko gaitasuna ere ematen zien, eta zenbaitetan, testamenturen batzuetako oinordeko izendapenetan ikusi ahal izan dugunez, gaitasun hau bazeukatela eta erabiltzeko asmoa zeukatela garbi asko adierazi izan zuten. Labur esanda, abituari abantaila soziala ateratzen zioten, honek –klausuraren eta emakumeen ondasunen gaineko kontrolaren inguruan– zeuzkan galerei berriz, muzin eginez. Eta hemen ere, ostera, salbuespenak aipatu beharrean gaude. Bazirelako, ikusi dugunez, dohaintzak egin eta testatzeko gaitasuna ukatzen zieten sarrerarako hitzarmenak eginda kargura sartzen ziren serorak ere, esandako abantailez baliatzeko modurik ez zeukatenak. Alabaina, hauen kopurua ez zen beste seroren jarduerako ekonomikoen eraginari garrantziarik kentzeko bestekoa; gehiago ziren beraien ondasun eta aberastasunez baliatzeko askatasuna zeukatenak, eta beraien eragin ekonomiko eta sozialaren baitan, gaitasun honek ahalbidetzen zizkieten aktibitateek, gehienetan, pisu handiagoa zeukaten alderdi publikoan, hau da, tenpluetan, burutzen zituzten aktibitateek baino. Antzerako mailako etekinak ematera heldu zitekeen aktibitate bakarra, izatekotan, jarlekuetako zerbitzuena zen, baina gehienetan, jarlekuetako etekinekin bat, alderdi pribatuko edo pertsonaleko aktibitateak uztartu ohi zituzten. Testatzeko gaitasuna ukatzen zitzaien serora hauen kasuek, bestalde, seroren jatorrietako ohituren aniztasunean berresten gaituzte; ondasunen administrazioaren askatasuna eta autonomia izatea ohizkoagoa zen egoeren dibertsitatearen baitan, hastapenetako monasterioekiko loturarik sendoenak hartzen zituztenen kasuak azaltzen dizkigute, hauek ere, ohiturak eta denboraren iragateak fosilduak. Gaitasun horrek ondasunen pilaketa ahalbidetzen zien, eta boteretsuak izatera heldu ziren seroren kasuan, etxeak, ortu eta lursail ugariak, abereak, eta bestelako hainbat ondasunen jabe izan, hauek erosi edo saldu, edo alokairuan jarri, edo nahi zuten bezala administratzera heldu izan zirela ikusi ahal izan dugu. Batzuetan, gainera, familien baitan seroren oinordekotza ildoak ere izan zitezkeen, eta horrek, ondasunen transmisioak zenbait belaunalditan ematera helduaz gero, serora oinordekoak bere esku 812 oso aberastasun handiak izatea eragin zezakeen. Noski, batez ere ermitetan, serora txiroak ere bazeuden, bizilagunen limosnatik eta ermitako ortuaren eta lursailen etekinetatik ozta-ozta bizi zirenak. Baina ez dugu horregatik ermitetako seroren bizitza, orokorrean, biziraupen soilaren maila ekonomiko batean hauteman behar. Izan ziren ermitetako serorak ere, eta ez gutxi, batere txiroak izan ez zirenak. Batzuek, ermitako seroretxean bizi izanda ere, euren jabegoko beste etxeak zeuzkaten, eta baita alokairuan jartzen zituzten lursailak, abereak, nahiz bestelako ondasunak ere, eta hainbat salerosketa eta negoziotan ibili ohi ziren. Baina egia da, halaber, serorarik aberatsenak, Aro Berriko gizartearen baitan normala zenez, hiribilduetan kokaturik zeudela. Parrokietako serorak eta euren kabuz edo familien zerbitzura bizi ziren serorak ziren aberastasunik handienak zeuzkatenak, eta alderdi pribatu edo pertsonaleko aktibitaterik gehienetan ibili ohi zirenak. Ondasun pertsonalen etekinen salmenta edo alokairutik ateratako etekinak, beraz, hainbat izan ohi ziren: ortuak, lursailak, abereak, etxeak, eta beste hainbat ondasunen inguruko negozioak ugariak ziren. Bere ortuko produktuak saltzen zituen serorarengandik bere jabegoko baserriak, abelburuak nahiz lursailak alokairuan jarri edo saltzen zituen serorara, handia zen egoeren dibertsitatea. Eta horrez gain, baziren zenbait aktibitate, bereziki garrantzitsu lez ageri zaizkigunak. Ehungintzari eta joskintzari loturiko lanek osatzen dute horietariko bat, kasuren batean beharrezko lehengaien inguruko maila ekonomiko esanguratsu bateko aktibitate komertzialetan ziarduen seroraren batekin topo egin badugu ere, batez ere, diruaren ekonomia hain zabaldurik ez zegoen espazioetan nabarmentzen zaiguna. Ohialek eta arropek, eta hauen konfekziorako lehengaiek, emakumeen arteko erlazio ekonomiko eta sozialen esparru bereizi baten berri ematen digute, zeinetan ondasun hauek, diruaren ordezkotzat egiten zuten. Aipatu izan dugunez, zerbait “en prendas” ematea espresio bezala fosildu izanak, hauek diruaren ordezko lez zeukaten garrantziaren berri ematen digu. Batez ere landa eremuetako parrokietan eta ermitetan aurkitu ahal izan ditugun hainbat serorak, beraien ondasunen parterik handiena, trukeetarako, salerosketarako eta dohaintzak egiteko erabiltzen zituzten ehun, ohial nahiz arropatan zeukaten. Testamentuetan garbi ageri zaigu hori, diru likido gutxiak arimaren aldeko mezatara edo anibertsarioren batetara bideraturik, gainontzeko guztia familia-kideei emandako lehengai, ohial eta arropek osatzen zutela ikusten dugunean. Serorek arlo ekonomiko honetan izan zuten zeresanak handia behar zuen izan, nahiz eta testamentuetako deskripzio mugatuek ondasun hauek izan zezaketen baloreari buruz datu gutxi eskaintzen dizkigutenez, neurria hartzea oso zaila dugun. Edozein kasutan, ez da beraien balorea gutxietsi behar. Ohial eta arropak baziren, oso balore handia izatera hel zitezkeenak; esate baterako, ohial bakar bat serora batek bere seroratzarako sarreran emandako dotearen bikoitza balio izatera hel zitekeen. Diruaren mugimendu handiagoa zegoen lekuetan, batez ere hiribilduetan, beste aktibitate garrantzitsu batekin egiten dugu topo: mailegutza. Seroren aktibitate ekonomiko eta sozialen artean, mailegutzarena diru eta ondasunen bolumenik handiena mugiarazten zuen aktibitatea zen, eta baita, noski, etekinik handienak ematen zituena ere. Zentsuetan edo ohizko maileguen bidez emandako diruen zorrak moeta guztietako seroren artean aurkitu ditugu; baina aktibitate honetaz gehien baliatzen zirenak eta aberatsenak zirenak, hiribilduetako testuinguruan mugitzen zirenak ziren: bertako parrokietako serorak eta familia partikularren zerbitzukoak edo euren kabuzkoak. Batez ere azken hauen artean, “zentsuetan espezializatu” zenik ere izan zen. Debagoieneko testuinguruan, aktibitate hauetan murgilduriko serora gehienak ingururik komertzialenetan aurkitu izan ditugu, Arrasaten eta –batez ere– Bergaran. Halaber, gehienetan mailegutzaren bidez ageri zaizkigu serorek botere esparru eraginkorretako 813 pertsonaiekin zeuzkaten loturak, nahiz eta zentzu honetan, jarlekuetako zerbitzuak ere lotura asko agertzen dizkigun. Gizonezkoen artean, seroren aldeko zentsuak fundatzen eta maileguak eskatzen kapitainak, komendadoreak, apezak, izkribauak, batxilerrak, lizentziatuak, doktoreak, komertzianteak, etab. ageri zaizkigu, eta baziren, halaber, seroren aldeko zentsuen zorra zeukaten herriak eta elizateak, eta mojen komunitateak ere. Maila ekonomiko xumeagoetan, beherako bidean, beste hainbat bizilagun ere baziren: maisu zurginak eta harginak, guraizegileak eta labangileak, eta bestelako ofizioetakoak ere hainbat ziren, eta maila ekonomikorik xumeenean zeuden eta inongo bereizgarririk aipatzen ez zitzaien zordun txikien talde garrantzitsu bat ere bai. Testuinguru orokor honetan, serorekiko zorpeko loturak esparru boteretsuetako hainbat gizonek zeuzkaten, eta honek, serorekiko, errespetu eta babes sozial handia ere bazuen ordain, etekin ekonomikoez beste. Gizonezkoak lehenik nahita aipatu ditugu, jarduera ekonomikoen bidez serorek beraien gain izan zezaketen boterea, sexuen arteko botere erlazioen testuinguruan, garrantzitsua baitzen. Baina emakumeak ere bazeuden noski seroren zordunen artean, kasurik gehienetan gizonezkoak baino gehiago, erlazioen testuinguru nagusia osatuz. Hainbat “doña” zeuden seroren zordunen artean, askotan alargunak zirenak, eta seroren eta hauen arteko erlazio konstante eta estuak sortzen zirela ikusi ahal izan dugu. Batez ere familien zerbitzu partikularreko seroren kasuan, “doña” hauekin eta beraien familiekin bizitzen aurkitu izan ditugu, eta batzuetan, etxekoandre alargunaren maileguemaile garrantzitsuak bihurtuak ziren, zorren ordainez, beraien aldeko zentsuetan hipotekaturiko ondasunak eurenganatzera ere helduz. Batzuek, nahiz eta beste jatorri familiar batetik helduak izan, “doña”-ren jarlekuan ehortziak izatea ere eskatu zuten, honen borondatea halakoa izan zela eta. Finean, seroren eta zerbitzen zituzten familietako emakumeen artean, alargunduriko etxekoandreen artean bereziki, gradu eta sendotasun ezberdineko loturak gauzatzen ziren, eta etxekoandreendako bezalaxe beste emakumeendako ere, serorek, mailegu bidez diru likidoa lortzeko aukera onak eskaintzen zituzten. Eta seroraren batzuek maila ekonomiko jakin batetik gorako maileguak eta zentsuak baino ematen ez bazituzten ere, beste batzuen kasuan, maila sozial eta ekonomiko ezberdinetako espektro zabal bat aurkitzen dugu maileguen zordunen artean; batzuetan, areago, nabaria zen beraien maileguak batez ere emakumezkoen espazio sozialaren baitan banatzearen joera (eta beraz, borondatea). Oso alderdi garrantzitsua dugu hau ere, emakumeen behar ekonomikoen gaineko babes sozialaren praktika baten berri ematen baitigu; hau da, serorek beste emakumeei, txiroak izanik ere, mailegu txikien ematearen bidez diru likidoaz baliatzeko aukerak bermatzen zizkietela adierazten digu. Mailegu hauen segurantzarako, bestalde, serorek hainbat bahi jaso ohi zituzten, askotan, aipaturiko praktikaren arabera, ehun, ohial eta arropatan emanak zirenak. Kopuru handien kasuan hainbat bitxi ere baziren, bahitzat eskuratzen zituztenak. Mailegutza aktibitateen bidez, serorek etekin ekonomiko handiak jasotzen zituzten zentsuen korrituetan, eta zenbaitetan, zordunen gainbehera ekonomikoak, hauen aurkako auziez beste, hainbat ondasun seroren eskuetara heltzea ere eragiten zuen; maileguetako zorren bidez lorturiko lursailen, etxeen, eta bestelako hainbat ondasunen berri izan dugu. Azken alderdi bat, serora boteretsuek bizi izan ziren testuinguruan zeukaten itzal eta begirune handiaren berri ere ematen diguna, ondasun partikularren administrazioarena da. Zenbait serorek beste pertsonen ondasunen gaineko administrazioa jaso izan zuten, kasu askotan, albazea izendatuak izatean, baina baita beste kasu batzuetan, beraien alde xede horretarako helaraziriko ahalordeen bidez ere. Hala, pertsona boteretsuen espazio jakin bateko ondasunen administrazioa eramanez, 814 bere izenean salmentak edo kobrantzetarako dilijentziak egin, lursailak edo etxeak alokairuan eman eta hauetako etekinak jasotzeaz arduratu, auziak aurrera eraman, eta bestelako hainbat lan hartu zitzaketen; hain zuzen ere, gorabehera hauen gaineko eskumena eman zien pertsonak pertsonalki egin izan beharko zituzkeen berberak. Beste kasu batzuetan izkribauei, lizentziatuei edo doktoreei esleitu ohi zitzaizkien ordezkapen pertsonalerako gaitasunak serorei eman izana, inongo zalantzarik gabe, serora batzuek bizi izan ziren gizartearen baitan izatera hel zitezkeen itzal, errespetu eta botere handiaren adierazle nabaria dugu. Diru eta aberastasunen iturri guzti hauek, tenpluetako lanen artean batez ere jarlekuetako zerbitzuek, eta ondasun pribatuen kudeaketaren esparruan, aipatu ditugun aktibitate guztiek baina batez ere mailegutzarenek, serora askok, bai mugitzen ziren testuinguru familiarraren baitan, eta baita gizarte erlazioen testuinguru zabalagoan ere, eragin ekonomiko eta sozial eta erabaki gaitasun handia izatea ahalbidetzen zuten. Eta horrek, seroren defentsarako lurralde historikoetako eta herrietako instituzioek agertu zuten interesaren beste alderdi bat ere azaleratzen digu. Gainera, XVII. mendearen bigarren erdialdean zentzu horretan eman zen inflexio puntuari ere ematen dio azalpen zentzudunik. Izan ere, aurreko mendean eta mende bereko lehen hamarkadetan, hazkunde ekonomiko eta demografikoaren testuinguruaren baitan, seroren diru likidoaren eta hainbat aktibitateren beharra izan zen bezalaxe, XVII. mendearen erdialdeaz geroztik hasi zen “berjauntzearen” (“reseñorialización” bezala aipatu izan den prozesua) lurren eta ondasunen pilaketarako tendentziaren baitan lurjabe handiak izatera igaroko ziren familiei konpetentzia egitera, edo beraien familien lurrak, etxeak eta ondasunak zorretatik askatuz, hauen gutizian zeuden lurjabe handiei erresistentzia agertzera iragan zirenez, agian, seroren abantaila sozialen inguruko ikuspegiaren aldaketak hein batean horrek motibatuak ere izan zitezkeen. Babestu izan zituzten instituzioetako agintariek ez zuketen izango jada hain garbi, serorak izatearen abantailak zertan ziren. Edozein kasutan, serorek ondasun eta aberastasun asko pilatu zitzaketen eta hauen bidez beraien familien ondasunak babesten zituzten, eta aberastasun eta botere gehien izatera heldu ziren garaia, bildu ahal izan ditugun datuen arabera, hain zuzen ere XVI. mendetik XVII.enaren lehen erdialdera bitartekoa izan zela dirudi; lehen desagerrarazte saiakera indartsuaren ondoren, nahiz eta serorak kanporatuak izan ziren leku gehienetan gero beraien karguetara itzuli ahal izan ziren, beraien botere ekonomiko eta sozialaren gainbehera motel eta luzeari ekingo zitzaion. Eta XVII. mendean kokatu ahal izango genuke ziurrenez, oso trazu orokorretan eta bukaera alderago gehiago, hasiera aldera baino, seroren eta mojen kopuruaren arteko balantzeak azken hauen alde egiteari ekin izango ziokeen momentua. Beste garaietan ere bai, baina batez XVI. mendetik XVII.enaren lehen erdialderako bitarte horretan kokatzen dira serorek testuinguru sozialaren baitan egindako dohaintzarik handienak eta esanguratsuenak. Familiari dagokionez, serorek beraien ingurukoen sostengu ekonomikoa bermatzen zuten, beharrezkoa zenean, familia-kideen etxe edo baserriak zentsuetatik askatuz edo beraien jabegoko etxeak familia-kideei dohaintzan emanaz, ahizpa eta anaien alde zegozkien seniparteei uko eginez, iloben ezkontzarako doteak partzialki edo osoki ordainduz, apez izateko bidean zeuden edo ikasketak egiten zeuden iloben sostengurako dohaintzak eginez, auziekin zebiltzan familia-kideak hauek bukatu artean diruz lagunduz, familia-kideren baten heriotzean bere seme-alaben ezkontzak ordaintzeko konpromezua hartuz, baserriren baten gainbehera ekiditeko obren kargu hartuz, etab. luze bat. Mugimendu eta familiakideenganako laguntza guzti hauetan, zenbait joera nabarmentzen zaizkigu. Alde batetik, serorek, etxeen eta baserrien jarraikortasuna bermatzeko ardura handia agertzen 815 zuten. Hala, familia-kideei eskainitako laguntzak baldintzatuak ageri zaizkigu batzuetan, berak emandako laguntzaren azken onuradun etxe hartan gelditzekoa izango litzatekeen seme edo alabak izatearen baldintzarekin. Edo beste batzuetan, esate baterako, dohaintza bat baserri baten hurrengo buru lehen ezkontza bateko seme edo alaba izatearen baldintzapean egina izan zitekeen; hau da, serorak, bigarren ezkontza baten aurrean, etxearen jarraipenean bere familiari loturiko seme-alabak mantentzea bermatu nahi zuen. Edo dohaintza, xede jakin batean, esate baterako baserriko obretan, xahutu zedin baldintzapean egina ere izan zitekeen, etab. Beste hainbat modutara ere agertzen zuten serorek beraien borondatea, eta familia-kideen erabakietan eragiteko gaitasuna. Horrela, baldintzaturiko beste zenbait dohaintza, adar nagusiaz aparteko familia-kideen promoziora bideratzen ziren; esate baterako, apez jantzienak ziren zenbait dohaintza, baina baita kasuren batean etxe batena ere, familia-kide ezberdinek –nagusiki ilobek– apez ikasketak bukatu izanari loturik ageri zaizkigu; hau da, hauek meza berriak esatean, eta esatekotan soilik, gauzatzekoak ziren. Beste joera nagusi bat, dohaintzetan bezalaxe oinordekotza izendapenetan ere nabaria dena, serorek ilobenganako garatzen zituzten erlazio eta loturena da. Alderdi hauei buruz ikerketan zehar jaso izan ditugun daturik gehienak aipaturiko XVI-XVII. mendeen arteko bitarte kronologikoan kokatzen zaizkigu, eta bitarte horretako seroren arteko gehienak, edo ezkongabeak edo alargunak izan ohi ziren. Ezkonduriko serorak ondorengo garaietan izan ziren ohizkoago. Bada, are alargunak zirenean ere, eta ziurrenez seme-alabenganako seniparteen kontuak jada kitatuak izango zituztelako (nahiz eta dohaintzen jasotzaile lez seme edo alabaren bat agertzen den kasuren bat edo beste ere aurkitu izan dugun), joera nagusia ilobak (“sobrinos/as” zentzuan, ez “nietos/as”-enean) faboratzekoa izaten zuten; era berean, serorek askotan zahartzaroko azken urteak iloben etxeetan igarotzen zituzten, zahartzaroko ajeetan eta gaixotasunetan hauen babespea jasoz. Izeba serora izateak, izan ere, baliozko gauza izan behar baitzuen. Ohizkoa zen iloben ezkontzak seroren diru eta ondasunek ahalbidetuak izatea, eta seroren oinordeko askotan ilobak izan ohi ziren bezala, oinordekoaz bestelako ilobek ere ondasunen banaketan dohaintzen parte esanguratsu bat jasotzen zuten. Batez ere ilobak faboratzearena, bestalde, familia baitako dinamiken zenbait jarraibideri zegokion. Alde batetik, oinordekotzak edo dohaintza handiak jaso izan zituzten zenbait iloba, familiaren adar nagusiaren jarraipena bermatzen zuten etxe edo baserriko jabe izatekoak zirenak ziren. Hau, normalean, familiako etxe edo baserriaren sostengua bermatzeko arazoak zeudenean gertatu ohi zela dirudi; esan bezala, norbere etxearen edo baserriaren jarraikortasuna, seroren ardura handietariko bat baitzen. Seroren dohaintzek, kasu hauetan, familiako adar nagusia sendotzera joten zuten. Beste batzuetan aldiz, oinordekotza izendapenak edo dohaintzak zeharo aurkako norabidea zeraman; hau da, gurasoek familiaren adar nagusiaren ondorengoko etxeko jaun-andreak izatekoak ziren seme edo alabak faboratzean, ondasunen banaketan parterik txikiena jaso izan zuten ilobak ziren serorak oinordeko egiten zituenak, edo dohaintza esanguratsuak egiten zizkienak (esate baterako, ezkondu ahal izan zedin balio zezaketenak). Horrela, familiaren dinamika ekonomikoaren baitan, adar nagusia bermatua zegoenean, seroren ondasunek gainontzeko ilobenganako konpentsaziozko joera bat azaltzen zuten. Joera honek, noski, oinordeko bakarraren ezarpena jarraibidetzat daraman gizarte baten baitan, bere logika dauka, oinordeko bakarraz aparteko seme-alaben sostengua bermatzeko mekanismoak garatzeko beharrean. Azken jarraibide nagusi hauei zegozkien lursailen, etxeen, eta bestelako ondasunen dohaintzez aparte, beste zenbait ondasun ere nagusiki iloben artean banatzen ziren. Serora bakoitzak zenbait ohe eta 816 kutxa izatea ez zen batere arraroa, eta hauek, normalean, ilobengana bideratzen ziren, oinordekotzen eta bestelako dohaintza handien kasuan bezalaxe, dohaintza hauek preferentziazkoak (adar nagusiaren aldekoak) edo konpentsaziozkoak (adar nagusiaz kanpokoen aldekoak) izan. Dirutan egindako dohaintzei buruz ere, beste hainbeste esan liteke; onuradunik nagusienak ilobak ziren, gehienetan ezkontzara edo etxearen sostengura bideraturiko diruekin. Bestalde, eta seroren ondasun eta aberastasunen faboratuenak ilobak izanik ere, azalduriko joera nagusiak beste familia-kide batzueganako dohaintza eta oinordekotza izendapenetan ere gauzatzen dira. Oinarrizko joerak jarraituz, batzuetan ahizpa bat edo anai bat izan zitekeen laguntza beharra zeukana, beste batean iloba –“nieto/a”– bat, ama alargunen bat, edo are kasuren batean, lehengusina baten alabaren bat ere. Oinordeko izendatuek eta dohaintzen jasotzaileek agertzen diguten beste ezaugarri bat, oinordeko izendapenetan hainbesterakoa ez izanik ere dohaintzetan nabaria dena, emakumezkoen nagusitasunarena da. Hau, neurri bateraino, azaldu berri dugun dinamika beraren ondorioei ere badagokie; azken finean, familiako adar nagusiaren jarraipena ongi bermatua zegoenean, oinordeko bakarraren alde ekonomikoki alboratuak izan ziren iloben artean, emakumezkoak baitziren egoerarik zailenean gelditzen zirenak. Topikoaren araberako “ezkontza edo komentua” aukera bakarrak ez izanik ere (izeba-ilobak serora ziren kasuekin ere egin dugu topo, eta ugari ziren euren lanetatik bizi ziren ezkongabe eta alargunak ere), zailagoa baitzen alaba batendako bizimodua egoki bermatzea, kanpoan ikasketak egitera, ofizioren bat ikastera edo lanera, edo ejerzitura bideratzen ziren bigarren-semeendako baino. Eta hemen ere, batez ere ilobak ageri bazaizkigu ere, familia-bidezko edo laguntasunezko erlazioen loturazko beste hainbat emakume ere antzerako egoeran izaten ziren. Baina noski, dohaintza guztiak ez ziren irizpide horien araberakoak. Batzuk, besterik gabe, estimu eta maitasun agerpenei zegozkien. Edozein kasutan, ikuspegi orokorrago baten baitatik, familiaren testuinguruan bezalaxe gizartearen testuinguru zabalagoan ere, seroren dohaintzek batez ere emakumezkoak faboratzera joten zuten, funtsean eta -nabaria denez- emakumeak izate beraz aparte, mugitzen ziren esparruak batez ere emakumezkoenak zirelako, eta konpentsaziozko hautemapen bati jarraiki, emakumeek gizonek baino seroren ondasunen behar handiagoa izan ohi zutelako. Emakumeak faboratzearen joera honen baitan, ehun, ohial eta arropen dohaintzek leku berezia zeukaten. Gizonek bestelako ondasunak, eta hauen artetik, arropak baino ez zituzten normalean jasotzen, baina bestelakoak, emakumeei zegozkien. Dohaintza hauek, bestalde, familiaren espazioaz haratago hedatzen ziren, eta lotura ekonomikoez gain, lagunenganako estimua eta atxikipena adierazteko ere egiten ziren. Familiarekiko loturaz bestalde, serorek erlijioaren alorrari zegozkion dohaintza asko ere egiten zituzten. Parrokiak eta ermitak, eta bereziki seroretxeak, beraien dohaintzen ohizko onuradunak izaten ziren. Hainbat seroretxe serorek eurek diru propioz eraikiak izan ziren, eta hein batean –ermiten kasuan, hein handi batean– beraien doteekin sostengatzen ziren, bestelako dohaintzak ere hainbat izatearekin bat. Obretarako dohaintzak bereziki garrantzitsuak ziren. Parrokiek, parrokietako bertako eta hiribilduko serorez gain ermitetako seroren tankera ezberdinetako dohaintzak ere jasotzen zituzten: batzuetan dirutan besterik gabe egindako dohaintzak izaten ziren, bestetan argiteria espezifikoren batera bideratu beharreko zentsuenak, obretara edo ornamentuak egitera bideratu beharrekoak, ohial eta ornamentuenak eurenak, edo apezen jantziteriarakoak, etab. Funtsean, obrak, argiteria eta ornamentuak izaten ziren ohizko xedeak. Ermitei buruz ere beste hainbeste esan liteke, nahiz eta, kasu honetan, jasotzen zituzten dohaintzak gehiago heltzen ziren propioki ermitetako serorak zirenen 817 aldetik, parrokietan eta hiribilduan egoten zirenengandik baino; eta beste xedeetarako baino, ohizkoagoak ziren argiteria mantentzera bideraturikoak. Bestalde, hiribilduetako testuinguruko serorek diruzko dohaintzak egitea ohizkoagoa zen landa eremuetakoen aldean, hauek, normalean –nahiz eta ez beti– maila ekonomiko xumeago batekoak izanik, batez ere ehunezko, ohialezko eta oliozko dohaintzak egitera gehiago joten baitzuten. Landa eremuetako serorengan ohizkoak ziren beste dohaintza esanguratsu batzuk, ermitako eta bertako serorendako probetxurako ortu eta lursailena izan ohi zen, eta baziren beste hainbat dohaintza ere, seroretxeen eguneroko erabilerara bideraturiko ondasunena (troxeak, platerrak, mahai-zapiak, kikarak, etab.). Funtsean, parrokietarako dohaintzak kulturako begirakoagoak ziren artean, ermitetakoak biziraupenari begirakoagoak ziren, nahiz eta noski, banaketa hau batere zurruna ez zen. Ezin ditugu, halaber, kofradiak, komentuak eta bestelako instituzio erlijiosoak ere ahaztu, nahiz eta parrokien eta ermiten aldean, jasotzen zituzten dohaintzak gehienetan xumeagoak izaten ziren; alabaina, hemen ere badira salbuespen deigarriak, eta aurkitu ahal izan dugun dohaintzarik handiena (1.003 dukat ingurukoa) komentu bati zegokion. Tenpluetako zerbitzariek ere hainbat dohaintza jasotzen zuten seroren aldetik, batez ere, beste serorek eta apezek. Hauek, orokorrean, familia-kideei egiten zitzaizkien dohaintzen patroi orokor berberak zeramatzaten, baina batez ere apezen kasuan, hain balore handikoak izatera heldu gabe. Eta noski, batzuetan, dohaintzak jasotzen zituzten serorak eta apezak dohaintzaren emale zen seroraren ahaideak ere izaten ziren. Apezei eta benefiziodunei, eta askoz ere neurri txikiagoan tenpluetako beste zerbitzariei (sakristauak, konfesoreak), batez ere, diruak, bitxiak eta arropak ematen zitzaizkien, eta serorek, horiez gain (nahiz eta dirutan eginiko dohaintzak, gehienetan, apezei egindakoak baino xumeagoak ziren), joskintzara bideraturiko ehunak eta ohialak ere jaso ohi zituzten. Familia-kideekin ere ohizkoa zen lez, apezek –hau da, gizonezkoek– dohaintza gutxiago baina orokorrean balore handiagokoak jasotzen zituzten artean, serorei egindako dohaintzak ugariagoak izan ohi ziren, eta zenbait kasutan, seroren arteko erlazioen sare nahiko zabalak agertzen dizkigute. Testuinguru hauetan, ohizkoak ziren estimua eta esker ona azaltzeko seroren arteko ohial edo arropa preziatuen dohaintzak ere. Dohaintzen bidez ondasunak eta diruak jasotzeaz aparte, tenpluetako zerbitzariek beste etekin batzuek ere bazeuzkaten seroren testamentuetan agindurikoen bidez: hauek beraien heriotzerako agintzen zituzten arimen aldeko meza, anibertsario eta memoria ugarien etekinak. Honekiko, lehenik eta behin, seroren arteko zenbaitek, eta ez gutxik, beraien arima oinordeko izendatu ohi zutela ohartu behar dugu. Honek, egindako dohaintzez aparteko diru eta ondasunak beraien arimaren aldeko mezatan xahutu behar zirela esan nahi du. Eta horrez gain, bestelako kasuetan, eta baita kasu horietan ere, norbere eta besteren arimen alde esan beharreko mezen kopuru ezberdinak agintzen zituzten. Bergarako egoeratik eratorri ditugun konparaziozko zenbait daturen arabera, serorek arimaren alde esan beharreko mezatara bideratzen zituzten diruak biztanleriaren batazbestekotik dezente gorakoak zirela ikusi ahal izan dugu, eta baita, batazbesteko honen eta herriko pertsonaiarik boteretsuenen arteko erdibide batean kokatzen zirela ere. Halaber, serorek beraien eta besteren arimetaz arduratzeko zeukaten gaitasun ekonomikoaren gainbehera eta eten nabaria ere azaleratu zaigu, XVII. mendearen hasierako hamarkadez geroztiko beraien -eta zeuzkaten aberastasun iturrienaurkako neurriek seroren gaitasun ekonomikoan izan zuten eragin esanguratsuaren agergarri duguna. Orokortze hauen balioa erlatiboa izanik ere, eta serorek eurek zeuzkaten aberastasunen aldeak oso handiak baziren ere, tenpluetako zerbitzariek jasotzen zituzten etekinen testuinguruan, serorek aginduriko mezek muzinik ez egiteko 818 bezalako parte bat osatzen zuten. Alderdi ekonomikoez beste, arimen aldeko mezek beste aspektu garrantzitsu baten berri ere ematen digute: serorek hildakoen arimekiko hautematen zuten erlazioarena. Izan ere, arima propioaren, norbere arbasoen arimen nahiz motibo ezberdinegatik erlazio pertsonalak zeuzkaten etxe eta baserrietako jarlekuetako arimen aldeko mezez, purgatorioko arimen aldekoez, eta fundaturiko anibertsario eta memoriez aparte, oso ohizkoa zen diru kopuru bat, batzuetan oso esanguratsua, “beraien kargu” zeuzkatenen arimen alde esan beharreko mezatarako agintzea, eta baita, agindu izan zizkieten baina ahaztuagatik bete izan gabe geldituak izan zitezkeen mezen badaezpadako ordain bezala beste meza kopuru bat agintzea ere. Halaber, beraien kargupekotzat zeuzkaten hildakoen arimen artean, batzuetan, defuntu jakinen arimen aldeko mezak ere agintzen ziren, izen eta abizenekin. Guzti honek serorek, heriotz-errituen testuinguruaren baitan, beraiek betetzen zuten paperaren gain zeukaten ideiaren berri ematen digu. Beraien kargupeko arimek zegozkien mezak jasotzearen arduradunak ziren, bizien eta hildakoen arteko erlazioak gauzatzen ziren -erdi-bideko- jarlekuen espazioko zaintzaileak, eta beraiei zegokien, batak edo besteak agindutako mezen betekizunaren zaintza eramatea; eta beraien heriotzean esan beharreko mezak falta ziren hildakoen arimak bazeuden, hauek esan zitezen ardura hartzen zuten (beharrezkoa izatekotan, zenbaitek egin zuten bezala, mezak diru propioekin ordainduz), eta izan zituzten enkargu guztien artean, bete izan ote zituzten batzuen inguruko zalantzak izatekotan, kontzientzia garbi izanik hiltzeko, badaezpadako meza kopuru bat agintzen zuten, ahazturikoen arimen alde. Jarlekuen eta heriotzerrituen espazioak, etekinen iturri izatearekin batera, onartuak eta ongi barneratuak zeuzkaten sinesmen eta kultuen espazio bat ere osatzen baitzuten. Bada dohaintzen eta bereziki testamentuen azken aspektu deigarri bat, ahaztu behar ez dena: oinordekoen eta dohaintzen jasotzaileen artean emakumeek gehiengoa osatzen bazuten ere, albazea izendapenei zegokienean, gehiengo nabarmenean, gizonezkoak izan ziren izendatuak. Familia-kideak bezalaxe, apezak eta benefiziodunak ohizkoak ziren enkarguan. Eta emakumeen artean, gizonekin batera edo hauek gabe, beste serorak ziren izendatuenak, eta kasu hau, batez ere, testatzaileek oinordekotzat euren arima izendatzen zutenean gertatu ohi zen. Dohaintzetan eta oinordeko izendapenetan esandako joerak agertzen bazituzten ere, albazeak izendatzerako orduan nahiago izaten zuten, bizi ziren testuinguruaren baitan gizonek emakumeen aldean zeuzkaten legezko abantailen bistan “errealistak” izan, eta testamentuaren betearazpenerako, gizon bat edo batzuek izendatu; eta hala ez zenean, esan bezala, edo hauekin bat, serorak. Honek ere, azken finean, emakumeen artean testamentuetako aginduak betearazteko gizonen besteko legezko abantailak (berez, zehazki “legezkoak” baino, ohitura hutsezkoak zirenak) serorek eurek zeuzkatela hautematen zutela agertzen digu. Serorek oinordekotza eta dohaintza bidez beraien aberastasunak eta ondasunak banatzeko izan zituzten moduek, seroratzei esleitzen zitzaizkien ezaugarrien eta tenpluen inguruan burutzen zituzten lanen nahiz euren kabuzko aktibitate ekonomikoen kasuan bezalaxe, erabateko dibertsitatea agertzen digute. Beste behin, joera orokorren berri eman dugu, baina salbuespenak eta barianteak hain ugariak dira eze, joera hauek, bakarkako serorei erreparatzean, gutxi gora beherako adierazletzat baino ezin hartu baititugun. Baina talde bezala hautemanik, esan litezke serorek familien eta gizartearen baitan izan zuten eragin ekonomiko eta sozialaren inguruko oinarrizko azken gauzaren batzuk. Serorak dohaintza hauen bidez beraien familien baitan botere handia izatera hel zitezkeen, eta bertan hartzen ziren erabakien baitan, momentu askotan, beraien hitza 819 erabakigarria izan zitekeen. Hain zuzen ere, emakume nahiz gizon izan, zenbait familiakidek etorkizunean aurrera egitea beraien esku izatea, ikusi dugunez, ez zelako egoera arraroa. Bestalde, familiarekiko babesezko portaera izatea ohizkoa zen, etxe eta baserri nagusiak gainbeheran zirenean oinordeko nagusiaren alde eginez, eta ostera honen egoera ona zenean, aberastasunak gainontzekoen sostengura bideratuz. Egiten zituzten dohaintzak, beti ere aberastasun maila ezberdinak izaten ziren herrietan, bakoitzean zegokion mailan, baina gehienetan esanguratsuak izaten ziren, bai familia-kideen alde, batez ere ilobak eta ahizpa eta anaiak faboratuz, nahiz tenpluen alde, beraien sostengurako nahiz ornamenturako, bai eta bertako zerbitzarien alde ere, hauen sostengua bermatze aldera. Guzti hau, noski, batez ere, XVI-XVII mende bitartearen inguruko serorei buruz dihardugunean da balizkoen, ondorengo garaietan, instituzioaren beherakadari ekin baitzitzaion, lurralde historikoetako nahiz herrietako botere esparruak beraien desagerrarazterako neurrietan gero eta inplikatuagotzen joan ahala. Eta hain zuzen ere izan zuten botere ekonomiko eta sozialagatik, beraien gainbeheraren prozesu luzeak, sostengatzen zituzten gizarteko eta familietako alderdien gainbeheran ere izan zuen zerikusirik (ziurrenez, uste izan dena baino gehiago). Familiaren eta inguratzen zituen gizartearekiko lotura ekonomikoez beste, eta heriotz-errituei loturiko aspektuez gain, badira serorei, eta orokorrean emakumeei zegozkien sineskera eta erlijiotasunari buruz, eta aspektu hauek emakumeen boterearekiko suposatzen zuenari buruz, azpimarratu beharreko beste alderdiren batzuek ere. Baskonia zaharraren kristautzearen testuinguruan euskal lurraldeetara helduak izan zitezkeen erlijiozko emakumeen instituzioen artean, arlo liturgikoan parte hartzera heldu ziren diakonesak, apezemeak eta bizimodu aszetiko eta monastikoari loturiko erlijiozko emakumeak presente zeudela ikusi dugu. Oso zaila dugu hauek "jainkozkoarekiko" erlazioak nola bizi izan zituzten hautematea, baina ikusi ahal izan dugu halaber, Antzinate Berantiarreko euskal lurraldeen erlijiozko testuingurua -itxura guztien arabera, proportzio esanguratsu batean ondoren heterodoxotzat baztertuko ziren korronteen parte ziren- kristauen eta paganoen elkarbizitzarena eta sinkretismo prozesuena izan zela, eta egoera hau, espazio batzuetan are Goi Erdi Aroaren lehen mendeetaraino ere luzatu zela. Garaiotako erlijiozko emakumeen instituzioetako partaideek arlo liturgikoan izatera heldu zitezkeen partehartzea eta kristautze prozesuaren moteltasuna eta gradu sinkretiko altua ohartuaz gero, eta euskal lurretako biztanleen erlijiotasunaren ezaugarriei begira, garai paganoetatik kristauetarako jainkosen edo jainkozkoari loturiko emakumezkoen figuren kontinuitatea postulatzeak ez dirudi hain aldrebesa. Ez gara noski orain Ortiz-Osésekin eta bere jarraitzaileekin batera Paleolitoko edo Neolitikoko Venus-etako jainkosaren sineste eta kultuetako mantenua eta matriarkalismoa defendatzen hasiko, ikerlan honen sarreran egin diogun kritikan aski garbi ikus litekeenez. Baina euskal lurraldeetan jainkosa paganoek bezalaxe Amabirjinak izen duten pisua eta presentzia esanguratsu eta garrantzitsuak izan direla nabaria zaigu, nahiz hargatik matriarkalismorik postulatu beharrik ikusten ez dugun: gune erromatartuetan Zibeles Magna Mater-aren kultua (esanguratsuki, bere ekialdeko jatorrian "piztien anderea" zen jainkosa) IV. mende inguruan indartu zela gauza jakina da; Pirinio erdialdean eta inguruetan hedaturiko erromatarren garaiko zutarrietan and-, andr- eta andere- errodun jainkosak -eta bestelakoak- ageri zaizkigu; beraien erroak Antzinate Berantiarreko eta Goi Erdi Aroko garai sinkretikoetan dituzten mitoetan eta sineskera herrikoietan Anderea edo Mari erro paganodun jainkosaren agintea eta boterea nabariak zaizkigu; XIV. mendean Bizkaiako botere-egiturak bermatzeko Europan zehar hedatuak ziren ipuin melusindarren eredua bertako Damaren ("Dama Pé de Cabra") eta Maju edo Sugaar-en figurez baliatuz jaso zen (biztanleriak sinesmenok mantentzen zituenaren agergarri); Nafarroan behinik behin, 820 tenpluen adbokazioetan eta hagiotoponimian -mito eta legendetan aurrekoarekin nahasteko joera nabaria duen- Amabirjina dugu nagusi; eta Amabirjinaren kultuak, XV. mendean goia joz, Erdi Aroko Europan zehar izan zuen gorakadaren baitan, hau jainkosa sortzaile baten paperera eramaten zuten muturreko kultu heterodoxoen agerpen ikonografiko garbienetariko bat Euskal Herrian bertan daukagu, XV. mendean bertan datatua izan den eta -Aro Berritik heltzen zaizkigun datuen arabera- seroren talde batek artatua izan zen Bergarako Buriñondoko Andre Maria edo San Blas ermitako Amabirjina trinitario irekigarrian. Aro Berrian zehar ere, Amabirjinaren kultua Anderearen edo Mariren inguruko sinesteekin batera mantendu zen; bi figuren sinesteen ingurukoak gizarte tradizionaletan buruturiko ikerketa etnografikoetako mito eta legenden bidez jaso izan dira, eta Amabirjinaren kasuan, Aro Berrian zehar serorek eskaini izan zioten gurtzaren berri ere izan dugu. Izan ere, -hauek ere, nabariki sinkretikoak ziren- sendakuntza errituetan Amabirjinari eskainitako tenpluek zeukaten presentziaz beste, ez baita kasualitatea, seroren taldetxoak askotan Amabirjinari eskainitako tenpluetan osatu izana, eta halaber, tenplu horien zerbitzuan, gaitasun taumaturgikoak eta profetikoak esleitu izan zitzaizkien serorak egon izana ere. Baina diogunez, jainkosa baten edo emakumezko jainkozko figura baten kultua indartsu mantentzeak ez du halabeharrez gizarte egituren baitako emakumezkoen aginte efektiboa suposatzen. Emakumeekiko kontsiderazioa eta errespetua hobetzen lagundu dezake, baina -gutxienik- Erdi Aroaz geroko euskal lurraldeen kasuan bezala, kultura grekoerromatarraren jasotzaile eta jarraitzaile ziren erreinuen eta kristautasunaren balore patriarkalen eragin eremuan sartua zen espazio batean antzinako matriarkatu baten, alegia, gizarte egituren gaineko boterea emakumeek izango zuketen gizartekera baten eraginez kultura zeharo "berdinzale" bat mantendu izateari, gehiegitxo uste izatea deritzot. Eta noski, badira kasu esanguratsuak, hemen ere aipagai izan ditugunak, euskal lurraldeetan emakumeak izatera hel zitezkeen boterearen agergarri direnak; hor dugu, esaterako, XI. mendearen bukaera aldera Iruñako apezpikutzan zenbait urtetan agintari nagusi izatera heldu zen Aragoako Santxa kondesaren kasua, garai hartako testuinguru europearrean parekorik ez zeukana. Eta sarrerako atal batean aipagai izan dugunez, arlo juridikoari eta familiako zuzenbideari dagozkion hainbat alderditan, euskal lurretako Erdi Aroko eta Aro Berriko emakumeak egoera abantailatsuan izan ziren, Europan zeharreko ordungo emakume garaikideekiko. Baina euskal emakumeek ingurukoekiko egoera hobea izateak ez du gizarte berdinzale batean bizi zirenik esan nahi; are gutxiago, gizartearen eta kulturaren baloreak azpitik hauspotzen inongo matriarkaturik zeukatenik. Emakumeen botereak euskal gizartean eta bere historian izan duen pisuari dagokiona eman behar zaio, errealitate historikotzat zegokion neurrian. Hau da, egia da emakumeak leinu-buru izan zitezkeela eta izan zirela, eta hein hartan boteretsu izan zirela, baina garbi izan beharrean gaude, halaber, ezin zitezkeela inongo kasuan alkate edo epaile izan, eta espazio pribatuan botere esanguratsua aitortzen zitzaien bezala, espazio publikoko partehartzeari zegokionean, mugapen esanguratsuak ezarri izan zitzaizkiela. Eta serorek ere, guzti honetan, noski, beraien lekua zeukaten. Euskal lurraldeetako emakumeen egoera soziala inguruko gizarteekiko abantailatsua izan bazen, seroren egoera are abantailatsuagoa zen, batez ere, erlijiozko emakume izanik zor zitzaien begirunea eta zeukaten autonomikoa ekonomikoa medio. Baina serorak eurak ere botere-erlazioen testuinguruan dagokien lekuan kokatu beharra dago, abantailak bezalaxe, mugapenak ere presente izanik. Hala, biltzen joan garen alderdi guztiei begira, ikerlan honen ondorioetan zerbait azpimarratu beharrean bagaude, seroren irudi historikoa berrikuspen sakon baten beharrean dagoela da. Serorek bizi izan 821 ziren gizartearen baitan izan zuten papera egoki ulertu nahi badugu, moja izan nahi baina ezinean zegokeen emakume jainkotiaren irudia bezalaxe, ermita galdu batean mundutik zeharo bazterturik eta txirotasunean bizi zen seroraren irudia ere baztertu beharrean gaude; edo baztertu baino, egokiago, seroren irudi orokorraren baitan izan beharko luketen lekura eraman, hau da, kasu eta seroratza moeta berezi eta espezifikoetara. Irudi hauen akats nagusienetariko bat, hain zuzen ere, seroren esangura eta eraginkortasun sozial historikoa erabat itzalperatzea baita. Ezen, serorak ez baitziren mundutik aparte bizi, munduko aktibitateetan ongi txertaturik baizik. Hein horretan, Aro Berriko emakumeen erlijiotasunaren testuinguruan seroren presentzia bazterreko eta eragin eskasekotzat hauteman beharrean, seroratzak, ohizkoak ziren, erabat onartuak zeuden eta gizarte baitako botere-dinamiketan beraien papera jokatzen zuten instituziotzat hauteman beharko genituzke. Lehenik eta behin, kopuru aldetik, Aro Berriaren parte handi batean serorak mojak baino gehiago izan zirelako; ikerlanaren hasieran egindako batzuen eta besteen kopuruari buruzko galderaren erantzuna, honez gero, aski argia baitzaigu: klausuraren prozesuak moja izaterako bidera eraman zituen seroren komunitateen aldean, bilakaera horretatik kanpo, parrokietan, ermitetan, santutegietan, ospitale eta ospizioetan, edo etxe partikularretan bizi izan ziren bakarkako eta taldekako serorak gehiago izan ziren, XVII. mendearen erdialderarte behintzat, eta ziurtasun handiz, baita are beranduago ere. Noski, espazioen araberako ezberdintasunak ere ugariak izan zirela dirudi; ez ziren berberak izan Leintz bailaran ikusi dugun bilakaera, edo Oñatin ikusi duguna. Baina termino orokorretan, eta hasieran Bergarako kasuan egin dugun zenbaketarekin bat, seroren instituzioari mugapenak ezarri eta desagerrarazteko hartu ziren neurriek agertzen digutenez, mojen kopuruak serorena gainditu zuen gutxi gora beherako garaia, nonbait kokatzekotan, XVII. mendearen bigarren erdialdea eta XVIII.en mendea bitartean kokatu beharrean geundeke. Beraz, "ezkontza ala komentua" topikoa Aro Berriko emakumeen oinarrizko bizi aukeren adierazletzat baztertu beharrean gaude; seroratzena ere ohizko aukera zen, komentuena besteko presente zegoena, presenteago ez bazegoen, Aro Berriaren lehen erdialdean behinik behin. Topikoaren balizkotasuna aroren bati egokitzekotan, garai barrokora, XVII. mendearen bukaeratik XVIII.enera hedatzen denera mugatu beharko genuke; eta orduan ere hainbat seroratza mantentzen zirenez gero, balizkotasunak ukatzekoa izaten jarraituko luke. Seroren gizarte baitako eragina, bestalde, mojenaren aldean, bizitza publikoa egin izanak areagotzen du. Mojen eragin erlijioso eta asistentzialak gutxietsi beharrik ez dago, serorek, klausuratik kanpo eta aktibitate sozial, erlijioso eta ekonomiko ugarietan txertaturik, gizartearekin garatzen zuten elkarrekintza eraginkorragoa zela hautemateko. Kopuruaz haratago, bada, instituzioaren izaera "publikoak" eraginkortasun soziala nabarmenki areagotzen zuen. Eta honi, mojen kasuan ez bezala, beraien ondasunetaz baliatzeko zeukaten askatasuna gehituz gero, potentzialki eragin eta botere handia izatea ahalbidetu zezakeen instituzio baten aurrean gaudela ohartuko dugu. Aro Berriko gizarteko emakumeei egozten zaizkien bizi-aukeren gaineko "ezkontza ala komentua" topikoarekiko beraz, gauza bat argi esan dezakegu: Euskal Herriaren kasuan, topikoak adieraziriko eredu dotrinala hainbatek egia historikotzat onartu izan dute, oker egin ere. Hau, hein batean, serorei dagozkien oinarri historiografikoak elizgizonen testuingurutik ezarriak izanak eragin du, eta baita, ondorengo historialari askok, lehenen itzala beharko litzatekeen besteko ikuspegi kritikoa gabe jarraitu izanari ere. Hala, gehienetan, serorak "mojen orbitatik" ikusiak izan dira, edo Euskal Herriko biziraupen kultural eta bitxikeriatzat, korronte erlijioso nagusitik bazterturik, Aro Berriko -nahiz Erdi Aroko- gizartearen baitako dinamiketan 822 eraginkorra izateko aukera gutxi zeuzkan instituziotzat; hori, aipatuak izan direnean, ikerketa historikoetan nahiz eskuliburuetan testuinguru erlijiosoaren azalpen orokorrak ematerakoan, askotan koadrotik kanpo gelditu izan baitira. Aipatuak izan diren kasu askotan berriz, bertako ohituren aintzinakotasunaren lekuko baino ez lirateke, jatorrizko kristautasun herrikoi baten ordezkari, galbidera destinaturiko arrasto makala. Horrez gain, beste ohizko akats bat, hainbat ikerlarik jada ohartarazi izan badute ere beste hainbatek egiten jarraitzen dutena, dokumentu arautzaileak seroratzen ezaugarrien adierazletzat hartzea izan da, hauek, hain prezeski ere, seroren bizimodua erregulatu eta kontrolatzeko neurrien parte zirela, eta honek halabeharrez ezarririko arauaren ordurarteko betekizunik eza inplikatzen zuela ohartu gabe; bizitza errealaren eta arauen artean baina, alde handia zegoen, eta izan ohi da. Ikerlan honek ikuspegi hauek okerrak edo hutsune handidunak direla azaltzeko balio izan duelakoan nago, edo hala nahiko nuke behintzat. Izan ere, ezkontza eta moja egoera bitartean seroratza mota ezberdin ugari izan baitziren emakumeen bizi-aukeren artean, eta beraien autonomia pertsonalarekiko egoerarik abantailatsuena, hain zuzen ere, seroratzek eskaintzen baitzuten, mojekiko, besteak beste, dote merkeagodun -edo are doterik gabeko- aukera bat ere emanez. Baina guzti honek ez du, halabeharrez, seroren instituzioa eta zeramaten bizimodua bizi izan zuten testuinguruaren baitan erabat "iraultzaileak" zirenik esan nahi. Tenpluetan bezalaxe hauetatik kanpo ere, seroren aktibitate sozial eta ekonomikorik gehienak garaiko emakume batentzat "onargarri" zirenen artean kokatzen ziren, nahiz eta beraien erlijiozko eta laiko bitarteko egoera arazotsua izan. Tenpluekiko erlazioan, oinarrizko eginkizunetan, serorek etxekoandre batek -eta etxeko alabek edo neskameek- bere etxe edo baserrian egiten zituen lanen baliokideak egiten zituzten: garbiketen, argiteriaren eta ohial eta arropen kargu hartu, eta etxe baitako oeconomia edo elikagai, ondasun eta aberastasunen administrazioa eraman. Alabaina, karguaren dimentsio erlijiosoak espazio publikoaren baitako presentzia eta esangura handia ere bazekarkien, garai hartako etxe edo familia baten barne dinamiketaz eta emakumeen ohizko botere esparruetaz haratagokoa: parrokietan jarlekuen zerbitzuarekin eta heriotzerrituekin, eta ermita, santutegi eta ospitaleetan erlijiotasun herrikoiaren erritu eta sinesmenen sostenguarekin bezalaxe, bizimodu kolektiboaren baitako hainbat funtziorekin (denboraren erregulaziorako kanpai joteen, edo ekaitzen, suteen, auzolanen, nahiz bestelako gertakizunetarako deien bidez, etab.), beraien presentzia gizartearen dinamikaren baitan ardatzezkoa izatea lortzen zuten, edo lor zezaketen. Emakumeen eta gizonen aktibitateen artean ezartzen zen pribatu / publiko banaketa, ohizkoa eta orokorra, gainditzen zuten horrela. Areago, heriotz-errituen eta erlijiotasun herrikoiaren baitan zeukaten partehartzean, espazio publikoetan gauzaturiko errituen aurreko gidaritza izatera hel zitezkeen, zenbait autorek adierazi izan dutenez, beraien papera apezeme baten gisakoa izateraino. Eta ez dezagun ahaztu, heriotz-errituena, garai haietan, botere mailakatzeen agerpen sinbolikorako espazio -publiko- nagusia zela; halako espazio batean serorak ardatzezko papera betetzen egotea, aski esanguratsua dugu izan zezaketen boterearekiko. Tenpluek gizartearen bizitzaren erdigune lez zeukaten garrantzia medio, bertako zerbitzaritzat izan zitzaketen abantaila sozialez beste (besteak beste, auzietan lekuko pisutsu izatea, edo erritu sozialetan lehen mailetan kokatzea), serora gehienek, baita tenpluen kargurik ez zeukatenek ere, Aro Berriko emakumeen ohizko aktibitateetatik at kokatzen dizkigun beste ardatzezko ezaugarri bat ere bazeukaten, lan honetan hainbatetan aipagai izan duguna: ondasun propioen gaineko administrazio askatasuna. Ezaugarri honek alargun boteretsuen ("boteretsuen" diogu, de facto zeukaten boterea 823 medio aktibitate ekonomikoetarako legez agintzen zen gizonezkoen bitartekaritza ekiditen zuten alargunak nolabait adieraztearren) antzerako egoera sozioekonomiko batean kokatzen zituen. Eta hala, gizarte baitako errespetua eta itzala "salbuespenezko" egoera sozioekonomiko bereziarekin uztartuz, euren kabuz etekin handiko salerosketa eta negozioak egin zitzaketen, hainbat diru, mailegutza aktibitateetara ere bideratuz. Zordunen espazioek ematen digute, nabarien, gizarteko eta familia baitako testuinguruetan zeukaten pisuaren berri. Baina salerosketek, alokairuek eta mailegutzak esparru pribatuko aktibitateetan mantenduz esparru publikoan eragiteko izan zezaketen gaitasuna agertzen badigute (ez dezagun ahaztu, parrokiak, komentuak edo herriak ere izatera heldu zirela seroren maileguen zordunen artean), beraien egoera sozioekonomiko bereziak oso garrantzitsua zen beste aktibitate -edo ardura- bat ere ahalbidetzen zien, bere kabuz botere-adierazle ere badena, eta alor publikoko aktibitatetzat ere har litekeena: beste pertsonen ordezkapena. Albazea lez edo pertsonaia jakinen ahaldun lez, serorek pertsona eta familia askoren bizitzetan zeresan eta erabaki gaitasun handia izan zezaketen. Azpimarratu izan dugunez, bestetan doktoreek, lizentziatuek edo izkribauek hartzen zuten ordezkapen lan honen esangura ez zen nolanahikoa. Guzti honek, serorak, bizi izan ziren gizartearen baitan izatera hel zitezkeen boterea handia zela adierazten digu, eta halaber, emakumeei "onargarri" ez zitzaizkien aktibitateetan bezalaxe (funtsean gidaritza, autonomia eta ordezkaritza izatera heltzen ziren esparruetakoak), onartzen zitzaizkienetan ere, instituzio erlijioso nahiz zibilen aldetik jasan behar izan zituzten debekuak eta mugapenak, eta baita, noski, desagerrarazte saiakerak ere, beste ikuspegi batean kokatzen dizkigu. Batez ere, alde edo aurka zeuzkaten aktore sozialek euren kabuz serorekiko izan zitzaketen borondate eta desio on edo txarrez aparte, serorek eurek aktore sozial berberetan presioa gauzatzeko zeuzkaten medioen berri ematen digutelako. Kasu konkretu baten bidez adieraztekotan: 1623an Ontiberos lizentziatua Kalagorriko apezpikutzako bisitatzaile lez Bergarako serorak euren karguetatik kanporatzeko asmoz heldu zenean, seroren alde egin zuten herriko agintariek borondate on hutsez egin ote zuten bisitatzailearen aurka, ala, seroren hainbat testamentutan agertu izan zaigunaren arabera, serora horien maileguen eta/edo jarlekuetako zerbitzuen, edo bestelako aktibitateen zordun ziren -edo izan zitezkeen- heinean, zeukaten diru likido iturrietariko bat defendatzen ere ez ote ziren ibiliko? Honek ez du esan nahi, noski, esplizituki aipatu ziren bestelako motiboak ere, aldekoen nahiz aurkakoen artean, presente ez zeudenik; baina aipatu berri ditugunak, gutxietsi gabe kontutan hartu behar diren alderdiak dira. Oraindik kronologikoki kokatzen zailak zaizkigun beraien hastapenen garaietatik, itxuraz, Goi Erdi Arotik behintzat bai, serorak emakumeei garaian garaiko euskal herrietan esleitzen zitzaizkien "egokitasunezko" testuinguruen baitan txertaturik bizi izan zirela esan liteke, apezek, abadeek eta fraideek egin ohi zuten bezalaxe erlijiozko egoerari abantaila sozialak ateratzen eta gizarte-bizitzaren alor publikoetan arazorik gabe -eta esanguratsuki- parte hartuz, gero eta testuinguru ideologiko misoginoago batek, klausuraren ateetara eramatean "egokitasun" hartatik aldendu zituen arte. Ordurarte izan ziren seroren -eta baita ondorenean izaten jarraituko zutenenegoera eta aktibitate sozial eta erlijiosoen aniztasuna, emakume batek erlijiozkotzat izan zitzakeenen berdina zen; hau da, erlijiozko bizitzari nolabait loturiko emakume guztiek, mojak barne, XVIII. menderarte euskaraz "serora" izena jaso izanak, euskal hiztunen komunitatearen baitan "erlijiozko emakumea = serora" hautemapena nagusi zela adierazten digu, izen horren pean adieraziriko emakumearen bizimodua eta egoera soziala, zelakoa izanik ere. Eta ikerlan honetan ikusi ahal izan dugunez, are klausurako komunitateak hedatu ziren garaian ere, hautemapen horrek bizirik iraun zuen, jazarpen 824 instituzionalek eta erlijiotasun barrokoaren gailentzeak XVIII. mendean "moja" izena eta bere hautemapena "serora"-renetik aldentzea lortu zuten arte, azken hauen instituzioa, saiakeren ibilbide luze baten ostean, erabat sekulartzera eraman eta -ofizialki- desagerraraziz. Ibilbide hartan, hein bateraino, serorek, Euskal Herriko emakumeei, orokorrean eta Europako beste espazioekiko konparazioan, aurkitu izan zaizkien abantailak izan zituzten (bereziki, familien buru izateko gaitasuna, eta egokiera hartan izan zirenen autonomia eta erabaki askatasuna), eta abantaila hauen gainbeherazko prozesu paralelo bat bizi izan zuten (foruetan eta ordenantzetan, emakumeen familietako ondasunen administrazioarekiko arautu ziren mugapenak, espazio publikoetako aktibitateen kontrola, etab.). Aro Berrian zehar, XVI. mendeko egoera "abantailatsuenetik", jada mugapenek eta desagerrarazte saiakerek gainbeherara ekarria zeukaten XVIII. mendearen bigarren erdialderarteko instituzioaren ibilbidean ohar liteke jarraipen paralelo hori, agian, seroren kasuan nolabaiteko "atzerapen" kronologiko bat azaltzen diguna. Serorek Euskal Herriko emakumeen testuinguru orokorrean izan zuten papera, edozein kasutan, ikerlanean zehar azaldu ahal izan ditugun alderdien arabera garrantzitsua izan zela esango genuke. Alde batetik, heriotz errituetan zeukaten paperaren bidez alor publikoko espazio garrantzitsu batean boterezko eragileak izan ziren. Bestetik, familia boteretsuetako emakumeekin eta batez ere alargunekin autonomia sozioekonomikozko eta erabakien gaineko askatasunezko egoera partekatzen zuten heinean, emakumeen talde sozial zabalagoaren baitan eragiteko gaitasun esanguratsua izan zuten. Eta ikusi ahal izan dugunez, serorek beraien egoera sozial eta ekonomiko berezian zeuzkaten abantailek, laguntza, eskaintza, mailegu, dohaintza, edo zena zelako formaren pean, hainbat emakumeren egoeratan izan zuten eragin positiboa. Alegia, familia boteretsuetako emakumeen eta seroren egoera berezietako abantailek, emakumeen talde sozial zabalagoaren egoera, halaber, Europako beste espazio batzuekiko behinik behin, abantailatsuagoa izatea gauzatu ahal izan zuen, edo hartan lagundu. Seroren kasuan behintzat, nabaria zaigu beraien aktibitateek eta aberastasunek bizi izan ziren gizarteko emakumeen egoeretan izan zuen eragina, onuragarria izan zela. Hor non diren, bada, serorek izan zituzten abantailak, eta hor mugapenak. Alde batetik, bazen seroren ohizko aktibitateen esparru bat, garai haietako emakumeendako "egokitzat" hartzen zenaren barruan kokatu zitekeena, eta nahiz eta espazio publikoei loturik egon, etxe bateko aktibitate pribatuen mailan hauteman litekeena: garbiketak, argiteria, ehunen eta arropen maneiua eta joskintza, etab. Baina baziren, halaber, beraien erlijiozko emakume egoera eta gizarte bizitzaren erregulazioaren zentru egiten zuten tenpluetako zerbitzari izaera medio, emakume arruntei atxikiezina zitzaien aktibitate publikoen alorrera iragatea ahalbidetzen zieten aktibitateen espazioak ere: garai zaharrenetako balizko liturgiako partehartzeaz beste, iragate-erritu ezberdinak (bataioak, ezkontzak) eta batez ere heriotz errituak, sendakuntza sinesteei zegozkienak edo kanpaien gaineko ardura ditugu nabarienak, baina tenpluen administrazioa, edo pertsona behartsu ezberdinen artapena eta sendakuntza ere, hein bateraino, aktibitate publikotzat hauteman litezke. Eginkizun hauetan serorak gizartearen aktibitate publiko eta komunitarioen erdigunean kokatzen ziren, erritu eta eginbehar publikoen gidari eta antolatzaile lez, guztientzat agerikoa eta nabaria -baina emakumezkoentzat "salbuespenezkoa"- zen espazio berezi batean. Eta azkenik, zeukaten autonomia ekonomikoak ahalbidetzen zituen aktibitateen sorta zabal bat bazen, printzipioz espazio pribatuan kokaturik ere, espazio publikoan eragin handia izatera heldu zitezkeenena. Hemen kokatu litezke zeharo pribatuak ziren aktibitateak, hala nola, lurren eta abereen ustiapena, salmenta nahiz alokairua, eta ehunen, ohialen eta arropen inguruko 825 salerosketak eta bestelako aktibitateak, eta baita espazio publikoan eragin ukaezina zeukatenak ere, nabarienak, mailegutza aktibitateak, eta beste pertsonen ondasunen administrazioa eta ordezkaritza. Eta izan ziren, halaber, nabariki espazio publikoan garatu izan ziren probetxu pribatudun aktibitateak ere, tabernak ipinita ardoa saltzen ibili ziren serorenak kasu. Esan liteke, beraz, Erdi Aroko eta Aro Berriko euskal lurraldeetako emakumeek Europan garaikide zituzten emakumeekiko egoera abantailatsuan egon baziren, serorek are abantaila handiagoez gozatu zutela, testuinguru hartan, beraien erlijiozko estatusak eta autonomia ekonomikoak ahalbideturik, gizartearen onarpenarekin gidaritza eta ordezkaritza aktibitatetan espazio publikoetan jardun ahal izan baitziren, eta familiaren eta gizartearen espazio zabalagoaren baitan, ondasunak pilatu eta aberastasunez baliatzeko zeukaten askatasuna zela eta, eragin eta botere handia izatera heldu baitzitezkeen. Baina gozatzen zituzten abantaila haiek, bi ahoko laban bilakatu zitzaizkien. Ezen espazio pribatuko nahiz publikoko eragiteko gaitasun eta botere horiexek izan ziren, hain zuzen ere, azkenean, seroren aurkako jazarpenean gero eta instituzio gehiago inplikatuz joatearen arrazoiak, Aro Berriak aurrera egin ahala emakumeen irudi orokorra eta beraien inguruko diskurtsoa gero eta ikuspegi misoginoago batean barneratzen joan ahala, serorak behinola "tradiziozko" izan zituzten espazio eta aktibitateetatik baztertu nahi izan zituena, sakratutzat nahiz publikotzat hautematen ziren espazio eta aktibitateetatik kanporatuz. Ondorengo garaietan "berpiztu" izan zen instituzioa, eta badira, gaur egunean ere, ermiten zaintzan jarduten diren azken seroraren batzuek; baina XVIII. mendearen bigarren erdialdeko desagerrarazte agindua oso garrantzitsua izan zen, ez soilik neurriak aurreko desagerrarazte saiakeretan baino efektiboagoak izan zirelako, maila ezberdinetako instituzio guztien edo gehienen oneritzia jaso zuen Errege Agindu batean sostengatu zelako baizik. Gainera, seroren desagerrarazteak ez zien serorei soilik eragin, areago, ziklo historiko zabalago baten amaiera adierazten zuen gertakizun bat izan baitzen, eragin guzti horien baitan gertatua, eta karga sinboliko handikoa. Izan ere, ez baitzen ermiten itxiera seroren desagerraraztearekin batera kasualki agindu; serorak parte izan ziren unibertso sozial eta ideologiko guztia zen gainbeheran zegoena, eta unibertso hartako hainbat espaziotan izan ziren eraldakuntzak: pentsamolde ilustratuaren helduera eta biztanleriaren erlijiotasunaren antzaldatzea; honi loturik, erlijiotasun herrikoiaren bazterketa eta jarlekuen espazioaren, heriotz-errituen eta bertako gastuetako gehiegikerien inguruko legedia murriztailea; parrokia eta ermitak erdigune zituzten auzo eta herrietako kontzeju irekien gainbehera; etxe, baserri, lur eta bestelako ondasunen pilaketa gero eta esku gutxiagotan ("berjauntzea"); biztanleriaren mugikortasunaren eta landa-eremuko espazioen gaineko kontrol sozialaren areagotzea, ermiten itxiera motibatzerako orduan ere ardatzezkoa izan zena; etab., etab. Seroren amaierak, azken finean, edo hobe esan, behinola seroratzak izatera heldu ziren instituzio garrantzitsu haien amaierak, bere erroak -Antzinate Berantiarreko hastapen urrunetatik ekinda- Erdi Aroan txertatzen zituen arau sozialen, instituzioen, sinesmenen, ohituren eta pentsamoldeen mundu baten azken arrastoen amaierarekin bat egin zuen, azken ondoriotzat, gaur egungo Euskal Herria izango zuen eraldakuntza sorta bati atea ireki zion prozesu bati ekinez. Eta ibilbide honetan, progresuaren ideiak biztanleriaren egoerak denborak aurrera egin ahala hobera joana behar zuela eta behar duela pentsarazi nahi badigu ere, ez zaigu batere argi gelditzen, Euskal Herriko emakumeen eta erlijioaren arteko erlazioei begira, Erdi Arotik Aro Berrirako igarotzeak, Aro Berritik Aro Garaikiderako igarotzeak bezalaxe, emakumeendako abantailak ala kalteak ekarri ote zituen. Serorei eta hauek gizarte baitan zeuzkaten errespetu, itzal, eskubide eta botereari dagokienean behinik behin, gainbehera motel baina konstante baten jarraipena agertzen zaigula esango baikenuke. 826 827 828 X. BIBLIOGRAFIA ETA ITURRIAK 829 830 X. 1. ARTXIBOAK ETA ITURRIAK Gipuzkoako Protokoloen Artxibo Historikoa = Archivo Histórico de Protocolos de Guipúzcoa (GPAH-AHPG) Aurkibideak: Bergara: 1/0011; 1/0012; 1/0014; 1/0015; 1/0016; 1/0017; 1/0018; 1/0019; 1/0020; 1/0021; 1/0023; 1/0024; 1/0025; 1/0027; 1/0028; 1/0030; 1/0032; 1/0033; 1/0034; 1/0035; 1/0036; 1/0037; 1/0038; 1/0039; 1/0043; 1/0044; 1/0045; 1/0046; 1/0049; 1/0050; 1/0052; 1/0054; 1/0055; 1/0056; 1/0057; 1/0058; 1/0059; 1/0060; 1/0061; 1/0062; 1/0082; 1/0087; 1/0098; 1/0101; 1/0102; 1/0111; 1/0112; 1/0113; 1/0114; 1/0115; 1/0116; 1/0117; 1/0118; 1/0119; 1/0120; 1/0121; 1/0122; 1/0123; 1/0124; 1/0125; 1/0126; 1/0127; 1/0128; 1/0129; 1/0130; 1/0131; 1/0132; 1/0133; 1/0134; 1/0135; 1/0137; 1/0138; 1/0139; 1/0142; 1/0143; 1/0144; 1/0145; 1/0146; 1/0147; 1/0148; 1/0149; 1/0150; 1/0151; 1/0152; 1/0155; 1/0156; 1/0157; 1/0158; 1/0159; 1/0160; 1/0161; 1/0162; 1/0163; 1/0164; 1/0165; 1/0166; 1/0170; 1/0173; 1/0182; 1/0184; 1/0186; 1/0187; 1/0188; 1/0190; 1/0192; 1/0193; 1/0195; 1/0196; 1/0197; 1/0198; 1/0199; 1/0200; 1/0201; 1/0202; 1/0203; 1/0204; 1/0205; 1/0206; 1/0207; 1/0212; 1/0221; 1/0222; 1/0223; 1/0224; 1/0225; 1/0227; 1/0228; 1/0230; 1/0236; 1/0238; 1/0239; 1/0240; 1/0334; 1/0335; 1/0336; 1/0464; 1/0466; 1/0467; 1/0528; 1/0613; 1/0673; Antzuola: 1/4309; Arrasate: 1/2335; 1/2336; 1/2337; 1/2338; 12339; 1/2340; 1/2350; 1/2358; 1/2359; 1/2360; 1/2361; 1/2362; 1/2364; 1/2372; 1/2373; 1/2388; 1/2389; 1/2390; 1/2391; 1/2392; 1/2393; 1/2394; 1/2395; 1/2397; 1/2398; 1/2400; 1/2401; 1/2402; 1/2403; 1/2404; 1/2405; 1/2406; 1/2407; 1/2409; 1/2411; 1/2413; 1/4337; 1/4338; Leintz bailara (Aretxabaleta eta Eskoriatza): 1/2027; 1/4311; 1/4312; 1/4313; 1/4314; 1/4315; 1/4316; 1/4317; 1/4331; 1/4332; Aretxabaleta (soilik): 1/4318; 1/4931; Oñati: 1/4343; 1/4344; 1/4345; 1/4346; 1/4347; 1/4348; 1/4349; 1/4350; 1/4351; 1/4352; 1/4353; 1/4354; 1/4355; 1/4356; 1/4357; 1/4370; 1/4936; 1/4966. Testamentuak eta kodiziloak: Bergara: 1/0055, 72r-74v; 1/0102, 43r-47v; 1/0112, 577r-585r; 1/0114, 698r-701v; 1/0121, 618r-619v; 1/0134, 711r-719v; 1/0157, 64r-67r, 119r-125v; 1/0162, 75r-80r; 1/0182, 193v; 1/0188, 364r-366r; 1/0196, 422r-424v; 1/0198, 450r-454r, 456r-457r; 1/0236, 158r-163r; 1/0258, 116r-122v; 1/0262, 263r265r; 1/0286, 5r-6v; 1/0339, 333r-338v, 615r-622r; 1/0374, 64r-64v; 1/0376, 7r-8r; 1/0500, 33r-36r; 1/0522, 234r-235v; 1/0546, 191r-192v; 1/0555, 163r-170r; 1/0596, 127r-128r; 1/0599, 137r-138v; 1/0604, 39r-40v; 1/0605, 217r-218v; 1/0615, 423r-426v; Elgeta: 1/0547, 370r-371r; 1/1845, 25r-27v; 1/1851, 122r-124v; 1/1853, 38r--42v, 105r106v, 112r-121r, 187r-188v, 215r-218r; 1/1854, 17r-18v, 53r-55v; Antzuola: 1/0529, 251r-253v; 1/0538, 232v-235v; 1/0769, 115r-118v, 324r-325v; 1/0770, 395r-398v; 1/0771, 239v-241r; 1/0774, 84v-86r, 103r-104v, 157r-161r; 1/0775, 72r-73r; 1/0783, 1r8v, 207r-208v; Arrasate: 1/2339, 13r-16r; 1/2341, 58r-60v, 77r-78v; 1/2353, 23r-25r, 201r-205v, 251r-258r; 1/2361, 56 bis eta hurr.; 1/2364, 2r-5v; 1/2366, 95v-96v; 1/2369, 69r-72r; 1/2370, 85r-86v; 1/2391, 44r-46v; 1/2402, 97r-98v; Aretxabaleta: 1/0865, 35r36r; 1/0866, 3r-5r; 1/0872, 148r-150r; 1/0876, 146r-147v; Eskoriatza: 1/0862, 16r-18v; 1/0865, 31r-34v; 1/0889, 25r-26r; Aramaio: 1/0889, 139r-139v; Oñati: 1/2857, 14v17v; 1/3045, 174r-177r; 1/3051, 134r-135v; 1/3176, 220r-221r; 1/3088, 1r-2v; 1/3194, 74v-75v, 95r-98r, 102r-107v; 1/3195, 123r-126v; 1/3198, 432r-432v; 1/3205, 272r272v; 1/3206, 55r-56r; 1/3211, 498r-498v; 1/3223, 167r-169r; 1/3226, 17r-17v; 1/3247, 683r-684r; 1/3264, 6r-6v; 1/3293, 378r-379v; 1/3304, 7r-10v; 1/3342, 60r-62r; 1/3358, 525r-528v; 1/3424, 105r-110r; 1/3428, 87r-89r. 831 Besterik: Bergara: 1/0012, 52v-53r, 177v-179r; 1/0039, 69r-69v, 125v-126r; 1/0043, 104v-105v; 1/0044, 31r-31v -zuzenketan 30r-30v-; 1/0082, 175v, 193v; 1/0101, 165r166v; 1/0110, 338v-340v, 360v; 1/0111, 56v-57v; 1/0113, 227r-228v, 424r, 426v-427r; 1/0114, 83v-84r; 1/0115, 32r, 149v-150r, 430r-430v, 907v-908r; 1/0118, 142v-143v, 157r-157v, 205r, 220v-221r, 354v-355r; 1/0120, 113r-113v, 183r-184r, 468v-469r, 507r-507v, 512r-513r; 1/0124, 171r-172r; 1/0125, 140v-141r, 538r-545v, 701r-701v; 1/0126, 891r-892v; 1/0127, 713r-713v; 1/0129, 660r-661r; 1/0130, 520v, 590r-590v, 673r-675v, 843r-848r; 1/0131, 377v-378r, 555r-556v, 620r-620v; 1/0132, 118v-119v, 136r-136v, 286v-288v; 1/0133, 27v-28r, 281r-282r, 435r-443v, 542r-543v; 1/0134, 539r-540v -zuzenketan 671r-672v-; 1/0135, 236r-238r, 250v-251r, 257v-258r; 1/0147, 172r-173v, 280r-283v -zuzenketan, 329r-332v-; 1/0149, 26r-28r; 1/0150, 252r-252v; 1/0152, 2r-3v; 1/0161, 9v-12r; 1/0162, 38r-43r; 1/0164, 17r-19r, 25r, 44r-45r, 67r-68v, 121r-123v; 1/0165, 7r, 8v-11r; 1/0166, 35r, 39v-41v, 45r-47r; 1/0170, 58r-59v -zuzenketan 422r-423v-; 1/0182, 71r-72v, 81r-82v, 150r, 471r-472v; 1/0184, 118v119r, 475r-475v; 1/0185, 184v-185r; 1/0186, 34r-36v, 277r -zuzenketan 408r-; 1/0187, 131r-132v; 1/0188, 44r-46v, 71r-73v, 94v-95v; 1/0192, 135r-136v, 146r-146v, 193r197r; 1/0193, 23r-29v, 40r-40v, 42r-43v; 1/0195, 325r-325v; 1/0196, 38r-41v; 1/0198, 33v-36r, 344r-347r; 1/0199, 194r-195v; 1/0200, 102r-103r, 106r-108v; 1/0202, 43r-43v, 120v-121r; 1/0203, 494r-497r; 1/0205, 413r-414r; 1/0206, 225r-226r, 362r-362v, 542r542v; 1/0207, 136v, 535r-537v; 1/0214, 46r-47r; 1/0218, 115r-115v; 1/0215, 140v141r; 1/0217, 186r-186v; 1/0221, 81v-83r, 87r-89v, 104r-105v; 1/0222, 44r-45r; 1/0223, 41v-43r, 74v-76r, 123r; 1/0224, 109v, 136v-138r; 1/0225, 27r-27v; 1/0227, 135v-136r, 140r-141v; 1/0228, 118r-118v, 124v-125r, 232v-233r, 329r-329v; 1/0230, 28r; 1/0236, 155v; 1/0255, 237r-238r; 1/0257, 20r-21r; 1/0260, 67r-68v; 1/0264, 90r91v; 1/0301, 28r-33v; 1/0309, 300r-301v; 1/0312, 399r-402v; 1/0321, 71r eta hurr.; 1/0323, 93r eta hurr.; 1/0324, 72r-73r; 1/0339, 485r-485v; 1/0341, 309r eta hurr.; 1/0390, 87r-88v; 1/0399, 485r-485v; 1/0499, 28r-29r; 1/0501, 172r-172v; 1/0503, 105r106r; 1/0521, 44r-45v; 1/0522, 536r-537r, 538r-539r; 1/0541, 397r-399r; 1/0542, 70r71v; 1/0547, 195r-196r; 1/0550, 78r-84r; 1/0553, 12r-13r, 100r-101v; 1/0581, 106r142v; 1/0592, 290r-299r, 351v-352r; 1/0616, 658r eta hurr.; 1/0641, 292 eta hurr., 303r eta hurr.; 1/0642, 251r eta hurr.; Elgeta: 1/1851, 26r-26v, 40r-41r; 1/1852, 3r-3v; 1/1855, 62r-62v; 1/1857, 3v-4r, 25v-26r, 63r-63v; 1/1858, 9v-11r, 71v-72r, 77r, 121v125r; 1/1859, 21r-23r, 66r-67v; 1/1860, 39r-40r, 97r-98r, 114r-114v, 124v-125v, 140v141v, 148v-150r; 1/1861, 30r-31r, 57r-58r; 1/1862, 16r-18v, 32v, 43v-44r, 59r-59v, 61r-61v, 76v-77v, 78v, 117r-117v; 1/1864, 140r-141r; 1/1865, 10v-11v 31r-34v, 80r82r, 175r-175v; 1/1867, 34r-37v, 116r-116v; 1/1868, 1r-2v; Antzuola: 1/0278, 9r-10v; 1/0339, 652r-653r; 1/0370, 457r-457v; 1/0515, 799r-800r; 1/0534, 38v; 1/0623, 33r34r; 1/0770, 313r-313v, 402r-403v; 1/0773, 10r-11r, 71r-72v; 1/0774, 26v-27v, 54r; 1/0776, 135r-136v; 1/0783, 26r-27v, 210r-211r; 1/0785, 76r-77r; Arrasate: 1/0118, 475r-475v, 517r-517v; 1/2335, 7r; 1/2339, 1v-4r, 18r-19r; 1/2340, 1r, 15r; 1/2357, 136v-137r; 1/2358, 72r-72v, 218r-218v; 1/2359, 143r-144r; 1/2360, 1r-1v, 46v-47r; 1/2362, 46r-46v; 1/2365 –2. koadernoa–, 20v-21v; 1/2366, 6r-8r bis; 1/2368, 68r-72v, 87v-89r, 144v-145r; 1/2369, 37r-38r; 1/2370, 89r-90v; Aretxabaleta: 1/0865, 56r eta hurr., 80r-82r; 1/0866, 12r-12v; 1/0868, 59r eta hurr.; 1/0876, 124r-124v; 1/0891, 32r eta hurr.; 1/0897, 279r eta hurr.; 1/0901, 37r eta hurr., 1/0902, 78r eta hurr.; 1/0912, 97r eta hurr.; 194r eta hurr.; Eskoriatza: 1/0869, 35r-40r; Leintz Gatzaga: 1/0886, 175r177v; 1/2006, 56r-57r, 65r-66v; 1/2007, 63v-64v; 1/2009, 5v-8v, 19r-19v; 1/2011, 101r101v; 1/2014, 155v-156v; 1/2016, 26r-26v, 51v-52r; 1/2021, 21r-22r, 23r-24v; 1/2025, 126r-127r; Oñati: 1/3034, 81r; 1/3091, 81r-81v; 1/3095, 26r-26v; 1/3102, 11r-12r, 61r62r; 1/3141, 60r-60v; 1/3175, 502r-502v; 1/3191, 649r-649v; 1/3214, 83r-83v; 1/3221, 832 53r-53v; 1/3246, 65r-67v; 1/3249, 43r-44r; 1/3290, 44r-45v; 1/3368, 338r-341r, 383r397r; 1/3413, 71r-75r; 1/3414, 15r-18r, 49r-51r; 1/3512, 56r-57v; 1/3513, 307r-308r. Donostiako Elizbarrutiko Artxibo Historikoa = Archivo Histórico Diocesano de San Sebastián (DEAH-AHDSS) Parrokietako liburuak: 1263/003-01; 1309/004-01; 1310/001-01; 1323/001-01; 1330/003-01; 1662/001-01; 2123/002-01; 2123/003-01; 2253/001-03; 2295/000-00; 2312/003-04; 2335/002-01; 2464/004-00; 2569/000-00; 2594/002-01; 3110/001-01; 3110/002-01; 3150/002-01; 3150/004-01, 3222/002-01; 3689/001-00; 3690/001-00; 3691/001-00; 4143/001-01; 4143/002-03; 4145/001-01; 4824/001-03; 4824/002-01. 1310/002-01; 2124/001-01; 2568/000-00; 3150/003-02; 3751/004-01; Ermitetako liburuak: 1261/009-01; 2120/001-01; 3685/002-01. 1330/003-01; 1262/002-01; 1263/001-01; Besterik: 1258/002-01; 1291/004-01, f.g.; 1291/011-01, f.g.; 2570/003-01; 3201/01701, f.g.; 4812/000-00, f.g.; 4870/002-01, f.g. Kalagorriko Katedraleko Artxiboa = Archivo de la Catedral de Calahorra (KKA-ACC) Bergarako bikariotza: 6/561/1; f.g.; 17/747/72, f.g.; 17/755/113, f.g.; 17/759/40, f.g.; 17/770/18, f.g.; 21/321/12, f.g.; 22/763/112, f.g.; 25/689/17, 9r-12v; 27/689/19, 1r-f.g. Arrasateko bikariotza: 6/561/34, f.g.; 17/755/80, f.g. Oñatiko bikariotza: 6/562/85, f.g.; 17/769/1, f.g.; 22/742/12, f.g.; 22/768/15, f.g. Besterik: 6/453/44, f.g.; 6/453/52, f.g. Valladolideko Errege Kantzeleriako Artxiboa = Archivo de la Real Chancillería de Valladolid (VEKA-ARChV) Real Audiencia y Chancilleria de Valladolid. Pleitos Civiles. Escribanía Zarandona y Wals. Pleitos Olvidados. C 3654/23, f.g. Bergarako Udal Artxiboa = Archivo Municipal de Bergara (BUA) Parrokietako artxiboak: San Pedro parrokiako liburuak: SP2/173-431; SP15/291-329; Ermitetako liburuak: 01 C/120-03; 01 L/111; 01 L/112; 01 L/113; 01 L/135; 04 CD/001; MIK/SM0 77-133; Besterik: 04 MIK/ SP5, 084-087 fot.; 04 MIK/SP14, 70-71 fot., 73-77 fot.; 04 MIK/SP16, 252-259 fot. Besterik: C/312-02, f.g.; 01 C/539-17; 01 C/655-05, f.g.; L/036, 67r, 72r; L/159, 7; L/160, 17; L/161, 12-13, 14-15; L/166, 9-10, 34-35; L/603, 295r-298v; 01 L/148; 01 L/152, 120r-122r; 01 L/202, 475r-475v; 01 L/204, 103r, 194v-195v, 279r-280v; 01 L/206, 13v, 132r-132v, 156r, 178v-179v, 192r-193r, 197r, 203v, 206r-206v, 208r, 234r, 250v; 01 L/207, 7v-8r, 40r-41r, 79v, 115v-116r, 129v-130v, 149r-149v, 151r-151v; 01 L/208, 17v-18r, 38r-39r, 47v-49v, 89r, 101v-102r, 362r, 88v-89r, 276r, 376v-377r; 01 L/209, 134v-135r, 145 eta hurr. 833 Oñatiko Udal Artxiboa = Archivo Municipal de Oñati (OUA) Z 1063.9, 1r-35v; Z 1088.3, f.g. Leintz Gatzagako Udal Artxiboa = Archivo Municipal de Salinas de Léniz (LGUA) 324.7; 330.4; 331.3. Mariaren Lagundiaren Bergarako Artxiboa = Archivo de la Compañía de María de Bergara (MLBA) 1A-2, f.g.; 1A-4, f.g. IRARGI Euskaltzaindiaren Artxiboa. Juan Carlos Guerra Kolekzioa. Kolekzio Dokumentala. 4346 zenb., 47. dok. / Kopia mikrofilmatua IRARGIn, 1-C-7. ACADEMIA.EDU: https://www.academia.edu/. CAMBRIDGE JOURNALS ONLINE: http://journals.cambridge.org/. CENTRO VIRTUAL CERVANTES: http://cvc.cervantes.es/. DIALNET: http://dialnet.unirioja.es/. EUSKO IKASKUNTZA: https://www.eusko-ikaskuntza.org. HERMITARY: http://www.hermitary.com/. INTERNET ARCHIVE: https://archive.org/. JSTOR: http://www.jstor.org/. KLASIKOEN GORDAILUA: /http://klasikoak.armiarma.com/. NEW ADVENT: http://www.newadvent.org/. REAL ACADEMIA ESPAÑOLA. Banco de datos (CORDE) [sarean]. Corpus diacrónico del español: http://corpus.rae.es/cordenet.html. SANCHO EL SABIO FUNDAZIOA: http://www.fsancho-sabio.es/. THE LIBRARY OF IBERIAN RESOURCES ONLINE (LIBRO): http://libro.uca.edu/. VALLENAJERILLA: http://www.vallenajerilla.com/. WOMENPRIESTS: http://www.womenpriests.org/. 834 X. 2. BIBLIOGRAFIA X. 2.1. Argitaraturiko iturri dokumental eta narratiboak, terminologia AGUD, Manuel; TOVAR, Antonio (1988a): "Materiales para un diccionario etimológico de la lengua vasca, 1", in Anuario del Seminario de Filología Vasca "Julio de Urquijo", 22, 1, 253-312 or. ---- (1988b): "Materiales para un diccionario etimológico de la lengua vasca, 3", in Anuario del Seminario de Filología Vasca "Julio de Urquijo", 22, 3, 845-913 or. AGUIRRE, Agustín Ignacio de (1724): Vida de la Venerable Madre Josepha de el Santissimo Sacramento, Religiosa Recoleta de Santa Brigida, en el Convento de Santa Cruz de la Villa de Azcoytia, Joseph Joachin Martinez, Iruña. ALFONTSO X. JAKITUNA; REAL ACADEMIA DE LA HISTORIA (1807 -XIII. mendea-): Las siete partidas del rey don Alfonso el Sabio, cotejadas con varios códices antiguos, Imprenta Real, Madrid. ALONSO, Martín (1986): Diccionario medieval español, Universidad Pontificia de Salamanca, Salamanca. ANDRADE, Alonso de (1642): Libro de la guia de la virtud y de la imitacion de Nuestra Señora, Francisco Maroto, Madrid. ANONIMOA (1971 -VII. mendea-): Regla común o regla de los abades, in CAMPOS RUIZ, Julio; ROCA MELIA, Ismael: San Leandro, San Fructuoso, San Isidoro. Reglas monásticas de la España visigoda. Los tres libros de las “Sentencias”, Biblioteca de Autores Cristianos 321 “Santos Padres Españoles”, Madrid, II. Alea,165-211 or. AXULAR, Pedro (AGERRE AZPILIKUETA, Pedro) (1643): Gero, G. Milanges, Bordele (Klasikoen Gordailua webgunean, URL: http://klasikoak.armiarma.com/idazlanak/A/AxularGero.htm). AZKUE, Resurrección María de (1969 -1906-): Diccionario vasco-español-francés, La Gran Enciclopedia Vasca, Bilbo. BERCEO, Gonzalo de (XIII. mendea): Vida de Sancta Oria, virgen. Vallenajerilla webgunean, URL: http://www.vallenajerilla.com/berceo/oria.htm. CHAMORRO, María Inés (2002): Tesoro de villanos. Diccionario de Germanía, Herder, Barcelona. COROMINES, Joan; PASCUAL, José Antonio (1980): Diccionario crítico etimológico castellano e hispánico, Gredos, Madrid. COVARRUBIAS HOROZCO, Sebastián de (2007 -1611-): Tesoro de la lengua castellana o española, Iberoamericana, Madrid. D'ARCHE, Guillaume (1749): Ordonnances synodales du Diocèse de Bayonne: publiées par monseigneur l'illustrissime & reverendissime messire Guillaume d'Arche dans son Synode, tenu le 12 mars 1749, De l'Imprimerie de la Veuve Fauvet & Jean Fauvet, Baiona. DÍAZ BODEGAS, Pablo (arg.) (1995 -XVI. mendearen lehen erdialdea-): Libro de visita del Licenciado Martín Gil, Diócesis de Calahorra y la Calzada-Logroño, Logroño. 835 DÍAZ DE LUCO, Joan Bernal (1555): Constituciones Synodales del Obispado de Calahorra y la Calzada, hechas y ordenadas por los Prelados en ellas nombrados, agora nuevamente compiladas y añadidas por Joan Bernal de Luco, con acuerdo del Sínodo que por su mandato se celebró en la Ciudad de Logroño el año 1553, León. DÍEZ DE SALAZAR FERNÁNDEZ, Luis Miguel; AYERBE IRIBAR, María Rosa (1992-2006): Juntas y Diputaciones de Gipuzkoa, 23 lib., Gipuzkoako Foru Aldundia, Donostia. DUBARAT, Victor Pierre (1901): Le Missel de Bayonne de 1543. précédé d'une introduction sur les antiquites historiques et religieuses de l'ancien diocèse de Bayonne, Vve. Léon Ribaut, Pau. GONZÁLEZ DE CASTILLO, Pedro (1621): Constituciones synodales del obispado de Calahorra y la Calzada / hechas y ordenadas por... Pedro Gonçalez de Castillo... en el synodo diocesano que se celebró en... Logroño en el año de mil y seyscientos y veynte, Viuda de Alonso Martín, Madrid. HASENFRATZ, Robert (arg.) (2000): Ancrene Wisse, Medieval Institute Publications, Kalamazoo (Michigan). HENAO, Gabriel de (1980 -1689-1691/1895-): Averiguaciones de las antigüedades de Cantabria, 7 lib., La Gran Enciclopedia Vasca, Bilbo (lehen arg. 1689-1691 – 5 lib. –, bigarren arg. 1895, gehigarriekin – 7 lib. –). KARDABERAZ, Agustin (1974 -176?-): "Ama Beneragarri Josefaren bizitza", in KARDABERAZ, Agustin: Euskal lan guztiak. La Gran Enciclopedia Vasca, 1974 (Klasikoen Gordailua webgunean, URL: http://klasikoak.armiarma.com/idazlanak/K/KardaberazJosefa.htm). LANCRE, Pierre de (2004 -1612-): Tratado de Brujería Vasca. Descripción de la Inconstancia de los Malos Ángeles o Demonios, Txalaparta, Tafalla, 2004 (1612). LARRAMENDI, Manuel de (1745): Diccionario Trilingüe del castellano, bascuence y latin, Bartolomé Riesgo y Montero, Donostia. ---- (1985 -1754-): Corografía de la Provincia de Guipúzcoa, Amigos del Libro Vasco, Bilbo. LEPE, Pedro de (1700): Constituciones synodales antiguas, y modernas del Obispado de Calahorra y la Calzada / reconocidas, reformadas, y aumentadas novissimamente por... Pedro de Lepe... en el Synodo Diocesano, que se celebró en la ciudad de Logroño, en el año de mil y seiscientos y noventa y ocho, Antonio González de Reyes, Madrid. LESPY, Jean Désiré (Vastin); RAYMOND, Paul Lechien (1998): Dictionnaire béarnais. Ancien et moderne, Marrimpouey, Pau. LUNA, Álvaro de (2002 -XV. mendea-): Libro de las Claras y Virtuosas Mugeres, Maxtor, Valladolid. MAL DE LARA, Juan (1568): Philosophia vulgar, Sevilla (Google Books webgunean, URL: http://books.google.es/books/about/La_Philosophia_vulgar.html?hl=es&id=kk0Bvy-O0AC). MANSO, Pedro (1602): Constituciones synodales del obispado de Calahorra y la Calçada / hechas y ordenadas por el señor Obispo Don Pedro Manso... en el Synodo 836 Diocessano que se celebro en la ciudad de Logroño y se acabo en el año 1601, Diego Mares, Logroño. MARTIN, José-Luis; LINAGE CONDE, Antonio (1987): Religión y sociedad medieval. El catecismo de Pedro de Cuellar (1325), Junta de Castilla y León, Salamanca. MARTÍNEZ DE ISASTI, Lope (1985 -1625-): Compendio Historial de la M.N. y M.L. Provincia de Guipúzcoa, Ed. Amigos de Libro Vasco, Bilbo (jatorrizko arg.: Imp. Ignacio Ramón Baroja, Donostia, 1850). MIHURA, Alexander (1778): Andredena Mariaren Imitazionea, Piarres Fauvet, Baiona. MITXELENA, Luis (edo Koldo) (1964): Textos Arcaicos Vascos, Minotauro, Madrid. ---- (1987-2005): Diccionario General Vasco - Orotariko Euskal Hiztegia, Euskaltzaindia, Bilbo. NAFARROAKO ERREGE KONTSEILUA (1622): Ordenanças del Consejo Real del Reyno de Navarra, Nicolas de Assiayn, Iruña. NIETO JIMÉNEZ, Lidio; ALVAR EZQUERRA, Manuel (2007): Nuevo tesoro lexicográfico del español (s. XIV-1726), Arco Libros, Madrid. PACHECO DE TOLEDO, Francisco (1577): Constituciones synodales del Arçobispado de Burgos / copiladas, hechas y ordenadas... por... don Francisco Pacheco de Toledo... Arçobispo... del dicho Arçobispado, en la Synodo que por su mandado se hizo... en la ciudad de Burgos, año de MDLXXV, Phelipe de Iunta, Burgos. PÉREZ DE VALDIVIA, Diego (1585): Aviso de gente recogida y especialmente dedicada al servicio de Dios, Hyeronimo Genoues, Bartzelona (Google books webgunean, URL: http://books.google.es/books/about/Aviso_de_gente_recogida_y_especialmente.html? id=Fog1r0TbhFYC&redir_esc=y). REAL ACADEMIA ESPAÑOLA (1976 -1727-): Diccionario de autoridades, Gredos, Madrid. REY, Alain (1994): Dictionnaire historique de la langue française, Dictionnaires Le Robert, Paris. ROBERT, Paul (1986 -1951-1966-): Le Grand Robert de la langue française, Dictionnaires Le Robert, Paris. ROJAS Y SANDOVAL, Bernardo (1591): Constituciones synodales del Obispado de Pamplona / copiladas, hechas, y ordenadas por Don Bernardo de Rojas, y Sandoval, Obispo de Pamplona... en la Synodo, que celebro en su Iglesia Cathedral, de la dicha ciudad, en el mes de Agosto, de M.D.XC. años, Thomás Porralis, Iruña. ROUVILLE, Alexandre-Joseph de (1773): L'Imitation de la Tres-Sainte Vierge sur le modele de l'Imitation de Jesus-Christ, Charles-Pierre Berton, Paris (Google books webgunean, URL: http://books.google.es/books/about/L_imitation_de_la_SS_Vierge.html? id=q908AAAAcAAJ&redir_esc=y). RUIZ BUENO, Daniel (1962): Cartas de San Jerónimo, Editorial Católica, Madrid. 837 RUYSBROECK, Jan Van (1913 -1293-1381-): The Book of the Twelve Beguines (John Francis-en itzulp.), John M. Watkins, London. SAN BRAULIO DE ZARAGOZA (1976 -c. 635-): “Vida y milagros de San Millán”, in OLARTE, Juan B. (arg.): San Millán de la Cogolla, Librería Editorial Agustinus, Madrid, 11-40 or. SAN FRUCTUOSO DE BRAGA (1971 -VII. mendea-): La Regla de monjes de San Fructuoso de Braga, in CAMPOS RUIZ, Julio; ROCA MELIA, Ismael: San Leandro, San Fructuoso, San Isidoro. Reglas monásticas de la España visigoda. Los tres libros de las “Sentencias”, Biblioteca de Autores Cristianos 321 “Santos Padres Españoles”, Madrid, II. Alea, 129-162 or. SAN JERÓNIMO (IV-V mendeak): Against Vigilantius. New Advent webgunean, URL: http://www.newadvent.org/fathers/3010.htm. SAN LEANDRO (1971 -VI. mendearen big. erd.-): Libro de la educación de las vírgenes y del desprecio del mundo, in CAMPOS RUIZ, Julio; ROCA MELIA, Ismael: San Leandro, San Fructuoso, San Isidoro. Reglas monásticas de la España visigoda. Los tres libros de las “Sentencias”, Biblioteca de Autores Cristianos 321 “Santos Padres Españoles”, Madrid, II. Alea, 9-76 or. SANTA TERESA DE JESÚS (1862 -1515-1582-): Escritos de Santa Teresa. Tomo II, M. Rivadeneyra, Madrid. SOTA, Manuel de la; LAFITTE, Pierre; AKESOLO, Lino de (1976-1991): Diccionario Retana de Autoridades de la Lengua Vasca, La Gran Enciclopedia Vasca, Bilbo. X. 2.2. Ikerketak AGIRREAZALDEGI, Alberto (1989): Heriotza Euskal Herrian, Kriselu, Donostia. ACHÓN INSAUSTI, José Ángel (1995): "A voz de Concejo". Linaje y corporación urbana en la constitución de la Provincia de Gipuzkoa: los Báñez y Mondragón, siglos XIII-XVI, Gipuzkoako Foru Aldundia, Donostia. AGUIRRE DELCLAUX, María del Carmen (1997): "Zarautz 1900 a 1960. El caserío", in Zainak. Cuadernos de Antropología-Etnografía, 14, 229-248 or. AGUIRRE SORONDO, Antxon (1988): “Usos y creencias mágicas en Euskalerria sobre las campanas, campanillas y cencerros”, in Cuadernos de Sección. AntropologíaEtnografía, 6, 127-149 or. ---- (1994): "Las hermitas de Hernani", in Cuadernos de Sección. AntropologíaEtnografía, 11, 9-70 or. ---- (1995a): “La mujer en la religiosidad popular: las seroras”, in Sukil, 1, 105-111 or. ---- (1995b): “Las campanas en la vida de las comunidades religiosas femeninas de Gipuzkoa”, in Cuadernos de Sección Antropología-Etnografía, 13, 9-40 or. ---- (2000): "El conjurador de Rentería", in Oarso, 35, 38-39 or. ---- (2002): "Hospitales de Errenteria", in Oarso, 37, 214-217 or. (Errenteriako Udalaren webgunean, URL: http://www.errenteria.net/eu/ficheros/40_6306eu.PDF). ---- (2013): "Diaconisas, beatas, seroras, ermitaños, santeros y sacristanes", in Boletín de Estudios Históricos sobre San Sebastián, 46, 15-80 or. 838 AGUIRRE SORONDO, Antxon; LIZARRALDE ELBERDIN, Koldo (2000): Ermitas de Gipuzkoa. Fundación José Miguel de Barandiaran Fundazioa, Ataun. AGIRRE-MAULEON, Juantxo (zuz.) (2005): Anoetako baserriak (Tolosaldea historia bilduma, 7), Aranzadi Zientzi Elkartea, Donostia. ALVAREZ PALENZUELA, Vicente Ángel (1992): “Expansión de las órdenes monásticas en España durante la Edad Media”, in IGLESIA DUARTE, José Ignacio de la (koord.): III Semana de Estudios Medievales, Instituto de Estudios Riojanos, Nájera, 161-178 (Dialnet webgunean, URL: http://dialnet.unirioja.es/servlet/libro?codigo=411). ANGUITA JAÉN, José María (1999): “Bascli et navarri: los vascos del s. XII según el Liber Sancti Iacobi”, in Veleia, 16, 303-327 or. ANGULO MORALES, Alberto (1997): “Kontrabandisten aurkako neurriak XVIII.en mendeko Euskal Herrian: ‘leku sakratuen’ desagerpena”, in Uztaro, 21, 45-67 or. ANONIMOA, “La historia de las mujeres diaconisas”, Womenpriests webgunean, URL: http://www.womenpriests.org/sp/traditio/deac_his.asp. ANONIMOA, “Women Priests in the South of Italy and Sicily”, Womenpriests webgunean, URL: http://www.womenpriests.org/called/south.asp. ANONIMOA, "Church Councils on Women Deacons/Deaconesses", Womenpriests webgunean, URL: http://www.womenpriests.org/deacons/deac_cls.asp. ARAMBURU, María José (2008): Arte y piedad. El Arte religioso en Bergara en la Edad Moderna, Bergarako Udala, Bergara. ARANA, Anuntxi (2000): Mito hurbilak. Euskal mitologia jendeen bizitzan, Gatuzain, Baiona. ---- (2004): Mitoen bilakatzea. Akaberak eta iraupena, Gatuzain, Baiona. ARANA, María José (1992): La clausura de las mujeres. Una lectura teológica de un proceso histórico, Universidad de Deusto / Editorial Mensajero, Bilbo. ---- (2004): “La mujer vasca en el nacimiento y desarrollo de la vida religiosa en Euskal Herria”, in INTXAUSTI, Joseba (arg.): Euskal Herriko Erlijiosoen Historia (Familia eta Institutu Erlijiosoen Euskal Herriko Historiaren I. kongresuko Aktak), 1. lib., Edizio frantziskotarrak, Oñati (Arantzazu), 841-871 or. ARANA, María José; SALAS, María (1994): Mujeres sacerdotes, ¿Por qué No...? Reflexiones históricas, teológicas y ecuménicas, Publicaciones Claretianas, Madrid (ARANAren atala Womenpriests webgunean, URL: http://www.womenpriests.org/sp/aran_sal/ara_cont.asp). ARANZADI, Juan (1981): El milenarismo vasco (Edad de oro, etnia y nativismo), Taurus, Madrid. ARAYA ESPINOZA, Alejandra (2004): “De espirituales a histéricas: las beatas del siglo XVIII en la Nueva España”, in Historia (Santiago), 37-1, 5-32 or. AREITIO, Darío de (1959): Los vascos en la historia de España, Bizkaiko Kultur Batzordeko Argitalpenak, Bilbo. AREJITA, Adolfo; MANTEROLA, Ander; OAR-ARTETA, Segundo (2007): Euskararen geografia historikoa, Eusko Jaurlaritza, Vitoria-Gasteiz (Eusko Jaurlaritzaren webgunean, URL: www.euskara.euskadi.net/.../Euskararen_geografia_historikoa.pdf). 839 ARÍN DORRONSORO, Juan de (1929): “Atáun. Toponimia de carácter religioso”, in Anuario de Eusko-Folklore, 11, 27-60 or. ARMENGOL, Anna (2002): “Realidades de la brujería en el siglo XVII: entre la Europa de la caza de brujas y el racionalismo hispánico”, in Tiempos Modernos (dig.), 3, 6 (aldizkariaren webgunean, URL: http://www.tiemposmodernos.org/TiemposModernos6/brujeria.htm). ARRIET AZPIROZ, Arantxa (2011): Las seroras en Euskal Herria, Lizentziatura tesina, Donostia (Academia.edu webgunean, URL: https://www.academia.edu/1261762/Las_seroras_en_Euskal_Herria). ARZA ALDAY, Florencio (2006): “El oficio de beata en Salvatierra-Agurain (ÁlavaAraba) en el siglo XVI”, in Cuadernos de Sección. Historia-Geografía, 35, 33-47 or. ARZADÚN, Juan (1909): “Las Brujas de Fuenterrabía. Proceso del siglo XVII. El 6 de Mayo de 1611 en Fuenterrabía”, in Revista Internacional de Estudios Vascos, 3, 172181 eta 358-374 or. ASTIGARRAGA LOIOLA, José María (koord.) (2000): San Juan Bautista de Mondragón-Arrasate. Una interesante e inacabada historia, San Juan Bataiatzailea parrokia, Arrasate. AYERBE IRIBAR, María Rosa (1985): Historia del Condado de Oñate y Señorío de los Guevara (ss. XI-XVI), Gipuzkoako Foru Aldundia, Zarautz. ---- (1999): “El Señorío de Oñati. Fundación y consolidación de un Señorío medieval en tierras vascas”, in ZENBAITEN ARTEAN: Historia de Oñati: siglos XIV-XIX = Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak, Oñatiko Udala, Oñati, 13-25 or. AZKARATE GARAI-OLAUN, Agustín (1984): "Elementos de arquelogía cristiana en la Vizcaya Altomedieval", in Cuadernos de Sección. Prehistoria-Arqueología, 2, 7-135. ---- (1988): Arqueología cristiana de la antigüedad tardía en Álava, Guipúzcoa y Vizcaya, Diputación Foral de Álava, Vitoria-Gasteiz. ---- (1991): “El eremitismo de època visigótica. Testimonios arqueológicos”, in Codex Aquilarensis. Cuadernos de Investigación del Monasterio de Santa María la Real, 5, 141-179 or. ---- (2004): "Los Pirineos Occidentales durante el periodo Franco-Visigótico", in AGIRREAZKUENAGA (zuz.): Historia de Euskal Herria. Historia general de los vascos. De la romanización a la conquista de Navarra: siglos I-XVI, Lur, Donostia, 87114. AZKARATE GARAI-OLAUN, Agustín; GARCÍA CAMINO, Iñaki (1996): Estelas e inscripciones medievales del País Vasco (siglos VI-XI). I. País Vasco Occidental = Euskal Herriko Erdi Aroko hilarri eta inskripzioak (VI-XI. mendeak). I. Euskal Herriko Mendebaldea, EHU/UPV, Bilbo. AZPIAZU, José Antonio (1995a): “Las seroras en Gipuzkoa (1550-1630)”, in Cuadernos de Sección. Antropología-Etnografía, 13, 41-66 or. ---- (1995b): Mujeres vascas. Sumisión y poder, Haramburu Editor, Donostia. ---- (2010): Cuchillería y tijerería de Bergara en la Edad Moderna, Bergarako Udala, Bergara (Bergarako Udal Artxiboaren webgunean, URL: http://bergarakoartxiboa.net/argitalpenak/cuchilleria). 840 AZURMENDI, Mikel (2013): Las brujas de Zugarramurdi, Almuzara, Córdoba. BAJO, Felicitas (1981-1985): “Las 'Viduae Ecclesiae' de la Iglesia Occidental (s. IVV)”, in Hispania Antiqua, XI-XII, 81-87 or. BALDERAS VEGA, Gonzalo (2008): Cristianismo, sociedad y cultura en la Edad Media. Una visión contextual, Universidad Iberoamericana / Plaza y Valdés, México. BANCROFT, Jane M.(Ph.D.) (1889): Deaconesses in Europe and their lessons for America, Hunt & Heaton, New York / Cranston & Stowe, Cincinnati. BARANDIARAN, José Miguel de (2003 -1984-): Diccionario de Mitología Vasca, Txertoa, Donostia. BARCALA, Andrés (1997): “El fantasma del priscilianismo. Apringio de Beja y el apocalipsis”, in Hispania Sacra, XLIX-99, 327-348 or. BAZÁN DÍAZ, Iñaki (1998): “El mundo de las supersticiones y el paso de la hechicería a la brujomanía en Euskal Herria (Siglos XIII al XVI)”, in Vasconia, 25, 103-133 or. ---- (2001): “La civilización vasca medieval: Vida(s) cotidiana(s), mentalidad(es) y cultura(s)”, in Revista Internacional de Estudios Vascos, 46-1, 105-201 or. ---- (2007): Los herejes de Durango y la búsqueda de la Edad del Espíritu Santo en el siglo XV, Durangoko Arte eta Historia Museoa, Durango. BERGARECHE, Domingo (Pbro.) (1952): Apuntes históricos de Salinas de Leniz y del Santuario de la Virgen de Dorleta, Donostia. BISHKO, Charles Julian (1984): Spanish and Portugese Monastic History 600-1300, Variorum Reprints, London (The Library of Iberian Resources Online -LIBROwebgunean, URL: http://libro.uca.edu/monastic/monastic.htm). BOLUFER, Mónica (2009): "Medicine and the Querelle des Femmes in Early Modern Spain", in Medical History Supplement, 29, 86-106 or. (Cambridge Journals Online webgunean, URL: http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2836224/). BONNASSIE, Pierre (1988 -1983-): Vocabulario básico de la Historia Medieval, Crítica, Barcelona. BONI, Lamberto (zuz.) (1992 -1981-): Enciclopedia de la Filosofía Garzanti, Ediciones B, Barcelona. BOUTER, Nicole (arg.) (1996): Les mouvances laïques des ordres religieux: actes du troisiéme Colloque international du CERCOR, Tournus, 17-20 juin 1992, Publ. d'Université de Saint-Étienne, Saint-Étienne. BOUYER, Louis (1979): Woman in the Church, Ignatius Press, San Francisco. BLÁZQUEZ MARTÍNEZ, José María (1981A): “Prisciliano, introductor del ascetismo en Gallaecia”, in DÍAZ Y DÍAZ, Manuel (arg.): Primera Reunión Gallega de Estudios Clásicos (Santiago-Pontevedra, 2-4 Julio 1979), Universidade de Santiago de Compostela, Santiago de Compostela, 210-236 or. ---- (1981b): “Prisciliano, introductor del ascetismo en Hispania, Las fuentes. Estudio de la investigación moderna”, in FATÁS, Guillermo: I Concilio Caesaraugustano. MDC Aniversario. Zaragoza 25-27 septiembre de 1980, Institución "Fernando el Católico", Zaragoza, 65-121 or. (beste arg. batzuk: BLÁZQUEZ, José María: Aportaciones al estudio de la España romana en el Bajo Imperio, Istmo, Madrid, 1990, 841 47-134 or. eta BLÁZQUEZ, José María: Religiones en la España antigua, Cátedra, Madrid, 1991, 373-442 or.). ---- (1982): “Prisciliano. Estado de la cuestión”, in Prisciliano y el priscilianismo. Pontevedra 7-12 de septiembre de 1981 [Monografías de Los Cuadernos del Norte], Caja de Ahorros de Asturias, Oviedo, 47-52 or. BOCK, Gisela (2001 -1993-): La mujer en la historia de Europa, Crítica, Barcelona. BOLTON, Brenda M. (1976): “Mulieres Sanctae”, in MOSHER STUARD, Susan (arg.): Women in medieval society, University of Pennsylvania Press, Pennsylvania, 141-158 or. BOTERO, Silvio José; JESÚS BARRERA, Álvaro de (2014): El diaconado permanente: un servicio al pueblo de Dios, San Pablo, Bogotá. BUSTOS TOVAR, José Jesús (2000): "El uso de glosarios y su interés para la historia de la lengua", in IGLESIA DUHARTE, José Ignacio de la (koord.): La enseñanza en la Edad Media: X Semana de Estudios Medievales, Nájera 1999, Instituto de Estudios Riojanos, Logroño, 329-356. CABRE I PAIRET, Montserrat (1989): "'Deodicatae' y 'deovotae'. La regulación de la religiosidad femenina en los Condados Catalanes, siglos IX-XI", in MUÑOZ FERNÁNDEZ, Ángela (arg.): Las mujeres en el cristianismo medieval, Asociación Cultural Al-Mudayna, Madrid, 169-182. CACHO, María Teresa (1995): "Los moldes de Pygmalión. Sobre los tratados de educación femenina en el Siglo de Oro", in ZAVALA, Iris M. (koord.): Breve historia feminista de la literatura española (en lengua castellana). II. La mujer en la literatura española, Anthropos, Madrid, 177-213 or. CAMPO BETRAN, María Gloria (1987): "El sarcofago de Doña Sancha y la escultura románica del Altoaragon", in Homenaje a D. Federico Balaguer Sánchez, Instituto de Estudios Altoaragoneses, Huesca, 257-278 (Dialnet webgunean, URL: dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/2366637.pdf). CARO BAROJA, Julio (2006 -1966-): Las brujas y su mundo, Alianza Editorial, Madrid. CASTELLANOS, Santiago María (1995): “La implantación eclesiástica en el Alto Ebro durante el siglo VI d.C.: La Vita Sancti Emiliani”, in Hispania Antiqua, XIX, 387-396 or. ---- (1998): "El testamento de Ricimiro de Dumio en el contexto de la consolidación episcopal en la Hispania tardoantigua", in Historia Antiqua, XXII, 427-437 or. CASTELLANOS, Santiago María.; POZO, Txomin del (1995-1996): "Vigilancio y el culto a los santos y sus reliquias en el occidente tardoantiguo", in Studia historica. Historia Antigua, 13-14, 405-420. CAVERO DOMÍNGUEZ, Gregoria (2006): “Fuentes para el estudio del emparedamiento en la España medieval (siglos XII-XV)”, in Revue Mabillon, 17 (serie zaharreko 78), 105-126 or. CELAYA, Pedro (1976): Elgueta, con Anguiozar y Ubera, Donosti-Aurrezki-Kutxa, Donostia. 842 CLAY, Rotha Mary (1914): The Hermits and Anchorites of England, Methuen & Co. Ltd., London (Internet Archive webgunean, URL: https://archive.org/details/hermitsanchorite00clayuoft). CLIMENT DE BENITO, Jaime (2006): "Constitución de los primitivos romances peninsulares. Surgimiento y expansión del romance castellano", Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes webgunean: http://bib.cervantesvirtual.com/servlet/SirveObras/scclng/12472844321258397743679/p 0000001.htm#I_0_. COMISIÓN TEOLÓGICA INTERNACIONAL (2003): El Diaconado: evolución y perspectivas, Biblioteca de Autores Cristianos, Madrid. CONTRERAS JIMENEZ, María Eugenia (1989): "Religiosidad cristiana femenina en Segovia entre el medioevo y la modernidad", in MUÑOZ FERNÁNDEZ, Ángela (arg.): Las mujeres en el cristianismo medieval. Imágenes teóricas y cauces de actuación religiosa, Al-Mudayna, Madrid, 129-149 or. DESDEVISES DU DÉZERT, Georges Nicolas (1891): "De la condition de la femme mariée en Navarre d'après le Fuero General (XIVe et XVe siècles)", in Euskal Erria, 24, 326-335, 366-372, 402-414 or. DESPORT, Gilbert (1991): "Benoîterie et Benoîtes de Saint-Pierre-d'Irube", in ZENBAITEN ARTEAN: Les benoîteries au Pays Basque (Ekaina: Revue d'Etudes Basques), Association culturelle Amalur, Saint-Jean-de-Luz, 61-79 or. DÍAZ DE DURANA, José Ramón (1998): "Patronatos, patronos, clérigos y parroquianos. Los derechos de patronazgo sobre monasterios e iglesias como fuente de renta e instrumento de control y dominación de los Parientes Mayores guipuzcoanos (siglos XIV a XVI)", in Hispania Sacra, 50, 467-508 or. ---- (2004): "La crisis de la sociedad feudal. Las Luchas de Bandos", in AGUIRREAZKUENAGA (zuz.): Historia de Euskal Herria. Historia general de los vascos. De la romanización a la conquista de Navarra: siglos I-XVI, Lur, Donostia, 309-334 or. DÍAZ DE TUESTA, Jose Felix (2006): Euskal Herria atzerritarren ahotan, Arrasate Argitan, Arrasate. DÍAZ MARTÍNEZ, Pablo de la Cruz (1991): “La recepción del monacato en Hispania”, Codex Aquilarensis. Cuadernos de Investigación del Monasterio de Santa María la Real, 5, 131-140 or. DÍEZ DE SALAZAR FERNÁNDEZ, Luis Miguel (1983): "La mujer vasco-navarra en la normativa jurídica (s. XII-XIV)", in SEGURA GRAÍÑO, Cristina (arg.): Las mujeres medievales y su ámbito jurídico. Actas de las segundas jornadas de investigación interdisciplinaria, Universidad Autónoma, Madrid, 95-114 or. DOMÍNGUEZ ORTIZ, Antonio (1989 -1983-): Historia Universal. Edad Moderna, Vicens Universidad, Barcelona. DUBY, Georges; PERROT, Michelle: Historia de las Mujeres 3. Del Renacimiento a la Edad Moderna, Taurus, 2003 (1990). DUVERT, Michel (1989): “Les andere serora et le statut religieux de la femme dans la culture basque: étude ethnographique”, in HARITSCHELAR, Jean: Hommage au Musée Basque, Societé des Amis du Musée Basque, Baiona, 399-440 or. 843 ---- (1991): "Andere serora. La femme et le Sacré dans la civilisation basque", in ZENBAITEN ARTEAN: Les benoîteries au Pays Basque (Ekaina: Revue d'Etudes Basques), Association culturelle Amalur, Saint-Jean-de-Luz, 1-24 or. ---- (1998-1999): “A propos des andere serora (benoîtes)”, in Anuario de EuskoFolklore, 41, 119-127 or. ECHÁNIZ SANS, María (1991): “Espiritualidad femenina en la Orden Militar de Santiago (siglos XII-XV)”, in GRAÑA CID, María del Mar (koord.); MUÑOZ FERNÁNDEZ, Ángela: Religiosidad femenina: expectativas y realidades (ss. VIIIXVIII), Al-Mudayna, Madrid, 115-138 or. ---- (1992): Las mujeres de la Orden Militar de Santiago en la Edad Media, Junta de Castilla y León, Salamanca. ---- (2000): “Las freilas de la Orden de Santiago durante la Edad Media”, in IZQUIERDO BENITO, Ricardo (koord.); RUIZ GÓMEZ, Francisco (koord.): Las Órdenes Militares en la Península Ibérica. Vol. I. Ed. de la Universidad de Castilla La Mancha, Cuenca, 979-1003 or. ECHENIQUE ELIZONDO, María Teresa (2006): "Historia lingüística vasco-románica: tareas acabadas y perspectivas futuras / Euskera eta inguruko erromantzeen arte harreman historikoak: eginak eta eginkizunak", in Ohienart. Cuadernos de lengua y literatura, 21, 25-44. ECKENSTEIN, Lisa (1963): Woman under monasticism. Chapters on Saint-lore and convent life between a.d. 500 and a.d. 1500, Russel & Russel, Inc., New York. ELM, Sussana (1991): “Vergini, vedove, diaconesse – Alcuni osservazioni sullo sviluppo dei cosiddetti 'ordini femminili' nel quarto secolo in Oriente”, in Codex Aquilarensis. Cuadernos de Investigación del Monasterio de Santa María la Real, 5, 7789 or. ELORZA, Eva (2001): “Expresiones seculares de religiosidad en rituales: La rodadura de niños sobre el altar y otras prácticas de curación en Gipuzkoa”, in Euskonews & Media, 133 (URL: http://www.euskonews.com/0133zbk/gaia13304es.html). ENRÍQUEZ FERNÁNDEZ, José Carlos (2006): “Los sonidos de la tierra. Los rituales de campana y las prácticas comunicativas vascas de devoción y creencia en la Edad Moderna vasca”, in Zainak. Cuadernos de Sección. Antropología-Etnografía, 28, 465484 or. EPYNEY-BURGARD, Georgette (1996): “Les béguines et l’ordre cistercien aux PaysBas du sud (XIIIe siècle)”, in BOUTER, Nicole (arg.): Les mouvances laïques des ordres religieux: actes du troisiéme Colloque international du CERCOR, Tournus, 1720 juin 1992, Publ. d'Université de Saint-Étienne, Saint-Étienne, 261-277 or. EQUIZA, Jesús (1988): "Labiano: Estudio etnográfico-histórico. IV. Lo religioso", in Cuadernos de etnología y etnografía de Navarra, 20-51, 49-114 or. ERKOREKA, Anton (1988): “Desaparición de los rituales y creencias asociados al recién nacido”, in Cuadernos de Sección. Antropología-Etnografía, 6, 193-199 or. ESCRIBANO PAÑO, María Victoria (1977): “Acción política, económica y social de la iglesia hispana durante en siglo V”, in Hispania Antiqua, VII, 63-78 or. ESTORNÉS LASA, Bernardo (1978): Enciclopedia General Ilustrada del País Vasco Auñamendi. Historia: Epoca romana. Vol. I, Auñamendi, Donostia. 844 ESTORNÉS ZUBIZARRETA, Idoia (1984): "Fórmula euskérica de profesión de la Tercera Orden de San Francisco, (anterior a 1521)", in ESTORNÉS LASA, Bernardo (zuz.): Enciclopedia General Ilustrada del País Vasco Auñamendi. Arte, lengua y literatura, Auñamendi, Donostia, I lib., 57-58 or. ---- (zuz.) (1988): "Mujer", in ESTORNÉS LASA, Bernardo (zuz.): Enciclopedia General Ilustrada del País Vasco Auñamendi, Auñamendi, Donostia, XXIX lib., 512571 or. ETXEBERRIA AYESTA, Juan Manuel (2003): "Jaun Zuria (1)", in Euskonews & Media, 205 (URL: http://www.euskonews.com/0205zbk/gaia20501eu.html). FERNÁNDEZ CONDE, Francisco Javier (2008): La religiosidad medieval en España. Alta Edad Media (siglos VII-X), Ediciones Trea, Gijón. FERNÁNDEZ DE LARREA ROJAS, Jon Andoni (2004): "La población y sus actividades económicas durante la Baja Edad Media", in AGIRREAZKUENAGA (zuz.): Historia de Euskal Herria. Historia general de los vascos. De la romanización a la conquista de Navarra: siglos I-XVI, Lur, Donostia, 335-365 or. FERNÁNDEZ TERRICABRAS, Ignasi (1993): “Un ejemplo de la política religiosa de Felipe II: el intento de reforma de las monjas de la Tercera Orden de San Francisco (1567-1571)”, in VIFORCOS MARINAS, María Isabel; PANIAGUA PÉREZ, Jesús (koord): I Congreso Internacional del monacato femenino en España, Portugal y América, 2 lib., Universidad de Leon, León, 159-171 or. FERREIRO, Alberto (1980): “The westward journey of St. Martin of Braga”, in Studia Monastica, 22, 2, 243-251 or. ---- (1981): “The missionary labours of St. Martin of Braga in 6th century Galicia”, in Studia Monastica, 23, 1, 11-26 or. FOLLET, Westley (2006): Céli Dé in Ireland. Monastic Writing and Identity in the Early Midle Ages, The Boydell Press, Woodbridge. FOLEY, Augusta E. (1986): “El alumbradismo y sus posibles orígenes”, in KOSSOF, A. David; KOSSOF, Ruth H.; RIBBANS, Geoffrey; AMOR Y VÁZQUEZ, José (koord.): Actas del VIII. Congreso de la Asociación Internacional de Hispanistas: 2227 de agosto de 1983, 1. Lib., Istmo, Madrid (Centro Virtual Cervantes webgunean: http://cvc.cervantes.es/literatura/aih/pdf/08/aih_08_1_055.pdf). FOREY, Alan J. (1987): “Women and the military orders in the twelfth and thirteenth centuries”, in Studia Monastica, 29-1, 63-92 or. FRANCO MATA, Ángela (2003): "Iconografía funeraria gótica en Castilla y León (siglos XIII y XIV)", in De Arte, 2, 47-86 or. FRANK, Roslyn Mary (1977): “The Religious Role of the Woman in the Basque Culture”, in DOUGLAS, William A.; ETULAIN, Richard W.; JACOBSEN, Willian H. (arg.): Anglo-american contributions to basque studies: essays in honor of Jon Bilbao (Desert Research Institute Publications on the Social Sciences, 13), University of Nevada Press, Reno, 153-160 or. ---- (1997): "En torno al papel de la serora en Euskal Herria: documentos y archivos", Academia.edu webgunean, URL: http://www.academia.edu/3664984/La_serora_vasca_documentos_y_archivos. 845 ---- (2001): “Euskal Herriko emakumeen eginkizun erlijiosoaren inguruko azterketa diakronikoa: Serora eta bere laguntzaileak”, in ZENBAITEN ARTEAN: La mujer en Euskal Herria (hacia un feminismo propio), Basandere, Donostia, 65-103 or. ---- (2007): "Herb-workers and Heretics: Beguines, Bakhtin and the Basques. Part 1. Overview of the Beguine Movement", Academia.edu webgunean, URL: http://www.academia.edu/472718/Herb-Workers_and_Heretics_The_Beguines. FRAU DIEGO, Begoña (2004): “Las congregaciones religiosas femeninas y la enseñanza”, in INTXAUSTI, Joseba (arg.): Euskal Herriko Erlijiosoen Historia (Familia eta Institutu Erlijiosoen Euskal Herriko Historiaren I. kongresuko Aktak), 1. lib., Edizio frantziskotarrak, Oñati (Arantzazu), 771-792 or. GAGE, Matilda Joslyn (1893): Woman, Church and State. A Historical Account of the Status of Woman through the Christian Ages. With Reminiscences of the Matriarchate, The Truth Seeking Company, New York. GALLOWAY, Penelope (1997): “’Discreet and Devout Maidens’: Women’s Involvement in Beguine Communities in Northern France, 1200-1500”, in WATT, Diane (arg.): Medieval women in their communities, University of Wales Press, Cardiff, 92-115 or. GARATE, Justo (1989): Viajeros extranjeros en Vasconia, Ekin, Buenos Aires. GARCÍA CAMINO, Iñaki (2004): "La Alta Edad Media en el País Vasco. Siglos VIIIX", in AGIRREAZKUENAGA (zuz.): Historia de Euskal Herria. Historia general de los vascos. De la romanización a la conquista de Navarra: siglos I-XVI, Lur, Donostia, 115-180. GARCÍA CARRAFA, Alberto eta Arturo (1920-1963): Diccionario heráldico y genealógico de apellidos españoles y americanos, 86 lib., Antonio Marzo, Madrid. GARCÍA DE CORTAZAR, José Ángel (1981): "La organización del territorio en la formación de Alava y Vizcaya en los siglos VIII a fines del XI", in ZENBAITEN ARTEAN: El Hábitat en la Historia de Euskadi, Colegio de Arquitectos VascoNavarro, Bilbo, 133-155 or. ---- (1982): "La sociedad guipuzcoana antes del fuero de San Sebastián", in ZENBAITEN ARTEAN: El fuero de San Sebastián y su época, Eusko Ikaskuntza, Donostia, 89-113 or. ---- (2000): "Álava, Guipúzcoa y Vizcaya en los siglos XIII a XV: de los valles a las provincias", in Revista Internacional de Estudios Vascos, 45, 1, 197-234 or. ---- (2012): Historia religiosa del Occidente medieval (Años 313-1464), Akal, Madrid. GARCÍA FERNÁNDEZ, Ernesto (1995): "Dominicos y franciscanos en el País Vasco", in IGLESIA DUARTE, José Ignacio de la (koord.); GARCÍA TURZA, Javier (koord.); GARCÍA DE CORTAZAR Y RUIZ DE AGUIRRE, José Ignacio (koord.): VI. Semana de estudios medievales, Instituto de Estudios Riojanos, Nájera, 213-233 or. ---- (2004): "El mundo urbano", in AGIRREAZKUENAGA (zuz.): Historia de Euskal Herria. Historia general de los vascos. De la romanización a la conquista de Navarra: siglos I-XVI, Lur, Donostia, 249-307 or. GARCÍA ORO, José (2004): “Conventualismo y observancia. El proceso de las reformas religiosas en el País Vasco y Navarra, durante el Renacimiento”, in INTXAUSTI, Joseba (arg.): Euskal Herriko Erlijiosoen Historia (Familia eta Institutu 846 Erlijiosoen Euskal Herriko Historiaren I. kongresuko Aktak), 1 lib., Edizio frantziskotarrak, Oñati (Arantzazu), 555-567 or. GARMENDIA LARRAÑAGA, Juan (2007 -1987-): "Euskal lexiko etnografikoa", in GARMENDIA LARRAÑAGA, Juan: Euskal Herria. Etnografía. Historia. Juan Garmendia Larrañaga. Obra Completa, 6. lib., Eusko Ikaskuntza, Donostia, 245-724 or. (Eusko Ikaskuntzaren webgunean, Juan Garmendia Larrañaga bilduma, 38: http://www.euskoikaskuntza.org/es/publicaciones/colecciones/garmendia/publicacion.php?o=16229) ---- (2007 -1991-): "Costumbres y ritos funerarios en el País Vasco: del siglo XVI a nuestros días", in GARMENDIA LARRAÑAGA, Juan: Euskal Herria. Etnografía. Historia. Juan Garmendia Larrañaga. Obra Completa, 6. lib., Eusko Ikaskuntza, Donostia, 119-189 or. (Eusko Ikaskuntzaren webgunean, Juan Garmendia Larrañaga bilduma, 37: http://www.euskoikaskuntza.org/eu/publicaciones/colecciones/garmendia/articulo.php?o=16222) ---- (2007): “El señor de Loyola, Patrono de la iglesia de San Sebastián de Soreasu y sus filiales: Las seroras (S. XVI)”, in Boletin de la Real Sociedad Bascongada de Amigos de País, 63-2, 471-481 or. ---- (2008 -2007-): "Seroras y sacristanes. Etnografía e Historia", in GARMENDIA LARRAÑAGA, Juan: Euskal Herria. Etnografía. Historia. Juan Garmendia Larrañaga. Obra Completa, 10. lib., Eusko Ikaskuntza, Donostia, 401-455 or. (Eusko Ikaskuntzaren webgunean, Juan Garmendia Larrañaga bilduma, 57: http://www.euskoikaskuntza.org/es/publicaciones/colecciones/garmendia/publicacion.php?o=19183). GEORGE, Leonard (1998 -1995-): Enciclopedia de los herejes y las herejías, Robinbook, Bartzelona. GILLY, William Stephen (1841): Valdenses, Valdo and Vigilantius, Adam and Charles Black, Edinburgh. ---- (1864): Vigilantius and his times, Seely, Burnside, and Seely, London. GIORDANO, Oronzo (1995 -1979-): Religiosidad popular en la Alta Edad Media, Gredos, Madrid. GIORDANO, María Laura (1999): “Proyecto político y aspiraciones reformadoras en las cartas de una beata del siglo XVI en España”, in Manuscrits, 17, 57-68 or. GOGGIN, John; KELLY, Blanche Mary (1912): The Catholic Enciclopedia, Robert Appleton Company, New York (New Advent webgunean artikuluak eskuragarri). GOLDER, Christian (Rev., Ph.D.) (1903): History of the Deaconess Movement in the christian church, Jennings and Pie, Cincinnati / Eaton and Mains, New York. GÓMEZ FERNÁNDEZ, Francisco José (2000): “Paganismo y cristianismo en la Hispania del siglo V d. C.”, in Hispania Antiqua, XXIV, 261-276 or. GONZÁLEZ ECHEGARAY, Joaquín (1982): “El monacato de la España nórdica en su confrontación con el paganismo (Siglos VI-VII)”, in ZENBAITEN ARTEAN: Semana de historia del monacato cántabro-astur-leones, Monasterio de San Pelayo, Oviedo, 3556 or. 847 GONZÁLEZ HERNANDO, Irene (2006): “La Virgen de San Blas de Buriñondo en Bergara: ejemplo y excepción de Virgen abridera trinitaria”, in Anales de Historia del Arte, 16, 59-78 or. GOÑI, Mirentxu (1979): "Estudio etnográfico de Elosua, Guipúzcoa", in Anuario de Eusko Folklore, 28, 82-218 or. GOÑI GAZTAMBIDE, José (1965): “La vida eremítica en el reino de Navarra”, in Príncipe de Viana, XXVI-98/99, 77-92 or. GOODY, Jack (2001 -2000-): La familia europea, Crítica, Barcelona. GOROSTIAGA, Juan (1982): "El fondo primitivo de la lengua vasca", in Fontes linguae vasconum, 14, 39, 105-132 or. ---- (1983): "Dolmenes y sarcofagos misteriosos", in ZENBAITEN ARTEAN: Piarres Lafitteri omenaldia (IKER-2), Euskaltzaindia, Bilbo, 783-795. GREER, Sarah Louise (2012): Behind the Veil. The rise of female monasticism and the double house in Early Medieval Francia, Auckland-eko Uniberstitateko "Master of Arts in History" gradurako tesia (Unibertsitateko webgunean, URL: https://researchspace.auckland.ac.nz/handle/2292/20320). GUERRA, Juan Carlos (1984): "Endechas de don Beltrán de Alós (s. XV)", in ESTORNÉS LASA, Bernardo (zuz.): Enciclopedia General Ilustrada del País Vasco Auñamendi. Arte, lengua y literatura, Auñamendi, Donostia, I lib., 51-55 or. GUTIÉRREZ PARDINA, Jesús (2004): "La prohibición de las segundas nupcias de la viuda de clérigo en los concilios hispanos tardoantiguos", in Hispania Sacra, 56-114, 423-444 or. HAGGART, Craig (2003): The céli Dé and the ecclesiastical goverment in Ireland in the eight and ninth centuries, Submitted for the degree of Ph.D. in the Department of Celtic, University of Glasgow (Unibertsitateko webgunean: http://theses.gla.ac.uk/1114/). HANNON, Vincent Emmanuel (1967): The Question of Women and the Priesthood, Geoffrey Chapman, London, Dublin, Melbourne (“The Order of Deaconesses in the Early Church” atala, 71-96 or., Womenpriests webgunean, URL: http://www.womenpriests.org/classic/hannon3.asp) HARRINGTON, Christina (2002): Women in a Celtic Church. Ireland 450-1150, Oxford University Press, New York. HARTSUAGA, Juan Inazio (2004): Euskal mitologia konparatua: jentilen akabera, Gaiak, Donostia. HERRASTI ERLOGORRI, Lourdes; ETXEBERRIA GABILONDO, Francisco (2004): “El nacimiento de un rito: Amandre Santa Inés en Arrasate”, in Cuadernos de Sección. Antropología-Etnografía, 26, 639-651 or. HEUCLIN, Jean (1988): Aux origines monastiques de la Gaule du Nord, Presses Universitaires de Lille, Lille. HEVIA ECHEVARRÍA, Juan Antonio (2002): "La polémica de auxiliis y la Apología de Bañez" (Sarrerako ikerketa), in BAÑEZ, Domingo (2002 -1595-): Apología de los hermanos dominicos contra la "Concordia" de Luis de Molina, Biblioteca Filosofía en español, Oviedo. 848 HOLLYWOOD, Amy (2001 -1995-): The Soul as Virgin Wife, University of Notre Dame Press, Notre Dame and London. HORNILLA SAINZ, José María (1981): La Ginecocracia vasca: contribución al estudio sobre el eusko.matriarcado, Geu, Bilbo. HOWSON, John Saul (Rev.) (1862): Deaconesses; or, the official help of women in parochial work and in charitable institutions, Longman, Green, Longman, and Roberts, London. HUERGA, Álvaro (1994): Historia de los alumbrados. V. Temas y personajes (15701630), Fundación Universitaria Española, Madrid ("Cap. VIII. Las beatas", 191-221 or.). HUXLEY, Selma (1983): "Unos apuntes sobre el papel comercial de la mujer vasca en el siglo XVI", in Cuadernos de Sección. Antropología, 1, 159-165 or. IBÁÑEZ RODRÍGUEZ, Miguel (1997): “La constitución del primer cenobio en San Millán”, in IGLESIA DUARTE, José Ignacio (arg.): VII Semana de Estudios Medievales, Instituto de Estudios Riojanos, Nájera (Vallenajerilla webgunean, URL: http://www.vallenajerilla.com/berceo/millan/cenobio.htm). IDIGORAS, José L. (S.J.) (1963): ¿La mujer dentro del Orden Sagrado?, Doktorego Tesia (argitaragabea), Lima (Womenpriests webgunean, URL: http://www.womenpriests.org/sp/theology/idigoras.asp). INCLÁN INCLÁN, Regino (1919): "Sepulcro del infante don Felipe, hijo del rey Fernando III el Santo", in Boletín de la Real Academia de la Historia, 75, 143-184 or. IRIBARREN ARGAIZ, Mary C. (1967): "Influencias vascas en la sufijación castellana. Morfología y contacto de lenguas", in Anuario del Seminario de Filología Vasca "Julio de Urquijo", XLIV-1. ISLA FREZ, Amancio (1991): “Los orígenes del monacato irlandés y su irradiación en Gran Bretaña y en el continente”, in Codex Aquilensis. Cuadernos de Investigación del Monasterio de Santa María la Real, 5, 115-129 or. ---- (2004): "El adopcionismo. Disidencia religiosa en la Península Ibérica (fines del siglo VIII-principios del siglo IX)", in Clío & Crímen, 1, 115-134 or. ITURRATE, José (1998 -1980-): El santuario de la Virgen de la Encina. Artziniega (Alava), Arabako Foru Aldundia, Vitoria-Gasteiz. ITURRIZA ZABALA, Juan Ramón (1885 -1777-1812-): Historia general de Vizcaya, Imprenta de Cipriano Lucena y Compañía, Bilbo (Sancho el Sabio Fundazioaren webgunean, URL: http://www.memoriadigitalvasca.es/handle/10357/4518). JESTIN, Raymond (1977 -1970-): "III. La religión sumeria", in PUECH, Henry-Charles (zuz.): Historia de las Religiones. Las religiones antiguas, 1. lib., Siglo XXI, Madrid, 209-267 or. JIMÉNEZ OCHOA DE ALDA, María Teresa; MUJIKA GOÑI, Amaia (1999): "El sudario de Nabarniz", in Zainak. Cuadernos de Antropología-Etnografía, 18, 363-379 or. JIMENO ARANGUREN, Roldán (1999): “Sustrato cultural de la Vasconia altomedieval”, in Revista Internacional de Estudios Vascos, 44, 2, 441-454 or. ---- (2003): Orígenes del Cristianismo en la tierra de los vascones, Pamiela, Iruña. 849 ---- (2006): "Clero secular y regular en la historia de Vasconia", in Iura Vasconiae, 3, 85-158. JIMENO JURÍO, José María (1997): “Artajona. Monjas emparedadas (1530-1540)”, in Cuadernos de etnología y etnografía de Navarra, XXIX-69, 67-75 or. JIMENO JURÍO, José María; JIMENO ARANGUREN, Roldán (2004): "Geografía histórica y advocacional de los institutos religiosos en la Navarra medieval", in INTXAUSTI, Joseba (arg.): Euskal Herriko Erlijiosoen Historia (Familia eta Institutu Erlijiosoen Euskal Herriko Historiaren I. kongresuko Aktak), 1. lib., Edizio frantziskotarrak, Oñati (Arantzazu), 189-209. JULIANO, Dolores [et. al.] (1998): Emakumeak Euskal Herriko historian, GITE-IPES, Bilbo. KAMEN, Henry (1986): Vocabulario básico de Historia Moderna. España y América 1450-1750, Crítica, Barcelona. KARRAS, Valerie A. (2007): "Priestesses or Priests' Wives: Presbytera in Early Christianity", in St. Vladimir's Theological Quarterly, 51, 2-3, 321-345 or. (Academia.edu webgunean, URL: https://www.academia.edu/2546952/_Priestesses_or_Priests_Wives_Presbytera_in_Earl y_Christianity_) KELLY, Joan (1982): "Early Feminist Theory and the Querelle des Femmes, 14001789", in Signs, 8-1, 4-28 or. (JSTOR webgunean, URL: http://www.jstor.org/stable/3173479). KING, Margot H. (1983): “The Desert Mothers: A Survey of the Feminine Anchoretic Tradition in Western Europe”, in Mystics Newsletter, 9, 12-25 or. (Hermitary webgunean, URL: http://www.hermitary.com/articles/mothers.html). KROPPENBERG, Inge (2010): "Law, Religion and Constitution of the Vestal Virgins", in Law & Literature, 22, 3, 418-439 or. KRUS, Luís (2014a): "Una variante peninsular del mito de la Melusina: el origen de los Haro en el Livro de Linhagens del Conde de Barcelos", in DACOSTA, Arsenio; PRIETO LASA, José Ramón; DÍAZ DE DURANA, José Ramón (arg.): La conciencia de los antepasados. La construcción de la memoria de la nobleza en la Baja Edad Media, Marcial Pons, Madrid, 17-42 or. ---- (2014b): "La muerte de las hadas: la leyenda genealógica de la Dama del Pie de Cabra", in DACOSTA, Arsenio; PRIETO LASA, José Ramón; DÍAZ DE DURANA, José Ramón (arg.): La conciencia de los antepasados. La construcción de la memoria de la nobleza en la Baja Edad Media, Marcial Pons, Madrid, 43-86 or. LABARGE, Margaret Wade (1988 -1986-): La mujer en la Edad Media. Nerea, Donostia. LABAYRU GOICOECHEA, Estanislao Jaime de (1895): Historia general del Señorío de Bizcaya, 6 lib., Librería de Victoriano Suárez, Madrid (Sancho el Sabio Fundazioaren webgunean, URL: http://hdl.handle.net/10357/4385). LAFITAU, Joseph François (1724): Moeurs des sauvages amériquains, comparées aux moeurs des premiers temps, Charles Estienne Hochereau, Paris (Google books webgunean, URL: http://books.google.es/books/about/Moeurs_des_sauvages_am %C3%A9ricains.html?id=DR8VAAAAQAAJ&redir_esc=y -1. lib.- eta 850 http://books.google.es/books/about/Moeurs_des_sauvages_am%C3%A9ricains.html? id=HR8VAAAAQAAJ&redir_esc=y -2. lib.). LAFITTE, Gracie; MERSCH, Josiane (1991): "Occupation de la benoîterie d'Arbonne", in ZENBAITEN ARTEAN: Les benoîteries au Pays Basque (Ekaina: Revue d'Etudes Basques), Association culturelle Amalur, Saint-Jean-de-Luz, 53-60 or. LAFOURCADE, Maïte (1988): "La condición jurídica de la mujer en Iparralde bajo en Antiguo Régimen", in ZENBAITEN ARTEAN: Emakumea Euskal Herriko historian = La mujer en la historia de Euskal Herria, GITE-IPES, Bilbo, 59-64 or. ---- (1991): "La charge de benoîte en Pays Basque", in ZENBAITEN ARTEAN: Les benoîteries au Pays Basque (Ekaina: Revue d'Etudes Basques), Association culturelle Amalur, Saint-Jean-de-Luz, 27-38 or. LAHOZ, María Lucía (1993): "El sepulcro de don Fernán Ruiz de Gaona y la iconografía de exequias en el Gótico de Álava", in Sancho el Sabio, 3, 209-226 or. LAPORTE, Jean (1982): The Role of Women in Early Christianity, Edwin Mellen Press, New York. LARRAÑAGA ARREGI, Mikel (2008): Seroras en Vasconia: perspectivas, IAD (Ikasketa Aurreratuen Diploma) eskuratzeko ikerlana, argitaragabea. ---- (2010a): Serorak Debagoienean (XVI-XVIII), Bergarako Udala, Bergara (Bergarako Udal Artxiboaren webgunean, URL: http://static.bergarakoartxiboa.net/pdf/Serorak_Debagoienean_XVI_XVIII.pdf). ---- (2010b): "Libros. Seroras en Vasconia durante la Edad Moderna", in Antzina, 10, 44-64 or. (Antzinako euskal genealogia eta tokiko historiaren elkartearen webgunean, URL: http://www.antzinako.org/Revistas/Antzinako_10.pdf). ---- (2010c): "Serora", in ZENBAITEN ARTEAN: "Auñamendi" Euskal Herriko Entziklopedia Irudiztatu Orokorra (sareko arg.), Auñamendi; Euskomedia Fundazioa, (URL: http://www.euskomedia.org/aunamendi/ee153053). ---- (2011): "Seroratzara sartzeko baldintzak eta seroragaien arteko elkarlehiak Bergarako San Pedro parrokian (XVI-XVII mendeak)" / "Requisitos para acceder al cargo de serora en la parroquia de San Pedro de Bergara y litigios entre las distintas candidatas (siglos XVI-XVII)", in Euskonews & Media, 568 (URL: http://www.euskonews.com/0568zbk/gaia56801eu.html / http://www.euskonews.com/0568zbk/gaia56801es.html). LARRAÑAGA ELORZA, Koldo (1989): “En torno al caso del obispo Silvano de Calagurris: consideraciones sobre el estado de la iglesia del Alto y Medio Ebro a fines del Imperio”, in Veleia, 6, 171-191 or. ---- (1997): “Sobre el obispado pamplonés en época visigoda”, in Hispania Sacra, XLIX-99, 281-317 or. ---- (1998): “A vueltas con los obispos de Iruña de época visigoda. Apostillas a una réplica”, in Hispania Sacra, L-101, 35-62 or. ---- (1999): “Proceso cristianizador y pervivencia de rituales paganos en el País Vasco en la Tardo Antigüedad y Alta Edad Media”, in Hispania Sacra, LI-104, 613-622 or. ---- (2004): "La experiencia Colonial Romana en el área Circumpirenaica Occidental", in AGIRREAZKUENAGA (zuz.): Historia de Euskal Herria. Historia general de los 851 vascos. De la romanización a la conquista de Navarra: siglos I-XVI, Lur, Donostia, 1287. LARREA, Juan José (1996): “El obispado de Iruña en época visigoda”, in Hispania Sacra, XLVIII-97, 123-147 or. ---- (1997): “De nuevo en torno a los primeros siglos del obispado de Iruña”, in Hispania Sacra, XLIX-99, 319-326 or. ---- (2002): “Aux origines littéraires d’un mythe historiographique: l’identité basque au Haut Moyen Âge”, in BANNIARD, Michel (arg.): Langages et peuples d’Europe, CNRS, Université de Toulouse-Le Mirail, UMR 5136, 129-156 or. LASA, José Ignacio (1977): Tejiendo Historia, Arantzazu III, Oñati. LAURENZI, Elena (2009): "Christine de Pizan: ¿una feminista ante litteram?", in Lectora, 15, 301-314 or. LAVRIN, Asunción (arg.); LORETO LÓPEZ, Rosalva (arg.): Monjas y beatas: la escritura femenina en la espiritualidad barroca novohispana: siglos XVII y XVIII, Universidad de las Américas-Puebla / Archivo General de la Nación, México, 2002. LE GOFF, Jacques (1992 -1972-): "II. El cristianismo medieval en Occidente desde el Concilio de Nicea (325) hasta la Reforma (principios del siglo XVI)", in PUECH, Henry-Charles (zuz.): Historia de las Religiones. Las religiones constituidas en Occidente y sus contracorrientes, 1. lib., Siglo XXI, Madrid, 61-204. LETONA ARRIETA, José; LEIBAR GURIDI, Juan (1970): Mondragon, DonostiAurrezki-Kutxa, Donostia-San Sebastián. LETONA ARRIETA, José; LEIBAR GURIDI, Juan (1975): Valle de Leniz (Primera parte). Generalidades y Salinas, Donosti-Aurrezki-Kutxa, Donostia-San Sebastián. L’HERMITE-LECLERQ, Paulette (1994): “La femme, la recluse et la mort”, in SERRANO MARTÍN, Eliseo (arg.): Muerte, religiosidad y cultura popular: siglos XIII-XVIII, Institución Fernando el Católico, Zaragoza, 151-162 or. LINAGE CONDE, Antonio (1973): Los orígenes del monacato benedictino en la Península Ibérica, Centro de Estudios e Investigación “San Isidoro”, León. ---- (1976): "Un testimonio de la europeización riojana en el siglo X", in OLARTE, Juan B. (arg.): San Millán de la Cogolla, Librería Editorial Agustinus, Madrid, 85-105 (Vallenajerilla webgunean, URL: http://www.vallenajerilla.com/berceo/riojaabierta/linage/libellus.htm). ---- (1985): “En torno a la benedictinización. La recepción de la regla de San Benito en el monacato de la Península Ibérica vista a través de Leyre y aledaños”, in Príncipe de Viana, 46-176, 57-92 or. ---- (1990): “La tardía supervivencia de los monasterios dobles en la Península Ibérica”, in Studia Monastica, 32-2, 365-379 or. ---- (1992): “El monacato femenino entre la clausura y la peregrinación: en torno a Egeria”, in Studia Monastica, 34-1, 29-40 or. LIZARRALDE, José Adriano de (1919): “Orígenes de la vida claustral del País Vasco”, in ZENBAITEN ARTEAN: I Congreso de Estudios Vascos: Oñate 1918, Eusko Ikaskuntza, Donostia-San Sebastián, 590-617 or. 852 ---- (1921): Historia del Convento de la Purísima Concepción de Azpeitia, Tip de “El éco franciscano”, Santiago de Compostela. ---- (1950): Historia de Aránzazu, Aranzazu, Oñati. LOIOLAKO Inazio (1991 -1548-): Espiritu Ejertzizioak (Gogo-Ihardunak), Gero (Ediciones Mensajero), Bilbo. LÓPEZ ATXURRA, Rafael (2004): "Capítulo II. Instituciones, Política y Hacienda", in AGIRREAZKUENAGA (koord.): Historia de Euskal Herria. Historia general de los vascos. Instituciones políticas, economía y sociedad hasta la Revolución Francesa. Siglos XVI-XVIII, Lur, Donostia, 59-133 or. LÓPEZ QUIROGA, Jorge (2002): “Activida monástica y acción política en Fructuoso de Braga”, in Hispania Sacra, LIV, 109, 7-22 or. LORENZO ARRIBAS, Josemi (2001): “Fray Luis de León: un misógino progresista en la ‘querella de las mujeres’. Relectura de La perfecta casada”, in SEGURA GRAÍÑO, Cristina (arg.): Feminismo y misoginia en la literatura española. Fuentes literarias para la Historia de la mujeres, Narcea, Madrid, 59-80. LUDLOW, John Malcolm (1865): Woman’s work in the Church. Historical notes on deaconesses and sisterhoods, Alexander Strahan, publisher, London. MACY, Gary (2000): "The Ordination of Women in the Early Middle Ages", in Theological Studies, 61, 481-507 (Womenpriests webgunean, URL: http://www.womenpriests.org/theology/macy.asp). MADARIAGA ORBEA, Juan (1991): Historia social de Bergara en su época preindustrial, Bergarako Udala, Bergara. ---- (1998): Una Noble señora: Herio Anderea. Actitudes ante la muerte en el País Vasco, siglos XVIII y XIX, EHU-UPV, Bilbo. ---- (2001): "Kanpai hotsak: erlijiotasuna eta elizgizonen bizitza Lazkaon (XVI-XIX mendeak)", Lazkaoko Udalaren webgunean (Historia atala), URL: http://www.lazkao.net/historia/Fascicu4/05_pag_e.pdf. ---- (2004): "Capítulo III. Sociedad, mentalidades y cultura en Euskal Herria en los tiempos modernos", in AGIRREAZKUENAGA (koord.): Historia de Euskal Herria. Historia general de los vascos. Instituciones políticas, economía y sociedad hasta la Revolución Francesa. Siglos XVI-XVIII, Lur, Donostia, 135-227 or. ---- (2007): Historia social de la Muerte en Euskal Herria, Txalaparta, Tafalla. MANZANOS ARREAL, Paloma; VIVES CASAS, Francisca (2001): Las mujeres en Vitoria-Gasteiz a lo largo de los siglos. Recorridos y biografías, Vitoria-Gasteizko Udala, Vitoria-Gasteiz. MARINER BIGORRA, Sebastián (1976): "La difusión del cristianismo como factor de latinización", in PIPPIDI, Dionisie M. (zuz.): Assimilation et résistence à la culture grécorromaine dans le monde ancien.Travaux du VI Congrès International d'Etudes Classiques, Editura Academiei, Bucarest / Société d'Edition Les Belles Lettres, Paris, 271-282 (Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes webgunean -2006-, URL: http://www.cervantesvirtual.com/obra-visor/la-difusin-del-cristianismo-como-factor-delatinizacin-0/html/00fedd3a-82b2-11df-acc7-002185ce6064_5.html). MARLIAVE, Olivier de (1995): Pequeño diccionario de mitología vasca y pirenaica, José de Olañeta, Editor, Palma de Mallorca. 853 MARTÍN DUQUE, Ángel J. (1999): "Vasconia en la Alta Edad Media. Somera aproximación histórica", in Revista Internacional de Estudios Vascos, 44, 2, 399-439 or. MARTIN, Celine (1998): “Las cartas de Montano y la autonomía episcopal de la Hispania septentrional en el siglo VI”, in Hispania Antiqua, XXII, 403-426 or. MARTINEZ LIZARDUIKOA, Alfontso (1998): Euskal zibilizazioa (gure herriaren sustraien bila), Gaiak, Donostia. MARTÍNEZ TEJERA, Artemio Manuel (2006): “La realidad material de los monasterios y cenobios rupestres hispanos (siglos V-X)”, in GARCÍA DE CORTÁZAR, José Ángel; TEJA, Ramón (koord.): Monjes y monasterios hispanos en la Edad Media. Aguilar de Campoo, 60-97 or. MARTÍNEZ TUR, José Emilio (1994): “El monacato primitivo: ¿Vehículo de desintegración social? (Algunos aspectos del problema a la luz de las fuentes literarias y jurídicas)”, in Hispania Sacra, LI, 104, 623-638 or. MAS GALVAÑ, Cayetano (2003): “Un grupo de alumbrados en el sur valenciano durante el siglo XVII (Novelda y Alicante, 1679-1682)”, in Revista de Historia Moderna. Anales de la Universidad de Alicante, 23, 7-51 or. McGINN, Bernard (1997 -1994-): Meister Eckhart and the Beguine Mystics, Continuum, New York. MENDIZABAL, Martín (1999): “Origen de los franciscanos en Oñati”, in ZENBAITEN ARTEAN: Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak, Oñatiko Udala, Oñati, 101-111 or. ---- (2001): Las Monjas de Santa Ana de Oñati. Cinco siglos, tres casas, una misión, Edizio Frantziskotarrak, Oñati (Arantzazu). ---- (2004): “Las Isabelinas de las provincias vascongadas ante el decreto tridentino de clausura papal (1573-1627)”, in INTXAUSTI, Joseba (arg.): Euskal Herriko Erlijiosoen Historia (Familia eta Institutu Erlijiosoen Euskal Herriko Historiaren I. kongresuko Aktak), 1. lib., Edizio frantziskotarrak, Oñati (Arantzazu), 609-616 or. MEYER, Lucy Rider (1889): Deaconesses, biblical, early church, european, american, The Message Publishing Company, Chicago. MIURA ANDRADES, José María (1991): “Formas de vida religiosa femenina en la Andalucía medieval. Emparedadas y beatas”, in GRAÑA CID, María del Mar (koord.); MUÑOZ FERNÁNDEZ, Ángela: Religiosidad femenina: expectativas y realidades (ss. VIII-XVIII), Al-Mudayna, Madrid, 139-164 or. MOLERO, María Ángeles; LANZAGORTA ARCO, María José (2000): "La fundación del convento de Bidaurreta por Juan López de Lazarraga", in Sancho el Sabio, 12, 3766. MORA AFÁN, Juan Carlos (2005): Zizurkilgo historia bailaratik hiribildura (11861615) - Historia de Zizurkil del valle a la villa (1186-1615) (Tolosaldea Historia Bilduma, 8) , Lizardi Kultur Elkartea, Tolosa (Aranzadi Zientzia Elkartearen webgunean, URL: http://www.aranzadizientziak.org/fileadmin//docs/Tolosaldea_Historia_Bilduma/Tolosaldea_08.pdf). MOREAU, Roland (1970): Histoire de l’âme basque, Imprimerie Taffard, Bordeaux (“Les emmurees de Dieu” eta “Au service des eglises” atalak, hurrenez hurren, 149 eta 236-237 or.). 854 MORENO ALMÁRCEGUI, Antonio; ZABALZA SEGUÍN, Ana (2003): "De los linajes a los solares. Los cambios en el papel de las mujeres en las élites navarras. Siglos XV al XVII", in FERNÁNDEZ, Cayetano; MORENO, Antonio (arg.): Familia y cambio social en Navarra y País Vasco. Siglos XIII al XX, Instituto de Ciencias para la Familia, Iruña, 217-250 or. MORTON, James (B.D.) (1853): The Ancren Riwle. A Teatrise on the Rules and Duties of Monastic Life, Camden Society, London. MÜLLER, Gerhard Ludwig (2000): Las mujeres en la Iglesia: Especifidad y corresponsabilidad, Encuentro, Madrid. MUÑOZ CASCANTE, Itziar (1989): "Notas sobre la religiosidad de la mujer navarra: la condesa Sancha, tenente del obispado de Pamplona", in MUÑOZ FERNÁNDEZ, Ángela (arg.): Las mujeres en el cristianismo medieval, Asociación Cultural AlMudayna, Madrid, 373-383. MURUGARREN, Luis (1975): Anzuola, Uzarraga y Elosua, Donosti-Aurrezki-Kutxa, Donostia-San Sebastián. NAVARRO SÁEZ, Rosario (1991): "La mujer al final de la Antigüedad: las viudas profesas", in LUNA, Lola G.: Mujeres y sociedad. Nuevos enfoques teóricos y metodológicos, Seminario Interdisciplinar Mujeres y Sociedad, Barcelona, 111-121 or. (Bartzelonako Unibertsitatearen Geografia eta Historia Fakultatearen webgunean, URL: www.ub.edu/SIMS/pdf/MujeresSociedad/MujeresSociedad-08.pdf). NAVARRO ULLÉS, Juan Carlos (1998 -1997-): “Profesiones seculares de la mujer. Apuntes sobre frailas, seroras, ermitañas, beatas y plañideras”, 1998ko Laudioko San Roque patroiaren festetarako programaren baitan argitaratua; eta 2006ko otsailaren 10ean Laudioko Lamuzako San Pedro parrokiaren webgunean ipinia (2008ko maiatzaren 12an jeitsia). NAVARRO VILLOSLADA, Francisco (1880): "La mujer navarra", in Euskal Erria, I, 1-25 or. NEEL, Carol (1989): “The origins of the Beguines”, in BENNETT, Judith, et al. (arg.): Sisters and workers in the Middle Ages, The University of Chicago Press, Chicago, 240260 or. NOGARET, Joseph (1925): Saint Jean de Luz des origines à nos jours, Imprimerie du Courrier, Baiona (Gipuzkoako Foru Aldundiaren webgunean, Koldo Mitxelena Kulturuneko alea, URL: http://hdl.handle.net/10690/1528) NÚÑEZ, Fernanda (2001): “Doña Bárbara de Echegaray, beata y pecadora xalapeña de fines del siglo XVIII”, in Relaciones, 22-88, 207-242 or. OLAIZOLA, Juan María de (1993): Historia del Protestantismo en el País Vasco. El Reino de Navarra en la encrucijada de su historia, Pamiela, Iruña. OLIVERI KORTA, Ohiane (1996): "Emakumearen egoera Aintzin Errejimenean Andoainen", in Leiçaur, 4, 99-138 or. ---- (2001): Mujer y herencia en el estamento hidalgo guipuzcoano durante el Antiguo Régimen (siglos XVI-XVIII), Gipuzkoako Artxibo Orokorra, Donostia-San Sebastián (Gipuzkoako Artxibo Orokorraren webgunean, URL: http://www.artxibogipuzkoa.gipuzkoakultura.net/libros-e-liburuak/bekak-becas02es.php). 855 ---- (2002): "Emakumea XVI. mendeko gipuzkoar leinuen gobernuan: ikerketarako abiapuntuak", in KINTANA GOIRIENA, Jurgi; ARTETXE SÁNCHEZ, Karmele (arg.): Ikerketa berriak Euskal Herriko historian: metodologia aitzindariak eta berrikuntza historiografikoak, Udako Euskal Unibertsitatea, Bilbo, 93-108 or. ---- (2004): "De hijas, herederas y señoras. Mujer y oeconomica: algunas reflexiones para una investigación", in IMÍZCOZ BEUNZA, José María: Casa, familia y sociedad (País Vasco, España y América, siglos XV-XIX), EHU/UPV, Bilbo, 367-394 or. ---- (2009): Mujer, casa y estamento en la Gipuzkoa del siglo XVI, Gipuzkoako Artxibo Orokorra, Donostia-San Sebastián. ORELLA UNZUÉ, José Luis (1999): "Los grupos de presión y las corrientes ideológicas que condicionan el nacimiento de la Inquisición Española en el País Vasco y en Navarra: (1510-1529)", in Revista de la Inquisición, 8, 7-32 or. ORIA OSÉS, Jon (1981): Mysticism in the work of Margarite de Navarre - Misticismo en la obra de Margarita de Navarra - Mistizismoa Nafarroako Margaritaren idazlanetan, Grupo Cultural Enrique II de Albret - Enrique II.a Albret Talde Kulturala, Sangüesa-Zangoza. ---- (1984): "Calvino y la corte de los Labrit en Navarra (1534-1564)", in Príncipe de Viana, 45-173, 517-526 or. ---- (1988): "Conatos de liberación humanística de la mujer en la corte de Navarra", in ZENBAITEN ARTEAN: Emakumea Euskal Herriko historian = La mujer en la historia de Euskal Herria, GITE-IPES, Bilbo, 29-34 or. ---- (1989): "Influencia de la conquista en el pensamiento, la cultura y la literatura", in Vasconia. Cuadernos de Historia-Geografía, 11 (475 aniversario de la conquista de Navarra: jornadas históricas), 59-78 or. ---- (1986): "Platonic symbolism of Marguerite d'Angouléme in the royal courts of France and Navarre (1492-1549)", in Príncipe de Viana, 47-177, 319-332 or. ---- (1990): "Tipología mesiánica en la corte de Margarita de Navarra (1492-1549)", in Príncipe de Viana, 51-191, 961-972 or. ORLANDIS, José (1971): Estudios sobre instituciones monásticas medievales, Eunsa, Iruña. ORTIZ OSÉS, Andres; MAYR, Karl Franz (1980): El matriarcalismo vasco, Deustuko Unibertsitatea, Bilbo. OSABA, Esperanza (1988): "La actividad reguladora de los concejos y las mujeres consideradas sospechosas: un empleo de política de control de las costumbres en el s. XVI", in ZENBAITEN ARTEAN: Emakumea Euskal Herriko historian = La mujer en la historia de Euskal Herria, GITE-IPES, Bilbo, 47-54 or. OTRANTO, Giorgio (1991): “The Problem of the Ordination of Women in the Early Christian Priesthood”, Womenpriests webgunean, URL: http://www.womenpriests.org/traditio/otran_2.asp. OZAETA, Emiliano (2004): “La familia benedictina en Euskal Herria a través de los siglos”, in INTXAUSTI, Joseba (arg.): Euskal Herriko Erlijiosoen Historia (Familia eta Institutu Erlijiosoen Euskal Herriko Historiaren I. kongresuko Aktak), 1. lib., Edizio frantziskotarrak, Oñati (Arantzazu), 129-153 or. 856 PALACIOS ALCALDE, María (1988): “Las beatas ante la Inquisición”, in Hispania Sacra, XL-81/82, 107-131 or. PALACIOS MARTÍNEZ, Roberto; URCELAY GAONA, Hegoi (2006): "El discurso ante la muerte en las ordenanzas municipales del País Vasco y Navarra durante la Baja Edad Media", in GONZÁLEZ MÍNGUEZ, César; BAZÁN DÍAZ, Iñaki: El discurso legal ante la muerte durante la Edad Media en el nordeste peninsular, EHU-UPV, Bilbo, 105-173 or. PARDO FERNÁNDEZ, Alejandrina (1986): "La condición de viuda en el mundo visigodo, a través de las actas conciliares", in Antigüedad y Cristianismo, 3, 209-219 or. (Murtziako Unibertsitatearen webgunean, URL: http://revistas.um.es/ayc/article/view/58941). PASTOR DÍAZ DE GARAYO, Ernesto (2004): "Las transformaciones de los siglos XI y XII. La instauración del feudalismo (La Feudalización)", in AGIRREAZKUENAGA (zuz.): Historia de Euskal Herria. Historia general de los vascos. De la romanización a la conquista de Navarra: siglos I-XVI, Lur, Donostia, 181-247 or. PATTERSON, Lloyd G. (1976): "Women in the Early Church: a Problem of Perspective", in MICKS, Marianne H.; PRICE, Charles P.: Towards a New Theology of Ordination: Essays on the Ordination of Women, Virginia Theological Seminary / Greeno, Hadden & Company Ltd. Sommerville, Massacussets, 23-41. PAUL ARZAK, Juaninas (2002): "1610. urtea. Nafarroako sorginkeriaren mitifikazio maltzurrari buruz", in Uztaro, 43, 17-51 or. PEDREGAL, Amparo (2005): "Las mujeres en la sociedad cristiana", in MORANT, Isabel: Historia de las mujeres en España y América Latina I. De la prehistoria a la Edad Media, Cátedra, Madrid, 307-336 or. PEÑARANDA GARCÍA, Pilar (2002): “Un desconocido grupo social: las seroras navarras”, in ERRO GASCA, Carmen (arg.); MUGUETA MORENO, Íñigo (arg.): Grupos sociales en la Historia de Navarra: relaciones y derechos, 2. lib., SEHN, Iruña, 297-310 or. PERÉX AGORRETA, María Jesús (1989): “Los vascones según las fuentes escritas”, in Gerión, 2 (gehigarria), 317-326 or. PÉREZ CALVO, Jorge (2006): "El discurso de la muerte a través de las fuentes eclesiásticas en el País Vasco y Navarra en el tránsito de la Edad Media a la Moderna", in GONZÁLEZ MÍNGUEZ, César; BAZÁN DÍAZ, Iñaki: El discurso legal ante la muerte durante la Edad Media en el nordeste peninsular, EHU-UPV, Bilbo, 175-253 or. PÉREZ DE AZAGRA Y AGUIRRE, Antonio (1944): Reseña genealógica sobre la casa de Butrón Mújica y sus descendientes allegados los Salazar, Villelas, Tovar, Idiázquez y de otras familias principales de estos reinos, Bilbo. PÉREZ GONZÁLEZ, Silvia María (2005): La mujer en Sevilla de finales de la Edad Media: solteras, casadas y vírgenes, Ateneo de Sevilla / Universidad de Sevilla, Sevilla. PEYRAT, Napoleón (1855): Histoire de Vigilance, esclave, prêtre et réformateur des Pyrénées au V.me siècle, Grassart, Paris. PIQUER, Rosa María (O. Cist.) (1996): “La clausura de las monjas. Aproximación histórica y psicológica”, in Studia Monastica, 38-1, 131-171 or. 857 PRIETO LASA, José Ramón (1995): Las leyendas de los señores de Vizcaya y la tradición melusiniana, Fundación Ramón Menéndez Pidal, Madrid (1991ko doktorego tesia, partzialki unibertsitatearen webgunean argitaratua, URL: http://biblioteca.ucm.es/tesis/19911996/H/3/AH3027601.pdf) RAMBLA, Pascual (OFM) (1954): Tratado popular sobre la Santísima Virgen, Barcelona, Ed. Vilamala, Barcelona. REGUERA, Iñaki (2005): "La Inquisición en el País Vasco. El período fundacional", in Clio & Crimen, 2, 237-255 or. RICO CALLADO, Francisco Luis (2002): Las misiones interiores en la España de los siglos XVII-XVIII, Alicanteko Unibertsitateko Filosofia eta Letretako Fakultatean aurkezturiko Doktorego Tesia (Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes webgunean, URL: http://www.cervantesvirtual.com/obra/las-misiones-interiores-en-la-espana-delos-siglos-xviixviii--0/). RILOVA JERICÓ, Carlos (1999): “Brujería en la comarca del Bidasoa. El problema de la incredulidad en el siglo XVIII”, in Cuadernos de Sección. Historia-Geografía, 29, 145-167 or. ---- (2002): “Las últimas brujas de Europa. Acusaciones de brujería en el País Vasco durante los siglo XVIII y XIX”, in Cuadernos de Sección. Historia-Geografía, 32, 369393 or. ---- (2006a): “Indicios para una Historia Nocturna vasca. Brujas, brujos y paganos en el País Vasco de la Edad Moderna (1562-1763)”, in Cuadernos de Sección. AntropologíaEtnografía, 28, 449-463 or. ---- (2006b): "Las palabras olvidadas: una aproximación a nuevas fuentes para el estudio del euskera. Los archivos criminales del País Vasco (siglos XVI-XIX), in Ohienart. Cuadernos de lengua y literatura, 21, 409-423 or. ---- (2012): Sorginak Hondarribian - La Brujería en Hondarribia (1611-1826), Hondarribiko Udala, Hondarribia. RÍU, Manuel (1982): “El papel de los monasterios en la sociedad y la economía de la Alta Edad Media hispana”, in ZENBAITEN ARTEAN: Semana de historia del monacato cántabro-astur-leonés, Monasterio de San Pelayo, Oviedo, 15-33 or. RIVERA, María Milagros (2005): “Las beguinas y las beatas, las trovadoras y las cátaras: el sentido libre del ser mujer”, in MORANT, Isabel (koord.): Historia de las mujeres en España y América Latina I. De la Prehistoria a la Edad Media, Cátedra, Madrid, 745-767 or. ROBERTSON, Elisabeth (1990): "An Anchorhold of Her Own: Female Anchoritic Literature in Thirteenth-Century England", in BOLTON HOLLOWAY, Julia; BECHTOLD, Joan; WRIGHT, Constance S. (arg.): Equally in God's Image: Women in the Middle Ages, Peter Lang, New York, 170-183. ROBINSON, Cecilia (Deaconess) (1898): The ministry of deaconesses, Methuen & Co., London. RODRÍGUEZ, Pedro (1996): “Origen del ‘Colegio’ de las Beatas Dominicas de Iruña”, in Espacio, Tiempo y Forma, Serie IV. Hª Moderna, 9, 25-69 or. 858 ROMERO FERNÁNDEZ-PACHECO, Juan Ramón (1988): “Prisciliano y el priscilianismo: radiografía de un debate historiográfico”, in Hispania Sacra, XL-81/82, 27-44 or. ROSENWEIN, Barbara H. (1977): “Rules and the <<rule>> at tenth-century Cluny”, in Studia Monastica, 19, 2, 307-320 or. ROSSI, Mary Ann (1991): “Priesthood, Precedent and Prejudice. On Recovering the Women Priests of Early Christianity” (Giorgio OTRANTOren italiarrezko “Notes on the Female Priesthood in Antiquity” lanaren ingeleserako itzulpena baitaratzen du), in Journal of Feminist Studies, 7-1, 73-94 or. RUBIO DE URQUÍA, Guadalupe (1996): “Espacios femeninos en la sociedad vasca tradicional: la mujer y el culto a los antepasados”, in Boletín de la Real Sociedad Bascongada de Amigos del País, 52-1, 3-50 or. RUIZ DE PABLOS, Francisco (2001): “Priscilianistas: Actas del I Concilio de Toledo recopiladas por Bartolomé de Carranza”, in Hispania Sacra, LIII-107, 31-42 or. SAINT-MARTIN, Karmele (1976): Las seroras vascas, Txertoa, Donostia (“Pequeña recopilación histórica sobre las seroras” atala, 157-171 or.). SAN MARTIN, Juan (1975): Elgueta con Anguiozar y Ubera, Donosti-Aurrezki-Kutxa, Donostia-San Sebastián. SÁNCHEZ ORTEGA, María Helena (1979): “Flagelantes licenciosos y beatas consentidoras. Prácticas penitenciales en el Antiguo Régimen”, in Historia 16, 41, 37-54 or. SANTONJA, Pedro (2000): “Las doctrinas de los alumbrados españoles y sus posibles fuentes medievales”, in DICENDA. Cuadernos de Filología Hispánica, 18, 353-392 or. SANZ MARTÍN, Laura (2011): "La maternidad y el sacerdocio femenino: excepciones a la tutela perpetua de la mujer en Roma", in Anuario Jurídico y Económico Escurialense, XLIV, 13-28 or. SATRÚSTEGUI, José María (1983 -1980-): Mitos y creencias (Mitos cosmogónicos, personajes míticos, héroes culturizadores), Sendoa, Donostia. SAYAS ABENGOECHEA, Juan José (1985): “Algunas consideraciones sobre la cristianización de los vascones”, in Príncipe de Viana, 46-174, 35-56 or. SERRA I CLOTA, Assumpta (1989): "La religiosidad femenina en el mundo rural catalan en la Baja Edad Media", in MUÑOZ FERNÁNDEZ, Ángela: Las mujeres en el cristianismo medieval, Asociación Cultural Al-Mudayna, Madrid, 317-340. SESMERO CUTANDA, Enriqueta (2004): "La mujer y la casa: reflexiones metodológicas sobre el aporte económico femenino al hogar rural popular de Vizcaya (fines del siglo XVI-ca. 1876)", in IMÍZCOZ BEUNZA, José María (arg.): Casa, familia y sociedad (País Vasco, España y América, siglos XV-XIX), EHU/UPV, Bilbo, 332-366 or. SMYTH, Matthew (d.g.): “Deaconesses in the Late Antique Gaul”, Womenpriests webgunean, URL: http://www.womenpriests.org/deacons/deac_smy.asp. SORAZU, Emeterio (2009 -1993-): "Seroren zereginak Gaintzan", in Goierritarra, 362, 22-23 or. Jatorrizko argitalpena: SORAZU, Emeterio: Gaintza: kondaira, ohiturak, erligiotasuna, Gipuzkoako Foru Aldundia, Donostia, 2009 (lehen argitalpena Gaintzako 859 parrokiak 1993an) (Kondaira1 webgunean, URL: basea10.wikispaces.com/file/view/seroren+zereginak+gaintzan.pdf). http://datu- SORONDO, Imanol (1982-83): “Las 38 ermitas de Bergara. Estudio etnográficohistórico”, in Anuario de Eusko-Folklore, 31, 173-223 or. ---- (1987): “Arancel general de precios en la venta de mantenimientos y mercadurías”, in Cuadernos de Sección. Antropología-Etnografía, 5, 251-291. ---- (1994): “Mandatos de visita de los señores obispos de Calahorra y La Calzada. Bergara – Parroquia de San Pedro. Años 1512-1568 y 1667-1763”, in Cuadernos de Sección. Antropología-Etnografía, 11, 279-310 or. STONER, Abby (1995): “Sisters Between. Gender and the Medieval Beguines”, in Ex Post Facto, IV-2, 26-50 or. (aldizkariaren webgunean, URL: http://userwww.sfsu.edu/~epf/1995/beguine.html). STRUCKMEYER, Myra (2006): Female hospitallers in the twelfth and thirteenth centuries, Ipar Karolinako Unibertsitateko (UNC) Filosofia alorreko doktorego tesia, Chapel Hill. Unibertsitatearen webgunean: http://dc.lib.unc.edu/cdm/ref/collection/etd/id/418. TAVENAUX, René (1987 -1972-): "I. El catolicismo postridentino", in PUECH, Henry-Charles (zuz.): Historia de las Religiones. Las religiones constituidas en Occidente y sus contracorrientes, 2. lib., Siglo XXI, Madrid, 1-117 or. TIBBETS SCHULENBURG, Jane (1989): “Women’s monastic communities, 5001100: patterns of expansion and decline”, in BENNETT, Judith M.: Sisters and workers in the Middle Ages, The University of Chicago Press, Chicago, 208-239 or. TOLA DE GAYTÁN, Marqués de (1959a): “Linajes vergareses. Los Ondarza”, in Boletín de la Real Sociedad Bascongada de Amigos del País, 15, 119-142 or. ---- (1959b): “Linajes vergareses. Los Izaguirre”, in Boletín de la Real Sociedad Bascongada de Amigos del País, 15, 383-402 or. ---- (1960): “Linajes vergareses. Los Gaviria-Madariaga (Marqueses de las Torres de la Presa)”, in Boletín de la Real Sociedad Bascongada de Amigos del País, 16, 15-35 or. TORJESEN, Karen Jo (1996 -1993-): Cuando las mujeres eran Sacerdotes, El Almendro, Córdoba. TORREGARAI PAGOLA, Elena (2001-2002): “Eginhardo, Suetonio y la perfidia de los vascones”, in Veleia, 18-19, 429-451 or. TROCMÉ, Étienne (1979 -1972-): "V. El cristianismo, desde los orígenes hasta el Concilio de Nicea", in PUECH, Henri-Charles: Historia de las religiones. Las religiones en el Mundo Mediterraneo y en el Oriente Próximo, 1. lib., Siglo XXI, Madrid, 223-444 or. URIBE, Angel (1996): La provincia franciscana de Cantabria. II. Su constitución y desarrollo, Editorial franciscana Aranzazu, Oñati. URQUIZA, Vicente de (1985): Iglesia parroquial de Santa María de Lequeitio, Caja de Ahorros Vizcaína, Bilbo. URRA OLAZABAL, Manuela (O.D.N.) (1999): Bergarako Mariaren Lagundia. Bi mendetako historia = La Compañía de María en Bergara. Dos siglos de Historia, Eusko Jaurlaritza, Vitoria-Gasteiz. 860 URRUTIKOETXEA LIZARRAGA, José (2003): "La historia vasca en el siglo XXI. Asignaturas pendientes. Una visión desde Gipuzkoa (1975-2000)", in Sancho el Sabio, 19, 58 eta hurr. or. VAL VALDIVIESO, María Isabel del (1988): "Aproximación al estudio de la mujer medieval en Euskadi", in ZENBAITEN ARTEAN: Emakumea Euskal Herriko historian = La mujer en la historia de Euskal Herria, GITE-IPES, Bilbo, 21-27 or. ---- (1997): “Las instituciones religiosas femeninas”, in Acta historica et archaeologica mediaevalia, 18, 161-178 or. ---- (1998): "El trabajo de las mujeres en el Bilbao tardomedieval", in JULIANO, Dolores [et alii.]: Emakumeak Euskal Herriko historian, GITE-IPES, Bilbo, 65-92 or. VALLE, Teresa del (zuz.) (1985): Mujer vasca: imagen y realidad, Anthropos, Bartzelona. VALMAR, Marqués de (1880): "La Mujer de Guipúzcoa", in Euskal Herria, I, 193, 213, 229, 245, 265 or. VALVERDE LAMSFUS, Lola (1988): "Contexto social y situación de la mujer vasca en el Antiguo Régimen", in ZENBAITEN ARTEAN: Emakumea Euskal Herriko historian = La mujer en la historia de Euskal Herria, GITE-IPES, Bilbo, 35-45 or. ---- (1990): "La influencia del sistema de transmisión de la herencia sobre la condición de las mujeres del País Vasco en la Edad Moderna", in Bilduma, 5, 123-135 or. VIAN, Francis (1977 -1970-): "Las religiones de la Creta minoica y la Grecia Aquea", in PUECH, Henry-Charles (zuz.): Historia de las Religiones. Las religiones antiguas, 2. lib., Siglo XXI, Madrid, 205-237 or. VICENS VIVES, Jaime (1974 -1942-): Historia general Moderna. Del Renacimiento a la crisis del siglo XX, Montaner y Simon, Barcelona. VIEYRA, Maurice (1977 -1970-): "VI. Las religiones de la Anatolia antigua", in PUECH, Henry-Charles (zuz.): Historia de las Religiones. Las religiones antiguas, 1. lib., Siglo XXI, Madrid, 334-388 or.. VILLEY, Pierre (1990 -1917-): Montaigne. Páginas escogidas, Júcar, Madrid / Gijón. VINYOLES I VIDAL, Teresa María (2003): "Las mujeres del año mil", in Aragón en la Edad Media, 17, 5-26 (Dialnet webgunea, URL: http://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=306015) WACKER, Emil (1890): Der Diaconissenberuf nach seiner Vergangenheit und Gegenwart, Druck und Verlag von C. Berstelmann, Gutersloh (Alemanieratik ingeleserako itzulpena, E.A. ENDLICH: The deaconess calling, its past and its present, The Mary J. Drexel Home, Philadelphia, 1893). WEBSTER, Wenworth (1911): “Seroras, Freyras, Benitas, Benedictae entre los vascos”, in Euskalerriaren alde, 1, 139-151 or. WEELER, Henry (Rev.) (1889): Deaconesses, ancient and modern, Hunt & Heaton, New York / Cranston & Stowe, Cincinnati. WIJNGAARDS, John (d.g.): “Facing up to Women in Holy Orders: deacons in the past, priests for now”, Womenpriests webgunean, URL: http://www.womenpriests.org/deacons/hobart.asp. 861 ---- (d.g.): “The Ordination of Women Deacons/Deaconesses”, Womenpriests webgunean, URL: http://www.womenpriests.org/deacons/deac_ord.asp. ---- (d.g.): “Women Deaconesses in Historical Records”, Womenpriests webgunean, URL: http://www.womenpriests.org/traditio/deac_rec.asp. ---- (d.g.): "A Partial List of Women Deacon Saints", Womenpriests webgunean, URL: http://www.womenpriests.org/traditio/deac_sts.asp. ---- (d.g.): "The Tasks of Women Deacons", Womenpriests webgunean, URL: http://www.womendeacons.org/intro/deac_tas.shtml. ---- (d.g.): "Wives of the Clergy", Womenpriests http://www.womenpriests.org/minwest/clergywives.asp. webgunean, URL: ---- (1999/05/08): “Women were ordained deacons”, in The Tablet, 623-624 or. (Womenpriests webgunean, URL: http://www.womendeacons.org/discussion/deac_tab.shtml). WILLIAM RAMSAY, M.A. (1895): "Vestales", in SMITH, William: A Dictionary of Greek and Roman Antiquities, John Murray, London, 1189-1191 or. ZABALA MONTOYA, Mikel (2001): "Nafarroako sorginkeria berriro eztabaidagai", in Uztaro, 39, 39-52 or. ZABALZA DUQUE, Manuel (1977): “La organización canónica hispana en los concilios visigodos. Orígenes de una institución”, in Hispania Antiqua, VII, 231-292 or. ZAPIRAIN KARRIKA, David (2008): Gizarte kontrolaren aldaketak. Poliziaren sorrera Gipuzkoan, 1688-1808, Deustuko Unibertsitatea, Donostia. ZENBAITEN ARTEAN (1919): The ministry of women, Society For Promoting Christian Knowledge, London / The Macmillan Company, New York. ZENBAITEN ARTEAN (1988): Emakumea Euskal Herriko historian = La mujer en la historia de Euskal Herria, GITE-IPES, Bilbo. ZENBAITEN ARTEAN (1993): El sacerdocio de la Mujer, Editorial San Esteban, Salamanca. ZENBAITEN ARTEAN (1994): Casa, familia y trabajo en la historia de Bergara, Bergarako Udala, Bergara. ZUBIZARRETA, Kandido (2001): Arantzazu. Orígenes del franciscanismo = Frantziskotar bizitzaren hasiera, Edizio Frantziskotarrak, Oñati (Arantzazu). ZUDAIRE, Claudio (1978): “Seroras del Baztán en el siglo XVII”,in Cuadernos de etnología y etnografía de Navarra, X-30, 435-449 or. ZUMALDE, Iñaki (1962): “Las ofrendas de pie de altar en Vergara en el siglo XVI”, in Boletin de la Real Sociedad Bascongada de Amigos de País, 18-3, 330-332 or. 862 863 864 XI. GEHIGARRIAK 865 866 XI. 1.1. TESTU BARNEKO KOADROEN KOKAPENAK (a) koadroa. Leintz Gatzagako Dorletako Andre Mariaren santutegiko kontuetako diru sarrerak eta gastuak (XVII. mendearen bukaera aldea - 1733).......................................................................398 or. (b) koadroa. XIX. mendearen erdialdean Bergarako San Pedro parrokiako serorek maila ezberdinetako hileta eta ondretan jasotzen zituzten etekinak......................................................505 or. (c) koadroa. XIX. mendearen erdialdeko serorek Bergarako San Pedro parrokian maila ezberdinetako umeen hiletetan jasotzen zituzten etekinak..........................................................505 or. (d) koadroa. XVIII. mendearen lehen erdialdean Amasa Billabonako eta Berastegiko parrokietako serorek dolu urtean zeharreko heriotz errituen artapenagatik jasotzen zituzten etekinak...........507 or. (e) koadroa. 1922an Gazteluko Andre Maria parrokian izaten ziren urtean zeharreko funtzioetan serorek jasotzen zituzten etekinak...............................................................................................514 or. 867 868 XI. 2. KOADROAK 1 Bergarako 9 serorak 1556-1650 bitartean jarlekuen zerbitzuagatik jasotzekoak zituzten zorrak, euren testamentuen arabera1 Serora Marina de Jauregui (Bergara, 1556) Zorduna "la señora de Gabiria" Denera: Kopurua (errealetan) eta motiboa 132 "me tiene nombrados por los seruiçios que le he hecho"2 132 58 Catalina de Ondarza (Bergara, San Maria Martinez de Albisua, Albisuako Bere senar Joan de Albisuaren hileta Pedro parrokia, 1572) apopiloa eta ondretako argizaria eta bestelako zerbitzuak Maria Hernandez de Goytia 11 Bere amaren hileta eta ondretako argizaria eta bestelako zerbitzuak Marina de Olalde (“doña”), Errekaldeko apopiloa 9 Bere aginduzko elizako gastuak Francisca de Hechabarria, Joan Martinez de Amileta “maior en dias”en emaztea 10 Bere eskaeraz Maria de Olanoren hiletan ipinitako argizaria Maria de Berraondo eta Catalina eta Ana bere ahizpak 11 Ondra batzuetarako eman zien argizaria Ana de Eguiara 10 Bere ordez defuntu baten eskumuinetan eginiko gastuak Maria [Marin?, Martin?] de Eguiara 2 Emandako argizaria 1 Debagoieneko seroren testamentuetan Bergarako hauenetan baino ez zaizkigu jarlekuen zerbitzuagatiko zorrak zehazten, eta bada beste bat Oñatin, Ana Catalina de Inza (Oñati, San Migel parrokia, 1751), zorren kopuruen zehazgabeziagatik koadroan baitaratu ez duguna: Magdalena de Zumaldek bere senarraren eta semearen hiletetako olioa eta gari anoa 1/2 zor zizkion jarlekuaren zaintzagatik, eta Felipe de Mendizabalekin honek emandako "recetas" (botikarioa ote?) batzuegatik zeuzkan zorrak, bere jarlekuaren zaintzagatik zor zitzaizkion kopuruekin berdindu eta kitatzeko agindu zuen. Testamentuen erreferentzia dokumentaletarako, ikus 9. koadroa, 935-939 or. 2 Partida hau jarlekuko zerbitzuari dagokiola ondorioztatu dut, eta behinik behin hemen baitaratzea erabaki, hainbat arrazoigatik: Gabiria etxeak beraien zerbitzura izandako beste zenbait seroraren berri badaukagulako (ez hemengo testamentuen bidez, ikus VIII. 1.4. azpiatala, 783-784 or.), serora haiek jarlekuko zerbitzuegatik urteko 6 dukateko soldata jasotzen zutela dakigulako (eta beraz, partida honetan bi urtetako soldataren zorra agertuko litzateke), eta, azkenik, zuzen ez bageunde, kasu zalantzakor hau ontzat ematera, jarlekuetako zerbitzuak esplizituki aipatu ez ziren -eta beraz koadro honetan jaso ez ditugun- zorren hutsunea nolabait "berdindu" beharrak baimentzen nauela ulertzen dudalako. 869 Martin Ibañez de Arguizain 47 eta ½ Joan Martinez de Arguizain bere aitaren hiletan eta ondretan ipinitako argizaria Catalina de Zabala (“doña”), Iribe doktorearen alarguna 26 Bere aginduz bere senar zenaren arimagatik ipinitako argizaria Maria Martinez de Zabala 28 eta ¾ Bere ordez bere alaba zenaren ondretan ipinitako argizaria Mari[n?]a Martinez de Arguizain, Andres Saez de Galardiren alarguna 127 Bere eskaeraz eta ordez bere senar zenaren hileta eta ondretan izandako gastuak; bahitzat jantzi bat (“mongil”) eta ohe-estalki bat Martin Urtiz de Arana “el moço” 6 eta ½ Bere amaordearen arimagatik izandako gastuak Monesteriobide doktorea 44 Bere eskaeraz bere emazte zenaren hileta eta ondretan ipinitako argizaria Joan Martinez de Arguizain “el mayor” 22 Bere eskaeraz bere amaren ondretan ipinitako argizaria Joan Ruiz de Oxirondo eta bere emaztea 10 Beraien eskaeraz beraien ume baten heriotzean (“en la muerte”) ipinitako argizaria Ana Ortiz de Monesteriobide, Pedro Saez de Galardiren alarguna 66 Bere ordez bere senarraren hileta eta ondretan ipinitako argizaria eta kandelak; bahitzat hari azao bat eta harilko batzuek Maria Martinez de Arrizuriaga eta bere senar Martin Perez de Yrazabal 49 eta ½ Martin Miguelez bere aitaren hileta eta ondretan ipinitako argizaria Pedro de Zearreta 15 Bere aitaginarreba zenaren elizako gastuen argizaria (kopuru handiagoaren gainerakoa); bahitzat izara batzuk Andres de Lizarralde (etxezaina?) 14 Bere aitaren elizako gastuetako argizaria Chariaco de Sarralde 50 Bere aginduz bere ahizparen elizako gastuetan ipinitako argizaria Maria Perez de Ondarza 42 Bere senar zenaren hileta eta ondretan ipinitako argizariak Catalina de Amezqueta 22 870 Bere ordez bere senar zenaren arimaren alde ipinitako argizaria Maria de Elorregui eta Catalina de Ascasua 4 eta ½ Beraien ordez orduan hiru urteko (ggb.) Domu Santu egunean ipinitako argizaria Maria [Gonzalez?] de Rozas 32 Bere ordez orduan denbora askoko ondra batzuetan ipinitako argizaria (parte bat maileguan emana); bahitzat ohialezko ohe-estalki bat Marina Ruiz de Ganchaegui, Juan Martinez de Gorosteguiren emaztea 31 Bere aitaren heriotzean ipinitako argizaria Catalina de Jauregui (“doña”) 6 Emandako argizaria Madalena Saez de Munabe 8 Emandako argizaria Francisca de Mendizabal 8 Emandako argizaria Marina Saez de Ascarrunz, Pedro de Yraetaren emaztea 6 eta ½ Emandako argizaria Ana Perez de Achotegui 36 Bere koinatu Pedro Saez de Galardiren elizako gastuetako argizaria Miguel de Moyua 16 (+ 22 marabedi) Bere eskaeraz Pedro de Amuchasteguiren eta bere semearen ehorzketetan eta elizako gastuetan ipinitako argizaria Gracia de Albisubaso 9 Bere ordez ipinitako argizaria Maria Perez de Aldaeta, Andres de Zearreta maisuaren alarguna 79 Bere ordez bere senar zenaren hileta eta ondretan ipinitako argizaria Joan Martinez de Gorostegui izkribaua 44 Bere aitona Pedro Martinez de Gorosteguiren hileta eta ondretan ipinitako argizaria Domingo de Tolosa 17 eta ½ Domu Santu egunerako emandako 5 libra eta ½ argizari Magdalena de Gorostegui, Joan de Elguearen alarguna 105 Bere senar zenaren hileta eta ondretarako emandako argizariak Maria de Hesaube Yuso 33 Bere ordez bere alabaren hiletan ipinitako argizaria Joan Garcia de Oruesagasti 871 44 Bere aginduz bere etxearen jarlekuan izandako elizako gastuak eta jarlekuaren zerbitzua, eta “cornado”en (txanpon moeta bat) ohizko eskaintzan xahuturikoa Ollacarizqueta doktorea 101 Bere eskaeraz behar izandako aldi batzuetan ipinitako argizaria (parte bat maileguan emana) Domingo de Murguia 12 Bere eskaeraz bere defuntuen ehorzketetan ipinitako argizaria Ana de Gabiria, Joan Garciaren (?) alarguna 16 Bere aginduz bere senar zenaren heriotzean eta ondretan ipinitako argizaria Oxirondoko –Santa Marina parrokiako– apeza 11 Bere eskaeraz Maria Lopez de Landaren ondretan ipinitako argizaria Domingo de Urrutia 13 Bere emazte zenaren hiletan ipinitako argizaria Pero Perez de Ascarrunz 22 Bere bi anairen ondretan ipinitako argizaria Denera: Domenja de Gante (Bergara, San Pedro parrokia -zerbitzu partikularrak-, 1592) Ggb. 1.336 (+ 12 marabedi) Pedro de Zabala Ynarra 198 Bere ordez bere ahizpa Catalina de Ynarraren hiletan ipinitako dirua (“los mando [...] para su fin de ella como buen hermano consumio lo que ella tenia en su enfermedad larga”) Simon de Ayardi 38 Bere ordez bere amaren heriotzean eta ondretan eginiko elizako gastuak 93 Bere izenean eta Eleonor de Pero Martinez de Yzaguirreren arreba Arimendiren (“doña”) aginduz izandako elizako gastuak Marina de Madalarte 22 Bere ilobaren (“sobrino”) arimaren alde izandako elizako gastuak Pero Perez de Ariztiza[?]ren emaztea [???] Bere eskaeraz Santuru Perezen alabaren ondretan izandako elizako gastuak eta hiru meza kantaturen gastuak Pedro de Aizcorbe 872 5[8?] eta ½ Bere emazte zenaren ondretako elizako gastuak Azkarruntz Goikoako apopiloa 66 Pero Perezen emaztearen heriotzean izandako elizako gastuak Martin de Galardiren emaztea 8 Domu Santu egunean ipinitako 2 argizari libra Ozaetako jauna 148 Etxearen jarlekuko 2 urtetako zerbitzua (12 dukat eta 16 erreal) Domenja de Yzaga 7 eta ½ Bere ordez bere ahizparen arimaren aldeko elizako gastuetan ipinitakoa 22 + urrezko eraztun bat eta troxe txiki bat [???] Ggb. 661 (+ urrezko eraztun bat eta troxe txiki bat) Denera: Maria de Beiztegi (Bergara, Santa Marina parrokia, 1594) 46 Maria Joaniz de Ganchaegui, Lazpiur etxeko apopiloaren hiletan izandako Lazpiur etxea eta bertako oinordekoak elizako gastuak; Catalina de Laspiur seroraren zin-egite pean, kobrantza honengandik egin behar zen Petronilla Perez de Amasa 62 Zin-egite pean bere ordez bere alaba Magdalena de Beizteguiren hiletan eta urtebukaeran (“cauo de año”) izandako elizako gastuak 15 Joana de Langara, Juan de Amileta “el Bere eskaeraz bere senarraren hiletan moço”-ren alarguna izandako elizako gastuak Aldaeta Goikoa etxea 55 Etxeko defuntuen hiletetako elizako gastuak Magdalena Joaniz de Urieta 23 Bere aginduz izandako elizako gastuak Catalina Joaniz de Arrieta, Juan [Saez?] de Ganchaeguiren alarguna 122 Bere senar zenaren hiletan, oparitzeetan eta urtebukaerakoan izandako elizako gastuak Juan Perez de Arizabaleta eta bere emaztea 22 Beraien amaginarreba eta ama Maria Perez de Muruaren hiletan ipinitakoa Andres de Larrinaga 14 Bere eskaeraz bere emazte zenaren hiletan ipinitakoa; bahitzat ohialezko mahai-zapi batzuek Maria Juaniz de Beiztegui alarguna 873 85 Bere aginduz Joan Abbad de Beizteguiren hiletan ipinitako 14 dukat eta 13 errealen gainerakoa Joan Perez de Beiztegui, Beiztegui etxeko apopiloa Denera: Marina Garcia de Oruesagasti (Bergara, San Pedro parrokia, 1607) Marabediren batzuek Bere aginduz bere etxearen jarlekuan ipinitakoa Ggb. 444 Elena de Yribe (“doña”), Catalina de Zabalaren (“doña”) alaba eta oinordekoa 23 Bere ordez ondretarako eta argizaritarako ipinitakoa 12 Maria Miguelez de Ygueribarren alaba Bere amaren hiletako elizako gastuetan ipinitakoa Marina Saez de Oxirondo 37 Bere aginduz bere ahizpa Magdalena de Oxirondoren hiletan ipinitakoa Elena de Arrese (“doña”), Francisca de Zabalaren (“doña”) alaba 330 Arrese etxe nagusiaren jarlekuko 5 urtetako zerbitzua (30 dukat) Marcos de Urbina eta bere emaztea 66 Bere amaren ondretan ipinitakoa Marina Perez de Yriberen ondasunak 130 eta ½ Bere ordez elizako gastuetan ipinitakoa; hauen kontuak Andres Perez de Narbaizaren eskuetan Margarita de Tapia 38 eta ½ Bere kontu Miguel Garcia de Zupideren hiletan ipinitakoa Domingo de Ariztizabal, Ariztizabal etxeko jabea 66 Bere kontu Jacue de Ariztizabal bere aitaren bederatziurrenean ipinitakoa Pedro de Oruesagasti labangilea 77 Bere aitaren bederatziurrenean ipinitakoa Miguel de Oruesagasti 68 Bere kontu bere aitaginarrebaren eta amaginarrebaren bederatziurrenetan ipinitakoa San Joan de Zabaletaren ondasunak 22 Elizako gastuak Maria de Amatiano, Catalina de Oyarzunen alaba 27 Bere aitaren hiletan ipinitakoa Bernardino de Gabiria 9 Bere semearen hiletan ipinitakoa Isabel de Arrese (“doña”) 874 660 Arrese etxearen izenean eta bertako jaunen esanez ipinitakoa; etxeko ondasunen administratzaile Bernardino Perez de Zabala zen garaiko zorra Arana Behekoako apopiloak Denera: Magdalena de Oruesagasti (Bergara, San Pedro parrokia, 1610) 1.593 eta 1/2 10 Jarlekuan etxearen izenean "para cumplir çierta neçessidad de una persona" ipinitako 100 errealetatik ("para la quenta que yo e tenido de la sepultura de la cassa de Arreche"), zerbitzuko gastuak betetzeko falta zirenak Arretxe etxea Denera: Maria de Aguirre (Bergara, San Pedro parrokia, 1631) 10 1.216 Etxearen jarlekuko zerbitzua azken 20 urtetan izana, urteroko 7 dukatetako zorretatik ordaintzeko falta zena (zor osoa 140 dukat; 29 dukat eta 5 erreal jasota, 110 dukat eta 6 erreal jasotzear) Arretxe etxea Denera: Maria de Izaguirre (Bergara, San Pedro parrokia -zerbitzu partikularrak-, 1631) 27 eta ½ Beraien ordez elizako gastuetan ipinitakoa 1.216 Juan de Ondarza, Zearretako “cassero”-a 38 Bere emazte zenaren hiletetan ipinitakoa Magdalena Perez de Mariaca 2[?]3 Bere senar zenaren hiletetan ipinitakoa Gregorio Ochoa de Romagalarzaren oinordekoak 22 Gregorio beraren eta bere emaztearen hiletetan ipinitakoa Mari Garcia de Olabarria, Martin Perez de Zubicoetaren alarguna 12 Bere senar zenaren hiletetan ipinitakoa 16 Pedro de Oruesagasti eta bere emaztea Bere ama [Agueda?] de Yretaren hiletetan ipinitakoa Catalina de Eguren 12 Bere senar zenaren hiletetan ipinitakoaren gainerakoa Martin Saez de Bidaurre 16 eta ½ Bere amaren hiletan ipinitakoa Maria Garcia de Azcarrunz, Diego de Balanzateg[ui]ren alarguna 16 Bere senar zenaren hiletan ipinitakoa Denera: 152 eta ½ 3 Kopuru hau 20 errealekotzat hartuko dut. 875 Gracia de Zabala (Bergara, Santa Marina parrokia -parrokiakoa?, zerbitzu partikularrak?-, 1650) Maria de Eizmendiren ondasunak Denera: 1.056 Jarlekuan izandako "ocupacion y asistencia"-gatik, zordunak bere testamentuan serorari aginduak 1.056 6.601 erreal baino gehiago, urrezko eraztun bat eta troxe txiki bat DENERA: 876 2 Debagoieneko 15 serorek 1572 eta 1664 bitartean emanak zituzten ehun, ohial eta arropazko bahidun maileguak eta hauen kopuruak, beraien testamentuen arabera1 Serora Catalina de Ondarza. Bergara, San Pedro parrokia, 1572 Marina de Moyugoitia. Bergara, San Lorentzo ermita, 1574 Maileguan emandako kopurua 629 erreal eta 1/4 Ggb. 34 erreal Maileguen jasotzaileak Bahiak Elbira eta Chariaco de Elorregui; Ana Ortiz de Monesteriobide, Pedro Saez de Galardiren emaztea; Pedro de Çearreta; Francisca Martinez de Soraluce; Maria [Gonzalez?] de Rozas; Marina Garcia de Ondarza; “la beata de Leçeta”; San Juan de Helusa (“maior en dias”); Maria Perez de Lamariano; Catalina de Galarça (“doña”) Bi zilarrezko zinta (bata handia, bestea txikia); harizko azao bat eta haril batzuek; izara batzuk; zilarreztaturiko zinta bat eta zetazko ohe-estalki bat; ohialezko ohe-estalki bat; beste ohe estalki-bat; zilarrezko zinta bat; zaia bat; urrezko kofia bat; eta “çiertas prendas” Martin de Artolazabal eta bere emaztea; [Madalen?] de Amatiano; Andres de Aguirre labangilearen emaztea Kapa zahar bat, ohe-estalki bat eta zaia txiki bat “Lienço llamado flore” zelako baten bost kana eta emakumezkoen buruko bat; lau izara berri “sin meter en agoa”; emakumezkoen buruko bat “metido en agoa” eta mahai-zapi berri batzuk; “una cama de canpo con dos cortinas y el çielo y una faya de color [verde?]”, bi izara berri “sin meter en agoa” eta erabilitako ohe bat; eta zaia bat Francisca de Igueribar. Bergara, 1581 Ggb. 316 erreal Domenja Martinez; Maria Martinez de Zupide; Magdalena de Irazabal; Maria Martinez de Arguizain, Andres de Galardiren emaztea; Maria de Ganchaegui Maria de Beiztegui. Bergara, Santa Marina parrokia, 1594 26 erreal Maria Joaniz de Beiztegui, Petronilla Perez de Amasaren alaba; Andres de Larrinaga Emakumezkoen buruko bat eta ohialezko zapi batzuk Marina Garcia de Oruesagasti. Bergara, San Pedro parrokia, 1607 85 erreal Maria Martinez de Barrutia; Joan de Zubia; Maria de Churruca (“vezina de Plazencia”) Hiru ohial kana, ohe-estalki bat eta mahai zapi batzuk Maria de Izaguirre. Bergara, 16312 143 erreal Antonia de Ozaeta (“doña”), Andres Perez de Laudansen emaztea; Andres de Arandia Belusezko ohial bat eta kapa motz bat Gracia de Zabala (Gari anoa baten Pedro de Arizti "vn ferreruelo negro" 1 Testamentuen erreferentzia dokumentaletarako, ikus 9. koadroa, 935-939 or. 2 Kasu honetan beste 76 erreal ere baziren Isabel Saez de Mecolalde “la de Echelucea”-ri maileguan emanak, bahiak zertan zetzan oso garbi azaltzen ez zaiguna, “para ello tengo prenda” baino ez baitzuen adierazi. 877 (Bergara, Santa Marina parrokia?, 1650) balorea) Maria de Mendoza (Bergara, 1650) 24 erreal Juan Perez de Arana "el que bibe en Oarriaga [???]" "un ferreruelo de pan veynteydoseno" Gracia de Urrupain (Elgeta, Andre Maria parrokia, 1587) 54 erreal Maria Perez de Aranzaeta, Joan de Loitiren emaztea; Martin de Garraz[zde???]ren emaztea "una çinta de plata sobredorada"; oheestalki 1 "las monjas de Ermua"; Mariana de Echavarria; Ana de Arestiegui "vn frutero de lienço que se ponen en las sepulturas y çinco tenedores de plata"; "vna banda de tafetan açul"; kotoizko izara batzuk "vna çinta de plata"; izara txiki 1, "cobertor de cabeçal" 1 eta 2 "cobertores de almoadas" Gracia de Sagasta (Elgeta, Santa Maria Magdalena ospitalea, 1637) 75 erreal eta 1/2 Maria de Insaurbe (Arrasate, San Balero ermita, 1579) 70 erreal Mari Anton de Oro, Pedro de Umendiaren emaztea eta Domingo de Ororen arreba; "doña" Maria de Balda eta bere senar Cristobal de Artazubiaga; Ana de Ayesta (Arrasate, 1664) 14 erreal Isabela, Esteban de Elexalderen emaztea "vnas medias" Maria Lopez de Espilla. Eskoriatza, San Pedro parrokia, 15943 382 erreal ???; Magdalena de Jauregui (“doña”), Elgetarra; Maria de Iramain, Juan de Aguirreren emaztea; Catalina, Juan de Heraina “maese”-aren alaba; Graçia de Mena; “de Udala de Sacona”; “una persona que declarara Joana de Olaeta la beata” Mahuka erdi batzuk, botoi eta eskubandekin; karmin-koloreko ohialezko zinta erdi bat, zilarreztaturiko pieza batzuekin; buruko bat, ohial-bazter berde eta karmin-kolorekoekin; beste buruko bat, ohial-bazter urdin eta karminkolorekoekin; kotoizko landuriko izara bat; buruko bat eta ohe-estalki bat (“de plumyon”); hari finezko 15 haril txiki Maria Ruiz de Araoz y Durana. Aretxabaleta, Andre Maria parrokia, 1629 33 erreal Catalina de Ibarra Buruko bat Ines de Bidania (Oñati, San Martin ermita, 1554) 143 Maria Ochoa de Bidabain Buruko bat 3 Datuak testamentuari atxikiriko ondasunen inbentariotik jasoak. 878 3.a. Debagoieneko 61 seroren testamentuetako zentsuak eta maileguak, zordunen sexuaren, kopuruen eta loturiko ondasunen arabera (1554-1784)1 Serora Zorduna Emak. Marina de Jauregui (Bergara, San Pedro parrokia, 1556) Kopurua errealetan Domenja Martinez (seroraren ahizpa) Gracia Ruiz de Narbaiza Mari Antona de Irazabal Denera: 132 X 27 eta 1/2 X 66 X 1.100 X 462 1.787 eta 1/2 X 1.562 Joan Perez de Ariztizabal Maria Saez de Oxirondo Estibariz de Roma Joan Perez de Ayardi labangilea Elbira eta Chariaco de Elorregui Magdalena de Isasoegui Francisca Martinez de Soraluce Maria de Aroztegui (“doña”) 1 Mailegua Gizon. Andres de Ganchaegui Pedro de Moyugoitia Catalina de Ondarza (Bergara, San Pedro parrokia, 1572) Zentsua 225 eta 1/2 715 X 19 X 44 44 X X 99 X 12 X 22 X 50 X Testamentuen erreferentzia dokumentaletarako, ikus 9. koadroa, 935-939 or. 879 Zentsua: hipoteka / Ohizko mailegua: bahia edo eskritura Eraztun bat + urrezko Agnus Dei bat Zilarrezko bi zinta, bata handia, bestea txikia Zilarrezko eta urre-koloreztaturiko zinta bat + zetazko estalki bat Urrezko harribitxi txiki bat Marina Garcia de Ondarza Chadalen de Aguirre Ana Martinez de Galarza Ana Perez de Laspiur “la beata de Leçeta” San Juan de Helusa (“mayor en dias”) San Juan de Helusa (“su hijo”) Pedro de Berecibar Chariaco de Albisubaso Charingo Saez de Oxirondo Maria Andres de Olalde Joan Garcia de Oruesagastiren arreba, “la huespeda de Garitano” Ollacarizqueta doktorea2 Maria Lopez de Castillo Estibariz de Oarbide “la beata de Olaran” Magdalena de Oxirondo (“doña”) Maria de Plazencia “la huespeda de Mecolaeta” Catalina de Olalde Catalina de Galarza (“doña”) 33 X Kobrezko ohepeko bat + oherako estalki bat 15 32 X X “una [uca: oca?, ucha?]” 32 108 38 X X X 110 X 10 32 X X 9 X 11 X 22 X 101 X 99 X 13 7 330 X X X 2 6 X X Zilarrezko titare bat Urrezko eraztun bat 2 eta 1/2 121 X X “sobre çiertas prendas” 2 Zilarrezko zinta bat Zaia bat Zor honen parte bat mailegu batena zen, eta beste bat berriz, jarlekuko zerbitzuarena; baina ez zuen kopururik zehaztu, eta nahasmenak ekiditearren, kopuru guztia aintzat hartu dugu. 880 Pedro de Urrutia eta Pedro de Urrutia eta bere emaztea bere emaztea 220 X 2.358 2.358 8 132 X X 66 4 2 X X X 10 X 2 X Pedro de Galarrolaza 5 603 X X Martin de Artolazabal Muguerza eta bere emaztea 12 X Martin de Belaztegui eta bere ama 444 X 6 X 44 X Denera: Marina de Moyugoitia Francisca de Zabala Geronimo de Moyua (Bergara, Leizariako (seroraren anaia) San Lorentzo ermita, Martin de Beiztegui 1574) Teresa de Arizpe Catalina de Zubicoeta, Domingo de Argarateren emaztea Catalina de Zabala (“doña”) Catalina de Moyua, San Juan de Aguirre errementariaren emaztea Marina de Barrutia, Juan de Iraetaren emaztea Martin de Artolazabal Muguerza eta bere emaztea Martin de Belaztegui eta bere ama Madalen (?) de Amatiano Maria de Moyua (seroraren izeba) eta bere alabak Kapa zahar bat Oherako estalki bat 3 Ezin izan dut kopuru zehatza irakurri, “6[?]” baino ez baitago ulergarri; ondorengo zenbakia zein izan zitekeen ez dakigunez, “60”-an uztea erabaki dut. Halaber, txanponaren partea ere ezin liteke irakurri, baina gainontzeko zorren neurriari erreparaturik, dukatak izatea ziurrenez gehiegizkoa litzateke; beraz, errealetan utzi dut. 4 Hemen ere irakurketa zalantzagarria da, nahiz eta txanpona dukatak zirela garbi irakurtzen den; ustez, “4” ipintzen du. 881 Maria Perez de Moyua, Miguel de Segura izan zenaren alarguna Marina de Hondarza, Martin de Inarra izan zenaren alarguna “una persona que “una persona que saben mis primas” saben mis primas” Andres de Aguirre labangilearen emaztea 21 X 6 X 10 X Urrezko eraztun bat 16 X Jantzi apaindura bat (“sayuelo”) Denera: 448 448 Juan Martinez de Francisca de Igueribar Elcorobarrutia (Bergara, San Pedro Cristina de Ondarza parrokia?, 1581) 40 X 38 eta 1/2 X 22 X 16 2 X X 44 X 33 X 6 X 203 eta 1/2 X Ohe bat (“de canpo”), 2 gortina “y el çielo”, gerriko bat, uretan sartu gabeko bi izara eta erabilitako ohe bat X X Zilarrezko 2 goilara 77 X Zilarrezko kikara bat 36 X Zaia bat (“doña”) Domenja Martinez Maria de Gante Maria Martinez de Zupide Magdalena de Oxirondo (“doña”) Magdalena de Irazabal Juan Ruiz de Juan Ruiz de Oxirondo eta bere Oxirondo eta bere emaztea emaztea Maria Martinez de Argizain, Andres de Galardiren emaztea Maria Perez de Araoz Ana Urtiz de Monesteriobide Maria de Ondarza (“doña”) Maria de Ganchaegui 11 704 X 882 “Flore” deituriko ohialaren 5 kana eta emakumezkoen buruko bat Uretan sartu gabeko 4 izara berri Uretan sarturiko emakumezko buruko bat eta mahai-zapi berri batzuek Domenja de Gante (Bergara, 1592) Domenja de Gorostegui Miguel de Aizagaren emaztea Joan Lopez de Izaguirre Domingo de Arteagaren oinordekoak Ana de Gante, Martin de Larrearen emaztea Petronilla Garcia de Ayardi Miguel de Elcororen alaba Maria de Alaba Ozaetako errotaria Pero Lopez de Ozaetaren emaztea Joan Ladronen emaztea Martin Garcia de Sagastizabal Joan Garcia de Solaguen Pero Ibañez de Urieta Denera: Maria de Beiztegui (Bergara, Santa Marina parrokia, 1594) 473 1.233 Denera: Marina [Martinez?] de Larrinaga "huespeda de Artolaçaual" Maria Joaniz de Beiztegui "hija de Petronilla Perez de Amasa" 760 99 X 34 X 12 X 80 X 3 X 22 X 4 X 13 X 33 eta 1/4 X 6 X 74 X 2 eta 1/2 X 3 385 eta 3/4 X 385 eta 3/4 14 X 12 X 883 Emakumezkoen buruko bat Maria Lopez de Garitano Denera: Maria de Irala (Bergara, 1596) "en Gallastegui Olaso" 11 X 37 37 "en Gallastegui Olaso" 231 (2 dukat zentsutan, kopuru printzipala, 21 dukat?), eta 110 "de corridos" Juan de Arin eta bere Juan de Arin eta bere 231 (2 dukat zentsutan, emazte Madalena de emazte Madalena de kopuru printzipala, 21 Belaztegui Belaztegui dukat?) Martin de Jauregui Martin de Jauregui 462 (3 dukat eta 1/2 eta bere emaztearen eta bere emaztearen zentsutan, kopuru ondasunak "en ondasunak "en printzipala, 42? dukat), eta Çubiate" Çubiate" 110 "de corridos" Ana de Lazpiur 231 (2 dukat zentsutan, seroraren kopuru printzipala, 21 lehengusinaren dukat?) ondasunak Francisco de 462 (3 dukat zentsutan, Aroztegui eta bere kopuru printzipala, 42? fidatzaile Juan dukat), eta 110 "de [Fernandes?] de corridos"5 Eguinoren ondasunak Maria de [U?]ixola, 33 Pedro de Aguirreren emaztea Chariaco de Garitano 110 Andres Martinez de 16 eta 1/2 Inurri[tegui?]ren emaztea Catalina de Goitia 88 seroraren koinata Martin de Essta[ff?] 44 "del corrido del çensso" 5 X X X X X X X X X X Gehiegi ez nahasteko, eta erabateko zehaztasuna ezinezkoa izanik, zentsu hauen kopuru printzipalen kalkulurako gutxi gora beherako ohizko kopuruak baliatzen saiatu naiz, behetik jota: 2 dukatekoei 21eko printzapala, eta 3 dukatekoei (eta 3 eta 1/2koari ere bai), kasu hauek ohizkoak ez baziren ere, 42 dukateko printzipala esleitu diet, beste testamentu batzuetan azaltzen diren kopuruen arabera. Ondorengo partidetan "del corrido del çenso" ageri zaizkigun kopuruak bere hortan utzi ditut, luditutako edo luditu gabeko zentsuei ote dagozkien jakiterik ez dagoelako. 884 "la huespeda [Maria?] de Oyanguren" 22 X Francisco de Segura "la huespeda de Olabarria" Joan de [Arin?] eta Joan de [Arin?] eta bere emazte bere emazte Magdalena Magdalena Juana de Nanclares Maria Perez de Achotegui Magdalena Joaniz de Urieta Catalina Joaniz de Arrieta Juan de [Ari?]xola "su vezino" 33 11 X X Denera: Catalina de Querexazu Francisca de Segura (Bergara, Aritzetako "y sus fiadores" Juan Saez de Juan Saez de San Migel ermita, Oxirondo eta bere Oxirondo eta bere 1602) emaztea emaztea Juan [???] [de] Eguino Ganchaegui Pero Martinez de Arteaga eta Juan [Perez?] [de Gan]chaegui bere fidatzailea Denera: Arizti Zalgomendia Arizti Zalgomendia Maria de Iturbe (Bergara, San Martin baserria eta bertako baserria eta bertako ondasunak ondasunak 44 (2 dukat "del corrido del çensso" eta 2 dukat "prestados") 6 8 X X X X 6 ("poco mas o menos") X 4 X 24 X 2.396 eta 1/2 1.749 154 X 154 X 154 X 154 X 616 616 231 (2 dukat zentsutan, kopuru printzipala, 21 dukat?) X 885 382 eta 1/2 ermita, 1605) "Doña" Maria de Amezqueta (+) eta bere ondasunak "doña" Maria Lopez de Gaztelu (+) [goikoaren ama] Marina de Alaba eta bere alaba Maria Perez Maria Joaniz de Elguea Maria de Elcoro Francisca de Segura 154 "lo que ella declaro en su testamento" Denera: Marina Garcia de Oruesagasti (Bergara, San Pedro parrokia, 1607) Catalina de Zabalaren oinordekoak Ana Perez eta Margarita Perez de Basalgarai aizpak Marina de Eguren Joan de Ascargorta “suso” eta bere emaztea Chariaco de Oruesagasti (seroraren iloba) Maria de Arana Joan de Ascargorta “suso” eta bere emaztea Joan de Ganboa Maria Martinez de Barrutia Magdalena Perez de Irazabal, Miguel de Irazabalen alaba Pedro de Enecotegui Maria Andres de Aroztegui X X? X? 33 X 11 X 14 9 452 (baino gehiago) X X 221 231 264 X 308 X 16 374 X X 528 X 38 eta 1/2 7 8 X X X 3 ohial kana 20 X 3 Olandako ohial kana 33 22 X X 886 Maria Joaniz de Arregui 38 X 33 40 44 X X X 55 X 275 X 22 33 154 X X X 12 88 X X 22 X 100 X Joan de Asteasu Esaube Joan Saez de Bidaurre 100 X 66 66 X X Pero Ibañez de Elorregui “el cura de San Pedro” 13 X 16 X Joan de Zubia Margarita de Tapia Joana de Azcarate (“doña”) Marina Perez de Urieta Bernardino de Eriz y Gabiria Joan de Barrutia Martin de Aizaga Francisca de Zabalaren oinordekoak (“doña”) (Elena de Arrese) Ana de Galarza Miguel de Elorreguiren oinordekoak Joan de Beiztegui sakristaua Joan de Gabiria komendadorea (Catalina bere amaren oinordekotzat) Domenja de Elorregui Murua 887 Goilara bat eta oheko estalki bat Miguel Perez de Amezqueta kapitaina (Maria Lopez de Gaztelu bere amaren eta “doña” Maria de Amezketa bere arrebaren oinordekotzat) Marina de Albisubaso Maria de Churruca Soraluzeko herritarra Albisua etxeko jabeak Catalina Lopez de Arizpe e Oxirondo, San Juan de Elusaren alarguna Joan Perez de Olariaga Domingo de Ariztizabal “el huesped Licaralde” Albisua etxeko jabeak Miguel de Lombeida Pedro de Beiztegui maisuaren (“maese”) emaztea Martin de Aizagaren ondasunak Arana Erdikoa Arana Erdikoa etxekoak etxekoak Adrian Ibañez de Ondarza Maria Perez de Irala Arana Behekoako Arana Behekoako bizilagunak bizilagunak 6 7 297 X 47 eta 1/2 X Zilarrezko kikara bat 44 X Mahai-zapi batzuek 94 X 102 eta 1/26 X 154 X 275 X 22 X 527 59 X X 66 X 12 X 13 X 12 24 X X Urrezko eraztun bat Kopurua hau San Pedroko seroretxeko hiru seroren alde fundaturiko 28 dukat printzipaleko zentsu baten ggb.ko herena da. Kopuru honetan, serorari zor zizkion 4 dukatez gain, San Pedroko seroretxeko hiru serorei zor zizkien 25 errealen ggb.ko herena baitaratua dago. 888 Catalina de Galardi (“doña”) Joan Lopez de Elcoro (“mi vezino mayor en dias”) Ana Ruiz de Elorregui X 66 X 29 X 4.205 eta 1/2 Denera: Magdalena de Oruesagasti (Bergara, San Pedro parrokia, 1610) 41 Francisca de Abendaño (+), Elgoibarrekoa, Bergaran Joan Bautista de Bazterraren neskame izana (hau bere albazea eta zordun) Arteaga lizentziatua Bergarako San Pedro parrokiako apeza "doña" Elena de Arreche (bere ahizpa "doña" Isabel de Arrecheren "alimentos", serorak ordainduak) Magdalena de Aldai Denera: Magdalena de Castillo (Bergara, 1612) Berezeibar Erdikoa baserria Juan Garcia de Azcarate eta bere emazte Maria Joaniz de Castillo (seroraren iloba) Martin Lopez de Orue Elgetako herritarra Berezeibar Erdikoa baserria 102 eta 1/2 4.103 193 X 33 X 176 X 16 418 X 418 880 X 308 X 154 X 889 Zilarrezko kikara bat Maria Joaniz de Maria Joaniz de Castillo Loidi Castillo Loidi (seroraren ahizpa) eta (seroraren ahizpa) eta bere senarra bere senarra Denera: Catalina de Sarralde (Bergara, Santa Marina parrokia, 1628) Maria de Eizmendi (“doña”, +) eta bere ondasunak Pedro Perez de Galarrolaza Juan de Abrain Catalina Perez de Aroztegui, Agustin de Irazabalen emaztea Denera: Maria de Aguirre (Bergara, San Pedro parrokia, 1631) Miguel Abbad de Arguizain apezaren oinordekoak Magdalena de Aldai Maria Martinez de Maria Martinez de Elkorobarrutia "y por Elkorobarrutia "y por ella" bere anai Martin ella" bere anai Martin Perez Perez Joan Saez de Aldai Susso Maria Martinez de Arguizain "la de Masterreca" Denera: Maria de Izaguirre (Bergara, 1631) "doña" Magdalena de Ozaeta Gregorio Ochoa de Romagalarza Joan Ochoa de Romagalarza 4.400 X 5.742 4.862 Loidi behekoa baserria eta bere ondasunak 880 2.552 X 44 X 42 330 X X 2.968 2.968 417 X 77 18 X X 52 X 33 X 597 597 1.100 X? 1.760 X 440 X? 890 Oianguren baserria Oianguren baserria Amutxastegi baserria Amutxastegi baserria Joan Garcia de Oruesagasti Ana de Zabala Iturricho (“doña”) Ana de Zabala Iturricho (“doña”) Maria de Galarza (“doña”, “mayor en dias”) Maria de Inarra Antonia de Ozaeta (“doña”), Andres Perez de Laudansen alarguna Isabel Saez de Mecolalde (“la de Echelucea”) Isabela Perez de Achotegui, Juan Ochoa de Romagalarzaren emaztea Maria Martinez de Barrutia Andres de Arandia Catalina de Irazabal Magdalena Perez de Ascarrunz Pedro de Sagarraga eta bere emazte Catalina Martinez de Churruca Soraluzeko herritarren ondasunak “la beata de Ondarça o su heredera” Maria de Oxirondo (“doña”) 440 440 42 X X X Oianguren baserria Anutxastegi baserria “los doblones de a quatro” 220 X Urre-koloreko Agnus Dei bat 110 X Agnus Dei bat (beste bat) 165 X Urre-koloreko portzelana bat 220 110 X X Lagapen eskritura bat Belusezko ohial bat 76 X “para ello tengo prenda” 55 X 24 X Ohial batzuek 99 30 63 X X X Kapa motz bat Zilarrezko kikara bat 990 X 18 X 12 X 891 Juan Perez de Elorreguiren oinordekoa Isabel Perez de Recalde Maria Perez de Zabala Martin de Butron Mariana Perez de Achotegui Denera: Maria de Mendoza (Bergara, 1650) X 16 X 12 X 12 8 X X 3.080 6.469 Denera: Gracia de Zabala (Bergara, Santa Marina parrokia?, 1650) 7 Arando etxeko Arando etxeko jabeak 2.200, eta 187 "de corridos jabeak eta ondasunak eta ondasunak caidos" Francisca de Igueleta 384 Jeronimo Perez de 231 Arrese Pedro de Arizti Gari anoa baten balorea 3.002 (baino gehiago) Pedro Garcia de Sagastizabal eta bere ondasunak Andres de Ozaeta eta Andres de Ozaeta eta bere emazte "doña" bere emazte "doña" Antonia de Ozaeta Antonia de Ozaeta Magdalena de Galarraga Maria Perez de Zelaia Isabela Perez de Murgia Juan de Zabala Juan de Zabala "platero" eta bere "platero" eta bere emaztea emaztea Domingo de Artiz eta Domingo de Artiz eta bere emazte Maria bere emazte Maria Martinez de Ayardi Martinez de Ayardi 880 3.389 X X X 2.387 X 615 X 36 X 100 X 33 X 28 eta 1/2 X 47 X 16 X 892 "vn ferreruelo negro" Isabela Perez de Achotegui Ignacio de Amunssategui eta Catalina de Gomezkorta Francisco de Lascurain "el que bibe en Yrala" eta bere emazte Isabela de Azpitarte Ursola de Azpitarte "que bibe en la cassa de Arizederraga en Elosua" Ignacio de Amunssategui eta Catalina de Gomezkorta Francisco de Lascurain "el que bibe en Yrala" eta bere emazte Isabela de Azpitarte Juan Perez de Arana "el que bibe en Oarriaga [???]" Mariana de Arteaga "biuda de Je[ro]nimo de Arresse" Andres de Belaztegui Albisua Denera: Mariana de Aleiza (Bergara, San Pedro parrokia?, 1758) Denera: Maria Ana de Mecolalde (Bergara, San Martin ermita, 1762) Denera: "las reales Fauricas "las reales Fauricas de de armas de la Villa armas de la Villa de de Plazencia" Plazencia" Pedro Antonio de Unamuno seroraren iloba, Askarruntz "suso"-ko jabea 55 X 220 X 220 X 8 X 24 X 191 X 10 + "el adreço de vna herrada de quatro cellos" 1.868 (eta gehiago) X 880 988 2.200 (baino gehiago) X? 2.200 (baino gehiago) 2.200 1.594 eta 1/4 X 1.594 eta 1/4 1.594 eta 1/4 893 "un ferreruelo de pan veynteydoseno" 38.667 eta 1/2 Bergaran denera (19 test., 1556-1762): Marina de Larraguibel Martin de Altube eta Martin de Altube eta bere emaztea (Elgeta, Santa Maria bere emaztea Magdalena ospitalea, Catalina de Aranzabal 1576) Catalina de Iturria alarguna Pedro de Altuna "rrementero" Maria Perez de Lesaca Francisca de Berraondo Martin de Ansoategui Marina de Marina de Egoecheaga eta bere Egoecheaga eta bere senarra Pedro senarra Pedro Maria de Larrinaga Denera: Maria Perez de Gracia de Urrupain (Elgeta, Andre Maria Aranzaeta, Joan de Loitiren emaztea parrokia, 1587) Magdalena de Marquiegui, Miguel de Iriberen emaztea Maria Perez de Olayeta, Martin de [Gur?]bietaren (+) emaztea Maria [So?]mas de Urizar Maria Perez de [Andudi?] Domenja de Herçila Magdalena de [Suestayla?] 262 X 33 X 44 X 44 X 9 eta 1/2 X 4 X 6 29 X X 44 475 eta 1/2 X 48 X "una çinta de plata sobredorada" 8 X Kutxa 1 6 X 22 X 11 X 6 5 X X 894 Denera: Pedro [Garcia?] de 5 Arriola Martin de Urrupain 9 eta 1/2 (eta gari anoa 1) "el moço" Domingo de Egurbide 14 "por si e su madre" Martin de Irarragaren 6 ("y una quarta de trigo") emaztea Juan de Posada 20 (eta gari anoa 1/4) Maria Martinez de 11 Aranzaeta Martin de 6 Garraz[zde???]ren emaztea Martin de Lesarriren 6 alaba Magdalena de 11 Ojanguren 194 eta 1/2 Maria Garcia de Maria Ochoa de Marquiegui (Elgeta, Leaniz Andre Maria parrokia, 1592) Denera Domenja de Altube (Elgeta, San Adrian eta San Antonio ermita, 1599) 440 X X X X X X X X X 440 Domenja de Izagirre Joan de Posada "por deuda de su madre" Joan Ochoa de Urruxolaegui Elgetako izkribaua Catalina de Zuazqueta Domenja de Lasarte Domenja de Urruxolaegui "la de la villa" X 35 22 (eta 3 kana "de lienzo de tocas de esta tierra") 12 (eta 10: 8 kana "de balor de cinco quartillos la bara") X X 17 X 15 22 X X 895 X Ohe-estalki 1 Maria Perez de Egiluze alarguna Marina de Sostoa alarguna Maria Perez de Galarraga eta Mari Santuru, seroraren ahizpa eta iloba Maria Perez de Olayeta alarguna, seroraren iloba Denera: Domenja de Albisua y Arescurenaga (Elgeta, Santa Maria Magdalena ospitalea, 1605) X 17 ("de quentas entre nosotras") 300 X 330 X X 750 Denera: Marina de Altube (Elgeta, San Adrian eta San Antonio ermita, 1603) 10 Juan Ochoa de 55 Urroxolaegui izkribaua Gonzalo de Abechuco 1.331 + 187 "de los corridos de dos años" Pedro de Sostoa eta Pedro de Sostoa eta 154 bere emazte Marina bere emazte Marina Garcia, eta Garcia, eta beraiengatik Izagirre beraiengatik Izagirre etxea etxea Juan Garcia de Altube 462 + "sus corridos de (+) Antzuolako tiempo de veynte y tres "Unyversidad"-eko años poco mas o menos" herritarra 2.189 (eta gehiago) Pero Ibañez de Albiztegui eta bere emazte Estibaliz de Loidi, eta fidatzailetzat Pero Ochoa de Loidi, Martin Garcia de Irigoen eta Martin Perez de Marquiegui Pero Ibañez de Albiztegui eta bere emazte Estibaliz de Loidi, eta fidatzailetzat Pero Ochoa de Loidi, Martin Garcia de Irigoen eta Martin Perez de Marquiegui 1.078 + 176 "de corridos" 896 X X X X X Maria Martinez de Herçilla, Pedro de Asurraren emaztea 44 "en uirtud de una escriptura" 40 X "vn doblon de oro" 40 X 10 X "vn frutero de lienço que se ponen en las sepulturas y çinco tenedores de plata" "vna banda de tafetan açul" 24 25 eta 1/2 11 X X X 22 X 3 X 12 X 2 4 X X 3 8 X X 1.298 Denera: Pedro de Sostoa eta bere ondasunak Magdalena de Urrojolaegui (Elgeta, 1609) Denera: Gracia de Sagasta (Elgeta, Santa Maria Magdalena ospitalea, 1637) X Maria Joanis de Zuloeta "las monjas de Ermua" Mariana de Echavarria Pedro de Sagasta Ana de Arestiegui Pedro de Izaguirre "harmero" Maria Perez eta [Maria?] Urtiz de Altube ahizpak Maria de Zabala "tepedera" Esteban de Arreyzabal eta Maria bere emaztea Maria de O[çi?]din Catalina de Çangotita "biuda de Olaro" Juan de Albisua Maria de Asenci Olaegui 132 + "sus corridos desde que se fundo [...] el qual solo tiene pagados dos ducados para los corridos" 132 (eta gehiago) X 204 Denera: Juan de Ugarte (Ugarte etxea) 220 X 897 "vn pie de candelero de plata" Kotoizko izara batzuk Catalina de Mendiguchia (Elgeta -Bergara-, Angiozar, Catalina de Zabala Elexamendiko Andre Alzuaran Maria ermita, 1638) Maria de Martin Martinez de Alzuaran Arexcurenaga "texedora" Juan de Murguia y Juan de Murguia y Jauregui eta bere Jauregui eta bere emaztea emaztea Maria de [Orbe?] Altuna, Pedro de Altunaren emaztea Maria de Aguirre, Cristobal de Berezeibar Zuoletaren emaztea Juan Ochoa de Agurlaeta "de yuso" Marina, Juan de Loitiren emaztea Goenaga etxea Goenaga etxea Bereterio Mandiola Bereterio Mandiola etxea etxea Marina de Iraeta (Antzuola, Uzarragako San Juan Bataiatzailea 6 X 22 X 25 X 20 X 6 X 34 X 16 X 6.472 Elgetan denera (9 test., 1576-1638): Denera: X 789 Denera: Ana de Benitua (Antzuola, 1642) 440 440 + "los rredittos co[rri]dos desde su fundacion asta oy" 660 + 110 "con sus corridos menos los que hubieren pagado" 1.210 San Juan Martinez de 220 + "sus rreditos desde Lausagarreta, que se fundo asta oy he Bergarako herritarra resceuido onze ducados y los demas me deben" 898 X X X parrokia, 1645) Denera: Francisco de 297 Inarraren ondorengoak Juan de Lascurain, 660 (66 dukaten zorretik) Lascurain etxeko jabea Joan Perez de Iraeta Joan Perez de Iraeta 110 eta bere arreba eta bere arreba Ursola Ursola Maria Joanez de 15 (ggb.) Gabirondo eta Ana [Perez?] de Iraeta, Francisco Garcia de Lascurainen emaztea Maria Joanez de 3 Itrurrioz "Hu[espe]da de Goytia" 1.305 Joseph de Lascurain Maria de Iturbe (Antzuola, Uzarragako Zum[eta] eta bere San Juan Bataiatzailea emazte Mari Joanes de Zumeta parrokia, 1649) "la beata" Isabel de Zumeta Joseph de Lascurain Zum[eta] eta bere emazte Mari Joanes de Zumeta 22 X X X X X X? 220 X? X Matias de Eraçu "que 330? [vive] en el molino de la Cassa de Guerra [jurisdi]çion de la Uilla de Uillarreal" Juan de Leturia 125 ("y para ello tiene dado "Inquilino en [la vn costal de mançana [el Ca]ssa de Urrutia" pre]sente año y descontado su procion se cobre lo restante" Martin de Larrea eta Martin de Larrea eta 110 [bere emazte?] [bere emazte?] Francisca de [Itur]be, Francisca de [Itur]be, seroraren ahizpa seroraren ahizpa 899 X X X Elena Perez de Mendiaras "la beata de Oxirondo" Josefa de Ugarte Magdalena de Aranguren, seroraren lehengusina Juan Perez de Jauregui eta bere emazte Maria Joanez de Elorriaga Elena Perez de Egusquiza "huespeda de Vizcalaça" Maria Joanez de Zumeta, Joseph de Lascurainen emaztea "la beata" Maria de Goenaga Ana Perez de Iraeta, Francisco Garçia de Lascuraynen emaztea Magdalena de Eguren, Françisco de Igartubururen emaztea Juan Ochoa de Juan Ochoa de Garicaza eta bere Garicaza eta bere emazte Maria emazte Maria P[erez?] de P[erez?] de Aranguren Aranguren Martin de Eraçu "de Martin de Eraçu "de Susso uezino [de] Susso uezino [de] Villareal" eta bere Villareal" eta bere emaztea emaztea Juan de Errayzabal, Legazpiako herritarra ? X 27 eta 1/2 X 10 11 X X 23 eta 3/4 X 2 eta 1/2 X 7 X 29 eta 1/2 X 8 X 2 X 20 (2?) X 27 X 77 X 900 "p[or] conocimiento que en mi poder tengo" Ana de Licayturri, Francisco de Lecuonaren emaztea 2 eta 1/2 X 1.054 eta 3/4 (eta gehiago) Denera: Aranburu leinu-etxea Aranburu leinu-etxea 1.210 Catalina de ("casa solar") ("casa solar") Lizarriturri Igueribar Isabela Perez de Ezkontzarako "todo quanto (Antzuola, 1659) Igueribar seroraren iloba, Joseph de Zumaeta Antzuolako alkatearen emaztea X? 1.210 (eta gehiago) Isabela Martinez de Inurrigarro Iriarte Bartolome de Gaztañaeta eta bere emazte Isabela Perez de Inurrigarro, seroraren ahizpa Bartolome de Gaztañaeta eta bere emazte Isabela Perez de Inurrigarro, seroraren ahizpa 440 + 77 "de sus reditos caydos" 440 X X 957 Denera: Maria de Zumaeta (Antzuola, 1671) X? tengo ofrezido" Denera: Maria de Ibarra (Antzuola, 1659) X Garicaza leinu-etxea ("Cassa solar") Goenaga leinu-etxea ("Cassa Solar") "la señora" Josefa de Yn[???] Isasi, "don" Juan de Zabala Iralaren alarguna Melchor de Gorosabel eta Elena Perez de Asurceren (+) ondasunak Garicaza leinu-etxea ("Cassa solar") Goenaga leinu-etxea ("Cassa Solar") 770 + "algunos reditos caidos" 550 + "algunos reditos caidos" 440 + interesen batzuk Melchor de Gorosabel 220 + "con sus intereses" eta Elena Perez de Asurceren (+) ondasunak 901 X X X "sobre un conocimiento" X "sobre un conocimiento" Jeronimo de Elgarezta eta bere emazte "doña" Elena de Inurrigarro, Antzuolako eta Zumarragako herritarrak Jeronimo de Elgarezta eta bere emazte "doña" Elena de Inurrigarro, Antzuolako eta Zumarragako herritarrak Dionisia de Jauregui "vna persona segura, "vna persona segura, Madariaga (Antzuola, la qual sabe quien es, la qual sabe quien es, la dicha Maria la dicha Maria 1720) Bauptista mi hermana" Madariaga leinuetxea ("Casa solar") "los propios y rentas del Conzejo de la dicha Villa de Anzuola" Bauptista mi hermana" Madariaga leinuetxea ("Casa solar") "los propios y rentas del Conzejo de la dicha Villa de Anzuola" 176 (6 ezkutu "de plata") X 550 X 5508 X 1.276 Denera: Francisco Antonio de Irazabal Juan Baptista de Goitia Bereterio, seroraren anaia Maria Ana de Goitia Bereterio (Antzuola, 1733) "doña" Maria Angela de Elorriaga seroraren koinata (Miguel Ignacio de Goitia Bereterioren emazte), eta "doña" Teresa de Helorriaga, Bergarako herritarrak 8 X 2.145 (eta gehiago) Denera: Denera: 165 (30 dukatetik) 1.100 X 1.591 X 352 X 3.043 Partida hau eta aurrekoa, serorak bere ahizparekin batera zeuzkan 100 dukateko baloreko bi zentsuren erdiei dagozkie. 902 12.200 eta 3/4 (eta gehiago) Antzuolan denera (8 test., 1642-1733) Domingo de Maria de Insaurbe (Arrasate, San Balero Isasigaña eta bere emazte Laurenza ermita, 1579) Domingo de Isasigaña eta bere emazte Laurenza 76 X Ohe bat 29 X "vna çinta de plata" 59 X 33 X 8 X 21 X Andres de Oquendo 80 306 X Pedro de Marquina, Juan de Marquinaren semea Martin de Albistur eta bere emaztea Domingo de Zilaurrenen oinordekoak 462 X 154 X 154 X Mari Anton de Oro, Pedro de Umendiaren emaztea eta Domingo de Ororen arreba "doña" M[aria?] Lopez de Urrupain alarguna, Juan [Martinez?] de Urrupainen arreba Cristobal de Artazubiaga "doña" Maria de Balda, Cristobal de Artazubiagaren emaztea Mari Joan de Albistur, Ramos de Urdayaren alarguna Denera: Catalina de Abendaño (Arrasate, 1590) Martin de Albistur eta bere emaztea Mari Diaz de Estella, seroraren ahizpa Denera: 1.408 X 2.178 903 Agnus dei 1, izara txiki 1, "cobertor de cabeçal" 1 eta 2 "cobertores de almoadas" (behekoarekin batera) Agnus dei 1, izara txiki 1, "cobertor de cabeçal" 1 eta 2 "cobertores de almoadas" (goikoarekin batera) "unos botones de plata" Maria de Arostegui (Arrasate, 1599) Maria de Gabiria, Pedro de Elorriagaren emaztea ggb. 2 eta 1/2 ggb. 2 eta 1/2 Denera: Teresa de Urisarri (Arrasate, Santa Marina ermita?, parrokia?, 1603) Maria Perez de Oro, Juan Saez de Mendiaren alarguna Anton de Barrutia Cristobal de Bengoa Mari Beltran de Ibinarri 77 X 2 eraztun zahar eta errosario 1 "de aral" 22 77 8 X X X "vna taca de plata" "vn espejo de niño" 184 Denera: Maria Lopez de Olazaran (Arrasate, 1604) X Joan de Oña eta bere Joan de Oña eta bere emazte Mari Beltran emazte Mari Beltran de Ibinarri de Ibinarri Pedro de Zelaa eta Mateo de Irigoien fidatzailea Diego de Barrutia de Diego de Barrutia de Mendigoen eta bere Mendigoen eta bere emazte Barbara de emazte Barbara de Isasigaña Isasigaña Mari Miguelez de Mari Miguelez de Çalo[ya?] eta Joan de Çalo[ya?] eta Joan de Barrutia “su hierno” Barrutia “su hierno” Pedro de Oteiza eta Pedro de Oteiza eta bere emazte Maria de bere emazte Maria de la Rementeria la Rementeria Aramaioko Aramaioko herritarrak herritarrak Andres de Vergara Andres de Vergara eta eta bere emazte bere emazte Maria de Maria de Goxendi Goxendi “ya defunta” “ya defunta” Martin de Mendia eta Juan de Sorogaistoa fidatzailea 154 X 308 X 154 X 77 X 1.078 X 308 X 77 X 904 Tomas de Santamaria Tomas de Santamaria eta bere emazte eta bere emazte Isabel Isabel de Oro (+) de Oro (+) (“doña”) (“doña”) Joan Gonzalez de Joan Gonzalez de Salzedo “escriuano y Salzedo “escriuano y su muger e hijos” su muger e hijos” Maria de Balda y Salzedo alarguna (“doña”) Marina de Olabe alarguna Bartolome de Bartolome de Zabaleta y Salturri Zabaleta y Salturri eta eta bere emaztea bere emaztea Pedro de Isurieta (+) Pedro de Isurieta (+) eta bere emazte Mari eta bere emazte Mari Santuru de Ugalde Santuru de Ugalde (+) (+) Joan de Zabaleta (+) Joan de Zabaleta (+) eta bere emazte eta bere emazte Maria Maria de Salinas de Salinas Asencio de Urizar (+) Eskoriatzako herritarra Martin de Vergara (+) Martin de Vergara (+) eta bere emazte Milia eta bere emazte Milia de Insaurbe (+) de Insaurbe (+) Pedro de Murueta Pedro de Murueta “mayor” eta bere “mayor” eta bere emazte Santuru de emazte Santuru de Unçella Unçella Pedro de Murueta de Pedro de Murueta de Latorre (+) eta bere Latorre (+) eta bere emazte Mari Martin emazte Mari Martin de Oquina (+) de Oquina (+) Pedro de Murueta Pedro de Murueta Latorre eta bere Latorre eta bere arreba Maria Balda arreba Maria Balda de de Latorre fidatzailea Latorre fidatzailea 231 X 385 X 770 X 2.310 X 308 X 385 X 1.001 X 308 X 420 X 462 X 231 X 308 X 905 “los bienes açensuados estan sitas en la anteyglesia de señora Santa Agueda de Guesalibar jurisdiçion de esta uilla” Joan de Aranguren Joan de Aranguren (+) eta bere emazte (+) eta bere emazte Graciana de Lara (+) Graciana de Lara (+) Andres de Eguilleta Andres de Eguilleta eta bere emazte Mari eta bere emazte Mari Garcia de Santamaria Garcia de Santamaria Domingo de Barrutia Domingo de Barrutia eta bere emaztea eta bere emaztea Joan de Umendia (+) eta Domingo de Erguin (+) Joan de Arzamendi Joan de Arzamendi (+) eta bere emazte (+) eta bere emazte Joana de Abarrategui Joana de Abarrategui (+) (+) Catalina de Irigoen, Ra[mos?] de Sarasagaren alarguna 154 X 231 X 1.071 X 77 X 154 X 77 X 11.039 Denera: Catalina de Huruburu (Arrasate, Udala, San Esteban parrokia, Maria Perez 1610) Asensio Abbad de Barrutia apeza, seroraren lehengusua 66 X 10 "molinera de [Auspiroz?]" 76 Denera: Maria Gimenez de Gesalibar (Arrasate, 1614) Mari Garcia de Santamaria Mari Garcia de [Loo?] Marina de [Mercader?] alarguna "el padre Hurbina y su [???]" Domingo de Leorraga Denera: 18 X 8 X 1 X 12 X 22 ("de rresta") + "lo corrido de este año" 61 906 X? Maria Perez de Bengoa (Arrasate, Gesalibar, Santa Ageda parrokia eta ospizioa, 1625) Denera: Marina de Umendia Mari Ramos de Elexcaray Juan de Zabala Denera: X X ggb. 2 (64 marabedi) X 15 Francisca de Gabiria Catalina de Jauregui (Arrasate, Ospitalea, "la de [Arbe?]" 1639) Denera: Ana de Ayesta (Arrasate, 1664) 11? 2 Ana de Zabala Isabela, Esteban de Elexalderen emaztea "los de la cassa de "los de la cassa de Santa Maria" Santa Maria" "la hija de la cassa de Santa Maria" Ursola Banes de Artazubiaga Ana Maria de Zulaibar Miguel de Guraya eta Miguel de Guraya eta bere emaztea bere emaztea Ana de Larrachuren alaba Antonio Abad de Jausoro Antonio de Otalora "doña" Antonia de Laquitegui Maria Trinidad de Gogendi 12 X 12 32 14 X X 2 eta 3/4 X 4 X 5 eta 1/2 X 24 X 10 X 8 X "alguna cantidad" X "hay papel en su raçon" 9 18 X X Agnus dei 1 27 X Ohial pieza 1 154 eta 1/4 (eta gehiago) 907 "vna cuchara de plata, vn rosario y vn bu[rr?]ico" "Errosario 1 eta "vnas medias" Bi zilarrezko goilara 14.027 eta 3/4 (eta gehiago) Arrasaten denera (10 test., 1579-1664): Iloba (albokoaren Anaia (albokoaren 4.400 X Maria Ruiz de Araoz y alaba): "doña" Maria aita): Cristobal Ruiz Durana (Aretxabaleta, Ruiz de Araoz (bere de Araoz aita hil ondoren (dohaintzaren 1629) dohaintza propietatean jasotzekoa) Catalina de Ibarra Pedro de Apoca eta bere emaztea Mateo de Elorza eta bere emaztea Pedro de Ugalde eta bere emaztea Marina Ruiz de Arkarazo usufruktoa bizi bitartean) Pedro de Apoca eta bere emaztea Mateo de Elorza eta bere emaztea Pedro de Ugalde eta bere emaztea Domingo de Lecuona "de Aoçaraça" Juan de Echabarria, Eskoriatzako herritarra 33 15 X X 22 X 15 X 46? X 110 X 64 X Denera: ggb. 305 Aretxabaletan denera (test. 1, 1629) ggb. 305 Marina de Ascoaga, Domenja de Zubia (Eskoriatza, Mendiola, Juan de Sarribiarte San Juan Bataiatzailea Ascarretazabalen emaztea parrokia, 1622) 44 X 44 X Denera: 88 Marina de Mendiola, Juan de Charroalderen emaztea 908 Buruko 1 "no tengo prenda suya porque la que tenia se ha [???]" Zilarrezko pitxer 1 88 Eskoriatzan denera (test. 1, 1622): Mariana de Anuncibai (Leintz Gatzaga, Dorletako Andre Maria santutegia, 1655) "Doña" Ana de Uribe, Leintz Gatzagako izkribauaren emaztea Mari Cruz, "Juachin vecino de la dicha villa"-ren emaztea Magdalena de Castillo ("Vecina de la dicha villa") Mari Tomas de Gorasarri ("Vecina de la dicha villa") Maria de Alzaga Sacona, Aramaioko herritarra 7 X 8 X 12 X 660 X 660 Maria de Pagadigorri (Leintz Gatzaga, Dorletako Andre Maria santutegia, 1719) Marin elizatea (Eskoriatza) Denera: X 49 Denera: Luisa de Aguirre (Leintz Gatzaga, Dorletako Andre Maria santutegia, 1693) Denera: 22 Bartolome de 550 + 66 "de sus redittos" Aramburu Zabala eta Pedro de Aramburu Zabala Zarimutzeko (Eskoriatza) anaien ondasunak Marin elizatea 132 (100 dukateko (Eskoriatza) zentsuaren zorrak) Tomas de Querejeta ggb. 39 eta 1/2 (20 marabedi) (120 dukateko zentsuaren zorretatik) ggb. 787 eta 1/2 909 X X X ggb. 1.496 eta 1/2 Leintz Gatzagan denera (3 test., 16551719): Ines de Bidania (Oñati, San Martin ermita, 1554) Etxebarria etxe edo Etxebarria etxe edo baserria, "en Araoz" baserria, "en Araoz" Pero Lopez de Zubia 286 X "tres pieças ante [señor?, scriuano?] Diaz" 110 X 132 X "dos pieças de [tierras?] en que estoy entregada / ante Pero Lopez de Laçarraga" "esta la escriptura ante Juan Miguelez gloria aya la uenta" 143 X "vna taca de plata", agnus dei 1 eta buruko 1 Andres de Balzategui 66 737 X "esta la obligacion ante Galarça" Pedro de Gorospizcar 22 X "y para en quenta de ellos he rreciuido una quarta de trigo y un quesso y çierta cantidad de castaña que declarara la muger del dicho Pedro" 7 X 572 X Martin Ochoa de Araoz Urritia Maria Ochoa de Uidabayn Denera: Magdalena de Ucelai (Oñati, San Kristobal ermita, 1591) Sebastian de Cortabarriaren emaztea Domingo de Ucelai seroraren anaia, eta Francisca de Garibai koinata Domingo de Ucelai seroraren anaia, eta Francisca de Garibai koinata 601 Denera: Francisca de Estrada Basauri (Oñati, Zañartu, San Julian ermita, 1599) Francisco de Elixalde, Eibarreko herritarra Pedro de Balenzategui "el de Subilaga", Joan de Balenzategui Urretxuko herritarraren semea X 100 X 300 Denera: Maria de Villar (Oñati, 200 Martin seroraren anaia 220 X 910 Narria, San Lorentzo "la arca de la calle es "la arca de la calle es ajena y el dueño ajena y el dueño ermita, 1629) debe" 32 debe" Denera: 252 Martin de Aguirre eta Martin de Aguirre eta Maria Lopez de Estraño (Oñati, San bere emazte Antonia bere emazte Antonia de Zulaica Migel parrokia, 1647) de Zulaica 440 "doña" Maria de Trinidad Gauna seroraren ama, "rreligiossa en el combento de la Sanctissima Trinidad de Vidaurreta" Miguel de Zulaica izkribaua eta bere emazte "Doña" Catalina de Galarza X Miguel de Zulaica izkribaua eta bere emazte "Doña" Catalina de Galarza X 1.257 X 660 X 2.357 Denera: Osana de Villar (Oñati, Narria, San Lorentzo ermita, 1670) Denera: "Don" Andres de Villar (+) seroraren anaiaren ondasunak Mari Asencio de Umeres (Oñati, Olabarrieta, San Kristobal ermita, 1676) Denera: Pedro de Uzelai Maria de Umeres (Oñati, San Migel parrokia, 1694) Denera: Lazaro de Umeres 320 X 320 253 X 253 275 X 275 911 Ana Catalina de Inza Maria Esteban de Inza seroraren ahizpa (Oñati, San Migel Magdalena de parrokia, 1751) Zumalde Juaquin de Galarza "maestro uoticario" Teresa de Escalante,. Domingo de Balzateguiren emaztea Denera: Lorenza de Maria Gabriela de Sarraoa (Oñati, San Cortabarria Migel parrokia, 1784) Denera: 10 (eta 3 libra "de lino rastrillado") 114 ("un uale de" 24 dukateko zorretik) 332 ("en uirtud de dos uales") 2 (eta gari anoa 1) X X? X? X 458 80 (eta gari anoa 1/2) 80 Oñatin denera (10 test., 1554-1784): 5.633 DEBAGOIENEAN DENERA (61 test., 1554-1784): ggb. 79.032 (eta gehiago) 912 X 3.b. 3.a. koadroko emaitzak, herrika, espazioka eta Debagoienean Emaitza totalekiko portzentaiak: gorriak horizontalean, urdinak bertikalean Herria Serora kopurua Emakumezko (bitarte ak kronologikoa) Zordunak Gizonezkoak Bikoteak Etxeak Kopuru totala errealetan Zentsutan Mailegutan Bergara 19 (1556-1762) 14.001'25 (%36'01) 11.226'25 (%28'94) 7.494 (%19'32) 6.057 (%15'61) 38.778'5 (bb. 2.040'97) 16.206'5 (%41'49) 22.572 (%58'2) 1650< 17 (1556-1650) (%89'47) 14.001'25 (%100) (%40'02) 9.632 (%85'79) (%27'53) 7.494 (%100) (%21'42) 3.857 (%63'67) (%11'02) 34.984'25 (%90'21) (bb. 2.057'89) 16.206'5 (%100) (%46'32) 18.777'75 (%83'19) (%53'67) 1650> 2 (1758-1762) (%10'52) --- 1.594'25 (%14'2) (%42'01) --- 2.200 (%36'32) (%57'98) 3.794'25 (%9'78) (bb. 1.897'12) --- 3.794'25 (%16'8) (%100) Elgeta 9 (1576-1638) 1.769 (%27'2) 3.009'5 (%46'28) 1.724 (%26'51) --- 6.502'5 (bb. 722'5) 4.728 (%72'71) 1.774'5 (%27'28) Antzuola 8 (1642-1733) 1.670'75 (%13'69) 4.400 (%36'06) 1.114 (%9'13) 5.016 (%41'11) 12.200'75 (bb. 1.525'09) 5.775 (%47'33) 6425'75 (%52'66) 1650< 3 (1642-1649) (%37'5) 361'75 (%21'65) (%10'13) 1.709 (%38'84) (%47'87) 289 (%25'94) (%8'09) 1.210 (%24'12) (%33'89) 3.569'75 (%29'25) (bb. 1.189'91) 1.738 (%30'09) (%48'68) 1.831'75 (%28'5) (%51'31) 1650> 5 (1659-1733) 1.309 2.691 825 3.806 8.631 4.037 4.594 913 (%62'5) (%78'34) (%15'16) (%61'15) (%31'17) (%74'05) (%9'55) (%75'87) (%44'09) (%70'74) (bb. 1.726'2) (%69'9) (%46'77) (%71'49) (%53'22) Arrasate 10 (1579-1664) 4.966 (%35'4) 1.707 (%12'16) 6.967 (%49'66) 387'75 (%2'76) 14.027'75 (bb. 1.402'77) 11.831 (%84'33) 2.196'75 (%15'66) 1650< 9 (1579-1639) (%90) 4.833'5 (%97'33) (%35'2) 1.698 (%99'47) (%12'23) 6.957 (%99'85) (%50'14) 385 (%99'29) (%2'77) 13.873'5 (%98'9) (bb. 1.541'5) 11.831 (%100) (%85'27) 2.042'5 (%92'97) (%14'72) 1650> 1 (1663) (%10) 132'5 (%2'66) (%85'89) 9 (%0'52) (%5'83) 10 (%0'14) (%6'48) 2'75 (%0'7) (%1'78) 154'25 (%1'09) --- 154'25 (%7'02) (%100) Aretxabaleta 1 (1629) 4.497 (%95'57) 156 (%3'31) 52 (%1'1) --- 4.705 4.400 (%93'51) 305 (%6'48) Eskoriatza 1 (1622) 88 (%100) --- --- --- 88 --- 88 (%100) Leintz Gatzaga 3 (1655-1719) 709 (%47'37) 655'5 (%43'8) --- 132 (%8'82) 1.496'5 (bb. 489'83) 1.447'5 (%96'72) 49 (%3'27) Denera Bergara, Elgeta eta Antzuola 36 (1556-1762) 17.441 (%30'34) 18.635'75 (%32'42) 10.332 (%17'97) 11.073 (%19'26) 57.481'5 (bb. 1.596'71) 26.709'5 (%46'46) 30.772'25 (%53'53) 1650< 29 (1556-1650) (%80'55) 14.363 (%82'35) (%31'87) 14.350'5 (%77'005) (%31'85) 9.507 (%92'01) (%21'1) 5.067 (%45'75) (%11'24) 45.056'5 (%78'38) (bb. 1.553'67) 22.672'5 (%84'88) (%50'32) 22.384 (%72'74) (%49'67) 914 1650> 7 (1659-1762) (%19'44) 1.309 (%7'5) (%10'53) 4.285'25 (%22'99) (%34'48) 825 (%7'98) (%6'63) 6.006 (%54'24) (%48'33) 12.425'25 (%21'61) (bb. 1.775'03) 4.037 (%15'11) (%32'49) 8.388'25 (%27'25) (%67'5) Leintz bailaran denera 15 (1579-1719) 10.260 (%50'49) 2.364'5 (%11'59) 7.019 (%34'54) 673'75 (%3'31) 20.317'25 (bb. 1.354'48) 17.678'5 (%87'01) 2.638'75 (%12'98) 1650< 11 (1579-1639) (%73'33) 9.418'5 (%91'79) (%50'45) 1.700 (%71'89) (%9'1) 7.009 (%99'85) (%37'54) 539 (%80) (%2'88) 18.666'5 (%89'62) (bb. 1.696'95) 16.231 (%91'81) (%86'95) 2.435'5 (%92'29) (%13'04) 1650> 4 (1655-1719) (%26'66) 841'5 (%14'3) (%50'97) 664'5 (%28'1) (%40'25) 10 (%0'14) (%0'6) 134'75 (%20) (%8'16) 1.650'75 (%10'37) (bb. 412'68) 1.447'5 (%8'18) (%87'68) 203'25 (%8'72) (%12'31) Oñati 10 (1554-1784) 1.613 (%28'63) 2.030 (%36'03) 1.672 (%29'68) 318 (%5'64) 5.633 (bb. 563'3) 1.546 (%27'44) 4.087 (%72'55) 1650< 5 (1554-1647 (%50) 1.407 (%87'22) (%33'12) 850 (%41'87) (%20'01) 1.672 (%100) (%39'36) 318 (%100) (%7'48) 4.247 (%75'39) (bb. 849'4) 1.100 (%71'15) (%25'9) 3.147 (%77'0002) (%74'09) 1650> 5 (1670-1784) (%50) 206 (%12'77) (%14'86) 1.180 (%58'12) (%85'13) --- --- 1.386 (%24'6) (bb. 277'2) 446 (%28'84) (%32'17) 940 (%22'99) (%67'82) Debagoienean 61 (1554-1784) denera 29.314 (%35'13) 23.274'25 (%27'89) 19.023 (%22'8) 11.910'75 (%14'27) 83.432 (bb. 1.367'7) 45.934 (%55'05) 37.498 (%44'94) 1650< 45 (1554-1650) (%73'77) 26.957'5 (%91'96) (%39'66) 17.054'5 (%73'27) (%25'09) 18.188 (%95'61) (%26'75) 5.770 (%48'44) (%8'48) 67.970 (%80'43) (bb. 1.510'44) 40.003'5 (%87'08) (%58'85) 27.966'5 (%74'58) (%41'14) 1650> 16 (1655-1784) 2.356'5 6.129'75 835 6.140'75 15.462 5.930'5 9.531'5 915 (%26'22) (%8'03) (%15'24) (%26'33) (%39'64) (%4'38) (%5'4) 916 (%51'55) (%39'71) (%19'56) (bb. 966'37) (%12'85) (%38'35) (%25'41) (%61'64) 3.c. 3.a. koadroko mailegutza aktibiteetan zentsuen hipotekatzat eta maileguen bahitzat aipaturiko ondasunak Datak (serora kopurua) 1554-1671 (20 serora) Zentsuetan hipotekaturiko ondasunak - Baserriak: 3 - Bestelako ondasun higiezinak: 1 Maileguen bahiak eta eskriturak - Eskriturak: 1 - Urrezko eta zilarrezko ondasun eta bitxiak: 27 - Urrezko eta zilarrezko eraztunak eta goilarak: 17 - Manufakturaturiko arropak eta emakumezkoen burukoak: 14 - Ehun eta ohial arruntak, ohe-estalkiak, mahai-zapiak eta izarak: 27 - Bestelakoak: 17 917 918 4 Bergarako Maria de Izaguirre seroraren aldeko zentsuak: zordunak, kopuruak eta hipotekaturiko ondasunak (1609-1631) Data Zorduna (dokumentua) 1609/01/20 (Zentsu fundazioa, GPAH-AHPG 1/0164, 17r-19r) 1609/11/22 (Zentsu fundazioa, GPAH-AHPG 1/0164, 121r-123v) 1611/02/06 (Ordainketa-karta, GPAH-AHPG 1/0165, 7r) 1611/02/15 (Zentsu fundazioa, GPAH-AHPG 1/0165, 8v-11r) 1612/04/28 (Ordainketa-karta, GPAH-AHPG 1/0166, 35r) 1612/04/28 (Zentsu fundazioa, GPAH-AHPG 1/0166, 39v-41v) 1614/04/25 (Zentsu fundazioa, GPAH-AHPG 1/0221, 104r-105v) 1618/07/13 (Zentsu fundazioa, GPAH-AHPG 1/0224, 136v-138r) 1620/09/25 (Zentsu beherapena, GPAH-AHPG 1/0206, 362r-362v) Kopurua dukatetan Hipotekaturiko ondasunak (eta besterik) Osoa Urterokoa Pedro de Ascargorta maisu zurgina eta bere emazte Catalina Joaniz de Moyua 20 1 Catalina Lopez de Ybarra alarguna 40 2 Pedro de Iraeta, Antzuolako Iraeta etxe eta baserriaren jabea, Joan Perez de Iraeta bere aitaren oinordeko lez Juan de Olazabal Larrinaga (“menor en dias”). Fidatzaile: Adrian Ibañez de Ondarza Martin de Amuchastegui 28 2 60 3 Larrinaga etxea eta baserria eta zegozkion lursail eta ondasunak, sagastiak, gaztainadiak eta mendiak 2 1 Adrian Ibañez de Ondarza 20 1 Pedro de Eguizabal eta bere emazte Maria Perez de Ariztizabal 40 2 (Maria Martinez de Churruca, Joan de Olaranen alargun zenak serorari salduriko zentsua) Aguirre Mecolalde etxea eta baserria eta zegozkion lursail eta ondasunak, sagastiak, gaztainadiak eta mendiak Barrenkalean zeukaten etxea eta “Yturrioçaga”-n zeukaten lursaila Miguel Abbad de Arguizain, Bergarako San Pedro parrokiako benefizioduna Joan Ochoa de Romagalarza izkribaua, Juan de Aldayren eta bere emazte Maria Xuarez de Monesteriobideren 40 2 Bidekurutzetan zeukan etxea (momentuan bizi zena) 28 2 (Joan Martinez de Zabala – Elgetako herritarra–, Juan Perez de Narbaiza eta “[Domingo?]” de Eguino Malleak lagapenean emandako zentsua) 919 Matxiategin zeukan sagasti bat, Tobalina etxea eta zegozkion lursail eta ondasunak, eta Catalinak ezkontzara dotetzat eraman zituen “arreo y axuar”-a Barrenkalean zeukan etxea eta zegozkion lursail eta ondasunak, eta bi ortu (bata handia, bestea txikia) Iraeta etxea eta baserria? 1621/06/26 (Aitorpena, GPAHAHPG 1/0227, 135v136r) 1621/07/02 (Ordainketa-karta, GPAH-AHPG 1/0227, 140r) 1621/07/02 (Zentsu fundazioa, GPAH-AHPG 1/0227, 140v-141r) 1631/06/26 (Dohaintza, GPAHAHPG 1/0260, 67r68v) oinordeko lez Catalina Perez de Madariaga, Bernardino Perez de Gabiriaren alarguna. Fidatzaile: Domingo Perez de Arana eta bere emazte Osana Perez de Madariaga Juan Lopez de Elcoro Iribe, Iribe etxe eta baserriaren jabea 100 5 (Maria de Inarraren ade fundaturiko zentsua, eta gero honek dirua serorarena zela aitorturik, azken honi lagapenean emana) 40 2 (jarraian datorren zentsuko ondasun berberak ziurrenez) Juan Lopez de Elcoro Iribe, Iribe etxe eta baserriaren jabea 20 2 Mariana (“doña”) eta Magdalena de Gorostola (“doña”) ahizpak, Magdalena de Izaguirre (“doña”) San Juan Martinez de Gorostolaren alargunaren alaba lez 400 ? Iribe etxea eta baserria eta zegozkion lursailak eta ondasunak, gari-sailak, sagastiak, gaztainadiak, mendiak, larreak eta haritzak (“sus perteneçidos en el balle de Basalgo”) (Jatorrian Magdalena de Izaguirreren zentsuak, serorak honen alabei dohaintza bidez barkatuak) Denera: 838 dukat 920 5 Maria Lopez de Olazaran serorak Arrasateko San Frantziskoren komentuari dohaintzan emandako zentsuak. Arrasate, 1604ko martxoak 23 (GPAH-AHPG 1/2339, 13r-15v) 1 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Zorduna Kopurua (eta jatorria eta hipotekak) Joan de Oña eta bere emazte Mari Beltran de Ybynarri Pedro de Çelaa eta Mateo de Yrigoien fidatzailea Diego de Barrutia de Mendigoen eta bere emazte Barbara de Ysasigaña Mari Miguelez de Çalo[ya?] eta Joan de Barrutia “su hierno” Pedro de Oteyça eta bere emazte Maria de la Rementeria Aramaioko herritarrak Andres de Vergara eta bere emazte Maria de Goxendi “ya defunta” Martin de Mendia eta Juan de Sorogaistoa fidatzailea Tomas de Santamaria eta bere emazte Isabel de Oro “ya defunta” (“doña”) Joan Gonzalez de Salzedo “escriuano y su muger e hijos” Maria de Balda y Salzedo alarguna (“doña”) Maria de Balda y Salzedo alarguna (“doña”) Marina de Olaue alarguna Bartolome de Çaualeta y Salturri eta bere emaztea Pedro de Ysurieta eta bere emazte Mari Santuru de Ugalde “defuntos” Joan de Çaualeta “defunto” eta bere emazte Maria de Salinas Asençio de Uriçar “defunto uezino que fue de Escoriaça” 14 dukat (urteroko 1); “çesion que [...] le hizo Mari Ochoa de Mendiue uezina de esta dicha Villa” 28 dukat (urteroko 2) 17 Martin de Vergara eta bere emazte Milia de Ynsaurbe “defuntos” 18 Pedro de Murueta “mayor” eta bere 19 20 emazte Santuru de Vnçella Pedro de Murueta de Latorre eta bere emazte Mari Martin de Oquina “defuntos” Pedro de Murueta Latorre eta bere arreba Maria Balda de Latorre 14 dukat (urteroko 1); “çesion que [...] le hizo Rodrigo de Santamaria vezino de esta dicha Villa” 7 dukat (urteroko dukat ½) 98 dukat (urteroko 7); 3 zentsu, hirugarrena “çession que […] le hizo Pedro de Elosu el de abaxo uezino de Aramayona” 28 dukat (urteroko 2) 7 dukat (urteroko dukat ½) 21 dukat (urteroko 1 eta ½) 35 dukat (urteroko 2 eta ½) 42 dukat (urteroko 3) 28 dukat (urteroko 2) 210 dukat (urteroko 15); 3 zentsu 28 dukat (urteroko 2) 35 dukat (urteroko 2 eta ½) 91 dukat (urteroko 6) 28 dukat (urteroko 2); “los bienes açensuados estan sitas en la anteyglesia de señora Santa Agueda de Guesalibar jurisdiçion de esta uilla” 38 dukat eta 2 erreal (urteroko 30 erreal); “çession que [...] hizo Martin de Ysasi Vergara” 42 dukat (urteroko 3) 21 dukat (urteroko 1 eta ½) 28 dukat (urteroko 2) 1 Erreferentzia datuak aterata dauden eskrituren emateari dagokio, dohaintza berari honako erreferentzia dagokio: GPAH-AHPG 1/2339, 1v-4r. 921 21 22 23 24 25 fidatzailea Joan de Aranguren eta bere emazte Graçiana de Lara “defuntos” Andres de Eguilleta eta bere emazte Mari Garçia de Santamaria Domingo de Barrutia eta bere emaztea Joan de Vmendia eta Domingo de Erguin “defuntos” Joan de Arçamendi eta bere emazte Joana de Abarrategui “defuntos” 26 Catalina de Yrigoen alarguna “muger legitima que fue de Rra[?] de Sarasaga defunto” Denera: 14 dukat (urteroko 1) 21 dukat (urteroko 1 eta ½) 97 dukat eta 4 erreal (urteroko 66 erreal) 7 dukat (urteroko dukat ½) 14 dukat (urteroko 1); “çesion que [...] le hizo Martin de Vergara e [???] hijo legitimo de Maria Perez de Ysasi defunta” 7 dukat (urteroko dukat ½) 1.003 dukat eta 6 erreal 922 6 Bergarako San Pedro parrokiako bi seroren maileguen zordunak kopuruaren eta sexuaren araberako banaketan, beraien testamentuen arabera (1572-1607) (a) Catalina de Ondarza, 1572 (GPAH-AHPG 1/0112, 577r-585r) Kopurua errealetan Zorduna Gizona Emakumea 715 220tik gora 330 Magdalena de Oxirondo (“doña”) Pedro de Urrutia eta bere emaztea 220 121 Catalina de Galarza (“doña”) San Juan de Elusa (gaztea) 110 108 “la beata de Leçeta” Ollacarizqueta doktorea 101 220-33 99 99 50 44 Elbira eta Chariaco de Elorregui Maria Lopez de Castillo Maria de Aroztegui (“doña”) Estibariz de Roma Joan Perez de Ayardi labangilea San Juan de Elusa (nagusia) 44 38 33 32 32 32 22 22 33tik behera 19 15 13 12 11 10 9 7 6 2 eta ½ 2 Bikotea edo etxea Joan Perez de Ariztizabal Marina Garcia de Ondarza Ana Martinez de Galarza Ana Perez de Laspiur Chariaco de Albisubaso Francisca Martinez de Soraluce Joan Garcia de Oruesagastiren arreba, “la huespeda de Garitano” Maria Saez de Oxirondo Chadalen de Aguirre Estibariz de Oarbide Magdalena de Isasoegui Maria Andres de Olalde Pedro de Bereceibar Charingo Saez de Oxirondo “la beata de Olaran” “la huespeda de Mecolaeta” Catalina de Olalde Maria de Plazencia 923 (b) Marina Garcia de Oruesagasti, 1607 (GPAH-AHPG 1/0102, 43r-47v) Kopurua errealetan 528 403 Zorduna Gizona Emakumea Joan de Ascargorta “suso” eta bere emaztea 397 220tik gora 308 297 Ana Perez eta Margarita Perez de Basalgari ahizpak Maria Lopez de Gaztelu bere amaren eta Maria de Amezqueta (“doña”) bere arrebaren oinordekotzat Miguel Perez de Amezqueta kapitaina Bernardino de Eriz y Gabiria 275 264 220-33 154 Catalina de Zabalaren oinordekoak Francisca de Zabalaren (“doña”) oinordekotzat Elena de Arrese (“doña”) 154 “el huesped de Liçaralde” 102 eta ½ Domingo de Ariztizabal 100 Catalina bere amaren oinordekotzat Joan de Gabiria komendadorea Joan de Asteasu Esaube Joan Perez de Olariaga Miguel de Elorreguiren oinordekoak Joan Saez de Bidaurre 100 94 88 66 66 Domenja de Elorregui Murua Martin de Aizagaren ondasunak Joan Lopez de Elcoro 66 66 59 55 Pedro de Beiztegui “maese”-aren emaztea Marina Perez de Urieta Miguel de Lombeida 52 47 eta ½ Bikotea edo etxea Chariaco de Oruesagasti (seroraren iloba) Maria de Basalgarai1 Marina de Albisubaso 1 Zor hau, halaber San Pedro parrokiako serora zen Domenja de Urgoitiarekin batera zeukan jasotzeko, eta guztira 73 dukat eta 3 erreal, edo bestela esanda, 806 errealekoa zen. Gutxi gora beherako kalkulutarako, kopuru honen erdia esleitu diogu Marina Garcia de Oruesagasti serorari. 924 44 44 41 40 38 eta ½ 38 Joana de Azcarate (“doña”) Maria de Churruca Soraluzeko herritarra Catalina de Galardi (“doña”) Margarita de Tapia Maria de Arana Maria Joaniz de Arregui Pedro de Enecotegui Joan de Zubia Martin de Aizaga 33 33 33 29 Ana Ruiz de Elorregui Arana Behekoako bizilagunak 24 22 22 Maria Andres de Aroztegui Joan de Barrutia Joan de Beiztegui sakristaua 22 22 20 33tik behera 16 Catalina Lopez de Arizpe y Oxirondo (San Juan de Elusaren alarguna) Magdalena Perez de Irazabal (Miguel de Irazabalen alaba) Marina de Eguren “el cura de San Pedro” Pero Ibañez de Elorregui Adrian Ibañez de Ondarza 16 13 13 12 12 12 8 7 Ana de Galarza Arana Erdikoa etxekoak Maria Perez de Irala Maria Martinez de Barrutia Joan de Ganboa 925 926 6 Debagoieneko 15 seroren bahidun maileguak: zordunak, kopuruak eta bahiak (1554-1664)1 Serora Zorduna Catalina de Galarza (“doña”) “la beata de Leçeta” Maria de Aroztegui (“doña”) San Juan de Elusa (“maior en dias”) Catalina de Ondarza (Bergara, San Pedro parrokia, 1572) Marina de Moyugoitia (Bergara, Leizariako San Lorentzo ermita, 1574) Francisca de Igueribar (Bergara, 1581) Maria de Beiztegui (Bergara, Santa Marina parrokia, 1594) Marina Garcia de Oruesagasti (Bergara, San 1 Kopurua errealetan Bahia 121 “çiertas prendas que tengo para ello” 108 Zilarrezko zinta bat 50 Bitxiendako kutxa txiki bat 38 Zaia bat Marina Garcia de Ondarza 33 Francisca Martinez de Soraluce 22 Maria Saez de Oxirondo 19 Chadalen de Aguirre “la huespeda de Mecolaeta” Magdalena Martinez de Galarza Maria de Plazencia Andres de Aguirre labangilearen emaztea Martin de Artolazabal Muguerza eta bere emaztea “una persona que saben mys primas” “[Madalen?]” de Amatiano Maria Martinez de Aguizain, Andres de Galardiren emaztea Maria de Ondarza (“doña”) Ana Ortiz de Monesteriobide Maria de Ganchaegui 15 Kobrezko ohepeko bat eta ohe-estalki bat Zilarreztaturiko zinta bat eta oheestalki bat Eraztun bat eta urrezko Agnus Dei bat “una [uca: oca?, ucha?]” 6 Urrezko eraztun bat 4 Urrezko eraztun bat 2 Zilarrezko titare bat 16 Zaia txiki bat 12? Kapa zahar bat 10 Urrezko eraztun bat 6 Ohe-estalki bat 203 eta ½ “una cama de canpo con dos cortinas y el çielo y una faya de color [verde?]” 77 Zilarrezko kikara bat 66 Bi ohe zahar, estalki gabekoak 36 Magdalena de Irazabal 33 Domenja Martinez 22 Maria Perez de Araoz Maria Martinez de Zupide Maria Joaniz de Beiztegui, Petronila Perez de Amasaren alaba Joan Lopez de Elcoro (“mi vezino mayor en dias”) 11 2 Zaia bat Emakumezkoen buruko bat (“metido en agoa”) eta mahai-zapi berri batzuek 5 kana “de lienço llamado flore” eta emakumezkoen buruko bat Bi zilarrezko goilara Lau izara berri (“sin meter en agoa”) 12 Emakumezkoen buruko bat 66 Zilarrezko kikara bat Testamentuen erreferentzia dokumentaletarako, ikus 9. koadroa, 935-939 or. 927 Pedro parrokia, 1607) Maria de Izaguirre (Bergara, 1631) Gracia de Zabala (Bergara, Santa Marina parrokia?, 1650) Maria de Mendoza (Bergara, 1650) Gracia de Urrupain (Elgeta, Andre Maria parrokia, 1587) Gracia de Sagasta (Elgeta, Santa Maria Magdalena ospitalea, 1637) Maria de Insaurbe (Arrasate, San Balero ermita, 1579) Marina de Albisubaso Maria de Churruca (“vezina de Plazencia”) Joan de Zubia Maria Perez de Irala Maria Martinez de Barrutia Ana de Zabala Iturricho (“doña”) 47 eta ½ Maria de Inarra 220 Maria de Galarza (“doña”, “mayor en dias”) Antonia de Ozaeta (“doña”), Andres Perez de Laudansen emaztea Isabel Saez de Mecolalde (“la de Echelucea”) Joan Garcia de Oruesagasti Maria Martinez de Barrutia Andres de Arandia Catalina de Irazabal Pedro de Arizti Juan Perez de Arana "el que bibe en Oarriaga [???]" Maria Perez de Aranzaeta, Joan de Loitiren emaztea Magdalena de Marquiegui, Miguel de Iriberen emaztea Martin de Garraz[zde???]ren emaztea Maria Joanis de Zuloeta 44 Mahai-zapi batzuk 33 12 Ohe-estalki bat eta goilara bat Urrezko eraztun bat 8 3 kana ohial 220 110 Urreztaturiko portzelana bat 110 Belusezko ohial bat 76 “para ello tengo prenda” 42 Zilarrezko goilara bat 34 Ohial batzuk 33 30 Kapa motz bat Zilarrezko kikara bat (Gari anoa baten balorea) "vn ferreruelo negro" 24 "un ferreruelo de pan veynteydoseno" 48 "una çinta de plata sobredorada" 8 Kutxa 1 6 Ohe-estalki 1 40 "vn doblon de oro" "vn frutero de lienço que se ponen en las sepulturas y çinco tenedores de plata" "vna banda de tafetan açul" "vn pie de candelero de plata" Kotoizko izara batzuk 40 Mariana de Echavarria Pedro de Sagasta Ana de Arestiegui Domingo de Isasigaña eta bere emazte Laurenza Mari Anton de Oro, Pedro de Umendiaren emaztea eta Domingo de Ororen arreba 10 24 25 eta 1/2 Cristobal de Artazubiaga 33 928 Urreztaturiko Agnus Dei bat, perlekin Agnus Dei bat Eskritura bat (seroraren aldeko lagapen bidez emana) 165 "las monjas de Ermua" "doña" Maria de Balda, Cristobal de Artazubiagaren emaztea Mari Joan de Albistur, Ramos de Urdayaren Zilarrezko kikara bat 76 Ohe bat 29 "vna çinta de plata" 8 21 Agnus dei 1, izara txiki 1, "cobertor de cabeçal" 1 eta 2 "cobertores de almoadas" (behekoarekin batera) Agnus dei 1, izara txiki 1, "cobertor de cabeçal" 1 eta 2 "cobertores de almoadas" (goikoarekin batera) "unos botones de plata" Teresa de Urisarri (Arrasate, Santa Marina ermita?, parrokia?, 1603) alarguna Maria Perez de Oro, Juan Saez de Mendiaren alarguna Cristobal de Bengoa Mari Beltran de Ibinarri Ana de Zabala Ana de Ayesta (Arrasate, 1664) Maria Ruiz de Araoz y Durana (Aretxabaleta, Andre Maria parrokia, 1629) Ines de Bidania (Oñati, San Martin ermita, 1554) 77 77 8 32 Isabela, Esteban de Elexalderen emaztea Ana Maria de Zulaibar Juan de Echabarria de Escoriaza "vna taca de plata" "vn espejo de niño" "vna cuchara de plata, vn rosario y vn bu[rr?]ico" 14 Errosario 1 eta "vnas medias" 24 Bi zilarrezko goilara Zilarrezko pitxer bat (“de plata llana”) 110 Catalina de Ibarra 33 Pedro de Apoza eta bere emaztea 15 Maria Ochoa de Bidabain 143 929 2 eraztun zahar eta errosario 1 "de aral" Buruko bat “no tengo prenda suya porque la que tenia se ha [???] [alegia, aurretik bazeukan bahia]” Zilarrezko kikara bat, Agnus Dei bat eta buruko bat 930 8 Debagoieneko 18 serorek 1554-1761 bitartean familia-kideen -eta lagunen- alde oinordekotza edo dohaintza bidez emandako etxe, baserri, ondasun higiezin, seniparte eta zentsuak 1 Serora (herria, tenplua, urtea) Oinordekotza edo dohaintza: onuraduna Etxeak eta baserriak Ondasun higiezinak eta bestelakoak Maria de Izaguirre (Bergara, 1631) Dohaintza: lehengusina alarguna eta iloba, Maria de Oregi eta bere alaba Barrenkalean zeukan etxea Bertako ortuarekin, upela, troxea, eta bestelako ondasun guztiekin (seroraren aldeko zentsu bidez hipotekaturik) Catalina de Lesarri (Bergara, 1633) Dohaintza: iloba, Maria Perez de Galarrolaza Lesarri Behekoa baserria Bertako ondasun guztiak Maria de Mecoleta (Bergara, 1713) Oinordekotza: ahizpa, Mariana de Mecoleta Barrenkalean zeukan etxea (serora bera bizi zena), 40 dukateko zentsu baten kargarekin, eta baldintza: betiereko anibertsario baten fundazioa Maria Clara de Berroeta (Bergara, Soledadeko Andre Maria santutegia eta ikastetxea, 1750) Dohaintza: familia?, anaia?, Andres Saez de Mecoleta Zenbait ondasun Dohaintza: koinata alarguna eta iloba, Agustina de Salaberria ("doña", Pedro Antonio de Berroetaren alarguna) Sagasti batetik ordurarte gozatu zituizten etekinak (zorraren barkamena, sagastia 500 pesotan erosteko aukera emanaz) 1 Testamentuen erreferentzia dokumentaletarako, ikus 9. koadroa, 935-939 or. 931 Seniparteak Aitaren eta amaren aldetiko seniparteak, baldintza: hiletetako gastuak bere kargu hartzea Oinordekotzako zentsuak eta Maria Ignacia de Berroeta Catalina de Mendiguchia (Elgeta, Angiozar, Elexamendiko Andre Maria ermita, 1638) Oinordekotza: iloba, Pedro de Mendiguchia Angiozarren serorak zeukan etxea 42 dukateko zentsua Dohaintza: iloba, Irigoin batxilerra Angiozarreko etxean (aurreko partidan aipatua) 20 urtetan errenta gabe bizitzeko posibilitatea, baldintza: apez izatera heldu eta meza berriak Angiozarren esatea Maria Ana de Goitia Bereterio (Antzuola, 1733) Oinordekotza: iloba, Juan Bautista de Goitia Bereterio Lursaila "de pan sembrar" (200 dukatetan erosia) eta bestelako ondasunak Catalina de Abendaño (Arrasate, 1590) Oinordekotza: "doña" Marina de Abendaño Hiribilduko lurzorua (hutsik) Maria de Arostegui (Arrasate, 1599) Oinordekotza: Catalina de Arrasateko "ferrerias" Ortu bat eta etxeko Santamaria, eta bere kaleko etxe bat ("sobre la ondasun guztiak ezean hurrenez hurren muralla") Isabela eta Juan Ochoa honen ahizpa eta anaia Francisca de Gabiria (Arrasate, 1639) Oinordekotza: Arima Sagasti bat eta zenbait ondasun Ana de Ayesta (Arrasate, 1664) Oinordekotza: Arima Sagasti bat Ana de Echabe (Eskoriatza, Gellao, Andre Maria parrokia, 1674) Dohaintza: iloba, Antonio Lopez de Echabe, Andres Lopez de Echabe (apeza?) eta Catalina de Sardanetaren semea Aitaren eta amaren aldetiko seniparteak Teresa de Laquitegui (Leintz Gatzaga, Oinordekotza: anaia ("vterino"): Juan Bautista Amaren ("doña" Maria Ana de Uriarte) aldetiko 932 128 dukateko mailegua 80 dukateko zentsua Dorletako Andre Maria santutegia, 1746) de Sagastiberria Oinordekotza: iloba, Manuel de Laquitegui seniparteak Juan de Laquitegui seroraren aitak honi testamentuan oinordeko nagusitzat emandako ondasunak Ines de Bidania (Oñati, Dohaintza: iloba, San Martin ermita, 1554) Magdalena (Juan de Laquitegui seroraren aitak honi testamentuan oinordeko nagusitzat emandako ondasunak) (Juan de Laquitegui seroraren aitak honi testamentuan oinordeko nagusitzat emandako ondasunak) "la tierra de Jamendi", sagasti bat Eztenagan eta etxeko "aparejo"-a Dohaintza: iloba, Magdalena, Martin Ochoaren alaba Gaztainadi bat Durun "en exido" Francisca de Estrada Basauri (Oñati, Zañartu, San Julian ermita, 1599) Oinordekotza: Arima Kale Zaharra atzekaldean "Orayturri"-ko ortua (14 zeuzkan etxe batzuk dukateko zentsuaren kargarekin) eta bestelako ondasunak Maria Andres de Uriarte (Oñati, Uribarri, San Andres ermita, 1660) Uriarte baserria? Dohaintza: iloba eta honen senarra, Mariana de Gallastegui eta Ignacio de Legorburu Antonia de Idigoras (Oñati, San Antonio ermita, 1711) Oinordekotza: ahizpa, Maria de Idigoras Uriarte baserriaren parrokiako jarlekua Seniparteak, Uriarte baserriaren ("llamado Banastaingo") aldetik zegozkionak Aitaren eta amaren aldetiko seniparteak Catalina de Villar (Oñati, Oinordekotza: anaia, 1738) Antonio de Villar Aitaren eta amaren aldetiko seniparteak (230 dukat, 250 dukaten jatorrizkotik) Francisca de Lizarralde (Oñati, Bidaurretako komentua, 1761) Seniparteen ukoa bere alde (baserritik zegozkionak) Oinordekotza: anaia (eta jatorrizko Bedoña baserriaren jabea), Gregorio de Lizarralde 933 18 serora (1554-1761) Etxeak: 5 Baserriak: 1 (+1?) 934 Ortuak: 3 Lursailak: 8 Bestelakoak: 9 Seniparteak: 7 9 Debagoieneko 99 seroren testamentuetan familia-kideei, lagunei eta tenpluetako zerbitzariei egindako dohaintzen hartzaileen sexuen araberako banaketa (1554-1793) Serora Emakumezkoak Gizonezkoak Bergara, Marina de Jauregui. 1556 (GPAH-AHPG 1/0055, 72r-74v) Bergara, San Pedro parrokia, Catalina de Ondarza. 1572 (GPAH-AHPG 1/0112, 577r-585r) Bergara, Leizaria, San Lorentzo ermita, Marina de Moyugoitia. 1574 (GPAH-AHPG 1/0114, 698r-701v) Bergara, San Pedro parrokia, Francisca de Ygueribar. 1581 (GPAH-AHPG 1/0121, 618r-619v) Bergara, Santa Marina parrokia, Maria de Beiztegui. 1594 (GPAH-AHPG 1/0157, 64r-67v) Bergara, Maria de Irala. 1596 (GPAH-AHPG 1/0134, 711r719v) Bergara, Aritzetako San Migel ermita, Catalina de Querexaçu. 1602 (GPAH-AHPG 1/0188, 364r-366r) Bergara, San Martin ermita, Maria de Iturbe. 1605 (GPAHAHPG 1/0162, 77r-80r) Bergara, San Pedro parrokia, Marina Garcia de Oruesagasti. 1607 (GPAH-AHPG 1/0102, 43r-47v) Bergara, San Pedro parrokia, Magdalena de Oruesagasti. 1610 (GPAH-AHPG 1/0196, 422r-424v) Bergara, Magdalena de Castillo. 1612 (GPAH-AHPG 1/0198, 450r-454r) Bergara, Santa Marina parrokia, Catalina de Sarralde. 1628 (GPAH-AHPG 1/0258, 116r-122v) Bergara, San Pedro parrokia, Maria de Aguirre. 1631 (GPAH-AHPG 1/0286, 5r-6v) Bergara, Maria de Izaguirre. 1631 (GPAH-AHPG 1/0236, 158r-163r) Bergara, Catalina de Lesarri. 1633 (GPAH-AHPG 1/0262, 263r-265r) Bergara, Santa Marina parrokia?, Gracia de Zabala. 1650 (GPAH-AHPG 1/0339, 333r-338v) Bergara, Maria de Mendoza. 1650 (GPAH-AHPG 1/0339, 615r-622r) Bergara, San Pedro parrokia, Francisca de Beiztegui (GPAH-AHPG 1/0374, 64r-64v) Bergara, Catalina de Artiz. 1692 (GPAH-AHPG 1/0376, 7r8r) Bergara, Maria de Mecoleta. 1713 (GPAH-AHPG 1/0500, 33r-36r) Bergara, Catalina de Aranguren Irazabal. 1734 (GPAHAHPG 1/0522, 234r-235v) Bergara, San Pedro parrokia, Gertrudis de Recalde. 1741 (GPAH-AHPG 1/0546, 191r-192v) Bergara, Soledadeko Andre Mariaren santutegia, Francisca de Barrutia. 1742 (BUA 01 L/152, 120r-122r) Bergara, Soledadeko Andre Mariaren santutegia eta 2 3 6 2 4 1 5 3 0 0 0 0 0 0 9 1 1 1 3 1 2 2 1 5 0 1 3 1 1 0 2 0 4 0 0 0 0 0 0 1 0 0 1 1 1 (+1?) 4 (+1?) 2 0 935 ikastetxea, Maria Clara de Berroeta. 1750 (GPAH-AHPG 1/0555, 163r-170r) Bergara, San Pedro parrokia?, Mariana de Aleiza. 1758 (GPAH-AHPG 1/0596, 127r-128r) Bergara, San Martin ermita, Maria Ana de Mecolalde. 1762 (GPAH-AHPG 1/0615, 423r-426v) Bergara, San Lorentzo ermita, Maria Ignacia de Eguren. 1764 (GPAH-AHPG 1/0599, 137r-138v) Bergara, Maria Ana de Alaiza. 1772 (GPAH-AHPG 1/0604, 39r-40v) Bergara, Josefa Polonia de Arizpe. 1773 (GPAH-AHPG 1/0605, 217r-218v) Elgeta, Santa Maria Magdalena ospitalea, Marina de Larraguibel. 1576 (GPAH-AHPG 1/1853, 187r-188v) Elgeta, Andre Maria parrokia, Gracia de Urrupain. 1587 (GPAH-AHPG 1/1854, 53r-55v) Elgeta, Andre Maria parrokia, Maria Ochoa de Marquiegui. 1592 (GPAH-AHPG 1/1853, 41r-42v) Elgeta, San Adrian eta San Antonio ermita, Domenja de Altube. 1599 (GPAH-AHPG 1/1853, 38r-41r) Elgeta, San Adrian eta San Antonio ermita, Marina de Altube. 1603 (GPAH-AHPG 1/1853, 215r-218r) Elgeta, Uriarte, Andra Mari ermita, Domenja de Iturri. 1604 (GPAH-AHPG 1/1851, 122r-124v) Elgeta, Santa Maria Magdalena ospitalea, Domenja de Albisua y Arescurenaga. 1605 (GPAH-AHPG 1/1853, 112r121r) Elgeta, Magdalena de Urrojolaegui. 1609 (GPAH-AHPG 1/1845, 25r-27v) Elgeta, Santa Maria Magdalena ospitalea, Gracia de Sagasta. 1637 (GPAH-AHPG 1/1854, 17r-18v) Elgeta (orain Bergara), Angiozar, Elexamendiko Andre Maria ermita, Catalina de Mendiguchia. 1638 (GPAHAHPG 1/1853, 105r-106v) Elgeta, Magdalena de Echevarria. 1742 (GPAH-AHPG 1/0547, 370r-371r) Antzuola, Agueda de Zumaeta. 1640 (GPAH-AHPG 1/0769, 115r-118v) Antzuola, Ana de Benitua. 1642 (GPAH-AHPG 1/0769, 324r-325v) Antzuola, Uzarragako San Juan Bataiatzailea parrokia, Marina de Iraeta. 1645 (GPAH-AHPG 1/0770, 395r-398v) Antzuola, Uzarragako San Juan Bataiatzailea parrokia, Maria de Iturbe. 1649 (GPAH-AHPG 1/0771, 239v-241r)1 Antzuola, Maria de Ibarra. 1659 (GPAH-AHPG 1/0774, 157r-161r) Antzuola, Catalina de Lizarriturri. 1659 (GPAH-AHPG 1/0774, 84v-86r) Antzuola, Marina de Oxirondo. 1661 (GPAH-AHPG 1/0774, 103r-104v) Antzuola, Gure Errukizko Ama parrokia, Agueda de Otamendi. 1662 (GPAH-AHPG 1/0775, 72r-73r) Antzuola, Maria de Zumaeta. 1671 (GPAH-AHPG 1/0783, 1 Testamentu hau moztuta dago, emaitza ez da ziurra. 936 1 3 1 1 0 0 0 0 0 0 7 0 1 0 8 0 6 2 4 0 3 1 3 0 12 0 5 0 2 1 0 0 0 0 1 1 4 1 0? 0? 4 2 0 0 1 0 0 0 2 1 1r-8v) Antzuola, Uzarragako San Juan Bataiatzailea parrokia, Maria de Iturbe. 1673 (GPAH-AHPG 1/0783, 207r-208v) Antzuola, Dionisia de Jauregui Madariaga. 1720 (GPAHAHPG 1/0529, 251r-253v) Antzuola, Maria Ana de Goitia Bereterio. 1733 (GPAHAHPG 1/0538, 232v-235v) Arrasate, Catalina de Otalora. 1570 (GPAH-AHPG 1/2341, 77r-78v) Arrasate, San Balero ermita, Maria de Insaurbe. 1579 (GPAH-AHPG 1/2341, 58r-60v) Arrasate, Catalina de Abendaño. 1590 (GPAH-AHPG 1/2353, 23r-25r) Arrasate, Maria de Arostegui. 1599 (GPAH-AHPG 1/2353, 201r-205v) Arrasate, Musakola, San Antolin ermita, Antonia de Osinaga. 1603 (GPAH-AHPG 1/2364, 2r-5v) Arrasate, Santa Marina ermita?, parrokia?, Teresa de Urisarri. 1603 (GPAH-AHPG 1/2353, 251r-258r) Arrasate, Maria Lopez de Olazaran. 1604 (GPAH-AHPG 1/2339, 13r-16r)2 Arrasate, Udala, San Esteban parrokia, Catalina de Huruburu. 1610 (GPAH-AHPG 1/2361, 56 bis eta hurr.) Arrasate, Maria Gimenez de Guesalibar. 1614 (GPAHAHPG 1/2366, 95v-96v) Arrasate, Ana de Lara. 1623 (GPAH-AHPG 1/2369, 69r72r) Arrasate, Gesalibar, Santa Ageda parrokia (eta ospizioa), Maria Perez de Bengoa. 1625 (GPAH-AHPG 1/2370, 85r86v) Arrasate, Francisca de Gabiria. 1639 (GPAH-AHPG 1/2391, 44r-46v) Arrasate, Ana de Ayesta. 1664 (GPAH-AHPG 1/2402, 97r98v) Aretxabaleta, Aozaratza, San Juan Bataiatzailea parrokia, Maria Lopez de Celaya. 1615 (GPAH-AHPG 1/0866, 3r-5r) Aretxabaleta, Maria Ruiz de Araoz y Durana. 1629 (GPAHAHPG 1/0865, 35r-36r) Aretxabaleta, Catalina de Bengoa. 1634 (GPAH-AHPG 1/0872, 148r-150r) Aretxabaleta, Izurieta, San Pedro parrokia, Maria de Zabala. 1644 (GPAH-AHPG 1/0876, 146r-147v) Eskoriatza, San Pedro parrokia, Maria Lopez de Espilla. 1574 (GPAH-AHPG 1/0862, 16r-18v) Eskoriatza, Mendiola, San Juan Bataiatzailea parrokia, Domenja de Zubia. 1622 (GPAH-AHPG 1/0865, 31r-34v) Eskoriatza, Gellao, Andre Maria parrokia, Ana de Echabe. 1674 (GPAH-AHPG 1/0889, 25r-26r) Leintz Gatzaga, Dorletako Andre Maria santutegia, Mariana de Anuncibai. 1655 (LGUA 331.3, 92r-94v) 2 3 0 1 1 1 2 0 1 3 0 2 0 2 0 3 (+1?) 0 (+1?) 11 0 0? 0? 0 1 5 1 10 0 1 1 4 1 11 4 0 0 2 3 6 1 0 0 5 3 9 1 1 1 0 2 Dokumentu hau, zehazki testamentua baino, zentsuen dohaintza handi baten ematea da ("Entrega de scrituras de çenso de la beata de Olaçaran al padre guardian y predicadores"); baina jarraian, egun berean, testamentuaren uko-egite bat helarazi zuenez (15v-16r), eta dohaintzak ondoren izan zituen gorabeheretan, emate hau eta aurretiko dohaintza testamentua bailiran aipatu zirenez, aintzat hartuko dugu. Hala ere, emaitzak ez dira ziurrak, beste bideren batez familia-kideei diru edo ondasunak emanak izan baitzitzakeen. 937 Leintz Gatzaga, Dorletako Andre Maria santutegia, Luisa de Aguirre. 1693 (LGUA 331.3, 96r-97v) Leintz Gatzaga, Dorletako Andre Mariaren santutegia, Maria de Pagadigorri. 1719 (DEAH-AHDSS 4812/000-00, f.,g.) Leintz Gatzaga, Dorletako Andre Maria santutegia, Teresa de Laquitegui. 1746 (LGUA 331.3, 11r-14r) Aramaio, Mariana de Ascoaga. 1693 (GPAH-AHPG 1/0889, 139r-139v) Oñati, San Martin ermita, Ines de Bidania. 1554 (GPAHAHPG 1/2857, 14v-17v) Oñati, San Kristobal ermita, Magdalena de Ucelai. 1591 (GPAH-AHPG 1/3045, 174r-177r) Oñati, Zañartu, San Julian ermita, Francisca de Estrada Basauri. 1599 (GPAH-AHPG 1/3051, 134r-135v) Oñati, Narria, San Lorentzo ermita, Maria de Billar. 1629 (GPAH-AHPG 1/3088, 1r-2v) Oñati, San Migel parrokia, Maria Lopez de Estraño Gallastegui. 1647 eta 1665 (GPAH-AHPG 1/3194, 102r107v eta 1/3194, 95r-98r)* Oñati, Ospitalea, Maria de Ituño. 1657 (GPAH-AHPG 1/3176, 220r-221r) Oñati, Uribarri, San Andres ermita, Maria Andres de Uriarte. 1660 (GPAH-AHPG 1/3198, 432r-432v) Oñati, San Migel parrokia, Catalina de Ugarte. 1669 (GPAH-AHPG 1/3194, 74v-75v) Oñati, Narria, San Lorentzo ermita, Osana de Villar. 1670 (GPAH-AHPG 1/3195, 123r-126v) Oñati, Olabarrieta, San Kristobal ermita, Mari Asencio de Umeres. 1676 (GPAH-AHPG 1/3205, 272r-272v) Oñati, Narria, San Lorentzo ermita, Catalina de Gallastegui. 1678 (GPAH-AHPG 1/3206, 55r-56r) Oñati, San Migel parrokia, Maria de Umeres. 1694 (GPAHAHPG 1/3211, 498r-498v) Oñati, Maria de Zubia. 1701 (GPAH-AHPG 1/3264, 6r-6v) Oñati, San Antonio Abad edo San Anton ermita, Magdalena de Galarraga. 1705 (GPAH-AHPG 1/3223, 167r-169r) Oñati, San Juan ermita, Antonia de Idigoras. 1711 (GPAHAHPG 1/3247, 683r-684r) Oñati, Uribarri, San Andres ermita, Angela de Erostegui. 1712 (GPAH-AHPG 1/3226, 17r-17v) Oñati, Catalina de Villar. 1738 (GPAH-AHPG 1/3293, 378r379v) Oñati, San Migel parrokia, Ana Catalina de Inza. 1751 (GPAH-AHPG 1/3358, 525r-528v) Oñati, San Antonio Abad edo San Anton ermita, Ignacia de Irala. 1755 (GPAH-AHPG 1/3304, 7r-10v) Oñati, Bidaurretako komentua, Francisca de Lizarralde. 1761 (GPAH-AHPG 1/3342, 60r-62r) Oñati, San Migel parrokia, Maria Gabriela de Sarraoa. 1784 (GPAH-AHPG 1/3424, 105r-110r) * 0 0 1 4 1 1 1? 1? 10 (+1?) 5 (+1?) 13 4 2 (+2?) 0 (+2?) 7 3 5 1 0 0 1 1 0 0 8 3 2 0 8 9 1 1 0 4 0 2 4 1 0 0 6 0 6 0 0 0 1 0 26 2 Oñatin, garai honetatik aurrerako seroren testamentuetan ohizkoa egin zen txiroendako garizko anoa erdiko ogi bat, 2 arrada sagardo eta 2 erreal dirutan edo haragitan ematea, ospitaleko txiroendako. Kopuru hau ezezaguna zaigunez, ez dugu kalkuluan sartuko. 938 Oñati, San Migel parrokia, Josefa de Lizarralde. 1793 (GPAH-AHPG 1/3428, 87r-89r) 0 0 Denera: 298 (+6?) 100 (+6?) 939 940 40 Debagoieneko 98 seroren testamentuetako oinordeko eta albazea izendapenak sexuen arabera (1554-1793) Serora Bergara, Marina de Jauregui. 1556. Bergara, San Pedro parrokia, Catalina de Ondarza. 1572. Emakumezkoak Oinordeko Albazea Ahizpa: Catalina Martinez de Jauregui Ahizpak: Domenja Martinez de Jauregui eta Catalina Martinez de Jauregui Arima Bergara, Domenja de Gante. 1592. Bergara, Santa Marina parrokia, Maria de Beiztegui. 1594. 1 Anaia: Geronimo de Moyua Arima Arima Catalina Lopez de Ibarra alarguna Arima Albazea Aipaturiko ondasunak eta bestelakoak 100 dukateko zentsua, 42 dukateko zentsua Arima Bergara, Leizaria, San Lorentzo ermita, Marina de Moyugoitia. 1574. Bergara, San Pedro parrokia, Francisca de Ygueribar. 1581. Gizonezkoak Oinordeko 1 Lehengusuak: San Joan de Ondarza eta Joan Ibañez de Ondarza eta Apeza: Pedro Abbad de Gorostola Anaiak: Geronimo de Moyua eta apeza: Miguel Abbad de Moyua Antonio Martinez de Barrutia batxilerra “maior” eta honen iloba Antonio de Barrutia batxilerra “menor” Ondasunen memorial baten aipamena (“en poder del dicho Miguel Abbad de Moyua mi hermano”) Catalina Lopez de Ibarra alargunaren etxean bizi zen Serora: “la Serora de Munabe” eta Maria Joaniz de Beiztegui alarguna eta Catalina de Eguiguren Bere albazeek arropa zuri, bestelako arropa, ohe, bitxi, eta ondasunen inbentarioa egin eta saltzea agindu zuen, bere arimaren alde Testamentuen erreferentzia dokumentaletarako, ikus 9. koadroa, 935-939 or. 941 Bergara, Maria de Irala. 1596 Bergara, Aritzetako San Migel ermita, Catalina de Querexaçu. 1602. Bergara, San Martin ermita, Maria de Iturbe. 1605. Bergara, San Pedro parrokia, Marina Garcia de Oruesagasti. 1607. Bergara, San Pedro parrokia, Magdalena de Oruesagasti. 1610 Bergara, Magdalena de Castillo. 1612. Ilobak (3), "hijos de su hermana Marina y de Domingo de Argarate": Mariquita ["de Argarate"] Ahizpa: "su hermana Marina" Ilobak (3), "hijos de su hermana Marina y de Domingo de Argarate": Domingo eta Andres ["de Argarate"] Arima Serorak: Catalina de Esaube eta Magdalena de Esaube (ermita berekoak) Arima Arima Serora: Marina de Eguren (Santa Marina parrokian) Arima Iloba: Pero Perez de Yrala Serora: Catalina de Sagastizabal (San Pedro parrokian) Serora: Catalina de Sagastizabal (San Pedro parrokian) Iloba: Pero Garcia de Oruesgasti (Oruesagasti etxeko jabea) Iloba: Pero Garcia de Oruesagasti (Oruesagasti etxeko jabea) Anaia (nagusia): Pedro Garcia de Oruesagasti Anaiak: Pedro eta Miguel Garcia de Oruesagasti Agustin Garcia de Azcarate Castillo eta emaztea (Castillo etxeko jabeak) Apeza: Juan de Sagastizabal lizentziatua Testamentuko aginduak bete osteko soberakinak, bere arimaren alde “primo hermano”: Pedro de Elusa Zilar bikoitzezko 300 dukat eta 13 erreal, 51 dukat “en moneda de uellon” (bere gaixotasunean xahutzekoak) eta 20 dukat erreal laurdenekoetan. Testamentuaren betekizunerako bere zaiarik onena saltzea agindu zuen Iloba: Maria Joaniz de Aumategui eta senarra (Castillo etxeko jabeak) Bergara, Santa Marina parrokia, Catalina de Sarralde. 1628. Maria de Gorostola (“doña”) eta serora: Graçia de Çauala Bergara, San Pedro parrokia, Maria de Aguirre. 1631 Ahizpa: Petronila de Aguirre Bergara, Maria de Izaguirre. 1631. “para illuminaria del Santo Christo y para la çera que gastan el dia del corpuz y juebes y bie[r]nes santo” Bergara, Catalina de Koinatua eta apeza: Domingo de Argarate eta Gaspar de Artolazabal "su padre espiritual" Baldintzak: ondasunak hiru oinordekoek berdin partitzekotan, eta zentsuen errentak, hauek beharrik izanez gero, bere ahizpak eta koinatuak jasotzekotan Testamentuko aginduak bete osteko soberakinak, bere arimaren alde “primo hermano”: Pedro de Elusa Serora (parrokia berean): Catalina de Zuruzelaegui Koinatuak: Sebastian de Serrano eta Joan Perez de Ascasua “para illuminaria del Santo Christo y para la çera que gastan el dia del corpuz y juebes y bie[r]nes santo” Apeza: Joseph Abbad de Eguren eta Juan Garcia de Oruesagasti Iloba: Pedro Perez de Lizentziatua: Andres 942 Oinordekotzaz aparteko Lesarri "Yuso" baserriaren Galalorraza, "sin perjuicio de la donaçion por mi fecha en fauor de la dicha Maria Perez de Cupide Galarrolaza de la dicha caseria de Lesarri yuso y de su pertenescido" Lesarri. 1633 Bergara, Santa Marina parrokia?, Gracia de Zabala. 1650 Bergara, Maria de Mendoza. 1650 Bergara, San Pedro parrokia, Francisca de Beiztegui. 1689 Arima "doña" Magdalena de Gorostola Arima Izeba serora: Francisca de Oruesagasti, "con calidad de que si tubiere nezesidad gaste todo en su sustento pero muerta ella si sobrare algo sea poco a mucho Lopez de Ozaeta, apeza: Martin Abad de Arguiçain "cura y coadjutor de la dicha yglesia de señora Santa Marina de Oxirondo", iloba: Pedro Perez de Galarrolaza eta Martin de Beiztegui E[goca?] eta bere ondasunen dohaintza2 Arima Pedro de Sagastizabal eta Juan de Sagasta "en falta de ella": apeza: Don Tomas de Argarate "clerigo presuitero vezino de esta Uilla mi Confesor" eta Don Juan de Zumaeta Arima Izeba serora: Francisca de Oruesagasti 2 Hainbat ondasun3 Bigarren albazea Tomas de Argarate apezaren eskutik idatziriko ondasunen eta betekizunen memorial baten berri ematen zaigu "como hija y heredera de los dichos Thomas de Lessarri y Marina Martinez de Çupide su legitima muger estoy en posession de la cassa y casseria de Lessarri Yusso que fue de los dichos mis padres con todo su pertenescido y despues que estoy en possesion por auttoridad de la Justicia hordinaria de esta dicha Uilla se conçerto casamientto de Maria Perez de Cubicoeta Galarrolaza con Nicolas de Beizteguieg[ia?] y se [e fechio?] su cassamiento: debajo la palabra y conçierto que hubo de dar y donar la dicha cassa con todo su pertenescido a la dicha Maria Perez de Cubicoeta Galarrolaza para el dicho cassamiento con sus cargas y obligaçiones y no auia quedado echa echa [ sic] esta donaçion al tiempo que se trato el dicho cassamiento con la [f?]irmeza que se deuia = y agora poniendo en execucion como de derecho puedo y deuo digo que en conformidad de lo que de palabra tengo tratado quiero y es mi boluntad hazerle graçia y donaçion pura mera perfecta yrrebocable a la dicha Maria Perez de Cubicoeta Galarrolaza como le ago y a sus hijos y desçendientes legitimos de la dicha cassa y casseria de Lessarri yuso y todo su pertenescido y de todo los demas [bienes?] que en ella tengo y me pertenescen y me pueden pertenesçer en qualquier manera porque debajo de auer dado palabra de hazer esta dicha donaçion tubo efecto el dicho cassamiento de la dicha Maria Perez mi sobrina con el dicho Nicolas de Beiztegui E[ giza?] con espressa condiçion que en falta de hijos y descendientes y si la dicha Maria Perez muriere sin ellos y aunque los aya si los tales murieren antes de llegar de poder testar o llegados murieren abintestato en qualquiera de los dichos cassos se buelua y restituia la dicha casseria de Lessarri yusso y su pertenescido a los duenos propietarios de esta cassa y casseria de Galarrolaza porque esta es mi determinada boluntad". 3 Ohea, estalkiak, 2 burko, 2 burko eta gortina; 3 ohe-estalki; 4 ohe-estalki; 6 kutxa, 2 zaia ("la una de estamena de Toledo"), 3 zaia txiki, 4 buruko, 6 ahozapi, 5 kanako mahai-zapi batzuk, 10 kanako mahai-zapi batzuk; toalla 1, 2 zartagin, 2 kriseilu, 2 burnizko goilara, 2 burruntzi, 2 "gamilas", eltze 1, lakari 1, oramahai 1, 2 otar, 2 aulki txiki "de palio", 6 buztinezko pitxer, 12 buztinezko plater, 4 eztainuzko plater; 8 katilu "de Talabera y varro [por metº???]", ispilu bat; eta emakumezkoendako zapata berri batzuk ("altos"). 943 Bergara, Catalina de Artiz. 1692 Bergara, Maria de Mecoleta. 1713 ynstituyo a mi alma por heredera" Iloba: Catalina de Artiz Ahizpa: Mariana de Mecoleta, "con la Calidad del dicho Uinculo, y pension de Memoria, ô, Aniuersario perpetuo" Bergara, Catalina de Aranguren Irazabal. 1734 Arima Bergara, San Pedro parrokia, Gertrudis de Recalde. 1741 Ahizpa: Teresa de Recalde (albazearen emaztea) Bergara, Soledadeko Andre Mariaren ermita, Francisca de Barrutia. 1742 Bergara, Soledadeko Andre Maria santutegia eta ikastetxea, Maria Clara de Berroeta. Iloba: Catalina de Artiz Iloba: Don Sebastian de Eguren eta etxeko burua: Andres Saez de Mecoleta Ahizpa: Mariana de Mecoleta Apeza: Don Francisco Ignacio de Iturralde "Presuitero Benefiziado de las Yglesias parroquiales Vnidas de la Villa de Anzuola" eta Bartolome de Elcoro Koinatua: Ignacio de Zupide eta parrokiako apeza (benefizioduna): Manuel de Elcoro Zaldua Arima Neskamea: Isabela de Bazterrica Soledadeko Andre Maria santutegia eta ikastetxea Don Joseph Domingo de Vriarte Soledadeko Andre Maria santutegia eta ikastetxea 944 Apeza eta bikarioa: Agustin de Bazterrica (Bergarako San Pedro parrokian) eta apeza eta kapilaua: Juan Antonio de Ascargorta 2 ohe "ussadas y otras cosas de muy poca considerazion" Serora bizi zen Barrenkaleko etxea, Andres de Mecoleta bere lehengusu eta San Pedro parrokiako apez benefiziodunak "inter uiuos" egindako dohaintza "irrebocable"-an emana, 40 dukateko Jesusen Konpainiaren Bergarako Kolegioaren aldeko zentsu baten kargarekin. Maiorazko fundazioa egin zuen, bere oinordekoak bere arimaren aldeko betiereko memoria baten fundazioa egiteko baldintzarekin. Uko-egiteen bidez oinordekotza Mecoleta "de Suso" etxeko ondorengoetara iragatekotan, maiorazkoan bi etxeak batzekoak izan beharko ziratekeen. 1750. Bergara, San Pedro parrokia?, Mariana de Aleiza. 1758 Apeza San Pedro parrokian: Agustin de Baztarrica Bergara, San Martin ermita, Maria Ana de Mecolalde. 1762 Anai etxeko burua: Melchor de Mecolalde Bergara, San Lorentzo ermita, Maria Ignacia de Eguren. 1764 Lehengusina: Teresa de Gaztelu Lehengusina: Teresa de Gaztelu Bergara, Josefa Polonia de Arizpe. 1773 Elgeta, Santa Maria Magdalena ospitalea, Marina de Larraguibel. 1576 Elgeta, Andre Maria parrokia, Gracia de Urrupain. 1587 Elgeta, Andre Maria parrokia, Maria Ochoa de Marquiegui. 1592 Elgeta, San Adrian eta San Antonio Lehengusua: Pedro de Olaberria Lizentziatua: Don Joseph Antonio de Sagastizabal "Abogado de los Reales Consejos, uezino de estta uilla de Bergara" Bergara, San Pedro parrokia, Maria Ana de Alaiza. 1772 (apeza Santa Marina parrokian, kapilau Soledadeko kapilan) Apez anaiak San Pedro parrokian:Miguel Antonio eta Mateo Joseph de Arrascaeta Koinatua: Josef de Garai Elorza eta Juan Miguel de Oruesagasti y Larrarte Alarguna: "Doña" Gertrudis de Esteba y Molera "vezina de esta nominada Villa" San Pedro parrokiako apeza: Juan Francisco de Torrano Joseph Manuel de Iribe Anaia: Pedro de Larraguibel Lehengusina (edo iloba?): Estibaliz de Aranzaeta Anaia: Pedro de Larraguibel eta Domingo de Arextiburu Matias de Marquiegui Arima ("y por las anymas que yo fuere en cargo") "doña" Ana de Leaniz eta iloba: Maria de Ibarra Ahizpa serora: Marina de Altube Ahizpa serora: Marina de Altube Arima ("y por las anymas que yo fuere en cargo") Izkribaua: Martin Perez de Marquiegui eta 945 Bere "dares y tomares" guztien berri oinordekoari emana zion, eta bere esku utzi zuen dena ermita, Domenja de Altube. 1599 Elgeta, San Adrian eta San Antonio ermita, Marina de Altube. 1603. Iloba: Marina Garcia de Sostoa Elgeta, Uriarte, Andra Mari ermita, Domenja de Iturri. 1604 Koinata eta bigarren lehengusina, beste oinordekoaren emazte: Mari Antona de Zezeaga Pedro de Sostoa "el moço" Apeza: Meiztegui batxilerra eta Pedro de Sostoa, Martin Perez de Marquiegui eta Juan de Olaeta Anaia: Juan de Iturri Anaia: Juan de Iturri eta Elgetako parrokiako apezak Arima Suhia (serorarena ala "doña" Ana de Isasirena?): Cristobal de Sugadi Elgeta, Santa Maria Magdalena ospitalea, Domenja de Albisua y Arescurenaga. 1605 Arima "doña" Ana de Isasi eta "doña" Joana de Otalora (beste albazearen emazte) Elgeta, Magdalena de Urrojolaegui. 1609 Lehengusina: Catalina de Andudi, "para que aga mi boluntad segun que le tengo pedido y comunicado y si ella no quesiere azer al presente escriuano a quien le pido por merçed como a deudo açepte" Lehengusina: Catalina de Andudi Urrupain etxe eta dorreko jabea: Sebastian de Mallea Ahizpa: Maria Garcia de Sagasta Ahizpa: Maria Garcia de Sagasta Anaia: Juan de Sagasta Elgeta, Santa Maria Magdalena ospitalea, Gracia de Sagasta. 1637 Elgeta (gaur egun Bergara), Angiozar, Elexamendiko Andre Maria ermita, Catalina de Iloba: Pedro de Mendiguchia 946 Iloba: Pedro de Mendiguchia eta Koinatua: Martin de Galarraga Sacona 42 dukateko zentsua eta Angiozarren serorak zeukan etxea, bere sagasti, gaztainadi eta ariztiarekin; lau kutxa Mendiguchia. 1638. Elgeta, Magdalena de Echavarria. 1742 Iloba: Ana Maria de Echabarria ("por mitad") Iloba: Juan de Echabarria ("por mitad") Antzuola, Agueda de Serora: Catalina de Lizarriturri (oraindik Zumaeta. 1640. ez zen serora) Antzuola, Ana de Benitua. 1642 Iloba: Joan de Benitua Antzuola, Uzarragako San Juan Bataiatzailea parrokia, Marina de Iraeta. 1645 Antzuola, Catalina de Lizarriturri. 1659. Antzuola, Maria de Ibarra. 1659 Ilobaren emaztea: Catalina Joanez de Aranguren Iloba etxeko burua: Juan Perez de Iraeta Iloba: Isabela Perez de Lizarriturri Igueribar. Baldintza: Jose de Zumaeta Antzuolako alkatearekin ezkontza gauzatzekotan Apeza: Miguel de Arescurenaga "Cura y Beneficiado de la Yglesia Parroquial expresada de esta uilla y Comisario del Santo oficio de la Ynquisizion de Nauarra" Joan de Monesteriobide batxilerra Anaia (ilobaren aita): Joan de Benitua, iloba: Joan de Benitua eta Joan Garcia de Lizaiturri Iloba etxeko burua: Juan Perez de Iraeta Anaia: Juan Bautista de Igueribar (Igeribar eta Asparraundi etxeen jabea) eta Apeza: Francisco de Inarra (Antzuolako parrokia batuetan) Apeza Antzuolako parrokia batuetan: Gabriel de Inurrigarro Iriarte, koinatua: Bartolome de Gaztanaeta eta Francisco Perez de Madariaga Ahizpa (albazearen emaztea): Isabela Perez de Inurrigarro 947 Bi ohe "cumplidas", 5 estalki parerekin; 7 dukat eta 1/2 ("en la moneda que oy corre despues de la rreuaja del uellon"); 50 liozko azao "espadados y [sin] espadar" eta 5 kutxa handi eta txiki 4 kutxa (2 etxean eta 2 elizan); ohea "con sus azes dobles al vsso de la tierra" (serorak erabilia); 2 gortina; 44 kana ohial "para touajas que esta en poder de la Beata de Yturbe por texer y en mi arca el yllo necessario para ello"; 29 liozko azao "por benefiçiar" Ohea estalkiekin; 2 ohe-estalki; 2 kutxa; 2 mantu; gonapeko bat eta zaia txiki bat; 16 azao "de lino por hadrezar" eta beste 11 "adrezadas"; suil eta galdara zahar bana; izara bat eta buru-estalki bat; 7 mataza "de yllo blanco delgado"; eta jipoi bat ("sin pluma por entrar en agua"). Antzuola, Marina de Oxirondo. 1661. Antzuola, Gurre Errukizko Ama parrokia, Ageda de Otamendi. 1662 Antzuola, Maria de Zumaeta. 1671 Ahizpa: Maria de Oxirondo Iloba: "doña" Mariana de Ugarte Iloba (oinordekoaren anaia): "Don" Francisco de Ugarte Iloba: "doña" Mariana de Ugarte Lehengusua: Bartolome de Arizaga eta ilobak: Bartolome eta Ignacio de Lascurain Zumaeta Iloba: Isabela de Lascurain Antzuola, Uzarragako San Juan Bataiatzailea parrokia, Maria de Iturbe. 1673 Ahizpa: Francisca de Iturbe Antzuola, Dionisia de Jauregui Madariaga. 1720 Ahizpa: Maria Bautista de Jauregui Madariaga Antzuola, Maria Ana de Goitia Bereterio. 1733 Apeza: Joan de Monesteriobide batxilerra (Antzuolako parrokietako eta Bergarako San Pedro parrokiako benefizioduna eta Bergarako bikarioa) eta Pedro de Garicaza Iloba (seroraren anai homonimoaren semea): Juan Bautista de Goitia Bereterio 948 Apeza (familia?): Francisco de Iturbe, anaia: Juan Martinez de Iturbe eta koinatua (oinordekoaren senarra): Martin de Larrea Apeza Antzuolako parrokia batuetan: Joseph de Aldaeta, anaia: Francisco de Madariaga eta Juan Miguel de Gaztelu Apeza Antzuolako parrokia batuetan: Francisco Antonio de Larralde, anaiak: Juan Bautista (oinordekoaren aita) 20 zilarrezko dukatetan erositako zilarrezko kikara bat; 2 kutxa; 6 azaotako 9 lio sorta; 2 ohe oheestalki bikoitzekin, batzuk "de lienzo de diez cassas"; ohe-estalkiak "de lienzo de diez cassas por meter en agua"; eta 30 kanaren neurriko hari zuria, harilkotan 26 zilarrezko ezkutu; eta oinordeko egin zuen ahizparekin erdiz: 100 zilarrezko dukatetako zentsu bat; 100 zilarrezko dukatetako beste zentsu bat; eta 13 anega eta 1/2 gari. 200 dukatetan erositako lursaila "de pan sembrar", ohea, 7 ohe-estalki, 4 kutxa, ohe-estalki bat "de Cotolina" eta 6 zilarrezko goilara. eta Miguel Ignacio de Goitia Bereterio eta koinatua: Francisco Antonio de Irazabal Arrasate, Catalina de Otalora. 1570 Arrasate, San Balero ermita, Maria de Insaurbe. 1579 San Balero ermita eta serora (laguntzailea): Maria de Langara ("a ambos a dos juntamente") Serora (laguntzailea): Maria de Langara Arrasate, Catalina de Abendaño. 1590 Iloba alarguna: "doña" Marina de Abendaño Iloba alarguna: "doña" Marina de Abendaño Arrasate, Maria de Arostegui. 1599. Catalina de Santamaria (>bera ezean>) Isabela de Santamaria (lehenaren ahizpa; >bera ezean>) Catalina de Santamaria Arrasate, Musakola, San Antolin ermita, Antonia de Osinaga. 1603 Arrasate, Santa Marina parrokia?, ermita?, Teresa de Urisarri. 1603 Iloba: Catalina de Osinaga "doña" Maria Saez de Caraa y Garibai Iloba: Juan de Otalora "hijo legitimo del señor licenciado Myguel Ruiz de Otalora mi hermano" Batxilerra: Pedro Garcia de Santamaria eta Cristobal Bañez de Artazubiaga San Balero ermita San Juan parrokiako apeza: Juan Abad de Abarrategui Ondasunen inbentarioa testamentuari atxikita 70 dukat 3 zentsutan (42 + 14 + 14), 128 dukateko mailegua, eta hiribilduko lurzorua (hutsik) Juan Ochoa de Santamaria (Catalina eta Isabela lehen oinordekoen anaia) Iloba: Catalina de Osinaga eta Maria de [Aldeta?] "muger de Apariçio de Çabarte" "doña" Maria Saez de Caraa y Garibai (nahiz eta hemen "Caraa y Bolibar" dioen, ezen: "muger legitima del doctor Domingo Lopez hija legitima del pagador Juan de Santamaria (Catalinaren aita) Bikarioa: Joan de Oro Galarraga 4 Arrasateko “ferrerias” kalean etxe bat (“sobre la muralla”) eta ortu bat, eta bertako ondasun guztiak 4 Ortu bat eta etxeko ondasunak: oheak, kutxak "y todo lo que en ellos estubiere y todo lo demas axuar que yo tub[ier]e en esta Cassa [...] y asi bien las cubas de la Bodega" 3 kupel; 8 kutxa, handi eta txiki; “un ap[?]rador gran[de] en la sala delantera”; mahai luze bat bere banku zaharrarekin; “ocho escudos llamados por uese antiguos de tabla pintados”; 11 eztainuzko pitxer, handi eta txiki; 9 plater; 10 eztainuzko “salzeras”; 3 argimutil; ohe bat, lau ohe-estalki “de plumion” eta beste 4 iztuzpazkoa, eta iztupazko 3 izara “metidos en agua”; ohialezko mahai-zapi batzuk eta iztupazko beste batzuk; ohial finezko 30 kana; 10 libra eta ½ “de ylado de çerro grueso”; eta bere alkandorak, burukoak eta soinekoak. 949 Francisco de Caraa y Bolibar y de doña Maria Saez de Garibay su muger defunctos") Arrasate, Udala, San Esteban parrokia, Catalina de Huruburu. 1610 Arrasate, Maria Gimenez de Gesalibar. 1614 Arrasate, Ana de Lara. 1623. Arrasate, Gesalibar, Santa Ageda parrokia (eta ospizioa), Maria Perez de Bengoa. 1625 Arrasate, Francisca de Gabiria. 1639 Udalako San Esteban parrokia Arima ("y de mis pasados") Udalako San Esteban parrokia Juana de Sopuerta y Guesalibar (beste albazearen emaztea) Arima ("y de mis pasados") Iloba: Ana de Jauregui (“doña”)? Gesalibarreko Santa Ageda parrokia ("y mayordomo") Arima Gesalibarreko Santa Ageda parrokia ("y mayordomo") Francisca de Bergara Arima Apez lehengusua: Asensio Abad de Barrutia, Udalako San Esteban parrokiako maiordomoa: Martin de Ayesta Lucas de Lizargarate (beste albazearen senarra) Kapitaina: Domingo de Jauregui Gesalibarreko Santa Ageda parrokiako apeza: Juan Abad de Uribarri eta parrokia bereko maiordomoa: Martin de Jaureguibarria Lizentziatu apezak: Marcos de Barrutia eta Gallastegui lizentziatua, eta lizentziatu apez konfesorea: Joan 5 Hainbat ondasun5 Ondasunen inbentarioa testamentuari atxikita Ohe bat estalkiekin "menos vn cabeçal o colchon"; zaia bat "de fraylengo", "vna ropa de fraylengo", 5 ohe-estalkien joku, 2 buru-zapi "de la mar", 2 anoa eta 1/2 gari, anoa 1/2 babarrun, 6 "[u?]naços de linos y otro mas de lino sin majar", etxean zeuden intxaurren erdia eta sagarren erdia. Testamentuari atxikita bere ondasunen enkantea; saldutakoen balorea: ggb. 380 erreal. Sagasti bat eta hainbat ondasun6 Kutxa bat; bi mantu eta bi zaia; 2 ohe 3 estalkirekin eta lau izara, 5 buru-estalki eta gortina bat; bi ohe-gortina, zaia txiki bat, bi mantel eta 5 edo 6 "panizuelos de mesa traidos"; 3 buru-zapi eta "jaqueta fraylenga" bat; trangatu gabeko lio azao bat; anoa eta 1/2 gari, "dos escardadores y dos gall[?] y una acada y una escubara"; kobrezko galdara bat, suil bat eta kobrezko katilu bat; 19 eztainuzko plater, 8 buztinezko katilu, 2 "banastos", 8 katilu; "fardelin de estamena fraylenga" bat; eta kutxa txiki bat. 6 Sagasti bat "con su cassa y orno"; ohe-estalkiak; 2 esku-zapi; jipoi bat "de t[?] [lor?] andado"; 2 gonapeko "la vna de gorgera o sea de picote y la otra de sayal"; 2 jipoi "el vno de picote y estamena y otro de saial"; ohe-estalki bat; bi gortina; 4 kutxa (2 zahar eta 2 erabiliak); aulki bat "de copa[ da?] y unos [cabes?]; 3 emakumeendako aulki; burukoak egiteko molde bat; burnizko pisu "romano" bat; 3 eztainuzko pitxer eta 18 eztainuzko plater; "el [sumalan?] de la cozina y dos gatos de fierro y otros trastes"; 2 suil eta kobrezko katilu bat; 2 kobrezko galdara; 2 ganderailu "de frus[teta?] pequenos"; "dos pares de a[licos?] de texer con mas diez penes de texer"; "unos [alicos?] de texer biexos en casa de Ursola"; mahaizapi batzuk "para [lanpara?, el peral?] de la yglessia"; 6 edo 8 libra lio; kobrezko konketa txiki bat. 950 Arrasate, Ana de Ayesta. 1664 Aretxabaleta, Aozaratza, San Juan Bataiatzailea parrokia, Maria Lopez de Celaya. 1615. Aretxabaleta, Maria Ruiz de Araoz y Durana. 1629. Aretxabaleta, Catalina de Bengoa. 1634. Arima Arima Anaia: Juan Lopez de Celaya Iloba: “doña” Maria Ruiz de Araoz Iloba: “doña” Maria Ruiz de Araoz Anaia: Cristobal Ruiz de Araoz (Maria Ruiz de Araozen aita) Ahizpa: Francisca de Bengoa /> bere alabetakoren bat, etxean geldituko litzatekeena Aretxabaleta, Izurieta, San Pedro parrokia, Maria de Zabala. 1644. Eskoriatza, San Pedro parrokia, Maria Lopez de Bautista de Sodes ("mi padre espiritual") Batxiler apez kapilaua: Juan Bautista de Gabiria ("vno de los cappellanes de las que fundo en la parroquial de San Juan de esta villa el arçipreste Juan de Oro canonigo que fue de la Colexial de la Ciudad de Vitoria") Iloba: Juan de Olabe Eskoriatza, San Pedro parrokia (fabrika) Eskoriatza, San Pedro parrokia (fabrika) 951 Anaia: Juan Lopez de Celaya eta Iloba: Juan Lopez de Celahia (lehenaren semea) Anaia: Cristobal Ruiz de Araoz (Maria Ruiz de Araozen aita) Lehengusua: Cristobal de Araoz, Koinatua: Pedro de Bereterio Eta Apeza: Pedro Abbad de Astera (Aretxabaletako Andre Mariaren parrokian) Koinatua: Pedro de Olabe eta Iloba: Juan de Olabe (Pedroren semea) Domingo Perez de Sardaneta komisarioa eta Iloba: Mateo de Espilla 80 dukateko zentsua eta sagasti bat Espilla. 1574. Eskoriatza, Mendiola, San Juan Bataiatzailea parrokia, Domenja de Zubia. 1622. Arima Eskoriatza, Gellao, Andre Maria parrokia, Ana de Echabe. 1674. Arima Iloba: Antonio Lopez de Echabe Leintz Gatzaga, Dorletako Andre Maria santutegia, Mariana de Anuncibai. 1655 Arima Arima Leintz Gatzaga, Dorletako Andre Maria santutegia, Luisa de Aguirre. 1693 Arima Arima 952 izkribaua Apeza: Gaspar Abbad de Çilaurren (Eskoriatza, Mendiola, San Juan Bataiatzailea parrokian) eta Pedro de Zubia Anaia: Andres Lopez de Echabe apeza (Eskoriatza, Gellao, Andre Maria parrokian) eta Iloba: Antonio Lopez de Echabe Anai lizentziatu apeza: Simon de Anuncibay ("Beneficiado en la Yglesia Matriz de esta uilla de Uillareal de Alaba, y sus anexas"), batxiler apeza: Arriola batxilerra ("Beneficiado en la Yglesia parroquial del Señor San Millan de la dicha villa de Salinas"), eta lizentziatu apeza: Geronimo de Astaburuaga ("Beneficiado en la Yglesia de la dicha villa de Salinas") Lizentziatu apeza (familia?): Domingo de Aguirre ("Cura y Beneficiado en la Yglesia parroquial de la Villa de Salinas") Dohaintzan emandakoez beste, "todos los demas bienes que se hallaren en el dicho mi aposento, y Zelda como son Arcas, dineros, rropa de lino y lana" Leintz Gatzaga, Dorletako Andre Maria santutegia, Maria de Pagadigorri. 1719. Ilobaren senarra: Juan Martin de Salterain (iloba: Maria Rosa de Maiz) Leintz Gatzaga, Dorletako Andre Mariaren santutegia, Teresa de Laquitegui. 1746 Oñati, San Martin ermita, Ines de Bidania. 1554. Oñati, San Kristobal ermita, Magdalena de Ucelai. 1591. Oñati, Zañartu, San Julian ermita, Francisca de Estrada Basauri. 1599. Anaia ("vterino"): Juan Bautista de Sagastiberria eta iloba: Manuel de Laquitegui Iloba: Magdalena (“mi sobrina que queda en casa”) Arima Serorak: Magdalena de Aldaya, Mari Juan de Letamendi eta Magdalena de San Llorente (“mis compañeras”) Arima Arima Testamentuan integraturiko oinordekotzarako ondasunen inbentarioa Lehengusu apeza Leintz Gatzagako parrokian: Sebastian de Elejalde eta Ignacio Antonio de Zuazagoitia Manuel de Laquitegui ilobarendako, Juan de Laquitegui seroraren aitak honi testamentuan oinordeko nagusitzat emandako ondasunak: "me mejoro en el tercio, y remanente y quinto, de todos sus bienes, derechos y acciones". Eta Juan Bautista de Sagastiberria seroraren "hermano vterino" zenarendako, "Doña" Maria Ana de Uriarte bien amaren aldetiko seniparteak. Honek seroraren alde emandako ahalordeak, Sebastian de Elejalde albazearen eskutan utzi zituen. Apezak: “cura Gorostidi” eta Martin Abbad de Arrizuriaga Oñati, San Lorentzo ermita, Maria de Billar. 1629. Oñati, San Migel parrokia, Maria Lopez de Estraño Gallastegui. 1647 eta 1665. Ilobaren senarra: Juan Martin de Salterain (iloba: Maria Rosa de Maiz) Francisca de Larrinaga (“doña”, Juan de Olazaran y Lazarragaren emaztea) eta Mari Cruz de Uriarte Anaia: Domingo de Ucelai eta apeza: “maestro Echeuarria” (San Migel parrokian) Arima Arima Alkatea: Martin Garcia de Olazaran Anaiak: Martin eta Andres de Billar Anaiak: Martin eta Andres de Billar eta apeza: Fray Joan de Mirubia (konfesorea) Kale Zaharra atzekaldean zeuzkan etxe batzuk eta “Orayturri”-ko ortua (urteroko dukat 1-eko zentsuaren karguz); erabilitako 3 zaia, 3 jantzi, eta 3 ohe, 3 kutxa (handi eta txiki), 2 “herrada”, 2 “[calduas?]”; 20 egur karga; ohialezko 3 zapi 60 dukateko zentsua. Parrokiako jarleku bat saltzea agindu zuen, “con que rreseruen liçençia y facultar a Maria de Ytuño tercera que biue en el Ospital […] para enterrar sola su persona” Arima 953 Arima ("por no tener heredero forçoso") Serorak (bat behintzat parrokian): Catalina de Ugarte eta Maria Lopez de Estraño Oñati, Uribarri, San Andres ermita, Maria Andres de Uriarte. 1660. Iloba: Mariana de Gallaistegui Iloba: Mariana de Gallaistegui Ilobaren senarra: Ignacio de Legorburu Oñati, San Migel parrokia, Catalina de Ugarte. 1669 Iloba (albazearen emaztea): "doña" Ana de Zulaika Lehengusina alarguna: "doña" Catalina de Galarza ("viuda de Miguel de Çulaica") Ilobaren senarra: Joan Bautista de Tobalina Ayala Oñati, Narria, San Lorentzo ermita, Osana de Villar. 1670 Iloba (beste oinordekoaren alaba): Cristina de Villar ("muger legitima de Lazaro Cortazar de Ugarte") Iloba: Cristina de Villar Anaia (beste oinordekoaren aita): Joseph de Villar Anaia: Joseph de Villar Familia?: Mariana de Umeres Familia?: Mariana de Umeres Familia?: Joan de Umeres Familia?: Joan de Umeres Joan de Umeres "mayor en dias" Joan de Umeres "mayor en dias" eta Joan de Anduaga Oñati, Ospitalea, Maria de Ituño. 1657 Oñati, Olabarrieta, San Kristobal ermita, Mari Asencio de Umeres. 1676 Oñati, Narria, San Lorentzo ermita, Catalina de Gallastegui. 1678 Oñati, San Migel parrokia, Maria de Umeres. 1694 Oñati, Maria de Zubia. 1701 Iloba: Antonia de Umeres Iloba (beste oinordekoaren emaztea): Marina de Erostarbe ("por lo muc[ho] que me han asistido en la enfermedad conthinua Arima ("por no tener heredero forçoso") San Migel parrokiako apeza: Pedro de Madina Iloba: Antonia de Umeres Ilobaren senarra: Juan de Umerez ("por lo muc[ho] que me han asistido en la enfermedad conthinua de dos años") 954 de dos años") Oñati, San Antonio Abad edo San Anton ermita, Magdalena de Galarraga. 1705 Oñati, San Juan ermita, Antonia de Idigoras. 1711 Oñati, Uribarri, San Andres ermita, Angela de Erostegui. 1712 Oñati, Catalina de Villar. 1738 Oñati, San Migel parrokia, Ana Catalina de Inza. 1751 Ahizpak: Maria eta Josefa de Galarraga Ahizpak: Maria eta Josefa de Galarraga 4 kutxa, oramahai bat, 2 galdara txiki, 3 zartagi, kriseilu bat "de grabato", sukaldeko laratzak, ohe bat bere estalkiekin "con su cosneo", 2 jipoi, 2 manta, 2 zaia eta "lo [de]mas que quedare de mis uienes" Ahizpa: Maria de Idigoras Ahizpa: Maria de Idigoras eta Josefa de Ugartondo Aitaren eta amaren aldetiko seniparteak Oñati, San Antonio Abad edo San Anton ermita, Ignacia de Irala. 1755 Anaia: Juan de Erostegui Anaia: Antonio de Villar Anaia: Antonio de Villar Aitaren eta amaren aldetiko seniparteak: 230 dukat (jatorrizko 250etik) Iloba: Josef Eugenio de Zabaleta Iloba: Josef Eugenio de Zabaleta Aurretik egindako dohaintza baten berrespena: serorak San Migel auzoan zeukan etxe bat eta "otros bienes que constaran de la escriptura de su razon" Ahaide zirujaua: Josef de Echeberria ("mi pariente", "Maestro cirujano"), "cuio nombramiento hago en el dicho Joseph en atencion a que dicho Padre Francisco de Anduaga mi hixo tiene hecha Renuncia" Ahaide zirujaua: Josef de Echeberria ("mi pariente", "Maestro cirujano") Testamentuan inbentarioa txertatua Anaia eta jatorrizko Bedoña baserriaren jabea: Gregorio de Lizarralde Oñati, Bidaurretako komentua, Francisca de Lizarralde. 1761 Oñati, San Migel parrokia, Maria Anaia: Juan de Erostegui Arima Arima 955 Apeza San Migel parrokian (familia?): Miguel Antonio de Lizarralde eta anaia eta jatorrizko Bedoña baserriaren jabea: Gregorio de Lizarralde Apeza San Migel parrokian: Josef de Seniparteen ukoa egin zuen oinordeko izendatu zuen anai "hobetuaren" alde, honi "todo lo demas de la ropa blanca [egindako dohaintzetakoez aparte] y demas trastes que se hallaren mios propios" ematen zizkiola zehaztu zuen eta dohaintzez aparteko ondasunen berri albazeari emana zion Ondasunen eta betekizunen memoriala atxikita Cortabarria ("mi amo") eta Jose Antonio de Adurriaga Marcos Domingo de Irala eta honen seme San Migel parrokiako apeza: Baltasar de Irala ("mis Amos") Gabriela de Sarraoa. 1784 Oñati, San Migel parrokia, Josefa de Lizarralde. 1793 Emaitzak: Arima? Em.: 47 - Ilob.: 18 - Ahizp.: 14 - Fam.: 7 - Best.: 5 - Seror.: 3 (+2 best.) Arim.: 22 Tenp.: 6 Arima? Em: 52 - Ilob.: 9 - Ahizp.: 9 - Fam.: 6 (+1?) - Best.: 14 - Seror.: 15 Giz.: 38 - Ilob.: 14 - An.: 14 - Fam.: 5 - Best.: 3 - Apez.: 1 Arim.: 22 Tenp.: 6 956 Giz.: 144 - Ilob.: 15 - An.: 24 - Fam.: 29 - Best.: 37 - Apez.: 39 (+8 best.) Ondasunen eta betekizunen memorial baten berri ematen zaigu 11.a. Debagoieneko 74 seroren testamentuetako familia-kideen eta etxekoen, eta lagunen aldeko dohaintzak, jasotzaileen eta ondasunen ezaugarrien arabera (1554-1784) 1 Serora Jasotzailea Familia eta etxekoak Em. Giz. Ondasuna Besterik Em. Giz. Pedro Martinez de Munguia Pedro de Moyua “[Supide?]” Marina de Jauregui (Bergara, 1556) Iloba: Chariaco (“su nieta”) Iloba: Chariaco de Villaberde (“mi sobrina”) 4 dukat Ohe bat Ohe bat Urrezko 4 dukat 22 dukat Iloba: Joan Lopez de Arizpe (“mi sobrino hijo de la dicha Mari Garcia”) 8 dukat (zaia bat eta kapa bat egiteko) Iloba: Maria de Abraen (“mi sobrina”) Iloba: “la beata de Abraen que esta en el monesterio de la Santisima Trinidad que nombran Asenci” Ahizpa: Domenja 1 Bestelakoak Urrezko dukat 1 eta ½ Urrezko 5 dukat Joan de Iribe (“mercader en lençeria”) Catalina de Ondarza Ahizpa: Maria Garcia (Bergara, San Pedro de Ondarza “la de Maesterreca” parrokia, 1572) Dirua eta zentsuak 20 dukat 6 dukat (“para libros o lo que ella quisiere”) 20 dukat Testamentuen erreferentzia dokumentaletarako, ikus 9. koadroa, 935-939 or. 957 Garcia de Ondarza Ahizpa: Ana de Ondarza Emaztea Francisca de Zabala Marina de Moyugoitia (Bergara, San Lorentzo ermita, 1574) Pedro de Urrutia 4 dukat (zor barkamena) 20 dukat 8 erreal Iloba: Pedro de Moyua (“mi sobrino hijo de mi hermano Pedro”) Ohe bat bere estalki jokuarekin. Baldintza: “en tanto que […] benga a dezir mysas” Iloba: Chariaco (“hija de Martin de Moyua mi hermano”) Iloba: Chariaco de Moyua (“hija de Geronimo de Moyua mi hermano”) Lehengusina: Charia de Goitia Ohe bat Kutxa berri bat (San Lorentzo ermitan zegoena) 6 dukat Francisca de Igueribar (Bergara, 1581) Barrutia batxilerra “menor en dias” Ohe bat, ohe-estalki erabili batzuk, mahai-zapien bi pare, pitxer bat, ganderailu bat eta hiru plater (bi eztainuzkoak eta bestea buztinezkoa), mahai-tapiz bat, eztainuzko bi ganderailu zuri, ogiarendako oramahai bat Barrutia batxilerra “maior en dias” Zilarrezko kopa bat Liozko 6 azao, 5 libra “de çerro labrado” Zaia zahar bat, zaia txiki bat eta emakumezkoen kamisoi bat Zaia zuri bat zaia txiki arre bat, ogiarendako oramahai bat Marina de Barrutia Joaniça “que bibe en Yturroçaga” Ahizpa: Maria de Igueribar Neskamea (izandakoa): Marina de Jauregui Magdalena de Oruesagasti (Bergara, San Pedro Dukat 1 Anaia: Juan Garcia [de Oruesagasti] Ohe bat "cumplida" Koinata: Maria Perez Ohe bat eta 2 kutxa 958 parrokia, 1610) de Querejaçu Iloba: Maria Joaniz de Castillo Ilobaren aita eta seroraren koinatua: Juan Perez de Aumategui Ahizpa: Maria Joaniz de Castillo Koinatua (albokoaren senarra) 100 dukat (Maria Joaniz de Castilloren seniparteetatik): Gazteluko etxearen eta upategiaren obrarako, baldintzatuak2 60 dukat, zentsutan eta dirutan (zorraren barkamena); baldin: beraiendako erosi zuen Loidiko etxearen aurka auzirik izanaz gero, auziari aurre egingo baliote Magdalena de Castillo (Bergara, 1612) Joan “[Saez?]” de Ascarrunzen alaba Maria de Iturbe (Bergara, San Martin ermita, 1605) Erabilitako ohe bat (“cunplida”) Iloba: Adrian Ibañez de Ondarzaren alaba nagusia Iloba? Familia-kidea?: Charin de Iturbe Iloba? Familia-kidea?: Chariaco de Iturbe Garitano Iloba? Familia-kidea?; Serora Santa Katalina ermitan: Magdalena de Iturbe Egurrezko kutxa bat Egurrezko kutxa bat Egurrezko kutxa bat Egurrezko kutxa bat Semea?: “su Hixo de Martin Perez de Aguirre Oçaeta” Iturbe etxeko etxekoandrea Marina Garcia de Bere emaztea 2 Domingo de Echabarria Ohial berrizko izara bat eta bi oherako burko berri, hauekin jantzi bat egin ziezaioten Olandako zapi on batzuk eta bertako ohialezko beste batzuk, jarlekuaren zerbitzurako Beraien testamentuetan agindu zituztenetatik urtebukaerako Baldin eta: Juan Perez de Aumateguik “mejora de terçio y quinto” bere lehen ezkontzako seme-alabaren baten gain egingo balu; bestela: etxeko jabeek 100 dukaten zorra eskatu ahal izango liokete; eta 20 urteren puruan obra egingo ez balute: dirua “la rredençion de Cautibos”-endako. 959 Oruesagasti (Bergara, San Pedro parrokia, 1607) ondretarako ez zen dirua heldu; hauek bere kontu hartu zituen Ilobak: 5 “sobrinos” Iloba: Antonio de Abrain Catalina de Sarralde (Bergara, Santa Marina parrokia, 1628) Catalina de Lesarri (Bergara, 1633) Ohe estalki bana Mantu bat eta kutxa bat Mariana de Gorostola (“doña”) Iloba apeza: Felipe de Mariaca. Baldintza: "en su missa nueba" Maria de Aguirre (Bergara, San Pedro parrokia, 1631) Maria de Izaguirre (Bergara, 1631) 10 dukat bakoitzari Kutxa txiki bat Zilarrezko kikara bat (16 dukateko baloreduna) Lehengusina alarguna: Marina de Oregui eta bere alaba: Maria de Antia y Guerra (“donçella”) Barrenkalean zeukan etxea bere ortuarekin, upela, troxea, eta bestelako ondasun guztiekin (serora beraren alde hipotekaturik zentsu bidez); kutxa handi bat eta beste txiki bat Lehengusinaren alaba: Maria de Antia y Guerra Bere ohea, ohe-estalki berriekin Iloba: Maria Perez de Zubicoeta Galarrolaza Lesarri "Yusso" baserria eta bere ondasun guztiak. Seroraren gurasoek (Tomas de Lesarri eta Marina Martinez de Zupide) berari dohaintzan emanak, honek ilobari, hau Nicolas de Beizteguirekin ezkontzean eman zizkion dohaintzan; testamentuan dohaintza berresten da, honako baldintzarekin: bikotea oinordekotza gabe hiltzekotan edo azken hauek "abintestato" hiltzekotan, baserria eta bere ondasunak Galarrolaza etxeko jabeen ondasunetara itzultzea 960 Gracia de Zabala (Bergara, Santa Marina parrokia?, 1650) Maria de Mendoza (Bergara, 1650) "doña" Magdalena de Gorostola Familia?: Catalina de Sagastizabal Familia? (goikoaren ahizpa): Angela de Sagastizabal Familia?: Isabela de Sagasta Familia? (goikoaren ahizpa): Francisca de Sagasta Maria de Mecoleta (Bergara, 1713) Gertrudis de Recalde (Bergara, San Pedro parrokia, 1741) Kutxa bat, mahai txiki bat, "tres marcos de liencos al [oleo?] pintados", "vn espejo y rreuocino de estano parda y dos platillos de la China" Ohe-estalki batzuk "de beatilla sin entrar en agua" Kutxa bat "mediana" Kutxa bat ("la mejor [...] que tengo") Ohe-estalki batzuk "sin entrar en agua" Familia? (anaia?): Andres Saez de Mecoleta Aitaren eta amaren aldetiko seniparteak, behi baten eta bere txahalaren erdibanako etekinak ("salmen" tratupean) eta erlauntza bat. Baldintza: hiletetako gastuak bere kontu har zitzala, eta soberakinak beretako Anaia: Pedro Ignacio de Recalde Kutxa bat ("la mejor") Iloba: Isabela Feliz de Muguerza (Baltasar Ignacio de Aseguinolazaren emaztea) Kutxa bat Bere neskame Isabela de Bazterricak zekien norbaiti Francisca de Barrutia (Bergara, Soledadeko Andre Mariaren ermita, 1742) Anaia: Tomas de Barrutia Bere neskame Isabela de Bazterricak zekien norbaiti Juan Bautista de Goenaga 2 eztainuzko platertxo 2 eztainuzko platertxo Ohe-estalki erabili batzuk, eta manta "frazada" erabili bat Gonapeko "amusca" erabili bat Josefa de Lascurain 961 Francisco Xavier de Iribe Campos Maria Clara de Berroeta (Bergara, Soledadeko Andre Mariaren santutegia eta ikastetxea, 1750) Koinata alarguna eta iloba: Agustina de Salaberria (“doña”, Pedro Antonio de Berroetaren alarguna) eta Maria Ignacia de Berroeta Sagasti batetatik ordurarte gozatu zituzten etekinak (zorraren barkamena, sagastia 500 pesotan erosketa aukera emanaz) Iloba: Maria Ignacia de Berroeta “que no se la obligue a la paga de sus alimentos que tomo en este Seminario” Ahizpa: Francisca Xaviera de Aleiza Marina de Larraguibel (Elgeta, Santa Maria Magdalena ospitalea, 1576) 75 erreal Ahaidea ("mis parientes"): Gaspar de Izaguirre Ahaidea ("mis parientes"): Juachin de Izaguirre Ahaidea ("mis parientes"): Miguel de Gorosabel Mariana de Aleiza (Bergara, San Pedro parrokia?, 1758) Maria Ana de Mecolalde (Bergara, San Martin ermita, 1762) Ohe-estalki bat "de Li[j?]a" 75 erreal 75 erreal 75 erreal Iloba: Maria Ana de Unamuno (Manuel de Albisuaren emazte, Albisua etxeko jabe) 174 erreal Iloba: Pedro Antonio de Unamuno (Askarruntz "suso" baserriaren jabe) 174 erreal eta 1/2 + 55 erreal (zorren barkamen bidez) ohe-estalkiak "para el cumplimiento de las [arras?] que por [casamiento?] ofresçio para con Joan de Yraçaual Marya my hermana" 8 liozko azao "spadados con çiertos copos de lino raptulados" Iloba: Maria "mi sobrina" Koinata: Domenja de Larraguibel 962 Iloba: "Martincho" Iloba: Maria (goragoko berbera?) "los demas de los linos" (erdia) "los demas de los linos" (erdia) "la muda de [l???a?]", alkandora bat eta zaia bat ("que de ordinario yo traigo") "Joanacho[?]" Maria de Berraondo Magdalena de Ojanguren Gracia de Urrupain (Elgeta, Andre Mariaren parrokia, 1587) Ilobak: "a las tres hermanas hijas de Cathalina de Marquiegui mys sobrinos" Iloba: Maria Perez de Ibarra Ohe-estalki bat eta zaia bat "de paño" Ohe bat estalki joku guztiekin (serora berarena) ohe-estalki bat 3 kutxa Mari Asenci de Gongaeta Domenja de Altube (Elgeta, San Adrian eta San Antonio ermita, 1599) 6 liozko azao "majadas - de lino grueso" Bakoitzari (3) ohe-estalki bana Francisca de Sustaiza Marina Urtiz de Izaguirre, "por afiçion y boluntad que le tengo y por muchas buenas hobras que de ella he rreçiuido" "[Chome?]na hija de Maria Perez de Albiztegui" Maria Ochoa de Marquiegui (Elgeta, Andre Maria parrokia, 1592) 6 erreal (zor baten bidez) Dukat 1 (zorraren barkamen bidez) Iloba: Maria Garcia de Altube ("hija de Joan Garcia de Altube") Zaia txiki bat "el [...] mejor" Ohea estalki joku guztiarekin (serorak erabiliak) Mari Santuru de Galarraga alarguna "de Pero Saez de Galarraga" Maria Perez de 963 Mantu bat (serorak erabiliak) Zaia bat (serorak erabiliak) Olayeta alarguna Iloba: Joan Garcia de Altube Iloba: Joan de Olayeta "hijo de Catalina de Altube y Joan de Olayeta ya defuntos" Marina de Altube (Elgeta, San Adrian eta San Antonio ermita, 1603) Domenja de Albisua y Arescurenaga (Elgeta, Santa Maria Mantu bat (serorak erabilia) ohe-estalki joku bat Iloba: Domenja de Urkizu "hija de Maria Garcia mi hermana la de Sostoa" Iloba: Maria Perez de Altube Iloba: Maria Ortiz de Altube Ahizpa: Maria Perez de Galarraga eta honen alaba iloba: Mari Santuru Iloba alarguna: Maria Perez de Olayeta Iloba: Maria Garcia “hija de los dichos Pedro de Sostoa y” Marina Garcia Ahizpa? Koinata?: Marina Garcia, Pedro de Sostoaren emaztea Iloba: Marina Ochoa, Juan Garcia de Altuberen (seroraren anaia) alaba Iloba: Domenja de Ansoategui, Juan de Ansoateguiren emaztea Iloba: Maria Perez de Ariznabarreta 5 dukat (zentsuen zorretatik) Kazola txiki bat Zaia txiki bat (2 dukaten balorekoa) eta kutxa bat Zaia txiki bat (2 dukaten balorekoa) eta kutxa bat 300 erreal (zorren barkamen bidez) 30 dukat (zorren barkamen bidez) Ohe berri bat, ohe-estalkiarekin eta “pluma y manteles”; kapa bat Manturik onena eta zaiarik onena Bere ohea (7 dukatetan erosia omen) 5 dukat Ohe bat estalkiekin eta zaia bat (serorak erabilia) 964 Magdalena ospitakea, 1605) Ohe-estalki joku bat, izara bat eta 2 liozko azao "que dejo restrillado" Ohea (serorak erabilia), eta seroraren ahizparekin erdiz: liozko azao gutxi batzuk "espadados" eta 3 zaia txiki, bat zaharra Seroraren iloba eta bere alaba zenarekin erdiz: liozko azao gutxi batzuk "espadados" eta 3 zaia txiki, bat zaharra 12 liozko azao "que estan por majar o maçear" Iloba: Maria de Jauregui Iloba: Marina de Urrupain Magdalena de Urrojolaegui (Elgeta, 1609) Gracia de Sagasta (Elgeta, Santa Maria Magdalena ospitalea, 1637) Catalina de Mendiguchia (Elgeta –Bergara–, Angiozar, Elexamendiko Andre Maria ermita, 1638) Ahizpa: Domenja (goikoaren ama) Ilobak: Ana eta Catalina de Irigoin Familia?: Maria de Andudi Aguirre Iloba: Catalina de Andudi Iloba: Maria de Egurbide Ojanguren Ilobak: "mis sobrinas hijas de Maria de Jauregui" Iloba: Isabela de Barrutia "hija de mi hermana Maria Garçia de Sagasta" Iloba: Maria Garcia de Sagasta Iloba: Marina de Mendiguchia y Galarraga Ahizpa: Maria de Mendiguchia Amantal bat "de dos cubricheles de Olanda", onena "de dos cubricheles de Olanda", bigarrena Ohialak "para sendas camisas y sendas gorgueras" Kutxa bat (bitik "la mejor") "lo demas aparejo del telar con sus armaçones de madera" Bere ohea, “con sus adreços de lienço” Ohe bat, “con su adreço de lienço” Serorak Angiozarren zeukan etxea, 20 urtean errenta gabe. Baldintza: “no siendo clerigo no Iloba: Irigoin batxilerra 965 es mi uoluntad” Ana de Benitua (Antzuola, 1642) Marina de Iraeta (Antzuola, Uzarragako San Juan Bataiatzailea parrokia, 1645) Iloba: Maria de Lica[yturri] Iloba: Mariana de Gabirondo "hija legitima de Pedro de Gauirondo y Maria Joanez de Yraeta mi hermana" Gonapeko bat "de [rraxa?]" 20 dukat "en plata duble" San Juan Martinez de [Lau]sagarreta 5 dukat (zor baten parte barkatua) "vn faldelin", zaia txiki bat, "[???] de estamena", 2 emakumeendako alkandora eta "[???] tocas que tengo" Ahizpa: Maria Jo[aniz?] de Iraeta Catalina Joaniz de Aranguren "Huespeda de la dicha Cassa de Yraeta" "vnos manteles de Olanda" Lehengusu apeza: Gabriel de Inurrigarro Maria de Ibarra (Antzuola, 1659) Ohea "con sus azes dobles" (serorak erabilia); "de los linos que de susso estan declarados" erdia eta kutxa bat Alba bat (egiteko agindu zuen) Iloba: Antonia de Gastanaeta "vnos azes de [cama?] de los dichos de susso referidos y nueuos" Iloba: Isabela de Gastanaeta "sobrina lexitima de los dichos Bartolome e Ysauela" "[...] y [?]quilla menor de las dos referidas" "a la hija mayor de Francisco [de] Venitua y de Clara Martinez de Ynurrigarro Yriarte" Maria Miguel de [???] "[?]dora en esta Villa" 966 "las ottras azes de ca[ma? sin en]trar en agua" 12 erreal (etxe baten errentaren serorarekiko zorraren barkamen bidez) 40 dukat. Baldintza: honek bere heriotzean zeuzkakeen ondasunak hileta duinak egiteko ez heltzekotan, bere hiletetan xahutzeko. Nahikoa ondasun izatekotan, seroraren arimaren aldeko memoria fundazio batera bideratu beharko ziratekeen Anaia: [???] Fernandez de Ibarra "ya constituido en hedad y enfermo con muchos ajes [nece?]sitado" Marina de Oxirondo (Antzuola, 1661) Iloba: Mariana de Oxirondo, Jose de Oxirondoren alaba Erabilitako ohe bat, “cumplida” Magdalena de Madariaga Arizaga "hija lexitima de Bartolome de Madariaga Arizaga y Ana Martinez de Ynurrigarro" Maria "hija maior de Juan Bauptista de Zumaeta y Maria Perez de Eguren su muger hermitanos en la Antigua [de] esta Villa" Maria de Zumaeta (Antzuola, 1671) Iloba: "los vienes y herencia del dicho Joseph de Zumaeta mi sobrino difunto" "los dichos azes de lienzo de diez cassas de por meter en agua" "vna sarta de lino de las referidas de susso" 50 dukat, "que se le quedo deuiendo [Juan Bautista de Lizarriturri Igueribarri] al tiempo y quando fue el retorno de la dote de Ysauela de Lizarriturri muger lexitima que fue del dicho Joseph, en 967 primeras nuptias" Maria de Iturbe (Antzuola, Uzarragako San Juan Bataiatzailea parrokia, 1673) Koinata: Catalina de Iraeta Ilobak: "a las dos hijas lexitimas de la dicha cassa de Yturbe mis sorbinas" Emakumezkoen alkandora bat eta "vna [haramel?] husados" 2 emakumezkoen alkandora "a sendos [justillos?] de cotoni husados" Iloba: Ignacio de Guerra Mendizabal Dionisia de Jauregui Madariaga (Antzuola, 1720) Maria Ana de Goitia Bereterio (Antzuola, 1733) Catalina de Otalora (Arrasate, 1570) Ohe-estalkiak "para quando tomare estado" Iloba: Ignazia de Gaztelu "hija lexitima de Juan Miguel de Gastelu, y Ygnazia Bauptista de Jauregui Madariaga su lexitima Muger y sobrina Carnal de la dicha otorgante, por ser como es dicha Ygnazia hija de Pilla de la otorgante, y en falta suia quiere sea para el hijo ô hija que tienen o tubieren dichos Juan Miguel y su Muger, â eleczion y beneplazito de ellos" Iloba: Josefa Antonia de Goitia Bereterio 100 dukat 2 zentsutan (50 + 50) 100 zilarrezko dukateko zentsu baten usufruktoa Iloba Antzuolako alkatea: Francisco Antonio de Irazabal Iloba: Andres de Goitia Igueribar ohe-estalki berriak ohe-estalki berriak 3 dukat "de limosna para que tenga quenta de my anyma y de ofreçer sacrifiçio a dios por ella" Iloba: "bachiller Mazmela" 968 Maria de Insaurbe (Arrasate, San Balero ermita, 1579) Catalina de Abendaño (Arrasate, 1590) Maria de Arostegui (Arrasate, 1599) Iloba: Catalina de Arroe Alkandora bat eta "gorguera" bat "de las mejores" Ahizpa: Maria Perez de Burunsano Zaia bat Marian de Oquendo "hija de Celedon" Kutxa txiki bat eta "[colchon?]" zahar bat 50 dukat Maria Perez de Arostegui bere ahizpak bidaliak (“para depues de mis dias [serorarenak]”), eta beste 20 serorak emanak Iloba: Ana de Zuazo (“que biue en la uilla de Ermua”) Maria [Cocho?] de Araiz "hija de Martin de Araiz difunto" Antonia de Osinaga (Arrasate, Musakola, San Antolin ermita, 1603) Teresa de Urisarri (Arrasate, Santa Marina ermita?, parrokia?, 1603) Ohe bat Iloba: "mi sobrina que esta en Lecaytio" Ohe-estalki joku bat Perixco [?] de Resusta "que la dicha Catalina de Osinaga de a la sobrina de Juan de Oro Galarraga Vicario Josepha" Isabela de [C?]araa "muger de Pedro de Mendicabal" Familia?: Mari Ochoa de Urisarri "muger de Pedro de Elorriaga" Perixco [?] de Resusta "vna jaqueta de muger de paño negro" Buru-zapi bat Amantal bat "que de ordinario suelo traer" "vn herreruelo m[?] de Arascote" eta ohe-estalki batzuk Arrosco de Mitarte 969 Ohe estalki zahar batzuk, "vn herreruelo pequeno de pano bajo", buru-zapi bat "andado" Maria Saez "hija del doctor Martin Ochoa de Alua" Isabela de Cella "hija del doctor Domingo Lopez de Çelaa" (goikoaren alaba) Clara de Oria "muger de Bernal de Vrisarri" Kutxa berri bat "la mayor" eta 6 liozko azao "las demas arcas y cama y rropa blanca y linos y axuar de cassa que ubiere de mis bienes y el mueble que se allare" Buru-zapi bat "de Olanda de los que yo suelo traer" Zaia txiki bat "de los que yo traigo" "a Miquelica" Catalina de Huruburu (Arrasate, Udala, San Esteban parrokia, 1610) Lehengusu apeza: Asensio Abad de Barrutia 2 dukat (6 dukateko zorretik barkatuak) Familia ("mi pariente"): Juana de Sopuerta Ohe bat "la mejor que se hallare en mi cassa" Ohe bat "mas comun"; kutxa handi bat eta ohea "en que duermo" Elena de Galarraga Mari [???] de Bolibar "muger legitima de Martin de Galarraga" Domingo de Galarraga eta bere emazte Francisca de Uriarte Mari San Juan de Galarraga y Plaça Mari Bañez de Jauregui (“doña”) eta bere alabak: “Mari Andre y Arroscho” Maria Gimenez de Gesalibar (Arrasate, 1614) Ana de Lara (Arrasate, 1623) 2 eztainuzko plater eta 2 eztainuzko "saleras"; alkandora bat "de ylado que ay en casa" Ahizpa: Maria de Lara Ohe bat, "faldelin" zahar bat eta zaia zahar bat Domingo de Galarraga eta bere emazte Francisca de Uriarte Izara bat "la mejor que tengo", buru-zapi bat eta "un plato grande dorado de [tierra?]" Ohe-estalki joku bat eta "el [???]" 5 “adrieços enteros” “el sesto adrieço” 970 Ohial “mediano” bat eta “gorgera” bat Ahizpa: Ana de Lara Koinatua: Asencio de Insaurbe (goikoaren senarra) Ohial “mediano” bat Mari Bañez (“doña”, emaztea), eta beraien alabak Ana de Jauregui (“doña”), Maria de “[Asube?]” eta beste zenbaiten artean banatzekoak Ana de Jauregui (“doña”) Maria Andres, Domingo de Jauregui kapitainaren alaba Maria Perez de Bengoa (Arrasate, Gesalibar, Santa Ageda parrokia eta ospizioa, 1625) Francisca de Gabiria (Arrasate, 1639) Gainontzeko ohial guztietatik onena amari, beste guztia honen alabei Hiru zaia txiki; kapa motz bat; “mantilla” bat; soineko bat; bi “fandilla”; bi jantzi luze Bere ohea, “una herrada”, pertze bat eta bi kutxa Kutxa bat (kapitain beraren etxean zegoena) Lehengusina ("prima carnal"): Maria Perez de Bengoa. Baldintza: "que ella trayga los auitos a su costa i le haga la oblada en vn año" "dos [lechones?] vno ma[ior?] y otro menor" Ohe bat "en la cassa de Muguerça que es en el valle y condado de Aramayona" Iloba: Andres de Mugerza "señora" Francisca de Gabiria Marina "la que biue en las cassas de Errun[?] que estan delante de este ospital" "[Bauba?] la que biue en la calle de 971 10 dukat (20 dukateko dohaintzaren erdia) Zaia bat, "mas una mantelina negra de baieta biexa" Zaia zahar bat San Agustin" Emakumezkoen alkandora bat, "gorguera" bat, buru-zapi bat eta amantal bat "de saial" Emakumezkoen alkandora bat "traida" eta "vna beatilla de [grinon?]" Catalina de Ugalde Neskamea?: Maria "la de cassa" Iloba: Josefa de Zabarte "muger de Joseph de Madina" Iloba: Maria de Zabarte Ohea "en que duermo como esta" 12 dukat Josefa de Irigoien 12 dukat Maria Trinidad de Gogendi Eguiguren kapitaina Ana de Ayesta (Arrasate, 1664) [Palomica?] de Elexalde Juliana de Santa Maria "la muger de Domingo de Aranoa" "la muger de Juan de Elorriaga" "su hija" (goikoarena) 3 dukat Buruko bat "de lienço de la tierra" Buruko bat "de lienço de la tierra" Buruko bat "de lienço de la tierra" Miguel de Ayesta Mariana de Goxendi "muger de Miguel de Gurruçeta" Buruko berri bat "de lienço de la tierra" Buruko berri bat "de lienço de la tierra" Ohe-estalki joku bat "de las que se hallaren" 3 buru-zapi, bat berria Tomas de Zabarte Ayesta 972 ohe-estalki joku bat erabilia, eta gonapeko bat "de anascote parda" "vna funda de plumion para paños de la criatura" Kutxa bat "la mayor que tengo" 2 oherendako estalkiak; 2 kana luzeko mahai-zapi “alemaniscos” batzuk; zilarrezko zinta bat; Zaia bat “de carisea colorada” egin ziezaiotela; “vn corte de vn jubon” Iloba: Maria Ruiz de Zabala, Martin Saez de Madinaren emaztea Maria Ruiz de Araoz y Durana (Aretxabaleta, 1629) Iloba: Maria Ruiz de Araoz (“doña”), Cristobal Ruiz de Araozen alaba Iloba: Maria Ruiz de Araoz (“doña”), Cristobal Ruiz de Araozen alaba 400 dukateko zentsuaren usufruktoa bera bizi artean, gero propietatea bere ilobari Anaia: Cristobal Ruiz de Araoz “vn bestido de porgueran, de la color y como ella quisiere” egin ziezaiotela Ohialezko alba bat egin ziezaiotela (meza berriak kantatzerako) Ohialezko alba bat egin ziezaiotela (meza berriak kantatzerako) 2 buruko, bata onena, eta “un barcab[?] sin pluma” Bururako zapi bat, “de beatilla” Iloba: Andres Garcia de Arcaraso Iloba: Juan de Celaya Iloba: Maria de Echabe Neskamea: Asensi Catalina de Bengoa (Aretxabaleta, 1634) Catalina de Manrique Ahizpa: Francisca de Bengoa eta bere alabak eta seroraren ilobak Maria Lopez de Espilla (Eskoriatza, San Pedro parrokia, 1594) Domenja de Zubia (Eskoriatza, Mendiola, San Juan Bataiatzailea parrokia, 1622) Bururako zapi bat “gruesa” Gainontzeko arropa guztia Joana de Axpe Marina de Alzarte Ahizpa: Marina Lopez de Espilla Iloba: Francisca de Zubia, Pedro de Zubiaren eta Maria Lopez de Borinagaren alaba Iloba: Maria Lopez de Kapa zahar bat Zaia bat Zaia zuri bat, serorak igandeetan eraman ohi zuena; alkandora bat; “gorguera” bat Ohe bat, estalki-joku bikoitzarekin Ohe-estalki bat “de plumion”, 973 Aguirre, Francisco de Aguirre Sargarayren alaba Iloba: Marina de Ascoaga, Juan de Sarribitarte Ascarretazabal erabilitako izara bat eta burko bat Iztupazko harizko 13 libra “echo jubillos” eta lau serbileta Ana de Marzana, Domingo de Mendiolaren emaztea Maria Lopez de Mendiola, Domingo de Mendiolaren eta Ana de Marzanaren alaba Catalina, Domingo de Mendiolaren eta Ana de Marzanaren alaba 4 kana “de lienço de esta tierra de estopa sin entrar en agoa” 3 kana “de estopa sin entrar en agoa” eta kutxa txiki bat Harizko 5 libra “echo jubillos” (hauekin bere senarrari eta Juan de Charroalderi alkandora bana egiteko); 2 mataza “de çerros de bino”; Buruko ohial bat “de la tierra” Koinata: Maria Lopez de Borinaga, Pedro de Zubiaren emaztea Maria Ruiz de Oro, Pedro de Ugalderen emaztea Iloba: Marina de Mendiola, Juan de Charroalderen emaztea Ana de Echabe (Eskoriatza, Gellao, Andre Maria parrokia, 1674) 4 kana “de lienço bueno de la tierra estrecho sin entrar en agoa” Harizko 3 libra “echo jubillos” Buruko ohial bat Iloba: Antonio Lopez de Echabe, Andres Lopez de Echabe (Apeza?) eta Catalina de Sardanetaren semea Aitaren eta amaren aldetik serorari zegozkion seniparteak 974 Maria de Pagadigorri (Leintz Gatzaga, Dorletako Andre Maria santutegia, 1719) Teresa de Laquitegui (Leintz Gatzaga, Dolretako Andre Maria santutegia, 1746) Iloba: Magdalena Lopez de Echabe Iloba: Maria Rosa de Maiz, Juan Martin de Salterainen emaztea (Leintz Gatzagako izkribaua) Neskamea: Isabel de Urgoitia Enecotegui ("mi Criada actual") Bere ohea eta kutxa, barruko guztiarekin 50 dukateko zentsu bat Ohe bat estalkiekin Pedro Benito de Aguiriano ("a quien pido me encomiende â Dios") Mariana de Ascoaga (Aramaio, 1693) Ana Maria de Isurieta, Joan de Oruna, Pedro de Orunaren eta Ana Maria de Isurietaren semea? (familia?) Behi bat "buena de las que tengo" 20 dukat, “para quando tomare estado” “senora de la dicha casa de Oruna” (familia?) Ines de Bidania (Oñati, San Martin ermita, 1554) Kikara bat “de peso de catorze a quinze pesos”; kutxa bat Portzelana bat “de peso de diez y siete pesos” 2 ohe, ohe-estalki bikoitzekin; zaia zuri bat (onena); mantuak; zaia txiki bat; 3 kutxa; “de paño e lino” zen guztia, Estibaliz ilobari eta San Andreseko serorari ematekoaz aparte Zaia bat (serorak igandetan eraman ohi zuena) Iloba: Magdalena (“mi sobrina que queda en casa”) Iloba: Estibaliz (“mi sobrina”) Mari Martin “la de Urrexola” Dukat 1 Anaia: Martin Ochoa Kutxa 1 Iloba: Magdalena (“mi sobrina”) Etxeko “aparejo”-a; “la tierra de Jamendi”; Sagasti bat Eztenagan “a los pobres de 975 “a los pobres de Dukat 1 Ospital” Domenja “[Perez Açuecos]” (“doña”) Ospital” 6 dukat “[???]” batxilerra Iloba: Magdalena, Martin Ochoaren alaba Magdalena de Ucelai (Oñati, San Kristobal ermita, 1591) 2 dukat Anaia: Martin Ochoa Apeza: San Juan de Ugarte, Martin de Ugarteren eta Mari Martin de Letamendiren semea (familia?) Gaztainadi 1 Durun “en exido” Alba bat “de rruan”, “quando […] biniere a cantar missa” Iloba: Maria Perez de Ucelai, Francisco de Ucelairen alaba Iloba: Mari Asencio, Francisco de Ucelairen alaba Koinata: Miqueleiça, Francisco de Ucelairen emaztea Ahizpa: Maria Perez Koinata: Maria de Bicuña, Hernando de Ucelairen emaztea Ohe bat, “con sus hazes senzillos”; zapi bat eta erabilitako zaia txiki bat? Ohe-estalki batzuk, “con su cortina por coser” Zaia bat, “de estamena frailenga”; lio onezko 2 libra Erabilitako zaia zuri bat Alkandora bat eta buruko frantses bat; zapi bat Koinata: Polonia de Mendia, Pedro de Ucelairen emaztea? Iloba: Mari Gabon de Ucelai (“que esta en el ospital”) 12 erreal Koinata: Francisca de Garibay, Domingo de Ucelairen emaztea Zetazko buruko bat, alkandora bat, eta gortina txiki bat (bere alabei zaia txikiak egiteko); erabilitako zaia bat; zapi bat Erabilitako ehe-estalki batzuk, “metidos en agua”; zaia txiki bat, urdin iluna; zaia txiki arre bat Zaia txiki beltz bat; zapi bat eta gortina bat Anaia: Hernando de Ucelai 3 dukat (jantzi bat egiteko) 976 Anaia: Pedro de Ucelai Iloba: San Juan, Domingo de Ucelairen semea 3 dukat (jantzi bat egiteko) Kutxa 1 Iloba: Magdalena de Murguisur Francisca de Estrada Basauri (Oñati, San Julian ermita, 1599) Ohe bat (onena); kutxa bat eta zapi bat Martin Garcia de Olazaran herriko alkateak aukeraturiko txiro bat Ohe bat Lehengusina: Maria de Arrazola Zapi bat Martin Garcia de Olazaran herriko alkateak nahiko lukeenari Maria de Villar (Oñati, San Lorentzo ermita, 1629) Martin Garcia de Olazaran herriko alkateak aukeraturiko txiro bat Martin Garcia de Olazaran herriko alkateak nahiko lukeenari Zapi bat Anaia: Martin 10 dukat (zorraren barkamena) 8 kana ohial (alkandora baterako); manta iletsu bat (“colorada”) eta burko bat bere etalkiarekin Anaia: Andres 10 dukat (Martin anaiaren 20 dukateko zorretik) 8 kana ohial (alkandora baterako) Ahizpa: Mariacho Ahizpa: Clara Iloba: Isabelica Iloba: Francisquita, Isabelizaren ahizpa Iloba: Josefa Iloba: Madalenica 12 erreal 17 erreal Ursola de Varcalde 977 Artilezko manta bat, “una faldilla fraylenga”, artilezko zaia txiki bat, kordoi bat eta oheestalki batzuk “una faldelina” eta ohe-estalki batzuk Bere ohea, ohe-estalkiekin; kutxa 1 “un jubon de picote” eta kutxa handia Kutxa 1 eta artilezko zaia bat Zaia bat Artilezko zaia bat (“basquina”) Ospitaleko txiroak Maria Lopez de Estraño (Oñati, San Migel parrokia, 1647 eta 1665) Iloba (eta bere neskamea): Maria Andres de Emparanza, Juan Garcia de Emparanzaren eta Mari Martin de Estrañoren alaba Ama (moja Bidaurretako komentuan): Maria de la Trinidad Gauna (“doña”) Iloba: Mari Ramos de Gallaistegui (“mi sobrina”, ondoren bere alabetara igaroko zen dohaintza) 40 dukateko zentsua (eta bere korrituak) Ohe bat, ohe-estalki bikoitzekin (bata “sin entrar en agoa”, bestea erabilia eta “entrada en agoa”); koltxoi bat eta manta bat 1.257 erreal (zorraren barkamena) San Migel parrokian Santa marinaren aldarearen aurrean serorak zeukan jarleku bat Zirujaua: Domingo de Aguirre Maria de Ituño (Oñati, Ospitalea, 1657) Maria Andres de Uriarte (Oñati, Uribarri, San Andres ermita, 1660) Garizko anega erdiko anoaren ogi bat, 2 arrada sagardo eta 2 erreal haragitan Ospitaleko txiroak 2 dukat Iloba (eta bere neskamea): Maria Lopez de Echabarria Ohe bat bere estalki bikoitzekin; “una [cuxa?] de cama de madera”; 2 kutxa, handia eta txikia; pertze handi bat; 2 argimutil Iloba: Catalina de Echabarria, Maria Lopez de Echabarriaren ahizpa Pertze txikia eta 2 argimutil Ospitaleko txiroak Iloba: Mariana de Gallaistegui Ilobaren senarra: Ignacio de Legorburu 978 Ospitaleko txiroak Garizko anega erdiko anoaren ogi bat, 2 arrada sagardo eta 2 erreal haragitan Uriarte baserriaren (llamado “Banastaingo”) gain serorak zeuzkan seniparteen gaineko eskubideak, eta parrokiako Ospitaleko txiroak jarlekua Garizko anega erdiko anoaren ogi bat, 2 arrada sagardo eta 2 erreal (haragitan) Ospitaleko txiroak Ilobaren semea: Joseph de Hercilla "Hijo de la dicha Ynaciana mi sobrina" Osana de Villar (Oñati, Narria, San Lorentzo ermita, 1670) Zilarrezko goilara bat Iloba: "Doña" Micaela de Villar "hija lexitima de don Andres de Villar mi hermano difunto" Iloba alarguna: Maria Asencio de Igartua "viuda de Juan de Umeres" Ahizpa (goikoaren ama): Maria Asencio de Villar Ohe estalki joku bat eta kutxa bat "la funda de un plumeon", jipoi bat "de estamena" eta "frazada usada" bat "[la?] funda de lienzo de vn plumeon vsada" Ilobaren semea: Juan de Villar "hijo de Domingo de Villar mi sobrino" Erreal 1 "de a quatro" Bizilaguna: Antonio de Cortazar ("mi vezino") "para sus [???, goian aipaturiko bien emazteendako?]" Ilobaren semearen alaba?: Catalina de Villar "hija del dicho Domingo de Villar" Mari Asencio de Umeres (Oñati, Erreal 1 "de a quatro" 2 zapi Kutxa bat eta "la funda de un plumeon vsadas" Ospitaleko txiroak Marina de Anduaga 979 Ospitaleko txiroak "la rrazion acostunbrada" "[bajo?] de platta que tengo" Olabarrieta, San Kristobal ermita, Catalina de Gallastegui (Oñati, Narria, San Lorentzo ermita, 1678) Familia kidea?: Antonia de Ume[res?] Kutxa bat "de las mexores que tengo" Ospitaleko txiroak Ospitaleko txiroak Iloba: Antonia de Umeres Iloba: Joan de Umeres "menor en di[as]" Iloba: Mari Asencio de Umeres Ilobaren senarra: Joan de Anduaga "la rrazion acostunbrada" Ohe on bat "cunplida", zilarrezko goilara bat, [un?, vna?, ???], eta "los mexores bestidos que yo tengo" Ohe on bat "cunplida", "vn [???] de platta", kutxa bat eta zaia "frailengo" bat "para hazer[?] bestido para si" Kutxa bat "de las mexores", "dos piezas de lienzo de la tie[rra] y de ellas para si tome de lo mexor que le pareciere [???] lienzo para la rropa de una cama y para una gorguera" Alkandora baterako ohiala Familia?: Clara de Gallaistegui Familia?: Antonia de Gallaistegui Ohe estalki batzuk erabiliak Ohe estalki batzuk erabiliak Ohe estalki batzuk erabiliak eta "vna gorguera nueba" Ohe estalki batzuk erabiliak eta "una faldelina color oscura" Joana de Elorza Mari Estibariz de Amesqueta Nicolas de Arrazola Goikoaren semeak Pedro de Arrazola Jose Garcia de Arrazola Catalina de Arrazola Joan de [?]bal Miguel de 980 Alkandora baterako ohiala Alkandora banarako ohiala Alkandora baterako ohiala "Gorguera" baterako ohiala Ohial berria alkandora baterako eta "gorguera" baterako Zaia bat "que traygo de hordinario" Alkandora baterako ohiala Gallaistegui Miguel de Gallaisteguiren emaztea Ospitaleko txiroak "Gorguera" baterako ohiala Ospitaleko txiroak Iloba: San Joan de Umeres ("la Casseria de Vmeres y sus dueños", zorraren barkamen bidez) Maria de Umeres (Oñati, San Miguel parrokia, 1694) 100 dukateko zentsua Iloba: Madalena de Umeres ("hixa de Josephe de Umeres su hermano") Lehengusuaren emaztea: Cristina de Villar "muger de Joseph de Guridi" Ohe bat "dos vezes bestida" eta manta bat "frazada" Zaia bat "de monteflan oscura" Lehengusua: Joseph de Guridi Koinatua: Juan de Unzurrunzaga Magdalena de Galarraga (Oñati, San Antonio Abad edo San Anton ermita, 1705) Behi bat Txahal bat Kutxa berri bat eta "lo demas que quedare de mis bienes" (behekoarekin erdiz) Kutxa bat, "la mantilla de bayetta negra" eta "lo demas que quedare de mis bienes" (goikoarekin) Ahizpa: Maria de Galarraga Ahizpa: Josefa de Galarraga Iloba: "mi sobrina muxer lexitima de Manuel de B[en]goa a quien tanbien anttes le di una baca [y o]tras cossas como es notorio" Antonia de Idigoras "la rrazion acostunbrada" Liozko 3 azao eta "vn cofre que tengo e Ig[?]" Ospitaleko txiroak 981 Ospitaleko txiroak Anoa erdi ogitan, 2 erreal eta 2 katilu sagardo "un plumeon vna cosna y vn cauezal", ohe-estalki batzuk "sin entrar en agua", ohe estalki batzuk erabiliak eta kutxa bat Ohe estalki batzuk erabiliak eta kutxa bat "mediana" Iloba: Antonia de Igartua Iloba: Teresa de Narbaja (Oñati, San Juan ermita, 1711) Iloba: Joseph de Idigoras "el [de] Soraluze" Kutxa handi bat Iloba: Josefa de Igartua Iloba: Catalina de Ugartondo Catalina de Villar (Oñati, 1738) Ospitaleko txiroak Iloba: Josefa de Villar "hixa lexitima del dicho Anttonio de Villar, y de Antonia de Vmeres" Iloba: Mari Antonia de Villar (goikoaren ahizpa) Iloba: Mari Andres de Amiama "hixa lexitima de Andres de Amiama, y de la dicha Theresa de Villar mi hermana" Iloba: Teresa de Balzategui "hixa lexitima de Anttonio de Balzategui" Ahizpa: Ana Maria de Villar Ahizpa: Josefa de Villar "mi hermana Solttera" Ospitaleko txiroak Ohial zati handi bat "que esta en el telar" eta "vna mantilla de Vayeta" "vna uasquiña [sembiberna?] morada" Gari anega erdia eta 2 katilu sagardo "vn plumeon de Cama" "un cozneo" "una arroba de Lana de las obejas de Casa" "otra arroba de Lana" (behekoarekin erdiz?) "otra arroba de Lana" (goikoarekin erdiz?) Kutxa bat "de cabida de tres fanegas poco mas, ô menos con su Zerraja y llabe, y quiero se le enttregue conforme se hallare al 982 Ospitaleko txiroak tiempo de mi fallecimiento, sin que ninguno tome, ni pida quenta de los que huuiere dentro de dicha arca" eta "Chocolattera" bat Gari anoa bat eta 4 erreal "en dinero por una vez" Ospitaleko txiroak Ahizpa: Maria Josefa de Inza Mantu bat "de anascote" Josefa Joaquina de Aguirre Ana Catalina de Inza (Oñati, San Migel parrokia, 1751) Iloba: Marta de Zabaleta Iloba: Francisca de Baqueriza Iloba: Maria Catalina de Galarza Ahizpa: Maria Esteban de Inza (zorraren barkamen bidez) Kutxa bat Kutxa bat Kutxa bat 10 erreal Ospitaleko txiroak Francisca de Lizarralde (Oñati, Bidaurretako komentua, 1761) Maria Gabriela de Sarraoa (Oñati, San Migel parrokia, 1784) Ohe bat "en que duermo" eta 2 izara Iloba seroralaguntzailea: Josefa de Lizarralde ("mi sobrina que esta en mi compañia") Iloba: Juana de Sarraoa Ilobaren alaba (goikoarena): "a su hija" Manuela Ospitaleko txiroak 3 libra "de lino rastrillado" Gari anega 1/2 eta 2 erreal Ohe bat 4 estalki jokurekin "con su cuja y manta [p?]lazada" eta kutxa bat "la misam en que tiene sus uestidos" 300 erreal 300 erreal Ilobaren alaba (goikoaren ahizpa): Xabiera "por ser de mis brazos" 60 dukat Zaia bat "de carro de oro [musco?]", "una mantilla delgada", bi zilarrezko goilara eta kutxa bat "que le parezca a mi Amo" Iloba: Teresa de Sarraoa 300 erreal Zaia bat "negra de carro de Oro" Ilobaren semea (goikoarena): "su 300 erreal 983 hijo" Juan Bautista Ilobaren alaba (goikoarena): "su hija" Juana 300 erreal Iloba?: Juaquina de Sarraoa 300 erreal Ilobaren alaba: ["sus dos hijas"] Ilobaren alaba: ["sus dos hijas"] Iloba?, ilobaren alaba?: "la hija de Maria Esteban mi sobrina" Zaia onena "de Carro de oro negro", bi koltxoi, manta bat "encarnada" eta kutxa bat 300 erreal 300 erreal 300 erreal Lehengusina: Maria Bautista de Lizarralde 20 dukat Josefa de Bergara Jauregui 30 dukat Josefa de Arrazola "la de [Sustiabe?]" Josefa de Elorza Kutxa bat eta ohe estalki batzuk "una Atorra, y charamela" Ispilu handi bat "con [???] dorado" eta gurutze bat "que està en una cajeta" Maria Vicenta de Adurriaga Maria Bernarda de Arizabaleta Lorenza de Cortabarria (zorraren barkamen bidez) Nicolasa de 984 Zaia bat "de sempiterna musca", amantal bat, "una mantilla de baieta, una almilla de paño, una atorra y charamela" Ohe bat "en que duermo con todos sus aderezos, y dos mudas de sabanas, y Almoadas para dicha Cama, unas euillas de plata que uso, unos rosarios engastados en plata, un pañuelo blanco bordado nuebo" eta kutxa bat "a su eleccion" 160 erreal 80 erreal Gari anoa 1/2 Agnus dei bat eta errosario txiki Echabarri Neskamea: Micaela de Baldacoa 75 erreal (soldataren zorrez gain) Neskamea: Maria "la criada" 75 erreal (eta urteko soldataren 8 dukatak, nahiz eta urtea betea ez izan) Neskamea (etxekoa): Josefa de Cortabarria "criada que fue en casa hija de Miguel" Neskamea (izandakoa): Josefa de Arregui "criada que fue en casa"" Emaitzak: Ilobaren alaba: Mariana de Valle "hija lexitima de Maria Esteban de Sarraoa mi sobrina" Ilob.: 108 Ahizp.: 26 Koin.: 9 Neskam.: 8 Leheng.: 5 Fam. (+?): 13 (+5?) Denera: 169 (+ 5?) batzuk "engastados en plata" Zaia bat "musca que traigo los dias de fiesta", "una atorra, y charamela", 2 trapu, 2 zapi zuri "una atorra, y charamela" Kutxa bat, gari anoa bat, "caso" txiki bat eta zartagin txiki bat Gari anoa bat Josefa de Aranba[rri?] Gari anoa bat Micaela Landerra Gari anoa bat eta "una charamela" "se la haga uestir, y se le paguen los gastos que causare asta llegar a la Ciudad de Cadiz" Ilob.: 29 An.: 11 Koin.: 4 Leheng.: 3 Fam. (+?): 6 (+3?) Denera: 53 (+3?) 78 Indef.: 15 985 25 Indef.: 15 11.b. 11.a. koadroko diruzko dohaintzen emaitzak sexuen arabera, herrika eta espazioka Emaitza totalekiko portzentaiak: gorriak bertikalean, urdinak horizontalean Herria Seroren kopurua (tarte kronologikoa) Kopurua errealetan Emakumezkoak Gizonezkoak Bergara, Elgeta eta Antzuola 15 (1556-1762) 7.285 (bb. 485'66) 5.296 (%72'69) 1.989 (%27'3) 1650< 9 (1556-1645) (%60) 3.379'5 (%46'38) (bb. 375'5) 2.285 (%43'14) (%67'61) 1.094'5 (%55'02) (%32'38) 1650> 6 (1659-1762) (%40) 3.905'5 (%53'61) (bb. 650'91) 3.011 (%56'85) (%77'09) 894'5 (%44'97) (%22'9) Denera Leintz bailara (eta Aramaio) 7 (1570-1719) 6.292 (bb. 898'85) 5.984 (%95'1) 308 (%4'89) 1650< 4 (1570-1629) (%66'66) 5.225 (%83'04) (bb. 1.306'25) 5.170 (%86'39) (%98'94) 55 (%17'85) (%1'05) 1650> 3 (1664-1719) (%33'33) 1.067 (%16'95) (bb. 355'66) 814 (%13'6) (%76'28) 253 (%82'14) (%23'71) Oñati 8 (1554-1784) 7.574 5.830'5 1.743'5 986 (bb. 945'75) (%76'97) (%23'01) 1650< 4 (1554-1647 -1665-) (%50) 2.156 (%28'46) (bb. 539) 1.820'5 (%31'22) (%84'43) 335'5 (%19'24) (%15'56) 1650> 4 (1670-1784) (%50) 5.418 (%71'53) (bb. 1.354'5) 4.010 (%68'77) (%74'01) 1.408 (%80'75) (%25'98) DENERA DEBAGOIENA (eta Aramaio): 30 (1554-1784) 21.151 (bb. 705'03) 17.110'5 (%80'89) 4.040'5 (%19'1) 1650< 17 (1554-1647 -1665-) (%58'62) 10.760'5 (%50'87) (bb. 632'97) 9.275'5 (%54'2) (%86'19) 1.485 (%36'75) (%13'8) 1650> 13 (1659-1784) (%41'37) 10.390'5 (%49'12) (bb. 799'26) 7.835 (%45'79) (%75'4) 2.555'5 (%63'24) (%24'59) 987 11.c. 11.a. koadroko ondasunen dohaintzen emaitzak garaien arabera Datak (serora kopurua) Ondasunak 1554-1784 (65 serora) - Etxeak, baserriak eta ondasun higiezinak: 3 - Urrezko eta zilarrezko ondasunak eta bitxiak: 22 - Oheak: 44 - Kutxak: 64 - Manufakturiko arropak eta burukoak: 134 - Ehunak eta ohialak: 120 - Etxeko eta sukaldeko tresnak: 9 - Abereak eta lurreko produktuak: 28 - Bestelakoak: 49 1554-1650 (40 serora) (%61'53) - Etxeak, baserriak eta ondasun higiezinak: 3 (%100) - Urrezko eta zilarrezko ondasunak eta bitxiak: 9 - Oheak: 31 - Kutxak: 40 (%62'5) - Manufakturiko arropak eta burukoak: 91 (%67) - Ehunak eta ohialak: 60 (%50) - Etxeko eta sukaldeko tresnak: 4 (%44'44) - Abereak eta lurreko produktuak: 6 (%21'42) - Bestelakoak: 34 (%69) 1657-1784 (25 serora) (%38'46) - Urrezko eta zilarrezko ondasunak eta bitxiak: 13 - Oheak: 12 - Kutxak: 24 (%37'5) - Manufakturiko arropak eta burukoak: 43 (%32'08) - Ehunak eta ohialak: 60 (%50) - Etxeko eta sukaldeko tresnak: 5 (%55'55) - Abereak eta lurreko produktuak: 22 (%78'57) - Bestelakoak: 15 (%30'61) 988 12.a. Debagoieneko 78 seroren testamentuetako tenpluen eta bertako zerbitzarien aldeko dohaintzak, jasotzaileen eta ondasunen ezaugarrien arabera (1554-1750) 1 Serora Marina de Jauregui (Bergara, 1554) Dohaintzaren xedea Seroretxe baten eraikuntza (San Pedro parrokiaren ondoan) Kalize bat egiteko Andre Mariaren lanpara San Pedro parrokiako obra San Pedro parrokiako jantziteria San Anton eta Santa Aguedaren kaperetako jantziteria San Anton eta Santa Agedaren kaperetarako Catalina de Ondarza (Bergara, San Pedro Seroretxe fundazioa parrokia, 1572) Marina de Moyugoitia (Bergara, San Lorentzo ermita, 1574) Francisca de Igueribar 1 Magdalenaren ospitaleko jantziteria Trinitateko elizako jantziteria Santa Ana ermitako jantziteria San Lorentzo ermitako obra Seroretxearen berreraikuntza San Pedro parrokiako obrak Argizaritarako Jasotzailea Tenplua edo Zerbitzaria instituzioa Ondasuna Dirua eta zentsuak San Pedro parrokia 100 dukat San Pedro parrokia San Pedro parrokia San Pedro parrokia 12 dukat 3 dukat 60 dukat Bestelakoak San Pedro parrokia 5 apez jantzi San Pedro parrokia 2 apez jantzi (“de fustan”) Magdalenaren ospitalea 2 meza-liburu (“con sus ofiçios cunplidos”) Bera bizi zen etxea eta bertako ondasunak Ohe bat Magdalenaren ospitalea Apez jantzi 1 Trinitate Santuaren komentua Apez jantzi 1 Santa Ana ermita Apez jantzi 1 San Pedro parrokia San Pedro parrokia San Lorentzo ermita San Lorentzo ermita San Lorentzo ermita San Pedro parrokia San Pedro parrokia 8 dukat Izara berri bat (“sin meter en agoa”) Sakramentu Santuaren Testamentuen erreferentzia dokumentaletarako, ikus 9. koadroa, 935-939 or. 989 4 dukat 2 dukat 4 erreal maiordomoa Frontal zuri bat egiteko (Bergara,, (Bergara, 1581) Maria de Beiztegui (Bergara, Santa Marina parrokia, 1594) Maria de Irala (Bergara, 1596) Trinitate Santuaren komentua Trinitate Santuaren komentua 6 dukat Mahai-tapiz bat Serora: Maria Garcia de Iturbe 12 dukat Aldare nagusirako frontal bat eta bestelako ornamentuak egiteko Santa Marina parrokia 5 dukat Parrokiako obretarako Santa Marina parrokia 16?, 6? erreal San Pedro parrokia eta bere fabrika Dukat 1 Catalina de Querexazu (Bergara, Aritzetako San Migel ermita, 1602) 16 dukateko zentsu baten erdia 16 dukateko zentsu baten erdia Bergarako ospitalea San Migel ermitako fabrika Errosarioaren kofradia (Santa Marina parrokiakoa) 12 erreal Aldean zeraman guztia, eta ermitak berarekiko zeuzkan zorrak kitatutzat eman zituen 8 laban, lare batzuk, supala bat, egurrezko hiru aulki, buztinezko bost plater, buztinezko lau katilu, lau burruntzi, kobrezko eltze txiki bat eta burdinezko eltze-estalki bat San Martin ermita Maria de Iturbe (Bergara, San Martin ermita, 1605) Marina Garcia de Oruesagasti (Bergara, San Pedro parrokia, 1607) Magdalena de Oruesagasti (Bergara, San Martin ermitan bere ondoren izango zen edo izango ziren serorak Bere jarlekuaren zaintzagatik Parrokiako obretarako Seroretxearendako Liozko 12 azao, ohe-estalki batzuk eta bere manturik onena “la beata de Eguren”, Santa Marina parrokiakoa 6 dukat San Pedro parrokia Errosarioaren kofradia 4 dukat 5 dukat San Pedro parrokia 28 dukateko zentsua SeroraSan Pedro parrokian: "la beata de Sagasticaual mi 990 21 erreal conpanera" Serora San Migel ermitan: Marina de Garitano San Pedro parrokia, 1610) Magdalena de Castillo (Bergara, 1612) Catalina de Sarralde (Bergara, Santa Marina parrokia, 1628) Seroretxearen berreraikuntza San Kristobaleko seroren eta Gaztelu etxekoen erabilerarako Sakramentu Santuaren argiteriarako Errosarioaren Andre Mariaren argiteriarako Parrokiako kultuaren eta kabildoaren zerbitzurako Santo Kristoaren argiteriarako Maria de Aguirre (Bergara, San Pedro parrokia, 1631) 66 dukat zentsutan San Kristobal ermita Troxe bat Santa Marina parrokia 3 dukat Santa Marina parrokia 3 dukat Santa Marina parrokia “vna alba de Olanda” San Pedro parrokia 12 erreal Sakramentu Santuaren kofradia Errosarioaren kofradia Parrokiako apezen zerbitzurako Maria de Izaguirre (Bergara, 1631) San Kristobal ermita Inauterietako berrogei orduetan Sakramentu Santua zabalik egotean argitzeko argizari zuria erosteko "un plumjon" 12 erreal 12 erreal San Pedro parrokia 2 alba ("que se agan de mis bienes") Errosarioaren kofradia 40 dukateko zentsua Jesusen Konpainiaren Kolegioa 40 dukateko zentsua Erabilitako ohe bat eta ohe-estalki batzuk Magdalenaren ospitalea Santa Marina parrokia Trinitatearen komentua Bergarako ermita guztiak 4 erreal Argizari gorrizko libra 1 Erreal bana Apeza: Pedro de Aleiza (San Pedro parrokiako benefizioduna) Serora San Martzial ermitan: Maria de Izaguirre Santo Kristoaren argiteriarako San Pedro parrokia Zilarrezko kikara (serorak erabiltzen zuena) Bere jantziak: mantu bat, zaia bat, eta arre koloreko bi “basquina” Testamentua bete ondoren geratuko liratekeen ondasunak, zentsutan 991 jarririk Sakramentu Santuaren kofradia (Santa Marina parrokia) Errosarioaren kofradia (Santa Marina parrokia) Catalina de Lesarri (Bergara, 1633) Errosarioaren Andre Mariaren aldarearen apainketarako 4 erreal 4 erreal 12 erreal? (denera aipaturiko 20 errealetatik, aurreko partidetako kopuruak kenduz) Santa Marina parrokia Sakramentu Santuaren kofradia (Santa Marina parrokia) Errosarioaren Andre Mariaren kofradia (Santa Marina parrokia) San Sebastianen kofradia (Santa Marina parrokia) Aingeru Goardakoaren kofradia (Santa Marina parrokia) Gracia de Zabala (Bergara, Santa Marina parrokia?, 1650) 4 erreal 4 erreal 4 erreal 4 erreal Serora Santa Marina parrokian: Marina de Inarra Maria de Mendoza (Bergara, 1650) Sakramentu Santuaren argiteriarako Sakramentu Santuaren argiteriarako Santo Kristoaren argiteriarako Argiteriarako San Blasen argiteriarako San Pedro parrokiako fabrika Jesusen Lagundiaren kolegioa Trinitate Santuaren komentua "vn abito traido de estamena que io tengo" 50 erreal 50 erreal 6 erreal San Pedro parrokia Dukat 1 Santa Ana ermita San Lorentzo ermita "Santo Tomas de El[?]" ermita San Fausto ermita Burunanoko Andre 3 erreal 3 erreal 3 erreal 3 erreal 3 erreal 992 Francisca de Barrutia (Bergara, Soledadeko Andre Mariaren ermita, 1742) Mariaren ermita Soledadeko Andre Mariaren ermita San Migel ermita Magdalenaren ospitalea ("la yglesia de la Magdalena") San Prudentzio ermita San Jose ermita Santo Tomas ermita "se expenda por su Albacea en hacer alguna señal en esta santta Hermita" 4 erreal 3 erreal "vn candero de acofar" Olio libra 1 Olio libra 1 "Salmen" tratupeko 21 dukaten baloreko artaldearen etekinak Soledadeko Andre Mariaren ermita Konfesorea: Joseph Domingo de Uriarte Maria Clara de Berroeta (Bergara, Soledadeko Andre Mariaren santutegia eta ikastetxea, 1750) "para la Composicion de su coro ô otra que se ofreciere" "para aiuda de hazer una Sachristia ô otra cosa que se ofreciere" San Pedro parrokiako fabrika Santa Maria Magdalena ospitalea ("Hermita") 150 erreal 150 erreal Santa Ana ermita 150 erreal 200 dukat baino gehiagoko mailegua edo zentsua (Soraluzeko "reales Fauricas de armas"ek ordaintzekoa) Dukat 1 6 dukat San Pedro parrokiako fabrika Marina de Larraguibel (Elgeta, Santa Maria Obretarako Obretarako eta argiteriarako 2 eztainuzko "platillos" 600 dukateko zentsua; dohaintzaren jatorri zen seroraren amaren baldintza: ikastetxeko hurrengo serorek Sortzez Garbiaren abitua hartzea Soledadeko Andre Mariaren santutegia eta ikastetxea Obretarako Mariana de Aleiza (Bergara, San Pedro parrokia?, 1758) 3 erreal Andre Mariaren parrokia Santa Maria Magdalena ospitalea 993 Ohe bat (serorarena) estalkiekin Obretarako Obretarako Magdalena ospitalea, 1576) Ermitak "sufraganas de la yglesia mayor" San Migel parrokia? (Angiozar?) Elexamendiko Andre Maria ermita Bakoitzari erreal 1/2 Erreal 1 Erreal 1 Serora ospitalean: "su conpanera la beata de Uruburua" Serora: "la beata de Urrupain" Obretarako eta argiteriarako Obretarako eta argiteriarako Gracia de Urrupain (Elgeta, Andre Maria parrokia, 1587) Obretarako: "se hayan de distribuyr en la hobra que [es?] començada en la parte mas urgente / y no en otra manera" Baldintza: "conque el mayordomo ponga la çera" Gari anoa 1 6 dukat (zor baten bidez) Andre Maria parrokia Santa Maria Magdalenaren ospitalea Ermitak ("a las demas hermytas sufraganas a la dicha yglesia mayor") Angiozarreko San Migel parrokia Uriarteko Andre Maria ermita Errosarioaren Andre Mariaren kofradia 20 erreal Erreal 1/2 bakoitzari Erreal 1 Erreal 1 4 erreal Serora: "la beata de Çauala mayor" Maria Ochoa de Marquiegui (Elgeta, Andre Maria parrokia, 1592) 2 zaia eta gari anoa 1 Erreal 1 Andre Maria parrokia 2 dukat Santa Maria Magdalena ospitalea 4 dukat Ermitak "demas hermitas sufraganas" Errosarioaren Andre Mariaren kofradia Angiozarreko San Migel parrokia Elexamendiko Andre 994 Erreal 1/2 bakoitzari 8 erreal Erreal 1/2 Erreal 1/2 Maria ermita Sakramentu Santuaren argiteriarako Andre Mariaren parrokia 6 erreal "Para el Rosario de Nuestra Señora de esta villa" (aldarea?, kofradia?) Santa Maria Magdalena ospitalea Uriarteko Andre Mariaren ermita San Adrian ermita Bailarako ermita guztiak ("todas [...] de este balle") Angiozarreko San Migel parrokia Elexamendiko Andre Maria ermita Udaiagako "Ascension" ermita Domenja de Altube (Elgeta, San Adrian eta San Antonio ermita, 1599) 6 erreal 4 erreal 4 erreal 4 dukat Erreal 1 bakoitzari 4 erreal 4 erreal 2 erreal 21 dukateko zentsua eta bere korrituak 6 erreal San Adrian ermita Argiteriarako Marina de Altube (Elgeta, San Adrian eta San Antonio ermita, 1603) Argiteriarako Andre Maria parrokia Andre Maria parrokiako San Migelen kapera Andre Mariaren Errosarioaren kofradia Magdalenaren ospitalea Uriarteko Andre Maria ermita Andre Maria parrokiari atxikiriko ermitak Elexamendiko Andre Maria ermita Jasokundearen ermita (“Ascension de Dios Nuestro Señor”) 4 erreal 6 erreal 4 erreal 4 erreal Erreal bana 4 erreal 4 erreal 995 Andre Mariaren argiteriarako Errosario Santuaren argiteriarako Andre Mariaren parrokia 12 erreal Andre Mariaren parrokia 4 erreal Ermitak "sufraganas" "a la hermyta de la asunçion de Arançacu" Erreal 1 bakoitzari 2 erreal Serora: bere ondoren ermitaren zerbitzuan geldituko zena San Migelen argiteriarako Domenja de Iturri (Elgeta, Uriarte, Andre Maria ermita, 1604) Andre Mariaren argiteriarako Angiozarreko San Migel parrokia Elexamendiko Andre Maria ermita "ueynte y [???] de azeyte o su preçio en dinero" 8? erreal 4 erreal "una alba y estola y manipulos de lienco [blanco?] - y una casula de [rrazo banco?] o de damasco - con su çenefa de terciopelo carmesi para - los dias [sañades?] - que digan la mysa de Nuestra Señora", zilarrezko kalize bat eta meza-liburu bat, "todo ello - para su seruiçio de la dicha yglesia - y a [?]n de mysa de Nuestra Senora" Andre Mariaren parrokia Serora Andre Maria parrokian Serora Andre Maria parrokian Uriarteko Andre Mariaren ermitako maiordomoa "si [...] tubiere alguna quexa diziendo que debo alguna cosa a la dicha hermyta" Domenja de Albisua y Arescurenaga (Elgeta, Santa Maria Magdalena ospitalea, 1605) "y quiero que el dia del entierro aconpañen a mi cuerpo los Cofrades de ella y "ueynte y [???] de azeyte o su preçio en dinero", eta seroraren heriotzaren ondoren ermitan geldituriko "axuar"-a Andre Mariaren parrokiako fabrika Santa Maria Magdalena ospitalea Errosarioaren Andre Mariaren kofradia 8 erreal 8 erreal "lo tal pague el dicho mi testamentario" 6 erreal Dukat 1 8 erreal 996 pongan los çirios en el entierro y nouena y cauo de año" "para sus fabricas" "con declaraçion de que mi conpanera Maria Joanez de Loiti durante su bida goze el dicho axuar e despues de su fin sea del dicho / ospital" Ermitak "sufraganeas" Erreal 1/2 bakoitzari Santa Maria Magdalena ospitalea Serora ospitale berean: Maria Joanez de Loiti Errosarioaren Andre Mariaren kofradia Santa Maria Magdalena ospitalea Ermitak "demas hermitas sufraganas" "para que tenga quenta de mi Sepultura y de rrogar al señor por mi anima" Gracia de Sagasta (Elgeta, Santa Maria Magdalena ospitalea, 1637) 4 erreal 6 erreal Erreal 1 bakoitzari Serora Andre Mariaren parrokian: Marina de Egocheaga Serora Santa Maria Magdalena ospitalean: "la beata de Loyti" "porque ruegue a dios por mi anima" Andre Mariaren argiteriarako: "para azeyte de la lanpara de Nuestra Señora de esta dicha Uilla y los sauados a la tarde se gaste lo que fuere por manos de la Ueata de la dicha yglesia" 14 dukateko zentsua 4 erreal eta 14 dukateko zentsua (zor baten bidez) Andre Mariaren parrokia Magdalena de Urrojolaegui (Elgeta, 1609) Kutxa handi bat eta "todo el demas bastago e axuar de cassa eçeto [ohe baten dohaintza]" Serora ospitale berean: Maria Joanez de Loiti Gari anoa 1/2, 3 "manogillos de lino restrillado" 2 liozko azao fin Arropak egiteko 2 mantu beltzen dohaintzen ondorengo ohialaren soberakinak Andre Mariaren parrokia Ermitak "sufraganas de señor San Miguel [Angiozarrekoa]" Angiozarreko San Migel parrokia Erreal 1 bakoitzari 4 erreal 997 Elexamendiko Andre Maria ermita 2 erreal Ohe bat estalkiekin (serorarena); galdara bat, pertze bat eta katilu bat ""para traer hagoa" Santa Maria Magdalena ospitalea Serora: Domenja de Arançaeta Serora Santa Maria Magdalena ospitalean("mi conpanera") : Domenja de Zuazola Serora Santa Maria Magdalena ospitalean("mi conpanera") : Maria Perez de Aguirre "para que me encomiendera a dios" Obrarako Catalina de Mendiguchia (Elgeta – Bergara–, Angiozar, Elexamendiko Andre Maria ermita, 1638) Agueda de Zumaeta (Antzuola, 1640) Ana de Benitua (Antzuola, 1642) Marina de Iraeta (Antzuola, Uzarragako San Juan Bataiatzailea parrokia, 1645) Maria de Ibarra (Antzuola, 1659) Sakramentu Santuaren argiteriarako 10 dukat argiteriarako, eta 10 obrarako San Migel parrokiako (Angiozar) fabrika San Migel parrokia (Angiozar) Elexamendiko Andre Maria ermita San Migel parrokiari (Angiozar) atxikiriko ermitak Gure Errukizko Ama parrokiako fabrika "para que se acuerde en sus sacrifiçios de mi alma" Ermitako Amabirjinari 15 kana ohial "el pene de texer de mis telares" Bere ohialetatik "quatro libras adreçadas" eta "un cubrichel de Gaça de bara y media" 12 erreal 8 erreal 20 dukateko zentsua Erreal bana 9 erreal Apeza: Melchor Abbad de Inurrigarro 8 dukaten baloreko alba bat egitea agindu zuen Serora: Maria de Iturbe "una mantelina de estamena parda" Apez benefiziodun lehengusua Antzuolako parrokia batuetan: Gabriel de Inurrigarro Alba bat egin ziezaioten agindu zuen Antiguako ermita ggb. 6 arizko mataza (7tik goiko 998 alba egin ondorengo soberakinak) Agueda de Otamendi (Antzuola, Gure Errukizko Ama parrokia, 1662) Maria de Zumaeta (Antzuola, 1671) Dionisia de Jauregui Madariaga (Antzuola, 1720) Ermitako Amabirjinaren aldarerako "cortina" bat egiteko, eta soberakinak ermitarendako "se le entregue a Don Joseph de Aldaeta, para la hermita nueba que esta fabricando, de San Bartolome" Obrarako Argiteriarako Catalina de Otalora (Arrasate, 1570) 6 dukat Antiguako ermita 15 dukat "y sus interesses" San Bartolome ermita "la Madalena" ermita? Argiteriarako "los dos ospitales" Argiteriarako "vna tualla ancha" San Juan Bataiatzailea parrokia San Juan Bataiatzailea parrokia Argiteriarako "de limosna para que tenga quenta de my anyma y de ofrecer sacrifiçio a dios por ella" Maria de Insaurbe (Arrasate, San Balero ermita, 1579) Gure Errukizko Ama parrokia Dukat 1 7 libra oliotatik zegokiona (beste 3 tenplurekin) 7 libra oliotatik zegokiona (beste 3 tenplurekin) 7 libra oliotatik zegokiena (beste 2 tenplurekin) Ermitak "las otras ermitas de su [???] la ledanya" "al Rosario de la dicha yglesia" (aldarea?, kofradia?) "a las anym[as?]"? Olio libra 1/2 bakoitzari Dukat 1/2 Dukat 1/2 Apez batxiler iloba: "bachiller Mazmela my sobrino" Serora-laguntzailea (berea): Gracia de Zubilaga "hija de Domyngo ha çinco años poco mas o menos que esta en my conpanya". Baldintza: Maria de 999 3 dukat Ohe bat estalki bikoitzekin, zaia berri bat "de [pasmylla?]", gaztainadi baten erdia; eta 3 zaia "y otras rropas y bestidos"-en erdia Langara ermitako beste seroraren seroralaguntzaile izatera ez iragatekotan Serora-laguntzailea (eta iloba, ermitako beste serora Maria de Langararena): Mariacho de Langara Argiteriarako: "a todas lamparas de la dicha yglesia" Catalina de Abendaño (Arrasate, 1590) Sakramentu Santuaren "atabaque"-a Errosarioaren "atabaque"-a San Sebastianen "atabaque"a Maria de Arostegui (Arrasate, 1599) Antonia de Osinaga San Juan Bataiatzailea parrokia San Andres ermita San Frantzisko ermita Komentua: "la Conceçion de las françiscas" "Nuestra Señora la Blanca" ermita Santa Maria Magdalena ospitalea "a las demas hermytas de so la ledania" San Juan Bataiatzailea parrokia San Juan Bataiatzailea parrokia San Juan Bataiatzailea parrokiako fabrika "a los fieles / y a los pobres"? Komentua: "monesterio de las monjas de Sant Agustin de esta billa" San Juan Bataiatzailea parrokia 20 dukat 3 zaia "y otras rropas y bestidos"-en erdia Olio libra 1 bakoitzak (lanparak) Olio libra 1 Olio libra 1 Olio libra 1 Olio libra 1 Olio libra 1 Olio libra 1/2 bakoitzak 4 erreal 4 erreal 4 erreal 4 erreal 6 erreal 2 erreal Serora: “la beata de Asconiça” Ermitak "que suele acudir la santa ledania" 1000 4 erreal Libra 1 eta 14 ontza “de ylado de estopa debanado grueso” Olio "quarteron" bat bakoitzari (Musakola, San Antolin ermita, 1603) Argiteria ("todas las lanpadas") Argiteria ("todas las lanpadas") Argiteria ("todas las lanpadas") San Antolin ermita Gaztainadi bat eta txaradi bat San Juan Bataiatzailea Olio libra 1/2 Moja frantziskotarren komentua Moja agustindarren komentua Olio libra 1/2 Olio libra 1/2 Serorak komentuan: "las veatas de San Francisco" (serorei ematekoa?) (serorei ematekoa?) (serorei ematekoa?) Teresa de Urisarri (Arrasate, Santa Marina ermita?, parrokia?, 1603) Argiteria ("las lanpadas") "se le entreguen al mayordomo y cura y fleyra de la dicha yglessia" San Pedroren aldarerako Maria Lopez de Olazaran (Arrasate, 1604) Catalina de Huruburu (Arrasate, Udala, San Esteban parrokia, 1610) Bere arimaren aldeko mezatarako Sakramentu Santuaren argiteria Andre Mariaren argiteria Olio libra 1/2 "Nuestra Señora la Blanca" ermita San Andres ermita Santa Ana ermita Santa Marina ermita?, parrokia? Olio libra 1/2 Olio libra 1/2 Olio libra 1/2 Olio libra 1/2 Santa Marina ermita?, parrokia? 2 alba "de buen lienco con sus amitos" Serora: Francisca de Asconica ("por el amor que le tengo") Zaia 1 "de estamena blanco", zaia zuri 1 "que de ordinario traigo", 6 liozko azao eta "la leyna que tengo en la dicha cassa de Aroscalle Arriba" Serora Santa Maria?-an (ermita?, parrokia?): Ana de Oquendo Buru-zapi 1 "de lienco de los que yo traygo" Izara 1 "de lienco de la tierra andado que yo traigo con sus algodones" San Juan Bataiatzailea parrokia Arrasateko San Frantziskoren kolegioa eta komentua San Juan Bataiatzailea parrokia San Juan Bataiatzailea parrokia Udalako San Esteban parrokia 1.000 dukat zentsutan Olio libra 1 Olio libra 1 Alba 1 egitea agindu zuen ("de beynte libras de ylado de estopa" 1001 ateratako haritik) Argiteria Maria Gimenez de Gesalibar (Arrasate, 1614) Argiteria: "a la madre de dios" Argiteria Argiteria Francisca de Gabiria (Arrasate, 1639) Udalako San Esteban parrokia Santa Maria Magdalenaren ospitalea "Santo Domingo del Ospital" ermita San Kristobal ermita Sakramentu Santuaren kofradia 4 olio libra Olio libra 1 Olio libra 1 Olio libra 1 4 erreal ? Olio libra 1 San Andres ermita "rrepartidos en los quatro sacramentos y en Vliuarri y Santa Cruz" Santa Maria Magdalena ospitalea ("donde al pre[sente] biuo") San Frantziskoren komentua Olio libra 1 7 olio libra, "a Santa Cruz [a dos?] libras y a las demas lo que amis testamentarios les pareciere" Ohe 1 estalki-jokuarekin Ohe-estalki joku 1 Apez lizentziatua: Juan Bautista de Sodes 10 dukat (20 dukateko dohaintzaren erdia) Leintz Gatzagako Dorletako Andre Maria santutegia Serora komentuan: "doña" Josefa de Oro "beata de la tercera orden y de San [???] de esta uilla" Apez batxilerra (albazea): Juan Bautista de Gabiria Ana de Ayesta (Arrasate, 1664) Maria Lopez de Celaya (Aretxabaleta, Aozaratza, San Juan Bataiatzailea parrokia, ggb. 40 kanako ohial pieza bat "para albas y otras cossas" San Juan Bataiatzailea parrokia (Aozaratza) Gonapeko bat "de anascote parda mas ordinaria con su es[ca]pulario" 12 dukat "en lo mejor de mi hacienda" Sagasti bat Olio libra 1; Catalina de Echabe serora aurrekariako bere esku utziak eta berak parrokiari emanak: sagardo kupel bat; kutxa luze bat; kobrezko pertze bat; “una herrada”; 1002 1615) burnizko pisuak; eztainuzko pitxer bat; platerrak eta katiluak; hauei Maria Lopez berak gehiturikoak: 12 plater, 12 buztinezko katilu, 2 otarrandi; “un arnero”; burnizko zartai handi bat; burnizko 2 goilara; burnizko 4 burruntzi; buztinezko 2 pitxer; aitzur luze bat; jorrai bat; aitzur zahar bat Olio libra 1; bi alba egin zitzatela eta bere esku-zapirik onenetariko bat; beste alba bat eta esku-zapi bat egiteko ohiala Olio libra 1 San Juan Bataiatzailea parrokiako (Aozaratza) San Migelen kapera Argiteriarako Argiteriarako Argiteriarako Argiteriarako Argiteriarako San Anton ermita Leinzabaleko Andre Maria ermita Goroetako parrokia Areantzako parrokia Larrinoko parrokia Olio libra 1 Olio libra 1 Olio libra 1 Olio libra 1 Izara bat “con unas cintas de ceda”; olio libra 1 Andre Maria parrokia Argiteriarako Maria Ruiz de Araoz y Durana (Aretxabaleta, 1629) Argiteriarako Argiteriarako Argiteriarako Argiteriarako Catalina de Bengoa (Aretxabaleta, 1634) Argiteriarako Argiteriarako Argiteriarako Argiteriarako Bedarretako San Migel ermita Leinzabaleko Andre Maria ermita Ibarrako San Martin ermita Etxabarriko San Juan ermita (gaur egungo San Lorentzo) Oroko San Martin ermita Aretxabaletako ospitalea Andre Maria parrokia Olio libra 1 Olio libra 1 Olio libra 1 Olio libra 1 Olio libra 1 Ohe baterako estalkiak Sakramentu Santuaren maiordomoa Bedarretako San Migel ermita Leinzabaleko Andre Maria San Juan ermita 50 dukateko zentsua Olio libra 1 Olio libra 1 Olio libra 1 Olio libra 1 1003 Argiteriarako Jantziteriarako Ibarrako San Martin ermita Arrasateko San Frantziskoren kolegioa eta komentua Olio libra 1 Ohe-estalki batzuk “de buen lienço de la tierra” Leinzabaleko Andre Maria ermitako ermitaua Iztupazko ohe-estalki batzuk “sin entrar en agoa” “la cubierta y vn plumion” eta iztupazko burko bat “sin entrar en agua” Aretxabaletako ospitalea Argiteriarako Maria de Zabala (Aretxabaleta, Izurieta, San Pedro parrokia, 1644) Argiteriarako Argiteriarako Argiteriarako San Pedro parrokia (Izurieta) Bedarretako San Migel ermita San Juan ermitako “al anjel de la guarda” Andre Maria parrokia (Aretxabaleta) Errosarioaren kofradia Parrokiak “de esta ledania” Ermitak “de esta ledania” Olio libra 1 Olio libra 1 Olio libra 1 Olio libra 1 8 erreal Erreal bana Erreal ½ bana San Pedro parrokiako benefiziodunak Maria Lopez de Espilla (Eskoriatza, San Pedro parrokia, 1594) Serora ermita berean: Joana de Olaeta Serora ermita berean: Isabel Eskoriatzako ospitalea Domenja de Zubia (Eskoriatza, Mendiola, San Juan Bataiatzailea parrokia, 1622) Aldarerako frontal bat egiteko (dohaintzaren salmenta bidez) Aldarerako 6? dukat Ohe-estalki osoa: izarak, oheestalkiak “de plumyon”, burkoa “y sendos paños de sobre los tocados”; kapa motz bat Ohe-estalki osoa: izarak, oheestalkiak “de plumyon”, burkoa “y sendos paños de sobre los tocados”; txamarra bat Bere ohea, iztupazko ohe-estalkirik onenekin eta “con la cortina” San Juan Bataiatzailea parrokia (Mendiola) 34 kana “de lienso casero ancho sin entrar en agoa de la tierra” San Juan Bataiatzailea parrokia (Mendiola) Iztupazko mahai-zapi batzuk, 4 kana 1004 Lehen urtean jarleku propiorako, gero aldarerako San Juan Bataiatzailea parrokia (Mendiola) Ohialezko mahai-zapi batzuk 6 kana “de lienço casero de la tierra sin entrar en agoa”; eta 4 mahaizapi Apeza parrokian: Gaspar Abbad de Cilaurren Argiteriarako Ana de Echabe (Eskoriatza, Gellao, Andre Maria parrokia, 1674) Sakramentu Santuaren argiteriarako Argiteriarako Argiteriarako Argiteriarako Argiteriarako Mariana de Anuncibai (Leintz Gatzaga, Dorletako Andre Maria santutegia, 1655) Luisa de Aguirre (Leintz Gatzaga, Dorletako Andre Maria santutegia, 1693) Andre Maria parrokia (Gellao) Andre Maria parrokia (Gellao) Etxabeko Santa Katalina ermita San Antonio ermita Santa Marina ermita Muruako San Juan Bataiatzailea ermita 2 libra olio 2 libra olio 2 libra olio 2 libra olio 2 libra olio Apeza Leintz Gatzagako San Millan parrokian Apez batxiler benefizioduna: Arriola batxilerra Erromesen artapenerako, Arriola batxilerraren administraziopean uztekoak Dorletako Andre Maria santutegia Santutegiko Amabirjinarendako, "para que [...] se hagan dos arañas de plata para delante de la dicha Virgen" Dorletako Andre Maria santutegia Alkandora bat egitea agindu zuen, zeukan "beatilla" pieza batetik Alkandora bat egitea agindu zuen, zeukan "beatilla" pieza batetik Kutxa bat "de nogal", bertan zeuden 5 ohe-estalki joku eta ohe bat (serorarena) ohe-estalki joku batekin 60 dukateko zentsua (zor baten bidez) Ohe-estalki batzuk "de lienzo de estopa entrados en agua" eta manta bat "de marraga" Santa Maria Magdalena ospitalea Apezak: San Millan parrokiako kabildoa Sakristaua San Millan parrokian: Martin de Otaegui Maria de Pagadigorri (Leintz Gatzaga, Dorletako Andre Maria santutegia, 1719) Teresa de Laquitegui 2 libra olio Ermitak (3): "las tres Hermitas de esta 20 dukat 11 erreal Olio libra 1 bakoitzari (3 libra) 1005 Juridicion" Sakramentu Santuaren argiteriarako (Leintz Gatzaga, Dorletako Andre Mariaren santutegia, 1746) Soledadeko Andre Mariaren jantziteriarako San Millan parrokia 2 erreal Gonapeko bat, mantu beltz bat, zapi bat, buruko bat ("toca") eta "rosario de Jerusalen engastados en plata", "que son los mismos, con que he acostumbrado vestir, y adornar â Su Magestad todas las Semanas Santas de Quaresma" Koltxoi bat "con su lana de los medianos" San Millan parrokia? Santa Maria Magdalena ospitalea Apeza: Gorostidi batxilerra Apeza: “padre Martin Abbad” Serora San Andres ermitan: “la ueata de San Andres” Serora San Kristobal ermitan: Catalina de Basauri Zapatetarako Hiletetan izango zituen lanengatik Ines de Bidania (Oñati, San Martin ermita, 1554) Argiteriarako San Migel parrokia (Araotz) Oñatiko ermitak (“XXV que ay”) Zubikoako Santa Ana komentua Arantzazuko Andre Maria santutegia Andre Mariaren irudia ermitan ipintzeko Seroretxearendako 6 dukat Zaia bat (bere egunerokoa) eta ohe baterako estalkiak Dukat 1 Dukat 1 Errespontso bat bere lagun eta ezagunen arimen alde Olio libra bana, “que lo distribuya Madalena” (bere iloba) Olio libra 1 Serorak Santa Marina ermitan: “las seroras de Santa Marina”, “a las señoras beatas” Serora: Maria de Ucelai (“beata”) Magdalena de Ucelai (Oñati, San Kristobal 6 dukat San Kristobal ermita Dukat 1 Olio libra 1 2 dukat Zapata pare bana Dukat 1 4 dukat San Kristobal ermita Serbileta dozena bat 1006 Argiteriarako Ornamentuak gordetzeko San Kristobal ermita San Kristobal ermita Kutxa 1 Serora: Magdalena de Aldaya (“serora de Villar”) 4 dukat (bere jarlekuko lanagatik) Zapi bat (“de tocar bueno”) eta amantal morea Serora ernita berean: Mari Joan de Letamendi 4 dukat (bere jarlekuko lanagatik) Zapi on bat eta amantal iluna; mantu onena (4 dukat eta ½ ordaintzekotan) 12 erreal, amantal bat erosteko Zapi on bat Serora San Lorentzo ermitan?: Magdalena de San Llorente (“mi conpanera”) Serora Magdalena “de abaxo”-n: Francisca; eta Serora Zubilagako San Pedro ermitan: Mari Lopez ermita, 1591) “a los quatro sacramentos” Obrak Errosarioaren Andre Mariaren erretaularako Obrak Obrak Obrak Argiteriarako Argiteriarako Argiteriarako Argiteriarako Francisca de Estrada Basauri (Oñati, San Julian ermita, 1599) Maria de Villar (Oñati, San Lorentzo ermita, 1629) 6 erreal San Migel parrokia San Migel parrokia 4 erreal Olio libra bana San Migel parrokia 4 erreal Santa Marina ermita San Esteban ermita San Jose ermita Gorostolako Magdalena ermita San Lorentzo ermita San Jose ermita Arantzazuko Andre Maria santutegia Erreal 1 Erreal 1 4 erreal Olio libra 1 Olio libra 1 Olio libra 1 2 olio libra Oñatiko ospitalea Argiteriarako Argiteriarako Argiteriarako Argiteriarako 2 dukat Ohe bat, bere estalkiekin “la Trinidad” (Bidaurretako komentua?) San Migel parrokia Santa Ana komentua Oñatiko ermitak 2 libra olio Olio libra 1 Olio libra 1 Olio libra ½ bana 1007 Bi argimutil egiteko agindua, eta letanietan gurutzearen eramalearen dako eliz-ator bat; 2 alba eta mahaizapi batzuk (testamentua bete ondoren soberakinik balego) San Lorentzo ermita Ornamentuak konpontzeko Bidaurretako Trinitatearen komentua 4 dukat Konfesorea: Mirubia aita Maria Lopez de Estraño (Oñati, San Migel parrokia, 1647 eta 1665) Maria de Ituño (Oñati, Santa Maria Magdalena Ospitalea, 1657) 8 ohial kana (“para unos panos menores”); eskuzapi berri bat; 2 zapi “de manga” Sakramentu Santuaren argiteria San Migel parrokia Frontal bat egiteko San Migel parrokia, Andre Mariaren Sorkundearen aldarea (klaustroan) Argiteriarako Oñatiko ermitak Olio libra ½ bana (“se de en espeçie ecepto a Arançaçu”) San Migel parrokia 2 olio libra Bidaurretako Trinitatearen komentua 2 olio libra Santa Ana komentua 2 olio libra Sakramentu Santuaren argiteriarako Sakramentu Santuaren argiteriarako Sakramentu Santuaren argiteriarako Sakramentu Santuaren argiteriarako Kapilako argiteria Osana de Villar (Oñati, Narria, San Lorentzo ermita, 1670) 8 erreal "la qual deseo mucho que se obserue y se guarde para los saçerdotes pobres que se ospedaren en el" Argiteria "en su festiuidad que es a diez de agosto" Seroretxearen obretarako (jada egindakoak) 6 olio libra 10 dukat Jesusen Lagundiaren kolegioa Santa Maria Magdalena ospitalea 2 olio libra 2 olio libra Santa Maria Magdalena ospitalea Ohe bat (serorarena) estalki bikoitzekin San Lorentzo ermita 2 kandela argizari zurizkoak "de a libra" San Lorentzo ermita "todo lo que he gastado en las obras y reparos de la casa de la auitacion de las seroras" 1008 Aldemenetako aldareetarako Argiteria: "del santo" Sakramentu Santuaren argiteriarako Sakramentu Santuaren argiteriarako Sakramentu Santuaren argiteriarako Sakramentu Santuaren argiteriarako San Lorentzo ermita San Lorentzo ermita 2 izara zuri Olio libra 1 San Migel parrokia Olio libra 1/2 Bidaurretako Trinitatearen komentua Olio libra 1/2 Santa Ana komentua Olio libra 1/2 Jesusen Lagundiaren kolegioa Ermitak "de la plaza arriua acostumbradas" Olio libra 1/2 Olio libra 1/2 bakoitzari Serorak San Lorentzo ermitan (bere ondorengoak) Mari Asencio de Umeres (Oñati, Olabarrieta, San Kristobal ermita, 1676) Catalina de Gallaistegui (Oñati, Narria, San Lorentzo ermita, 1678) Sakramentu Santuaren argiteriarako Sakramentu Santuaren argiteriarako Sakramentu Santuaren argiteriarako Sakramentu Santuaren argiteriarako Sakramentu Santuaren argiteriarako Sakramentu Santuaren argiteriarako Sakramentu Santuaren argiteriarako Sakramentu Santuaren argiteriarako Galdara, zartagiak eta "asadores"ak, dohaintzaren jasotzailearekin erdiz erosiak San Migel parrokia Olio libra 1 Bidaurretako Trinitatearen komentua Olio libra 1 Santa Ana komentua Olio libra 1 Jesusen Lagundiaren kolegioa "San Josephe" ermita San Kristobal ermita Ermitak "del rrio arriba" Olio libra 1 Olio libra 1 Olio libra 1 Olio libra 1/2 bakoitzari San Migel parrokia Olio libra 1 Bidaurretako Trinitatearen komentua Olio libra 1 Santa Ana komentua Olio libra 1 Jesusen Lagundiaren kolegioa San Lorentzo ermita Ermitak "las demas hermitas del rrio arriba" Sakramentu Santuaren kofradia Olio libra 1 Olio libra 1 Olio libra 1/2 bakoitzari Erreal 1 "de a ocho" 1009 Maria de Umeres (Oñati, San Migel parrokia, 1694) Maria de Zubia (Oñati, 1701) Magdalena de Galarraga (Oñati, San Antonio Abad edo San Anton ermita, 1705) Antonia de Idigoras (Oñati, San Juan ermita, 1711) Angela de Erostegui (Oñati, Uribarri, San Andres ermita, 1712) Sakramentu Santuaren argiteriarako Sakramentu Santuaren argiteriarako Sakramentu Santuaren argiteriarako Sakramentu Santuaren argiteriarako Sakramentu Santuaren argiteriarako Sakramentu Santuaren argiteriarako Sakramentu Santuaren argiteriarako Sakramentu Santuaren argiteriarako Bi aldaretarako Seroretxearendako Sakramentu Santuaren argiteriarako Sakramentu Santuaren argiteriarako Sakramentu Santuaren argiteriarako Sakramentu Santuaren argiteriarako "para la conposicion de la santa" Sakramentu Santuaren argiteriarako Sakramentu Santuaren argiteriarako Sakramentu Santuaren argiteriarako Sakramentu Santuaren San Migel parrokia Olio libra 1 Bidaurretako Trinitatearen komentua Olio libra 1 Santa Ana komentua Olio libra 1 Jesusen Lagundiaren kolegioa Ermitak "del rrio abaxo" Olio libra 1 Olio libra 1/2 bakoitzari San Migel parrokia Olio libra 1 Bidaurretako Trinitatearen komentua Olio libra 1 Santa Ana komentua Olio libra 1 Jesusen Lagundiaren kolegioa San Antonio Abad edo San Anton ermita San Antonio Abad edo San Anton ermita Olio libra 1 2 izara "los lares de la cozina" San Migel parrokia Olio libra 1 Bidaurretako Trinitatearen komentua Olio libra 1 Santa Ana komentua Olio libra 1 Jesusen Lagundiaren kolegioa Ermitak "de rrio abajo" Olio libra 1 Olio libra 1/2 bakoitzari Gari anoa 1 "luego que se tomare el agosto" Santa Isabelen kofradia San Migel parrokia Olio libra 1 Bidaurretako Trinitatearen komentua Olio libra 1 Santa Ana komentua Olio libra 1 Jesusen Lagundiaren Olio libra 1 1010 Catalina de Villar (Oñati, 1738) argiteriarako Argiteriarako Sakramentu Santuaren argiteriarako Sakramentu Santuaren argiteriarako Sakramentu Santuaren argiteriarako Sakramentu Santuaren argiteriarako Sakramentu Santuaren argiteriarako Sakramentu Santuaren argiteriarako Sakramentu Santuaren argiteriarako Sakramentu Santuaren argiteriarako Ana Catalina de Inza (Oñati, San Migel parrokia, 1751) Francisca de Lizarralde (Oñati, Bidaurretako komentua, 1761) Argiteriarako Soledadeko Amabirjinaren apainketarako "Declaro que como serora de dicha Yglesia ha estado a mi cuidado la ropa blanca de adorno de ella, y por quanto con el usso se ha consumido mucha parte, y es mi uoluntad que para su recompensa se de [...]" Sakramentu Santuaren argiteriarako Sakramentu Santuaren argiteriarako Sakramentu Santuaren argiteriarako kolegioa San Andres ermita 2 olio libra San Migel parrokia Olio libra 1 Bidaurretako Trinitatearen komentua Olio libra 1 Santa Ana komentua Olio libra 1 Jesusen Lagundiaren kolegioa Ermitak "de la plaza para arriba" Olio libra 1 Olio libra 1/2 bakoitzari San Migel parrokia Olio libra 1 Bidaurretako Trinitatearen komentua Olio libra 1 Santa Ana komentua Olio libra 1 Jesusen Lagundiaren kolegioa Ermitak "plaza abajo" Olio libra 1 Olio libra 1/2 bakoitzari 4 arroa olio "que dejo por uia de limosna" San Migel parrokia San Migel parrokia Mantu 1 "de anascote" San Migel parrokia Hari kopuru bat "que a este fin dejo en poder de dicho mi sobrino" San Migel parrokia Olio libra 1 Bidaurretako Trinitatearen komentua Santa Ana komentua Olio libra 1 Olio libra 1 1011 Sakramentu Santuaren argiteriarako Jesusen Lagundiaren kolegioa Ermitak "de la Plaza arriua" Santa Maria Magdalena ospitalea Maria Gabriela de Sarraoa (Oñati, San Migel parrokia, 1784) Olio libra 1 Olio libra 1/2 bakoitzari 50 dukat "de una vez" Serora-laguntzailea (neskamea): Micaela de Baldacoa 75 erreal (soldataren zorrez gain) Zaia bat "musca que traigo los dias de fiesta", "una atorra, y charamela", 2 trapu, 2 zapi zuri Serora-laguntzailea (neskamea): Maria "la criada" 75 erreal (eta urteko soldataren 8 dukatak, nahiz eta urtea betea ez izan) "una atorra, y charamela" Urrezko kaxa 1 "que me embia mi sobrino don Juan Bautista de Sarraoa" eta testamentuko aginduak bete ondorengo gariaren soberakinak Apeza (albazea zena, "mi amo"): Josef de Cortabarria Santa Maria Magdalena ospitalea Josefa de Lizarralde (Oñati, San Migel parrokia, 1793) Sakramentu Santuaren argiteriarako Sakramentu Santuaren argiteriarako Sakramentu Santuaren argiteriarako 30 erreal San Migel parrokia Olio libra 1 Bidaurretako Trinitatearen komentua Olio libra 1 Santa Ana komentua Olio libra 1 1012 12.b. 12.a. koadroko tenpluen aldeko dohaintzen emaitzak Herria Bergara Tenplua, serora kopurua (bitarte kronologikoa) Dirua (errealetan) San Pedro parrokia (9 serora, 1554-1758) 4.737 Santa Marina parrokia (4 serora, 1594-1650) 143 - Apainketa, jantziteria eta liturgia: 1 1.374 - Kutxak (eta troxeak): 1 - Ehunak eta ohialak: 1 - Apainketa, jantziteria eta liturgia: 1 - Argiteria: 2 (+1?) - Bestelakoak: 1 Ospitalea (4 serora, 1572-1650) 241 - Oheak: 2 - Ehunak eta ohialak: 1 - Apainketa, jantziteria eta liturgia: 1 Kofradiak (6 serora, 1605-1650) 555 --- Komentuak eta kolejioak (5 serora, 1572-1750) 7.162 Ermitak (8 serora, 1572-1758) Bergaran denera (20 serora, 1554-1758) 14.212 1013 Bestelakoak - Baserri, etxe eta ondasun higiezinak: 1 - Apainketa, jantziteria eta liturgia: 11 - Bestelakoak: 1 - Manufakturaturiko arropak: 1 - Apainketa, jantziteria eta liturgia: 1 - Argiteria: 1 - Baserri, etxe eta ondasun higiezinak: 1 - Oheak: 2 - Kutxak (eta troxeak): 1 - Manufakturaturiko arropak: 1 - Ehunak eta ohialak: 2 - Apainketa, jantziteria eta liturgia: 15 - Argiteria: 3 (+1?) - Bestelakoak: 1 Elgeta 1554-1650 (17 serora) (%85) 4.731 - Baserri, etxe eta ondasun higiezinak: 1 - Oheak: 2 - Kutxak (eta troxeak): 1 - Manufakturaturiko arropak: 1 - Ehunak eta ohialak: 2 - Apainketa, jantziteria eta liturgia: 15 - Argiteria: 1 - Bestelakoak: 1 1742-1758 (3 serora) (%15) 9.481 - Argiteria: 2 (+1?) Andre Maria parrokia (8 serora, 1576-1609) 295 - Ehunak eta ohialak: 1 - Apainketa, jantziteria eta liturgia: 6 Angiozar auzoko San Migel parrokia (7 serora, 1576-1638) 38'5 --- Ermitak (10 serora, 1576-1638) 577'5 --- Ospitalea (8 serora, 1576-1637) 155 Kofradiak (6 serora, 1587-1609) 36 Elgetan denera (10 serora, 1576-1638) 1.102 1014 - Etxeko eta sukaldeko tresnak: 3 - Oheak: 3 - Kutxak (eta troxeak): 1 - Ehunak eta ohialak: 1 - Bestelakoak: 1 --- Etxeko eta sukaldeko tresnak: 3 - Oheak: 3 - Kutxak (eta troxeak): 1 - Ehunak eta ohialak: 2 - Apainketa, jantziteria eta liturgia: 6 - Bestelakoak: 1 Antzuola Arrasate Gure Errikuzko Ama parrokia (2 serora, 1640-1662) 75 Ermitak (3 serora, 1659-1720) 165 - Ehunak eta ohialak: 2 Antzuola denera (5 serora, 1640-1720) 240 - Ehunak eta ohialak: 2 1640-1645 (serora 1) (%20) 9 1659-1720 (4 serora) (%80) 231 - Ehunak eta ohialak: 2 San Juan Bataiatzailea parrokia (5 serora, 1570-1639) 21 - Ehunak eta ohialak: 1 - Argiteria (olio librak): 8 eta 1/4 Auzo eta elizateetako parrokiak (serora 1, 1610) --- - Apainketa, jantziteria eta liturgia: 1 - Argiteria (olio librak): 4 --- - Baserri, etxe eta ondasun higiezinak: 2 - Ehunak eta ohialak: 1 - Apainketa, jantziteria eta liturgia: 2 - Argiteria (olio librak): 30 eta 1/2 Ospitaleak (4 serora, 1570-1639) --- - Oheak: 1 - Ehunak eta ohialak: 1 - Argiteria (olio librak): 6 eta 1/2 Kofradiak (serora 1, 1614) 4 Komentuak eta kolejioak (4 serora, 1590-1639) 11.006 Ermitak (7 serora, 1570-1639) Arrasaten denera (10 serora, 1570-1639) 11.031 1015 --- --- --- Ehunak eta ohialak: 1 - Argiteria (olio librak): 4 - Baserri, etxe eta ondasun higiezinak: 2 - Oheak: 1 - Ehunak eta ohialak: 4 - Apainketa, jantziteria eta liturgia: 3 - Argiteria (olio librak): 45 eta 1/4 Andre Maria eta Bedarretako San Migel parrokia batuak (3 serora, 1629-1644) Aretxabaleta Eskoriatza 550 - Ehunak eta ohialak: 1 - Argiteria (olio librak): 4 Auzo eta elizateetako parrokiak (2 serora, 1615-1644) --- - Kutxak: 1 - Ehunak eta ohialak: 2 - Apainketa, jantziteria eta liturgia: 3 - Argiteria (olio librak): 7 - Etxeko eta sukaldeko tresnak: 42 - Bestelakoak: 2 Ermitak (4 serora, 1615-1644) --- - Argiteria (olio librak): 10 Ospitalea (2 serora, 1629-1634) --- - Ehunak eta ohialak: 4 Aretxabaleta denera (4 serora, 1615-1644) 550 - Kutxak: 1 - Ehunak eta ohialak: 7 - Apainketa, jantziteria eta liturgia: 3 - Argiteria (olio librak): 21 - Etxeko eta sukaldeko tresnak: 42 - Bestelakoak: 2 San Pedro parrokia (serora 1, 1594) 1 Auzo eta elizateetako parrokiak (3 serora, 1594-1674) 9 - Ehunak eta ohialak: 3 - Argiteria (olio librak): 4 Ermitak (2 serora, 1594-1674) 10'5 - Argiteria (olio librak): 8 Ospitalea (serora 1, 1594) --- Kofradiak 8 1016 - Oheak: 1 - Ehunak eta ohialak: 2 --- (serora 1, 1594) Leintz Gatzaga Eskoriatza denera (3 serora, 1594-1674) 28'5 - Oheak: 1 - Ehunak eta ohialak: 5 - Argiteria: 12 1594-1622 (2 serora) (%66'66) 28'5 - Oheak: 1 - Ehunak eta ohialak: 5 1674 (serora 1) (%33'33) --- - Argiteria: 12 San Milian parrokia (serora 1, 1746) 2 - Urrezko eta zilarrezko ondasun eta bitxiak: 1 - Manufakturaturiko arropak eta burukoak: 3 - Ehunak eta ohialak: 1 Dorletako Andre Maria santutegia (2 serora, 1655-1693) 660 - Oheak: 1 - Kutxak: 1 - Ehunak eta ohialak: 6 Ermitak (serora 1, 1746) --- - Argiteria (olio librak): 3 Ospitalea (2 serora, 1693-1746) --- - Ehunak eta ohialak: 2 - Bestelakoak: 1 662 - Urrezko eta zilarrezko ondasun eta bitxiak: 1 - Oheak: 1 - Kutxak: 1 - Manufakturaturiko arropak eta burukoak: 3 - Ehunak eta ohialak: 9 - Argiteria (olio librak): 3 - Bestelakoak: 1 Leintz Gatzaga denera (4 serora, 1655-1746) Bergara, Elgeta eta Antzuola Hiribilduetako parrokiak (23 serora, 1554-1758) 5.250 - Baserri, etxe eta ondasun higiezinak: 1 (%33'39) - Ehunak eta ohialak: 1 (bb. 228'26) - Apainketa, jantziteria eta liturgia: 18 - Bestelakoak: 1 1017 Auzo eta elizateetako parrokiak (7 serora, 1576-1638) 38'5 (%0'24) (bb. 5'5) --- Ermitak (21 serora, 1572-1758) - Kutxak (eta troxeak): 1 2.116'5 - Ehunak eta ohialak: 3 (%13'14) - Apainketa, jantziteria eta liturgia: 1 (bb. 100'78) - Argiteria: 2 (+1?) - Bestelakoak: 1 Ospitaleak (12 serora, 1572-1650) 396 (%2'51) (bb. 33) - Oheak: 5 - Kutxak (eta troxeak): 1 - Ehunak eta ohialak: 2 - Apainketa, jantziteria eta liturgia: 1 - Etxeko eta sukaldeko tresnak: 3 - Bestelakoak: 1 Kofradiak (12 serora, 1576-1650) 591 (%3'75) (bb. 49'25) Komentuak eta kolejioak (5 serora, 1572-1750) Bergara, Elgeta eta Antzuola denera (35 serora, 1554-1758) 1554-1650 (28 serora) (%80) --- 7.162 - Manufakturaturiko arropak: 1 (%45'55) - Apainketa, jantziteria eta liturgia: 1 (bb. 1.432'4) - Argiteria: 1 15.554 (bb. 444'4) - Baserri, etxe eta ondasun higiezinak: 1 - Oheak: 5 - Kutxak (eta troxeak): 2 - Manufakturaturiko arropak: 1 - Ehunak eta ohialak: 6 - Apainketa, jantziteria eta liturgia: 21 - Argiteria: 3 (+1?) - Etxeko eta sukaldeko tresnak: 3 - Bestelakoak: 3 5.842 - Baserri, etxe eta ondasun higiezinak: 1 (%37'55) - Oheak: 3 (bb. 208'64) - Kutxak (eta troxeak): 2 - Manufakturaturiko arropak: 1 1018 - Ehunak eta ohialak: 6 - Apainketa, jantziteria eta liturgia: 21 - Argiteria: 1 - Etxeko eta sukaldeko tresnak: 3 - Bestelakoak: 2 1659- 1758 (7 serora) (%20) 9.712 - Ehunak eta ohialak: 2 (%62'44) - Argiteria: 2 (+1?) (bb. 1.387'42) 574 (bb. 57'4) - Urrezko eta zilarrezko ondasun eta bitxiak: 1 - Manufakturaturiko arropak eta burukoak: 3 - Ehunak eta ohialak: 3 - Argiteria (olio librak): 12 eta 1/4 Auzo eta elizateetako parrokiak (6 serora, 1594-1674) 9 (bb. 1'5) - Kutxak: 1 - Apainketa, jantziteria eta liturgia: 4 - Ehunak eta ohialak: 5 - Argiteria (olio librak): 15 - Etxeko eta sukaldeko tresnak: 42 - Bestelakoak: 2 Ermitak eta santutegiak (14 serora, 1570-1746) 670'5 (bb. 47'89) Leintz bailara Hiribilduetako parrokiak (10 serora, 1570-1746) Ospitaleak (9 serora, 1570-1746) --- Kofradiak (2 serora, 1594-1614) 12 (bb. 6) Komentuak eta kolejioak (4 serora, 1590-1639) Leintz bailara denera - Baserri, etxe eta ondasun higiezinak: 2 - Ehunak eta ohialak: 1 - Apainketa, jantziteria eta liturgia: 2 - Argiteria (olio librak): 51 eta 1/2 - Oheak: 2 - Ehunak eta ohialak: 9 - Argiteria (olio librak): 6 eta 1/2 - Bestelakoak: 1 --- 11.006 - Ehunak eta ohialak: 1 (bb. 2.751'5) - Argiteria (olio librak): 4 12.271'5 1019 - Baserri, etxe eta ondasun higiezinak: 2 Oñati (18 serora, 1570-1746) - Urrezko eta zilarrezko ondasun eta bitxiak: 1 - Oheak: 2 - Kutxak: 1 - Manufakturaturiko arropak eta burukoak: 3 (bb. 681'75) - Apainketa, jantziteria eta liturgia: 6 - Ehunak eta ohialak: 19 - Argiteria (olio librak): 89 eta 1/4 - Etxeko eta sukaldeko tresnak: 42 - Bestelakoak: 3 1570-1644 (14 serora) (%77'77) - Baserri, etxe eta ondasun higiezinak: 2 - Oheak: 1 11.609'5 - Apainketa, jantziteria eta liturgia: 6 (%94'6) - Ehunak eta ohialak: 10 (bb. 829'25) - Argiteria (olio librak): 74 eta 1/4 - Etxeko eta sukaldeko tresnak: 42 - Bestelakoak: 2 1655- 1746 (4 serora) (%22'22) 662 (%5'39) (bb. 165'5) San Migel parrokia (16 serora, 1554-1793) 118 (bb. 7'37) Auzoetako parrokiak (serora 1, 1554) 11 Arantzazuko Andre Maria santutegia (9 serora, 1554-1761) 11 (bb. 1'22) Ermitak (14 serora, 1554-1761) 56 (bb. 4) 1020 - Urrezko eta zilarrezko ondasun eta bitxiak: 1 - Oheak: 1 - Kutxak: 1 - Manufakturaturiko arropak eta burukoak: 3 - Ehunak eta ohialak: 9 - Argiteria (olio librak): 15 - Bestelakoak: 1 - Ehunak eta ohialak: 2 - Argiteria (olio librak): 123 eta 1/2 --- Argiteria (olio librak): 6 eta 1/2 - Kutxak (eta troxeak): 1 - Ehunak eta ohialak: 17 - Apainketa, jantziteria eta liturgia: 5 - Argiteria (olio librak): 116 + 2 argizari zurizko kandela Ospitalea (4 serora, 1599-1793) 580 (bb. 145) - Oheak: 2 - Ehunak eta ohialak: 3 - Argiteria: 2 Kofradiak (2 serora, 1678-1711) 1 (bb. 0'5) - Abereak eta lurreko produktuak: 1 Komentuak eta kolejioak (14 serora, 1554-1793) 44 (bb. 3'14) - Argiteria (olio librak): 40 eta 1/2 821 (bb. 43'21) - Oheak: 2 - Kutxak (eta troxeak): 2 - Abereak eta lurreko produktuak: 1 - Ehunak eta ohialak: 22 - Apainketa, jantziteria eta liturgia: 5 - Argiteria (olio librak): 286 eta 1/2 + 2 argizari zurizko kandela - Bestelakoak: 2 Oñati denera (19 serora, 1554-1793) DEBAGOIENA 1554-1647 (5 serora) (%26'31) 240 (%29'23) (bb. 48) - Oheak: 2 - Kutxak (eta troxeak): 1 - Ehunak eta ohialak: 16 - Apainketa, jantziteria eta liturgia: 5 - Argiteria: 65 eta 1/2 - Bestelakoak: 1 1657-1793 (14 serora) (%73'68) 581 (%70'76) (bb. 41'5) - Abereak eta lurreko produktuak: 1 - Ehunak eta ohialak: 6 - Argiteria (olio librak): 221 + 2 argizari zurizko kandela - Bestelakoak: 1 Hiribilduetako parrokiak (49 serora, 1554-1793) 5.942 - Baserri, etxe eta ondasun higiezinak: 1 (bb. 121'26) - Urrezko eta zilarrezko ondasun eta bitxiak: 1 - Apainketa, jantziteria eta liturgia: 18 - Manufakturaturiko arropak eta burukoak: 3 - Ehunak eta ohialak: 6 - Argiteria (olio librak): 135 eta 3/4 1021 - Bestelakoak: 1 58'5 (bb. 4'17) - Kutxak: 1 - Apainketa, jantziteria eta liturgia: 4 - Ehunak eta ohialak: 5 - Argiteria (olio librak): 15 - Etxeko eta sukaldeko tresnak: 42 - Bestelakoak: 2 2.854 (bb. 58'24) - Baserri, etxe eta ondasun higiezinak: 2 - Apainketa, jantziteria eta liturgia: 8 - Kutxak (eta troxeak): 2 - Ehunak eta ohialak: 21 - Argiteria (olio librak): 176 (+1?) + 2 argizari zurizko kandela - Bestelakoak: 1 Ospitaleak (25 serora, 1570-1793) 976 (bb. 39'04) - Apainketa, jantziteria eta liturgia: 1 - Oheak: 9 - Kutxak (eta troxeak): 1 - Ehunak eta ohialak: 14 - Etxeko eta sukaldeko tresnak: 3 - Argiteria (olio librak): 8 eta 1/2 - Bestelakoak: 2 Kofradiak (16 serora, 1576-1711) 604 (bb. 37'75) - Abereak eta lurreko produktuak: 1 Auzo eta elizateetako parrokiak (14 serora, 1576-1674) Ermitak eta santutegiak (49 serora, 1554-1761) Komentuak eta kolejioak (23 serora, 1554-1793) Debagoiena denera (72 serora, 1554-1793) - Apainketa, jantziteria eta liturgia: 1 18.212 - Manufakturaturiko arropak: 1 (bb. 791'82) - Ehunak eta ohialak: 1 - Argiteria (olio librak): 45 eta 1/2 28.646'5 - Baserri, etxe eta ondasun higiezinak: 3 (bb. 397'86) - Urrezko eta zilarrezko ondasun eta bitxiak: 1 - Apainketa, jantziteria eta liturgia: 32 - Oheak: 9 - Kutxak (eta troxeak): 4 - Manufakturaturiko arropak eta burukoak: 4 - Ehunak eta ohialak: 47 1022 - Etxeko eta sukaldeko tresnak: 45 - Abereak eta lurreko produktuak: 1 - Argiteria (olio librak): 380 eta 3/4 (+1?) + 2 argizari zurizko kandela - Bestelakoak: 6 1554-1650 (47 serora) 1655-1793 (25 serora) - Baserri, etxe eta ondasun higiezinak: 3 - Apainketa, jantziteria eta liturgia: 32 - Oheak: 8 17.691'5 - Kutxak (eta troxeak): 3 (%61'75) - Manufakturaturiko arropak eta burukoak: 1 (bb. 376'41) - Ehunak eta ohialak: 30 - Etxeko eta sukaldeko tresnak: 45 - Argiteria (olio librak): 142 eta 3/4 - Bestelakoak: 4 10.955 (%38'24) (bb. 438'2) 1023 - Urrezko eta zilarrezko ondasun eta bitxiak: 1 - Oheak: 1 - Kutxak: 1 - Manufakturaturiko arropak eta burukoak: 3 - Ehunak eta ohialak: 17 - Abereak eta lurreko produktuak: 1 - Argiteria (olio librak): 238 (+1?) + 2 argizari zurizko kandela - Bestelakoak: 2 12.c. 12.a. koadroko tenpluen aldeko dohaintzetan aipaturiko xedeak espazioen eta garaien arabera Espazioa Tenplu moeta Bergara, Elgeta eta Antzuola Xedeak Dirua errealetan Bestelakoak Obrak 3.244 Apainketa, jantziteria eta liturgia 144 Argiteria 201 Seroretxea 1.408 Bestelakoak --- Parrokiak - Apezendako jantziak: 10 - Meza-liburuak: 2 - Ohialak: 2 --- Etxeak, baserriak eta ondasun higiezinak: 1 --- 4.997 - Etxeak, baserriak eta ondasun higiezinak: 1 - Apezendako jantziak: 10 - Meza-liburuak: 2 - Ohialak: 2 1554- 1650 (18 serora) (%94'73) 2.647 (%52'84) - Etxeak, baserriak eta ondasun higiezinak: 1 - Apezendako jantziak: 10 - Meza-liburuak: 2 - Ohialak: 2 1758 (serora 1) (%5'26) 2.350 (%47'11) --- Obrak 349 --- Apainketa, jantziteria eta liturgia 165 Bergara eta Elgetako parrokiak denera1 (19 serora, 1556-1758) Ermitak eta santutegiak 1 --- Antzuolako parrokietarako dohaintzetan ez dugu zehazturiko xederik aurkitu. 1024 - Apez jantziak: 1 - Ehunak eta ohialak: 2 - Ehunak eta ohialak: 2 - Argiteria?: 1 ("un candero de acofar") - Olio librak: 2 Argiteria 120 Seroretxea 110 Bestelakoak 233'5 - Troxeak: 1 Bergara, Elgeta eta Antzuolako ermita eta santutegiak denera (13 serora, 1572-1758) 977'5 - Apez jantziak: 1 - Ehunak eta ohialak: 4 - Argiteria: 1? ("un candero de acofar") - Olio librak: 2 - Troxeak: 1 1572-1650 (8 serora) (%61'53) 431'5 (% 44'04) - Apez jantziak: 1 - Argiteria: 1? ("un candero de acofar") - Ehunak eta ohialak: 2 - Troxeak: 1 1659-1758 (5 serora) (%38'46) 546 (%55'85) - Ehunak eta ohialak: 2 - Olio librak: 2 Obrak Leintz bailara --- 11 --- Apainketa, jantziteria eta liturgia --- - Zilarrezko eta urrezko ondasun eta bitxiak: 1 - Apez jantziak: 2 - Manufakturaturiko arropak: 4 - Ehunak eta ohialak: 4 Argiteria 552 - Olio librak: 28 Seroretxea --- --- Bestelakoak --- --- Parrokiak Leintz bailarako parrokiak denera (11 serora, 1570-1674) 563 1025 - Zilarrezko, urrezko edo balore handiko ondasun eta bitxiak: 1 - Apez jantziak: 2 - Manufakturaturiko arropak: 4 - Ehunak eta ohialak: 4 - Olio librak: 28 1570-1644 (9 serora) (%81'81) 561 1674 (2 serora) (%18'18) 2 - Zilarrezko eta urrezko ondasun eta bitxiak: 1 - Manufakturaturiko arropak: 4 - Olio librak: 4 Obrak --- --- Apainketa, jantziteria eta liturgia 660 --- Argiteria --- - Olio librak: 25 Seroretxea --- - Olio librak: 2 eta 1/2 --- - Oheak: 1 - Kutxak: 1 - Ehunak eta ohialak: 6 Leintz bailarako ermitak eta santutegiak denera (10 serora, 1570-1693) 660 - Oheak: 1 - Kutxak: 1 - Ehunak eta ohialak: 6 - Olio librak: 27 eta 1/2 1570-1644 (7 serora) (%70) --- - Olio librak: 19 eta 1/2 660 - Oheak: 1 - Kutxak: 1 - Ehunak eta ohialak: 6 - Olio librak: 8 Ermitak eta santutegiak Bestelakoak 1655-1693 (3 serora) (%30) Oñati - Apez jantziak: 2 - Ehunak eta ohialak: 4 - Olio librak: 24 Parrokiak Obrak 114 Apainketa, jantziteria eta liturgia 4 - Manufakturaturiko arropak: 1 - Ehunak eta ohialak: 1 Argiteria 11 - Olio librak: 120 eta 1/2 1026 --- Seroretxea --- --- Bestelakoak --- --- Oñatiko parrokiak denera (16 serora, 1554-1793) 129 - Manufakturaturiko arropa: 1 - Ehunak eta ohialak: 1 - Olio librak: 120 eta 1/2 1554-1647 (4 serora) (%25) 129 - Olio librak: 8 --- - Manufakturaturiko arropa: 1 - Ehunak eta ohialak: 1 - Olio librak: 112 eta 1/2 1657-1793 (12 serora) (%75) Obrak 6 Apainketa, jantziteria eta liturgia 44 - Ehunak eta ohialak: 4 Argiteria 6 - Olio librak: 116 - 2 argizari zurizko kandela Seroretxea --- - Ehunak eta ohialak: 12 - Bestelakoak: 1 Bestelakoak --- - Kutxak: 1 Oñatiko ermitak eta santutegiak denera (13 serora, 1554-1712) 56 - Kutxak: 1 - Ehunak eta ohialak: 16 - Olio librak: 116 - 2 argizari zurizko kandela - Besteak: 1 1554-1647 (4 serora) (%57'14) 56 - Kutxak: 1 - Ehunak eta ohialak: 12 - Olio librak: 53 Ermitak eta santutegiak 1670-1712 (9 serora) (%42'85) --- 1027 --- - Ehunak eta ohialak: 4 - Olio librak: 63 - 2 argizari zurizko kandela - Besteak: 1 Obrak DEBAGOIENA 3.369 Apainketa, jantziteria eta liturgia 148 - Zilarrezko eta urrezko ondasun eta bitxiak: 1 - Meza-liburuak: 2 - Apezendako jantziak: 12 - Manufakturaturiko arropak: 5 - Ehunak eta ohialak: 7 Argiteria 764 - Olio librak: 148 eta 1/2 Seroretxea 1.408 Bestelakoak --- Parrokiak Debagoieneko parrokiak denera (46 serora, 1554-1793) 1554- 1650 (31 serora) (%67'39) 1657-1793 (15 serora) (%32'6) Ermitak eta santutegiak --- --- 5.689 - Etxeak, baserriak eta ondasun higiezinak: 1 - Zilarrezko eta urrezko ondasun eta bitxiak: 1 - Meza-liburuak: 2 - Apezendako jantziak: 12 - Manufakturaturiko arropak: 5 - Ehunak eta ohialak: 7 - Olio librak: 148 eta 1/2 3.337 - Etxeak, baserriak eta ondasun higiezinak: 1 - Meza-liburuak: 2 - Apezendako jantziak: 12 - Ehunak eta ohialak: 6 - Olio librak: 32 2.352 - Zilarrezko eta urrezko ondasun eta bitxiak: 1 - Manufakturaturiko arropak: 5 - Ehunak eta ohialak: 1 - Olio librak: 116 eta 1/2 Obrak 355 Apainketa, jantziteria eta liturgia 869 1028 - Etxeak, baserriak eta ondasun higiezinak: 1 --- Apez jantziak: 1 - Ehunak eta ohialak: 6 Argiteria 126 - Ehunak eta ohialak: 2 - Olio librak: 143 - 2 argizari zurizko kandela eta "un candero de acofar" (?) Seroretxea 110 - Ehunak eta ohialak: 12 - Olio librak: 2 eta 1/2 - Bestelakoak: 1 233'5 - Oheak: 1 - Kutxak: 2 - Troxeak: 1 - Ehunak eta ohialak: 6 Bestelakoak Debagoieneko ermita eta santutegiak denera (36 serora, 1554-1758) 1.693'5 1554-1650 (19 serora) (%52'77) 1655-1758 (17 serora) (%47'22) 1029 - Apez jantziak: 1 - Oheak: 1 - Kutxak: 2 - Troxeak: 1 - Ehunak eta ohialak: 26 - Olio librak: 145 eta 1/2 - 2 argizari zurizko kandela eta "un candero de acofar" (?) - Besteak: 1 487'5 - Apez jantziak: 1 - Kutxak: 1 - Ehunak eta ohialak: 14 - Troxeak: 1 - Olio librak: 72 eta 1/2 - Argiteria: 1? ("un candero de acofar") 1.206 - Oheak: 1 - Kutxak: 1 - Ehunak eta ohialak: 12 - Olio librak: 73 - 2 argizari zurizko kandela - Besteak: 1 12.d. 12.a. koadroko tenpluetako zerbitzarien aldeko dohaintzen emaitzak Herria Bergara Zerbitzariak Dirua Bestelakoak Serorak 219 - Manufakturaturiko arropak: 5 - Ehunak eta ohialak: 4 - Etxeko eta sukaldeko tresnak: 28 Apezak --- - Urrezko eta zilarrezko ondasun eta bitxiak: 1 Beste zerb. 4 - Etxeko eta sukaldeko tresnak: 2 223 - Urrezko eta zilarrezko ondasun eta bitxiak: 1 - Manufakturaturiko arropak: 5 - Ehunak eta ohialak: 4 - Etxeko eta sukaldeko tresnak: 36 1581-1650 (5 serora) (%83'33) 223 - Urrezko eta zilarrezko ondasun eta bitxiak: 1 - Manufakturaturiko arropak: 5 - Ehunak eta ohialak: 4 - Etxeko eta sukaldeko tresnak: 34 1742 (serora 1) (%16'66) --- - Etxeko eta sukaldeko tresnak: 2 Serorak 171 - Kutxak: 1 - Manufakturaturiko arropak: 2 - Ehunak eta ohialak: 5 - Abereak eta lurreko produktuak: 5 + 1/2 - Etxeko eta sukaldeko tresnak: 3 - Argiteria (olio librak): 20 Elgeta denera (6 serora, 1576-1637) 171 Bergara denera (6 serora, 1581-1742) Elgeta 1030 - Kutxak: 1 - Manufakturaturiko arropak: 2 - Ehunak eta ohialak: 5 - Abereak eta lurreko produktuak: 5 + 1/2 - Etxeko eta sukaldeko tresnak: 3 - Argiteria (olio librak): 20 Antzuola Serorak --- - Manufakturaturiko arropak: 1 Apezak --- - Apainketa, jantziteria eta liturgia: 2 Antzuola denera (3 serora, 1642-1659) --- - Apainketa, jantziteria eta liturgia: 2 - Manufakturaturiko arropak: 1 1642-1645 (2 serora) (%66'66) --- - Apainketa, jantziteria eta liturgia: 1 - Manufakturaturiko arropak: 1 1659 (serora 1) (%33'33) --- - Apainketa, jantziteria eta liturgia: 1 Serorak 224 - Etxeak, baserriak eta ondasun higiezinak: 1/2 - Oheak: 1 - Manufakturaturiko arropak: 11 - Ehunak eta ohialak: 9 - Argiteria (olio librak): 1/2 Bestelakoak: 1 Apezak 275 - Etxe, baserri eta ondasun higiezinak: 1 499 - Etxeak, baserriak eta ondasun higiezinak: 1 eta 1/2 - Oheak: 1 - Manufakturaturiko arropak: 11 - Ehunak eta ohialak: 9 - Argiteria (olio librak): 1/2 Bestelakoak: 1 Arrasate Arrasate denera (6 serora, 1570-1664) 367 1570-1639 (5 serora) (%83'33) 1031 - Etxeak, baserriak eta ondasun higiezinak: 1/2 - Oheak: 1 - Manufakturaturiko arropak: 10 - Ehunak eta ohialak: 9 - Argiteria (olio librak): 1/2 Bestelakoak: 1 Aretxabaleta Eskoriatza Leintz Gatzaga 1664 (serora 1) (%16'66) 132 - Etxeak, baserriak eta ondasun higiezinak: 1 - Manufakturaturiko arropak: 1 Beste zerb. 550 - Ehunak eta ohialak: 1 - Argiteria (olio librak): 1 Aretxabaleta denera (1634, serora 1) 550 - Ehunak eta ohialak: 1 - Argiteria (olio librak): 1 Serorak --- - Manufakturaturiko arropak: 2 - Ehunak eta ohialak: 8 Apezak 66 - Ehunak eta ohialak: 5 Eskoriatza denera (2 serora, 1594-1622) 66 - Manufakturaturiko arropak: 2 - Ehunak eta ohialak: 13 Apezak 220 - Manufakturaturiko arropak: 2 Beste zerb. 11 Leintz Gatzaga denera (2 serora, 1655-1719) 231 --- Manufakturaturiko arropak: 2 - Kutxak: 1 - Manufakturaturiko arropak: 8 390 - Ehunak eta ohialak: 9 (%98'98) - Etxeko eta sukaldeko tresnak: 31 - Abereak eta lurreko produktuak: 5 + 1/2 - Argiteria (olio librak): 20 Bergara, Elgeta eta Antzuola Serorak Apezak --- 1032 - Urrezko eta zilarrezko ondasun eta bitxiak: 1 - Apainketa, jantziteria eta liturgia: 2 4 - Etxeko eta sukaldeko tresnak: 2 (%1'01) Beste zerb. Bergara, Elgeta eta Antzuola denera (15 serora, 1576-1742) 394 - Urrezko eta zilarrezko ondasun eta bitxiak: 1 - Apainketa, jantziteria eta liturgia: 2 - Kutxak: 1 - Manufakturaturiko arropak: 8 - Ehunak eta ohialak: 9 - Etxeko eta sukaldeko tresnak: 33 - Abereak eta lurreko produktuak: 5 + 1/2 - Argiteria (olio librak): 20 - Urrezko eta zilarrezko ondasun eta bitxiak: 1 - Apainketa, jantziteria eta liturgia: 1 - Kutxak: 1 - Manufakturaturiko arropak: 8 394 (%100) - Ehunak eta ohialak: 9 - Etxeko eta sukaldeko tresnak: 31 - Abereak eta lurreko produktuak: 5 + 1/2 - Argiteria (olio librak): 20 1581-1650 (13 serora) (%86'66) 1659-1742 (2 serora) (%13'33) --- - Etxeko eta sukaldeko tresnak: 2 - Apainketa, jantziteria eta liturgia: 1 Serorak - Etxeak, baserriak eta ondasun higiezinak: 1/2 - Oheak: 1 224 - Manufakturaturiko arropak: 13 (%16'64) - Ehunak eta ohialak: 17 - Argiteria (olio librak): 1/2 Bestelakoak: 1 Apezak - Etxe, baserri eta ondasun higiezinak: 1 561 - Manufakturaturiko arropak: 2 (%41'67) - Ehunak eta ohialak: 5 Leintz bailara Beste zerb. 561 - Ehunak eta ohialak: 1 (%41'67) - Argiteria (olio librak): 1 1033 Leintz bailara denera (11 serora, 1570-1719) 1.346 - Etxeak, baserriak eta ondasun higiezinak: 1 eta 1/2 - Oheak: 1 - Manufakturaturiko arropak: 15 - Ehunak eta ohialak: 23 - Argiteria (olio librak): 1 eta 1/2 Bestelakoak: 1 1570-1639 (8 serora) (%72'72) - Etxeak, baserriak eta ondasun higiezinak: 1/2 - Oheak: 1 983 - Manufakturaturiko arropak: 12 (%73'03) - Ehunak eta ohialak: 23 - Argiteria (olio librak): 1 eta 1/2 Bestelakoak: 1 1655-1719 (3 serora) (%27'27) 363 - Etxeak, baserriak eta ondasun higiezinak: 1 (%26'96) - Manufakturaturiko arropak: 3 Serorak - Manufakturaturiko arropak: 18 404 - Ehunak eta ohialak: 1 (%74'26) - Etxeko eta sukaldeko tresnak: 3 Apezak - Kutxak: 1 - Manufakturaturiko arropak: 3 140 (%25'73) - Ehunak eta ohialak: 1 - Abereak eta lurreko produktuak: 1 Oñati Oñati denera (5 serora, 1554-1784) 544 - Kutxak: 1 - Manufakturaturiko arropak: 20 - Ehunak eta ohialak: 2 - Abereak eta lurreko produktuak: 1 - Etxeko eta sukaldeko tresnak: 3 1554-1629 (3 serora) (%60) 166 - Manufakturaturiko arropak: 12 (%30'51) - Ehunak eta ohialak: 2 1670-1784 (2 serora) (%40) 378 - Kutxak: 1 (%69'48) - Manufakturaturiko arropak: 8 - Abereak eta lurreko produktuak: 1 1034 - Etxeko eta sukaldeko tresnak: 3 Serorak - Etxeak, baserriak eta ondasun higiezinak: 1/2 - Oheak: 1 - Kutxak: 1 - Manufakturaturiko arropak: 39 1.018 - Ehunak eta ohialak: 27 (%44'57) - Etxeko eta sukaldeko tresnak: 33 - Abereak eta lurreko produktuak: 5 + 1/2 - Argiteria (olio librak): 20 eta 1/2 - Bestelakoak: 1 Apezak - Etxe, baserri eta ondasun higiezinak: 1 - Urrezko eta zilarrezko ondasun eta bitxiak: 1 - Kutxak: 1 701 - Apainketa, jantziteria eta liturgia: 2 (%30'69) - Manufakturaturiko arropak: 5 - Ehunak eta ohialak: 6 - Abereak eta lurreko produktuak: 1 DEBAGOIENA - Ehunak eta ohialak: 1 565 - Etxeko eta sukaldeko tresnak: 2 (%24'73) - Argiteria (olio librak): 1 Beste zerb. Debagoienean denera (31 serora, 1554-1784) 2.284 - Etxeak, baserriak eta ondasun higiezinak: 1 eta 1/2 - Urrezko eta zilarrezko ondasun eta bitxiak: 1 - Oheak: 1 - Kutxak: 2 - Apainketa, jantziteria eta liturgia: 2 - Manufakturaturiko arropak: 44 - Ehunak eta ohialak: 34 - Etxeko eta sukaldeko tresnak: 35 - Abereak eta lurreko produktuak: 6 + 1/2 - Argiteria (olio librak): 21 eta 1/2 - Bestelakoak: 1 1554-1650 (24 serora) 1.543 - Etxeak, baserriak eta ondasun higiezinak: 1/2 1035 - Urrezko eta zilarrezko ondasun eta bitxiak: 1 - Oheak: 1 - Kutxak: 1 - Apainketa, jantziteria eta liturgia: 1 - Manufakturaturiko arropak: 33 (%67'55) - Ehunak eta ohialak: 34 - Etxeko eta sukaldeko tresnak: 30 - Abereak eta lurreko produktuak: 5 + 1/2 - Argiteria (olio librak): 21 eta 1/2 - Bestelakoak: 1 (%77'41) - Etxeak, baserriak eta ondasun higiezinak: 1 - Kutxak: 1 741 - Apainketa, jantziteria eta liturgia: 1 (%32'44) - Manufakturaturiko arropak: 11 - Etxeko eta sukaldeko tresnak: 5 - Abereak eta lurreko produktuak: 1 1655-1784 (7 serora) (%22'58) 1036 13.a. Debagoieneko 97 seroren testamentuetako mezak, lekuen eta kopuruen arabera (1554-1793) Serora Marina de Jauregui (Bergara, 1556) Lekua Kopurua - Hileta, bederatziurrena eta urtebukaera, eta urte guztian zeharreko igandeetan - “vna trentena çerrada” - Ondrak, oparitzeak eta elizako gastuak - Bakoitzean zegokion santu edo amabirjinari eskainiriko meza bana (Pero Abbad de Gorostolak esan beharrekoak) - Bederatziurrena, “pan añal” eta urtebukaera, “segun y de la manera que se hizo a mi padre” - San Sebastian eta San Rokeren kofradietako maiordomoei eskaera, hiletan kandelekin joan zitezen - “una trentena abierta” - Bere arimaren eta bere arbasoen arimen aldeko meza bana (Migel Abbad de Moyua seroraren anaiak esan beharrekoak) - Bederatziurrena, urtebukaera eta oparitzeak “que a semejantes personas se suelen hazer” - “una trentena abierta” - “mando que en su [bere arimaren] socorro e fauor en misas y en otras obras pias se enplee y conbierta todo ello por mano de los dichos sus testamentarios” - Ondrak, urteurrena eta eskumuinak “como se acostunbra a semejantes personas de su calidad”, eta urtebukaerako meza bat bere eta bere arbasoen arimen alde -“una trentena abierta” bere eta bere arbasoen arimen alde - Testamentuko aginduak bete osteko soberakinak, bere arimaren alde - Hileta, bederatziurrena eta ??? - 2 meza: bata Santa Marinaren eta bestea San Rokeren omenez - 12 apostoluegatik 12 meza - 12 meza Andre Mariaren Jasokundeagatik - Urtebeteko meza bat bere eta bere gurasoen arimen alde "y el estipendio dara la monja Ana Perez de Laspiur que son cinquenta y dos rreales" - 2 meza Santa Anaren omenez - Meza 1 - Meza 1 San Pedro parrokia Catalina de Ondarza (Bergara, San Pedro parrokia, 1572) San Pedro parrokia Marina de Moyugoitia (Bergara, San Lorentzo ermita, 1574) Santa Marina parrokia Bergarako ermita guztiak Santa Marinari atxikiriko ermita guztiak Francisca de Igueribar (Bergara, 1581) San Pedro parrokia Maria de Beiztegui (Bergara, Santa Marina parrokia, 1594) Santa Marina parrokia Maria de Irala (Bergara, 1596) Santa Marina parrokia Santa Ana ermita San Lorentzo ermita San Migel ermita 1 1 Testamentuen erreferentzia dokumentaletarako, ikus 9. koadroa, 935-939 or.. 1037 Santa Maria Magdalena ospitalea San Martzial ermita Santa Katalina ermita San Pedro ermita (?) San Andres ermita San Juan ermita Santiago ermita Catalina de Querexazu (Bergara, Aritzetako San Migel ermita, 1602) - Meza 1 - Meza 1 Santa Klararen aldarean - Meza 1 - Meza 1 - Meza 1 - Meza 1 - Meza 1 - Hileta, “fastos de yglesia”, ondrak, eta urtebukaera “con tres cirios y vn quartillo de besamano y cinco panes cada semana del dia domingo comforme se vsa y se acostumbra” - Testamentuko aginduak bete osteko soberakinak, bere arimaren alde San Pedro parrokia San Martin, San Martzial, San Millan, San Kristobal, Santa Katalina, San Prudentzio eta San Migel ermitak - “lo acostunbrado a semejante persona de mi calidad”, eskumuinak erreal laurdenera, eta “pan añal entero de a çinco coarterones de peso” - 50 meza bere arimaren alde - Andre Mariaren aldarean 12 meza bere arimaren alde - 12 meza - 13 erreal: Heriotz egunean nokturno bat eta meza bat, 2 errealekoa, eta agerturiko apezei erreal bana - Ondrak, hileta, bederatziurrena eta urtebukaera “según se acostumbre” - 100 otoitzezko meza, bere eta “de los difuntos a cuyo cargo soy”-en arimen alde - 150 meza, “en descargo de mi conciencia”, partikularrek mezak esanarazteko kargu eman zioten eta ahaztuak izan ahal zitzakeenen arimen alde - Ohizko mezak, “de entre año”, bere arimaren alde - 28 dukat printzipaleko 21 dukaten korrituak, “se an de enplear en socorro de almas del purgatorio” - Hiletak, ondrak eta urtebukaerakoa Pero Garcia de Oruesagasti bere anaiaren (oinordeko eta albazea) borondatearen arabera - Heriotzaren urtebete baitako Andre Mariaren 9 jaiegunetan, 9 meza - 12 apostoluengatik 12 meza - 12 dukat, dotearenak: Catalina de Ondarza seroretxearen fundatzailearen testamentuan ezarritakoaren arabera, honen arimaren aldeko mezatan xahutzekoak ("los quales no los tengo enpleados ni yo e cumplido con esta obligacion") - Hileta, ondrak eta urtebukaera Castillo etxekoek ordainduta, ezkontz-kontratuan zehaztu zutenaren arabera - 21 dukat, zentsutan eta korrituetan: Sakramentu Santuaren aldarean, Jesukristoren Santa Marina parrokia Maria de Iturbe (Bergara, San Martin ermita, 1605) San Pedro parrokia San Martin ermita Marina Garcia de Oruesagasti (Bergara, San Pedro parrokia, 1607) San Pedro parrokia Magdalena de Oruesagasti (Bergara, San Pedro parrokia, 1610) San Pedro parrokia Magdalena de Castillo (Bergara, 1612) - Meza bana San Pedro parrokia 1038 Catalina de Sarralde (Bergara, Santa Marina parrokia, 1628) Santa Marina parrokia Santa Marina parrokiari atxikiriko ermitak Maria de Aguirre (Bergara, San Pedro parrokia, 1631) San Pedro parrokia Maria de Izaguirre (Bergara, 1631) San Pedro parrokia Catalina de Lesarri (Bergara, 1633) Santa Marina parrokia San Emeterio eta Zeledon ermita Gracia de Zabala (Bergara, Santa Marina parrokia?, 1650) Maria de Mendoza (Bergara, 1650) Santa Marina parrokia San Pedro parrokia Arrasateko San Frantziskoren komentua 1039 33 urteengatik: 33 meza; Santa Aguedaren, San Juan Bataiatzailearen eta San Juan Ebangelistaren, San Migelen, San Sebastian eta San Rokeren, San Antonioren eta Magdalenaren aldareetan: bakoitzean 5 meza, meza bakoitzeko 2 erreal, eta soberakina meza gehiagotarako - Requiemeko bi meza kantatu, eskumuinak erreal laurdenera eta lau “cirios” eta bi kandela argimutiletan (“las obsequias y funerarias […] que por personas de mi calidad y estado se acostumbran”) - Ogi-eskaintzak; heriotza urtebukaerararteko igande guztietan (52): 2 librako 5 ogi; astelehenak eta gordetzeko jaiegunak: libra bateko ogi 1; jarlekuaren zaintzaren ardura lukeenari: hamabostean behin 2 librako ogi 1 - Argizaria: Laskurain etxearen jarlekuan (bere ehorzlekua) heriotzetik urtebetera erabiltzeko 2 libra “de cera tirada” - 12 apostolegatik: 12 meza - Urtebukaerararteko igande guztietan (52) otoitzezko meza bat bere arimaren alde, bakoitza 2 errealetan - 12 dukat: Santa Marinako kabildoak otoitzezko mezatan ateratzekoak “por las animas que tuuiere obligacion por descargo de mi consciencia” - “las misas que se dicen [canelicas?]” bere arimaren alde - Hileta, bederatziurrena "y demas sufragios", "con tres çirios vesamano de a quartillo carne y el pan comendaje del año y a este respeto como se acostumbra" - 50 meza heriotza bezain laster esatekoak, San Pedroren eta Andre Mariaren aldare pribilegiatuetan, 2 errealeko "estipendio hordinario"-arekin - Hileta, ondra, urtebitartekoa eta urtebukaerakoa “se me hagan todas las funerarias como a persona de mi calidad, y el cabo de año se haga cumpliendose los onçe messes despues de mi fallesçimiento y el desecho del luto de alli a çinco messes” - Ogi-eskaintzak urtebetean zehar: igandeetan 3 libra ogi, astelehenetan eta gordetzeko jaiegunetan libra 1 eta ½-ko ogia, eta larunbatetan libra ½-koa - Hileta, urtebukaerakoa eta "las demas obligaçiones de la yglessia", jarlekuaren jabe eta etxearen buru zen Pedro Perez de Galarrolaza bere ilobaren (oinordekoa) eskutik bete beharrekoak - Meza 1, 4 errealeko "limosna"-rekin - Hileta, bederatziurrena eta urtebukaerakoa "conforme es costumbre azer a personas de mi calidad con bessamano de quartillo, quatro cirios y dos velas para los candeleros de cera" - Hileta, bederatziurrena eta urtebukaerakoa bere ama Maria Perez de Elorreguiri egin zitzaizkion moduan, "que es tres cirios de a dos libras y los domingos el pan de a tres libras y las fiestas y lunes de a dos libras y lo demas aderente a ello" - 100 otoitzezko meza - 48 otoitzezko meza bere arimaren alde Catalina de Artiz (Bergara, 1692) Maria de Mecoleta (Bergara, 1713) Catalina de Aranguren Irazabal (Bergara, 1734) Gertrudis de Recalde (Bergara, San Pedro parrokia, 1741) Francisca de Barrutia (Bergara, Soledadeko Andre Mariaren ermita, 1742) Arrasateko moja frantziskotarren komentua Arantzazuko Andre Mariaren santutegia Elosuako San Andres parrokia San Pedro parrokia Santa Marina parrokia Santa Marina parrokia - Hileta, ondrak, bederatziurrena eta urtebukaerakoa "segun y en la misma forma que a las personas de mi Calidad" - Bere gorpua San Agustinen abituan jantzirik ehortzia izan zedin agindu zuen - Hiletak, ondrak, urtebukaerakoa eta "demas funerales" - Hilabeteko mezak, "y la encomienden a Dios como a Hermana" Santa Marina parrokia Azpeitiako San Agustinen komentua "en el Santto Christo de San Pedro descubierto" (ermita, nongoa?) San Pedro parrokia Mariana de Aleiza (Bergara, San Pedro parrokia?, 1758) San Pedro parrokia Maria Ana de Mecolalde (Bergara, San Martin ermita, 1762) Maria Ignacia de Eguren (Bergara, San Lorentzo ermita, 1764) Maria Ana de Aleiza (Bergara, San Pedro parrokia, 1772) - Hileta, ondrak, bederatziurrena eta urtebukaerakoa albazeen borondatearen arabera San Pedro parrokia Maria Clara de Berroeta (Bergara, Soledadeko Andre Mariaren santutegia eta ikastetxea, 1750) - 5 -otoitzezko- meza Santo Kristoaren aldarean - 30 meza - 3 meza - Hileta, bederatziurrena eta urtebukaerakoa "conforme a la Calidad de mi persona" - Hileta, bederatziurrena, urtebukaerakoa "y demas funeral", "con quatro zirios, quatro quartos de Besamanos, y lo demas correspondientte a ello, y segun se acustumbra hazer a Personas de mi Calidad" - Meza 1, eta beste meza 1 "en el Altar de la Madre de Dios de esta Hermita" - Hileta, ondrak eta urtebukaerakoa “a la disposicion de las Beatas Maria Theresa de Murillo y Castrro y Maria de Berrogain mis companeras residentes en este dicho seminario” - Hileta, ondrak, bederatziurrena eta urtebukaerakoa "conforme a mi estado y calidad con Besamano de quatro quartos y el pan correspondiente y las Misas de Nouenario con pan de dos libras" - 10 meza: "en el duelo oste se rezen por mi Alma diez Misas" Santa Marina parrokia - "se me hagan mis exsequias y funerales con besamano de medio real y pan entero" - Hilabeteko mezak Santa Marina parrokia - Hileta, ondrak, bederatziurrena, urtebukaerakoa eta "demas funerales", "con besamano de dos quartos" - Hileta, ondrak, bederatziurrena, urtebukaerakoa eta "demas funerales", "conforme a mi estado, y Calidad, con besamanos de quatro quartos, y pan de dos libras" - 50 meza "cada una con su responso en mi Sepultura" bere eta "de mi obligazion" zirenen arimen alde, heriotzaz geroztiko 15 egunen barruan, meza bakoitzeko 4 errealetara - 12 meza "en el duelo oste mio", "de pesetta con responso en mi Sepultura" bere eta "de mi obligazion" zirenen arimen alde - 25 meza "de pesetta con responso en donde gustaren los Señores Zelebranttes", San Pedro parrokia Santa Marina parrokia 1040 Josefa Polonia de Arizpe (Bergara, 1773) Santa Marina parrokia Marina de Larraguibel (Elgeta, Santa Maria Magdalena ospitalea, 1576) Andre Maria parrokia Gracia de Urrupain (Elgeta, Andre Maria parrokia, 1587) Andre Maria parrokia Maria Ochoa de Marquiegui Andre Maria parrokia bere eta "de mi maior obligacion" zirenen arimen alde, heriotzaz geroztiko 15 egunen barruan - Hileta, "honrras de nouena" eta urtebukaerakoa "conforme a mi estado y calidad con besamano de dos quartos, y el pan de libra y media con Belas nuebas" - "los conplimientos de mi anyma conforme a la calidad de my persona con sus noturnos e vigilias [en ella?] acostumbradas" - Ehorzketa egunean, "sy fuera atiempo syno otro dia" meza kantatu 1 "con sus diaconos y sodiacono" eta zeregin gabe zeudekeen apezek otoitzezko meza bana esan zitzatela - Ehorzketa egunean "ofrescan a los clerigos benefiçiados de la dicha yglesia media fanega de pan cozido y por consiguiente mando ofrescan el dia de mi nobena y cabo de año quomo el dicho dia de my entterramyento y para que los dichos dos dias de mi nobena y cabo de año mando ofrescan a los pobres nesesitados de la tierra sendas [quartas?] de pan cozido" - Trinitate Santuagatik 3 meza; 5 meza Kristoren 5 zauriengatik; 7 meza Andre Mariaren omenez; Aingeru Goardakoaren omenez meza 1; 12 apostoluen omenez 12 meza - 12 meza bere ahizpa Estibalizen arimaren alde - 12 meza bere ahizpa Mariaren arimaren alde - "los conplimyentos de my anyma conforme a la calidad de my persona con sus [y?] noturnos uigilias [honra?] acostumbradas" - Ehorzketa egunean "ofrescan para los benefiçiados de la dicha yglesia media fanega de pan cozido y una quarta para los pobres bergonçantes de la [villa?]", eta meza kantatu 1 "con sus diaconos y sodiacono" eta zeregin gabe zeudekeen apezek otoitzezko meza bana esan zitzatela - Bederatziurren eta urtebukaerako egunetan ogia eta meza kantatu a, ehorzketa egunekoak bezala - Trinitate Santuaren omenez 3 meza; 5 meza Kristoren 5 zaurien omenez; 7 meza Andre Mariaren omenez; Aingeru Goardakoaren omenez meza 1; San Migel Goiaingeruaren omenez meza 1; 12 meza 12 apostoluen omenez - "treyntena abierta" 1 - Hilabeteko otoitzezko mezak bere arimaren alde eta "por los difuntos que yo soy en cargo" - "la beata de Olayeta"-ren arimaren aldeko hilabeteko meza irekiak, honen albazea zen heinean bere borondatea betez - "beata de Mendiguchia" zenaren aldeko 5 dukaten zorraren soberakinak honen arimaren aldeko mezatan xahutzea agindu zuen, honen albaze zen heinean bere borondatea betez - "los complimientos de mi anyma confrome a la calidad de mi persona con sus 1041 noturnos y vigilias y çera acostumbrados" - Ehorzketa egunean "o fuere a tiempo que no otro dia seguiente" meza kantatu 1 "con sus diaconos y sodiacono" eta zeregin gabe zeudekeen apezek otoitzezko meza bana esan zitzatela; hartarako apez benefizodunei "una quarta de pan cozido" eta "para pobres bergonçantes de la tierra una quarta de pan cozido" - "se de el pan añal a los dichos benefiçiados en los dias de domingo de entreaño de mi finamiento con tal que los curas tengan quenta particular de haçer memoria por su anyma en dichos dias de domingo de entreaño y que los dichos benefiçiados hagan deçir una mysa en los dias domingos de entreaño por my anyma y se pague de pitança rreal y medio de cada mysa y que en los dichos dias de domingo acauada la tal mysa ayan de dar un rresponso por my anyma allandose al dicho rresponso los dichos benefiçiados todos y ha la mysa faltaren de dichos en los dichos dias de domingo que a ocasion de algun entierro o cauo de año o nobenario en tal caso es mi uoluntad que el pan añal del tal dia se de a pobres bergonçantes de la tierra a dispusiçion de mis testamentarios" - Trinitate santuaren omenez 3 meza; Kristoren 5 zauriern omenez 5; Andre Mariaren omenez 7; 12 apostoluen omenez 12 - Hilabeteko mezak ("una treyntena") bere arimaren alde - Hilabeteko meza irekiak ("otra treyntena abierta") bere gurasoen arimen alde - Hilabeteko mezak ("treynta misas") "por las anymas y personas por las que yo fuere en cargo", con que se entienda que dichas mysas añales del dicho dia domingo se ençierren en las misas que [decir? mando?] [a?] y en treyntenas y otras" (Elgeta, Andre Maria parrokia, 1592) Arrasateko San Juan Bataiatzailea parrokiako aldare pribilejiatuan Domenja de Altube (Elgeta, San Adrian eta San Antonio ermita, 1599) Andre Maria parrokia Arrasateko San Juan Bataiatzailea parrokiako 1042 - Otoitzezko meza 1 - "si fuere tiempo de misa se me digan las missas de todos los sacerdotes que se allaren desocupados" - Ehorzketa egunean benefiziodunei eskaini beharreko ogiak: "media anega de pan cozido co[mo] es costumbre ofrecer personas de mi calidad [...]"; eta beste hainbeste bederatziurrenean eta urtebukaerakoan - Meza 1 Aingeru Goardakoaren omenez; beste 1 Jesusen omenez; 3 meza Trinitate Santuaren omenez; 5 Kristoren Pasioaren omenez; 7 Andre Mariaren omenez; eta 12 apostoluen omenez - Hilabeteko mezak ("trentena abierta que son treinta misas") bere guraso eta arbasoen eta "de quien soy en cargo"-ren arimen alde, heriotzatik urtebete baino lehenago esan beharrekoak - Hilabeteko mezak ("otra trentena") bere arimaren alde, heriotzatik urtebete baino lehenago esan beharrekoak - 6 meza "por las animas de los pobres que no tienen quien por ellos aga" - Meza 1 aldare pribilejiatua Arantzazuko Andre Mariaren santutegia Marina de Altube (Elgeta, San Adrian eta San Antonio eta Angiozar, Elexamendiko Andre Maria, 1603) Andre Maria parrokia Arantzazuko Andre Mariaren santutegia Arrasateko San Juan Bataiatzailea parrokiako aldare pribilejiatua Domenja de Iturri (Elgeta, Uriarte, Andra Mari ermita, 1604) Domenja de Albisua y Andre Maria parrokia Arrasateko San Juan Bataiatzailea parrokiako aldare pribilejiatua Andre Maria parrokia 1043 - 4 meza - Hileta egunean: kantaturiko meza “con su diacono y sodiacono – y noturno” eta otoitzezko mezak “todos los clerigos que se allaren desocupados”, eta bederatziurrenekoa eta urtebukaerakoa ere “con diacono y sodiacono – noturno – y rresponsos” - Hileta, bederatziurrena eta urtebukaera; apezendako ogiak: bakoitzari anega erdi bana “de pan cozido” eta txiroei: laurdena - Trinitateagatik: 3 meza bere arimaren alde; 3 “trentenas auiertas” bere arimaren alde eta “por los difuntos que yo soy en cargo”; 6 meza “por las animas del purgatorio – por las que no tienen quien se las agan dezir”; Pasioagatik 5 otoitzezko meza; Andre Mariaren 7 misterioegatik 7 meza; 12 apostoluegatik 12 otoitzezko meza 4 meza bere arimaren alde - 2? meza bere arimaren alde - 2 meza bere ahizpa Catalina de Altuberen arimaren alde - "[los] conplimyentos de my anyma conforme la calidad de my persona" - Hileta egunean: "si [...] fuere a ora de mysa" kantaturiko meza “con sus diacono e sodiacono" eta otoitzezko mezak “demas uenefiçiados y capellanes que se allaren desocupados” - Ogia: hileta egunean "ofrescan a los clerigos" anoa 1/2 ogi, eta beste hainbeste bederatziurrenean eta urtebukaerakoan; azken bi hauetan txiroei anoa 1/4 ogi - Heriotzaren urtearen baitako mezak: ostiralero otoitzezko meza 1 "en memoria de la pasion de nuestro senor JesuChristo, erreal 1 eta 1/2-ra; eta igandero errespontso kantatua jarlekuaren gainean, eta "ofrezcan por my anyma a los dichos uenefiçiados" 4 libra ogi - Trinitate Santuaren omenez 3 otoitzezko meza; Jesukristoren 5 zaurien omenez 5; Andre Mariaren 7 misterioegatik 7; San Migel Goiaingeruaren omenez 1; eta 12 apostoluen omenez 12 - Jesukristoren Koroa Santuaren omenez 33 meza - Bi hilabeteko meza ireki bere arimaren alde - 100 erreal Ojanguren baserriko ("donde hera hija my madre") hildakoen arimen aldeko mezatan xahutzeko - 100 erreal Iturri baserriko ("donde yo naci") hildakoen arimen aldeko mezatan xahutzeko - Otoitzezko meza 1 - Hileta, bederatziurrena eta urtebukaerakoa, "pan çera y oblada y lo demas acostumbrado a persona de mi calidad" - Aingeru Goardakoaren omenez meza 1; Trinitate Santuaren omenez 3; Jesukristoren Pasioaren omenez 5; Andre Mariaren omenez 7; eta 12 apostoluen omenez 12 - "misa ayñal" 1: heriotzaren urtearen baitan igandero meza 1 "a ser posible / o el dia lunes seguiente con su pan acostumbrado" Arescurenaga (Elgeta, Santa Maria Magdalena ospitalea, 1605) Elgoibarreko San Frantzisko komentuko aldare pribilejiatua - 2 otoitzeko meza Andre Maria parrokia - Hileta egunean: "siendo a tienpo de missa mayor y sino al otro dia mando se digan las bijilias y noturnos acostunbrados y las missas rreçadas que los benefiçiados pudieren dezir y una missa cantada por mi anima y se pague la pitança y besamano acostunbrado", eta benefiziodunendako anoa 1/2 ogi; bederatziurrenean eta urtebukaerakoan berdin. Guztiotako mezen ordainketak: "y se le pague a [real?] de besamano de cada noturno y pitança hordinaria por las missas rreçadas y por las cantadas a dos rreales por cada una lo qual se cunpla y se [execute?] como a personas semejantes que a mi" - "agan dezir las missas ordinarias que son" (otoitzezkoak): Aingeru Goardakoaren omenez meza 1; Trinitate Santuaren omenez 3; Jesukristoren 5 zaurien omenez 5; Andre Mariaren 7 "angustias"-en omenez 7; 12 apostoluen omenez 12 - Jesukristoren Koroaren omenez 33 otoitzeko meza "en la dicha Sepultura donde fuere enterrada" - 2 hilabeteko meza ireki bere arimaren alde - Hilabeteko meza 1 bere aitaren eta "de quien es a cargo dentro del año"-ren arimen alde Magdalena de Urrojolaegui (Elgeta, 1609) Arrasateko San Juan Bataiatzailea parrokiako aldare pribilejiatua ("San Joan Bautista digo Ebanjelista") Arantzazuko Andre Mariaren santutegia Angiozarreko San Migel parrokia Elexamendiko Andre Maria ermita Gracia de Sagasta (Elgeta, Santa Maria Magdalena ospitalea, 1637) Catalina de Mendiguchia (Elgeta, Angiozarreko San Migel parrokia Arrasateko San Juan Bataiatzailea parrokiako aldare pribilejiatua San Migel parrokia (Angiozar) 1044 - Otoitzeko meza 1, 2 errealetara - Otoitzeko 2 meza, 2 errealetara - Otoitzezko 2 meza, 2 errealetara - Otoitzezko 2 meza, 2 errealetara - Hileta, bederatziurrena eta urtebukaerakoa "con las misas acostunbradas y noturnos y rresponsos en los tres dias y pan acostunbrado" - "las missas ordinarias que son": Trinitate Santuaren omenez 3 meza; Jesukristoren 5 zaurien omenez 5; Andre Mariaren 7 "angustias"-en omenez 7; 12 apostoluen omenez 12 eta Aingeru Goardakoaren omenez 1 - Hilabeteko mezak bere arimaren alde (jada esanak zeuden, ez zitezela berriz esan) - Otoitzezko meza 1 - Hileta, bederatziurrena eta urtebukaerakoa “con sus missas y noturnos y rresponsos acostumbrados”; egun bakoitzeko benefiziodunei “su quarta de pan cocido” emanaz - Bere arimaren aldeko otoitzezko mezak: Trinitatearengatik: 3 meza; Jaunaren 5 zauriegatik 5; Amabirjinaren 7 “angustias”-engatik 7; 12 apostoluegatik 12; eta Aingeru Goardakoagatik 1 Angiozar -g.e. Bergara-, Elexamendiko Andre Maria ermita, 1638) Arrasateko San Juan Bataiatzailea parrokiako aldare pribilejiatua Arrasateko San Juan Bataiatzailea parrokia Arrasateko Frantziskotarren kolegioa eta komentua Arantzazuko Andre Mariaren santutegia Magdalena de Echavarria (Elgeta, 1742) Andre Maria parrokia Agueda de Zumaeta (Antzuola, 1640) Errukizko Gure Ama parrokia Ana de Benitua (Antzuola, 1642) Errukizko Gure Ama parrokia Ermitak "de esta uilla" Marina de Iraeta (Antzuola, Uzarragako San Juan Bataiatzailea parrokia, 1645) Uzarragako San Juan Bataiatzailea parrokia Maria de Iturbe (Antzuola, Uzarragako San Juan Bataiatzailea parrokia, 1649) Uzarragako San Juan Bataiatzailea parrokia Catalina de Lizarriturri Igueribar (Antzuola, 1659) Errukizko Gure Ama parrokia Maria de Ibarra (Antzuola, 1659) Errukizko Gure Ama parrokia Marina de Oxirondo (Antzuola, 1661) Errukizko Gure Ama parrokia 1045 - Otoitzezko meza 1 bere arimaren alde - Otoitzezko 2 meza - 2 otoitzezko meza “a mi deboçion” - 2 otoitzezko meza - Hiletak, ondrak, bederatziurrena eta urtebukaerakoa "en la misma conformidad que a las demas personas de mi Calidad" - Hileta, bederatziurrena eta urtebukaerakoa “conforme a la calidad de mi persona offreciendo en la yglesia pan añal si huuiere sustançia en mi hazienda” - Andre Mariaren aldarean 15 meza “entrando en estas las de la nobena” - Hileta, bederatziurrena eta urtebukaerakoa "con pan añal y lo demas [en] forma que se vssa a personas de mi calidad" - "que se me digan las missas de noue[uena?] y se pague de mis bienes es stipendio acostumbrado" - Meza 1 bakoitzean - Hileta, bederatziurrena eta urtebukaerakoa "con pan añal [en] la mesma forma que se le hizieron a [???] Joanez de Herdoñana Huespeda que fue de la dicha Casa [Iraeta etxe eta baserria]" - "se me digan [...] las missas de la [noue?]na" - Hileta, bederatziurrena eta urtebukaerakoa "con pan añal y medio rreal de uessamano segun y en la forma que se hizieron a mis padres" - "se me digan las missas de la [noue?]na" - Hileta, bederatziurrena eta urtebukaerakoa “com pan añal y quatro zirios”, eskumuinak erreal ½-ra - Bere arimaren aldeko 70 otoitzezko meza: 40 kabildoak esanaraztekoak Errosarioaren Andre Mariaren aldarean, eta 30 Miguel de Ugarte apezak esatekoak parrokiako aldarean - Hileta, bederatziurrena eta urtebukaerakoa "en la forma que a mis [testamen]tarios que de jusso se nombraran les p[areciere?] que yo me conuengo con la Voluntad [de?] ellos sin que ninguno reclame sobre ello = Por Clara Martinez de Ynurrigarro mi prima y señora de la dicha Cassa de Yriarte" - "se me digan en Socorro de mi alma [las?] missas de la nouena" - Hileta, bederatziurrena eta urtebukaerakoa “con pan añal quatro cirios quatro quarttos de besamano” Agueda de Otamendi (Antzuola, Errukizko Gure Ama parrokia, 1662) - Hileta, bederatziurrena eta urtebukaerakoa "con pan comendaje" - "que en Socorro de mi alma se digan y rezen las missas de la nobena" Errukizko Gure Ama parrokia Maria de Zumaeta (Antzuola, 1671) Errukizko Gure Ama parrokia Maria de Iturbe (Antzuola, Uzarragako San Juan Bataiatzailea parrokia, 1673) Uzarragako San Juan Bataiatzailea parrokia Errukizko Gure Ama parrokia Dionisia de Jauregui Madariaga (Antzuola, 1720) Antiguako Andre Maria ermita Maria Ana de Goitia Bereterio (Antzuola, 1733) Catalina de Otalora (Arrasate, 1570) Uzarragako San Juan Bataiatzailea parrokia "donde mejor uisto le fuere a mi heredero" Ermitak "de esta dicha Uilla" San Juan Bataiatzailea parrokia 1046 - Hileta, bederatziurrena eta urtebukaerakoa "en la misma conformidad que se le azen al dicho Joseph [Joseph de Zumaeta seroraren iloba, honek ehortzia izan nahi zuen jarlekuan ehortzia izandakoa], con pan entero medio real de bessamano y demas aderente y missas de la nobena y cauo de año a costa de mi azienda por Ysauela Perez de Lascurain [oinordekoa] biuda muger lexitima que fue del dicho Joseph" - Hileta, bederatziurrena eta urtebukaerakoa "con pan entero de a libra y media quatro çirios [asi] uien de libra y media y mas dos belas, medio real de bessamano, y demas que se acostumbra azer a sem[e]jantes perssonas de mi calidad", eta bere iloba "don" Francisco de Iturbe apezak [albazea] egin behar zituen. Gastuetarako, 60 dukat dirutan, 8 dukat ondoren sartzekoa izango zen seroraren dotearenak (hildako seroren arimen aldekoak izan behar zutela ezarria zegoen), eta hainbat ondasun utzi zituen bere esku: 2 ohe, hainbat izara eta estalki, 2 kutxa handi eta seroretxean zeuzkaten erlauntzetatik berari zegozkionak - "con Pan Entero quatro Zirios, besamano de quatro quartos, misas de Nouena, Onrras de Nobena, Cauo de año, como se acostumbra a personas de su Calidad: Y todo al Cuidado de Maria Bauptista de Jauregui Madariaga mi hermana [oinordekoa] que viue en mi Compañia" - Meza 1 Errukizko Gure Amaren aldarean, bere arimaren alde - 5 meza ermitako 5 aldareetan, "Don" Joseph de Aldaeta "Cuadjutor y Benefiziado de las Yglesias Unidas de esta dicha Villa" zenak [albazea] esan beharrekoak, bakoitza 4 errealetara - Hileta, bederatziurrena, urtebukaerakoa "y los demas" Juan Bautista de Bereterio bere anaia, Bereterio "casa y solar" zenaren jabe izan zenari egin zitzaizkion erara - Hilabeteko mezak ("las treinta misas de San Gregorio") jada esanak - 50 otoitzezko meza - "las que se acostumbran rezar [mezak]" jada esanak - Hiletan: goizez hilaz gero egunean bertan eta bestela hurrengo egunean, requiem meza elizako aldare guztietan esan ahal izango liratekeen otoitzezko meza guztiekin, eta "a [???] por la pitança de cada mysa" - Bederatziurrena eta ondrak: bederatziurrena heriotzaren egunetik hiru egunetara "conforme a la costunbre que se tiene en esta Uilla e yglesia de ella", gari anoa baten eta ahariaren eskaintzarekin, eta eskumuinak "en las tres ofrendas en la primera a m[edio?] y en las otras dos ofrendas a quartillo" - 12 apostoluen mezak (12), 2 errealetara "y çera y oblaçion" - Urtebukaerakoak: "que dentro del año de my finamiento agan [dezir?] dos cabos de años por my anyma conforme a la costunbre que se trae en esta dicha villa e yglesia de ella". Mezak erreal 1era "con la çera acostunbrada" - Eskaintzak: "que se me aga la oblada en tres años del dia de my finamiento [lerro bitartean: en deste?] en el primer año de a libra y en los otros dos años de amedia libra en cada dia" - 2 dukat, ahal ziren mezak esateko - "todos los rrefrigerios mysas y novena y mysa de rrequiem y cabos de anos y todo lo demas que a semejantes personas que a my se acostumbran azer en la dicha villa sin que falte cosa alguna" - 2 urtebukaerako ("cabos de anos"), "en los tiempos acostumbrados que son dentro del año de mi finamiento" - Hiletan: goizez hilaz gero egunean bertan eta bestela hurrengo egunean, requiem meza elizako aldare guztietan esan ahal izango liratekeen otoitzezko meza guztiekin, eta hileta bera eta bijilia eta errespontsoekiko, eta eskaintzekiko: "mando sea llamado el cauildo de la dicha parroquia de señor San Juan Bautista de esta billa al acompañamiento de my cuerpo con la crus segun la costunbre de esta billa y se me digan las bijilias y responsos segun que a semejantes personas se suelen dar". Eskumuinak: "dos reales de estipendio y limosna en las tres ofrendas que es un real en la primera ofrenda y en las otras dos a medio real en cada ofrenda / y a las beatas y mugeres pobres que se allaren en el cuerpo de la yglesia por que ruegen a dios por my anyma lo que acostunbra dar syn azer nouedad". Serora partaide zen kofradiek ere gorpuaren "acompanamiento"-an parte hartu behar: Andre Mariaren kofradiak, San Pedrorenak, Trinitatearenak, San Antonenak, Santa Luziarenak eta San Migelenak. - Bederatziurrena: heriotzaren egunetik hiru egunetara, "con la misa de requien cantada y las rezadas que se pudieren dezir el dicho dia de my nouena y se pague lo acostunbrado con un carnero y una anega de trigo para los benefiçiados segun es costunbre en esta billa y en el besamano y en todo quiero y es mi uoluntad se guarde y cunpla lo acostunbrado sin azer nouedad" - Urtebukaerakoak eta ondrak: "mando se me agan dos cauos de años segun huso y costunbre en esta dicha uilla con un carnero y una anega de trigo que se ofrezca en cada cauo de año y el dia que fuere la honrra se digan por my anyma de mas de la misa de requien que en cada cauo de año mando se me diga las mysas rezadas que los tales dias de la honrra se pudieren dezir y se pague lo acostunbrado y lo mismo se guarde en el besamano y limosna de las religiosas" - 100 otoitzezko meza bere eta "por las que soy en cargo"-ren arimen alde - Hilabeteko mezak ("treynta misas rezadas") San Juan Ebanjelistaren aldare pribilejiatuan "doña" Marina de Abendaño seroraren ilobaren (oinordekoa) etxeko hildakoen arimen alde - Hilabeteko meza irekiak ("trentena abierta") Arantzazuko Andre Mariaren santutegia Maria de Insaurbe (Arrasate, San Balero ermita, 1579) Catalina de Abendaño (Arrasate, 1590) San Balero ermita San Juan Bataiatzailea parrokia 1047 - 88 otoitzeko meza - Ogia: "se me aga el primer año de mi finamiento de a libra y media y el segundo de a libra y dos años de a media libra de pan de oblada" San Agustinen monasterioa (moja agustindarrena?) Maria de Arostegui (Arrasate, 1599) San Juan Bataiatzailea parrokia Antonia de Osinaga (Arrasate, Musakola, San Antolin ermita, 1603) San Juan Bataiatzailea parrokia Teresa de Urisarri (Arrasate, Santa Marina ermita?, parrokia?, 1603) - 12 otoitzezko meza San Frantziskoren monasterioa, eta "si por ventura vbiere algun ympedimento para que yo y mi cuerpo no sea enterrado en la dicha sepultura", San Juan Bataiatzailea parrokia 1048 - Requiem meza kantatua eta hiru nokturno, hiru hauetako eskumuinak denera erreal 1 eta ½-ra - Heriotzatik hirugarren egunera bederatziurrena, requiem meza kantatuarekin; kabildoko jaunei: “su anega de trigo y carnero que se acostumbra”, eta egunean egin ahal izango liratekeen otoitzezko meza guztiak bere eta bere arbasoen arimen alde - 2 urtebukaerako, heriotz-urtearen barruan, bakoitza requiem kantatuzko meza eta esan ahal izango liratekeen otoitzezkoekin, eta benefiziodunei: “su anega de trigo y carnero” - 6 dukat: Simon de Arangurenek bere kargu utzi zituen mezak esateko - Hiletan: goizez hilaz gero egunean bertan eta bestela hurrengo egunean, requiem meza elizako aldare guztietan esan ahal izango liratekeen otoitzezko meza guztiekin, eta eskumuinak "que se les de el dia de mi entierro a los sacerdotes que se allaren presentes a un rreal por cada uesamanos de manera que en los tres besamanos se les ofrezca a tres rreales a cada clerigo" - "que los señores del cabildo me digan en los tres dias de mis funerarias seys Missas y se les de de limosna lo que es vsso y costumbre" - Urtebukaerakoak: "los dichos señores del cauildo me digan los dos de los cauos de años veynte y quatro missas y se les de de limosna a los dichos señores del cauildo lo que se suele dar" - ?: "que en sufragio de mi alma se me haga el [?dor?] de mi fallescimiento y se ofrezca vn carnero y vna anega de trigo" - Ogia: 2 urtetan "a media libra de pan" - Jarlekuko zerbitzua: "que en la dicha uesa donde mi cuerpo estubiere sepultado se me este una persona onesta en la dicha sepultura para que tenga cuydado de acudir con la dicha oblada y lo demas necesario - y se le pague por los dos años a la tal muger o persona lo que es uso y costumbre" - Heriotzaren ordua: "se les de a todos los clerigos que se allaren al tiempo de mi fallescimiento a ayudarme a bien morir a cada quatro rreales" - Abitua: "quando nuestro señor fuere seruido de lleuarme de esta uida mi cuerpo sea bestido con el abito de señor San Francisco" - Hileta: "Yten digo y declaro que si el dia de mi fallescimiento fuere ora de enterrar el cuerpo con misa sea sepultado con misa de requien cantado con diacono y sodiacono y se me den las oras de difuncto segun y como se acostunbra a semejantes personas ", eta eskumuinak: "en las tres ofrendas a medio real y en las tres rreal y medio a cada uno y a las rreligiosas y veatas y pobres se de la limosna acostunbrada a las que se allaren presentes y no a otras" - Kofradiak: "sean llamadas las cofradias que ay en esta dicha villa el dia de mi finamiento al acompanamiento de mi cuerpo son sus cirios por que soy cofrade de ellas" - Abitua: "que mi cuerpo sea enterrado en vn abito de Señor San Francisco y para ello se venda la saya de g[r?]ana blanca que yo tengo" - Ondrak: "Yten al tercer dia de mi fallescimiento se me aga la onrra del nobeno en la yglesia donde mi cuerpo fuere sepultado con su misa de requien cantada con diacono y sodiacono y se de a los clerigos o a los frayles una anega de trigo y vn carnero y la çera y limosna acostunbrada" - Ogi-eskaintzak: "Yten mando se me aga en vn año cumplido desde el dia de mi finamiento oblada de media libra de pan en la dicha yglesia donde fuere mi cuerpo enterrado" - Urtebukaerakoak: "Yten mando se agan dos cabos de años lo mas presto que se pudiere en la dicha yglesia donde fuere enterrado mi cuerpo y en cada cabo de año su misa de requien cantado con diacono y sodiacono y se ofresca en cada uno de llos su anega de trigo y carnero y la çera y la demas limosna acostunbrada" San Juan Bataiatzailea parrokiako aldare pribilejiatua Catalina de Huruburu (Arrasate, Udala, San Esteban parrokia, 1610) Udalako San Esteban parrokia Maria Gimenez de Gesalibar (Arrasate, 1614) San Juan Bataiatzailea parrokia Ana de Lara (Arrasate, 1623) San Juan Bataiatzailea parrokia - Otoitzezko meza 1, 2 errealetara - Hileta: "se me aga el cumplimiento de mi anima conforme se acostumbra en ella a las personas prinçipales parroquianos de la dicha yglesia" - "se me aga la oblada y cauo de año y [???] con las misas segun es costumbre en la dicha yglesia" - 3 meza gurasoen arimen alde, "por las animas de mis padres no[?] lo que era obligado a mis padres auiendo ereda[do?] sus aziendas mando por bia de descargo" - Abitua: "que mi Cuerpo se entierre amortajado en el abito del serafico San Francisco" - Hileta: "que el dia que yo muriere si fuere ora de poder enterrar con missa me entierren con missa cantada de requien" - Ondrak: "con la honrra maior o menor de la forma que a mis testamentarios paresciere" - Mezak: "se digan las missas que comodamente pudieren" - 2 urtebukaerako - Meza 1 aldare pribilejiatuan; meza 1 Aingeru Goardakoaren omenez; eta meza 1 Andre Mariaren aldarean ("y estas tres missas se digan a [parte?] durante los tres dias") - Requiem meza kantatua, hiru nokturnoko ofizioarekin, hauetan erreal 1 eta ½ apez bakoitzari - Bederatziurrenean meza kantatu bat eta esan ahal izango liratekeen otoitzezko 1049 Maria Perez de Bengoa (Arrasate, Gesalibar, Santa Ageda parrokia eta ospizioa, 1625) Gesalibarreko Santa Ageda parrokia eta ospizioa Francisca de Gabiria (Arrasate, ospitalea, 1639) San Juan Bataiatzailea parrokia Ana de Ayesta (Arrasate, 1664) San Juan Bataiatzailea parrokia San Juan Bataiatzailea parrokia (Aozaratza) Maria Lopez de Celaya (Aretxabaleta, Aozaratza, San Juan Bataiatzailea parrokia, 1615) Arrasateko San Juan Bataiatzalea parrokia Arantzazuko Andre Mariaren santutegia Maria Ruiz de Araoz y Durana (Aretxabaleta, 1629) Aretxabaletako Andre Maria parrokia 1050 denak - Ogi-eskaintzak: heriotz-egunetik urtebetean zehar, egunero libra bateko, edo ½-ko ogia, Zabala lizentziatuaren nahiaren arabera - Bi urtebukaerako - “y de lo demas que sobrara [zeuzkan ohialetatik] […] me saquen misas en sufragio de mi alma” - Abitua: frantziskotarren abituarekin ehortzia izatea agindu zuen - Hileta, bederatziurrena eta urtebukaerakoak: "con la honrra que se acostumbra a persona de mi calidad como de susso en esta yglesia: y lo mismo la nobena y cabos de anos: y se llebe la oblada sobre mi sepultura vn ano entero como se acostumbra" - 12 apostoluen 12 mezak; 5 Jesukristoren 5 zaurien omenez; Andre Mariaren omenez 7 ("la reyna de los Angeles y madre de nuestro señor Jesuchristo"); Santa Agedaren omenez 1; San Antonioren omenez 1; eta Aingeru Goardakoaren omenez 1. - Hileta, bederatziurrena eta urtebukaerakoak: "se me agan honrras enterras [sic] ofreciendo los senores curas y benefiçiados de la dicha yglessia a tres rreales de besamano y diziendo vna missa cantada si mi muerte fuere a la ma[ña]na y si no fuere a la mañana al otro dia con las demas missas rreçadas que se pudieren dezir y mi nouena ofreciendole al dicho cauildo vn carnero y una anega de trigo como sea costunbre y cauos de anos y le aconpanen a mi cuerpo los dichos senores del cauildo y los padres rreligiossos de la horden de mi padre San Francisco" - Hilabeteko mezak, 48 ("que son las que se dicen de San Gregorio") - Abitua: "amortaxado con mis avitos" - Hileta, ondrak, bederatziurrena eta urtebukaerakoak: "que las onrras de entierro y nobena y cabos de año se me hagan a disposiçion de mis albaceas con vesamano de tres rreales con todas las misas que decirse pudieren y vengan al acompañamiento los religiossos de San Francisco de esta villa y por ello se les de doce rreales" - Hilabeteko mezak, 48? ("las missas de San Gregorio"), 3 errealetara - Hileta, bederatziurrena, ondra eta urtebukaerakoa “segun usso y costumbre de la tierra a perssonas de mi calidad” - 9 meza bere arimaren alde - 2 meza “en uno de los altares priuilegiados” bere arimaren alde, 2 errealetara bakoitza - “mando que en mi nombre bahia una perssona en rromeria […] que tengo ofrescida”, eta Andre Mariaren kaperan 6 meza bere arimaren alde esanaraz zitzala - Requiem meza, ahal balitz frantziskotarren ordenakoren batek esana, ordena bereko diakonoekin, eta beraiei eta bestelako apezei ohizko ordainketak - Zazpiurrena eta urtebukaerakoa “según la costunbre de esta tierra” - 12 apostoluen mezak - “una trentena abierta” Arrasateko San Frantziskoren kolegio eta komentuko aldare pribilejiatua Aretxabaletako Andre Maria parrokia Catalina de Bengoa (Aretxabaleta, 1634) “en un altar prebilejiado” Aretxabaletako ospitalea Maria de Zabala (Aretxabaleta, Izurieta, San Pedro parrokia, 1644) Maria Lopez de Espilla (Eskoriatza, San Pedro parrokia, 1594) Domenja de Zubia (Eskoriatza, Mendiola, San Juan Bataiatzailea parrokia, 1622) Ana de Echabe (Eskoriatza, Gellao, Andre Maria parrokia, 1674) San Pedro parrokia (Izurieta) “en el altar prebilejiado de la billa de Mondragon” San Pedro parrokia San Juan Bataiatzailea parrokia (Mendiola) “en el altar prebilejiado de la villa de Mondragon” Arantzazuko Andre Mariaren santutegia Andre Maria parrokia (Gellao) Arantzazuko Andre Mariaren santutegia Arrasateko San Juan Bataiatzailea parrokiako aldare pribilejiatua 1051 - Heriotzetik urtebetera 5 mezako anibertsario bat - 2 meza - 2 defuntuen bulda hartu - Hileta, ondrak, bederatziurrena eta urtebukaerakoa, “la pitança acostumbrada” - “vna trentena abierta” - 12 apostoluen mezak - Heriotz urtearen ondorengo hiruretan 3 anibertsario, bakoitza 4 mezarekin - Meza 1 - Defuntuen bulda hartu - 3 mezatako anibertsario bat - Hileta, zazpiurrena, bederatziurrena eta urtebukaerakoa “con sus misas como sea costumbre en este balle entre mis yguales” - Heriotz-urtearen ondorengo 4 urteetan 4 anibertsario, bakoitza 4 mezakoa - 2 meza - Defuntuen bulda bat hartu - Hileta, bederatziurrena, ondra eta urtebukaerakoa “como se acostunbra hazerse en la dicha yglesia por persona de mi suerte” - “una trentena abierta” - 12 apostoluen mezak - 4 requiem meza “por las animas del purgatorio por quien soy en cargo” - Heriotz-urtearen barruan 6 anibertsario, bakoitza 6 apezekoa (= 6 meza?) - Hileta , ondra eta bederatziurrena ohizko eran - Urtebukaerakoa “de manera que me reçen las personas de mi calidad” - “una trentena abierta” - 12 apostoluen mezak - Heriotz-urtearen ondorengo 3 urteetan 3 anibertsario, bakoitza 5 mezakoa, bere arimaren alde - Meza 1 - Defuntuen bulda bat hartu - Andre Mariaren kaperan 2 meza bere arimaren alde - Hileta, bederatziurrena eta urtebukaerakoa “como a persona de mi calidad y se acostumbra en Leniz” - 12 apostoluen mezak (“como ay constumbre en Leniz”) - 6 meza bere eta bere arbasoen arimen alde - 3 anibertsario “como ay constumbre en Leniz” - 6 otoitzezko meza - Meza 1 - Defuntuen bulda bat har ziezaiotela Mariana de Anuncibai (Leintz Gatzaga, Dorletako Andre Maria santutegia, 1655) - Hileta: "asistan los señores Cura y cabildo de esta dicha Villa y sus ânejas" eta ofizioa bere anai Simon de Anuncibai lizentziatua parrokiako apez eta benefiziodunak esan beharrekoa. Ordainak, anaiari: ohial zati bat "de veinte y seis y veinte y siete Barras de lienzo Cassero de Granillo para manteles y seruilletes", eta "a los dichos Cura y Cauildo de la Villa Real [...] su limosna acostumbrada" - Ondrak eta ondorengo mezak: "se me Zelebren las honrras y Misas acostumbradas en esta Yglesia a personas de mi Calidad como son Septenario Misas de Apostoles nouenario y cauo de año por los dichos señores Cura y Cauildo de esta dicha Villa y anejas y se les den sus limosnas acostumbradas" - Ogi eta argi eskaintzak: "en un año Cumplido se me Ofresca sobre mi sepultura cada un dia medio pan con su oblada, y candela en sufragio de mi alma y demas encomendados", eta "que el dicho pan añal me ofrezca la Señora Maria Ruiz de Vlibarri mi madre", ordainez: momentuan soinean zeuzkan jantziak - Urtean zeharreko mezak: "se me diga en la Yglesia de esta dicha Villa en cada una Semana una misa de Nuestra Señora los dias Jueues cantada con campanas Repicadas y Responso cantado sobre mi sepultura" bere eta bere "Encomendados"en arimen alde, 2 erreal eta 1/2-ra - Hilabeteko mezak, 40 ("Missas del señor San Gregorio"), Simon de Anuncibai bere anai apezak esan beharrekoak - Ondrak bere eta "mis encomendados y bienhechores y deuotos de la dicha casa debota"-ren arimen alde, "con los señores Cura y Cauildo de la dicha Uilla de Salinas con los demas señores sacerdotes que gusto tubieren mis Cauezaleros" - Hileta eta hiru ondrak "a disposicion de los Señores Sacerdotes del Cabildo de dicha Yglesia", eta ordainez: 40 dukateko zentsu bat. Baldintza: "aya de correr por quenta de dichos Señores del Cabildo la Zera que fuere necesario para dicho entierro, y tres dias de Honrras" Legutioko (Araba) San Blas parrokia Dorletako Andre Maria santutegiko seroretxea Luisa de Aguirre (Leintz Gatzaga, Dorletako Andre Maria santutegia, 1693) Maria de Pagadigorri (Leintz Gatzaga, Dorletako Andre Mariaren santutegia, 1719) Teresa de Laquitegui (Leintz Gatzaga, Dorletako Andre Maria santutegia, 1746) San Milian parrokia “en la yglesia parroquial adonde fueze y tubieze mi Parroquiania y e allase al tiempo de mi fallezimiento o en la Yglesia y Sepultura que quisiere y elijiere mi ymfra escripto albaze” - Abitua: "he de ser sepultada con el hauito que ttengo de la Terzera Orden de mi beatorio" - Hiletak eta ondrak albazearen borondatearen arabera - Heriotz-urteko ogi-eskaintza: libra ½ ogi; eta hurrengoan: libra ¼ - Bere ahizpa Magdalena de Pagadigorriren etxera (Oñati, Urrexola), eramandako ondasunen balorea mezatan xahutu zezala, eta "no se le pida al suso dicho cosa alguna u en esta considerazion no mando el que se zelebren a mi ynttenzion mas misas ni las de San Gregorio no Aposttoles" - Hileta, ondrak eta "demas funerarias", "con el Cabildo Eclesiastico de esta dicha villa, y señores Curas de los Lugares de Marin, Zarimuz, y Mazmela" - Meza 1 "la Missa de Transito" eta meza 1 "por la que hestuviere mas necesitada en las penas del purgatorio" Oñati, San Migel parrokia?, Urrexolako Andre Maria parrokia? (Juan Antonio de Erostarbe Oñatin kapilau zenaren esku) San Milian parrokia 1052 Arantzazuko Andre Maria santutegia Dorletako Andre Maria santutegia "en la parte, que quisiere la persona â quien dejo encomendado este Cuidado" Mariana de Ascoaga (Aramaio, 1693) Ines de Bidania (Oñati, San Martin ermita, 1554) - 100 otoitzezko meza bere arimaren alde: 12 Errosarioaren Andre Mariaren aldarean - Ogi eta argi eskaintzak: "que sobre mi Sepultura se me ponga durante tres años del dia de mi fallecimiento el pan, y Zera por via de Ofrenda; el primer año vna libra de pan, todos los dias duplicando los Lunes, y Sabados â Missa de Animas, y Rosario media libra; el segundo año tambien de a media libra todos los dias, y el terzero Oblada de tres en libra, segun se estila", eta eskaintzak Isabel de Laquitegui bere ilobak egin beharrekoak - 12 otoitzezko meza (goiko 100 mezen parte) - 12 otoitzezko meza (goiko 100 mezen parte) - 64 meza (goiko 100 mezen parte) - Hileta, ondrak eta bestelakoak “conforme se aze en este Valle de Aramayona” - 12 apostoluen mezak - Jaunaren 5 zaurien mezak - 30 meza bere eta bere “encomendados”-en arimen alde Andre Mariaren parrokia (Baraxoen, Aramaio) Arrasateko San Frantziskoren kolegioa eta komentua San Migel parrokia 1053 - “se me digan las misas de San Gregorio” - “la estrena unçion” 9 apezekin - Bijiliak “conventualmente” - “las ledanias dobladas en casa y en la yglesia con cruz mayor” eta gorpuaren laguntzan Bera Kruzeko eta Letraneko San Juanen kofradeak - Bijiliak “a segundas bisperas de finamiento” eta meza kantatuarekin eta errespontsuekin - Bederatziurrenean 9 otoitzezko requiem meza - Trinitate Santuari: 3 meza; Andre Mariaren 3 zorabialdiegatik: 3 meza; Amabirjinaren 7 larrialdiegatik: 7 meza; 5 zauriegatik: 5 meza; Pasioagatik: 15 meza; “por memoria de los treynta dineros por my remysyon”: 30 meza; Santa “[Magdalena?]”-rengatik: meza 1 - 2 “treyntanarios çerrados: bata bere arimaren alde, bestea bere kargu zeuzkanen arimen alde - Beste “treyntanario” bat “universalmente” bere lagunen eta fededunen arimen alde - 3 meza: Diaz de Arroitabe jaunaren arimaren alde - 3 meza: Juan “[Ydiaquez?] de Hernany” eta bere emazte “dona Juana”-ren arimen alde - 6 meza: Martin de Asurdiren eta bere jarlekuko arbasoen arimaren alde - Heriotzaren momentuan ordua egokia balitz, hil bezain laster 5 meza, 5 errealetan - “vna misa añal” - “la oblada anal y que la ofrezca my sobrina Madalena” - 6 anibertsario, 3 heriotzaren urtearen barruan, eta beste 3 hurrengo urtean, bijilia, “en Santa Ana y en Santa Uitoria e Asçiclo” Bidaurretako komentua Magdalena de Ucelai (Oñati, San Kristobal ermita, 1591) San Migel parrokia Francisca de Estrada Basauri (Oñati, San Julian ermita, 1599) San Migel parrokia Bidaurretako komentua Maria de Billar (Oñati, Narria, San Lorentzo ermita, 1629) Maria Lopez de Estraño Gallaistegui (Oñati, San Migel parrokia, 1647) Maria de Ituño (Oñati, Ospitalea, 1657) “[Arançaçu?]” San Migel parrokia Zubikoako Santa Ana komentua Arrasateko San Frantziskoren komentua San Migel parrokia Arantzazuko Andre Mariaren santutegia Bidaurretako Trinitate Santuaren komentua Zubikoako Santa Ana komentua San Migel parrokia 1054 errespontso eta meza kantatuekin - 2 meza “bituas” - 3 meza, bana: Bicuña batxilerraren, “Juan Miguelez”-en eta “dona Juana”-ren arimen alde - Hileta elizako “cruz mediana”-rekin, eta gorpuaren laguntzan Bera Kruzeko eta Letraneko San Juanen kofradeak - Ondrak eta urtebukaerakoa bijiliekin - 15 meza: bere arimaren alde - 20 meza: bere arbasoen arimen alde - 3 dukat: urtean zeharreko ogi-eskaintzarako - Hileta, bederatziurrena, ondrak eta urtebukaerakoa “con la cruz mayor conforme se husa a personas de mi calidad” - Heriotz-urtean zeharreko ogi-eskaintza - Hileta eta oparitzeak bere anaien (oinordekoak) kontu, eta ondrak 6 dukatekoak “como es costunbre” - Trinitate Santuari: 12 meza - Amabirjinari: 12 meza - 12 apostoluen: 12 meza - Defuntuen: 12 meza - 12 meza - 12 meza - 10 meza - Heriotzaren orduan Sakramentu Santuak eman ziezakiotela - Hileta “con la Benerazion de la Cruz maior y çinco capas”, eta gorpuaren laguntzan Sakramentu Santuaren, Bera Kruzeko, Errosarioaren Andre Mariaren, San Migelen, San Sebastianen eta San Jose kofradeak, “con las otras dos confradias hermanadas” - Hileta bezala urtebitarteko eta urtebukaerako 2 ondrak - Heriotz-urtean zeharreko ogi-eskaintza egin zedila - Defuntuen bulda bat har ziezaiotela - Parrokiako aldare pribilejiatuetan 150 meza - 50 meza - 25 meza - 25 meza - Heriotzaren ordua: "que en tiempo de neçessidad se me administren los sanctos Sacramentos de la Eucaristia y extremaunçion" - Abitua: "este cuerpo corruptible sea amortajado en el hauito del glorioso Patriarcha nuestro padre San Francisco" Maria Andres de Uriarte (Oñati, San Andres ermita, 1660) Catalina de Ugarte (Oñati, San Migel parrokia, 1669) Zubikoako Santa Ana komentua - Hileta: "con cruz mediana, y seis hachas como se acostumbra", eta Sakramentu Santuaren, Errosarioaren eta San Krispinen kofradiekin - 100 meza, hauen baitan: "las missas de San Gregorio" (48?), 9 meza aldare nagusian, eta 7 "en la capilla del señor obispo" - Ogi-eskaintzak: "el pan añal conforme se conçertaren = Y pido que los señores del cauildo se contenten, con ello, sin pretender, honrras, ni cauo de año porque no me hallo con mas posiuilidad" - 12 meza San Migel parrokia - Guztia bere albazeen borondatearen kontu San Migel parrokia Bidaurretako Trinitate Santuaren komentua Osana de Villar (Oñati, Narria, San Lorentzo ermita, 1670) San Migel parrokia San Lorentzo ermita Arantzazuko Andre Mariaren santutegia Zubikoako Santa Ana komentua Jesusen Lagundiaren kolegioa Mari Asencio de Umeres (Oñati, Olabarrieta, San Kristobal ermita, 1676) Bidaurretako Trinitate Santuaren komentua San Migel parrokia Zubikoako Santa Ana komentua 1055 - Abitua: "con mi abito en la forma y modo que se entierran las terçeras" - Hileta eta ondorengoak, mezak, kofradiak, etab.ak albazeen borondatearen arabera - Hileta, ondrak eta "funerarias" albazeen nahiaren arabera, "con ocho cirios aciendoseme las honrras acost[um]bradas con toda breuedad y el cauo de año a su tiempo". Kofradiak: Sakramentu Santuarena, "la santa vera cruz"-arena, Errosarioaren Andre Mariarena, eta San Juan Bataiatzailearena "donde soy cofrade", eta San Joseph-ena eta San Krispinena - 20 otoitzezko meza, bere, bere guraso eta "encomendados"-en eta "quienes yo fuere en cargo"-ren arimen alde - Hilabeteko mezak, 48 ("misas de [San] Gregorio"), eta hartarako: 10 dukat ( 200 errealeko zor batetik) - 10 otoitzezko meza, bere, bere guraso eta "encomendados"-en eta "quienes yo fuere en cargo"-ren arimen alde - 9 otoitzezko meza, bere, bere guraso eta "encomendados"-en eta "quienes yo fuere en cargo"-ren arimen alde - 3 otoitzezko meza, bere, bere guraso eta "encomendados"-en eta "quienes yo fuere en cargo"-ren arimen alde - 3 otoitzezko meza, bere, bere guraso eta "encomendados"-en eta "quienes yo fuere en cargo"-ren arimen alde - 3 otoitzezko meza, bere, bere guraso eta "encomendados"-en eta "quienes yo fuere en cargo"-ren arimen alde - Abitua: "mi cuerpo sea amortaxado en habito de nuestro serafico padre San Francisco" - Hileta eta ondrak "conforme se les hizieron a los dichos mis padres", eta kofradiak: "salgan al dicho mi entierro ademas de los pendones de las hermitas a donde yo estoy hermanada", Sakramentu Santuarena, Errosarioarena eta "Vera Cruz"-ekoa - 20 meza "entrando en ellas las de la nobena" - 5 meza - 5 meza Arantzazuko Andre Maria santutegia Catalina de Gallastegui (Oñati, Narria, San Lorentzo ermita, 1678) Bidaurretako Trinitate Santuaren komentua San Migel parrokia Maria de Umeres (Oñati, San Migel parrokia, 1694) San Migel parrokia Maria de Zubia (Oñati, 1701) Bidaurretako Trinitate Santuaren komentua Magdalena de Galarraga (Oñati, San Antonio Abad edo San Anton ermita, 1705) San Migel parrokia San Antonio Abad edo San Anton ermita San Migel parrokia? Antonia de Idigoras (Oñati, San Juan ermita, 1711) Angela de Erostegui (Oñati, Uribarri, San Andres ermita, 1712) San Migel parrokia Arantzazuko Andre Maria santutegia Jesusen Lagundiaren kolegioa Zubikoako Santa Ana komentua Bidaurretako Trinitate Santuaren komentua San Migel parrokia 1056 - 10 meza - Abitua: "mi cuerpo sea amortaxado en abitto de nuestro serafico padre San Francisco" - Hileta eta ondrak "conforme se le hizieron a los dichos mis padres". Kofradiak: Izpiritu Santuarena "donde soy hermanada" eta "todos los demas pendones de las demas confradias" - 50 meza bere arimaren alde - 40 meza bere arimaren alde - Abitua: "mi cuerpo sea enterrado con el abitto de sorora en la forma que se acostunbra" - Hileta eta ondrak: "conforme la Calidad de mi perssona". Kofradiak: "todos los pendones de las confradias de esta villa demas de las que estoy hermanada" - 100 otoitzezko meza bere eta bere "encomendados"-en arimen alde - Abitua: "en el hauito de mi Padre Santo Domingo como beata que soy de dicha horden" - Hileta eta ondorengoak bere albazearen arabera - Hilabeteko mezak, 48? ("misas de San Gregorio") - Otoitzezko meza 1 "en el Altar del Dulzisimo Nombre de Jesus de ella" - Abitua: "mi cuerpo sea amorttajado en el hauito de Nuestro Padre San Francisco" - Hileta eta ondrak "segu[n] y en la forma que se hicieron a dicha mi hermana [ermita bereko serora izana]" - Bere arimaren aldeko mezak esateko: "[Uilla?] Goytia" baserrian zeukan behi haurdun baten balorea eta Bergarako Trinitate Santuaren komentuan moja zen "Doña" Josefa Antonia de Elcanok serorarekiko zeuzkan zorretatik 9 ezkutu (72 erreal) - 3 otoitzezko meza, "en los altares que se allan" - Hiletak eta ondorengoak aipatu gabeak - Hilabeteko mezak, 48 ("Las 48 misas de San Gregorio"), jada esanak - 90 meza, 2 erreal eta 1/2-ra - 30 meza - 10 meza - 10 meza - 10 meza - Abitua: "con al auito de nuestro Padre San Francisco" - Hileta eta ondrak: "conforme se les hizo a dichos mis padres y despues con unas onrras y no mas se acaue la funzion sin hacer mas que asi es mi Uoluntad". Kofradiak: Sakramentu Santuarena, Berakruzekoa eta Errosarioarena - Hilabeteko mezak, 48 ("misas de San Gregorio") Arantzazuko Andre Maria santutegia Bere albazeak nahiko zukeen lekuan San Migel parrokia Catalina de Villar (Oñati, 1738) Ana Catalina de Inza (Oñati, San Migel parrokia, 1751) Ignacia de Irala (Oñati, San Antonio Abad edo San Anton ermita, 1755) Francisca de Lizarralde (Oñati, Bidaurretako komentua, 1761) Logroñoko Trinitate Santuaren komentua (gizonezkoena) San Migel parrokia San Migel parrokia ? San Migel parrokia Arantzazuko Andre Maria santutegia Bidaurretako Trinitate Santuaren komentua Maria Gabriela de Sarraoa (Oñati, San Migel parrokia, 1784) Josefa de Lizarralde (Oñati, San Migel parrokia, 1793) San Migel parrokia Arantzazuko Andre Maria santutegia San Migel parrokia 1057 - 10 meza - 48 meza bere arimaren alde - Hileta, ondrak eta bederatziurrena "con Cinco Capas". Kofradiak: "todas las Uanderas, esceptto las de Santa Ysabel, y San Juan" - 200 meza 2 errealetara, Francisco Lazaro de Umeres komentuko fraileak esan beharrekoak - Hileta eta ondrak "con cinco capas, celebrandose misa cantada en los primeros tres dias" - Hileta eta "funcion de tres dias", "con ocho achas celebrandose tambien en sufragio de mi Alma las Misas correspond[ien]tes al Nobenario" - Bere arimaren aldeko zenbait meza jada esanak, "de que tengo rreciuos en mi poder" - Abitua: "mi cuerpo sea amortajado con el Hauito de nuestro Padre San Francisco" - Hileta "de tres dias conforme se acostumbra hazer â Personas de mi calidad". Gastuen kargu San Migel parrokiako apezak, serorak "Ama de casa" bezala zerbitzatzen zuenak, zeina zerbitzu horien soldatak seroraren testamentuan aginduriko heriotz-errituen gastuen kargu hartzearen bidez ordaintzera konprometatu zen (testamentuaren helaraztean presente zegoen, konpromezua onartuz) - 100 otoitzezko meza - 6 otoitzezko meza, 4 errealetara - 12 otoitzezko meza, 3 errealetara - Abitua: "mi cuerpo sea amortajado con el Abito de nuestro Padre San Francisco" - Hileta "con ocho Achas", eta apezak "y demas que hubiere costumbre se les de a una uela de cera de quarteron" - Bederatziurrenean "se me digan por todos los señores sacerdotes seculares misas con responso en mi sepultura", 4 errealetara - Lehen 3 egunetan 3 meza kantatu "segun costumbre" eta bederatziurrenean 9 "estrabajantes cada dia una con estipendio de treinta reales" - Urtebetearen barruan 100 meza "que mi señor Amo por si o por otros sacerdotes me apliquen", 4 errealetara - Urtebukaerakoa "con una extrauagante de nuebe capas, y se pague treinta reales" - Ogia eta argizaria: "que mientras uiuiere mi señor Amo se ofrezca en la sepultura todos los dias de fiesta un pan de dos libras, y la cerilla todos los dias de fiesta, y Labor" - 50 meza 4 errealetara "en el Altar de Nuestra Señora" - Abitua: "mi Cuerpo sea amortajado con el Abito del serafico Padre San Francisco" - Hileta "de tres dias con cinco capas, con su misa cantada en cada dia", eta "que en los dichos tres dias de mi enterrorio se ponga papel en la Sachristia de dicha Yglesia para que todos los señores Yndibiduos del Cavildo digan misas rezadas en sufragio de mi Alma" - Hilabeteko mezak, 48 ("misas de San Gregorio") - Urtebukaerakoa "con nocturno, y misa cantada de nuebe capas" - Argia: "que en dos años se ponga cerilla sobre mi sepultura, y asista a ella mi sobrina Maria Josefa de Letamendi" 1058 13.b. 13.a. koadroko emaitzak lekuen eta kopuruen arabera (1554-1793) Herria Bergara Elgeta Mezak Tenplua Hilabeteko mezak San Pedro parrokia 60 609 363 Santa Marina parrokia 90 217 132 Elosuako San Esteban parrokia --- 3 --- Ermitak --- 97 13 Ospitaleak --- 1 --- Denera (20 serora, 1556-1772) (bb. 53'85 meza eta 25'4 err.) 150 927 508 1554-1650 (15 serora) (bb. 63'2 meza eta 33'86 err.) 120 828 508 1742-1772 (5 serora) (bb. 25'8 meza) 30 99 --- Andre Maria parrokia 480 378 200 Angiozarreko San Migel parrokia 30 58 --- Ermitak --- 2 --- Denera (10 serora, 1576-1638) (bb. 94'8 meza eta 20 err.) 510 438 200 1059 Mezatan (kopurua) Dirutan (errealak) Antzuola Arrasate Aretxabaleta Gure Errukizko Ama parrokia 30 136 --- Ermitak --- 11 --- Denera (5 serora, 1640-1733) (bb. 35'4 meza) 30 147 --- 1640-1642 (2 serora) (bb. 10'5 meza) --- 21 --- 1659-1733 (3 serora) (bb. 52 meza) 30 126 --- San Juan Bataiatzailea parrokia 156 222 66 Udalako San Esteban parrokia --- 3 --- Gesalibarreko Santa Ageda parrokia eta ospizioa --- 27 --- Frantziskotarren komentua eta kolegioa 96 31 --- Denera (28 serora, 1570-1693) (bb. 19'1 meza eta 2'35 err.) 252 283 66 1570-1650 (25 serora) (bb. 17'52 meza eta 2'64 err.) 156 282 66 1664-1693 (3 serora) (bb. 32'33 meza) 96 1 --- Andre Maria parrokia 60 41 --- Izurietako San Pedro parrokia --- 16 --- Aozaratzako San Juan Bataiatzailea parrokia --- 9 --- Ospitalea --- 3 --- 1060 Denera (4 serora, 1615-1644) (bb. 24 meza) 60 36 --- San Pedro parrokia 30 48 --- Mendiolako San Juan Bataiatzailea parrokia 30 27 --- Gellaoko Andre Maria parrokia --- 33 --- Denera (3 serora, 1594-1674) (bb. 34 meza) 60 42 --- 1594-1622 (2 serora) (bb. 42 meza) 60 24 --- 1674 (serora 1) --- 18 --- San Millan parrokia --- 102 --- Dorletako Andre Maria santutegia --- 12 --- Denera (serora 1, 1746) --- 114 --- Aramaio (Araba) Baraxoen elizatea, Andre Mariaren parrokia (serora 1, 1693) 30 17 --- Bergara, Elgeta eta Antzuola Hiribilduetako parrokiak 660 1.340 695 Auzo eta elizateetako parrokiak 30 61 --- Ermitak eta santutegiak --- 110 13 Ospitaleak --- 1 --- Denera (35 serora, 1556-1772) (bb. 62'91 meza eta 20'22 err.) 690 1.512 708 Eskoriatza Leintz Gatzaga 1061 Leintz bailara (eta Aramaio) Oñati 1556-1650 (27 serora) (bb. 71 meza eta 26'22 err.) 630 1.287 708 1659-1772 (8 serora) (bb. 35'62 meza) 60 225 --- Hiribilduetako parrokiak 246 377 66 Auzo eta elizateetako parrokiak 60 69 --- Ermitak eta santutegiak --- 12 --- Ospitaleak --- 3 --- Arrasateko frantziskotarren komentua eta kolegioa 96 31 --- Denera (29 serora, 1570-1746) (bb. 30'82 meza eta 2'27 err.) 402 492 66 1570-1650 (25 serora) (bb. 24'72 meza eta 2'64 err.) 276 342 66 1664-1746 (4 serora) (bb. 69 meza) 126 150 --- San Migel parrokia 186 729 33 Ermitak --- 12 --- Arantzazuko Andre Mariaren monasterioa eta santutegia --- 227 22 Bidaurretako Trinitate Santuaren komentua 96 184 --- Zubikoako Santa Ana komentua --- 67 --- Jesusen Lagundiaren kolegioa --- 13 --- Denera (28 serora, 1554-1793) (bb. 54'07 meza eta 1'96 err.) 282 1.232 55 90 509 55 1554-1650 (12 serora) 1062 (bb. 49'91 meza eta 4'58 err.) Beste lekuetakoak Debagoiena (eta beste) 1657-1793 (16 serora) (bb. 57'18 meza) 192 723 --- Legutioko (Araba) San Blas parrokia 40 --- --- Azpeitiako San Agustin komentua 30 --- --- Elgoibarreko San Frantzisko komentua --- 2 --- Logroñoko (Errioxa) Trinitate Santuaren komentua (gizonezkoena) --- 200 --- Denera (4 serora, 1605-1742) (bb. 68 meza) 70 202 --- Hiribilduetako parrokiak 1.132 2.446 794 Auzo eta elizateetako parrokiak 90 176 --- Ermitak eta santutegiak --- 361 35 Ospitaleak --- 4 --- Komentuak eta kolegioak 252 664 --- Denera (72 serora, 1554-1793) (bb. 67'8 meza eta 11'51 err.) 1.444 3.438 829 1554-1650 (46 serora) (bb. 68'17 meza eta 17'63 err.) 996 2.140 829 1655-1793 (26 serora) (bb. 67'15 meza) 448 1.298 --- 1063 1064 14.a. Debagoieneko 35 seroren testamentuetako anibertsarioak eta memoriak, lekuen, kopuruen eta mezen arabera (1554-1762) 1 Serora Catalina de Ondarza (Bergara, San Pedro parrokia, 1572) Maria de Beiztegui (Bergara, Santa Marina parrokia, 1594) Lekua San Pedro parrokia Santa Marina parrokia Maria de Irala (Bergara, 1596) Santa Marina parrokia Catalina de Querexazu (Bergara, Aritzetako San Migel ermita, 1602) Santa Marina parrokia Maria de Iturbe (Bergara, San Martin ermita, 1605) Santa Marina parrokia Marina Garcia de Oruesagasti (Bergara, San Pedro parrokia, 1607) San Pedro parrokia Magdalena de Castillo (Bergara, 1612) San Pedro parrokia Angiozarreko San Migel parrokia 1 Kopurua eta mezak 6 dukat, memoria baterako: urteroko meza bat (Pero Abbad de Gorostolak esan beharrekoa) 16 dukateko zentsua, San Sebastian eguneko memoria eta hildakoen memoria Urteroko dukat 1eko zentsua (kopuru printzipala, 14 dukat?) Marina de Zubide [e Muguerça?]-ren etxearen aurkakoa, betiereko 5 mezatarako; ondorengo egunetan: Andre Mariaren Jasokundearena, Andre Mariaren Kontzepzioarena, Andre Mariaren Natibitatearena, "el dia de la Expetasion" eta San Lorentzorena. Horrez gain, bere albazeek hala nahi izanaz gero betiereko memoria baten fundazioa, nokturnoarekin eta kantaturiko mezarekin, albazeek nahiko zuketen egunean 28 dukat, betiereko memoria: urteroko bijilia eta nokturnoa “corpus christi” eguneko arratsaldean eta hurrengo egunean, kantaturiko mezarekin “como se usa y se acostunbra semejantes memorias” Urteroko 2 dukateko zentsua (kopuru printzipala, 28 dukat?) Santa Marina parrokiako kabildoari, bere ehorzlekua izango zen Iturbe etxearen jarlekuan esateko urteroko mezen betiereko memoria baterako 28 dukat zentsuan ipintzekoak, betiereko anibertsario baterako: San Bernabe egunean bijiliak eta “noturnos a bisperas”, eta hurrengo egunean kantaturiko mezarekin, Oruesagasti etxearen jarlekuan bere eta bere arbasoen arimen alde 40 dukateko zentsua, Castillo etxekoen hildakoen memoriarako 100 dukat urteroko 14 mezatarako (“a yntençion e Voluntad de la ueata Madalena de Castillo mi tia que las mando dezir”): Andre Mariaren 7 jaietan 7; 3 bazkoegatik (udaberrikoa, berpizkundearena eta loreena): 3; eta Domusantu egunean, San Pedrorenean, San Joserenean eta San Migelenean bana. 20 dukat zentsutan ipintzekoak, parrokiako San Pedroren aldarean esateko urteroko 5 mezatarako: Magdalenaren, San Juan Bataiatzailearen, Jaunaren Igokundearen, San Migelen eta San Andresen egunetan, Loidi baserriko hildakoen alde “y por mi Testamentuen erreferentzia dokumentaletarako, ikus 9. koadroa, 935-939 or.. 1065 Catalina de Sarralde (Bergara, Santa Marina parrokia, 1628) Santa Marina parrokia Maria de Izaguirre (Bergara, 1631) San Pedro parrokia Gracia de Zabala (Bergara, Santa Marina parrokia?, 1650) Santa Marina parrokia Maria de Mendoza (Bergara, 1650) San Pedro parrokia Maria de Mecoleta (Bergara, 1713) Santa Marina parrokia Mariana de Aleiza (Bergara, San Pedro parrokia?, 1758) Maria Ana de Mecolalde (Bergara, San Martin ermita, 1762) San Pedro parrokia Santa Marina parrokia yntençion”; parrokiako benefiziodunek onartuko ez balute: Loidi etxeko hildakoen alde, jarlekuan esandako mezen memoria baterako 90 dukateko zentsua, hilabeteroko hirugarren igandean Sakramentu Santuaren otoitzezko meza baten bere arimaren aldeko betiereko memoria baterako 50 dukateko zentsua Andre Mariaren 9 jai eta misterioegatik esandako urteroko 9 mezatarako, bere arimaren alde 30 dukateko zentsua kabildoaren alde, bere gurasoen ehorzleku zen Abraineko jarlekuan San Simon eta San Judasen egunean urteroko requiemezko meza eta errespontsu kantatu baterako 40 dukateko zentsua, parrokiako kabildoak “el domingo infraotaua de la asumption de Nuestra Señora” eguneko bere arimaren aldeko urteroko anibertsario baterako 200 dukat zentsutan, San Pedro parrokiako kabildoak urtero bere eta bere arbasoen arimen aldeko ondorengo 36 mezak atera zitzan: Trinitate Santuarena, Izpiritu Santuarena, Sakramentu Santuarena; Jesusen Jaiotzarena, Zirkunzisioarena, Jesusen Izenarena, Epifaniarena, Pasioarena, Berpizkundearena, Igokundearena; Gurutzearen Inbentzioarena, Gurutzearen Gorespenarena; Andre Mariaren Sorkunde Garbiarena, Natibitatearena, Ikustaldiarena, Aurkezpenarena, Deikundearena, Garbikundearena, Jasokundearena; Aingeru Guardakoarena; San Migelena; 12 apostoluen 12; Santa Anarena; San Inaziorena; eta Santa Ursula eta bere lagunena. Eta kabildoak diru gutxi iritzi izanagatik ukoa emanez gero: albazeek eurek nahiko luketenek esanarazi zitzatela, ohizko soldata ordainduz, “y lo rremanente en tal caso se contribuyga en misas reçadas por mi y por las animas que yo soy en cargo, de Requien o del dia conforme el tiempo diere lugar” 40 dukat meza kantatutan, bere eta bere arbasoen arimen alde 40 dukat "de plata doble" zentsutan ipintzeko agindua, betiereko memoria baterako "con su noturno, enpecando desde el dia de San Bartolome de cada ano - al otro dia conforme se vssa con su missa de rrequien y el rresponso" Urteroko 2 dukateko zentsua (kopuru printzipala 28 dukat?) Mecoleta "de Suso" etxearen aurkakoa, betiereko memoria baten fundaziorako, bere eta Mecoleta "de Suso" etxe bereko bere arbasoen arimen aldekoa eta "con Noturno y Misa Cantada y responso como se acostumbra" egin beharrekoa, San Andres apostoluaren egunean 150 dukat betiereko memoria baten fundaziorako, "con noturno y misa cantada con responso sobre mi Sepultura y de mis pasados" 100 dukat betiereko anibertsario baten fundaziorako, "con Nocturno Missa cantada y responsso en la sepultura" bere, bere arbasoen eta "demas de mi obligazion" zirenen 1066 Catalina de Mendiguchia (Elgeta – Bergara–, Angiozar, Elexamendiko Andre Maria ermita, 1638) San Migel parrokia (Angiozar) Agueda de Zumaeta (Antzuola, 1640) Errukizko Gure Ama parrokia arimen alde 20 dukat zentsutan ipintzeko, iraileko Andre Mariaren egunean edo zortziurrenaren barruan urtero esateko kantaturiko meza batetarako “con su noturno y rresponso”, bere arimaren alde (memoria?) (1) 40 dukat zentsutan ipintzeko, kabildoak Berpizkundearen osteko lehen ostegunetik ostiralera nokturno bat eta kantaturiko meza bat diakonoekin esanarazteko (ostegun arratsaldean nokturnoa eta errespontsoa, eta ostiralean meza “como se usa en la dicha yglesia”); betiereko memoria (2) Errukizko Gure Amaren egunean urtero? esateko meza bat bere arimaren alde Ana de Benitua (Antzuola, 1642) Errukizko Gure Ama parrokia Marina de Iraeta (Antzuola, Uzarragako San Juan Bataiatzailea parrokia, 1645) Uzarragako San Juan Bataiatzailea parrokia Catalina de Lizarriturri Igueribar (Antzuola, 1659) Errukizko Gure Ama parrokia Maria de Ibarra (Antzuola, 1659) Errukizko Gure Ama parrokia Marina de Oxirondo (Antzuola, 1661) Errukizko Gure Ama parrokia 40 dukat "de platta duble"-ko zentsua Goenaga etxe eta baserriaren aurkakoa, anibertsario eta betiereko memoria baterako; "ha de ser de una missa cantada con su nocturno y responssos como se vssa y se acostumbra", 1643ko Andre Mariaren Kontzepzioaren egunaren hurrengo egunean hastekoa eta "por patrono de ella nombro a Juan de Uenitua mi sobrino [oinordekoa eta albazea] dueño de la Cassa del mismo apellido" 40 dukat?. Memoria / anibertsarioa: "es mi voluntad que el dicho Heredero que sera nonbrado y los hijos y suçessores en su tiempo como asta oy acostumbran hazer memoria y a[ni]uersario de sus passados juntament[e] con la de los dichos difuntos haga tanbien por mi en la dicha Yglessia y [se]pultura donde ha de ser enterrada e[n] cada un año = y aunque por los dichos passa[dos] no hagan y todo hordeno y mando no s[e] dexe de hazer por mi como se acostumbra perpetua mente vna vez en cada año" 40 dukat (110 zilarrezko dukateko zentsu batetik), Mendekoste Bazkoaren azken egunaren osteko lehen ostegunean hasirik, nokturnoa eta meza kantatua urtero esateko betiereko memoria bat, bere arimaren alde 40 dukateko zentsua Isabela Martinez de Inurrigarroren aurkakoa, betiereko memoria baten fundaziorako, San Anton egunetik "a bisperas al seguientte", nokturnoarekin, meza kantatuarekin eta errespontso kantatuekin. Baldintza: [???] Fernandez Ibarra deituriko seroraren anai zahar eta gaixo baten ondasunak honen mantenurako eta hiletaelizkizunetarako nahikoa izatekotan; hala ez balitz, 40 dukaten zentsua hartara bideratu beharko litzateke 20 dukat (kabildoak diru gutxi izatearren onartuko ez balu, bere ahizpa Maria de Oxirondori erregua beste 20 jar zitzan –hala gertatu zen–) zentsutan ipintzeko, San Frantziskoren egunaren ondorengo eguneko nokturno eta meza kantatuzko betiereko memoria bat, bere eta purgatorioko arimen alde 1067 Maria de Zumaeta (Antzuola, 1671) Errukizko Gure Ama parrokia Maria Ana de Goitia Bereterio (Antzuola, 1733) Uzarragako San Juan Bataiatzailea parrokia Maria de Arostegui (Arrasate, 1599) San Juan Bataiatzailea parrokia Arrasateko Frantziskotarren kolegioa eta monasterioa, edo ezinean, San Juan Bataiatzailea parrokia Teresa de Urisarri (Arrasate, Santa Marina ermita?, parrokia?, 1603) Maria Lopez de Olazaran (Arrasate, 1604) Arrasateko Frantziskotarren kolegioa eta monasterioa Ana de Lara (Arrasate, 1623) San Juan Bataiatzailea parrokia Maria Perez de Bengoa (Arrasate, Aramaio, Ibarra elizateko San 40 dukateko betiereko memoria baten fundazioa agindu zuen, bere eta bere arbasoen arimen aldekoa, Andre Mariaren Kontzepzio egunean esateko meza kantatu batekin eta bere nokturno eta errespontsoarekin, "en la conformidad que se acostumbra en esta dicha Villa en semejantes memorias por los señores del cauildo de ella" 40 dukateko? ("se de el Capital necesario y que se acostumbra") memoria baten fundazioa agindu zuen (144 dukateko zor batetik), "el dia del glorioso Rei San Fernando de cada año, ô en su infroctaua" egin beharreko meza kantatu, nokturno eta errespontsoarekin 60 dukat, betiereko 3 anibertsariotarako, bere eta bere kargu zeudenen arimen alde 20 dukateko zentsua betiereko memoria baterako, meza kantatua "con diacono y sodiacono y su noturno" 1.000 dukat baino gehiago zentsutan (korrituak gabe), 3 bazko egunetan (“de nauidad rrresurreçion y de Pentecostes”) eta Andre Mariaren jai eta bazko egun guztietan eta San Frantziskoren jaietan eta memoriaren administratzaile izendatu zituen Arrasateko Frantziskotarren kolegio eta monasterioko zaintzaileak, bertako sindikoak eta Arantzazuko komentuko zaintzaileak egoki eritziko liozketen jaiegunetan, bere, bere arbasoen eta purgatorioko arimen alde: egun bakoitzean requiem meza kantatua “con sus [diacunal?] e so diacono […] sacando la cruz de la dicha iglesia en frente del altar mayor de ella y poniendo dos candelas de çera a los dos lados de la cruz y en vno de los dias suso declarados en cada año perpetuamente poniendo vn auito de los de la dicha horden”, eta bertako fraileak bezperako bijilia eta nokturno kantatuetan eta meza osteko errespontsoan egotera behartuak leudeke. Baldintza: Arrasateko alkate zen Rodrigo de Santamariaren aurka zeukan pleitu bat euren kargu har zezatela, “de que de vna sentençia en su fauor y contra mi dada por Pedro Garçia de Oro y Vmendia segundo allcalde hordinario de esta dicha uilla que con comision particular del corregidor de esta prouinçia de Guipuzcoa ha conosçido del dicho pleyto y dada con Lope de Marquina su aconpanado por mi parte esta apelado para ante la deuida superioridad tomandolo el dicho pleyto en el ser punto y estado en que esta y seguiendolo en todas ynstançias fasta executoriarle”. Pleituaren jarraipenerako zentsuen korrituetatik beste 50 dukat eman zizkien. (a) 7 dukat (Zabala lizentziatuari emanak): urteroko meza bat ateratzeko (b) Urteroko 8 dukateko errentarekin, bere osaba Bañez batxilerrak “para mis [ali?]mentos” eman zizkionak, “un aniuersario menor” 30 dukateko zentsu bat, betiereko memoria baterako: 3 meza kantatu "sin diacono", 1068 Gesalibar, Santa Ageda parrokia eta ospizioa, 1625) Martin parrokia ("de Calgo") Maria Ruiz de Araoz y Durana (Aretxabaleta, 1629) Aretxabaletako Andre Maria parrokia Catalina de Bengoa (Aretxabaleta, 1634) Aretxabaletako Andre Maria parrokia Maria de Pagadigorri (Leintz Gatzaga, Dorletako Andre Mariaren santutegia, 1719) Mariana de Ascoaga (Aramaio, 1693) Ines de Bidania (Oñati, San Martin ermita, 1554) Magdalena de Ucelai (Oñati, San Kristobal ermita, 1591) Francisca de Estrada Basauri (Oñati, San Julian ermita, 1599) Maria de Umeres (Oñati, San Migel parrokia, 1694) lehena urteroko Gabon egunean ("de nauidad"), bigarrena San Martin egunean (uztailak 4) eta hirugarrena Andre Mariaren "presentaçion" egunean, ondorengo errespontsoekin, bere, bere arbasoen eta "personas que tengo obligacion"-en arimen alde Betiereko anibertsarioak: bere amak eta anaiek agindurikoak esatea agintzeaz gain, Santa marina eta San Francisco bere “abogados”-en egunetan uteroko meza bana, bere eta bere arbasoen arimen alde 30 dukat zentsuan ipintzekoak, betiereko anibertsario baterako: urtero San Bartolome egunean esateko 3 meza, bata nokturno eta errespontsu kantatuduna (3 apezendako urteroko 16 erreal) San Millan parrokia 72 dukat zentsutan, betiereko memoria baterako parrokiako kabildoari ematekoak Andre Maria parrokia (Baraxoen, Aramaio) Pedro de Orunaren kontu: abuztuko Andre Mariaren egunean egiteko betiereko anibertsario bat Bere iloba Magdalenak (dohaintza truke) fundatu beharrekoa: anibertsario 1 meza kantatu eta errespontsoarekin Testamentuko aginduak bete osteko ondasunen balorea zentsutan ipinirik: betiereko meza 1 (memoria) Testamentuko aginduak bete osteko ondasunen balorea zentsutan ipinirik: betiereko memoria 1, “por la horden y forma que al dicho allcalde le paresçiere” (albazea) Testamentuko betekizunen osteko soberakinak aski izanaz gero, bere albazeak anibertsario bat fundatu zezala "como, tengo comunicado" (betierekoa?) San Migel parrokia San Migel parrokia San Migel parrokia San Migel parrokia 1069 14.b. 14.a. koadroko emaitzak lekuen eta kopuruen arabera (1554-1762) Herria Bergara Elgeta Tenpluak Seroren kopurua, betiereko memoria edo anibertsarioen kopurua (bitarte kronologikoa) Memoria eta anibertsariotarako kopurua (dukatetan) San Pedro 6 serora, 8 bet. mem./anib. (1572-1758) 604 Santa Marina 8 serora, 10 bet. mem./anib. (1594-1762) 424 Auzo edo elizateetako parrokiak Angiozarreko San Migel 2 serora, 2 bet. mem./anib. (1612-1638) 40 Hiribilduko parrokiak Errukizko Gure Ama 6 serora, 7 bet. mem./anib. (1640-1671) 240 Auzo edo elizateetako parrokiak Uzarragako San Juan Bataiatzailea 2 serora, 2 bet. mem./anib. (1645-1733) 80 Hiribilduko parrokiak San Juan Bataiatzailea 2 serora, 5 bet. mem./anib. (1599-1623) 75 Komentuak edo kolegioak Arrasateko San Frantziskoren komentua eta kolegioa 2 serora, 2 bet. mem./anib. (1603-1604) 1.020 Hiribilduko parrokiak Andre Maria 2 serora, 2 bet. mem./anib. (1629-1634) 30 + ? Tenplu moetak Hiribilduko parrokiak Antzuola Arrasate Aretxabaleta 1070 Leintz Gatzaga San Milian Serora 1, bet. mem./anib. 1 (1719) 72 Ibarrako San Martin Serora 1, bet. mem./anib. 1 (1625) 30 Hiribilduko parrokiak Bergarako San Pedro eta Santa Marina, eta Antzuolako Gure Errukizko Ama 20 serora, 25 bet. mem./anib. (1572-1762) 1.260 Auzo eta elizateetako parrokiak Elgetan Angiozarreko San Migel eta Antzuolan Uzarragako San Juan Bataiatzailea 4 serora, 4 bet. mem./anib. (1612-1733) 120 Denera 5 tenplu 23 serora, 24 bet. mem./anib. (1572-1762) 1.380 1572-1650 5 tenplu 15 serora, 16 bet. mem./anib. 910 1659-1762 4 tenplu 8 serora, 8 bet. mem./anib. 470 Hiribilduko parrokiak Arrasateko San Juan Bataiatzailea, Aretxabaletako Andre Maria eta Leintz Gatzagako San Milian 5 serora, 7 bet. mem./anib., (1599-1719) 147 + ? Auzo eta elizateetako parrokiak Aramaion (Araba) Ibarrako San Martin eta Baraxoengo Andre Maria 2 serora, 2 bet. mem./anib. (1625-1693) 30 + ? Komentu edo kolegioak Arrasateko San Frantziskoren komentua eta kolegioa 2 serora, 2 bet. mem./anib. (1603-1604) 1.020 Denera 6 tenplu 9 serora, 12 bet. mem./anib. (1599-1719) 1.197 + ? 1599-1634 4 tenplu 7 serora, 10 bet. mem./anib. 1.125 1693-1719 2 tenplu 2 serora, 2 bet. mem./anib. 72 + ? Hiribilduko parrokiak Aramaio (Araba) Auzo edo elizateetako parrokiak Bergara, Elgeta eta Antzuola Leintz bailara (eta Aramaio) 1071 Oñati Hiribilduko parrokiak San Migel 4 serora, 4 bet. mem./anib. (1554-1694) ? 1554-1591 Tenplu 1 3 serora, 3 bet. mem./anib. ? 1694 Tenplu 1 Serora 1, bet. mem./anib. 1 ? Hiribilduko parrokiak Bergarako San Pedro eta Santa Marina, Antzuolako Gure Errukizko Ama, Arrasateko San Juan Bataiatzailea, Aretxabaletako Andre Maria, Leintz Gatzagako San Milian eta Oñatiko San Migel 29 serora, 37 bet. mem./anib. (1554-1762) 1.407 + ? 6 serora, 6 bet. mem./anib. (1625-1733) 150 + ? 2 serora, 2 bet. mem./anib. (1603-1604) 1.020 Elgetan Angiozarreko San Migel, Antzuolan Uzarragako San Juan Bataiatzailea, eta Auzo eta elizateetako parrokiak Aramaion (Araba) Ibarrako San Martin eta Debagoiena (eta Baraxoengo Andre Maria Aramaio) Arrasateko San Frantziskoren komentua eta Komentu eta kolegioak kolegioa Denera 12 tenplu 36 serora, 45 bet. mem./anib. (1554-1762) 2.577 + ? 1554-1650 10 tenplu 25 serora, 29 bet. mem./anib. 2.035 + ? 1659-1762 7 tenplu 11 serora, 11 bet. mem./anib. 542 + ? 1072 15.a. Bergarako 28 seroren aldi bakarreko mezak eta betiereko memoria eta anibertsarioak. Eboluzio kronologikoa Urtea Aldi bakarreko meza kopurua Betiereko memoria eta anibertsarioen fundazioetarako dirua dukatetan (fundazio kopurua) 1554 30 0 1572 25 6 (1) 1574 50 0 1581 30 + [soberakinak] 0 1594 30 + [soberakinak] 16 (1) 1596 89 14? (1) 1602 7 + [soberakinak] 28 (1) 1605 75 28? (1) 1607 302 + [21 dukaten korrituak] 28 (1) 1610 21 + 12 dukat (= 66 meza) 0 1612 21 dukat (=115.5 meza) 160 (3) 1628 84 + 12 dukat (= 66 meza) 170 (3) 1631 50 0 1631 0 240 (2) 1633 1 0 1650 0 40 (1) 1650 186 40 (1) 1692 0 0 1713 0 40? (1) 1734 ? 0 1741 0 0 1742 32 0 1750 ? 0 1758 10 150 (1) 1762 30 100 (1) 1764 0 0 1772 87 100 (1)1 1773 0 0 1 Fundazio honen berri ez digu seroraren testamentuak ematen, 1807an egin zen "Reducción de Aniversarios" zelakoak baizik (Madariaga Orbea 1991, 134); bertan "Mariana" beharrean "Maria" bezala ageri zaigu izena, baina "Maria de Aleiza" hau "beata" bezala aipatu zela eta fundazioa "Maria Ana de Aleiza"-ren testamentuaren helarazpenaren urte berekoa (1772) izan zela aintzat harturik, pertsona berbera behar du izan. 1073 15.b. koadroa 15.a. koadroko emaitzak, mende erdiko ggb.ko tarteetan Urtea Aldi bakarreko meza kopurua Betiereko memoria eta anibertsarioen fundazioetarako dirua dukatetan (fundazio kopurua) (serora kopurua, portzentaia) 1554-1596 (6 serora) 254 + ? bb. 42'33 36 (3) (3 serora, %50) 1602-1633 (9 serora) 787'5 + ? bb. 87'5 654 (11) (6 serora, %66'66) 1650-1692 (3 serora) 186 bb. 62 80 (2) (2 serora, %66'66) 1713-1742 (4 serora) 32 + ? bb. 8 40? (1) (serora 1, %25) 1750-1773 (6 serora) 127 + ? bb. 21'16 350 (3) (3 serora, %50) Denera (28 serora) 1.386'5 + ? bb. 49'51 1.160 (20) (15 serora, %53'57) 1074 16.a. Bergarako 28 seroren hiletetako eta deboziozko eskakizunetako gastuen kalkulu orokorrak. Eboluzio kronologikoa Urtea (parrokia) Kopurua errealetan 1556 (S.P.) 719 1572 (S.P.) 671 1574 (S.M.) 759 1581 (S.P.) 615 1594 (S.M.) 895 1596 (S.M.) 835 1602 (S.P.) 877 1605 (S.M.) 1.024 1607 (S.P.) 1.467 1610 (S.P.) 729 1612 (S.P.) 2.546 1628 (S.M.) 2.725 1631 (S.P.) 655 1631 (S.P.) 3.195 1633 (S.M.) 559 1650 (S.M.) 995 1650 (S.P.) 1.367 1692 (S.P.) 555 1713 (S.M.) 995 1734 (S.M.) 555 (?) 1741 (S.P.) 555 1742 (S.M.) 619 1750 (S.P.) 555 (?) 1758 (S.P.) 2.225 1762 (S.M.) 1.715 1764 (S.M.) 555 1772 (S.P.) 729 1773 (S.M.) 555 1075 16.b. 16.a. koadroko emaitzak mende erdiko eta mende eta erdiko ggb.ko tarteen arabera Bitarte kronologikoa (serora kopurua) Kopurua errealetan denetara (batazbestekoa) 1556-1596 (6 serora) 4.494 (bb. 749) 1602-1633 (9 serora) 13.777 (bb. 1.530'77) 1650-1692 (3 serora) 2.917 (bb. 972'33) 1713-1750 (5 serora) 3.279 (bb. 655'8) 1758-1773 (5 serora) 5.779 (bb. 1.155'8) 1556-1633 (15 serora) 18.271 (bb. 1.218'06) 1650-1773 (13 serora) 11.975 (bb. 921'15) 1556-1733 (28 serora) 30.246 (bb. 1.080'21) 1076 XI. 3. DOKUMENTUAK 1 1589, Azaroak 18. Oñati, Santa Katalina ermita. Mari Ramos de Laquidiolaren izendapena*. OUA Z 1063.9, 7r-8r fol. 1593ko berridazketa. En la hermita de Santa Catalina que Es En la vezindad de Goribar Jurisdizion de esta Villa de Oñate A diez y ocho dias del mes de nobiembre de mill E quinientos E ochenta E nuebe años ante Domingo Martinez de Assurduy abbad de la yglessia Collegial de señor Sant Miguel desta dicha Villa y sus anexas E jurisdizion y asi bien Vicario della por su señoria don Pedro Porto Carrero obispo deste obispado de Calahorra y la Calçada y En presençia de mi el bachiller Çañartu notario publico appostolico E testigo paresçio Mari Ramos de Laquidiola natural de la dicha Villa E dixo que Ella de algunos dias a esta parte se habia determinado de tomar habito de serora En la dicha hermita de propria voluntad a donde mejor podia seruir a nuestro señor y a la dicha Sancta con El rrecogimiento y honestidad que las demas seroras suelen tener haziendo y guardando El seruiçio conbeniente a la dicha hermita y lo demas que por su merced del dicho abbad le fuese hordenado y mandado conforme al habito que agora de mano de su merced queria rresçibir / E luego su merced del dicho abbad dixo que pues nuestro señor le habia ynspirado a la dicha Mari Ramos tomar El dicho habito y dedicarse al seruiçio de nuestro señor y de la dicha Sancta y su hermita hera rrazon de darle El dicho habito y liçençia para Ello y no se lo Estorbar tan buen proposito y junto con Esto pues sabia Ella la pobreza de la dicha hermita y le Constaba dello que de los bienes y marauedies que nuestro señor se los habia dado y tenia dotase y señalasse alguna Cantidad a la dicha hermita y para sus rreparos pues a su seruiçio se dedicaba desde luego que para despues de sus dias Como hazian las demas seroras de las demas hermitas de la dicha Villa E su Jurisdizion / la qual dicha Mari Ramos dixo que por agora no queria señalar ni mandar cossa ninguna a la dicha hermita pues con su trabajo y con lo que tenia habia de vibir y que procuraria de yr cada dia aumentando las cosas de la dicha hermita En su vida y despues de sus dias pues no tenia a quien dexar sus bienes sino Es a la dicha hermita y para su Alma y que Esta hera su yntençion y voluntad como su merced del dicho abbad beria Adelante y que assi desde luego señalaba y señalo por sus heredera a la dicha hermita y su alma de lo que dios le habia dado y ganado con su trabajo y con Esta declaraçion pedia y suplicaba a su merced del dicho abbad le mandase dar y diesse El dicho habito y belo de tal serora que hera costumbre / El qual dicho nombramiento. Y su merced del dicho abbad dixo que açeptaba y açepto y mando a mi El dicho notario lo asentase / y asi su merced dixo vna missa del dicho sancto y le hizo las amonestaçiones neçessarias E ynstituçion de su vida y le mando dar possession de la dicha hermita y de todos los bienes della para que los tubiese en su poder y los administrase y quedo En la dicha hermita a lo qual fueron presentes por testigos * Oharra: Dokumentu hau, eta 2, 3, 4, 5, 16, 22, 23, 24, eta 27 gehigarrietako dokumentuak, eta 15 eta 21 gehigarrietan baitaraturiko batzuek, 2010ean argitaraturiko liburuan jaso genituen, 147-173 orrialdeetan. Horrez gain, lehen izendapen hau, lanean zehar azaldu dugunez, Oñatiko ermiten testuinguruan salbuespenezkoa dugula ohartu beharrean gaude; halako kasu bakarra dugu, bestelako ermitetako kasuetan ikusi ahal izan dugunez, ohiturarik hedatuenaren arabera izendapenak auzotarrek egiten zituzten artean. Honekiko ikus IV. 3.2. azpiatala, 349 eta hurr. or. 1077 Francisco de Elorduy sacristan E Julio de Elorduy alguazil E Sebastian de Assurduy su criado de su merced Vicario de la dicha Villa y su merced lo firmo de su nombre / El abbad de Oñate / passo ante mi El bachiller Çañartu notario appostolico / la E mandado / [?] vala. 1078 2 1694, Ekainak 20. Leintz Gatzaga, Dorletako Andre Maria santutegia. Teresa de Laquiteguiren seroratzarako izendapena edo sarrera-kontratua. LGUA 331.3, 1r-5r fol. 1746ko berridazketa. Escritura de Yngreso En la Uilla de Salinas a Ueinte dias del mes de Junio de mil y seiscientos y Nouenta y quatro años ante mi el escriuano y testigos parecieron presentes de la una, parte, los Señores Juan Martin de Olauegoitia Alcalde ordinario de la dicha Uilla y Andres de Elejalde y Pedro de Laquitegui Regidores y los Licenciados Don Juan de Guereta Cura y Seruidor de la Parroquia de esta dicha Uilla Don Antonio de Jausoro y Don Miguel de Zauala, Beneficiados de ella, y de la otra, Don Ignacio de Sagastibarria y Doña Mariana de Uriarte su legitima muger, Uecinos de esta dicha Villa y Theresa, de, Laquitegui hija legitima de la dicha, Doña Mariana auida en primeras nuncias Con Juan de Laquitegui difunto escriuano Real, y del Juzgado que fue, de esta dicha Uilla y los dichos Don Ygnacio y Doña Mariana Su muger pedida Comedida y aceptada, la lizencia marital en forma, y de que, precedieron en presencia de mi el escriuano y testigos doi fee, y se obligaron de no rrebocar, = Digeron que entre los suso dichos tenian Combenido y tratado de que, la dicha Teresa de Laquitegui se aia de rreciuir Como por la presente, se rreciue por beata, de la tercera orden, del Serafico Padre San Francisco en la debota Yglesia de Nuestra Señora del Castillo extramuros de esta dicha Uilla para seruir en ella, a la Uirgen Santisima donde la suso dicha tiene proposito y boluntad de permanezer, y biuir en su Santo Seruicio y por estar, Como estan los dichos Patronos Con Satisfacion de su Onestidad y su calidad la rreciuen como ba dicho y admiten por Beata, a la dicha Teresa, de Laquitegui y para el efecto trae en Dote, a ella Doscientos Ducados de Uellon, en una escritura de Censo de los dichos Doscientos Ducados de Principal y diez de Renta, al año contra el Licenciado Juan de Oteo Angulo Clerigo presbitero rresidente y natural, de la Uilla de Briones y Francisco de Oteo Angulo y Ana de Peñafiel su Legitima muger, Uecinos de la dicha Uilla de Briones otorgado a fauor, del Capitan Don Juan de Uriarte Difunto Uecino que fue, de esta dicha Uilla por testimonio de Juan de Zubiate difunto Escriuano Real, y del Juzgado que fue de esta dicha Uilla su fecha en esta dicha Uilla de Salinas a Diez y nueue de Agosto del año pasado de mil y seiscientos y Cinquenta y tres Como de la dicha Escritura Consta, y pareze al que, en lo nezesario se rremiten la qual, dicha escritura toca y perteneze, a la dicha Doña Mariana de Vriarte Como hija legitima y heredera, del dicho Don Juan de Uriarte por auersele ad Judicado entre los demas yjos y herederos en la yjuela, de particion que izieron ante el dicho Juan de Laquitegui y la rrenta, del dicho Censo aia de gozar la dicha Teresa, de Laquitegui durante su vida y para despues de su fin y muerte, desde la ora presente, para siempre Jamas. Hace la dicha Teresa de Laquitegui Donacion pura mera perfecta, ynrrebocable, que el derecho llama, ynteruibos para que sean propios de la dicha Santa Casa en propiedad asi el dicho Censo de los dichos Doscientos Ducados Como otras qualesquier bienes rraizes Ganado[s] y Uienes muebles y Censos que adquiriere en la dicha debota Casa, de forma, y manera, que no pueda Disponer de ellos por bia de testamento ni en otra forma, sino que todo aia de quedar para la dicha debota, yglesia para las obras de ella, ornamentos y demas nezesario y preciso para despues de sus dias y que solo a de gozar, del usufruto sin que pueda disponer Cosa alguna, ni de lo que adquiriere en Comformidad del buleto de su Santidad por que la 1079 beatas que asisten en ella se sustentan de las limosnas que rrecogen y a menos no poder sustentarse, por ser mui tenua la rrenta, de los Doscientos Ducados de Principal que lleua en Dote a de disponer para las obsequias acostumbradas para su alma, comforme su calidad y no mas por que asi pactaron y concertaron entre las partes que la dicha Theresa, de Laquitegui no pueda bender ni enagenar el dicho Censo rreferido que trae en Dote sino tan solamente, goze del usufruto porque la propiedad de los dichos Doscientos Ducados a de ser para la dicha debota, Yglesia despues de sus dias y en caso que se rredimiere dicho Censo aia de ser dicha rredencion a los Patronos que son, y fueren, delante de la dicha Santa Casa, quienes tengan obligacion de ponerlo a censo de nueuo, Ytten es condicion que si acaso a la dicha Theresa, de Laquitegui lo que Dios no permita le zuzeda alguna fragilidad por que decia, ser espelidas de la dicha Santa Casa, pierda el usufruto y la propiedad de los dichos Doscientos Ducados del dicho Censo y demas que adquiriere y sea espelida de ella, y los dichos Uienes queden para la dicha Santa Casa, – Yten es condicion que aia de biuir quieta y pacificamente con todo buen exemplo y que si por su parte se causare alguna ynquietud o pesadumbre los dichos Señores Patronos por qualquiera culpa, o defecto que en ella se hallare, la puedan despojar, y echar de ella, y que esta, dicha ynquietud y culpa, se entienda que si de parte de algunos Uecinos o moradores de la dicha Uilla se motibare se aia de defender y amparar, de parte de la dicha Uilla. Ytten po quanto Catalina de Ormaechea, Luisa de Aguirre, Ursola de Vriue, Maria Lopez de Bergara, Maria de Pagadigorri, Maria Garcia de Aguiriano y Luisa Diaz de Garaio estan en posesion en dicha Santa Casa, que a las suso dichas se les aia de guardar, y obserbar, la antiguedad y maioria para que en todo lo que se ofreciere puedan disponer ellas primero y despues de las suso dichas la dicha Teresa de Laquitegui disponga primero que otras entraren, despues de ella, de manera que en esta parte, se ha de guardar, y obseruar, la antiguedad teniendo el rrespecto que se deue a las anteriores y quando ubiere de salir a la dicha Uilla o fuera de ella, aia de pedir lizencia a la mas anziana de las que se hallaren, en esta dicha Santa Casa, y si por su temeridad no quisiere usar de esta Umildad y lizencia si no es balerse de su autoridad aia de ser escluida quedandose para dicha Santa Casa, todo lo que ubiere lleuado Como todas las demas se an sugetado a esta Condicion y los dichos Don Ygnacio de Sagastibarria y Doña Mariana de Uriarte su muger, Juntos y de man Comun, Digeron que zedian y tras pasauan, dicho Censo rreferido en fauor, de la dicha theresa, para ella misma para que pueda, cobrar, los rreditos y le dieron poder, en causa propio y se obligaron a la [euision?] Seguridad y saneamiento del dicho Zenso Principal y rreditos en toda forma, = Con lo qual todas las dichas partes se obligaron de guardar y cumplir todo lo contenido en esta escritura, y todas las clausulas y condiciones en ella expresadas sin contrauenir a ellas y para su Cumplimiento los dichos Patronos obligaron los propios y rrentas de la dicha Santa Casa, y los dichos Don Ygnacio de Sagastibarria y su muger, y la dicha Teresa de Laquitegui obligaron sus personas y Uienes presentes y futuros dieron poder a las Justicias y Juezes de su Magestad que de sus causas puedan y deuan conozer a cuio Fuero y Jurisdicion se sometieron y rrenunciaron el suio propio y la lei si combenerit de Jurisdicione omniun Judicun y lo rreciuieron por sentencia pasada, en cosa Juzgada rrenunciaron las demas leies de su fauor, y la General del derecho Em forma, y los dichos Don Juan de Guereta Don Antonio de Jausoro y Don Miguel de Zauala, rrenunciaron el capitulo oduardus suam de penis de absolucionibus y demas de su fauor, y las dichas Doña Mariana de Vriarte y teresa, de Laquitegui hija rrenunciaron las leies del emperador, Beleiano y Justiniano de toro y partida nueua y bieja constitucion de cuios efectos fueron auisadas por mi, el escriuano que les dije y declare, doi fee, u Juraron, a Dios y a una Cruz, en forma, de no ir ni benir Contra el tenor, de esta, escritura por ninguna Causa, que sea ni ser pueda, por ser todo en su utilidad y prouecho y que no tienen pedido ni pedieron, absolucion ni rrelajacion de el a su Santidad ni a otro Juez, que poder tenga, para les conzeder, y si se les Conzediere, no usaran, en manera alguna, pena de perjuras y de caer, en caso de menos baler y a la conclusion de dicho Juramento digeron que asi Juraban, y amen, en firmeza, de todo lo qual, otorgaron asi ante mi el presente escriuano siendo testigos Pedro Lopez de Letona, y Zarate, Antonio de Jausoro y Juan Francisco de Uriarte Vecinos 1080 de esta dicha Uilla y de la Jurisdicion de Uitoria a los otorgantes doi fee, Conozco. los que supieron firmaron y por la que no los tres testigos = Doña Mariana de Uriarte = Ygnacio de Sagastibarria = Juan Martin de Olauegoitia = Andres de Elejalde = Pedro de Laquitegui = Antonio de Jausoro = Don Julio de Guereta = Don Miguel Zauala = Don Juan Francisco de Uriarte = Pedro Lopez de Letona y Zarate = Antonio de Jausoro = Ante mi = Martin de Romarate. 1081 3 1704, Urtarrilak 23. Elgeta, Andre Maria parrokia. Francisca de Berraondoren izendapena. KKA-ACC 22/763/112, f.g. 1763ko berridazketa. En la Villa de Elgueta a Veintte y tres dias del mes de Henero año de mil settecienttos y quattro Antte mi el Escribano y testigos los Señores Joan Martinez de Zauala Yrigoien Alcalde y Juez ordinario de ella, Don Jacintto de Aguirre Ceceaga Comisario de la Ynquisicion y Don Joseph de Egurbide Curas y Beneficiados de la Yglesia Parroquial de Nuesttra Señora de la Asumpcion de la dicha Uilla // Dijeron que usando de la facultad y licencia, que tienen usada y guardada cada uno por sus oficios de Ynmemorial tiempo à estta partte de Elegir, y nombrar Sorora que asistta en dicha Parroquial; Y attendiendo a los leales y grandes Seruicios que ha hecho y las ba continuando, Francisca de Berraondo de la tercera Orden nattural de la dicha Uilla en el Ospittal de la Magdalena de ella; Nombrauan y nombraron por tal Sorora de la Yglesia Parroquial de Nuestra Señora de la Asumpcion, desde hoy dia en adelantte mienttras sus largos dias a la dicha Francisca de Berraondo para que en uno con Maria de Albiztegui de la dicha Orden y su Compañera en dicho Ospital Siruan la dicha Yglesia toman y perciuiendo los prouechos y demas emolumenttos que por dicha Razon les ttoca y les pueda ttocar y perttenecer por mittad mienttras la Una o la otra falleciere de estta presentte Uida recaiendo desde dicho dia en la que Sobre Viuiere todos los dichos Prouechos y aprobechamienttos para lo qual y lo a ello anejo y concernientte, hacian el Nombramientto que mas necesario fuese con las Clausulas fuerzas y firmezas que para su maior balidacion combengan, y que habran por firme estte Nombramientto Con poderio a las Justticias y Juezes que de sus Causas y negocios puedan [lerro artean: y deban] Conocer de la Conttraria Sumision especial a ellos y renunciacion de Leies y fueros con la general y el Capittulo Suam de penis obduardus de solucionibus en forma en cuio testtimonio asi lo ottorgaron y firmaron a quienes yo el Escribano doy fee que conozco Siendo testtigos Don Juan de Arzaga y Sagastta Cura y Beneficiado de la Yglesia Parroquial de San Miguel de Anguiozar Jurisdicion de la dicha, Uilla Domingo de Egocheaga y Juan Andres de Egurvide Vecinos de ella // Juan Martinez de Zauala // El Comisario Don Jacintto de Aguirre Ceceaga // Don Joseph de Egurvide // Ante mi Pedro de Ascasua // enttre renglones // y deban // e mandado // e // balga. 1082 4 1734, Martxoak 12 / Apirilak 7. Oñati, San Migel parrokia. Ana Cathalina de Inzaren izendapena (titulua) eta posesio-hartzea. KKA-ACC 22/742/12, f.g. 1739ko berridazketa. Don Joseph de Guzman Uelez Ladron de Guebara y Tasis Henrriquez Pozzas Sotomaior Muxica Espinola y Colona Conde de Oñate Uillamediana y Campo Real Marquezes de Quintana y de Guebara señor de las uillas de Zalduendo Salinillas Pozuelo del Rey, y Ualberde Patron de la Yglesia Colegial de San Miguel de Oñate etc. = Por quanto como Patron que soi de la Yglesia Colegial de el Señor San Miguel de mi uilla de Oñate me perteneze / el nombramiento de Serora de dicha Yglesia y hallarme informado de que Ana Cathalina de Ynza es persona Capaz y sufiziente para seruir dicho Empleo; Por la presente y para quando llegue el caso de fallezer la que actualmente sirue la nombro y presento por serora de dicha mi Yglesia a la Referida Ana Cathalina de Ynza para que no falte persona que asista con la puntualidad que se Requiere al Culto diuino Y mando se la guarden todas las honrras y preheminencias que goza y han gozado todas las Seroras y se la asista con los Emolumentos acostumbrados desde el dia que tomare la posesion de dicho Empleo por la persona a quien toca darla en uirtud de este mi titulo y nombramiento que doi firmado de mi mano sellado con el sello de mis Armas y Refrendado de Don Diego Zid de Mendoza Jentil hombre de la Real Casa de S. M. mi secretario en Madrid a doze de Marzo de mil setezientos y treinta y quatro = El conde de Oñate y Uillamediana = Por mandado de su Ex.a Don Diego Zid de Mendoza – En la Yglesia Colegial de Señor San Miguel de esta uilla de Oñate a siete dias del mes de Abril de mil setezientos y treinta, y quatro hauiendose Exiuido el titulo antezedente de Serora maior de la dicha Yglesia ante los Señores Curas y Benefiziados de las dicha Yglesia de San Miguel Estando Juntos de pedimiento de Ana Cathalina de Ynza uecina de esta dicha uilla el señor Don Joseph de Erostegui Presuitero y Benefiziado de dicha Yglesia y uicario foraneo de esta dicha uilla y su Partido dio en dicha Yglesia de posesion de Serora maior a la dicha Ana Cathalina en uirtud del titulo Referido e hizo entrega de las llabes de las arcas y alazenas que ai en la dicha Yglesia y con ellas abrio y cerro dichas arcas y alazenas Registrando lo que en ellas hauia y andubo componiendo los Altares e hizo otros actos de uerdadera posesion y la tomo quieta y pacificamente y el dicho señor uicario mando hazer Entrega de todo lo que toca a la Yglesia y [acue?] estar en poder de dicha Serora por imbentario y en forma como se acostumbra a todo lo qual fueron testigos Don Domingo de Yrala Agustin y Juan Martin de Echeuarria uezinos de dicha uilla firme io el Escriuano = Don Joseph de Erostegui = Ante mi Francisco Antonio de Soraluze = 1083 5 1759, Martxoak 1. Antzuola, Uzarraga auzoko San Juan Bataiatzailea parrokia ondoko seroretxea. Maria Ygnacia de Ynurrigarroren izendapena. KKA-ACC 17/759/40, f.g. Anzuola En las Casas de la Hauitazion, y morada de las Freiras, ô Seroras, que Es junto al Cimenterio de la Yglessia Parroquial del Señor San Juan Baptista de Vzarraga de esta Noble y Leal Villa de Anzuola a primero dia de Marzo de mil setecientos y cinquenta y Nueue, Ante mi Juan Baptista de Zumaeta Escrivano de su magestad y del Numero de la dicha Villa, y testigos de Yuso parecieron presentes, Manuel Francisco de Venitua, maiordomo de la fabrica de dicha Yglesia Parroquial, Juan Baptista de Vizcalaza, Pedro Juan de Yraeta, Juan Domingo de Arzelus Aramburu, Juan Baptista de Goitia Bereterio, Juan Baptista de Vnanue, y Ygnacio de Lausagarreta Vezinos de esta dicha Villa y Parroquianos de la dicha Yglesia de San Juan Baptista de Vzarraga, Dueños propietarios de las Casas de dicha Parroquia, y maior parte de lo que al presente residen, y en esta dicha Cassa prestando Cauzion de rato grato en forma para con los demas Parroquianos de dicha Yglesia, Ausentes, y Subcesores de que bendian, y habian por firme todo lo que de Yuso se dira; Y dijeron que Conforme a lo asentado y pactado en la escritura que se otorgo Ante Andres de Berezeiuar escriuano que fue del Numero de la Villa de Vergara, el dia tres de marzo del año de mil seiscientos y treinta y Nueue los tocaua la Eleccion y Nombramientos de las quatro terzeras o freiras, que han de hauitar en la dicha Cassa, que se compro por los dichos Parroquianos de Junto al Cimenterio de la dicha Yglessia del Señor San Juan; Y por quanto les Consta, y es Publico y Notorio, que Manuela de Villar y Arimendi, Vna de las quatro freiras se hauia muerto, y fue Enterrada haze años en la dicha Yglessia Parroquial del Señor San Juan; Y aora quieren Elegir, y hazer Nombramiento de otra que ocupe su puesto; Y por quanto les Consta, que Maria Ygnacia de Ynurrigarro Amezti, Hija Lejitima de Jeronimo de Ynurrigarro Amezti, y francisca Antonia de Lascurain Dueños de la Cassa solar de Amezti de dicha Parroquia, Es Donzella, honesta, recojida de Buena Vida, fama, y reputacion, y por tal, la Elejian y Elejieron, y Nombrauan, y Nombraron en el Lugar de la dicha Manuela de Villar, y Arimendi freira, para que entre, Viua, y Asista en dicha Cassa, como las demas freiras, durante su Vida, Cumpliendo Con las Condiciones de dicha Escritura y su thenor a que se remiten; Y se obligan con sus personas, y Vienes, presentes y futuro[s] de Guardar, y Cumplir lo Contenido en esta Escritura y no Ir, ni Venir contra ella ni su thenor en tiempo alguno pena de las Costas, y daños; Y para su Ejecuziôn por si, y En nombre de los demas Ausentes y subcesores, dauan, y dieron Posesion en forma a la dicha maria Ygnacia de Ynurrigarro Amezti en dicha Cassa Con sus aderentes, Actual, Ciuil, Corporal Velquasi, y Hordenaron y mandaron, que Ninguna persona de qualquier Calidad y Condizion que Sea no la Ynquiete, ni perturbe a la suso referida en la Sobre dicha posesion que le dan, quieta y pazificamente, sin contradicion alguna pena de que seran oidas en Juicio y Costas, y la dicha maria Ygnacia que se halla presente, me pidio testimo[nio] de ello, y de hauerla apreendido dicha posesion en dicha Cassa, quieta y pazificamente (de que doy fee Yo el Escriuano) Y los dichos otorgantes; Ansi lo otorgaron por firme, siendo testigos Francisco Antonio de Lascurain, Gabriel de Maiztegui, y Joseph de Arralde Vezinos de esta Villa y los 1084 otorgantes que Yo el Escriuano doy fee. Conozco firmaron, menos el dicho Vizcalaza que dijo no poder firmar por el tembleque de la mano, y por el y la dicha maria Ygnacia firmo vno de los dichos testigos= manuel francisco de Venitua = Pedro Juan de Yraeta = Juan Domingo de Arzelus Aramburu = Juan Baptista de Goitia Bereterio = Juan Baptista de Villar y Arimendi = Juan Domingo de Vnanue = Ygnacio de Lausagarreta = testigo francisco Antonio de Lascurain = Ante mi Juan Baptista de Zumaeta = [?] E Yo El dicho Juan Baptista de Zumaeta Escriuano de su magestad y publico del Numero y Aiuntamiento de esta Villa de Anzuola y Vezinos de Ella, que fui presente En cuia fee lo signo y firmo Como Acostumbro = En testimonio [rubrika] De Verdad. Juan Baptista de Zumaeta. 1085 6 1719, azaroak 3. Leintz Gatzaga, Dorletako Andre Mariaren santutegia. Maria de Pagadigorri seroraren testamentua. DEAH-AHDSS 4812/000-00, 1r-8r. 1746ko berridazketa. En el nombre de Dios Amen. Yo Maria de Pagadigorri beatta que soy de la terzera orden de Nuestro Serafico Padre San Francisco y residenta al presente en esta uilla de Salinas en las casas de el uinculo que fundo Martin Abad de Belattegui âllandome enferma en cama de enfermedad corporal aunque sana de mi juizio y entendimiento natural qual Dios Nuestro Señor [se ha] seruido de me dar creiendo como firmemente creo el mistterio de la Santissima trinidad Padre hijo y Espiritu Santo que son tres personas distintas y un solo Dios Uerdadero y en todo lo demas que cree comfiesa y enseña la Santa Madre Yglesia Catholica Apostolica Romana y prottestto uiuir y morir tomando por mi intterzesora y abogada a la sacratissima Uirgen Maria madre de Dios de Nuestra Señora del Castillo en donde he sido beata hauiendo salido sin mottibo justto por lo qual y por mis grauisimas culpas ynterzeda con su prezioso hixo me quiera perdonar y me asista con sus auxilios para el uerdadero dolor y arrepentimiento de ellos por los meritos de su sagrada pasion con que redimio al Jenero Humano y al Santo Anjel de mi guarda y santos de mi deuozion y rezelandome de la muertte cosa natural â toda Criatura Uiuientte deseando disponer de las cosas tenporales para el descargo de mi conzienzia hago y ordeno este mi testamento en la forma y manera siguiente = [aldemenean: disposizion de entierro y onrras] Lo primero encomiendo mi Alma a Dios nuestro Señor que la Crio y Redimio en el Arbol de la Cruz con el prezio ynfinito de su Sangre y el Cuerpo a la tierra de que fue formada y quando la Uoluntad Diuina fuere seruida de lleuarme de esta presentte Uida a la Eterna Es la mia [sic] y mando que mi Cuerpo sea sepultado en la yglesia parroquial adonde fueze y tubieze mi Parroquiania y e allase al tiempo de mi fallezimiento o en la Yglesia y Sepultura que quisiere y elijiere mi ymfra escripto albaze y testamentario adonde he de ser sepultada con el hauito que ttengo de la Terzera Orden de mi beatorio donde se me a de hazer mi enttierro con los sazerdottes del lugar adonde falleziere y con el mismo numero de sazerdottes se me agan las onrras y funerales acostumbradas a la disposizion de mi ymfra escripto albazea = [aldemenean: Pan Añal] Ytten es mi Uoluntad se me ofrezca el primer año demi fallezimiento por pan Anal media libra de Pan y el año siguientte un quarteron y se pague de mis uienes con su Zera correspondientte a disposizion de el dicho mi ymfra escripto Albazea = [aldemenean: Anibersario perpetuo consignando 30 ducados de Zenso que le deuia Pedro Garzia como tanbien 42 ducados de zenso deuidos por Bauptista de Beitia] Ytten es mi Uoluntad de Herejir y fundar un anibersario perpetuo que sea de zelebrar y cumplir por los señores de el cauildo eclesiasttico de la Yglesia Parroquial de señor San Millan de la dicha uilla de Salinas como âcostunbran cumplir otros Anibersarios y qual es el capital y renta que a de tener esta en sufrajio de mi Alma y de mis encomendados que se a de zelebrar publicando por el cura de dicha Yglesia el dia que señalare en cada un año perpetuamente sin zesar en ningun tiempo de el Mundo para cuio Capital aplico y consigno por hazienda propia de esta memoria y anibersario perpetuo un zenso de treinta ducados de prinzipal que me deue Pedro, Garzia de Aguiriano uezino de esta uilla y sus uienes = Como tanbien quarenta y dos ducados que en la misma forma me deuen los uienes de Bauptista de Beittia uezino de el lugar de Marin de el Ualle Real de Leniz en el parttido de la uilla 1086 de Escoriaza que ambos zensos montan settenta y dos ducados de prinzipales y luego que Yo fallezca mando que mi ymfra escripto Albazea y testamentario enttregue las escripturas zensales de su fundazion que tengo ottorgadas por los suso dichos a mi fauor al dicho Cauildo Eclesiasttico de esta dicha uilñla a quien encargo la punttual execuzion de esta mi Uoluntad y el que para ello lo asienten en sus libros y tabla de Anibersarios para su perpetua memoria = [aldemenean: Consignazion de dote de los 200 ducados los 100 de ellos contra el lugar de Marin y 120 contra Thomas de Querejeta y lo 20 ducados manda al Cauildo de gratis] Ytten es mi Uoluntad y mando que en comformidad de lo que prebiene la escritura de Yngreso de mi beatorio que tengo otorgado con los Patronos de el Santuario de Nuestra Señora de el Castillo â los ueintte y nuebe de Dixiembre de el año pasado de mil seiszienttos y settenta y seis por ttesttimonio de Juan de Laquittegui scriuano que fue de su Magestad y de el Juzgado de esta dicha uilla que en su cumplimientto para que se le guarde al dicho Santuario el derecho que le pertteneze se le entregue a sus Pattronos y a su [derecha?] representazion los duzientos ducados que lleue en dotte al dicho Santuario en la forma que expresa la dicha escritura de Capitulaziones del dicho mi beatorio cuias escripturas exsisten en mi poder y le consigno la dicha dotte en esta forma zien ducados de prinzipal que me deuen el Conzejo y vezinos de el lugar de Marin = Y ottros ziento y ueinte ducados los uienes de Thomas de Querejeta uezino de la uilla de Escoriaza y cumplidos los dichos duzientos ducados de prinzipales los ueintte ducados restantes que quedan es mi Uoluntad y mando se les de â los señores Benefiziados de el Cauildo de la dicha Yglesia Parroquial de señor San Millan de esta dicha uilla para que repartan por yguales parttes sin pension ni obligazion alguna y dispongan como bien uistto les fuere = [aldemenean: Manda a Maria Rosa en rremunerazion de los seruizios y alimentos zinquenta ducados de zenso que Bartolome el de Mendiue le deue] Ytten atendiendo a los âlimentos y continuas asisttenzias que me an echo en m enfermedad y espero en adelantte continuaran en las dichas asistenzias prestandome los alimenttos por hauerme allado ynpedida de salud para poder ganar con la lauor de mis manos por cuia rrazon y por la de allarme constituida en mui adelantada hedad ser nezesario que me alibien en mis nezesidades en cuia recompensa remunerazion y agradezimientto es mi Uoluntad y mando a Maria Rosa de Maiz mi sobrina muxer lexittima de Juan Martin de Saltterain escribano de su Magestad uezino y de el Juazgado de esta dicha uilla y Ualle de Aramaiona un zenso de zinquenta ducados de uellon, de prinzipal que me deuen los uienes de Bartolome de Aramburu Zauala y los de Pedro de Aranburu Zauala su hermano uezino de el lugar de Zarimuz de el Valle Real de Leniz parttido de la uilla de Escoriaza con sesenta y seis reales de uellon de sus redittos con los quales tendra sattisfhos astta el plazo que se cumplio este presentte año ynclusibe = [aldemenean: Declarazion de como le deue el lugar de Marin 12 ducados de reditos] Declaro que el dicho Conzejo y uezinos de el dicho lugar de Marin me estan deuiendo prozedidos de reditos caidos de el dicho zenso de zien ducados de prinzipal doze ducados de uellon asta el plazo de San Bartolome proxsimo pasado de estte año ynclusibe y para que constte pongo por declarazion = [aldemenean: Declarazion de los reditos de deue Thomas de Querejeta] Declaro que el dicho Thomas de Querejeta me esta deuiendo de los reditos caidos de el dicho zenso de ziento y ueinte ducados treinta y nuebe rreales y ueinte marauedis de uellon, astta el plazo cumplido de estte presentte año ynclusibe y para que tanbien aia rrazon y clarida y constte en todo tiempo pongo por declarazion = [aldemenean: Manda a las Ordenes Mendicantes] Ytten mando a las Ordenes Mendicanttes y demas mandas forzosas la limosna acostumbrada con que les aparto de mis uienes = [aldemenean: Declarazion de sus bienes] Declaro que por quanto como la esperienzia tiene 1087 mosttrado y acredittado que por fallezimientto de el testtador suele hauer ocultazion de uienes y muchos mottibos y rezelos y ynquiettudes por euitarlos y para que constte ziertamentte los uienes en que consistte mi Herenzia pongo en estte ynstrumento por Ynbentario y declarazion, para que en ttodo tiempo constte y aia rrazon y claridad de todos mis uienes derechos y acziones que son los siguientes = Lo primero pongo en estte ynstrumentto por Ynbenttario quattro cucharas de platta que son de Pedro Garzia de Aguiriano uezino de estta uilla que esttan por prendas de Zinquenta y quattro rreales = Con mas treinta ducados de uellon, que tanbien me debe el suso dicho de redittos benzidos asta el plazo cumplido de estte presentte año ynclusibe de el zenso que lleuo referido = Ytten asimismo pongo por Ynbenttario seis arcas es a sauer una arca nueba de cauida de seis fanegas que me costto zien rreales = Otra arca de cauida de tres fanegas poco mas o menos que me costto zinco ducados de uellon = Con mas otra arca anttigua mui usada de cauida de quatro fanegas = Ytten otra arca pequeña bieja de cauida de dos fanegas = Ytten otra arca nueba pequeña de cauida de fanega y media poco mas o menos = Ytten otra arca de cauida de tres fanegas poco mas o menos = Ytten seis enaguas las tres de estameña y las ottras tres tanbien usadas = Ytten seis almillas de lo mesmo usadas = Ytten declaro tener y pongo por Ynbenttario los âzes de tres camas sin entrar en agua = Ytten otras tres azes de camas entradas en agua = Ytten mas quattro colchones con un cauezal con sus dos almuadas algo usadas = Ytten mas doze seruiletas pequeñas = Como tanbien dos paños de manos = Ytten una manttelina de estamena algo usado = Ytten tres zestas y una bala = Ytten una silla con sus tres pies torneados de las que se hazen en Araoz = Todos lo quales dichos uienes son mios propios por cuia rrazon quiero y mando tenga la declarazion que hago de ellos por estte Ynstrumentto fuerza de Ynbentario Juridico [aldemenean: Manda a Martin de Ottaegui] Ytten mando y es mi Uolunttad que de los tres ducados que deue de redittos el dicho Pedro Garzia de Aguiriano se le den a Martin de Ottaegui sachristan de la Yglesia Parroquial de esta dicha uilla honze rreales de uellon, para que me en comiende a Dios = [aldemenean: Declarazion para que el balor de los bienes trasportados saque en misas don Juan Anttonio de Erostarbe] Ytten declaro que ttenia algunos uienes y âlajas en poder de don Juan Anttonio de Erostarbe nattural de la Antte Yglesia de Urrejola Garay jurisdizion de la uilla de Onatte y presuittero Capellan que es actualmentte en la uilla de Onatte por hauerlas trasporttado â la Caseria de Erostarbe sita en dicha Antte Yglesia de las Casas de Magdalena de Pagadigorri mi hermana ya difunta = Y por quanto âl dicho Don Juan Anttonio he encargado para que el balor y estimazion de dichos uienes saque en misas por cuia rrazon es mi Uolunttad no se le pida al suso dicho cosa alguna u en esta considerazion no mando el que se zelebren a mi ynttenzion mas misas ni las de San Gregorio no Aposttoles = Y para cumplir y executar estte mi ttesttamentto mandas y legados en el conttenidos dejo y nombro 1088 por mi Albaze testamentario al dicho Juan Martin de Salterain marido y conjunta persona de la dicha Maria Rosa de Maiz mi sobrina â quien le doy poder y facultad en forma para que cumpla y ejecute este mi ttestamento para cuio efectto le subrrogo el tiempo nezesario aunque sea pasado el año de el albazeasgo y en lo remanentte que quedare cumplido y pagado este dicho mi ttesttamentto de todos mis uienes que son y consistten en los que lleuo expresados y Ynbentariados en los quales y en todos los demas derechos y acziones permittiendoseme por derecho y en la escriptura de Capitulaziones de el dicho mi biatorio que lleuo zitado en quantto hubiere lugar dejo y nombro por mi Unico y Unibersal Heredero al dicho Juan Martin de Saltterain para que los aia y herede con la bendizion de Dios y la mia con lo qual rreuoco y anulo ottros qualesquier testamenttos cobdizillos poderes para testar y ottras qualesquiera disposiziones que anttes de aora aia echo y ottorgando por escripto o de palabra para que no balgan ni hagan fee en Juizio ni fuera de el si no es estte mi ttestamentto y Ultima Uoluntad que quiero balga en aquella uia y forma que sea mas firme y estable que lo otorgo asi antte el presentte escriuano y testtigos en estta dicha uilla de Salinas a tres de Nouiembre de el año de mil settezientos y diez y nuebe siendo testigos Joseph de Bergareche Joseph de Sarriuiartte Juachin de Oianguren y Pedro de Oianguren y Juan Martin de Bedia uezinos y estantes en esta dicha uilla y a la ottorgantte a quien yo el escriuano doi fee conozco y que al tiempo de el ottorgamiento y disposizion de este testamento se allaua al parezer en su sano juizio memoria y enttendimiento palabra manifiesta y clara no firmo porque dijo no sauer y a rruego de ella firmaron quattro de dichos testtigos y en fee de ello yo el escriuano = Joseph de Sarriuiartte = Juachin de Oianguren = Pedro de Oianguren = Juan Martin de Bedia = Antte mi Juan Anttonio de Jausoro = Yo el dicho escriuano rreal por su Magestad 1089 7 1750, irailak 4. Bergara, Soledadeko Andre Mariaren santutegia eta ikastetxea. Maria Clara de Berroeta seroraren testamentua. GPAH-AHPG 1/0555, 163r-170r. En el nombre de Dios todopoderoso y de la Virgen Santissima su madre y Señora nuestra, conceuida sin sombra de pecado orijinal en el primer instante de su ser natural Amen. Sepase como io la Beata Maria Clara de Berroeta de Abito esterior de la purisima concepcion de nuestro serafico Padre San Francisco Maestra de la ensenanza de la Basilica de nuestra Señora de la Soledad de esta uilla de Bergara de la M N y M L Prouincia de Guipuzcoa Diozesis de Calaorra y la Calzada, hallandome abanzada en hedad y cargada de Ajes, en mi libre Juicio, memoria y entendimiento natural creiendo como firmemente creo, el misterio de la Santissima Trinidad, Padre, Hijo y Espiritusanto tres personas distintas y un solo Dios uerdadero y en lo demas que tiene Cree y Confiesa nuestra Santa Madre Yglesia Catholica Apostolica Romana, en cuia fee he uibido y protesto uiuir y morir; temiendome de la Muerte que es cierta a todo uibiente y hora yncierta y deseando saluar mi alma hago y ordeno mi testamento y ultima uoluntad en la forma siguiente // Lo primero mando y encomiendo mi Alma a Dios nuestro Señor que la Crio y Redimio con el inestimable precio de su sangre; y suplico a su Diuina Magestad la lleue consigo a su gloria para donde fue Criada, y el Cuerpo mando a la tierra, y quiero y es mi determinada uoluntad que quando su Diuina Magestad fuere seruido de lleuarme de esta presente â mejor uida mi cuerpo sea Sepultado en la Yglesia Parroquial de San Pedro de esta dicha Uilla y en ella en la sepultura en que fue enterrada Doña Agueda de Olariaga ya difunta uecina que fue de esta Villa donde se me hagan los Funerales de mi entierro onrras de Nouena y cauo de año a la disposicion de las Beatas Maria Theresa de Murillo y Castrro y Maria de Berrogain mis companeras residentes en este dicho seminario // Mando a las dos Postulaciones de Jerusalen y redempcion de cautiuos fieles Christianos â Real de Uellon con que los aparto de mis Uienes // Declaro no hauer sido Casada ni hauer tomado estado de Religiosa, y hauer uiuido Celibata traiendo el Abito de la tercera orden de nuestro Padre San Francisco hasta el dia dos de Julio del año pasado de mil setecientos y treinta y nuebe en que por cumplir la mente de los bienechores puse el bestuario de la Purisima Conzepcion de dicha horden a una con mi primera Compañera la dicha Beata Maria Theresa de Murillo y Castro, con interbencion y consentimiento del Rmo. Padre Frai Jeronimo de Otalora ministro Prouincial que fue de esta Santa Prouincia de Cantabria de la Regular obseruancia de nuestro Padre San Francisco // Yt. declaro que Domingo de Berroeta y Juana de Ciuitat mis lexitimos Padres ya difuntos uecinos que fueron de la Uilla de Renteria de esta dicha Prouincia diozesis de la ciudad de Pamplona, fallecieron el primero abintestato y la segunda uajo disposicion de su testamento que le otorgo en dicha Uilla de Renteria, que por no tener a mano no cito âqui su fecha ni ante que esscriuano precedio su otorgamiento y en los necesario me remito a las partidas de finados en la parroquial de ella // 1090 Asi bien declaro que la dicha Juana de Ciuitat mi Madre en el referido su testamento me mejoro en el tercio y remanente del quinto de todos sus Vienes, y a mas de estos derechos que me son deuidos, tengo sobre los Vienes que fueron de dichos mis Padres que estan situados en la dicha uilla de Renteria otros diferentes derechos mediante hauer pagado yo uarias obligaciones con que estan grauados dichos Vienes, de una Cantidad de dinero que me fue remitida de Yndias por mis difuntos hermanos para que entrase Monja y para en cuenta de lo que asi pague se me señalo una Heredad poblada de Manzanos sita en Jurisdiccion de dicha Uilla de Renteria y no obstante an gozado sus frutos y rr[en]tas Don Pedro Antonio de Berroeta mi hermano ya difunto, Doña Agustina de Salaberria su biuda y Doña Maria Ygnacia de Berroeta y Salauerria hija lexitima de ellos Vecinos que son y fue de dicha Villa: Y es mi uoluntad que a dichas mi Cuñada y sobrina no se les haga cargo de los frutos y rentas que ha podido dar dicha Heredad ni entren mis herederos en discursion de los derechos de mis lexitimas que me puedan tocar y pertenecer los que cedo a mi sobrina Doña Maria Ygnacia de Berroeta menos el manzanal que quiero y es mi uoluntad de que gozen mis herederos que nombrare en este mi testamento con la Calidad de que si mi dicha sobrina diese por el unos quinientos pesos por el aunque sea a plazo que senalare se le conceda dicho plazo y en defecto de no admitir es tome posesion de el, y si llegare el caso de uender dicho Manzanal es mi uoluntad se funde censo con su produto ô ualor // Asi uien declaro que e tenido diferentes quentas con Don Francisco de Riuera uecino de esta Villa â mas de la Corriente como administrador que es del gasto de este Seminario de la ensenanza y que le son deuidos independente de dicha Cuenta Corriente ocho cientos y sesenta y siete reales y treinta y dos marauedis de uellon los quales es mi uoluntad se le paguen como tambien los que se le deuieren por razon de dicha administracion de los primeros efectos de dicho seminario // Asi bien declaro que se deuen sus soldadas â Maria Andres de Beitia de todo el tiempo que nos a seruido de Criada desde que entro en este seminario asta este presente dia como tambien algun resto de soldada â Ceciaca de Garaicoechea Criada que fue de este seminario y oi es muger lexitima de Manuel de Aleiza uecino de esta Villa y la razon de estos dos deuitos constara de los papeles de este seminario y encargo se les satisfagan a las suso dichas sus soldadas lo qual para que conste pongo por declaracion // Yt. declaro hauer tenido en este dicho Seminario y en mi Compañía a mi sobrina la dicha Doña Maria Ygnacia de Berroeta en diferentes tiempos, y respecto a la poca disposicion de su Casa, es mi uoluntad que no se la obligue a la paga de sus alimentos que tomo en este Seminario en tiempo alguno, no dudando que si con la aiuda de Dios llegare a mejor fortuna sabra agradecer con alguna limosna que sea decente // Asimismo declaro que tengo un censo de seiscientos ducados de uellon de principal fundado a mi fauor y contra los uienes de Doña Theresa Antonia, Doña Ana Josepha y Doña Dorotea Francisca de Murura Hermanas uecinas de esta Uilla en uirtud de esscritura que que [sic] otorgaron en ueinte y uno de Marzo del año pasado de mil setecientos y quarenta y uno que paso por testimonio del presente esscriuano los quales dichos seiscientos ducados me los dio una persona deuota para el efecto y con destino de que si ubiese dicha Cantidad y su renta para entrar una persona de ablidades en este Seminario, que lo esperaua y profesase en el en auito de la Purisima Concepcion y en Caso de no llegar la tal persona o de no perseuerarse en el, fuese dicho principal y rreditos para este seminario, con condicion y obligacion de que las Maestras que en el hubiere haian de traer perpetuamente el auito esterior de la Purisima Concepcion de nuestro Padre San Francisco y en Caso de no traer dicho auito por las Maestras de este Seminario, el principal de dichos seiscientos ducados y sus rreditos pasase al Combento donde haia esta profesion y ensenanza con la obligacion de encomendar al dicho uienechor lo qual para que en todo tiempo conste pongo por declaracion // Yt. declaro y es mi uoluntad que si se redimiere algun censo que se fundase con caudales 1091 pertenecientes a mi, se haga su deposito Judicial en la forma del derecho hasta que haia finca segura para uoluer â inponer, y que dicho deposito se haga sauer á mis subcesoras, al señor Cura actual y uenideros de la dicha Yglesia Parroquial de San Pedro de esta Uilla y al Maiordomo que tubiere el Seminario y en defecto de este al Señor Capellan que hubiere al tiempo en esta dicha Uasilica para que bean si es de las circunstancias que preuiene el derecho y que dicho deposito no le pueda alzar nadie sin autoridad Judicial y beneplazito de dichos Señores Curas Maiordomos o Capellanes: Lo qual quiero y es mi uoluntad sea y se entienda mientras no hubiere Clausura en este dicho Seminario; porque si por la misericordia de Dios lleguase [sic] a hauerla entonces es mi determinada uoluntad que en las redempciones y nuebas imposiciones se obserue lo que se obserua en otras Relijiones // Asi uien declaro que hauiendo deseado el fundar una reclusion y Seminario de enseñanza de la Jubentut de Niñas y que a este fin se dedicasen Personas Celosas que enseñasen â aquellas en primer lugar el Santo temor de Dios, instrucion de la dotrina chistiana [sic]; leer ê escriuir y todo Jenero de Labores; mediante algunos Caudales que tenia y otros que me tenian ofrecidos diferentes personas deuotas; pase mi suplica a esta N. y L. Villa de Vergara por medio de un memorial que la presente pidiendo con mi maior sumision se dignase para este fin me franquease su hermita de la Madre de Dios de la Soledad y una casa que tenia empezada, para hauitar y hacer mi fundacion en dicha Hermita: Y hauiendome concedido con la Jenerosidad que acostumbra mi peticion y suplica en haiuntamiento que celebro el dia dos de Julio del año pasado de mil setecientos y treinta y dos, y ratificado por otro celebrado en quince de Henero del siguiente año de treinta y tres; tambien es cierto de que dichos deuotos me otorgaron sus limosnas con la espresa condicion de que hubiesemos de traer, asi yo como mis subcesoras dicho Auito esterior de la Purisima Concepcion de la tercera horden de mi Padre San Francisco: en su consecuencia mediante dichos caudales y limosnas recojidos acabe dicha Casa empezada, alargue la Yglesia de esta Basilica poniendo en ella Coro y Cobertizo ê Yze otros dos edificios y todos ellos en la perfeccion que oi se hallan; por lo que encargo se cumpla con dicha obligacion // Yt. declaro que dicha mis compañeras no an traido ô entregado para las dichas obras ni para la manutencion de este seminario marauedies algunos sino algunos muebles que declararan ellas lo qual por que conste pongo por declaracion // Asimismo declaro que fueron presentadas unas constituciones para el mejor gobierno y permanencia de este Seminario por esta dicha Uilla y en su nombre los Señores Marques de Rocauerde y Don Manuel de Leizaola y Lili uecinos de ella como sus podatarios, dispuestas por el Rmo. Padre Manuel de Larramendi de la Compania de Jesus; en el tribunal Eclesiastico de este dicho obispado a donde recurri para su aprouacion, despues que se asento en dichas Constituciones por basa principal el que hubiesen de traer las Maestras de este seminario el bestuario de la Purisima Concepcion y haun en caso de que se lograse Clausura, menos a una de las actuales mis Compañeras, que se le permitio mientras su uida el de su deuocion a lo que consentieron dichas mis Companeras y en su uista pase â otorgar mi poder a fauor de Don Bernabe de Almandoz Prouisor de dicho tribunal; y respecto de que todabia no se a logrado dicha aprouacion encargo y suplico se solicite por los medios mas eficazes y ôportunos, y no se deje hasta su logro, dejando a la uoluntad y disposicion del Yllmo. Señor obispo de este dicho obispado y su señor Prouisor dichas constituciones o las que le pareciere mas conduzentes para la permanencia de este seminario, menos en quanto a bestuario el que por los motiuos espresados de suso no se a de poder mudar ni alterar y quiero y suplico que este dicho seminario y mis subcesoras esten sujetas al dicho Yllmo. Señor obispo de este dicho Obispado a cuia proteccion los someto // Tambien declaro que tengo una punta de Albatra bajada con todo primor y de punto particular por mis manos de mucho ualor y atento de que no abra persona que desembolse su ualor procurara mi 1092 heredero remitir â Bilbao ô otra parte para que se ponga en Rifa y su importe sea para pagar las deudas de este seminario // Dejo y nombro por mis albazeas y testamentarios â los Señores Don Agustin de Bazterrica Cura y Beneficiado de la dicha Yglesia Parroquial de San Pedro de esta uilla y Uicario foraneo de ella y su Partido, y Don Juan Antonio de Ascargorta Presuitero ueneficiado de la Yglesia Parroquial de Santa Marina de Ojirondo de ella, y capellan actual de esta uasilica, a los quales y a cada uno de ellos insolidum doi poder cumplido y bastante qual se requiere y es necesario para que hagan guardar y cumplir este dicho mi testamento y todo lo en el contenido aunque sea pasado el termino por derecho concedido porque les prorrogo todo el que necesitaren, y cumplido y pagado en el remanente que quedaren de mis uienes derechos y acciones presentes y futuros en qualquiera manera a mi tocantes y pertenecientes instituio dejo y nombro por mi uniuersal heredero a este dicho Seminario y enseñanza de Nuestra Señora de la Soledad de esta uilla con espresa Calidad y Condicion de que las Maestras que en el entraren en adelante haian de traer el hauito esterior de la purisima Concepcion y no se admita ni se permita otro bestuario por ningun pretesto, y en caso de no traer dicha profesion de Abito de la Purisima Concepcion por las que me sucedieren pasen y gozen esta mi herencia y lo que perciuieren por mi representacion como los seiscientos ducados de uellon de dicho Censo principal que deuen dichas Doña Theresa Antonia de Murua y sus hermanas; las Señoras Religiosas del Combento Sacro Monte Hipulitano de la Ciudad de Granada por profesar dichas señoras sus Religiosas la enseñanza de niñas, y ser de la profesion del Abito de la Purisima concepcion y concurrir en ellas el fin para que me fueron dados dichas limosnas y por ser dicho Conuento de las circunstacias encargadas y por ser esta mi determinada uoluntad y todo sea y se entienda como queda dicho en el Caso de no perseuerar en este seminario dicho Abito esterior de la Purisima Concepcion: y en quanto al derecho de pratonato que pude hauer adquirido en esta uasilica por razon de las dichas obras executadas en ella me desisto y aparto y todo ello cedo y traspaso a fauor de los Yllmos. Señores obispos presentes y uenideros de este dicho Obispado a quienes encargo y suplico manden guardar la mente de los uienechores en cuanto al bestuario que espero miraran como Padre y Pastor Cada uno en su tiempo con ojos de piedad a este dicho Seminario // Y por este reuoco y anulo otros qualesquier testamentos y codicillos que antes de este haia echo por escripto de palabra o en otra forma para que no ualgan ni hagan fee saluo este que haora otorgo que quiero que ualga por mi testamento y ultima uoluntad por la uia y forma que mejor haia lugar de derecho // En cuio testimonio lo otorgo asi ante el presente esscriuano Real y del numero de esta dicha uilla de Uergara, en este Seminario de Nuestra Señora de la Soledad de ella a quatro de septiembre de mi[l] setecientos y cinquenta, siendo testigos Don Gaspar de Yrizar y Zauala Don Joseph de Boia Presuiteros y el primero Beneficiado de la dicha Yglesia Parroquial de San Pedro de esta uilla y manuel de Aguirre uecinos de ella; E yo el presente esscriuano doi fee conozco a la ot[o]rgante se halla según el concierto con que abla y responde se halla en su sano Juicio y entendimiento natural lo firme yo el esscriuano // entre renglones // por mis difuntos hermanos // Emendados // Dios // n // ca // testado // y res // Entre renglones // de pratonato // Sor Maria Clara de Jesus Sacramentado Berroeta Don Joseph de Boya Don Gaspar de Yrizar y Zavala Manuel de Aguirre Antte mi Lorenzo de Larraza 1093 8 1570, irailak 30. Arrasate. Catalina de Otalora seroraren testamentuari atxikiriko inbentarioa, bere gurasoengandik jasotako ondasunen berri emanez. GPAH-AHPG 1/2341, 79r-79v. Este en un memorial que aze la Señora dona Catalina de Otalora benata [sic] del mueble que dexaron los senores sus padres y se alla agora en su poder / [-] Primeramente seis camas conplidas y mas una co[s?]na se pluma al uso de la tierra - Yten mas tres [cosnas?] de lana de obeja y mas dos almuadas tanbien de lana de obeja - Yten mas una cama de madera con su goarniçion de [cadarsal?] colorado - Yten mas beinte cobertores de camas conplidos todos ansi sabanas como cabeçales - Yten seis cortinas de lienco de la tierra - Yten mas seis sabanas de mesas - Yten mas seis panos de manos - Yten mas tres dozenas de panezuelos de mesa - Yten mas beinte picheros unos mayores y otros menores - Yten mas catorze platos de estano - Yten quatro candeleros - Yten beinte salseros de estano - Yten dos mancales sobre mesas - Yten un godamaçil - Yten dos almuadas de guadamaçil biejas - Yten seis silas de caderas - Yten otras seis cataderas digo sillas - Yten dos mesas de bisagras la una m[a]ior y la otra menor - Yten dos mesas largas digo tres - Yten una taça de plata - Yten en la bodega çinco cubas y mas otra debaxo del lagar - Yten quatro troxas las dos maiores y otras dos menores - Yten un peso grande con su [tlabas?] - Yten dos rromanas la una maior y la otra menor 1094 - Yten una palanca de yerro - Yten todo el adreço del lagar - Yten seis cajas buenas - Yten tres calderas una que cabe tres erradas de agoa - Y las otras menores - Yten tres erradas - Yten tres sartenes maiores y menores - Yten un [açtre?] de cobre - Yten seis asadores - Yten dos llares - Yten un yerro de cozina digo su [mariru?] - Yten un baçin de barbero Yba encima del primer rrenglon a [???] Bachiller Pero Garçia de Sancta Maria [???] de Salzedo [???] 1095 9 1594, abenduak 13. Eskoriatza, San Pedro parrokia. Maria Lopez de Espilla seroraren testamentuari atxikiriko ondasunen inbentarioa. GPAH-AHPG 1/0862, 17v-18v. Ynbentario de los bienes de la ueata En San Pedro de la Uilla de Escoriaça a treze dias del mes de dezienbre de mill y quinientos y nobenta y quatro años, ante mi Pedro de Çilaurren escribano, el comisario Domingo Perez de Sardaneta y Mateo de Espilla testamentarios de Maria Lopez de Espilla beata ya difunta hizieron ynbentario de sus bienes en la forma siguiente Primeramente ynbentariaron doçientos y doze rreales que se allaron en dos bolsas en bida de la misma beata que estan en la arca mayor que esta en el aposento de la casilla de las beatas Yten ynbentariaron veynte y ocho rreales que en bida de la dicha beata rreçibio el dicho Mateo de Espilla de mano de Joana de Olaeta beata Yten ynbentariaron todos los mrs. que la dicha Maria Lopez declaro por rreçibos en su testamento y codiçilo saliendo çientos Yten su dote que fueron veynte mill mrs. de los quales ay escrituras y se abran de buscar para que se vea la cantidad liquida y en quien estan y la horden de la paga de ello Yten se allo una arca creçida que esta en el coro la misma arca y en ella la rropa blanca siguiente Primeramente tres çabanas digo quatro de estopa de cada tres piernas y otras tres çabanas de a cada dos piernas / o tiras que son siete en todo todas de estopa entradas en agua Yten quatro cobertores de almoadas largas de estopa todas y otro cobertor de almoada de lienço delgado traydo Yten çinco amitos para la sacristia nuebos syn entrar en agua y un paño de manos para la sacristia los quales se entregaron a la dicha Joana de Olaeta beata para la sacristia Yten un caliz de plata sobre dorada con su patena y letrero que es muy bueno, el qual se entrego a la dicha Joana para que sirba en la dicha yglesia Yten dos serbilletas traydas Yten / ocho camisas de muger traydas de estopa Yten çinco debantales de lienço traydos de estopa Yten tres jubones y dos gorgeras traydos Yten unas medias mangas con su botonadura y pasamanos que pareçe que estan en prendas de doze rreales Yten un texido que es como una trença / o pasamano de ylo de plata Yten una media sinta de un texido carmesi y con unas pieças de plata sobredoradas que pareçe esta 1096 en prendas de veynte y quatro ducados y es de doña Madalena de Jaureguy de Elgueta Yten quatro paños de sobre la cabeça uno grueso y tres delgados – Yten / otro paño de sobre la cabeça delgado bueno Yten unos manteles nuebos labrados de algodon y otros manteles labrados biejos Yten una pieça de lienço delgado de pocas baras Yten un tocado con orillo de seda carmesy y berde que dizen es de Maria de Yramayn muger de Juan de Aguirre y esta en prendas de veynte rreales Yten otro tocado con orillos de seda carmesy y azul que dizen ser de Catalina hija de maese Juan de Herayna y que esta en prendas de quatro ducados y çinco rreales Yten una çabana labrada de algodon de Graçia de Mena que esta en prendas de honze rreales Yten un atado en que pareçe ay un tocado y un cobertor de plumyon y tiene un letrero en que dize de Udala de Sacona deben dos ducados Yten quinze obillos pequenos de ylo delgado que dizen estan en prendas de quatro rreales que son de una persona que declarara Joana de Olaeta la beata Yten una cama que son un plumyon y un cabeçal y una coçedra de lana – y una cortina de lienço Yten la castaña y mançana que ay mando a las beatas sus conpañeras Yten se allo en una arca que esta en la camara de arri[ba] çierta cantidad de nuezes Yten una saya blanca y una rropa azul y un debantal pardo y dos sayuelos digo tres sayuelos Yten / otra saya blanca y otro sayuelo Yten otra saya de grana blanca la qual se dio a Perixco de Lete que se la mando con unos belos y tocados Yten un herreruelo de pano negro biejo y un manto de paño biejo Yten unos tajadores platos y escudillas y otras j[?]as de serbiçio Yten / otra saya blanca muy bieja la qual mando la defunta a Marina de Alçarte – y dos çamarros que el mejor de ellos mando a Joana de Olaeta beata su conpanera y el otro mas biejo a Marina Lopez su hermana y una capa muy bieja que mando a Joana de Axpe Y una de las dichas sayas se dio a la dicha Marina Lopez con un sayuelo que se lo mando la dicha defunta Yten un sayuelo muy biejo y una marraga muy biejo [sic] la qual se dio a la dicha Marina de Alçarte Yten pareçe que Joan de Perea debe diez rreales prestados Yten los çuecos y çapatos se dieron a las beatas sus conpaneras y protestaron de ynbentariar sy / otros mas bienes de la dicha defunta hubiere y byniere a su notiçia y lo firmaron de su nonbre ua testado / quatro, tres, bla, y entre renglones çinco Domingo Perez de Sardaneta Mateo de Espilla Ante mi Pedro de Çilaurren 1097 10 1615, azaroak 4. Arrasate. Maria Gimenez de Guesalibar seroraren ondasunen inbentarioa. GPAH-AHPG 1/2367, 133r. Ynbentario de la hacienda que se hallo en cassa de la beata Mari Ximenez de Guesalibar difunta a quatro dias del mes de nobienbre de mill y seiscientos y quince años por mandado del señor Alcalde y de pedimiento de Lucas de Licargarate y su muger sus testamentarios es como se sigue Primeramente vn manto biejo de pano // yten vn çamarro biejo // una bara de [xaga?] o paño de [Durango?] que vale dos rreales y medio // una saya blanca bieja de estamena [//] vn sayuelo negro biejo // vn manto biejo de [Anascote?] [//] cinco platos de estano tres medianos y dos grandes [//] vn picher biejo sin asta - y vn [Ycan?] de [leno?] y otro picher grande // dos platos grandes y otro pequeno prestados [//] doçe platos traydos // una escudilla y caldera de cobre pequena // una [pierna?] de sabana // seis hubillos de ylo blanco // quatro sabanas y un cobertor y tres cabeçales mayores y otro pequeno // y vn adreço de cama traydo [//] vna camissa y gorguera trayda // cinco panos de cabeça ordinarios // vna herrada // yten vna cama con sus cubiertas // quatro arcas biejas // y con lo susso dicho no hallando otra cossa salimos de la dicha Cassa y el dicho Lucas de Liçargarate protesto que si se hallare otra cossa fuera de la cassa lo manifestara / yten vn asador y vna sarten bieja. A todo lo qual se hallaron presentes Lope de [Maigna?] y Miguel de Lucuriaga y Gregorio de Cordoba scribano de esta villa y lo firmaron [...] 1098 11 1625, azaroak 11. Arrasate, Gesalibar, Santa Ageda parrokia eta ospizioa. Maria Perez de Bengoaren ondasunen almoneda, bere heriotzaren ondoren. GPAH-AHPG 1/2370, 89r-90v. En el lugar de Guesalibar jurisdicion de la uilla de Mondragon a onçe dias del mes de nobienbre de mill y seisçientos veinte y çinco años ante mi el escriuano Francisco y testigos Juan Abad de Uribarri cura beneficiado de la dicha Ante yglesia en cunplimiento del testamento que otorgo Maria Perez de Bengoa con asistençia de Martin de Jaureguibarria mayordomo de la dicha Ante yglesia hizo y bendio en almoneda los bienes siguientes de la beata Maria Perez de Bengoa que gloria possea 1ª- Primeramente se rremataron en Luçia de Santa Maria muger de Miguel de Biciola vn cabeçal en seis rreales y vna funda de almuada dos [rreales?] y medio y vna camissa bieja dos rreales: y dos juboncillos biejos ueinte quatro marabedis que monta onçe rreales y siete marabedis 11 rs y 7 ms [pº] Yten por vna sabana y vn cobertor y vna gorgera y vn jubon biejo y todo traydo ofreçio Mari Ramos de Ygartua diez y seis rreales y quartillo rrematose en lo dicho 16 rs 8 [ms] [pº] Yten por un paño de cabeça ofreçio Mari Anton de Sacona quatro rreales y veinte marabedis rrematose en lo dicho [sic] quatro rreales veinte marabedis 4 rs 20 [ms] [pº] Por dos paniuelos de la [hata?] del pescue[?]o de la dicha beata ofreçio vn real la muger de Martin de Echabarria Eguidaçu y se rremato en lo dicho 1 rs [pº] Yten por vn juboncillo biejo ofreçio Ana de Eguidaçu en vn rreal y catorçe marabedis y se rremato en lo dicho 1 - 14 [pº] Yten por vna funda de plumion la muger de Bartolome de Ar[?]ta [yª?] de Vdala ofreçio once rreales y se rremato en los dichos onçe rreales 11 [pº] Por vna [cabaña?] bieja çinco rreales y veinte y quatro marabedis [ofreçio] la muger de Bartolome de Ar[?]ta rrematose en los dicho [5 - 24] [pº] Por vna funda de almuada trayda ofreçio Francisca de Arçuaga Balsategui tres rreales y veinte marabedis y se rremato en los dicho [3 - 20] [pº] Por vn juboncillo traydo de liensso dos rreales ofrecio Francisca de Arroaga y se rremato en los dichos dos rreales [2] [pº] Yten por vna cortina de beatilla ofreçio la muger de Martin de Echabarria çinco rreales y medio y se rremato en lo dicho [5 - 17] [pº] Por vn paño de cabeça ofreçio çinco rreales Francisca de Arroaga y se rremato en los dichos çinco rreales [5] [pº] Por vn pano de cabeça ofreçio la muger de Juan Baptista de [Arquiçu?] sesenta marabedis y se rremato en los dichos 60 marabedis [1 - 26] [pº] Yten por otro paño de cabeça ofreçio Francisca de Arroaga quatro rreales y se rremato en los 1099 dichos quatro rreales [4] [pº] Yten por vna sabana trayda ofreçio Mari Ramos muger de Juan nuebe reales y quatro marabedis y se rremato en lo dicho [9 - 4] [pº] Yten por vna funda de plumeon ofreçio Francisca de Arroaga hija de Sant Juan catorçe rreales y se rremato en lo dicho [14] [pº] Yten por vn paño de cabeça ofrecio Maria de Jaureguibarria çinco rreales y se rremato en los dichos çinco rreales [5] [pº] Yten otro paño de cabeça ofreçio vn real y veinte marabedis Madalena muger de Domingo de Guridi y se rremato en lo dicho [1 - 20] [pº] Yten otro paño pequeño ofreçio Madalena muger de Guridi vn rreal y veinte y quatro marabedis y se rremato en lo dicho [1 - 24] [pº] Por otro [rresto?] Luçia muger de Biçiola diez marabedis y se rremato en ella como en maior pujador [10 ms] [pº] Por vn delantal de [çerdellate?] ofrecio Juan de Cauala çinco rreales menos un quartillo rrematose en el 4 - 25 1/2 [pº] Por una saya parda ofrecio el cura Juan Abad treynta y seis rreales y se rremato en lo dicho 36 rs [pº] Por la rropa parda ofrecio Martin de Echabarria Eguidaçu veinte y seis rreales y quartillo y se rremato en lo dicho 26 rs 1/4 [pº] Por la cama ofrecio Maria de Jaureguibarria siete ducados y ocho rreales y se rremato en lo dicho 8 9 rs [pº] Por vna fanega de Abena ofrecio Martin de Echabarria siete rreales y se rremato en lo dicho [azpian: falto? vn celemin] 7 rs [pº] Por los linos todos ofrecio Ana de Eguidaçu muger de Juan Baptista veinte y cinco mas por todos y se rremato [en so?] hubo monto lo que auia veinte y quatro rreales 24 [pº] Por la [calchrilla?, cochinilla?] hija ofrecio Juan de Cauala ocho rreales y se rremato en lo dicho 8 rs [pº] Por las nueses que hubiere ofrecio Martin de Jaureguibarria a ocho rreales por la fanega hubo tres fanegas 24 [pº] Por el trigo que hubiere ofrecio Mari Anton a treçe rreales y ocho marabedis y se rremato en ella dos fanegas 26 16 [pº] Por la Aba que hubiere ofrecio Juan de Cauala doçe rreales y medio y se rremato en lo dicho la fanega hubo vna fanega de Aba 12 - 17 [pº] yten por vna camissa Catalina de [Arroaga?] seis rreales y se rremato en ella en lo dicho 6 [pº] yten por otras dos camissas 13 rreales vna sobrina de la difunta y cinco rreales de vna saya bieja 18 [pº] yten por vnos çapatos cinco rreales y medio el mismo mayordomo y se rremataron en el cinco en mayor pujador 5 [1/2?] [pº] yten dos Arcas biejas en ocho rreales se rremataron en la beata Catalina de Arriola como en mayor pujador [8] 1100 [pº] yten otra Arca en la misma Catalina de Arriola doce rreales como en maior pujador y con tanto se acabo la dicha Almoneda y firmo el dicho Juan Abad Juan Abad passo Ante mi Martin Lo[pez de] Culoeta di vn tanto de este al dicho Martin de Jaureguiba[rria?] 1101 12 1587, abuztuak 7. Antzuola. Catalina de Lizarriturri Igueribar seroraren seniparteen uko-egitea. GPAH-AHPG 1/0147, 280r-283v -zuzenketan, 329r-332v-. Otra rrenunçiacion [‘de legitimas’] otorgada por la freila de Ygueribar en fauor del dicho Domingo [‘de Liçarriturri Ygueribar’] su hermano […] y [Ana Juaniz de Ygueribar] como dueña y poseedora propietaria y troncal de la dicha cassa de Ygueribar suso y su pertenesçido para su honrra y sustento de el dicho matrimonio y comformandose con la costumbre lohable e inmemorial de la dicha uilla e su jurisdisçion le hauia prometido dotado y donado y mejorado por el dicho conçierto y capitulado al dicho Domingo de Liçarriturri Ygueribar su hijo mayor y hermano de ella con voluntad y consentimiento de ella [serora] y de los demas sus hermanos legitimos y comunes para en vno con la dicha Marina Juaniz su espossa = de la dicha cassa y solar de Ygueribar suso y de todo su pertenesçido y ganados de todo genero bastago axuar acaje y seruiçio de ella y de todo lo demas a la dicha cassa anexo y pertenesçiente aprouando y rratificando la dicha mejoria del terçio y rremanente del quinto de los dichos sus bienes hecha y otorgada por el sobre dicho testamento en fauor del dicho Domingo su hijo mayor = con çiertos cargos y rreseruas y clausulas en el dicho capitulado y conçierto contenidas a que siendo nesçesario se rreferio = y para que juntamente con los quatroçientos y ochenta ducados en dinero y los demas bienes y arreo dotales con que por el dicho Joan Abbad de Ynarra la dicha Marina Juaniz su hija a sido y esta dotada para con el dicho Domingo de Liçarriturri Ygueribar su esposso y a la dicha casa de Ygueribar suso y su pertenesçido fuesse rreparada y conseruada la memoria y troncalidad y permanesçiese y fuese en haugmento como cassa y solar conosçida pagandoseles a ella y a los otros sus hermanos y hermanas por la dicha Ana Juaniz de Ygueribar su madre lo que les ha sido señalado y rrepartido a cada uno de ellos para en rrefasçion y pago de sus legitimas paternas y maternas y derechos de suplemento de ellas y de sus fucturas subçesiones y preteritos y por todo lo demas rrestante que les pueden y deuen pertenesçer [...] y deseando como ella desea de su parte que por su rrespecto ni de otros no venga a menoscauar y deteriorar a que ella y la dicha su memoria partiendose la dicha cassa y herençia entre ella y los dichos sus hermanos y hermanas // antes que hunida y entera permanesca en pie y se conserue de bien en mejor para que baya en haugmento la dicha casa y su memoria como de cassa y solar conosçida de hijosdalgo y a manera de subçesion de binculo y grauamen de mayoradgo y bienes ynpartibles y binculados comforme a la costumbre suso dicha [...] y porque para en pago y rrefasçion de lo que a ella le pertenesçe y le podia y deuia pertenesçer en los bienes y herençia de los dichos sus padres asy en la dicha su cassa de Ygueribar suso y su pertenesçido como en los demas bienes muebles y semouientes a ella anexos = se le estauan rrepartidos y senalados quarenta ducados de cada honze rreales de plata castellanos cada uno - los quales la dicha Ana Juaniz de Ygueribar su madre se le hauia obligado a pagarselos a ella / o su voz de los marauedis dotales por ella rreseruados y rresçiuidos y de lo que ha de rresçiuir del dicho dote comforme al sobredicho capitulado y conçierto / los quales dichos quarenta ducados se le hauian señalado demas y allende del arreo bestidos y otras cossas que la dicha Ana Juaniz de Ygueribar su madre le hauia dado e 1102 pagado antes del otorgamiento de esta dicha escriptura al tienpo que hubo de rresçiuir el hauito y belo que de presente tiene // con las quales dichas cantidades de marauidis arreo y bienes y buenas hobras por la forma y horden suso dicha por ella rresçiuidos y por los demas que esperaba hauer y rresçiuir confesso y otorgo que se daua y dio por contenta y satisfecha y pagada de ellos en conputaçion y rrefasçion de lo que le pertenesçia y pertenesçe y le puede pertenesçer en los bienes y herençia de los dichos sus padres […] 1103 13 1608, urtarrilak 16. Bergara. Mateo Ibañez de Urietaren eta Francisca de Arana seroraren arteko hitzarmena, Aparicio de Cearretaren eta bere emazte Ana Perez de Aranaren oinordekotza zela eta. GPAH-AHPG 1/0193, 23r-29v. Escriptura de conçierto e yguala de entre Mateo Ybanes Vrieta e de la veata Francisca de Arana […] dixeron que entre ellos auia auido muchas diferençias e yntentado pleitos sobre los uienes y herençia de Apariçio de Cearreta e Ana Perez de Arana su muger ya difuntos es a sauer el dicho Mateo Ybanes como heredero del dicho Apariçio de Çearreta pretendia tener derecho a los ganados que dexaron – y la mitad de las conquistas y mejorias y sobre el vsofruto de los tres años de los quatro que le dexo el dicho Apariçio a la dicha su muger y otros derechos e [ac]çiones – y la dicha ueata pretendia tener derecho tanbien del dicho usofruto de los dichos tres años y bienes de conquista y camas y ganados e mejorias y la mitad de los sesenta ducados que el dicho Apariçio de Çearreta pago e dio a los de Garitano y la mitad de los ochenta e cinco ducados de la sentençia arbitraria de entre maese de Arana e Apariçio de Cearreta e otros derechos e açiones que pretendia asi la una parte como la otra. Y por que los pleitos e diferencias son ocasiones de gastar mucho dinero e por quitarse e apartarse de ellos porque sus fines son largos y dudosos y por tomar paz e concordia y guardar la amistad que auian tenido dixieron que ellos estauan concertados e ygualados y conuenidos e por la presente carta se conbinieron e se concertaron e hizieron escriptura de partiçion transacion y conçierto en la forma siguiente Primeramente dixieron que partian e partieron para el dicho Mateo Ybanes de Vrieta para lo que a de hauer todo el ganado que ay al presente en la dicha casa e caseria de Cearreta Yten apartauan e apartaron para la dicha ueata todo el ganado que ay al presente en la caseria de Aizpileta con mas de ueinte e siete ducados que deue el de Larrarte y seis ducados de deue Domingo de Narbayça y diez ducados que deue de salmen del dicho ganado de Aizpileta que los deue Juan de Gauilondo el ynquilino de ella Yten declarauan e declararon – que queda para el dicho Mateo Ybanes de Urieta el vsofruto de los tres anos de la casa de Cearreta sobre que auia diferencia Yten dixieron que auian tomado y partido los bienes muebles como son camas y rropa blanca y bestidos y se auian entregado de ellos cada uno de lo que les cauia por via de conuenio e yguala Yten queda para el dicho Mateo Ybanes de Urieta el bastago cubas trojes y erramienta de la casa de Cearreta que es la que se ynuentario en ella Yten dixieron que para la pretension de la dicha ueata asi de la mitad de los sesenta ducados que se dieron a Andres Saez de Garitano durante el matrimonio de los dichos Apariçio e su muger y de la mitad de los ochenta e çinco ducados de la sentençia arbitraria de entre maese Pedro de Arana y el 1104 dicho Apariçio y de los demas ducados que tenia a los dichos bienes la dicha ueata se le de a ella por el dicho Mateo Ybanes sesenta e nueue ducados y medio de los quales se aze deudor por uia de conuenio y por los dichos ducados – y para la paga de ellos dixieron que tanbien asentauan e asentaron por uia de conuenio e yguala que de los dozientos y ueinte e quatro ducados de çensos principales que ay en dos escripturas en fauor del dicho Apariçio contra los bienes de Francisco Perez de Aroztegui e Juan Perez de Aizcoegui = y sus mugeres y de Juan de Albisua e su muger y otro censo de ueinte e ocho ducados contra Martin de Ganchaegui de dos ducados de rrenta que todos son dozientos e cinquenta e dos ducados y son bienes ganançiales que an de partir entre ellos dos que el dicho Mateo Ybanes le çeda a la dicha ueata la mitad de ellos que es su parte para en quenta de los dichos sesenta e nueue ducados y medio del dicho alcançe corriendo los dichos corridos desde oy en adelante y lo que a corrido asta oy se quede por bienes por partir y la dicha ueata le pague al dicho Mateo Ybanes los cinquenta y seis ducados y medio rrestantes del dicho precio y que la dicha çesion aya de hazer – sin obligacion de saneamiento – por ende el dicho Mateo Ybanes en cunplimiento de ello como tal eredero del dicho Apariçio que cedia y traspasaua y cedio y traspaso a la dicha ueata los dichos çiento y ueinte e seis ducados que tiene de su parte en los dichos tres censos de suso declarados y por ellos nueue ducados de rrenta en cada un año – y le dio poder en su causa y derecho propio para que pueda pedir e demandar rreciuir e cobrar ansi en Juizio como fuera de el los dichos nueue ducados de rrenta con lo demas que le perteneçe a ella y al tienpo de su rredençion y rrescate el prinçipal y le cedio y traspaso los derechos e açiones rreales y personales diretos y executiuos y otros quales quiera que ha e tiene de su parte y le [crio?] y constituyo protector y demandante en este caso en su caue[ç]a e derecho propio y le puso e subrrogo en su lugar e derecho la qual dicha cesion dixo que le azia e hizo a la dicha ueata Francisca de Arana para en pago de los dichos sesenta e nueue ducados y medio que le deue del dicho alcançe de suso y por que los çinquenta e seis ducados y medio – rrestantes a cunplimiento a los dichos çiento y ueinte y seis ducados que le çede de los prinçipales la dicha ueata Francisca de Arana le a dado e pagado en dineros de contado a la ora del / otorgamiento de esta carta en rreales de plata y en moneda de uellon en presençia del presente scriuano testigo de esta carta de la qual dicha entrega e paga yo el dicho escriuano doy e fago fee porque se hizo ante mi y los dichos [dineros?] en la dicha moneda de manera que todos los dichos tres censos de suso declarados quedan por bienes de la dicha ueata – enteramente corriendo desde oy dicho dia y los corridos de antes quedan por bienes para partir entre los dos y sin quedar obligado como no queda el dicho Mateo Ybanes a ningun genero de euiçion = y saneamiento y con esto quedando como quedan los bienes y rreçiuos que de yuso en esta escriptura yvan declarados por uienes de conquista de los dichos Apariçio de Çearreta e Ana Perez su muger para los dichos Mateo Ybanes de Urieta e la Ueata Francisca de Arana para partir entre los dos a medias aziendo la cobrança por los dos de todos los demas derechos y aciones y pretensiones asi de suso declarados como en otra qualquier manera perteneciente asi al dicho Mateo Ybanes como a la dicha ueata en qualquier manera – anbos dixieron que dauan e dieron carta de pago e finiquito la una parte a la otra y la otra a la otra dandose por entregados contentos e satisfechos de lo que les perteneçia en qualquiera manera y en rrazon de lo que de presente no pareçia rrenunçiaron la execuçion de la non numerata pecunia [...] Otrosi dixieron las dichas partes que quedan por bienes de conquista de los dichos bienes y herençia para que cobrados se partan a medias los bienes siguientes = Primeramente declararon las dichas partes que quedan por bienes de conquista los corridos de los dichos tres çensos que de suso estan çedidos a la dicha ueata asta el dia de oy que parecera por las escripturas lo que es Yten quedan por bienes para partir dozientos y ueinte y quatro ducados que deue Joan de Çubiate en uirtud de escripturas y cesiones que ay 1105 Yten quedan por los bienes para partir diez y ocho ducados que deuen los erederos de Domingo de Argarate Yten quedan por bienes para partir a medias diez y siete ducados que deue Juan Perez de Aizcoegui Yten quedan por bienes a medias seis ducados que deue Mateo de Liçaur que esta obligado con el de Ganchaegui suso Yten quedan por bienes para partir quatro ducados en Miguel de Oruesagasti y su hermano de rresto de mayor quantia Yten quedan por bienes para partir tres ducados que deue Guillen el tejero de rresto de cinco ducados porque los dos ducados rrestantes decla[ra]ron las dichas partes tenerlos rreçiuidos partidos Yten deue Maria de Aguirre ocho rreales para partir ay prenda en poder de la dicha ueata Yten quedan por bienes para partir quarenta e ocho rreales que deue Juan de Urrutia sobre un salero que esta en poder de la dicha ueata Yten quedan por bienes para partir los dorridos del censo que deuia Andres Saez de Mecolaeta asta el dia que el dicho Mateo Ybanes cedio a la dicha ueata el dicho censo Yten declararon que los corridos de otro censo que el dicho Mateo Ybanes cedio a la dicha ueata contra Sant Juan Saez de Uidaurre quedan para la dicha ueata porque el dicho Mateo Ybanes declaro tener rreciuido lo que le cauia Yten quedan por bienes ueinte e siete ducados para partir que deue Pedro Perez de Arimendi de Ançuola Yten quedan por bienes para partir seis ducados que deue Francisco Perez de Ariztegui de mas de los corridos que de suso uan declarados de rresto de una obligaçion de una junta de bueies Yten quedan por bienes para partir treinta e dos ducados que deue Adrian de Olauarria por obligaçion en diferentes plazos Yten quedan por bienes para partir / ocho ducados que deue Sant Juan de Ondarça ynquilino de Çaualeta y declararon que medio ducado de ellos es de Adrian de Olauarria Yten declararon que una cuba de las que ay en Çearreta y un troje de dos asas so de la dicha ueata y quedan por sus bienes para que los traiga quando quisiere Yten declararon que quedan en poder de la dicha ueata los papeles contra Juan de Çubiate Son una obligaçion y cesion Yten la dicha ueata Francisca de Arana dio y entrego al dicho Mateo Ybanes de los papeles ynuentariados que estauan en su poder los siguientes Loaçion y rrenunciaçion y apro[uaçion?] de Maria de Çearreta en fauor de Apariçio de Çearreta 1106 Carta de pago otorgado por Francisca de Moyua e Apariçio su menor en fauor de maese Pedro de Arana Carta de pago y rredençion de censo de Apariçio de Cearreta otorgado por Juan Garcia de Azcarate Carta de pago del dicho Apariçio otorgado por Juan de Yturbe Carta de pago y rredençion de censo de Apariçio de Cearreta otorgado por dona Marina Garcia de Lascurain Carta de pago de la ermita de Nuestra Señora de Burunano Esaminaçion y apreçiamiento de la obra de canteria y carpinteria de las casas de las freyras de Nuestra Señora de Burunano Carta de pago de Catalina Ortiz de Gorospizcar Carta de pago de Joan de Aguirre uezino de Oñate Escriptura de arrendamiento del dicho Apariçio de Cearreta otorgado por Christoual de Uereceibar y su muger Carta de pago de Apariçio de Cearreta otorgado por Pedro Garcia de Sagastiçaual Poder de Maria Perez de Arana para Pero Ortiz de Cearreta Carta de pago de Domingo de Sagastiberria uezino de Çumarraga De las quales dichas escripturas y cartas de pago el dicho Mateo Ybanes se dio por otorgado y de ellos le dio carta de pago en forma Yten dixieron las dichas partes que quedan por bienes de ambos ueinte e çinco ducados que deue Joan de Gauilondo – morador en Aizpileta y estos son de mas de los diez ducados que deue de salmen que se le estan adjudicados a la dicha ueata y quedan para partir entre anbos Yten dixieron que quedan por bienes para partir entre los dos dos ducados que deue Juan de Larrinaga Olaçaual por la mitad de quatro ducados que deuia del preçio de un cochino que se le bendio porque los otros dos quedaron para Adrian de Olauarria de la mejoria del ganado como a ynquilino de la dicha casa Y de la manera suso dicha dixieron las dichas partes y cada una de ellas por lo que le toca que otorgauan e otorgaron esta carta de concierto y transaçion conuenio partiçion e declaracion y cesion en forma y se obligauan e se obligaron con sus personas y bienes mubeles y rrayzes auidos e por hauer [...] 1107 14 1639, urtarrilak 3. Antzuola, Uzarraga, San Juan Bataiatzailea parrokiako seroretxea. Antzuolako Uzarraga auzoko auzotarren eta parrokiako seroren arteko akordioa. GPAH-AHPG 1/0278, 9r-10v. Los Parroquianos de Vzarraga scriptura Las Seroras de ella ydem 3 henero 639 [aldemenean: En 23 de Junio de 1779 con despacho del señor Corregidor se saco una copia de esta escriptura a pedimiento de los Parroquianos de Vzarraga] En la cassa que fue de la Yglessia Parrochial de San Juan de Vçarraga junto al cimiterio de ella en que solian vivir las frairas que serbian en la dicha Yglesia en Juridicion de la Villa de Ançuola a tres dias del mes de henero de mill y seisçientos y treynta y nuebe años ante mi Andres de Vereceybar escriuano del Rey nuestro señor y del numero de la Villa de Vergara pareçio Juan de Yturbe maior en dias dueno de la misma cassa Parroquiano de la dicha Yglessia y dixo que a pedimiento del mayordomo de la fabrica de la dicha Yglessia de Vçarraga mediante ymformaçion de vtillidad que preçedio se hauia obtenido licençia del señor Visitador general de este obispado de Calahorra y la Calzada para vender esta dicha casa y en el otorgante como en mayor ponedor se hauia rematado por sesenta y un ducados como consta por autos que sobre ello passaron ante Pedro de Yg[ue]ribar escriuano del numero de la Villa de Vergara [y?] conforme a ellos el dicho mayordomo haui[a] [e]cho venta rreal de ella hauiendole hecho paso de dicha suma por escriptura que otorgo ante mi el [di]cho escriuano entre mitad de otubre del año proximo pasado de mill y seiscientos y treinta y ocho en que estan ynsertos los dichos autos y el mismo dia ante mi hauia aprehendido la posesion real de esta dicha cassa como por ello pareçe a que se remite y no enbargante hauerse puesto en caueça del otorgante la verdad es que la dicha cassa habia conprado de horden e con dinero de los Parroquianos de la dicha Yglesia de San Juan y ansi lo declara y manifiesta y que su Voluntad y la de los demas dichos parroquianos es que la dicha cassa sea y sirba para que en ella hauiten quatro terçeras de la orden del seraphico San Francisco en la forma y con las condiciones que abaxo se diran y poniendolo en execucion por si y [por los dichos p]arrochianos sus consortes por quienes [???] para que estaran y pasaran por lo que en ella se dira y siendo necessario la aprouaran y rratificaran para lo qual en primer lugar çede y traspassa a los dichos Parrochianos que son y por tiempo fueren de la dicha Yglesia de San Juan de Vcarraga todos los derechos y acciones que el tubiere adqueridos a la dicha cassa por rraçon de hauerse puesto en su caueça el dicho su remate y venta y poniendo en execucion la Yntecion y Voluntad de los dichos Parrochianos asienta lo siguiente Lo primero que las quatro terçeras que en primer lugar an de hauitar en la dicha cassa sean Marina de Yraeta Maria de Goenaga Margarita de Vereterio y Maria de Yturbe que son de la dicha terçera horden de San Francisco durante sus Vidas y de qualquier de ellas y en falta de ellas las elecion a de ser y tocar a los Parrochianos duenos propritarios de las casas y casserias de la dicha Parrochiania de Vçarraga / o a la mayor parte de ellos = Y si en vottos yguales ttubieren discordia / entre las propuestas por los dichos parroquianos escoxan la que quisieren las terceras que estubieren de prim[ero] y esta horden la goarden todas las veces que vbiere bacante en adelante y siempre jamas 1108 Que la dicha Cassa a de ser libre para mudar l[os] vestidos de los Parrochianos de la dicha Yglesia y de sus familias y goardarlos en ella para lo qualquier en que este y a de ser principalmente di[s]tinada dicha Cassa Que las quatro primeras que como tales terceras fueren sucesoras de las quatro que oy entran ayan de dar por su entratica cada ocho ducados aplicados para la que hubiere faltado por muerte de las quales ella podra hauer dispuesto = de form[a] que todas quatro an de hauer cada ocho ducados [per]petuamente en la vez que cada vna tocare de las quatro primeras que fueren sus suçesoras Que en adelante cada vna de las terceras que hubiere de suçeder en la dicha Cassa pague por su / entratic[a] seys ducados aplicados para obras y rreparos de la misma casa por que vaya en aumento los quales entren en poder del mayordomo fabriquero de la dicha yglesia que por tiempo fuere para que de su mano los distribuya en lo que fuere mas util a la dicha cassa Que las dichas terçeras no an de poder entrometerse en el seruicio de la dicha Yglessia en cossa alguna que segun las constituciones sinodales tubieren bedado el uso de ella las freiras Con lo qual desde luego por si y en el dicho nombre y debaxo de la dicha Caucion da y adjudica la dicha cassa a las dichas terceras que son y por tiempo fueren nombradas en la forma que dicha es y debaxo de las dichas condiciones y lo mismo se a de goardar en adelante para siempre jamas = y desde luego metio en la posesion de la dicha casa a las dichas Marina de Yraeta Maria de Goenaga Margarita de Vereterio y Maria de Yturbe terçeras nombradas en primer lugar que estauan presentes // Y ellas hauiendo açetado en su fabor y de sus suçesoras esta escriptura segun y como en ella se contiene la aprehendieron quieta y paçificamente sin contradicion de persona alguna de que pidieron testimoni[o] y se obligaron y a las dicha sus suçesoras de goard[ar] obseruar y cumplir lo que les toca agora y e[n] tiempo y el dicho Juan de Yturbe se obligo y o[bligo] a sus partes a la firmeça y cumplimiento de lo que les toca de lo contenido en ella y a sus Vienes hauidos y por hauer y dieron poder a las xusticias conpettentes de su magestad para que a ello sean compelidos rrespectiuamente y como si fuera sentençia pasada en cosa juzgada a cuyo fuero se sometieron rrenunciaron el propio y la ley si conuenerit de juridicione omniun judicun y las demas de su fabor y la que prohibe la general y las dichas quattro terceras quanto es neçesario rrenunciaron las leyes del Emperador Justiniano y [???] fuero del Veleyano y las demas de Toro y partidas y faborables a las mugeres de cuyo auxilio les abise yo el escriuano que lo certifica = y ambas parttes de un acuerdo para su fuerça lo otorgaron ans[i] ante mi el dicho escriuano publico siendo ttestigos Pedro Martinez de Lausagarreta Juan de Aranguren y Joan de Jauregui veçinos de la dicha Villa y los firmo el dicho Joan de Yturbe y por las demas ottorgantes vn testigo porque dixeron no sauer escriuir = entre rrenglones / y esta horden se goarde todas las ueces que hubiera bacante en adelan[te] y para siempre xamas = Joan de Yturbe Juan de Jauregui Passo ante mi Andres de Vereceybar de [???] 1109 15 1657, urtarrilak 21 - apirilak 22 - ???. Bergara, San Pedro parrokia. Bergarako San Pedro parrokiako seroren eta kanpoko jarlekuetako zerbitzarien arteko, eta parrokia bertako hiru seroren arteko hitzarmenak BUA 04 MIK/ SP5, 084-087 fot. Acuerdo sobre los derechos y obligaciones de las freiras Dixeron que en ayuntamiento el dia veinte y vno de henº deste anno a proposs.on de las freyllas Cathalina de Çuruçelaegui, fran.ca de oruesagasti y Ana de Guerra nombra[d]as [???] para el serviçio de la dcha yglesia de San Pedro que viben jun[ta]s [???] en una casa del barrio de Goencale, que dexo la fre[y]lla [???] Cathalina de Ondarça, difunta para cahavitacion de la[s] [???] que hubiesen de tener dcho serviçio y por las causas que se present[a]ron [???] se hiço vn decreto y acuerdo por el cavildo y parroquianos en que se dispuso que las dchas tres freyllas y las que adelante fuesen viviendo juntas en la dcha cassa con mombramiº. de los. ss.es Cura y Alcalde y may.mos de la fabrica tengan el cuydado del serviçio de la dcha yglesia y de las sepulturas della y lleven los provechos y hemolumentos acostumbrados siendo elexidas como se declara en el dcho acuerdo = Y que otra freylla ni tercera alguna no se entienda en el dcho serviçio ni se den vesamanos ni obladas en entierros ni honrras [ni en otras] [???] ocasiones sino solo a las tres distinadas para el dcho serviçio y que los vecinos puedan encargar entre ellas a las que quisieren el servicio de sus sepulturas y no a otras algunas = y que al tiempo de entierros y misas y demas actos en que se hacen vesamanos el dinero para esto den las partes a los que los huviesen de hacer y ellos repartan y den a los sacerdotes que acudiesen y a los demas que se acostumbra (en que se comprehenden otros clerigos que no son de misa y el sacristan lego de dcha yglesia) y a las dchas tres freyllas y lo que sobrare buelban a las partes y en [???] esto no tengan ynterbencion dchas freyllas = como esto y otras cossas mas por estenso connstan por el dcho decreto = y se contradixo por [???] Don Juan Jorge de olaso yraçabal y don nicolas anttº. de madariaga en quanto se quita a los veçinos la livertad de poder encargar el cuydado y serviçio de sus sepulturas a las freyllas que quisieren aunque sea fuera de las dchas tres = y por parte de los suso dchos por si y por los demas que se les quisieren aderir se a movido pleyto contra el dcho acuerdo y decreto y han sido del mismo sentir que ellos otro[s] [???] vecinos part.es [???] que no se hallaron en el dcho ayuntamiº. = Y ago[?] [???] desean todos que de conformidad y sin discordia se asi[?]se [???] la forma a conbeniense se han juntado y haviendo consid[er]ado [???] las Razones que ay Para lo Uno y para los [sic] otro sean Co[?]formado [???] y acuerdan y ordenan que el sobredcho decreto se g[u]arde, [???] cumpla y execute con que no sea visto quitarse [a] los [???] vecinos la livertad de poder encargar el serviçio [y] [???] cuydado de sus sepulturas a qualquiera freylla o tercera o m[u]ger [???] de otro estado que quisieren aunque sea fuera de las dchas t[r]es [???] freyllas distinadas para el serviçio de la yglesia = pero porque ellas no tengan menoscavo en sus emolumentos. ayan de dar los tales vºs que se balieren de otras para el dcho serviçio sin embargo a las tres freyllas los vesamanos y panes. que en de entierros y honrras y otros actos se acostumbran, y tambien les den los panes de a ocho a ocho dias y de a quince a quince dias que se [ u]san [sic] Durante el pan an[u]al [sic], y en los dias de los aniversarios para que los repartan entre filas dchas tres freyllas aunque no es de a cargo de [?]gª [???] o ellas el serviçio y cuydado de las sepulturas de los dchos 1110 vecinos y si ellos las llamaren ayan de acudir en las ocasiones de entierros y honrras y sentim.os [“sentimientos”?] a ayudar en lo necessº asi a las casas como a las sepulturas = Y que los dchos s.vsº. que encargaren a otras mugeres el dcho serviçio no den vesamanos ni panes en la yglesia a la tales servi.ras sino solo a las dchas tres freyllas. Pero fuera de la yglesia se abengan como quisieren con las que sirvieren las dchas sus sepulturas = y se declara tambien que el dar a las tres freyllas el dinero de los vesamanos para si, como por mano de las mugeres que rreparten los panes y no por los hombres que dan los dchos vesamanos a los sacerdotes y clerigos = Y por quanto cada una de las dchas tres freyllas al tiempo de sus nombrami.tos y entraticas dan cada doce ducados. Y es[?] [???] se entregan al camiº de la dcha yglesia, para de ai misas por el[?]ma [???] de la dcha freylla Cathalina de Ondarça que dexo la casa para la havit.on dellas y por la pers.as a quien ella fue en cargo como lo dispuso en su testamento. -------------------KKA-ACC 25/689/17, 9-12. 1689ko berridazketa. En la Sacristia de la Yglesia Parroquial de San Pedro de esta Uilla de Uerg.ª a Ueinte y dos dias del mes de Abril de mil y seiz.os, y Cinquenta y siete años, por testim.º de mi el ss.no infra scrito, Se Juntaron los Señores del cauildo y parroquianos dela dha Yglesia para tratar y Conferir todo lo que de suso se dira espezial y nombradam.e El Señor Andres abad de Ascargorta Cura y benefiziado de la dha Yglesia y el señor Mrn. pz. de Elcorobarrutia Alcalde hordin.º de esta dha Villa y Su Jurisdizion, El comisario Mrn. abad de Aguirre = El Bachiller Dn Pedro de Aleyza = El Bachiller Dn Ju.º de monesteriouide = Mathias abad de Ugalde = El Bachiler franz.co de Cupide benefiziados en la dha Yglesia Mig.l abad de Ascargorta Y Ygnazio abad de Elorriaga presuiteros Dn Ju.º Bapp.ta de Yrazaual cau.o de la orden de Alcantara Dn Miguel Velez de Ulíuarri Cau.o de la orden de santiago Dn Ju.º Jorge de Yracabal Dn Nicolas Antt.o de Madariaga Dn Miguel de Arguizain, El capp.an Dn Antt.o de Unzeta = El capp.an Ygnazio de Yturbe = El capp.an Ju.º de barrena Ju.º pz. de Artola = Ju.º mrz. de Puxano Antonio lopez de Zuloaga Pedro lopez de Eguizaual Ju.º saez de mecolaeta Mrn. perez de arana = Domingo gra. de oruesagasti Pedro gra. de Sagastizaual Ju.º ochoa de Mendizaual, Phelipe de Mariaca, Ju.º de Yrala, Antt.º lopez de Elcoro Pedro mrz. de Arana Miguel pz. de Zaualeta, Gabriel de aranburu arana Agustin gra. de Ascarate Castillo Domingo saez de Alday, Pedro Ortiz de Yrazaual Ju.º de Lascurain Pedro de Garitano Lazaro de echeuarria franz.co de Eguren Ju.º de Zaualo Mrn. de Mendoza Andres de Jauregui Juan de arizti Domingo de hechauarria Gabriel de Recarte Ju.º gra. ayardi Ju.º gra. de Ascarate franz.co Beltran de Aleyza Mrn. de ascasua Domingo ortiz de Yrazaual Juº Bapp.ta de Madariaga Mrn. de Sarria franz.co de Garmendia Miguel de aguinaga Joseph de Ybarra Miguel de Sarria Lucas de Vrquiola Ju.º guillen de Cupide Ju.º de Sagasta elorregui y otros Uezinos Parroquianos dela dha Yglesia y presentado causion por los demas ausentes y a que estaran y pasaran por todo lo que de yuso de dira = y estando asi juntos los dhos Señores Cura Alcalde, cauildo y parroquianos de la dha Yglesia todos de vna conformidad Dixeron que en ayuntam.º de Ueinte y Uno del enero pasado de este presente año a proposision de las freyras Catalina de Curucelaegui franz.ca de oruesagasti y Ana de Guerra nombradas para el Servizio de la dha Yglesia de San Pedro que biuen juntas en vna cassa que para ellas la dejo la freyra Cathalina de ondarza difunta En la calle y barrio de Goencale para la hauitazion de las que huuiesen de tener dho seruizio y por las causas que Representaron se hizo Un decreto y acuerdo por el cauildo y parroquianos en que se dispuso que las dhas tres freyras y las que adelante fueren Uiuiendo Juntas en la dha Cassa con nombram.º de los Señores Cura 1111 Alcalde y Mayordomos de la dha fabrica tengan el cuydado del Seruizio de la dha Yglesia, y de las sepulturas de ella y lleuen los prouechos y emolum.os acostumbrados siendo elejidas Como se declara En el dho acuerdo y que otra freyra ni tercera alguna no se entremeta en el dho Seru.º ni se den vesamanos ni obladas en entierros ni honrras ni en otras ocasiones sino solo a las tres destinadas para El dho Seru.º y que los Uezinos puedan encargar entre ellas a las que quisieren El Seruizio de Sus sepulturas y no a otras algunas = y que al ttpo. de entierros honrras y demas actos en que se hazen vesamanos El dinero para esto den las partes a los que los huuieren de hazer y ellos repartan y den a los sacerdotes que acudieren y a los demas que se acostumbra en que se conpreenden los clerigos que no son de misa y el Sacristan lego de la dha Yglesia y a las dhas tres freyras y lo que sobrare Bueltan a las partes y en esto no tengan ynteruenzion las dha freyras como esto y otras cosas mas por estenso constan por el dho decreto a que se remiten y se contradixo por Dn Ju.º Jorge de Yrazaual y olaso y Dn Nicolas Antonio de Madariaga en quanto se quita a los vez. su liuertad de Poder encargar el cuydado y seruizio de sus sepulturas a las freyras q. quisieren aunque sea fuera de las dhas tres y por p.te de los suso dhos y por los demas que se les quisieren aderir se mobio pleito contra el dho decreto y acuerdo y an sido del mismo sentir q. ellos otros uezinos partt.res que no se allaron en el dho ayuntam.º = y esta pendiente la causa en el tribunal de este obispado y agora deseando todos que de Conform.d y sin discordia se asiente la forma conbeniente se an juntado y hauiendo considerado Las Razones de una y otra parte se an conformado y acuerdan que el sobredho decreto se guarde y cunpla y execute con que no sea uisto quitar á los uezinos La liuertad de poder encargar El seru.º y cuydado de sus sepulturas a qualquiera freyra o tercera o muger de otro estado que quisieren aunque sea fuera de las dhas tres freyras destinadas Con tal que la freyra tercera o muger q. el uezino o uezinos quisieren elegir no pueda seruir mas de tan solam.e a Un Parroquiano de la dha Yglesia y sus sepulturas que tubiere En la dha Yglesia y solo se le permite que si en una casa hauitaren mas de Un Parroquiano pueda Seruir las sepulturas de los que vibieren y hauitaren en Una Cassa sin que de ninguna manera se estienda la tal freyra a tener mas sepulturas ni seruirlas ni hazer manejo ni otra zircunstanzia en otra sepultura alguna ni tanpoco en entierros honrras y demas actos Han de interbenir asi en poner y quitar Cera Manteles Paño y otras cosas sino tan solam.e de las que tubiere de tal Parroquiano o Parroquianos q. biuieren Juntos en Vna Casa y La tal Beata tanpoco aya de tener en la dha Yglesia de San Pedro arca, Alacena ni otra Cosa alguna para la Custodia de los Manteles de las sepulturas que han de seruir y las dhas freyras ayan de seruir y siruan La tal sepultura o sepulturas del Parroquiano personalm.e y no por criadas ni otras personas y si en lo suso dho o parte dello Contrabiniere o yntentare La tal freyra sea multada en Diez ducados por cada uez aplicados para la dha fabrica y se le saquen luego sin embargo de apelazion ni reclamo alguno y las dhas tres beatas asi bien guarden El tenor del dho decreto sola dha pena [lerro artean: aplicada para la dha fabrica otrosi incurra en la dha pena] las dhas freyras terzeras o mugeres fuera de las tres destinadas si lleuaren vesamanos panes ni otros emolum.os asi en ocasion de entierros Honrras y otros actos que se hazen en las dha Yglesia aunque sea en ocasion que se ofreciere En la sepultt.ra donde estubiere siruiendola y solo an de lleuar los dhos uesamanos panes y emolumentos las dhas tres freyras destinadas y nombradas y estos emolumentos se entiende lo que Comun y Uoluntariam.e quisieren y se suele dar a las dhas freyras = Y por quanto cada una de las dhas tres freyras al ttpo de sus nombram.tos y entraticas dan cada Doze ducados y estos se entregan al cau.º de la dha Yglesia para dezir misas por el Alma de la dha freyra Catalina de ondarza que dexo la Cassa para la hauitaz.on de ellas se hordena que las que de qui adelante fueren nombradas y hubieren de entrar por tales freyras hauitadoras de la dha Casa y seruidoras de la dha Yglesia ayan de dar para la fabrica de ella cada otros treinta ducados por lo menos de lo que se a vsado dar para las dhas misas y en esta eleczion sean preferidas las que mas Cantt.d dieren hauiendo ygualdad En la Calidad entre las pretensoras y ayan de ser hijas de Parroquianos de la dha Yglesia y que ayan de ser de treinta años de hedad, y con estas adiziones y nueua forma que en este acuerdo se toma aprueuan El dho acuerdo referido y para que se lleue a 1112 deuida ex.on todo y tenga entera firmeza piden y suplican al Señor Dn Geronimo Joseph de Urrutigoyti Goni uisitt.or Gen.l de este obispado que actualm.se te halla en esta Uilla haziendo uisita de las Yglesias de ella se sirua de Confirmar este acuerdo y el del dho dia ueinte y vno de henero pasadp de este año mandando cunplir y executar so graues penas, q se publique por la dha Yglesia El tenor de los dhos acuerdos para que uenga a notizia de todos y como estan de acuerdo los dhos Señores Cura Alcalde y parroquianos Y Dn Ju.º Jorge de Yrazaual y Dn Nicolas Antt.º de Madariaga atento esta Concordia se desisten y apartan de todo el dro deducido y por deduzir en el dho p.to = y dieron por ningunos y de ningun balor ni efecto los autos echos por cada parte en el dho pleito y prometieron de no proseguirlo ni pedir ni reclamar Contra lo suso dho ni parte de ello en ttpo alguno ni por ninguna causa que sea y con lo suso dho se acauo el dho aiuntam.º, y firmaron por todos los dhos Dn Ju.º Jorge de Yrazaual y Dn Nicolas Antt.º de Madariaga y en fee de todo yo el ss.no = Andres abad de Ascargorta Mrn. de Elcorobarrutia = Dn Nicolas Antonio de Madariaga Dn Ju.º Jorge de Yrazaual y olaso ante mi Andres de Yturralde = -------------------BUA 04 MIK/ SP14, 073-075 fot. La forma que pueda haver para la concordia de las tres Beattas de san P. Por quantto las dchas tres Beattas tienen diferencias sobre que cada vna pretende y solicita para ssi el servicio y probecho de las sepulturas y vnas tiene mas que otras adquiriendo por medio de sus devidos parienttes y amigos [por cuia?] caussa tienen sus diferencias y [unidos?] y adelante se pueden esperar maiores siendo assi que la casa donde viven es distinada para las tres Beattas que an de servir en la dcha yglesia de san pedro y la mixa principal del cavildo y parroquianos A ssido y es que las dchas beattas sean como an ssido personas principales quiettas y pacificas y de forma que no solo se conozca entre ellas [pendencias?] ni dissensiones anttes bien de Buen exenplo y con deseos de ebittar las dchas dissensiones y aya [t]oda [sic] buena, amistad y ermandad enttre ellas se capitula lo siguiente = Lo primero que las dchas tres beattas bivan Junttas en la dcha cassa que esta distinada teniendo cada vna por ssi y para ssi los bienes y alajas que ttienen y ttubieren y cada una pueda [dis]poner lo que fuere suio = Que la dchas tres beattas ayan de servir y sirvan todas las [dchas] sepulturas sin [distinssion?] ni separasion alguna entre ell[as] acudiendo a ttodo lo que conbenga en las cassas y cossas que en cada vna de las dchas sepulturas se ofreciere assi en entierros honrras cassamienttos Bautismos y otras cossas y a ello quedan las dchas tres beattas obligadas ynssolidum enf[or?]ma = Que enttre las dchas tres Beattas se repartten ygualmentte ttodos los emolumentos que cada parroquiano y vezino suele dar a la beatta que acude y sirve su sepultura assi en los mortuorios honrras y cavo de anno con el pan que se da como en las ocassiones que sse ofreçen y lo que se da durantte el anno fatal del enttierro y ttanbien el pan que sse da por pasquas y lo que sse da de a ocho a ocho o de quince a quince dias y tanbien lo que sse da en los aniberssarios batteos por ttodos santtos conmemorazión de difunttos y otros dias sennalados de forma que los dchos emolumenttos sean comunes y para las dchas tres beattas y enttre ellas se rreparttan ygualmentte sin division ni separaçion alguna y de manera que vna no lleve ni quede con mas provecho que la otra = Y si en los Batteos se diera algun dinero se rreparta tanbien que las dchas tres beattas pongan el gasto de la 1113 llena para su lunbre y la mançana neçessaria para hazer sidra por iguales parttes para su sustentto y consumo = 1114 16 1700, apirilak 21. Leintz Gatzaga, Dorletako Andre Mariaren santutegiko seroretxea. Seroren bizimodua arautzeko, Don Ambrosio Baroja bisitatzailearen aginduz Ignacio de Sagastiberria santutegiko administratzaileak idatziriko arautegia. DEAH-AHDSS 2568/000-00, 63r-70v. Constituziones para el beatorio En nombre de la Santisima trinidad Padre hijo y espiritu Santo tres personas distintas y vn solo Dios Verdadero. Notorio y manifiesto sea al Yll.mo y Re.mo señor Don Pedro de lepe del consejo de su magestad y obispo de este obispado de chalaorra y la calzada y a los señores su Provisor y Visitador general y demas personas que las Presentes constituziones y regla de buena bida y costumbres con que las beatas que al presente auitan en la deuota Cassa y santuario de nuestra señora del castillo estramuros de la uilla de Salinas Desean seruir a su Diuina magestad y a la reina de los zielos Maria Santisima señora nuestra conzeuida sin mancha de Pecado Original en el primer Ynstante de Su Ser natural. De como de muchos años a esta parte han biuido diferentes mugeres en dicho Santuario con espezial deuozion de Cuidar el adorno y linpieza de la Yglesia asistiendo con toda diligencia al ospedaje y buen rezeuimiento a las personas que con frecuenzia an acudido en romeria al santuario alimentandose con las limosnas que los deuotos ofrezian sin que en ningun tienpo hubiesen tenido forma de comunidad ni constituziones aunque de muchos años a esta parte an estado a un tiempo asta en numero de siete beatas de la terzera Orden del Serafico Padre San francisco subgetas a la Justicia Secular y porque respecto de que las rentas de las dotes con que auian entrado en dicha cassa no auian sido sufizientes para mantenerse se auian balido de las limosnas que recojian en esta Prouincia la de alaua y reino de nauarra asta que Su Yll.ma el año pasado de mil seiszientos y nouenta y uno las hubiese ynpedido la lizencia de poder salir de cassa a pedir limosna y por falta de este aliuio las que al presente residen padezen suma Nezesidad y por que la situazion del dicho Santuario esta desbiada de la comunicazion de los Pueblos no se pueden baler de la lauor de sus manos ni Seria dezente se subgetasen a algunas lauores con que al vso de la tierra se mantienen otras mugeres por cuia causa en las dos bisitas que hizo el Dotor Don Anbrosio de Baroja aunque se le auia pedido lizencia para pedir limosna en presenzia de Don Juan de Segura y otras personas que en su aconpanamiento binieron a esta Uilla no la auia conzedido mandando las formasen regla y constituziones para que con dezensia y recojimiento podiesen tener su auitazion en dicho Santuario. Y con esta circustanzia las auia de consignar algunas rentas con que poderse alimentar, – Y considerando por conbeniente tomar esta prouidenzia por las causas referidas y porque sera muy dificultoso y grauoso la administrazion de los efectos y rentas del dicho Santuario a los vezinos de esta Uilla que por suerte o desgrazia suia les tocare porque al fin de la administrazion que comunmente sera anual se les a de azer algunos alcanzes que sea por auer cobrado y gastado en su desenpeno o por su omision o por no auer cursado en quentas y administraçiones semejantes y siendo asi que los alcanzes se les allasen con partidas menudas que hiran cobrando, al fin se les a de azer cargo de vna vez apremiandoles a la satisfazion para cuio desenpeno como la esperienzia nuestra en dependenzias semejantes se allaren prezisados a bender sus bienes de que resultara entre los Uezinos continuos pleitos y en amistades que suelen motiuar 1115 las execuziones en cuia considerazion y de que no abra quien azepte este cargo por los riesgos que tiene se considera por mas conbiniente el que los dos mil y quatrozientos ducados de Uellon y mil y duzientos de Plata que estan en deposito en la Ciudad de Vitoria del çenso que redimio Don francisco de elorza queden reseruados para con sus Yntereses continuar las obras mas prezisas que se ofreçieren en dicho Santuario segun la boluntad del capitan Don Juan de ormaeche quien auia remitido desde las Yndias este Caudal para el mismo efecto. Y los demas Censos y Uienes que al dicho santuario pertenezen asi los que a eredado Por fallezimiento de las beatas como por otra Razon le perteneziere se consignen y se apliquen a las beatas que al presente residen en el y adelante fueren reseruando la propiedad para la Yglesia y que solamente las rentas anuales puedan y deuan perzeuir dichas beatas para sus alimentos como tanbien las limosnas que se recojieren en la atabaca y en otra qualquiera forma con obligazion de que aian de poner el azeite y cera nezesaria en la lanpara y altares en todas las funziones, que se ofrezieren y en las misas que perpectuamente se dijeren asi botibas como perpectuales. Y el azeite a de ser con tanta abundanzia que sienpre sin zesar arda en la lanpara o a lo menos tanta como sea usado por los maiordomos claueros asta el tienpo presentes y asimismo a de ser de la obligazion de las beatas el azer todos los manteles y sauanas y demas lienzos que hubiere menester para altares y sacristia de la dicha Yglesia para su maior adorno y quedando lo referido a cargo de las beatas no sera nezesario que aia nonbramiento de maiordomo clauero porque no abra de que azerle cargo que sera preziso que todos los gastos del adorno de la Yglesia suplan dichas beatas cuia residenzia en dicho Santuario es al parezer conbeniente para la Custodia de la plata labrada y alajas con que se sirue la dicha Yglesia y para que cuiden de su adorno y siruan a Dios nuestro señor y a la Santisima Virgen su madre con las condiziones siguientes que siruiran de constituziones deuajo de la dignisima y superior zensura del Yll.mo y R.mo señor nuestro obispo y del señor su Visitador general Lo primero que no puede auer ni aia mas beatas que asta en numero de siete sin que aia lizencia espresa de su Yll.ma o su prouisor ecediendo del dicho numero y asta el cumplimiento de las siete se podran amitir capitulando con los señores de los cauildos eclesiastico y secular en fuerza de la costumbre que se a tenido en la entrada de las dichas beatas y que la que nuebamente entrare aia de lleuar trezientos ducados o a lo menos duzientos y çinquenta ducados en vienes raizes y çensos de satisfazion. Y ademas dos camas cumplidas a Vso de la tierra dos cucharas y vn tenedor de Plata y vn barquillo de lo mismo 2. Que las beatas que al presente son y adelante fueren no aian de poder disponer de sus bienes en poca ni en parte de sus bienes raizes ni muebles en Publico ni en secreto por donazion graziosa ni testamento sin que prezeda lizenzia del ordinario con zitazion de los administradores de la dicha Yglesia 3. Que la forma y disposizion del entierro onrras y funerales que se les a de azer a las beatas difuntas la aian de dar los dos cauildos eclesiastico y secular todos Juntos o la Maior parte sin que dichas beatas por si puedan tener Mano ni derecho alguno para enplear sus bienes con el pretesto del sufrajio de sus almas a que cuidaren dichos cauildos N. 4. Que entre las dichas siete beatas de tres a tres años aian de proponer Vna de ellas por gobernadora de la Casa y otra por su teniente para en casos de ausenzia y enfermedad Cuio nombramiento le aia de confirmar el señor obispo o su prouisor y señores Visitadores. Y de que a las tales nombradas an de obedezer sin rreplica ni Question aian de Jurar la obedienzia y que todas ellas aian de traer y traigan auito de la terzera Orden de nuestro Padre Serafico San Francisco. Y si por los prelados de esta orden se les pusiere algun enbarazo por falta de lizenzia o por otra Causa puedan mudar el auito a que se ynclinare mas su deuozion Ganando lizenzia, del señor Prouisor para la muda del auito y no en otra forma N. 5. Yten que las beatas que al presente son y adelante fueren en dicha Yglesia por [si?] mesmas y 1116 por las que subzedieren en dicha Cassa y Santuario aian de Jurar y Juren la obedienzia al Yll.mo Señor obispo deste obispado y demas prelados deste obispado Y de que cumpliran todo lo que en las Visitas se las ordenare y mandare por su Yll.ma y señores sus Visitadores sin que las Justizias zeculares puedan entrometerse al conozimiento de las Causas y preguntas que a dichas Veatas se las ofreziere asi zibiles como criminales 6. Yt. Asimismo aian de Jurar la obedienzia a la priora o superiora que elixieren y su lugar teniente de que obedezeran a sus mandamientos en todo lo que la religion y buenas costumbres y constituziones ordenaren y mandaren sin replica alguna = 7. Yten que luego que bacare digo cunpliere el termino de los tres años de superiora de dichas beatas se de auiso al señor obispo y al señor Prouisor para que manden dar comision para que se aga nueba eleccion del dicho ofizio con asistenzia de la persona que por el efecto se nonbrare 8. Yten que el dia de la eleccion de superiora aian de azer dezir misa del espiritu santo para que las asista en el acierto de la dicha eleccion que la an de azer despues que oieren la misa y en la que asi fuere elexida se aga canonica ynstituzion que el derecho ordena y manda con tal condizion que la que hubiere de ser elexida aia sido beata profesa en dicha Cassa por espazio de diez anos y que sea maior de quarenta años y quando no aia persona en quien concurran dichas calidades puedan elexir el señor obispo o sus Juezes a Una de las mas anzianas N. 9. Yten que en Vno con los señores del cauildo eclesiastico y secular aian de concurrir dichas beatas a las capitulaziones de la que nuebamente quisiere entrar en dicha cassa por beata y las tales capitulaziones se zelebraren en la dicha Yglesia y que en esto prebalezca el boto maior N. 10. Yten que las beatas que hubieren de entrar aian de tener año de nouiziado y pasado aquel aia de profesar y en la Profesion pueda azer como y en la forma que se capitulare remysion de lexitimas a fauor de sus Padres o deudos de su obligazion. Y que para educar a la nouizia pueda la Superior nonbrar Vna de las beatas que la pareziere mas a proposita por el Yntento con nombre de maestra de nouizias N. 11. Yten que la dicha Profesion se aia de azer con la solemnidad que en las relixiones prezediendo para ello lizenzia de su Yll.ma o su prouisor y en presenzia del cura de esta Uilla o otra persona que Nonbrare su Yll.ma o su prouisor con que aga la renunzia que el sacro conzilio manda. Y en la profezion aga los tres botos de castidad obedienzia y de pobreza porque al presente no pueden pasar a azerle el quarto de clausura asta que Dios las prouea de mas azienda N. 12. Yten que aunque se allen en disposizion de poder azer el quarto boto no pueden ni puedan prestar obedienzia a otro Superior sino a su Yll.ma sin enbargo de qualquier preuilexio y derecho que en contrario aya ni puedan tener ni tengan Vicario ni Confesor de ninguna relixion sino que aian de ser y sean cura y benefiziados de la Yglesia Parroquial de esta Uilla ni tanpoco an de tener mano ni facultad en ningun tienpo aunque tengan grandes medios y conbenienzias a elexir por Vicario ny confesor a eclesiastico alguno que no sea Cura y beneficiados en esta Uilla a quienes pertenezen todos los emolumentos y [q.les?] que ai y puede auer en dicho Santuario por ser parroquia aneja a la de San Millan. Y si lo contrario yntentaren sobre ser ninguno y de ningun balor y efecto se puedan sacar de la dicha cassa y de que lo cunpliran lo preuenido en esta clausola Juren dichas beatas que al presente son y adelante fueren al tienpo de su profesion de manera que este Juramento no se las pueda dispensar N. 13. Yten que la profesion que hubieren de azer sea con la solemnidad forma y modo con que se aze en las relixiones que profesan con los quatro botos N. 14. Yten que no puedan salir de cassa sino de dos en Dos y entonzes con lizenzia de su Superiora y que los dias de fiesta quando aian de yr a la parroquia Uaian Juntas o a lo menos de dos en dos y 1117 nunca baia Vna sola N. 15. Yten que ninguna de las dichas beatas aia de quedar ni quede fuera de su cassa por nezesidad alguna por Urgente que sea salbo en casa de sus Padres o ermanos en tienpo de enfermedad o tienpo semejante. Y casso que quedare para bolber a la dicha casa del castillo de auiso a dos beatas conpaneras suias para que baian aconpanarla. Y que el tienpo que se detubiere en Casa de sus Padres o ermanos no aia de poder salir de cassa sola a negozio alguno N. 16. Yten que aian de aiunar adbiento y quaresma como en la relixion Cuio auito tubieren como en todos los demas dias que manda nuestra santa madre Yglesia y la que estubiere ynpedida pida lizenzia a la superiora para comer carne N. 17. Yten que las que supieren resar el ofizio de Nuestra señora rezen cada dia, y las que no supieren ler rezen el rosario entero de nuestra señora cada dia por tres bezes Vn terzio por la manana otro terzio a medio dia y otro terzio a la noche. Y ademas tengan por Vna Uez cada dia media ora de orazion mental al tienpo que la Superiora senalare N. 18. Yten que todos los dias del mundo zierren las puertas algo antes que las auemarias y no las abran por ningun casso que no sea fortuito no pensado N. 19. Yten que no puedan hablar dichas beatas con ningun onbre aunque sea Pariente a solas sin conpaneras. Y no siendo parientes ablando de negozios ablen en la parte que senalare la Superior N. 20. Yten que todas las pasquas dias de nuestra señora y apostoles comulguen en la parroquial de esta Uilla = N. 21. Yten que quando alguna enfermare se la aga la Caridad posible y Vna de ellas Continuamente la asista en todo lo posible que en lo preziso dos de ellas N. 22. Yten que en todas las funsiones de cassa y fuera de ella allandose presente la superior nadie able sin su lizenzia y lleue la antelazion del asiento. Y las demas en su orden segun la antelazion desde la profezion N. 23. Yten se las encarga que si consideraren por sufizientes medios los redibos de los censos y Uienes que se las consigna coman en comunidad y quando se allare algun ynconbeniente que dichas beatas prebendan partan por yguales partes la Utilidad que tubieren menos la que rendiere sus dotes que esta a de perzeuir Cada Vna la Suia N. 24. Yten que por quanto entre las beatas que al presente estan no ai ninguna que saue ler ni escriuir Caso que hubiere alguna muger de buena abilidad que las eduque a las que al presente estan en ler y escriuir y rezar el ofizio diuino se pueda amitir sin dote y que asta se la de duplicada cantidad que a las otras beatas Estas constituziones y forma de biuir de las dichas beatas las dispuse Yo Ygnacio de Sagastiuerria por mandato de los señores Visitadores en diferentes tienpos Y lo firme en Salinas a Veinte y Vno de Abril de mil setezientos, años Ygnacio de Sagastiuerria 1118 17 XIX. mende erdialdea. Bergara. Bergarako San Pedro parrokiako hiletetako zerbitzarien etekinen eta emolumentuen informea BUA 04 MIK/SP14, 131-133 fot. Derechos de entierros 1ª Clase con pan Estipendio de la misa............................................................................................ .6 rs. vn. Acompañamiento al Campo-Santo todo el Cabildo..............................................44 " Besamanos a 2 rs. .................................................................................................20 " Al cepo de Animas..................................................................................................4 " Organista.................................................................................................................8 " A las Beatas ademas del pan...................................................................................8 " Al Sacristan por todos sus derechos......................................................................28 " A los monagos á dos................................................................................................4 " Alzafuelles é incienso á dos.....................................................................................4 " Total 126 rs. vn. Ademas se ponen en este entierro 21 panes de los de 4 libras, y llevan las Beatas 3, el que sea semanero en el novenario 9, y los once restantes el que es semanero el dia del entierro, y si fuese dia de ofrenda se reparten entre todos los cabildantes. Honras Por las dos misas.....................................................................................................6 " Por los Nocturnos..................................................................................................18 " Por el carnero.......................................................................................................120 " Besamanos dobles..................................................................................................40 " Organista y Beatas á 16..........................................................................................32 " Sacristan 20, Monagos á 4, Alzafuelles é incienso á 4...........................................36 " Cepo de Animas........................................................................................................8 " Total 26[0 rs. vn.] Ademas se ponen 70 panes en los dos dias, de los que se reparten uno al Sacristan, uno al Organista en cada dia, 3 á las Beatas, 6 al cura, y los restantes entre los Beneficiados cada dia. El que hace esta clase de funeral tiene que poner durante el año, todos los Domingos 6 panes de 4 libras, y á las Beatas dan el 7º los sabados y lunes uno de id.[= ibidem.], dos siendo dias festivos, y uno de id. los demas dias festivos, y en el cabo de año, 3 de id., 2 para el Cabildo, y uno para las Beatas. 1ª Clase de Deposito Derechos del Cabildo..........................................................................................550 rs. vn. id. del Organista.........................................................................................16 " id. del Sacristan..........................................................................................22 " id. de las Beatas..........................................................................................18 " Al Sacristan por la cruz...........................................................................................4 " 1119 2 Monagos, Alzafuelles, é incienso á 4 rs. ...........................................................16 " A una Beata por amortajar adulto............................................................................4 " Acompañamiento al Campo-Santo Cabildo entero................................................44 " 2ª Clase con pan entero Se llevan 21 panes y se distribuyen como en el de 1ª Clase. Estipendio...............................................................................................................6 rs. vn. Acompañamiento al Campo-Santo de medio Cabildo..........................................22 " Besamanos............................................................................................................10 " Organista y Beatas á 4 y Monagos á real..............................................................10 " Sacristan por todos sus derechos...........................................................................14 " Animas 2 rs. é incienso 1.........................................................................................3 " 65 rs. vn. Honras Estipendios y Nocturnos.......................................................................................24 rs. vn. Carnero..................................................................................................................60 " Organista y Beatas á 8 rs. y Monagos á 2..............................................................20 " Besamanos.............................................................................................................20 " Sacristan.................................................................................................................12 " Animas 4 rs. é incienso 2..........................................................................................6 " 142 rs. vn. Se ponen 60 panes de dos libras que se reparten al Cura 10, á las Beatas 6, organista y sacristan á dos, y lo demas beneficialmente. Ademas durante catorce meses los Domingos dias festivos [tambien?] se ponen el mismo numero de panes que en el de 1ª Clase, pero de dos libras. 2ª Clase de pan de tres libras Para este entierro se llevan el mismo numero de panes que para el de 1ª Clase. El carnero es de 80 rs. y por un año dura el duelo. 2ª Clase de medio pan Se ponen para el entierro 21 panes de dos libras, 60 de id. en honras, y el carnero es 48 rs. Los domingos, sabados, lunes y fiestas se lleva un solo pan en catorce meses. 2ª Clase de Deposito Derechos de Cabildo...........................................................................................200 rs. vn. id. del Organista............................................................................................8 " id. del Sacristan...........................................................................................13 " 221 rs. vn. [Der]echos de las Beatas.....................................................................................[10 rs. vn.] id. por amortajar...........................................................................................4 " id. de los Monagos, alzafuelles, é incienso á 2............................................8 " Acompañamiento al Campo-Santo medio cabildo.................................................22 " 265 [rs. vn.] 3ª Clase de pan Para el entierro se ponen 19 panes de libra. En honras 50 panes de libra, y el carnero es 44 rs. En las honras de esta clase al Cura se le dan 8 panes. 1120 Parvulos 1ª Clase con pan Se llevan al entierro 3 panes de 4 libras, y los tres dias festivos inmediatos uno de id.; de los tres del entierro uno es para las Beatas. 2ª clase de id. de 2 libras, y 3ª de libra. El Cabildo sin el acompañamiento al campo-santo, pero con inclusion del estipendio llevan 12 rs. Dependientes 1ª Clase Organista..........................................8 rs. vn. Sacristan.........................................13 " Beatas...............................................7 " Por amortajar parvulo.......................2 " Monagos á 2......................................4 " 2ª Clase Organista..........................................4 rs. vn. Sacristan...........................................7 " Beatas...............................................4 " Por amortajar....................................2 " Monagos á 1.....................................2 " 1121 18 1538. Bergara. San Pedro parrokiako Domenja de Ascarrunz seroraren kereila Gipuzkoako korrejidorearen aurrean, parrokia bereko Maria Garcia de Gorosavelek eman zion jipoiagatik BUA 01 C/539-17, f.g. Domenja de Ascarrunz freyra de la yglesia parrochial de san pedro de la villa de Vergara parezco ante Vm a acusar qriminalmente como a [???] A maria Garcia de gorosavel freyra [o...???] sy la dicha yglesya de san pedro / y narrando el lecho verdadero desta mi querella y acusaçon digo que Ansy es que presidiendo en la yglesia de dios nuestro muy santo padre paulo [terzero] y rreynando sus magestades en estos rreynos de espana y vuestra merced seyendo corregidor desta prouincia en Vn dia deste mes [corriente?] y Ano en la casa de rrecalde que es en la dicha villa lindeada por la vna parte con el camino real que pasa para mizpildi y por la Otra parte tras [mancanas?] de la dicha mysma casa y por la parte debaxo el camino rreal que ba para Vriburu que estando yo salba y segura syn hazer ny dezir por que mal ni dapno rreçibir devisa la dicha maria Garcia con Animo perberso y dapnado dello me dio muchos y dibersos golpes con vn candelero de laton que en las manos la tenia espeçial-mente en la cabeça me herio de la qual herida me sallio mucha sangre y me corto dos y tres benas por lo qual [???] quedara [???] de vista corporal según me dizen y rrelatan cirujanos y medicos espertos que de la Arte y çiencia saben y no contenta con la dicha herida y golpe de que quede aturdida me dio otros dos golpes en el braço ezquierdo y pescueço con el dicho candelero de que E estado lijada por ende pido y suplico a Vm abiendo la rrelaçion suso dicha por Verdadera [...] a la dicha maria Garcia condene A las mayores y mas grabes penas que por derecho y fuero hallare [...] 1122 19 1597, maiatzak 11. Bergara, Santa Marina parrokia. Apezen, benefiziodunen eta eliztarren kexua, Catalina de Sarralde, apezpikutzaren aurreko dilijentzien bidez modu irregularrean lortu nahian zebilen seroratza baztertuz GPAH-AHPG 1/0135, 236r-238r. Contradicion e poder de los parroquianos e clericia de Santa Marina de Oxirondo sobre el entrar por freira en ella Catalina de Sarralde […] auiendose juntado y congregado copiossamente los parroquianos de la dicha yglessia y en uno con ellos el bachiller Joanes de Artolaçaual mayordomo del cauildo de ella e Juan Fernandez de Yçaguirre clerigo quadjutor y teniente de cura anbos uenefiçiados de la dicha yglessia y Juan Abbad de Artolaçaual y Andres Abbad de Asula clerigos presbiteros sostitutos y seruidores de otros dos uenefiçiados por dos uenefiçiados propietarios ausentes en uoz y en nombre de cabildo y Juan Perez de Bereçeibar Jauregui mayordomo de la fabrica de la dicha yglessia y Baltassar de Artolaçaual rregidor de la dicha parroquia e Juan Fernandez de Yçaguirre e Pero Ybanes de Ondarça Juan Martinez de Ueiztegui Martin Perez de Ariçaualeta Joan Garçia de Ayardi Elorça Joan Fernandez de Ganchaegui Eguino Juan Martinez de Larrinaga Juan Perez de Achotegui Juan de Çubiate Miguel de Moyua cassero Pero Perez de Arizpe Lorençio de Artolaçaual Martin de Eguiguren Larrarte Martin Garçia de Azcarate Ascassua el moço Miguel Perez de Çubicoeta mayor en dias Miguel Perez de Çubicoeta el moço Juan Saez de Uerasiartu Andres Perez de Eguiçaual Juan Fernandez de Narbaiça Joan de Olariaga cuchillero Juan de Biteri Martin de Çupide Andres de Çupide Juan de Eguren tijerero uezinos de la dicha uilla a llamamiento del dicho bachiller Joan Perez de Artolaçaual mayordomo en pressençia de mi Joan Lopez de Oçaeta scriuano publico del rrey nuestro señor y del numero de la dicha uilla e testigos de yuso escriptos e asi juntos y congregados los suso dichos el dicho bachiller Joanes de Artolaçabal mayordomo sobredicho dixo e rreferio como a su notiçia auia benido que Catalina de Sarralde uezina de la dicha uilla pretendia ser freira sirbienta en la dicha yglessia y vivir y morar en la cassa de las freiras de ella y para haber e alcançar liçençia para ello de su senoria del obispo de este obispado de Calaorra y la Calçada auia fecho çierta figura de çitaçion por mandamiento del señor prouissor e uicario general del dicho obispado como constaua e paresçia por los autos de la caussa y porque este hera negoçio de ynportançia por muchos rrespetos para la dicha yglessia e parroquia e a el como a tal mayordomo del dicho cauildo le conbenia darles notizia de lo suso dicho para seguir la uoluntad del dicho cauildo y de la dicha parroquia e procurar el probecho e utilidad de la dicha yglessia / por ende les pedia e rrequeria e pidio e rrequerio dixiesen e declarasen su yntençion y deliberasen lo que en rrazon de ello se debiese hazer para que el y el dicho Juan Perez de Bereçeibar Jauregui mayordomo su consorte hiziesen sobre ello lo que se les hordenasse y mandase de que pidio testimonio y los dichos quadjutor uenefiçiados y seruidores de los dichos uenefiçios y mayordomos y rregidor e parroquianos sobre dichos auiendo entendido la proposiçion y rrelaçion del dicho bachiller y auiendo conferido e platicado entre si sobre ello todos ellos unanimes y conformes dixieron que no conbenia a la dicha yglesia y parroquia que la dicha Catalina de Sarralde sea freira de la dicha yglessia ni sea rresçiuida ni admitida por tal porque en la dicha yglessia ay tres freiras seruientas 1123 que biben y moran en la cassa de las freiras de ella que son uastantes y sufiçientes para el seruiçio de ella y no ay neçessidad de mas y porque de entrar la dicha Catalina de Sarralde por freira de la dicha yglessia a la dicha yglessia y parroquianos de ella se les rrecresçeria costa e gasto por muchas uias y porque la dicha cassa de las freiras es pequena e no pueden caber en ella mas de las que ay y porque la dicha Catalina de Sarralde no es natural de la dicha parroquia y en ella ay otras muchas hijas naturales de la dicha parroquia y auiendo de ellas personas benemeritas es de grande ynconbeniente meter a estrañas y ocassion de aber sobre ello pleitos y discordias e ynquietud de la dicha parroquia y porque al presente no ay bacantia de freira en la dicha yglessia atento a lo qual por las dichas caussas y otras que se diran y alegaran donde sea neçesario dixieron que todos ellos juntos de conformidad por si e por los demas que son benefiçiados y parroquianos ausentes y haziendo como hizieron cauçion de rrato por ellos en forma para que te[ndr?]an y abran por bueno todo lo contenido en esta carta contradezian e contradixieron en forma la dicha pretension de la dicha Catalina de Sarralde en rrazon de lo suso dicho para que no sea admitida ni rresçiuida por freira en la dicha yglessia ni se le de la posesion antes sea escluida de ello y que asi se lo suplicauan e suplicaron a su senoria del senor obispo y al dicho señor su prouisor por la horden que mas conuenga y de por ningunos todos los autos e diligençias que en rrazon de ello estan fechos y los que adelante se hizieren y que demas de lo suso dicho todos ellos juntos de conformidad y qualquier de ellos ynsolidun como de derecho mejor podian y deuian dauan e otorgauan e dieron e otorgaron todo su poder cunplido en forma a Uitores Sanches de Angulo y a Diego Rruiz de Eguino y Juan de Pinedo procuradores de caussas de la Audiençia Episcopal e del dicho obispado y a cada uno e qualquiera de ellos ynsolidun espeçialmente para en seguimiento e prosecuçion del dicho negoçio e causa que de suso se haze minçion […] 1124 20 1618, urtarrila - martxoak 23. Leintz bailara. Leintz bailarako udal agintarien aldetik Valladolideko Kantzeleriaren aurrean egindako eskakizuna, Kalagorriko apezpikutzatik serorak karguetatik kanporatzeko hartzen hasiak ziren neurriak atzera botatzea eskatuz, eta epaia eman zuen Errege Agindua ARChV. Real Audiencia y Chancillería de Valladolid. Pleitos Civiles. Escribanía Zarandona y Wals. Pleitos Olvidados. C 3654/23, f.g. Gregorio de Arbide en nombre de el Concexo Justizia y rregimientto de el Valle rreal de Leniz y de las sororas y fraylas que ha aujdo e ay en todas las yglessias parroquiales y hermitas de el, digo que el obispo de la çiudad de Calaorra y la Calzada y su prouisor a dado sus mandamientos y çensuras contra mis partes mandando que las dichas sororas y freyras que estan seruiendo y sirben en las yglessias parroquiales de el dicho Valle y hermitas de el sean espelidas y echadas de las dichas yglessias so color y deziendo a de ser y guardarse çierta constituzion signodal de el dicho obispado como se contiene en los dichos autos y mandamientos – Y por mis partes se parezio ante el dicho obispo y Prouisor y alegado estar en posesion y costumbre de tiempo inm[memorial] a esta parte de estar en las dichas parroquiales y hermitas las dichas sororas y freyras poniendolas y nombrandolas las dichas yglesias y parroquianos de ellas sin auer abido lizenzia de el hordinario con aprobazion e informazion de la virtudes de las dichas sororas y freylas que se an hecho y azen por los curas y parroquianos de las tales yglesias – Y ansi an echo y azen eleczion de personas muy onrradas con aueriguaziones que hazen de sus buenas vidas y costumbres y las rreziben con sus dotes conpetentes que lleban para aumento de las fabricas de las dichas yglessias – Y las dichas sororas tan solamente acuden y se ocupan en limpiar y adrezar las dichas yglessias y demas cosas nezesarias para la limpieza de las dichas yglessias sin que se ayan ocupado ni ocupan en las sacristias por los fines que los dichos probeymientos disponen ni se llegan tanpoco a los altares ni tocan basos sagrados ni otras cosas proybidas a ellas – Porque solo sirben y estan dedicadas para su limpieza y labar la rropa blanca y ençender las lanparas y tocar canpanas que no pueden hazer esto onbres ni sacristanes legos y para los tener ser las dichas yglessias de muy poca rrenta y fabrica que los propios curas y clerigos para que les ayuden a rrebestir y dezir sus misas se ayudan y balen de mochachos que para solo eso sirben y que las dichas sororas y freyras se sustentan de las labores de sus manos y con alguna ayuda de personas onrradas debotas suyas que las socorren con sus limosnas. Y que la dicha constituzion signodal no ha estado en huso su dispussiçion ni rrezibidosse en el dicho Valle porque como se dize arriba sin la dicha lizenzia los curas y parroquianos que an ssido y son de las dichas yglessias an puesto y nombrado las dichas sororas en ellas y a ssido con grabamenes y condiziones y entre otras que si alguna de ellas exçediesse de los limites de su onestidad por el mismo casso fuesen escluydas y echadas y perdiessen las dotes que llebaban y quedasen para las dichas yglesias y sus fabricas. Y alega[das?] otras rrazones en defenssa de su justizia – sin enbargo el dicho obispo e prouisor proçeden a executar y an executado de echo sus autos y mandamientos en perjuizio de la posession y costumbre ymemorial que mis partes tienen de lo que le esta por mis partes apelado legitimamente en tiempo y en forma y no les a querido otorgar su apelazion en lo que les an echo y azen notoria fuerza y agrauio = suplico a [val.ª?] mande dar a mi parte su prouision rreal para que el dicho obispo y prouisor y otro qualquiera juez eclesiastico 1125 que de la dicha causa aya conozido y conozca otorgue a mis partes su ap[elazion?] rreponga y de por ninguno lo por el echo y autuado y absuelba a los escomulgados y el notario enbie el proçesso oreginalmente echo -------------------Don Phelipe por la Gracia de dios Rey de Castilla de de [sic] Nauarra de Granada de Algecira Jibaltar Conde de Flandes y de Tirol // a uos el obispo de la ciudad de Calaorra y la Calcada y buestro probisor y a otro qualquier Juez eclesiastico que aya conocido y conoz[c]a del negocio y caussa que de yuso se ara mincion y a cada vno de uso salud y gracias sepades que Gregorio de Arbide en nombre del concexo justicia rreximiento de la uilla de Salinas de Leniz y de las sororas freilas que rresedian y serbian en la yglesia perroquial de la dicha villa y en la de Nuestra Señora del Castillo su anexa nos hiço rrelacion por su peticion diciendo que bos el dicho obispo y prouisor aviais dado uuestros mandamientos y censuras contra sus partes mandando que las dichas freilas que estaban sirbiendo en la dicha yglesia y en la de Nuestra Señora del Castillo fuesen espelidas y echadas de ellas so color y diciendo que se devia guardar cierta costituyzion sinodal de [e]se dicho obispado como se contenia en los dichos autos y mandamientos y por sus partes auia parescido ante uso y alegado estan en posesion y costumbre de tiempo ynmemorial a esta parte de poner en la dicha perroquial y su anexa las dichas freilas nonbrandolas la dicha yglesia y perroquianos de ellas sin abido Licencia del hordinario [e?] ynformacion e virtudes de las dichas freylas echas por los perroquianos y ansi avian echo y acian elecion de personas muy onrradas con abriguacion que acian de sus buenas bidas y costumbres y las rrescebian con sus dotes conpetentes que lleuaban para aumento de las fabricas de las dichas yglesias y las dichas freilas tan solamente acudian y se ocupaban en linpiar y aderezar las dichas yglesias y demas cosas necesarias para su linpieza sin que se ubiesen ocupado ni ocupasen en las sachristias por los fines que en los dichos proebimientos disponian ni allegasen tanpoco a los altares ni tocaban basos sagrados = ni otras cosas probeidas a ellas porque solo sirbian y estaban didicadas por su linpieza y encender las lanparas y tocar las canpanas y labrar [sic] la rropa blanca lo qual no podian hacer ombres ni sachristanes legos y para los tener en las dicha[s] yglesias de muy poca rrenta y fabula y los propios curas y legos para que los ayudasen a rreuestir y decir sus misas se ayudauan y balian de muchachos y [???] a lo suso dicho y que las dichas sororas freilas se sustentauan de las labores de sus manos y con ayuda de personas onrradas deuotas suyas que las socorrian con sus limosnas y que la dicha costitucion sinodal no auia estado en su desposesion no rrecibidas en la dicha villa y otras cosas. Sin enbargo bos el dicho obispo y prouisor procediades a executar vuestros autos y mandamientos en perjuicio de su posesion se contiene e ynmemorial que teniande lo qual y otros agrauios por su parte estaua apelado y no les auiades querido otorgar su apelacion en lo qual les auiades echo y aciades notoria fuerza y agrauio la qual alcando y quitando nos supplico proueyesemos sobre ello como la nuestra merced fuesse y nos tubimoslo por bien por que os Mandamos que si ansi es que por parte del dicho concexo justicia y rreximiento de la dicha uilla de Salinas de Leniz que rresiden en la[s] dichas yglesias esta de uos apelado lixitimamente en tiempo y forma de de [sic] los suso dicho que de suso esta fecha mincion les otorgad su apelacion para que la puedan seguir y proseguir ante quien y como deuan rrepongais y deis por ninguno lo despues de ella fecho y procedido o dentro de ocho dias primeros siguientes, enbiad a la dicha nuestra audiencia el processo eclesiastico orixinal de la dicha causa para que bistos se prouea Justicia y en el entre tanto vos rrogamos y encargamos que por termino de sesenta dias primeross siguientes absolbais a los dichos vecinos del dicho concexo Justicia y rreximiento freilas y las demas personas, que sobre la dicha caussa tubieredes excomulgadas y alceis las censuras y entredicho que sobre ello ubieredeis dado y puesto que [e]n 1126 ello nos serbireis y mandamos al escriuano o notario ante quien el dicho pleito passa que dentro de los ocho dias le enbien orixinalmente a la dicha nuestra avdiencias con perosna de rrecaudo que al que lo truxere le sera tasado y mandado pagar lo que por la dicha trayda vbiere de auer y mandamos a la parte o partes a cuyo pedimiento procedeis que dentro de los dichos ocho dias vengan o enbien en seguimiento del dicho pleito y caussa y los dichos notarios no fagan en deal so pena de la nuestra merced y de diez mill marauedis para la nuestra Camara dada en Balladolid a veinte y tres dias del mes de marco del ano de mill seis cientos y diez y ocho años = Yo Pedro de Çarandona Elexaga Scriuano de Camara del Rrey nuestro señor la fize scriuir por su merced con acuerdo de los [prouisores?] de su rreal audiencia [rubrika] 1127 21 1623, martxoak 23 - ??? - maiatzak 31 - ??? - ??? - azaroak 23. Bergara, Kalagorriko apezpikutza. Bergarako herriaren eta Kalagorriko apezpikutzako prokuradorearen artean, 1623an herrian abian jarri zen seroren kanporatzeen inguruan apezpikutzako auzitegietan izan zen auziari dagozkion dokumentuak: Bergarako herriaren ahaldun Pedro de Juberak gaiaren inguruan egindako informeak, auzirako bi aldeetatik prestaturiko galdeketak, auziari buruz Bergarako herriaren aldetik osaturiko memoriala, eta apezpikutzaren aldetiko auziaren Errege Kontseilurako bideratzea BUA L/063 (mikrofilmatua: MIK. 17A60), 296r-296v. En este negoçio de las sororas de la muy noble y muy leal provinçia de Guipuzcoa he visto el breue de su Ill.ma del señor nunçio de estos reinos para su señoria Ill.ma del señor arçobispo de Burgos y para su prouisor, en que viene inserta la carta de el illustrissimo Cardenal Lançeloto presidente de la sagrada congregaçion de los illustrissimos cardenales interpretes del sancto concilio de Trento, en que le encarga prouise que no se le impida al señor obispo de Calahorra la execucion del decreto de la dicha sagrada congregaçion, en que se mando espeler de las iglesias y hermitas las dichas sororas = Y aunque es verdad, que la dicha carta y breue tienen la dificultad del dicho decreto, de auerse proueido sin citaçion de las dichas sororas, y con siniestra relaçion, todavia ha de embaraçar a el Metropolitano el proueer el remedio tan pronto, y tan eficaz como se esperaba; y que lo que importa en un negocio puesto en tanta apretura, como el señor obispo lo ha puesto, es acudir a la chancilleria por via de fuerça en virtud de la prouision, que se ha ganado, y hazerlo ver, y si alli sale bien es lo que se pretende, y si no saliesse me pareçe que no ay que cansar por el remedio en España en tribunales eclesiasticos, porque el señor obispo es de la condicion tan belicosa como se sabe, y tiene tan grande aprehension en este negocio, que ninguno tiene mas delante los ojos, y en la defensa del no perdonara a ninguna diligencia, ni gasto, y ansi si la prouision se perdiesse seria lo mas facil, y lo menos costoso acudir a la mesma congregacion de los illustrissimos cardenales, y pedir juez de rescripto para España = Y me pareçe que se puede tener esperança que la prouision saldra bien en chançilleria por las raçones alegadas, y apuntadas en el proçeso ansi me lo parece saluo. [Escrita?] en Logroño 26 de Março de 1623 años. Pedro Jubera de Vergara = ------------------Por parte del clero de este obispado se apello de seis constituciones de las que el señor obispo hizo en el sinodo que çelebro en esta çiudad, las quales el consejo remitio al Metropolitano, hiziesse vna de las sororas como yo lo entiendo seria la mejor defensa que podian tener, y en que se fundara con mayor façilidad las fuerças = esto se ha de saber aquí en los papeles del sinodo, y sino en Burgos de Juan de Mançanares, a quien se le ha de pedir que siendo ansi embie vn testimonio, que embiandolo sera llana la fuerça. Pedro Jubera de Vergara ------------------- 1128 BUA L/063 (mikrofilmatua: MIK. 17A60), 292r-293v. Este es un traslado bien y fielmente sacado de vn articulado de preguntas que por parte de esta Muy noble y muy leal probincia de Guipuzcoa aze el señor probissor y bicario general de este obispado de calaorra y la calzada en razon de la espulsion de las freyras y seroras de las yglesias del dho obispado que el tenor del dho Articulado y comision del dho probisor y citacion echa al fizcal general de este dho obispado son del tenor seguiente Por las preguntas seguientes se examinen los to.s que se presentaren por la muy noble y muy leal probincia de guipuzcoa en el pleyto con el fizcal general de este obispado sobre la espulsion de las freyras y sororas de las yglessias y hermitas della que caen en este obispado de calaorra y sobre los demas contenidos los pedimientos echos en esta caussa por parte de la dha probinzia 1. Primeramente por el conocim.to de las partes y notizia de esta caussa y si conocen a las freyras y sororas que de pres.te serbian en las dhas yglessias y hermitas 2. Yten si saben etc. que estando sirbiendo las dhas freiras y seroras en las dhas yglesias y hermitas llego vn mandam.to v horden del sr. probissor para que les echassen y espeliessen sin aberse echo caussa alguna ni autos con ellas ni con la dha probincia que tan ynteresada es y si ha las haber citado digan los t.os etc. emitiendosse al Mandam.to v horden que hubo y en los autos de su execucion 3. Yten si saben que las dhas Yglesias y Hermitas an serbido sororas y freyras de tpo. ymemorial a esta parte y que las que de presente serbian an sido espelidas todas q eran personas de Hedad y algunas muy biejas y de gran birtud y que ansi biben con gran desconsuelo de bersse espelidas de las yglesias y hermitas donde ha tanto tiempo que se ocupaban y donde pensaron acabar sus bidas y de bersse desacomodadas de las cassa y moradas donde bibian y que por ello an caussado a todos los que las conocen gran lastima y conpasion y q a parecido gran rigor el que con ellas se ha vssado 4. Yten si saben que las dhas freiras y sororas no acian ofizio de sacristanas ni se llegaban a los altares ni tocaban ni menoscababan los ornamentos y basos sagrados y que solo se ocupaban en barrer las yglesias encender las lanparas y labar la rropa digan etc. 5. Yten si saben que las dhas yglesias y hermitas son muy pobres y que no tienen rentas ni dotacion con que poder sustentar sacristanes y que con el serbicio de las dhas freyras y sororas se an serbido y pasado por largos siglos sin que dello se aya [ezabaturik: con] sentido ynconbeniente ni indecencia alguna etc. 6. Yten si saben que ademas de lo dho las dhas freyras y sororas se ocupaban en conponer las sepulturas y en encender las candelas que sobre ellas se ponen de los duenos que por sus personas no podian acudir y en abrir y cerrar las puertas de que tenian las llabes digan etc. 7. Yten si saben que despues aca que an sido espelidas las dhas sororas y freiras como no ay dotacion no ay personas que sirban en las Hermitas ni abran ni cierr[en] las puertas y que por ello se an dexado y dexan de decir muchas missas y que las hermitas estan cerradas y sin barrer y que las limosnas que se acian cesan de todo punto lo qual todo es de gran descon[suelo] para los vecinos de la dha probincia y que dello ay mucho sentim.to y quexas digan etc. 8. Yten si saben etc. que todas las dhas sororas y freyras llebaron sus dotes a las yglesias y hermitas con que se an edificado rreparado y proveydo de ornamentos y de otras cossas acesorias digan etc. 9. Yten si saben etc. que las dhas sororas se sustentaban en serbizio de nro. sr. con labores que acian 1129 de sus Manos y avn de lo que les sobra acian mucha limosma [sic] muy considerable pª adorno a las dhas Yglesias y hermitas digan etc. 10. Yten si saben que en toda la dha Probinª en los lugares que son del obispado de pamplona que sera de quatro partes las tres sirben y asisten las freyras y sororas con mucha quietud sin que los señores obispos ni sus probisores las ayan ynquietado ni perturbado Digan etc. 11. Yten si saben que en muchas partes del obispado de calaorra ay mugeres que llaman freiras que tienen por ofizio el barrer las yglesias labar la rropa encender la cera que se pone sobre ellas y particularm.te las ay en las yglesias e monasterios de la ciudad de logroño donde rreside la audienª del sr. obispo digan etc. 12. Yten si saben que entre otras virtudes que se an conocido en las freiras y sororas que por tpo. an sido en las yglesias y hermitas de la dha probinª y en las que de pres.te sirbian en la onestidad por que nunca se a entendido ni sabido que ninguna dellas aya yncurrido en pecado de onestidad que aya caussado escandalo y que todas ellas son nobles hijasdalgo de sangre muy birtuosas de buen exemplo y rreputazion y que las Justicias biben con gran bicilencia [sic] atendiendo como las dhas freyras y sororas biben etc. Vos el Doctor Don Miguel de paternina Bergara arcidiano de bilbao dinidad [en] la santa yglesia Catredal [sic] de la calzada probissor y bicario general en todo este obispado de calaorra y la calzada por su senoria del sr. don pº goncales de castillo obispo del dho obispado predicador de su mag.d y de su consejo etc. por las presentes y su thenor damos comision en forma al lic.do fran.co de ontiberos Bisitador general de este obispado para que por testimº de su notario que lleba pª la bisita rreciba ynform.on de los dhos y deposiciones de los t.os que ante el se presentaren por parte de la noble probinª de Guipuzcoa examinandolos al tenor de las preguntas de esta otra parte aciendoles las preguntas y repreguntas necesarias pª adbirigoacion de la verdad y echa y recibido origianlm.te nos lo remita para con su bista prober Justª que pª ello y fulminar censuras para que los t.os parezcan ante el a dezir sus dhos y cobrar sus salarios a rracon de ochocientos mrs. en cada vn dia de lo que se ocupare de yda estada y buelta los quales aya y cobre de los vecinos y parte de la dha probinª y el notario trecientos mrs. con mas los derechos de autos y escripª conforme al arancel del obispo mi sr. Le damos comision en forma y quanto a ello cometemos [muchas?] vezes dada en logrono a treynta y uno de mayo de mill y seis cientos y v.te y tres a[ ?] Doctor paternina Vergara Por mandado del probisor pº fernandez – [???] en logroño a treinta y vno de mayo de mill y seiscientos y v.te y tres años este con esta com.on a silberi[o] belez y dixo que se cite a[l] licen.do a cue [sic] la fize al general y protesto la nulidad de lo contrº y en fee dello firmo pedro fernandez El cual dho traslado ba bien y fielm.te sacado por mi el scriuº corrigido y concertado por mi matheo de çumaran scriuº del rrey nro. sr. y del numº de la villa de elgoiuar cuyo oreginal entregue a Julº Saez de aranburu poder abiente de esta muy noble y muy leal probinª de guipuzcoa que firmo ayqui – Joan saez de Aramburu [rubrika] A lo que fueron t.os [mm.d?] de sustaeta y matheo de cumaran el menor en dias vecinos de la dha vª y en ella a tres de Junio de mis [sic] y seiscientos y v.te y tres años [???] [rubrika eta sinadurak] -------------------- 1130 BUA L/063 (mikrofilmatua: MIK. 17A60), 294r-294v Por las preguntas seguientes sean examinados los t.os que se presentaren por p.te del fiscal g.al de este obispado de calahorra y la calçada en el pleito que trata con la muy noble y muy leal prouiª de guipuz.a sobre la expuls.on y restituçion de las freylas y sororas dee las yglesias y hermitas de la dha prouiª subjetas al p ordinario del dicho obispado 1. primeramente por el conocimiento de las partes noticias etc. 2. Yten si sauen que las dhas freyras y sororas hacian ofiçio de sacristanas en las dhas yglesias o hermitas teniendo las llaues de las puertas de las yglesias y sacristias y de hordiº se llegauan a los altares y encendian las candelas y manoxeauan los hornamentos y basso[s] sagrados por que siempre andauan metidas en las sacristias con grande yndecen.a del culto diuino y nota y escandalo de los que beyan es publico y notorio ayudando a bestir en las sacristias a los sacerdotes ansi quando salen a dezir missa como a ciertas procesiones y demas cosas digan etc. 3. Yten si saben y an visto que con ocasión de lo referido en la pregunta, antecedente Las dichas freyras y sororas siempre andauan enbueltas y rebueltas en las sacristias entre los sacerdotes y les ayudaban a bestir las vestiduras sagradas sacerdotales para aber de salir a dezir missa y de las dichas comunicaciones comunmente se an seguido muchos ynconuenientes en materia de honestidad biuiendo hamancebadas muchas de las dichas mugeres con los clerigos pe[r]maneciendo preñadas y paridas dellos y al presente esta preñada maria miguelez sorora de san miguel de aguinaga de la villa de heybar y es publico que lo esta de francisco abbad de sugadi capellan en La misma yglesia sobre lo qual ay pleito pendiente en esta audiencia y esto es publico y notorio digan Los testigos Los demas casos que supieren en particular de que tubieren noticia por lo haber visto decir etc. 4. Yten si saben que en las dichas Yglesias y hermitas se ban prouiyendo de sacristanes y personas que hazen todos los dichos oficios y de Barer Las yglesias y encender Las Lanparas y tender Los panos de las sepulturas y saber de lo demas coniuente y nescesario de las puertas adentro de las yglesias con grande satisfacion de todas y mejor y mayor puntualidad y dezençia haçian las dichas mugeres 5. Yten si sauen y tienen por cierto que fuera menos inconuinintes que Las yglesias cerrasen por falta de sacristanes que tenerlas abiertas haziendo mugeres Los dichos oficios por la yndeçençia con que Los han hecho por las deshonestidades que an resultado y pecados mortales que se cometian en grande ofensa de nuestro señor 6. Yten que por heuitar Los dichos pecados daños e ynconuinientes en la Congregacion sinodal Vltima se hordena vna Constituçion para que todas las freyras y sororas fuesen expelidas de las yglesias y hermitas y que La dicha Constituçion esta aprouada y consentida por toda la Junta y Congregacion signodal y su magestad de liçençia para que se ynprimiese con las demas como se an ynpresso y que la dicha Constituçion se ha guardado y executado en todo El obispado con grande consuelo de todo El obispado por beer se an remediado tantos daños e ynconuinientes envejeçidos de los que resultaban en tener por sacristanes a las dichas mugeres llamadas sororas digan etc. 7. Yten es publico y notorio publica Voz y fama etc. -------------------- 1131 BUA L/063 (mikrofilmatua: MIK. 17A60), 295r-298v. Memorial del pleito de las Beatas o seroras de la villa de Vergara con el señor obispo de calahorra y su Bisitador – La villa de vergara de tiempo Ynmemorial a esta parte siempre ha tenido en sus yglesias beatas o seroras y estas siempre an sido y son al presente personas nobles de buena vida fama y recogimiento cuio exerçiçio es de tener quenta con las sepulturas de los vezinos de la dicha villa porque como ay costumbre en ella de ofreçer pan todos los domingos fiestas lunes y sabados de todo el año en la dicha Yglesia sobre las dichas sepulturas y El pan que se a de ofreçer y esto no solo se haze en la sepultura del difunto de entre año sino en todas las sepulturas que ay en la dicha yglesia. Y por este cuidado los dichos vezinos dan a las dichas beatas lo que la costumbre tiene reciuido en la dicha villa [ezabaturik: siempre] sin que Ellas lleben cossa alguna de la fabrica. – Ademas del prouecho que tiene los vezinos de la dicha uilla en tener las dichas beatas para el seruiçio de sus sepulturas Les es mucho mayor para El remedio de sus hijas porque como en ella los hombres naçen con mas obligaçiones que hazienda vn hombre que se vee cargado de hijos La mas Uirtuosa de sus hijas procura que se ponga El abito de beata y a la tal en toda la prouinçia de guipuzcoa se le goarda mucho respeto como a persona dedicada al seruiçio de Dios y los señores obispos que a abido en este obispado por sus constituçiones signodales tenian hordenado que reciuida Ynformacion de la vida y costumbres de la persona que queria ser veata y constando hera birtuosa y de hedad de quarenta años se le diese Liçençia, Para traer el abito de beata y otra juridiçion no tienen Los señores obispos sobre Ellas sino El dar liçençia Y si acaso en alguna a suçedido alguna libiandad que se niega a sido mas por no haber guardado Los prouisores El tenor de la constituçion y dar liçençia Para traer El dicho abito a personas de poca hedad por llebar seis ducados Por La dicha Liçençia Las quales no solo adcuden al seruiçio de las sepulturas sino como La tierra es deramada y en las caserias gente de labrança por esta causa no pueden acudir al regalo de los enfermos. son las dichas beatas Las que cuidan dellos y de mortajar Los difuntos y aun socorrer con hazienda para El entierro dellos. – El señor obispo que es agora en este obispado de calahorra en las constituciones signodales en el titulo: de religiosis domibus En la constitucion 2 pone que en muchas Yglesias de su obispado ay mugeres que con titulo de freyras y sororas sirben de sacristanes lo qual trae muy gran indeçençia consigo por altares a encender Las candelas y manoxear Los ornamentos y bassos sagrados demas de otros inconbinientes que se siguen en materia de honestidad Lo qual hauiendo informado por su señoria a nuestro muy santo padre paulo papa quinto Y remitido La suplica que sobre esto se dio a la sagrada congregaçion de Cardenales se le escriuio por El señor cardenal Laçeleto decano en nombre de la dicha sagrada congregaçion que contiene que en las yglesias parroquiales adonde hubiere estas seroras o beatas que hizieren ofiçio de sacristanas y manoxearen ornamentos y bassos sagrados La heche dellas procediendo contra Ellas por çensuras y en lugar dellas ponga clerigos sacristanes. – Su señoria a querido que esta villa y su Juridiçion Y las veatas de Ella sean conpreendidas en esta Constituçion sin considerar que la dicha Constituçion ni El decreto de la santa congregaçion de los señores cardenales no abla con las dichas beatas de la dicha uilla por quanto Ellas ni son ni an sido sacristanas ni an manoseado ornamentos ni vasos sagrados por que en todas Las yglesias ay clerigos sacristanes que tienen sus criados legos que varen Las yglesias y encienden La Lanparas y tocan 1132 Las canpanas y que Ellas no se meten en otra cossa sino en tener quenta con las sepulturas de los dichos vezinos en La forma que esta dicha Y para y obscurecer El decreto de los señores cardenales que esta villa tiene obedecido dio horden El señor obispo por carta suia al arcipreste del arciprestasgo de esta Uilla y a los Vicarios del que a ninguna muger que tubiesse nombre de sorora o beata no dexasen en Las yglesias ni aun a tener quenta de Las sepulturas de los dichos Vezinos – En Virtud desta Carta El Vicario de Vergara Libro tres mandamientos mandando que las dichas seroras o beatas que hauia en La dicha villa so pena de çensuras y de proceder contra Ellas con rigor no bariesen en Las yglesias ni Las sepulturas dellas ni tendiesen en ellas Los paños y manteles que ay Costumbre en esta tierra y los dichos mandamientos por Los curas de la dicha villa y su Juridiçion se publicaron por las dichas yglesias – La villa y los Vezinos della en su ayuntamiento hordenaron que El regidor della en nombre de la dicha uilla y su Juridiçion presentase vna petiçion ante El dicho Vicario diziendo que no mandase Proceder en esta Caussa adelante con çensuras ni de otra manera contra las dichas beatas por quanto esta dicha villa y sus Vezinos de tiempo inmemorial a esta parte estauan es posesion de tener sus beatas para El seruiçio de las sepulturas y para otros ministerios y de no proçeder en esta Caussa de echo y sin ser oydos y de quererlos despojar de su posesion era Contra Lo dispuesto por [decreto?] y que asi mandase anular y rebocar todo lo mandado y de lo contrario que apelaua y tomo testimonio dello y con esto El Vicario no paso a delante – En esta ocasion La prouincia de guipuzcoa decreto en su Junta general que fuese vna persona con poder suyo y Carta para El señor obispo representandole razon y Causas porque conbenia en esta tierra que ubiere seroras o beatas y pues ninguna de ellas iba Contra Lo dispuesto en las signodales de su obispado por no ser sacristanas tubiese a bien de que en el ministerio del seruiçio de Las sepulturas se ocupasen y de no conçeder esto El señor obispo se entablo de parte de la dicha prouinçia con su fiscal del dicho señor obispo pleito y esta la Caussa reciuida a prueua y ban coriendo Los terminos – Las pruebas estan cometidas al Licençiado ontiberos Visitador general deste obispado – Y estando en este estado esta Caussa El dicho Licenciado ontiberos Bisitador vino a esta dicha villa a visitar sus yglesias y la villa teniendo noticia de que benia a Ynquietarlas de la posesion en que estauan de tener sus beatas y Contra Ellas abia de proçeder con censuras ante El padre rector de La conpania de Jesus desta villa hizieron su protesta antes que El dicho visitador comencasse a proçeder contra Ellas y hecha La dicha protesta e ynterpuestas Las apelaçiones de tres çensuras El sindico general de la dicha villa parescio ante El dicho Visitador con Vn requerimiento deziendole de como a su notiçia abia Benido que libraba mandamientos, contra Las seroras o beatas desta dicha villa para que dentro de veinte y quatro horas saliessen de las cassas en que moraban y diese Las llabes de las yglesias a los administradores dellas y no entrasen en las dichas yglesias para tener quenta, de las dichas sepulturas Los quales dichos mandamientos, heran nulos y no podia su merced proberlos contra Ellas por quanto Las dichas beatas desta dicha villa no heran sacristanas y el tener quenta de las sepulturas no contradezia El decreto de los señores cardenales ni La constituçion del obispado y que asi Los rebocase Y diese Por ningunos Los dichos mandamientos y de lo contrario apelaua y pedia testimonio – El Visitador respondio que La Constitucion por ser decreto de los señores cardenales hera executibo y que asi no obstante su apelaçion executaria La dicha Constituçion y hecharia de La yglesia Las dichas beatas El visitador Libro sus mandamientos en la forma ariba dicha Y mando que se notificasen a todas Las beatas y porque vn clerigo dio fee que no podia allar a las dichas veatas en sus casas ni en otra parte mando publicar El otro dia por las yglesias Los dichos mandamientos para que a noticia dellas viniera y por aquí Les llegara su excomunion por que les mandaua so pena de excomunion ipsso facto 1133 – Luego que se publico este mandamiento por Las yglesias El dicho sindico general Presento ante El dicho visitador otra petiçion diziendo que afirmandose en Las apelaçiones que tenia interpuestas suplicaua a su merced no conociesse de esta Causa ni en ella procediese adelante por quanto por esta razon traya pleito La dicha prouinçia de guipuzcoa ante El señor obispo y que esta villa como parte della tenia dado poder para Ello y la Caussa estaua reciuido a prueba que ante su merced presentaba y que mandasse rebocar Los dichos mandamientos y de no ynquietar a Las dichas Beatas de su posesion y que de lo contrario apelaua y protestaua El auxilio real de la fuerça – El Visitador respondio Lo que antes – dexo puesto en el Libro de la fabrica asentado que fuesen Las beatas declaradas por publicas excomulgadas Y los curas Las declararon por tales – De parte La villa se truxo La prouision hordinaria de Valladolid para llebar esta Caussa de fuerça al dicho Visitador se le ha notificado y obedeçio a la dicha prouision Y mando que Las dichas veatas sean ausueltas de las çensuras En que incurieron Y ansi an sido absueltos – La villa pretende de que en Valladolid aquellos señores declaren El visitador ha echo fuerça en el proçeder que ha tenido en esta Caussa y El haberla hecho parece vien claro por Lo seguiente – Lo primero El estar esta villa y las mismas seroras en posesion de tiempo inmemorial a esta parte y sin ser oydas ni querer admitir sus Razones El vicario de La dicha villa y El dicho visitador aber procedido a despojarlas de su Posesion no obstante Las apelaçiones que de parte de la dicha villa y de las dichas Beatas se interpusieron – Lo segundo por no ablar La Constituçion deste obispado y El decreto de los señores cardenales con las beatas o seroras desta villa por quanto no son Ellas sacristanas ni manosean ornamentos y basos sagrados porque Las yglesias desta dicha villa tienen clerigos sacristanes – Lo tercero por hauer proçedido con çensuras El dicho Visitador contra las dichas sororas constandole de como La Causa principal esta reciuida a prueua y aun las pruebas dello, cometido al mismo y no obstante todo Ello El haber mandado fueran declaradas por publicas excomulgadas Las dichas Veatas -------------------BUA L/063 (mikrofilmatua: MIK. 17A60), 299r-299v. Autto En la çiudad de Logroño a ueinte dias del mes de nouiembre de mill y seiscientos y ueinte y tres años. Su merced del señor licenciado don Balthasar Gonçalez manso colegial mayor en el Colegio del Arçobispo de salamanca prouisor y bicario general en todo este obispado de Calahorra y la calçada por su senoria el señor Don Pedro Goncalez de Castillo obispo del dicho obispado predicador de su magestad y de su Consejo Real. Para testimonio de mi el notario y [testigo?] hauiendo uisto el pleito que es entre partes de la una la prouinçia de Guipuzcoa y Joan Moreno su procurador [en su representacion?] y de la otra el fiscal general deste obispado en razon de que la dicha provinçia pide que las sacristanas freiras o sororas que se an expelido de las yglesias y hermitas de la provinçia en execucion y cumplimiento de vn decreto de nuestro muy Sancto padre paulo quinto despachado por la sacra congregaçion de cardenales interpretes del Sancto Concilio de trento dirigido al obispo mi señor por el Ill.mo y [Re.mo?] Cardenal Lançeloto sean restituid[as?] a las dichas yglesias y hermitas de donde han sido expelida[s] y la prueba de tachas pedida por parte de la dicha prouinc[ia] y lo demas que para prouer Justiçia verse deuia = dix[o] su merced en esta 1134 causa de la expulsion de las dichas sachr[is]tanas freiras o sororas no es juez ni tiene jurisdicion mas de p[ara?] executar el dicho decreto de la sacra congregacion y esto lo tiene executado conforme por el se manda y por vnas letras del Ill.mo señor nuncio en que yniue todos los juezes en quanto a lo demas eçepto la dicha expulsion y en razon de lo dicho ay constituçion executoriada en contradictorio Juizio en [el] Consejo Supremo de Castilla = Por tanto desde luego r[e]mitia y rremito esta causa en quanto a la rrestituçion pedida por la dicha prouinçia a nuestro muy sancto padre Vrbano u el ano u a la sagrada congregaçion de donde emano el dicho decreto ante quien las partes pidan lo [que] vien les estuuiere y [ho?] en razon de que se les restituian sus bienes y hazienda[s] y doctes que dizen lleuaron las dichas freiras a las dichas yglesias y hermitas quisieren pedir alguna cosa la pidan [???] ante su merced que les goarda su Justiçia y contando ser çierta su relaçion se les rrestituiran sus bienes y dotes y por este su auto asi lo pronunçio mando y firmo testigos francisco ybanez y Geronimo Gutierrez notarios el liçenciado don Balthasar gonçalez Alonso ante mi Joan de Villamin[?] 1135 22 1759, Martxoak 24. Bergarako bikariotza, Antzuola, Uzarragako San Joan Bataiatzailea parrokia. Maria Ygnacia de Ynurrigarroren izendapena zela eta (5 dokumentua), Ignacio Xauier de Arteach Bergarako bikarioak apezpikutzara bidaliriko serorei buruzko informea. KKA-ACC 17/759/40, f.g. Informe Señor Prouisor y Vicario General Para no tropezar, al primer passo de este informe, en las causas, por las quales prohibieron las Constituciones 6. y 7. lib. 3 tit. 12 de Relig. domib. de las de este Obispado, el seruicio de las Iglesias de èl por Freyras, Sororas, ó Beatas, y mandaron poner en su lugar Sacristanes; parece necessario dar alguna noticia de los exercicios precissos, á que està obligada la ocupazion de estas Sororas en la Iglesia de Uzarraga, y generalmente en todas, ó las mas de este Pays, y son totalmente diversos è independentes de los correspondientes á los Sacristanes, que ay en las Parroquias. Ocupanse estas mugeres en barrer la Iglesia, menos el Presbyterio, por que su limpieza, y la de los Altares, y cuidado de las lamparas corre a cargo del Sacristan. Ellas encienden las luces, ó cerillas de las sepulturas, cuidan de los paños de ellas, acompañan á las demas mugeres, que hacen el duelo en los años de difunzion, y tiempos de entierros, honrras, y demas funciones funerales, y hacen otros ministerios semejantes igualmente proprios de su sexo, que inconnexos y diferentes de los que tocan por su officio a los Sacristanes. Visten al habito de alguna Religion aprobada, que en la Iglesia de Uzarraga, y en casi todas las de este Pays es el de la tercera Orden de San Franzisco, haciendo voto de celibato, ó de castidad, con previa obtenzion de despacho ó patente del R.P. Provincial de la misma Orden. Viven las dos Sororas de Uzarraga, á que està reducido actualmente el numero de las quatro, que hà havido en tiempos passados en aquella Iglesia, en una Casa mui contigua á ella, y propria de su Feligreses, destinada por ellos para habitazion de estas mugeres, sin renta alguna, como tambien la huerta para verdura, un Jaral de robles para leña, un manzanal, y porcion de tierra, que las produce veinte y quatro Reales Y con este socorro, y el de alguna porcion de trigo al año, y en las ocasiones de entierros, panes, y respices, con que contribuien los Parroquianos á estas dos Sororas, y el producto de la labor de sus manos, se han mantenido decente y competentemente. No es facil averiguar con certidumbre la instituzion, origen, o introduzion de estas mugeres en las Iglesias de este Pays. No sabemos, si se nos derivaron de las Vestales del Gentilismo, ó de las que en los Sagrados Canones, y Escritores Eclesiasticos se leen con los nombres de Sacerdotissas, Diaconissas, y Subdiaconissas, de cuios officios, y varias acepciones habla el Señor Gonzalez Tellez in Not. ad cap. 2 de testament. num. 8. Pero desterraronse de la Iglesia Latina, pocos siglos despues de su mismo nacimiento è infancia, estas inutiles Ministras, llamadas con essos nombres de Diaconissas, y los demas, y se refugiaron entre lo Sacerdotes Griegos, especialmente despues que la Sta Iglesia declarò y estableciò en diferentes Concilios el Celibato de sus Ministros Sagrados, contra el qual han procurado declamar Luthero, y los demas Heresiarchas de estos ultimos tiempos, 1136 de que trata lata y eruditamente el mismo Señor Gonzalez Tellez in Comment. ad cap. 1. de Cleric. conjug. Por la misma razon, y algunas otras mas, que fue haciendo ver el tiempo y la experiencia, fueron desterradas de la Iglesia por la Sant.d de Clemente Quinto en el Concilio de Viena en el Delphinado otra especie de mugeres, llamadas Beguinas, que vestian cierto habito Religioso, según consta de la Clement. unic. de relig. domib: y es por lo que tambien las Constituziones Synodales de este Obispado, decretos de la Sagrada Congregazion del Concilio, y sentencias del Supremo Consejo de Castilla prohibieron el servicio de las Iglesias de esta Diocesis por las Sororas, ó Beatas, que se mezclaban en los officios proprios y privativos de los Sacristanes de ellas. De todo lo qual se infiere, que no estando comprehendidas las Sororas ó Freyras de la Iglesia de Uzarraga, y otras de este Pays, en la causa final de la prohibizion de las citadas leyes Synodales, y Eclesiasticas, ni en los inconvenientes que estas procuraron precaver, no deba extenderse su prohibizion á estas Sororas. Y por esso sin duda su Illma. El Obispo mi Señor en la Santa Visita, que acaba de hacer en la Villa de Oñate, no ha prohibido en las Iglesias y Hermitas de ella absolutamente el servicio de estas Sororas, sino que de ninguna manera se intrometan en el manejo de Vasos Sagrados, Ornamentos, ni otra cosa alguna concerniente al officio de los Sacristanes. En los quatro años y medio, que està a mi cargo esta Vicaría, solas dos mugeres han entrado por Sororas en las dos Iglesias Parroquiales de esta Villa, y ambas con licencia del Tribunal de Vmo., ni permitirè, que ninguna entre de otro modo; por que tengo presente lo que docta y eruditamente dexò estampado en sus Instac.es Pastorales Nro. SSmo. Padre Benedicto 11.º de feliz memoria Tom. 1. Inst. 29. et Tom. 2. Inst. 1 o 5. al fin en las Adver.s S. 1. et seg. pagin. 369 : donde refiriendo una Bula de San Pio 5º y otra de Leon decimo, y diferentes Decretos de las Sagradas Congregaziones de Roma, especifica las condiciones, que deben concurrir en estas mugeres terciarias, ó Sororas, que no viven Colegialmente, ó en cuerpo de Comunidad; siendo una de ellas la licencia del Obispo, la que no deberà conceder, sino es haviendo hecho diligente examen de todo esto, y hallado verificarse las sobredichas condiciones: de suerte que para dar á cada uno lo que le toca, al Superior Regular le pertenece el Vestirles el habito, pero al Obispo le toca dar la licencia, y examinar, si tienen los dichos requisitos. Que son las palabras formales de su Santidad, para cuia prueba esta[n] muchos Decretos de las Sagradas Congregaciones de Roma, y bastante numero de Autores. Concurren, al parecer, estos requisitos en Maria Ignacia de Inurrigarro, menos el de la edad quadragenaria, por ser notorio, que ella hà sido y es doncella honesta, recogida, virtuosa, honrrada, è hija de Padres nobles, dueños de la Caseria de Amezti, y Feligreses de la misma Iglesia de Uzarraga; siendo tambien cierto, que con las obvenciones y emolumentos arriba expressados, y con la labor de su manos puede mantenerse frugalmente, y sin peligro de exponerse á mendigar, pues todas las Sororas, que hà havido en aquella Iglesia en numero de quatro hasta estos ultimos años, han subsistido con decencia: sin que en el estado presente de vivir juntas y en una misma Casa dos solas Freyras ó Sororas, pueda verificarse, que compongan Comunidad, ó vivan Colegialmente, según la decision del texto in leg. Neratius 85. ff. de Verb. Signif. y sus concordantes. Y si bien es constante, que esta Pretendiente no passa de los treinta y uno, ó treinta y dos años de edad, tambien lo es, que no ai actualmente otra de sus circunstancias, ni de tanta edad, que aia solicitado esta plaza, y este pequeño defecto de la edad quadragenaria puede suplirlo, al parecer, la pureza de costumbres, y vida ajustada de Maria Ignacia, según la regla infalible del Espiritu Santo al cap. 1 de la Sabiduria: Aetas Senectutis vita inmaculata; mayormente quando este defecto no puede influir en nulidad alguna de la licencia, que Vmd. fuese servido conceder á esta Pretendiente. Que es lo que puedo y debo informar á Vmd., con sujecion á su superior juicio y determinazion Vergara y Marzo 24 de 1759/. Licenciado Don Ignacio Javier de Arteàch. 1137 23 1769, urriak 13 - azaroak 4 - Azaroak 18. Kalagorriko apezpikutza, Oñatiko bikariotza. Ermitauek jantzi erlijiosoa erabiltzeko debekuaren berrespena, eta serorak desagerrarazteko eta ermiten itxierarako Errege Agindua, apezpikutzaren bidez jakinarazia. KKA-ACC 17/769/1, f.g. Don Juan de Luelmo y Pinto por la gracia de Dios y de la Santa Sede Apostolica Obispo De Calahorra y Lacalzada, Señor de la villa de Arnedillo, del Consejo de S.M. etc. = A nuestro Uicario de la Uicaria de Oñate Prouincia de Guipuzcoa: hacemos saber que en quatro del corriente de orden del Real y supremo consejo de Castilla se nos escribio la carta del Thenor siguiente = Yllmo. señor: Con motiuo de hauerse entendido el desorden que hauia en Santeros, ó Hermitaños, y que para cometer mas à su saluo sus excessos usaban de trages que parecian de alguna orden regular, con lo que lograban indemnidad, siempre que las gentes piadosas no se recelasen de ellas, acordo el consejo a consulta de S.M. en nueue de Nouiembre del año passado de mil setecientos quarenta y siete, que a ningun Santero, ó Hermitaño se permitiese trage particular distinto del comun de su Patria, o Pais donde residiese a exepción de aquellos, que uiuian en comunidad aprobada por el ordinario Diocesano como hauia algunas de hospitalidad, o de otros Santos fines: que se encargase a los ordinarios Diocesanos, no permitiesen se cometiere la asistencia, o custodia de la hermitas, ni diesen licencias para pedir con las Santas Ymagenes á perssonas que no fuessen experimentadas de buena uida, costumbres, y deuocion, sin usar trage alguno singular, preuiniendolo, assi en los mismos nombramientos, o licencias, que les diesen: Que se escribiesen cartas acordadas á todos los Prelados y Corregidores para que informandose de las hermitas de sus respectiuos partidos donde asistiesen hermitaños legos, les hiciesen saber la prohiuicion de trage particular, y que los que le tubiessen, le dejasen, y le redugesen al comun del Pais, con aperciuimiento de que passado el termino que les señalasen se procederia contra ellos, a imponerles las penas establecidas contra los uagamundos, y que los Corregidores celasen sobre el puntual cumplimiento de esta prouidencia. No obstante lo literal de esta resolucion, que por punto general se participó a todas las Justicias del Reino, se experimenta en la Prouincia de Guipuzcoa un abuso introducido por una clase de gentes que se llaman Seroras, hermitañas o Beatas, usando indiferentemente de qualquiera de estos tres títulos y de habitos de Dominicas, Franciscas, ó del Carmen, con unas tocas tán uenerables, que infunden en toda la Prouincia un respeto tán eficaz que uiolentando la caridad de los Fieles apenas se atreben a negarles la limosna con perjuicio notable de otros uerdaderamente pobres. La ocupacion de estas Beatas, es la de seruir de Sacristanas egercitandose en la Parroquia y hermitas en uarrer y cuidar de la limpieza de los Templos, componer los Ornamentos, y demas perteneciente al uso de Altar. Para que en un assunto de tanta grauedad se tomase con conocimiento la prouidencia conueniente: Acordó en Consejo que V.S.Y. informas[e] lo que se le ofreciese, y pareciese teniendo pressente la resolucion qu[e] bá citada del año de mil setecientos y quarenta y siete. Y hauiendolo ejecutado con efecto, uisto por el Consejo con lo espuesto por el Señor Fiscal se ha seruido proueer el auto que dice assi = A consecuencia de lo resuelto por S.M. á consulta del Consejo de nueue de Nouiembre de mil setecientos quarenta y siete sobre el trage que deuen usar los santeros, ó hermitaños: se prohiue a todas las Beatas, ó seroras de la Prouincia de Guipuzcoa, y sus Arciprestazgos, assi a las que assisten a las Parroquias, 1138 y hermitas, como qualesquiera otras, que en adelante puedan usar del trage, y habito que han acostumbrado hasta aquí, y de otro particular distinto del que se use comunmente en aquella Prouincia, o Pais donde residan. Por ahora continuen sin nouedad las actuales Seroras, o Beatas en la asistencia a las Parroquias a que estubiesen assignadas, pero con absoluta prohiuicion de que puedan continuar perciuiendo los emolumentos, que han acostumbrados en las oblaciones, y en los funerales, hasta que los Diocesanos arreglen los que correspondan dando quenta al Consejo sin que puedan cuestiar en el Pueblo, ni aun dentro de sus respectiuas Parroquias, y con preuencion a los Patronos, y a los Diocesanos, que conforme fueren uacando las plazas de las Seroras por muerte de estas, ó por su uoluntaria dimision, ó por otro motiuo se uayan extinguiendo, de modo, que ni los Patrones, puedan hacer nueuos nombramientos de otras en su lugar, ni los Tribunales Eclesiasticos admitirlos en el caso que los hiciesen debiendo quedar refundido el oficio o empleo uacante de dichas Seroras en el de los Sacristanes, y de la obligacion y cuidado de estos el seruicio de su ministerio con ygual prohiuicion de perciuir por razon de el los referidos emolumentos de las Seroras, hasta que en la forma preuenida se arreglen los derechos que les correspondan. En quanto a las seroras destinadas a las hermitas se manda, que desde luego cesen en el ministerio, y egercicio de tales, y se recojan sus nombramientos por el Corregidor de la Prouincia, para que no se pueda boluer a usar de ellos reintegrandolas de la cantidad, y dotacion, que por esta razon hubiesen dado a las hermitas al tiempo que los obtubieron, y los ordinarios Diocesanos manden cerrarlas todas. y dejandolas anejas a sus respectiuas Parroquias, cuyos Parrocos, en orden á aquellas que por su situacion, cortedad de rentas, ó por otros motiuos no siruan de utilidad, y puedan causar perjuicio al publico, soliciten su extincion, y profanacion ante el ordinario, encargando a los Sacristanes de su Parroquia el cuidado de las hermitas, que se reseruen por juzgarse conuenientes, para que por razon de la agregacion de ellas a las Parroquias no se aumente en estas siruiente alguno, y para la ejecucion de todo se den las ordenes, y escriban las acordadas correpondientes a los ordinarios Diocesanos, y al Corregidor de la Prouincia, dandose auiso de esta prouidencia al Comandante general para que cele tambien su cumplimiento. Madrid a trece de octubre de mil setecientos sesenta y nueue = està rubricado = Licenciado Alarcon = Y para que V.S.Y. en la parte que le corresponde haya que esta resolucion tenga puntual obseruancia se la participo de orden del Consejo dando al mismo fin todas las prouidencias conuenientes, y de su recibo me dará auiso para pasarlo a su superior noticia. Dios gie a U.S.Y. m. a. Madrid y Nouiembre quatro de mil setecientos, y sesenta y nueue = Ill.mo señor = Ygnacio de Ygareda = Ill.mo señor obispo de Calahorra = Y para que la citada Real orden tenga cumplido efecto expedimos la pressente por cuyo tenor cometemos nuestras ueces, y facultad, y damos comision en forma a los dichos nuestros uicarios de las Uicarias de Oñate, Uergara y demas de esta nuestra Diocesis compréndidas en la dicha Prouincia de Guipuzcoa, para que luego que reciban este nuestro Despacho lo circulen en la forma acostumbrada, y hagan guardar cumplir y egecutar la Real orden que ba incorporada, én todos los particulares, que á nos corresponden sin faltar en cosa alguna arreglando a este fin las prouidencias conuenientes hasta impartir el auxilio del brazo secular siendo necesario. Y para que podamos hacer el arreglo preuenido en dicho auto Real nos informarán dichos Uicarios, qual sea el trauajo, y ocupacion de dichas Seroras, ó Beatas en el ministerio de tales, y el importe annual de los emolumentos que acostumbraban llebar en las oblaciones y funerales con todo lo demas que en el assunto se les ofrezca instructiuo de la superior noticia, y nuestra y les encargamos la pronta euacuacion de las diligencias, y que no[s] las remitan para los efectos conuenientes. Dada en Calahorra á diez y ocho de Nouiembre de mil setecientos y sesenta y nuebe = Juan de Luelmo y Pinto [=sinadura]. Por mandado de S.Y. el Obispo, mi señor. Pedro de Gueuara sscriuano. 1139 24 1769, azaroak 28. Oñati. Serorak desagerrarazteko eta ermiten itxierarako Errege Aginduaren betekizunean, Oñatiko udal agintariek aginduriko dekretua. KKA-ACC 17/769/1, f.g. 1770eko berridazketa. En la Villa de Oñate à veinte y ocho de Noviembre, año de mil setecientos sesenta, y nuebe, estando Juntos, y congregados los señores Justicia, y regimiento, y Caualleros especiales, que auaxo firmaran, el señor Alcalde expuso en este congreso se le hauia notificado al aiuntamiento particular un auto, proueido por el uicario foraneo, y Juez Eclesiastico de esta uilla, y Juntamente un despacho del Yll.mo señor Obispo de este obispado de diez, y ocho del Corriente expedido à consecuencia de una real orden de su Magestad, y señores de su real y supremo consexo de treze de octubre ultimo, en punto à que las seroras quiten el hauito, ò trage particular, y se uistan del comun del Pais. Que se abstengan las de las Parroquias de lleuar toda obencion por razon de entierro, y funeral, hasta que S.Y. arregle las que manda perciuir. Que continue la serora actual de la Parroquia, pero que se extinga su empleo en la primera uacante, encargando al sachristan de la Parroquia todo el ministerio seruil, que le [sic] exercita. Que se quiten del todo las seroras, y hermitaños de las Hermitas. Que se cierren estas todas, y se agregen à la Parroquia, y se encargue su cuidado al sachristan de ella. Y que los Parrochos soliciten ante el ordinario la extincion, y profanacion de aquellas que por su situacion, cortedad de rentas, ò por otros motibos no siruan de utilidad, y puedan causar perjuicios al publico con otras cosas, que se refieren en el mismo Despacho, cuia copia manifesto en esta Junta. Y hauiendose leido, y enterado de su contexto todos los dichos señores dijeron, que en orden à la serora de la Parroquia de esta uilla se representase à S.Y. que nada hauia en su exercicio, que no fuese mui propio de una muger, à excepcion de la muda de los manteles de los altares por si misma, y que se sirua permitir, el que se continue sin nouedad, asi en la percepcion de los cortos emolumentos, que reciue, como en el todo del ministerio de que se halla encargada, trasladando al sachristan el cuidado de la muda de rropa de los altares, exxponiendo à este fin el salario, que percibe y la [sic] cargas particulares que tiene. Y en lo respectibo a las Hermitas se represente al mismo tiempo lo combeniente que es, el que se extingan del todo las de San Juan de Artia, San Jorje, Santa Maria Magdalena de Corostola, San Julian, y San Bartolome de Marromai, por hallarse en situacion distante, y con profanacion, è indecencia, como tambien las de San Esteban, San Roman, la Ascension, San Christobal, San Lorenzo, San Anton, San Bartolome de Goribar, y Santa Cruz por el poco usso que se hace de ellas, indesencia, por cortedad y por otras Justas consideraciones. Y que las efigies de estos Santos con sus cortas rentas se trasladen à otras, que conuiene se conserben, como son, San Andres, Santa Lucia, San Martin, San Joseph, Santa Marina, San Pedro de Lazarraga, Santa Maria Magdalena de Ancholopestegui, San Pedro de Zubilaga, y San Juan Bauptista, encargando su cuidado al uecino hauitante en la casa mas inmediata respectibamente, para que la abra siempre, que concurra algun sacerdote à celebrar Misas, ò algun uecino à hacer oracion, apoiando la representacion con todas aquellas razones de congruencia, que se han tenido presentes, y expuesto en este congreso. Y para efecto de hacer dicha representacion en nombre de la Villa, y conferir primero con el uicario, y Curas Parrochos se da la comision à los señores Don Martin de Madinaueitia, y Don Francisco Xauier de Vzelay. Que conseguida la 1140 extincion, y profanacion de las treze Hermitas citadas se trasladen las efigies de los Santos con la aplicazion de las respectibas rentas, que al presente tienen, colocando con la posible desencia: a saber San Juan de Artia, à la de San Andres. Las de San Esteban, San Roman y San Jorje a la de Santa Lucia, para cuia diligencia y hacer las obras, y reparos nezesarios se da todo el poder, y comision mas compla [sic] al señor Don Juan Nicolas de Antia presente Alcalde. Las de Santa Maria Magdalena de Corostola y la Ascension à la de San Martin, para cuia diligencia se da igual comision a dicho Don Francisco Xauier de Uzelai. La de San Christobal à la de San Joseph para lo que se da igual comision à Don Pedro Lucas de Ascarraga. La de San Lorenzo à la de Santa Marina, cuio encargo se comete à dicho Don Martin de Madinaueitia. Las de San Anton, y San Bartolome de Goribar à la de San Ysidro, para lo qual se comisiona à Don Christobal de Gomendio. La de San Julian à la de San Pedro de Lazarraga para cuio efecto se da tambien comision, a Don Francisco Xauier de Sagastizabal. La de San Bartolome de Marromai à San Pedro de Zubilaga, y la de Santa Cruz à la de San Juan Bauptista para cuia traslacion se dà asi bien comision à Don Juan Bauptista de Madina Regidor. En este congreso se represento lo combeniente por uarias razones, que se expusieron el que la procesion que en lo antiguo se hacia à la hermita de San Juan de Artia, y de algun tiempo à esta parte à la de San Elias en la Dominica infraoctaua de San Juan Bauptista se ejecutase en adelante à la propia hermita de este Santo en el mismo dia de su Natiuidad. Y todos los dichos señores estimaron por justa la proposicion, y acordaron, que en adelante se suspenda la ida en procesion à la hermita de San Elias, y uaia la prozesion en cuerpo de Uilla y Cabildo à la hermita de San Juan Bauptista en el dia de su Natiuidad y se celebren tres misas una cantada, y dos rezadas y se entregue por su estipendio la limosna que se recogiere en la misma hermita, y uarrios de la uilla sin contribucion alguna de sus propios por razon de dicho estipendio, ni por refaccion, ni otro motibo alguno. Asi lo acordaron, mandaron, y firmaron = Don Juan Nicolas de Antia = Don Christobal de Gomendio = Juan Bauptista de Madina = Don Francisco Xauier de Sagastizabal = Licenciado Don Martin de Madinaueitia = Phelipe de Mendizabal = Licenciado Don Francisco Xauier de Vzelay = Don Pedro Lucas de Ascarraga = Manuel Antonio de Aguirre = Ante mi Manuel de Vrmeneta =. 1141 25 1769, abenduak 11. Oñati. Seroren inguruko informazioa batzeko udal komisionatuen informea. KKA-ACC 17/769/1, f.g. Yll.mo Señor Señor: Hauiendose puesto en noticia de esta uilla de Oñate, el contexto del Despacho, y Real orden comunicada por U.S.Y â su Uicario en este partido, en asumpto â las Seroras, y Cerramiento, y extincion de hermitas; nos ha comisionado para conferir sobre la materia con el Uicario, y Curas de esta Yglesia, y representar â U.S.Y. lo combeniente al bien comun de los Uecinos, y hornato de su Yglesia: en cuio cumplimiento hacemos presente en orden â la Serora de la Parroquia que su encargo, y ministerio se reduce principalmente â barrer, y tener aseada la Yglesia, limpiar y componer los manteles de Cinco Altares las Albas, Amitos, toallas, y demas ropa blanca que se ussa en ella, y cuidar de poner y quitar las tablas de Zerilla de las Sepulturas todos los dias para Misa maior, y Uisperas, y acompañar al duelo en la Yglesia y hasta la Casa mortuoria, los dias de entierro, y funcion de onras. Y por razon de todo este trabajo reciue por salario, y obenciones al año, siete fanegas de trigo, y nobenta reales en dinero, que le da el Ex.mo Señor Conde de esta Uilla como Patrono de su Yglesia, y lleuador de diezmos: media fanega de trigo del dueño de la Sepultura de la Zerilla, que se pone todos los dias, y una quarta por la de los dias festiuos solamente: algunos marauedis por cada entierro, y onras, que según el Computo que se ha hecho importa al año ochenta reales poco mas õ menos: Y ãdemas en cada entierro, y onra un pan de dos, quatro, û ocho libras, conforme la Clase del entierro, lo que se satisface por el heredero independiente de lo que lleua el Cauildo, y sin que se perjudique en manera alguna â los Beneficiados, ni otro ningun Clerigo. Y siendo estas las cargas, y prouechos de la Serora de esta Parroquia, que la presenta la Uilla, en Uirtud de Concordia con el Señor Conde, de quien era antes el nombramiento, no podemos menos de poner en la alta Consideracion de U.S.Y. que el empleo, y ocupacion de esta mujer en los ministerios expresados no se opone al parecer, al sagrado, y honestissimo fin de separar â las Mujeres de todo ministerio en la Yglesia quitando el Cuidado de poner por si misma los manteles de los Altares; por que el barrer la Yglesia sobre ser acto indiferente ejercitado en horas en que se halla del todo desocupada, como se acostumbra, es como preciso el que se haga por mujeres en este Pais, en que todos los ministerios seruiles hacen las mujeres. El labar la ropa se hace fuera de la Yglesia y tambien lo ejecutan las mujeres jeneralmente, y en su encargo tampoco ai indecencia como ni en componer, y coser la misma ropa. El poner, y quitar las Zerillas, y guardarlas que es en lo que mas se ejercitan las Criadas de la Serora, y en que pudiera hauer algun reparo por andar descubiertas, y causando alguna distraccion, â las Concurrentes â la Yglesia, tambien es como preciso el que se haga por mujeres; por que seria mui digno de nota é indecencia el que andubiese un hombre Cargado con el Cesto de las Zerillas, por medio de mujeres, repartiendo, y recojiendo dichas tablas, de Sepultura en Sepultura, y por lo mismo nos parece, que õ se deue prouidenciar el que se quiten del todo las Zerillas de Sepulturas, õ permitir, que en su distribucion entiendan solamente las mujeres, y en caso que se quitasen las Zerillas, tambien se disminuirian considerablemente las ofrendas de pan que son mui quantiosas en esta Yglesia: por quanto la hacen las mujeres cada una 1142 en su propia Sepultura, en que mantiene la Zerilla, y son familiares todas las de esta Parroquia, y se hallan repartidas entre los Uecinos, siendo perpetuo el derecho del Usso que tienen â ellas, subcediendo de Padres â Hijos, sin que ninguno pueda disponer entierro de Cadauer en ellas contra la Uoluntad del dueño. Y [en] el acompañamiento al duelo en que concurren tambien las mujeres por costumbre, parece asi uien indiferente el que Uaia la Serora en traje comun y como una de tantas. El salario Consignado por el Patrono, no es suficiente para la manutencion de la Serora, por cuio motibo sin duda se introdujo, y cobra desde tiempo inmemorial en funciones de entierro, y Onras, las Referidas Oblaciones de dinero y pan, cuia corta gratificacion parece precisa por los Cargos que lleuamos expresados, como el que sean mujeres las que los Cumpla[n]. En atencion â todo lo expuesto pudierase Yll.mo Señor permitir, que la Serora de esta Parroquia, sin auito ni traje particular, como se ha puesto ia, continue sin nouedad en el ejercicio de su encargo, con prohiuicion de que ponga por si los manteles de los Altares, los que en los Casos de muda los aia de quitar, y poner el Sachristan, entregandosele â este por la Serora despues de limpios, con igual prouidencia para con todos los dueños de Altares particulares. En quanto â las Hermitas, que son muchas las de las Jurisdiccion de esta Uilla, pues no ai Uarrio que este distante del Cuerpo de la poblacion, que no tenga una, õ dos en su districto: ai uarias que combiene extinguir como son las de San Juan de Artia, San Jorje, Santa Maria Magdalena de Corostola, San Julian, y San Bartholome de Marromai, por hallarse en situacion mui distante, y con suma profanacion, é indecencia, siruiendose los Hermitaños, õ Caseros inmediatos, de la misma Yglesia de Usso como de hauitacion propia, y solo se abren para Celebracion de Misa una õ dos ueces al año. E igualmente Combiene extinguir las de San Esteuan, San Roman, La Ascension, San Christoual, San Lorenzo, San Anton, San Bartholome de Goribar, y Santa Cruz, por el poco Usso que se hace de ellas, indecencia, y cortedad de rentas, y hauer otras en los mismos Uarrios de su Respectiua situacion, â donde puedan Comodamente acudir los hauitantes â hacer oracion, sin que por su falta se siga perjuicio, y daño espiritual: Y quedaran con mas hornato, decencia, y Ueneracion las efijies de dichos Santos, trasladando â otras hermitas de mas Usso, y adorno, y que como tales desea todo el Uecindario su Conserbacion, como son, las de San Andres, Santa Lucia, San Martin, San Joseph, Santa Marina, San Ysidro, San Pedro de Lazarraga, Santa Maria Magdalena de Ancholopeztegui, San Pedro de Zubilaga, y San Juan Bauptista cuio cuidado se pudiera encargar al Uecino hauitante en la respectiba Casa mas inmediata para que la abra las ueces, que por deuocion asiste â Celebrar Misa algun Sacerdote; pues en algunas de ellas ai Capellanias fundadas, y se Celebra Misa todos los dias festiuos, con mucho concurso de personas, quienes en defecto quedarian sin Misa por la grande distancia que tienen â la Parroquia, y precision de no desamparar sus Caserias, y ganados, expuestos â Robos, e incombenientes, y tambien para que puedan Uisitar los Altares, y hacer Oracion en tiempo de quaresma, y otros en que se ganan induljencias: En cuia Consideracion Suplicamos â U.S.Y. se digne prouidenciar en punto â la Serora el arreglo que preuiene la Real determinacion, en los terminos que lleuamos expuesto[s], y la extincion total de las Citadas trece hermitas, aplicando sus materiales, y efectos para reparo, y adorno de la otras diez, y que se ponga Corriente el Usso de estas, para Consuelo, y aliuio espiritual de los hauitantes en los Caserios, y Uarrios distantes de esta Uilla. Con este motiuo tenemos el honor de rendir nuestros respetos â U.S.Y. ofreciendonos gustosos para quanto fuere de su Obsequio, y quedando â su disposicion rogamos â Dios guarde la Uida de U.S.Y. dilatados años. Oñate, y Diciembre 11 de 1769. Yll.mo Señor Señor 1143 Besan las manos de U.S.Y. sus mas atentos seg.s seru.s Liz.do Don Martin de Madinabeytia L.do Don Francisco Xauier de Vzelay 1144 26 1769, abenduak 16. Oñati. Oñatiko bikarioaren eskutitza apezpikuari, serorak desagerrarazteko eta ermiten itxierarako Errege Aginduaren betekizunean, egoera azaldu eta ermiten inguruko iritzia emanez KKA-ACC 17/769/1, f.g. Yllmo. Señor Señor He remitido a la secretaria las diligencias practicadas en orden a las Hermitas, y Beatas. La de esta parroquia á mouido bastante con sus empeños al Ayuntamiento de esta Villa, que es Patrona de esta Plaza, a fin de que la mantengan en su empleo uestida al modo del Pais, por lo que me uinieron dos diputados a suplicarme primero, para que informara a V.S.Y. a gusto de ellos, a lo que me escuse, por que ueo que no puede tener efecto la Real orden, ni se euita en todo la indecencia de la Yglesia, que con este pretesto se andan en el Cuerpo de ella en el tiempo de los oficios; lo segundo para que queden corregidas uarias hermitas, a lo que respondi se entiendan con los Parrocos, quienes deben solicitar la extincion de las que no siruen de utilidad: En este negocio de las Hermitas é mirado con alguna Madurez, y sin pasion, y é dejado abiertas, asta que determine otra cosa V.S.Y. la de San Joseph, la Magdalena, y San Andres distantes de esta villa como media legua, porque sin esta preuencion no pueden cumplir los de las Montañas en el precepto de oir missa los dias de fiesta sin oponer sus Casas al Ynsulto de qualquiera. Pienso, y tambien porque en las dos primeras, que son mui decentes ai capellanias fundadas con obligacion de decir missa en ellas todos los dias de fiesta; ademas de estas ya conuendria que quedasen corr.tes la Hermita de San Antonio Abad, que esta en el centro de la Villa, y la de San Juan Baptista por la deuocion que tienen los fieles, y traiendo á estas los [???] de las demas Hermitas, pueden hacer las procesiones y demas funciones que acostumbran, esto me a parecido preuenir a V.S.Y que Ds, Yl[?] dilatados años. Oñate a Diciembre 16 de 1769. Beso la mano de V.S.Y. su menor capellan Don Joseph Juachin de Sarria 1145 27 1770, apirilak 7. Bergarako bikariotza, Kalagorriko apezpikutza. Serorak desagerrarazteko eta ermiten itxierarako Errege Aginduaren betekizunean, Ignacio Xauier de Arteach Bergarako bikarioak apezpikutzara bidaliriko informea. KKA-ACC 17/770/18, f.g. Ill.mo Señor. Señor En cumplimiento de la orden, que se sirvió V.S.I. comunicarme por su despacho de 18 de Noviembre del año proximo passado, se puso luego en execusion su tenor, haciendolo notificar á los Curas, y Beatas de esta Vicaria. Aquellos cumplieron immediatamente con la diligencia de hacer cerrar las Ermitas, y apoderarse de sus respectivas llaves: y estas con la de despojarse de los habitos, tocas, y sobretocas, de que usaban, poniendose en el trage ordinariamente acostumbrado en el Pays. Sequestraronse con la misma promptitud los emolumentos, que han estylado percibir las Beatas, ó Seroras de las Parroquias, y de que hablarè despues. El trabajo y ocupazion de las Seroras de las Parroquias se reduce á barrer la Iglesia de ocho á ocho dias, menos el Presbyterio, cuia limpieza, y la de los Altares es del cargo de los Sacristanes legos; á encender las luces de las Sepulturas; cuidar de los panes, que se ofrendan, y paños, que se ponen en ellas; acompañar á las demas mugeres, que hacen las ofrendas, y el duelo en los años de difuncion, y dias, en que se celebran los entierros, y honrras primeras, y segundas; amortajar los difuntos, assi del poblado, como de las Caserias; y á otros ministerios semejantes, igualmente proprios de su sexo, que agenos, inconnexos, y diferentes de los de los Sacristanes. Los emolumentos de cada una de ellas en oblaciones, funziones funerales en el discurso de cada año, según mi computo prudencial, apenas podrian pasar de 24 ducados de Vellon. Los de las Seroras de Ermitas (donde apenas havia ninguna en la Jurisdiczion de esta Villa, sino tal ó qual en la de Anzuola) no llegaràn cada año, por mi computo, ni á la mitad de la referida cantidad, sino es en tal ó qual Ermita, que estè dotada con Casa para habitazion, y alguna pequeña heredad contigua á la misma Ermita; siendo por lo regular impossible el mantenerse unas ni otras Seroras con solas estas cortissimas obvenciones, y sin el socorro del trabajo de sus manos, que es lo que principalmente las dà con que alimentarse. Sobre la necessidad de las 28 Ermitas, que se encuentran en la Jurisdiccion de esta Villa, años hà que soi del mismo sentir, que Don Juan Francisco de Torrano Cura de esta Parroquia de San Pedro, y es de que á excepcion de ocho ó diez de ellas se mandasen demoler, extinguir, y profanar todas las demas; por que ordinariamente no han servido, ni sirven, sino para profanarlas sacrilegamente con usos improprios, sordidos, e indecentes, quales son los de guardarse en ellas, por algunos labradores contiguos, arcas, y otros muebles, y cosas de sus Caserias, como maiz, castañas, manzanas, lino, paja, y aun alhechos, para reduzirlos despues á fiemo en las Cauallerizas de ellas: de manera que siruiendo las Ermitas para estos disonantes usos en todo el resto del año, solo para el dia de su advocazion procurar assearlas algo, por que el Cura, ó otro Sacerdote en su nombre hà de ir á decir Missa en ellas según costumbre, verificandose aquí á la letra lo que dice el 1146 R.l Propheta: Filiae eorum compositae, circum ornatae vt similitudo Templi. Mas no es este el unico, ó maior mal, de que son ocasión, ó causa estas Ermitas; por que prescindiendo de lo indecentissimas, que estàn las mas de ellas, se vèn con harto dolor, especialmente en el día de la advocacion de cada una, muchissimos desordenes, mediante el concurso de Jovenes de ambos sexos, del tamboril, y vino, en unos sitios despoblados, y distantes del cuerpo de la Villa á media legua y aun á mas, y donde no concurriendo la Justicia, ni persona alguna de respeto y autoridad, que pueda contenerlos, es consiguientemente inescusable la ruina espiritual de las Almas, y no pocas vezes tambien de los cuerpos, y aun de las familias, con alborotos, pendencias, palos, cuchilladas, heridas mortales, y otros excesos, que varias vezes han succedido en mi tiempo: de suerte que por haver sido, y ser esto tan frequente, es yà la regular primera pregunta, que se hace en el Lugar á la gente, que viene de la fiesta de la Ermita: Si hà hauido paz en ella? Ni puede preponderar á estos inconvenientes la facilidad, ó conveniencia de poder oir Missa la gente de los Varrios de las Ermitas de San Prudencio y San Hemetherio, distantes ambas una legua de esta Poblacion; assi por lo que informo á V.S.I. el Cura de San Pedro; como por que la distancia misma y desvio, en que viven de sus Parroquias, y de todo trato y comunicazion de gente racional, y la privazion de la palabra de Dios, y de la explicazion de la Doctrina Christiana, á que se entregan, los embrutece cada dia mas, y llena de Ignorancia de lo mas importante, que deben saber, como nos lo hace ver la experiencia en este Santo tiempo de la Cuaresma, y precepto annual, en que haviendo de venir á su Parroquia por precission á ser examinados en la Doctrina Christiana, y recivir de sus respectivos Curas la Cedula de aprobazion, se reconoce en ellos maior ignorancia, è idiotísmo de un año para otro. Resumiendo ahora á dos palabras este informe, parecia á mi cortedad, Señor Illt.mo, que no pueden consignarse á las Beatas, ó mugeres, que sirven en las Parroquias, menos emolumentos, que los que al presente se las dàn por los Feligreses, y son bien tenues y escasos. Que de las ocho Ermitas adscriptas á la Parroquia de Sn Pedro es conveniente se manden demoler desde luego las de San Antonio y San Christoval, reservandose, y permaneciendo existentes las del Seminario de Niñas educandas de Nuestra Señora de la Soledad, la del Hospital de Santa Maria Magdalena, San Martin de Aguirre, Santa Ana, y tambien por ahora, y en considerazion á lo que informa el Cura de San Pedro, las de San Miguel, San Estevan, y San Prudencio. Que de las adscriptas á la Parroquia de Santa Marina, reservandose igualmente las de San Adrian, que es de particular, y las de San Josèph y San Lorenzo, que estàn contiguas á esta Poblazion, y decentes, y sirven para algunas processiones, y por ahora tambien la de San Hemetherio, se profanen y extingan todas las demas Ermitas. Que assi bien se mande demoler y extinguir la Ermita de Santa Ana adscripta á la Parroquia de San Andres de Elosua, que es Annexa de la de San Pedro de esta Villa, por estar sumamente indecentes. Esto es lo que siento, y puedo informar á V.S.I., con el debido rendimiento y sujecion á su superior juicio. Vergara y Abril 7 de 1770 = Ill.mo Señor. Licenciado Don Ignacio Xavier de Arteàch. 1147 28 1770, maiatzak 11. Oñati. Oñatiko alkatearen eskutitza Kalagorriko apezpikuari, serorak desagerrarazteko eta ermiten itxierarako Errege Aginduaren betekizunerako dilijentzien eta arazoen berri emanaz. KKA-ACC 17/761/1, f.g. Ylltmo. Señor. Señor. Con motibo de hauerseme Conferido en Ayuntamiento de Caualleros especiales de esta Uilla, celebrado el dia 9 del Corriente mes, Comision para comunicar a los Curas Parrochos de ella los Tres puntos, que informara á U.S.Y. el Testimonio adjunto, pasé la mañana del dia 10 por tres vezes en persona a la Casa del Cura Dn Thomas Miguel de Eguino, y me aseguraron sus domesticos hallarse fuera de ella, por lo que me fue preciso encargar a mi Alguacil, que practicase la diligencia de yndagar el paradero de dho Cura, y le insinuase mis antecedentes en busca suia, y que se siruiese asignarme hora Competente para Comunicarle la Comision que tenia, y hauiendolo practicado asi, dho mi Alguacil, me auiesò por medio de este referido Dn Thomas Miguel, que el dia siguiente tenia que salir de la uilla; pero se experimentò lo contrario, pues se quedò en ella, y celebrò la Misa maior, en cuia uista di orden al ess.no de Ayuntamiento de esta uilla para se uiese con dho Cura, y su Compañero Dn Miguel Antonio de Yrala, y manifestase á ambos la precision, que tenia de uerme con ellos, y que se siruiesen de señalarme la hora, y para que Gustasen para noticiarles la Comision que tenia de Villa y en efecto me asignaron las tres horas de la tarde del dia 11. y para mejor instruirse, les entreguè por escripto el Contenido de mi Comision, y se me dio la respuesta en la misma forma el dia 12. que su tenor se halla tam.en en dho Testimonio. El clamor de los uecinos de esta uilla sobre que se abran las hermitas de que tiene hecha U.S.Y. la uilla su representacion, y la hace Oy de nuevo, en cada dia maior, sin que Yo pueda euitar la suma mortificacion, y molestia que me causan para el efecto como si de mi dependiera, y en su uista me ha parecido Conueniente hacer á U.S.Y. de mi parte la Suplica mas sumisa, a fin de que se digne atender a la representacion que se hace con la Generosidad que acostumbra U.S.Y. de que quedase en particular mui reconocido, y deseoso que Nro. Sr. gue. la importante uida de U.S.Y. los m.s a.s que le pido. Oñate y Mayo 11 de 1770. Yllmo. Señor. S.or Bl M de U.S.Y. su mas seguro seru.or Dn Miguel Nicolas de Sarria y Elordui 1148 29 1782, ekainak 26. Oñatiko bikariotza, Kalagorriko apezpikutza. Serorak desagerrarazteko eta ermiten itxierarako Errege Dekretuaren betekizun egokiaren berri emateko, Miguel de Eguino Oñatiko bikarioak apezpikutzara bidaliriko informea. KKA-ACC 6/562/85, f.g. Señor Prouisor. En cumplimiento al superior mandato de Vm, y la confianza que le merezco en el he rezonozido Con todo Cuidado las Hermitas de la dilatada Jurizdicion de Esta Villa, sus alaxas, Calizes, ornamentos, y demas nezesario para la Celebracion del Santo Sacrificio del Altar, teniendo presente las uarias prouidencias dadas por su Yll.ma el Obispo mi Señor, y reales ordenes, que relaciona la Peticion que precede, y hallo que las Hermitas de San Joseph, Santa Lucia, San Martin, San Lorenzo, San Anton, San Pedro de Lazarraga, San Ysidro, San Andres, La Aszencion, Santa Maria Magdalena de Zubilaga, Santa Marina, San Juan, San Pedro de Zubilaga, y San Esteban estan bien surtidas de Ornamentos, Calizes etc. y Con el aseo, y adorno correspondiente, y por lo mismo siendo de su agrado, pudiera Um abilitarlas, para la Zelebrazion de los Santos Misterios, mandando se Entreguen sus respectiuas llaues â Personas de Entera Satisfaccion, y confianza, que se Encarguen de Su Custodia, limpieza, cuidado, y asistencia, con proibicion aubsoluta de que las Mugeres con pretexto alguno se mezclen, ni Entrometan en ellas â titulo de Seroras, ô Sacristanas, Como por abuso se Yntroduzen, Prouidenciando que las Hermitas que se abilitasen, y quedasen Con lizencias para Celebrar Misa, haian de tener sus Puertas al Campo, ô Caminos publicos Con Zerrajas, y llaues seguras, y en ninguna manera al Ynterior de las Hauitaziones de los Hermitanos y Casas Contiguas, Condenando, y tapiando para siempre â Cal y Canto las que hay de Este Jenero en algunas de ellas, siendo cierto y ha demostrado la Experiencia, que las Hermitas que han tenido puertas reseruadas, y transito a las Casas de los Hermitaños, y sus familias, han Estado con menos respeto, y venera[zion] [???]uibandolas como sus propias Casas en Comidas, Veuidas, y combersa[ziones] ocupandolas con camas donde dormieron sin Escrupulo, y colocando en [ellas] sus axuares, arcas, armarios, y otros Vtensilios: ademas de que te[nien]do los Hermitaños familia, ê hixos, estos se diuierten, y Juegan ellos [???] sin que las repetidas admonestaciones de Personas Zelosas haian log[ra]do reprimir y remediar Estas y otras Yndezencias, que son sobradamente publicas, por lo que me pareze se debe mandar de que se cierren para siempre y se condenen las Puertas interiores a las Hauitaziones [y] que las Mugeres se abstengan del oficio de sacristanas, prouidenciando interin no se obedezca a lo asi madado [sic], no se Celebre en ellas mis[as] Encargando a Persona de confianza, Zele, y dando Comision, pareziendo â Vm, de poner en Execuzion quanto se siruiere ordenar en el particu[lar]. En la Hermita de San Andres, que es una de las que se han de [habi]litar, y muy nezesaria entre todas, reparo que el Bulto del Sancto no e[s] dezente, y por lo mismo se debe retirar de la publica uenerazion y mandar s[e] coloque Otro que Cause debozion: En esta misma Hermita se deben h[a]zer uarios reparos, lo primero la mesa del Altar, que no se halla en [la] proporcion, ni en la altura regular, y se quite la grada que hay par[a] subir â el, que Embaraza el paso, que al Caliz y paterna se dore el Ynterior y la Copa, y se adornen los Altares, y se pongan Con la dezencia que se registra en las demas Hermitas. 1149 La Hermita de Santa Marina se halla poco adornada, y en nezesidad de algun Reparo, y que la Efixie de la Santa se retire por no ser dezente, y por haora a lo menos se Coloque en medio el colateral de San Marcos que se halla muy bueno, y deboto. Se Encuentran en muchas Hermitas Varias efixies, ê Ym[a]genes disformes, mutiladas, ê Yndezentes, sin que se pueda con[o]zer que santos sean, sera preciso con su aprobazion de um retirarlas, y Enterrarlas. Supuesto que hay prouision de Calizes para el seru[izio?] um disponer, que Estos se custodien en el archiuo de la Parroquia, ô Vendiendolos, se Emplê su ualor en reparar y adornar las mismas Hermitas, pues no hallo por combeniente que en Cada una, quede mas de un Caliz, ni Este se custodie en casas particulares, ni que ande an manos de todos con Y[n]dezencia, por lo que pudiera um disponer que en cada Hermita quede un Caliz, y no mas, y si surtidas todas hay alguno de mas, este se guarde En la Parrochia, ô se venda para obras de las Hermitas, y su adorno, que es, en mi Juicio, lo mexor. Las Hermitas que de Orden de su Yll.ma se hallan Zerradas, y que se solizita demoler por no ser de Utilidad alguna, son las de Santa Maria Magdalena de Corostola, San Christobal, San Jorxe, Santa Cruz, San Roman, San Julian, y San Bartholome de Goribar, [???] que, y seruirse de ellas para recoxer ganado, paxa, castaña etc. me pareze ser nezesaria su total Demolicion, y Euitar Yrreuerencias que Yntroduxo el abuso, ô la malicia, de[s]tinando sus materiales, y despoxos para reparos, y mexor adorno de las demas Hermitas. La campana de San Jorxe, San Bartholome, San Julian, y San Roman pudieran destinarse para la Parrochia en donde hazen falta, y fundiendolas seruiran para Campana de Relox: Las de Santa Maria Magdalena de Corostola, San Christobal, y Santa Cruz deberan Colocarse en las Casas Contiguas ê Ynmediatas â ellas, por ser sumamente nezesarias para el toque de oraziones, llamar â Yncendios, Entierros, y otras muchas ocasiones en que se han de Juntar los Vezinos de las Barriadas apartadas y distantes del Pueblo. La Hermita de San Bartholome de Matromay que tambien se halla Ynabilitada por su Yll.ma, trata repararla Su Patrono Don Joseph Ygnacio de Arangoiti, y recurrir a Vm por lizencias, quando se adorne, y quede con la Dezencia nezesaria, por lo que me pareze no se debe hazer nouedad por haora. El Aiuntamiento de esta uilla es la que cuida de las obras, y reparos de las Hermitas de su Jurisdicion, y sus constituientes por deuozion ô aficion particular se inclinan mas al adorno de unas con preferencia de las demas, de que ze[?]tas las Rentas que debieran seruir para la manutencion y de[zencia] de todas, quedar estas abandonadas, sin reparo; ni retexo, con [go?]teras; y Expuestas â que den en tierra, ô que no se pueda Celebra[r] Misa sin Yndezencia en ellas; Por tanto, saluo siempre el super[ior] Dictamen de Vm, me pareze pudiera Vm prouidenciar, que a lo m[e]nos una uez al año, alguna Persona de la Confianza, y satisfacio[n] de Vm reconociera todas las Hermitas de Esta Jurisdicion, sus orn[a]mentos, Calizes, Corporales, y purificadores, que por falta de diligencia, han dexado corromperse, y pudrirse dentro de la Copa de los mismos Calizes, sin cuidar de que remuden los purificadore[s] y acaso dandoles destino que no corresponde, mandando se retiren y quemen lo que no Estubiere dezente, y dando um facultad de requerir a los Cargohauientes hagan surtido nuebo para el seruicio del Altar, siempre que se note alguna falta, principalmente en las coxas immediatas y nezesarias para el Santo Sacrificio, con Comision en forma, para que no reponiendo y manteniendo las Hermitas y Alaxas con el adorno y dezencia correspondiente, mande cerrarlas, con proibizion de celebrar Misa en ellas; Que es Quan[to] puedo Ynformar â Vm en cumplimiento, a lo que se sirue mandarm[e] en el particular de las Hermitas: Oñate 26 de Junio de 1782. Don Thomas Miguel de Eguino. 1150 30 D.g. (1769-???), Oñati, San Antonio Abad ermita. Ermitari zegozkion auzotarren eskutitza Oñatiko apezei, ermitaren berrirekiera baimendu zezaten eskatuz KKA 17-769-1, f.g. Señores Curas de la Yglesia Parroquial de esta Villa de Oñate Señores Don Juan Simon Ortiz de Zarate, Don Pedro de Ramila, Miguel Antonio Liger, Lorenzo de Arrazola, y Gabriel de Retana por nos, y en nombre de los demas uecinos de la calle del Glorioso San Anton Abad de esta uilla, representamos a vuestras mercedes, como à nuestra noticia ha llegado de haber vuestras mercedes mandado abrir hasta diez Hermitas de esta uilla, y que entre las que no se han mandado abrir se ha comprehendido la referida de nuestro Barrio, siendo asi que està mui decente, y haberla hallado en la misma decencia el Yllmo. Señor Don Juan de Luelmo y Pinto Obispo de este obispado en la Santa Visita personal, y haber tambien su Yllma. mandado abrir dicha Hermita para las rogaciones, y se han hecho dos procesiones, ò rogatibas a la citada hermita estando cerradas otras muchas de esta villa, A que se junta mucha debocion, y concurso que asiste, el dia de San Antonio Abad, y los dias de Santa Rita, Santa Lucia, y Santa Agueda cuias ymagenes se ueneran, experimentandose no pocas uezes la Serenidad de Uientos especialmente quando esta sazonando el Agosto, como tambien la conserbacion de los Animales de Labor por cuio motibo se hacen celebrar muchissimas misas entre año, y quando lo expuesto no fuese suficiente causa para abrir dicha Hermita se ha de tener presente haber predicado en ella y desde ella el Glorioso San Vicente Ferrer, y tambien el haber serbido de tabernaculo del Santissimo Sacramento en ocasión que se inundo la Parroquia de esta villa, llebandolo à caballo al Sacramento para preserbar de las furiosas olas de la agua, teniendose presente tambien la inmediacion que la Parroquia tiene con el rio principal, y si otra igual inundacion sucediese (lo que no permita Dios) no haber en el cuerpo de esta uilla, otra hermita tan segura para reserbar el Santissimo Sacramento como la de nuestro Barrio, que estando en el centro de la uilla, està segura de inundaciones; por todo lo qual Suplicamos a vuestras mercedes se sirban dar su permiso para que se abra dicha hermita, y se celebren tantas misas como la debocion christiana hace celebrar en sus necesidades, de que quedaremos sumamente reconocidos. Besamos la manos de vuestras mercedes sus seguros servidores Don Juan Simon Ortiz de Zarate. Lorenzo de Arrazola. Miguel Antonio Liger de Gamboa. Gabriel de Retana. Pedro de Ramila. 1151