A.T. Özcan, Moğol Rus İlişkileri 1223-1341.pdf

MOĞOL–RUS İLİŞKİLERİ (1223 – 1341) ALTAY TAYFUN ÖZCAN YAYIN NU: 1900 KÜLTÜR SERİSİ: 1044 T.C. KÜLTÜR ve TURİZM BAKANLIĞI SERTİFİKA NUMARASI: 49269 ISBN: 978-625-408-429-4 www.otuken.com.tr otuken@otuken.com.tr ÖTÜKEN NEŞRİYAT A.Ş.® İstiklâl Cad. Ankara Han 65/3 • 34433 Beyoğlu-İstanbul Tel: (0212) 251 03 50 • (0212) 293 88 71 - Faks: (0212) 251 00 12 Editör: Ayşegül Büşra Paksoy Kapak Tasarımı: Mahmut Doğan Dizgi-Tertip: Damla Acar Kapak Baskısı: Pelikan Basım Baskı: ÇINAR MATBAACILIK VE YAY. SAN. TİC. LTD. ŞTİ. Yüzyıl Mah. Matbaacılar Cad. Ata Han No:34 K:5 Bağcılar / İSTANBUL Tel: (0212) 628 96 00 Sertifika No: 45103 İstanbul- 2022 Kitabın bütün yayın hakları Ötüken Neşriyat A.Ş.’ye aittir. Yayınevinden yazılı izin alınmadan, kaynağın açıkça belirtildiği akademik çalışmalar ve tanıtım faaliyetleri haricinde, kısmen veya tamamen alıntı yapılamaz; hiçbir matbu ve dijital ortamda kopya edilemez, çoğaltılamaz ve yayımlanamaz. BU KİTABIN BİRİNCİ BASKISI, TÜRKİYE BİLİMLER AKADEMİSİ’NİN 2018 YILI BİLİMSEL TELİF ESER ÖDÜLLERİ (TÜBA-TESEP) KAPSAMINDA TELİF ESER ÖDÜLÜNE LAYIK GÖRÜLMÜŞTÜR. Altay Tayfun Özcan: 15 Mayıs 1979’da Giresun’da doğdu. İlk, Orta ve Lise eğitimini Giresun’da tamamladıktan sonra 1998 yılında Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümünde okumaya hak kazandı. Bir yılı İngilizce hazırlık sınıfında geçen Tarih öğrenimini 2003’te tamamladı. 2005’te Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Orta Çağ Tarihi programında Yüksek Lisansını, 2010’da da Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Programında ise Doktora eğitimini tamamladı. 2015’te Genel Türk Tarihi Doçenti unvanını alan Altay Tayfun Özcan 2020’de ise yine aynı anabilim dalında Profesörlüğe yükseltildi. Altay Tayfun Özcan 2005’te Araştırma Görevlisi olarak adım attığı Dumlupınar Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nde Profesör Doktor unvanı ile görev yapmaktadır. 2018 yılında Moğol–Rus İlişkileri (1223–1341) başlıklı eseri ile Türkiye Bilimler Akademisi Telif Eser Ödülü’nü aldı. 2019’da Ziya Gökalp Türk Ocakları İlim ve Teşvik Armağanı’na layık görülmüştür. 2020’de ise Hazar Kağanlığı ve Etrafındaki Dünya başlıklı eseri ile Türkiye Bilimler Akademisi Telif Eser Ödülü’nün ikinci defa sahibi olmuştur. Altay Tayfun Özcan çalışmalarında İngilizce, Latince ve Rusça kullanmaktadır. Evlidir ve Gündüz Ural ile Çağatay Uluç adlı iki evladı bulunmaktadır. İÇİNDEKİLER ÖN SÖZ.................................................................................................................................... KISALTMALAR ....................................................................................................................... KAYNAKLARA VE TETKİKLERE DAİR ............................................................................. GİRİŞ 1. Rusların Ortaya Çıkışı ve Kiev Rusyası’nın Doğuşu (860–1015) ................................... 2. Kiev Rusyası (1015–1139) .............................................................................................. 3. Bağımsız Rus Knezlikleri Dönemi (1139–1238)............................................................. 4. Rusya’nın Tarihî Coğrafyasına Dair ................................................................................ 5. Rus Kaynaklarında Tarihleme Sorununa Dair ................................................................. I.BÖLÜM MOĞOLLAR İLE RUSLAR ARASINDAKİ İLK TEMASLAR (1223–1241) 1. Moğolların Kafkasya Seferi, Faaliyetleri ve Kıpçaklarla Mücadeleler (1222–1223)............... 2. Kıpçak–Rus İttifakının Ortaya Çıkması ................................................................................. 3. Kalka Muharebesi (31 Mayıs 1223) ...................................................................................... 4. Kalka Muharebesinin Neticeleri ............................................................................................ 5. Batı Seferine Hazırlıklar (1229–1236) .................................................................................. 6. Moğolların Bulgarlarla Mücadeleleri (1236) ......................................................................... 7. Moğolların Ryazan Knezliğine Saldırmaları (Aralık 1237).................................................... 8. Vladimir–Suzdal Topraklarındaki Faaliyetler (Şubat–Mart 1238) ......................................... 9. Moğolların Suzdal’ın Kuzeyindeki Bölgelerdeki Faaliyetleri (Mart–Nisan 1238).................................................................................................................... 10. Güney Rusya Seferi.............................................................................................................. II.BÖLÜM RUSYA’DA ALTIN ORDA İDARESİNİN TESİSİ (1243–1263) 1. Moğolların Orta Avrupa Seferi Sırasında Rusya’nın Durumu (1242–1243) ......................... a. Kuzey Rusya’daki Durum ......................................................................................... b. Güney Rusya’daki Durum ........................................................................................ 2. Cuci Ulusunun Kuruluşu ve Altın Orda’nın Ortaya Çıkışı (1243) ....................................... 3. Rusya’nın Altın Orda’ya Bağlanması (1243–1245) ............................................................... 4. Rusya’nın Vergilendirilmesi .................................................................................................. 5. Mihail Vsevolodoviç’in Batu’nun Yanına Gelmesi ve Öldürülmesi (Eylül 1245) ................. 6. Daniil Romanoviç’in Batu’nun Yanına Gelmesi ve Galiçya’nın Moğollara Bağlanması (1245–1246) ......................................................................................... 7. Yaroslav’ın Karakorum’a Gönderilmesi ve Ölümü (1246) .................................................... 8. Andrey Yaroslaviç’in Büyük Knezliğe Atanması (1249) ........................................................ 9. Aleksandr Yaroslaviç Nevskiy’in Büyük Knezliğe Tayini (1252) ........................................... 10. Kuzey Rusya’da Nüfus Sayımı ve Vergi Toplanmasına Başlanması (1257–1260) ............... 11. Galiçya Knezi Daniil’in İsyanı (1255–1260)........................................................................ 12. Burulday’ın Galiçya ve Litvanya Seferleri (1260–1261).............................................................. 13. Suzdal Ayaklanması (1262)................................................................................................. 14. Aleksandr Yaroslaviç Nevskiy’in Ölümü (1263) ve Sonrasındaki Gelişmeler .................... III.BÖLÜM RUSYA’DA ALTIN ORDA İDARESİNİN YERLEŞMESİ DÖNEMİ (1263–1312) 1. Mengü Timur Han’ın Novgorod’u Büyük Knezlik Topraklarına Katması (1270) ................. 2. Vasiliy Yaroslaviç Dönemindeki İlişkiler (1272–1277) ......................................................... 3. Dmitriy’nin Büyük Knezliğe Tayini ve Rus Knezlerinin Kafkas Seferi’ne İştirak Etmeleri (1277–1278) .............................................................................................................................. 4. Dmitriy ve Andrey’in Büyük Knezlik Mücadeleleri (1281–1284)......................................... 5. Moğolların Güney Rusya Knezleri ile Litvanya–Polonya ve Macaristan Seferleri (1274–1287) .............................................................................................................................. 6. Baskak Ahmet Sorunu ve Nogay ile Tola Buga Arasında Gerilim (1287–1288) ................... 7. Dmitriy ile Andrey Arasındaki Mücadelelerin Son Safhası (1287–1294) ............................. 8. Rus Knezleri Arasında İttifakların Kurulması, Vladimir ve Dmitrov Toplantıları (1296–1301) .............................................................................................................................. 9. Pereyaslavl’ Hâkimiyeti İçin Knezler Arasındaki Mücadeleler (1302–1304) ........................ 10. Andrey Aleksandroviç’in Ölümü ve Rus Knezleri Arasında Büyük Knezlik Mücadeleleri (1305)........................................................................................................................................ IV. BÖLÜM ÖZBEK HAN ZAMANINDA İLİŞKİLER (1313–1341) 1. Tokta Han’ın Ölümü ve Özbek Han’ın Tahta Oturması (1312–1313) .................................. 2. Novgorod Sorunu ve Özbek Han’ın Kuzey Rusya Meselelerine Müdahalesi (1312–1316) .......................................................................................................... 3. Yuri Daniiloviç’in Büyük Knezliği Elde Etmesi ve Mihail Yaroslaviç ile Mücadelesi ( 1317–1318) ............................................................................................................................... 4. Mihail’in Yargılanması ve Öldürülmesi (1318) ..................................................................... 5. Yuri Daniiloviç ve Dmitri Mihailoviç Arasındaki Mücadeleler (1321–1326) ........................ 6. Tver İsyanı ve Neticeleri (1327–1328) .................................................................................. 7. İvan Daniiloviç’in Büyük Knezliğe Tayini ve Aleksandr Mihailoviç ile İlk Mücadeleleri (1328–1330) ................................................................................................... 8. İvan Daniiloviç ile Novgorod Arasındaki İlişkiler ve Özbek Han’ın Tutumu (1332–1333) ................................................................................................................ 9. Aleksandr Mihailoviç’in Özbek Han ile İlişki Kurması ve İdamı (1336–1339)..................... 10. Smolensk Knezi’nin Litvanya ile İlişkileri ve Özbek Han Tarafından Cezalandırılması (1340)........................................................................................................................................ 11. Semen İvanoviç’in Büyük Knezliğe Tayini ve Özbek Han’ın Ölümü (1341) ....................... V. BÖLÜM ÖZBEK HAN’IN ÖLÜMÜNE KADAR RUSYA’DA MOĞOL İDARESİ SIRASINDA KURUMLAR ve SOSYO–İKTİSADî İLİŞKİLER 1. Han ........................................................................................................................................ 2. Büyük Knezler ve Knezler ..................................................................................................... 3. Rusya’da Moğol Görevlileri a. Baskak ve Daruga Unvanlarının Kökenine Dair ......................................................... b. Altın Orda Hanlığı’nda Baskaklık Kurumunun Ortaya Çıkışı ve İşlevi ......................................................................................................................... c. Altın Orda Hanlığı’nda Baskaklık Kurumunun Zayıflaması ...................................... d. Altın Orda Hanlığı’nda Daruga Unvanı, Ortaya Çıkışı ve İşlevi ............................................................................................................................. e. Elçilik......................................................................................................................... 5. Hatun .................................................................................................................................... 6. Rusya’da Uygulanan Moğol Vergi Sistemi ............................................................................. 7. Ticarî Münasebetler ............................................................................................................... 8. Moğollarla Ruslar Arasında Dinî Münasebetler .................................................................... SONUÇ ..................................................................................................................................... BİBLİYOGRAFYA ................................................................................................................... KRONOLOJİK TABLO............................................................................................................ ÖN SÖZ XII. yüzyılın son çeyreğinde Moğolistan’da vuku bulan gelişmeler, dünya tarihinde etkileri asırlarca sürecek yeni bir evreyi başlattı. Moğolların Gizli Tarihi’nde yaşananlar Yesügey adlı bir beyin oğlu Timuçin’in etrafında, sonunda onu hanlık makamına getirecek olaylar dizgisi içerisinde anlatılıyorsa da gelişmeler, boylar arasındaki sürtüşmelerin bir neticesiydi. Bu mücadelelerden, etrafındaki güçleri yenerek çıkan Timuçin, “Cengiz” adını alarak hanlığını ilan ettiğinde dünya tarihinde yeni bir dönem, Moğol asrı başlıyordu. Gerçekten de XIII. yüzyıldaki dünya, büyük oranda Moğol istilasının ortaya çıkardığı yeni gelişmelerle şekillenmiştir. Harezmşah Sultanlığının ve Halifeliğin sükutu; İran, Kafkasya, Türkiye ve Rusya’daki idarelerin bağımsızlıklarını kaybetmeleri; Macaristan, Polonya, Balkan ülkeleri, Suriye ve güneyinde Mısır hudutlarına kadar olan bölgede vuku bulan askerî hareketlilikler XIII. yüzyıl dünyasının en belli başlı siyasî hadiselerindendir ve tamamı Moğollarla alâkalıdır. Askerî meselelerin yanında diplomaside de Moğol “meselesi”, Memlûk Sultanlığı, Doğu Roma İmparatorluğu, Papalık, Macaristan Krallığı, İtalyan kent devletleri, Fransa ve İngiltere krallıklarını da içine alan bir gündem yaratarak XIII. yüzyıl diplomasisine eşi görülmedik bir damga vurmuştur. XIII. yüzyılda kaleme alınmış tarih ve edebiyat eserlerinin hemen tamamında Moğollardan bir şekilde bahsedilmesi bunun doğal bir neticesidir. 1223’te Kalka Muharebesi ile başlayan Moğol–Rus ilişkileri, Moğolların 1236’da giriştikleri Batı seferi sırasında Rusya’nın neredeyse tamamını istila etmeleriyle farklı bir mahiyete büründü. Moğollar başlangıçta, seferlerini batıya doğru devam ettirmek gayesiyle Rus kentlerinde herhangi bir garnizon bırakmayarak ülkeyi terk etmişlerdi. Bu karar, Moğolların Rusya’dan ayrılmalarından sonra bölgede yeni bir siyasî dengenin doğmasına neden oldu ve Moğol işgali sırasında ölen Büyük Knez Yuri Vsevolodoviç’in kardeşi Yaroslav Kuzey Rusya’da, Galiçya Knezi Daniil ile eski Çernigov ve Kiev Knezi Mihail ise Güney Rusya’da bu siyasî tabloda merkezî bir konum elde etmeyi başardılar. Ancak 1242’de Batı seferini tamamlayan Moğolların İdil boylarına dönmeleri ve hemen ardından modern tarih yazımında “Altın Orda” olarak anılacak hanlığı kurmaları bu dengeyi bir anda ve tamamen değiştirdi. Artık Rus knezleri Moğollarla ilişkilerini bağımsız bir taraf olarak değil, onlara tâbi birer idareci olarak devam ettirmeye başladılar. Bunun bir neticesi olarak Moğol idaresi altındaki Kuzey Rusya’nın ilk Büyük Knezi Yaroslav Vsevolo- 14 • ALTAY TAYFUN ÖZCAN doviç ve Güney Rusya’nın Büyük Knezi Daniil Romanoviç’ten başlamak üzere Rus knezleri siyasî varlıklarını Altın Orda hanlarından, topraklarında hüküm sürmelerine imkân sağlayan yarlıklar almak suretiyle devam ettirebildiler. Kurulan bu nizam, bazı farklılıkları içermekle birlikte, Rusya’nın uzun yıllar Moğollar tarafından idare edilmesinde temel bir unsur olmuştur. 1243’ten başlayarak Moğol idare ve nüfuzunu derinden hissederek geçirdiği iki yüzyıllık dönemi, Rusya tarihinin en önemli devirlerinden biridir. Bu önem, Moğol idaresinde geçirilen dönemin Rusya tarihinde istiklalin kaybedildiği tek dönem olmasından ileri gelir. Nitekim, bugün bir kısmında Ukrayna bayrağının dalgalandığı, ancak Orta Çağ’da Küçük ve Büyük Rusya olarak iki farklı şekilde adlandırılsa da bir bütün olarak görülen ülke yüzyıllar içerisinde Lehistan, Fransa ve Almanya tehdidiyle yüzyüze gelmiş ve bu sırada topraklarının önemli bir kısmını terk etmek zorunda kalmışsa da kısa süre içerisinde toparlanarak bağımsızlığa kavuşabilmiştir. Ancak Moğollar, sadece askerî olarak değil, aynı zamanda kudretli bir idare kurarak ülkeyi uzun yıllar yönetmeyi başardılar. Bu farklılık bile tek başına “Moğol idaresi dönemi”ni Rusya tarihinin en önemli devirlerinden biri hâline getirmeye yetebilir. Öte yandan Rusya’daki Moğol idaresi Moğol tarihi açısından da önemlidir. Hâkimiyetin ilk yıllarında Altın Orda hanının yarlığı ile idaresini sürdüren Rus knezi ile İran ve daha başka bölgelerdeki tâbi hükümdarlar ve idareciler arasında farklılığın olmadığı bir gerçektir. Bununla birlikte XIV. yüzyılda İran, Anadolu, Tibet, Çin’deki Moğol hükûmetleri çökerken Rusya hâlâ Moğollara vergi ödeyen bir ülkeydi. Rusya, Moğol hâkimiyetinin devam ettiği son ülke olarak bu özelliğini daha uzun yıllar devam ettirecektir. Karşınızda bulunan çalışmanın “Moğollarla Ruslar Arasındaki İlk Temaslar (1223–1241)” başlıklı kısmında 1223’te Moğollar ile Rus–Kıpçak müttefik ordusu arasında vuku bulan Kalka Muharebesi ile 1237’in sonlarında başlayan Rusya’nın Moğol istilasına uğraması ve sonrasında ülkenin siyasî vaziyeti ele alınmıştır. “Rusya’da Altın Orda İdaresinin Tesisi Dönemi (1243–1263)” başlıklı ikinci kısımda ise Batı seferini bitiren Moğolların 1243’te Altın Orda Hanlığı’nı kurmaları, Rus knezlerini tâbi kılmak suretiyle Rusya’yı hâkimiyet altına almaları ve kurdukları idarî mekanizma incelenmiş, ardından Berke ve Rusya Büyük Knezi Aleksandr Yaroslaviç Nevskiy’nin ölümüne kadar olan süreç ortaya konmaya çalışılmıştır. “Rusya’da Altın Orda İdaresinin Yerleşmesi (1263–1312)” başlıklı üçüncü bölümde Mengü Timur’un Altın Orda Hanlığı tahtına oturmasından Tokta Han’ın ölümüne kadar olan siyasî hadiseler incelenerek Altın Orda’nın Rusya’daki idaresinin artık kesin olarak yerleştiği dönem tetkik edilmiştir. “Özbek Han Zamanında İlişkiler (1313–1341)” başlıklı dördüncü kısımda, Rus knezlerinin Özbek Han’dan Büyük Knezlik yarlığını elde edebilmek için birbirleriyle mücadeleleri ve Han’ın buna karşı takındığı tavır incelenmiştir. Çalışmanın MOĞOL – RUS İLİŞKİLERİ (1223 – 1341) • 15 son kısmı olan “Rusya’da Moğol İdaresi Sırasında Kurumlar”da ise incelenen dönemde han, büyük knez gibi makamlarla baskak ve darugalık gibi kurumlar ele alınmış, Moğolların Rusya’da uyguladıkları vergi ve din politikası gibi mevzular incelenmiştir. * 2017’de neşredilen bu kitabımın ikinci baskısının Ötüken Neşriyat çatısı altında gerçekleşmesi benim için büyük bir mutluluk. Bu imkânı sağladıkları için Ötüken Neşriyat’a ve metni titizlikle ele alan editörüm Ayşegül Büşra Paksoy’a candan teşekkür ediyorum. Bu vesile ile metnimi yeniden kapsamlı olarak gözden geçirme, bazı ilaveler yapma ve kitabımın ilk baskısının ardından kaleme aldığım bazı bilimsel incelemelerimi dipnotlara ilave etme imkânım da oldu. Moğol-Rus İlişkileri (1223-1341)’in ortaya çıkmasında hocam Prof. Dr. İsmail Aka’nın büyük payı var. Bu kitap, lisans hayatımın ilk günlerinden itibaren beni akademik çalışmalara teşvik etmiş ve destek olmuş hocama bir teşekkür olarak ithaf edilmiştir. İki yıllık yüksek lisans öğrenimi sırasında kendisinden çok şeyler öğrendiğim hocam Prof. Dr. Gülçin Çandarlıoğlu’nu da bu vesileyle bir kere daha şükranla anmak isterim. Prof. Dr. Mehmet Tezcan ve Prof. Dr. Konuralp Ercilasun’a kitabın şekillenmesinde gösterdikleri emekten ötürü minnettarım. Akademik dostluklarından ötürü Prof. Dr. Osman Gazi Özgüdenli ve Prof. Dr. Musa Şamil Yüksel’e, Çince imlaları, kaynak metinlerden tetkik ederek düzeltmek inceliğini göstermesinden ötürü Doç. Dr. Kürşat Yıldırım’a da teşekkür etmek istiyorum. Yine öğrencilerim Caner Şahin, Münevver Adıgüzel ile Faruk Emre Kuruoğlu’nun yardımseverliklerini de anmam gerekiyor. Eşim Dr. Fatma Çağım Özcan’a da teşekkürlerimi sunuyorum. Kendisi bu uzun soluklu çalışmanın her aşamasında en büyük destekçim oldu. Son olarak 2018 yılında bu eseri Türkiye Bilimler Akademisi Telif Eser Ödülü’ne layık bulan akademinin seçkin üyelerine de şükranlarımı sunarım. Prof. Dr. Altay Tayfun ÖZCAN 19 Mayıs 2022 / Kütahya KAYNAKLARA VE TETKİKLERE DAİR Moğol–Rus ilişkileri ile ilgili en önemli kaynaklar Rus kronikleridir. Buradaki bilgiler yeri geldiği zaman ayrıntılı denilebilecek kadar kapsamlı, kimi zaman ise son derece sınırlıdır. Bununla birlikte diğer hiçbir dilde yazılmış kaynak eser, taraflar arasındaki ilişkiler konusunda Rus kronikleriyle rekabete girişebilecek nitelikte değildir. Yine de bu husus, diğer dillerde kaleme alınmış kaynakların önemini azaltmaz. Mesela, Moğolların 1223’te Deşt-i Kıpçak ve Rusya’daki faaliyetlerine dair Arapça, Farsça, Çince ve Latince kaynaklardaki bilgiler, Rus kroniklerinde tutulmamış bazı kayıtları ihtiva eder. Bunun yanı sıra bu kaynaklarda, Rus kroniklerinde teferruatına girilmeyen kimi meseleleri açıklayıcı kayıtlar da yer alır. Nitekim, Rus kronikleriyle izah edemediğimiz vergi meselesine dair bazı konular ancak Ermeni kaynaklarındaki kayıtlardan öğrenilmektedir. Kaynakların, büyük oranda Arapça ve Farsçadan oluştuğu Hazar Kağanlığı dönemiyle karşılaştırıldığında aynı coğrafya üzerinde kurulmuş Altın Orda Hanlığı tarihinin en önemli kaynaklarının Rusça olması önemli bir değişimdir. Filolojik hâkimiyetin bu şekilde bir kayma göstermesinde, bu dillerde eser veren kaynak yazarlarının, İlhanlı–Altın Orda Hanlığı arasındaki gergin siyasî ilişkilerin yanında Altın Orda Hanlığı–Memlûk Sultanlığı ittifakına dikkat kesilmelerinin de etkili olabileceği üzerinde düşünülebilir. Buna mukabil bu gelişim, esasında, özellikle Yaroslav (970–1054) zamanında yükselme ivmesi kazanmış Rus dili ve edebiyatının bir zaferi olarak telakki edilmelidir. 1. Rusça Kaynaklar Suzdal Knezi Dmitriy Konstantinoviç’in talimatıyla hazırlanan Lavrent’ev kroniği, ismini, yazarı rahip Lavrent’ev’den almıştır1. A.A. Şahmatov’un tabiriyle, kronik yazarı veya toplayıcısı olan rahip, 1305’e kadarki hadiselerle alakalı bilgiler vermesine rağmen bazı yılları atlamıştır2. Bu husus, kroniğin farklı kaynaklardaki bilgilerin kopyalanmasıyla oluşturulmasının bir neticesi olarak karşımıza çıkar. Mesela, Altın Orda Hanlığı ile ilgili kayıtların bulunduğu yıl1 2 “Lavrent’evskaya Letopis”, Polnoe Sobranie Russkih Letopisey, Tom Pervıy, İzdannoe Arheografiçeskoyu Komissieyu Akademii Nauk SSSR, Leningrad 1927 (PSRL I). A.A. Şahmatov, Povest Vremennıh Let, Tom I (Vvodnaya Çast, Tekst, Primeçaniya), Petrograd 1916, s. LI. 24 • ALTAY TAYFUN ÖZCAN larda 1263–1283, 1286–1294 arası boş geçilmiştir3. Bu ayrım noktaları, muhtemelen, kopya edilen kronikler arasındaki farklardan ötürü ortaya çıkmıştır. Bu ayrım bize bazı hususlarda yardımcı da olmaktadır. Mesela, 1263’e kadar Altın Orda hanlarından sadece isimleriyle bahsedilirken Çar unvanı sadece Kağan’ı ifade için tercih edilmiştir. 1284’te ise bu sefer Çar unvanı Altın Orda hanını ifade etmek üzere kullanılmıştır. Bu husus, 1263 ile sonlanan kısım ile 1283 ile başlayan kısmın farklı kroniklerden kaydedildiği hususunda bir delil teşkil eder. Ancak Lavrent’ev kroniği günümüze ulaşmamış pek çok kronik kaydını barındırmasından ötürü çok kıymetli bir kaynak eserdir ve ikili ilişkileri ortaya koymada en güvenilir kaynaklardandır. Hazırlandığı manastırdan ötürü İpat’ev kroniği olarak anılan kaynak4, ilk olarak Nikolay Karamzin tarafından Kostroma’daki Aziz İpatiev manastırında bulunup tarih araştırmalarında kullanılmıştır. N. Karamzin’in bulduğu bu nüsha, XIII. yüzyılın sonlarında yazılmış günümüze erişmeyen bir nüshanın XV. yüzyılın başındaki kopyasıdır. Söz konusu yazmanın yanında XVI. yüzyılda doğrudan XIII. yüzyıl metninin kopya edilmesiyle hazırlandığı anlaşılan ve Hlebnov metni adı verilen bir nüsha ile XVII. yüzyılda kaleme alınan, Hlebnov metninden kopya edilmiş Pogodin metni adıyla anılan iki yazma ile daha geç tarihli diğer nüshalar da mevcuttur5. İpat’ev kroniği, Kuzey Rusya meselelerinde sınırlı bilgiler vermekle birlikte Güney Rusya siyasî tarihinin en önemli kroniğidir. Öyle ki buradaki bilgileri çoğu kez kopya eden Gustin kroniği hariç bırakılacak olunursa, Güney Rusya meselelerinin öğrenildiği tek kaynak hüviyetindedir. Kaynaktaki pek çok kaydın, Kuzey Rusya’da yaşayan kronik yazarları tarafından kopyalanarak eserlerine dahil edilmesi İpat’ev kroniğinin bölge tarihi için ne denli önemli olduğuna işaret eder. Bununla birlikte eserde pek çok kez tekrarlanan, hatta kimi zaman dört yılı bulan, kronolojik hatalar vardır6. Bu hataların tashihinde, aşağıda bahsedilecek Gustin kroniğindeki kayıtlar önemli iş görür. Öte yandan İpat’ev kroniği eski Rusça olarak kaleme alınmış Kuzey Rusya kroniklerinden farklı şekilde “Eski Rusça ile Orta Ukraynaca arasında bir dil”de kaleme alınmıştır7. 3 4 5 6 7 M. Uydu-Yücel, İlk Rus Yıllıklarına Göre Türkler, TTK Yay., Ankara 2007, s.XXII, XXIV; A.A. Şahmatov, Obozrenie Russkih Letopisnıh Svodov XIV–XVI vv., İzdatel’stvo Akademii Nauk SSSR, Moskva–Leningrad 1938, s. 10-20 vd. A.N. Nasonov da bu alıntılara değinmiştir. Bk. A.N. Nasonov, İstoriya Russkogo Letopisaniya, İzdatel’stvo Nauka, Moskva 1969, s. 80 vd. “İpat’evskaya Letopis”, Polnoe Sobranie Russkih Letopisey, Tom Vtoroy, İzdannoe Po Vısoçayşemu Poveleniyu Arheografiçeskuyu Kommissieyu, Sanktpeterburg 1843 (PSRL II). G.A. Perfecky, “Studies on the Galician Volynian (Volhynian) Chronicle”, The Annals of the Academy of Arts and Sciences in the United States, Vol.XII/N.1-2 (33-34), 1969-1972, s. 62; Uydu-Yücel, İlk Rus Yıllıklarına göre Türkler, s. XVIII-XIX. Nasonov, İstoriya Russkogo Letopisaniya, s.227-228; Perfecky, “Studies on the Galician Volynian (Volhynian) Chronicle”, s. 65, 78-81; Uydu-Yücel, İlk Rus Yıllıklarına göre Türkler, s. XIX. İpat’ev kroniğinin dil özellikleri için bk. Perfecky, “Studies on the Galician Volynian (Volhynian) Chronicle”, s. 88 vd. MOĞOL – RUS İLİŞKİLERİ (1223 – 1341) • 25 Sinodalnıy Spisok, Komissionnıy Spisok ve Akademiçeskiy Spisok olarak üç ayrı versiyonu bulunan I. Novgorod kroniği8, Rus kronikleri arasında önemli yere sahip bir diğer kroniktir. Bunlardan en eskisi, Sinodalnıy Spisok kabul edilmektedir9. A.A. Şahmatov’a göre bu metnin önemli bir kısmı 1330’larda yazılmış, ilerleyen yıllarda üzerine kayıtlar düşülmek suretiyle kapsamı genişletilmiştir. Bu yapılırken de başta Lavrent’ev olmak üzere diğer kroniklerden faydalanılmıştır10. Komissionnıy Spisok ise büyük oranda Sinodalnıy Spisok’tan kopya edilmek suretiyle daha geç tarihlerde kayda geçmiştir. Bu açıdan bakıldığında bu son nüsha, sonraki dönemlerin anlaşılması açısından Sinodalnıy Spisok’tan daha kullanışlıdır11. Moğolların Novgorod ve civarındaki faaliyetleri konusunda diğer kroniklerde yer almayan bilgileri barındıran I. Novgorod kroniği, bu eserde özellikle Moğolların ve büyük knezlerin Novgorod ile ilişkilerin ortaya konulmasında önemli yer tutmuştur. XV. yüzyılın sonu ile XVI. yüzyılın başında tamamlandığı anlaşılan Simeonovskaya letopis’ bir diğer önemli Rus kroniklerindendir12. Verdiği bilgiler daha sonraki kronikleri de etkilemiştir ki bunlardan birisi de Troitskaya letopis’tir. Aşağıda da ifade edileceği üzere M.D. Priselkov bu metni yeniden oluşturmaya çalışırken en çok istifade ettiği kronik de Simeonovkaya letopis’ olmuştur. Alman asıllı V.F. Miller tarafından Troitskaya letopis’ adı verilen kaynak13, XV. yüzyılda Moskova’da yazıya geçirilmiştir. 1812’deki meşhur Moskova yangınında yok olan ana nüsha haricinde bir kopyası bulunmamaktadır. Söz konusu yangında, Miller tarafından çıkarılmış kopyası da yandığından kronik tarihten silinmiş14, böylelikle tarihî araştırmalarda etkisizleşen ve hiç değinilmeyen bir kaynak hâline gelmiştir15. Bununla birlikte kimi Rus edebiyatı uzmanları kaynağa, ellerindeki bilgiler çerçevesinde değinmişlerdir. Bunlardan birisi olan Şahmatov, bir eserinde bu kroniğin yeniden yapılandırılmasını istercesine bazı kronik parçalarını işaret etmişse de16 kendisi böyle bir mesaiye girişmemiştir. Yine de onun bu çabası bilim adamlarının ilgisini yeniden bu 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Novgorodskaya Pervaya Letopis’, Starşego i Mladşego İzvodov, pod Redaktsiey A.N. Nasonova, İzdatel’stvo Akademii Nauk SSSR, Moskva–Leningrad 1950 (NPL). Söz konusu kroniklerle ilgili farklı görüşler M. Uydu-Yücel tarafından incelenmiş ve kroniklerle ilgili bilgiler verilmiştir. Bk. Uydu-Yücel, İlk Rus Yıllıklarına göre Türkler, s.XXXIV-XXXV. Şahmatov, Obozrenie Russkih Letopisnıh Svodov XIV–XVI vv., s. 128-131. Şahmatov, Obozrenie Russkih Letopisnıh Svodov XIV–XVI vv., s. 168. “Simeonovskaya Letopis”, Polnoe Sobranie Russkih Letopisey, Tom Vosemnadtsatıy, İzdannoe Po Vısoçayşemu Poveleniyu Arheografiçeskoyu Kommissieyu, Sanktpeterburg 1918 (PSRL XVIII). D.M. Priselkov, Troitskaya Letopis’, İzdatel’stvo Akademii Nauk SSSR, Moskva–Leningrad 1950 (TL). Uydu-Yücel, İlk Rus Yıllıklarına göre Türkler, s.XXVII-XXVIII. Ya.S. Lur’e, Obşçerusskie Letopisi XIV–XV vv., İzdatel’stvo Nauka, Leningrad 1976, s. 17. Şahmatov, Obozrenie Russkih Letopisnıh Svodov XIV–XVI vv., s. 173-174. GİRİŞ 1. Rusların Ortaya Çıkışı ve Kiev Rusyası’nın Doğuşu (860–1015) Vareg–Rusların ortaya çıktıkları IX. yüzyılın ilk yarısından önce Slavlar, M.Ö. 3000’lerden itibaren Vistül Nehri’nden başlayarak Pripet Havzası ve Orta Dnyeper mıntıkasına kadar olan sahaya yayılmış hâlde bulunuyorlardı. Kendilerine özgü bir siyasî teşkilâtları olmaksızın kabile şeklinde bir toplumsal düzen içerisinde yaşayan Slavların eski tarihleri ile ilgili bilgiler arkeolojik verilere dayalı olarak ortaya konabilmektedir1. Filolojik kaynaklar ise ancak miladî dönemlerde ortaya çıkar. Onlarla ilgili ilk kayıtlar Latince ve Grekçe eserlerde bulunuyorsa da Slavlara dair bilinenler özellikle Hazar Kağanlığı zamanında Müslüman coğrafyacıları tarafından kaleme alınan eserlerle artış gösterdi2. Ancak Papaz Kirill’in gayretleriyle Slavlar arasında Hristiyanlığın ortaya çıkmasından kısa süre sonra yazı dilinin gelişmesi, eski hatıraların kaleme alındığı ilk Rusça tarih çalışmalarının kaleme alınmasını beraberinde getirdi. İskandinav etkili çok tanrılı bir dine inanan Slavlar3 IX. yüzyıldan itibaren Hazarlar Kağanlığına vergi vererek yaşıyorlardı4. Ancak bölgedeki güçler 1 2 3 4 Slavların en eski dönemleri için bk. A.N. Kurat, Rusya Tarihi, TTK Yay., Ankara 1999, s. 3-4; Slavyane i ih Sosedi v kontse I tısyaçeletiya do N.E. Pervoy Polovine I tısyaçeletiya N.E., red. İ.P. Rusanova, E.A. Sımonoviç, İzdatel’stvo Akademii Nauk, Moskva 1993; V.V. Enukov, Slavyane do Ryurikoviçey, Kursk 2005; T. Sulimirski, “The Problem of the Origin of the Slavs”, The Journal of the Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland, Vo.75, No.1–2/1945, s. 51-58; B.A. Rıbakov, Yazıçestvo Drevnih Slavyan, İzdatel’stvo Akademii Nauk, Moskva 1994, s. 214230. Slav kabileleri için bk. T.D. Florinskiy, Slavyanskoe Plemya, Kiev 1907; Kurat, Rusya Tarihi, s. 6-7. Rusların Karadenizin kuzeyindeki sahalara gelmeleri ve buralardaki ilk faaliyetleri için bk. S. Franklin–J. Shepard, The Emergence of Rus, Longman Group Lim., New York 1996, s. 3-50. Arapça kaynaklarda Slavlara dair kayıtlar için bk. A.Ya. Garkavi, Dopolneniya k Soçineniyu Skazaniya Musul’manskih Pisateley o Slavyanah i Russkih, Sanktpeterburg 1871; F. Vestberg, Kommentariy na Zapisku Ibragima Ibn Yakuba o Slavyanah, Sanktpeterburg 1903; T.M. Kalinina, “Arabskie İstoçniki VIII–IX vv. o slavyanah”, Drevneyşie Gosudarstva Vostoçnoy Evropı, Moskva 1994, s. 211-224; Svod Drevneyşih Pis’mennıh İzvestiy o Slavyanah, Tom I, Sost. L.A. Gindin, S.A. İvanov, G.G. Litavrin, Moskva 1994; Svod Drevneyşih Pis’mennıh İzvestiy o Slavyanah, Tom II, Sost. S.A. İvanov, G.G. Litavrin, V.K. Ronin, Moskva 1995. Slavların dini için bk. Rıbakov, Yazıçestvo Drevnih Slavyan, s. 354-438; A.S. Famitsin, Bojestva Drevnih Slavyan, Sanktpeterburg 1884; I. İvanov, Kult Perina u Yujnıh Slavyan, Moskva 2005; V.İ. Mansikka, Religiya Vostoçnıh Slavyan, Moskva 2005; B. Prokof ’ev, “Religiya Vostoçnıh Slavyan”, İstoriçeskiy Jurnal, No.8/1940, s. 72-81; Kurat, Rusya Tarihi, s. 12-14 Slav kabilelerinin en eski dönemlerde Hazarlarla ilişkileri ile ilgili olarak bk. M. Uydu-Yücel, 48 • ALTAY TAYFUN ÖZCAN dengesi, İsveç kıyılarından gelen kaynaklarda Ros veya Rus adıyla anılan savaşçı Vareglerin 859’da Rusya içlerine sokulmasıyla değişti5. Bu esnada Hazar Kağanlığı’na boyun eğmiş durumdaki Polyan, Derevlyan, Severyan, Vyatiç, Radimiç gibi büyük Slav kabileleri 884–964 arasındaki süreçte, Novgorod merkezli olarak bir idare kurmuş olan Rurik’in ölümünden sonra Vareg-Rusların başına geçmiş olan İgor’a naiblik eden Oleg tarafından Vareg hâkimiyet altına alındılar. Bundan önceki yıllarda Çud, Sloven, Merya ve Kriviçler gibi Slav kabilelerini boyunduruk altına almış olan Varegler böylelikle, Slav ahaliye dayanmak suretiyle büyük bir güç hâline geldiler6. Ancak Slav boylarını hâkimiyet altına alırlarken diğer taraftan Varegler arasında bir devletleşme aşaması da kendisini gösteriyordu. Bilhassa Hazar egemenliğindeki boyların sisteme dahil edilmesi Rus devlet yapısına da Hazar etkilerinin girmesine neden oldu7. Doğrudan doğruya Slavların Hazar hâkimiyetinde geçirdikleri yüzyılların beraberinde getirdiği bu durum, Vareg devletinin teşkilinde Slavların Hazarlar ile Varegler arasında bir köprü vazifesi gördüklerine ve hâkimiyetleri altına girdikleri halkın siyasî hayatında ne denli büyük öneme sahip olduklarına işaret eder. Bu, Slav nüfusunun Vareglere üstünlük sağlamasının tâbi bir neticesiydi. Yönetici sınıfın tamamen Vareglerden oluşuyor olmasına rağmen devletin zaman içerisinde Slav karakteri kazanmasının nedeni de bu demografik şartlarla ilgiliydi. Yaklaşık yüz yıl süren Vareglerin Slavlarla karışması süreci, etimolojik kökeni üzerinde henüz mutabakat sağlanmamışsa da daha çok İskandinav kökenli olduğu anlaşılan, Rus kelimesinin bir millet ismi olarak iki toplumun genel adı olarak ortaya çıkmasına neden oldu8. Bu gelişme, kuşkusuz ki tarafların birbirinin çeşitli kültür unsurlarını kabul ederek aynileşmesiyle ilgiliydi. Ancak Slavların, Vareglere göre bölge nüfusunun ekseriyetine sahip olmaları, sosyolojik temelde Slavların Varegleşmesinden ziyade, 5 6 7 8 İlk Rus Yıllıklarına göre Türkler, s. 86 vd. Ayrıca bk. A.N. Kurat, Rusya Tarihi, s. 5-6. Vareglerin Rusya’ya gelişleriyle ilgili olarak bk. S.H. Cross, “The Scandinavian Infiltration into Early Russia”, Speculum, Vol.21, No.4/ 1946, s. 505-514. A.N. Kurat, IV–XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Murat Kitabevi, Ankara 1992, s. 40; Uydu-Yücel, İlk Rus Yıllıklarına göre Türkler, s. 87-89. Vareglerin Slav topraklarına gelip, Slavları hâkimiyet altına almaları ve bir süre sonra iki toplumun karışmasıyla yeni bir milletin ortaya çıkmasıyla ilgili olarak bk. Kurat, Rusya Tarihi, s. 15-17. P.B. Golden, “Nomads in the Sedentary World: The Case of Pre-Chinggisid Rus’ and Georgia”, Nomads in the Sedentary World, ed. A.M. Khazanov, A. Wink, Curzon Press 2001, s.29-34; T.S. Noonan, “The Khazar Qaghanate and it’s Impact on the Early Rus’ State: The Translatio Imperii from İtil to Kiev”, Nomads in the Sedentary World, ed. A.M. Khazanov, A. Wink, Curzon Press 2001, s. 76-94; J. Shepard, “The Origin of Rus (900–1015)”, CHR, ed. M. Perrie, Vol. I, Cambridge University Press, Cambridge 2006, s. 51. Bu konuda farklı görüşler için bk. O. Pritsak, “Rusların Kökeni”, Çev. M.B. Çelik, Omelyan Pritsak Armağanı, ed. M. Alpargu, Y. Öztürk, Sakarya Üniversitesi Yay., Sakarya 2007, s. 43-44; N. Riasanovsky, “The Norman Theory of the Origin of the Russian State”, Russian Review, Vol.7, No.1/Autumn 1947, s. 96-110. I.BÖLÜM MOĞOLLAR İLE RUSLAR ARASINDAKİ İLK TEMASLAR (1223–1241) 1. Moğolların Kafkasya Seferi, Faaliyetleri ve Kıpçaklarla Mücadeleler (1222–1223) Moğol elçi ve tüccarlarının 1218’de Otrar’da katledilmesi ile başlayan süreç, Harezmşah Devleti ülkesinin Moğollar tarafından hızlı bir şekilde istilaya uğramasıyla neticelendi1. Cengiz Han 1220’de Harezmşah Sultanlığının başkenti Semerkand üzerine yürüdüğünde Harezmşah Muhammed’in önünde kaçış kuvvetli bir ihtimal olarak duruyordu. Bununla birlikte, istilanın başladığı günlerde Moğollarla meydan muharebesine girişmekten çekinen Sultan’ın başkentini terk etmesi onu tehlikeden kurtaramadığı gibi, yeni bir istila hareketinin daha yaşanmasını beraberinde getirdi. Bu yeni sefer, başında Cebe ve Sübedey’in bulunduğu 20.000 kişilik bir ordunun2 Sultan’ı takiple görevlendirilmesiyle başlamıştır3. Bununla birlikte Reşidüddin’in eserindeki bir kayıt, seferin maksadının sadece bununla sınırlı olmadığını gösterir: Sultan Harezmşah’ı takibe koyulun. Eğer onu yakalayamazsanız veya size, durduramayacağınız bir orduyla karşı çıkarsa oyalanmayın ve beni bilgilendirin. Eğer güçsüzse ona saldırın. (…) Ebedi Tanrının gücüyle onu yakalamadan geri dönmeyin. Sizden soluğu kesilir de bazı kimselerle birlikte dağ tepelerine veya daracık mağaralara saklanırsa ya da kimliğini 1 2 3 Moğolların Harezmşah topraklarını ele geçirmelerine dair bk. İ. Kafesoğlu, Harzemşahlar Devleti, TTK Yay., Ankara 2000, s. 253-275; Z.M. Bunyatov, Gosudarstvo Harezmşahov-Anuşteginidov 1097–1231, Akademii Nauk Azerbaydjanskoy SSR, Moskva 1986, s. 135-155; İ.P. Petruşevskiy, “Pohod Mongol’skih Voysk v Serednyuyu Aziyu v 1219–1224 gg. i ego Posledstviya”, Tataro-Mongolı v Azii i Evrope, red. S.L. Tihvinskiy, İzdatel’stvo Akademii Nauk, Moskva 1977, s. 107-140; S.M. Ahinjanov, “Horezm i Deşt-i Kıpçak v naçale XIII v.”, Vizaimodeystvie koçevnıh i drevnıh tsivilizatsiy, red. V.M. Masson, Alma-Ata 1989, s. 326-335. Cebe ve Sübedey’in komutasındaki ordunun sayısı ile ilgili olarak bk. R.P. Hrapaçevskiy, Voennaya Derjava Çingishana, s. 326-327. Daha başka rakamlar da ileri sürülmüştür. Mesela, V.V. Kargalov bu sefere 30.000, A.H. Halikov ise 50.000 kişinin katıldığını ifade ederler. Bk. V.V. Kargalov, “Osvoboditel’naya Bor’ba Rusi Protiv Mongolo-Tatarskogo İga I”, Vİ, No.2/1969, s. 149; A.H. Halikov, Mongolı, Tatarı, Zolotaya Orda i Bulgari, İzdatel’stvo Fen, Kazan’ 1994, s. 24. Söz konusu seferin Sultan Muhammed’in yakalanması için başladığına ilişkin bk. Raşid-addin, I/II, s. 209; Rashiduddin, s. 249; Cüveynî, Tarih-i Cihangüşa, Çev. M. Öztürk, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1999, s. 158; İbnü’l-Esîr, İslam Tarihi (El Kâmil fi’t-Tarih Tercümesi), Çev. A. Ağırakça, A. Özaydın, C. XII, İstanbul 1987, s. 323-324. Ayrıca, kronolojisi biraz karışmış olan, Yuan shi’daki Sübedey biyografisinde yer alan bilgilere de bk. Hrapaçevskiy, Voennaya Derjava Çingishana, s. 499. Xin Yuan shi’daki Cebe Noyan biyografisinde Moğol komutanının Cengiz Han tarafından görevlendirilmesinden bahsedilmeksizin, Cebe Noyan’ın Sultan Muhammed’i takibe giriştiği dile getirilir. Bk. Ch’i Tang, Moğol Sülalesi Devrinde…, s. 148. 70 • ALTAY TAYFUN ÖZCAN gizlerse onun topraklarına kasırga gibi saldırmalı ve size itaat eden herkesi taltif ederek payza vermeli ve onların başına şahne tayin etmelisiniz. Si ze direnenleri ise yok etmelisiniz. Emrime uygun olacak şekilde bu işi üç yıl içinde yerine getirin ve Deşt-i Kıpçak yoluyla dönün ve eski yurdumuz Moğolistan’da bize katılın4. Yazar, eserinin bir başka yerinde ise Cebe ve Sübedey’in, Muhammed’in ölümü üzerine Cengiz Han’ı şu şekilde bilgilendirdiklerini ifade eder: (…) Cebe ve Sübedey Cengiz Han’a elçi göndererek kendisini bilgilendirdiler: ‘Sultan Muhammed öldü, oğlu Celaleddin ise kaçtı ve bu ülkeye doğru ilerledi. Bundan sonra biz, onları aklımızdan çıkardık ve Cengiz Han’ın emri üzerine, Tanrının lütfuyla, Moğolistan’a varmaya hazırız5. Reşidüddin’in bu iki kaydı, Moğolların İran, Kafkasya ve Deşt-i Kıpçak’ı içine alan seferi düzenlemelerinin tek bir nedene dayanmadığını, aksine çok yönlü olduğunu ve zaman içinde başlangıç esasından farklı bir hâl aldığına işaret eder. İlk kayıt, başında Cebe ve Sübedey’in bulunduğu Moğol seferinin Harezmşah Muhammed’in yakalanması için başlatıldığına ilişkinse de, ilerleyen ifadeleler, Moğol komutanlarının Harezmşah’ın hâkimiyetindeki kentlerin Moğol egemenliğine alınmasıyla da görevlendirildiklerini ortaya koymaktadır. Buna göre söz konusu sefer, Moğolların Harezm seferinin bir uzantısı olarak, Harezmşah Sultanlığının İran’daki kentlerinin ele geçirilmesi ve böylelikle Muhammed’in direnebileceği herhangi bir dayanak noktasının kalmaması maksadıyla düzenlenmiştir. Bunun yanında ilgili kayıt, Moğol komutanlarının seferin daha başlarında iken seferlerine Deşt-i Kıpçak üzerinden devam edecekleri emrini aldıklarına işaret eder. Bu husus, seferin bir yağma akını olmadığını, aksine bir plan dâhilinde gerçekleştirildiğini gösterir. Ancak ilk kayıtta olduğu gibi ikinci kayıtta da Deşt-i Kıpçak, hâkimiyet altına alınacak bir ülkeden çok bir geçiş yolu olarak zikredilir. Dahası, Moğol ordusunun İran ve civarındaki faaliyetleri sırasında çeşitli kentleri ele geçirerek buralara idareciler atamalarına6 karşın Derbend’in kuzey hududunda böylesi tutum içine girmemeleri, Cebe ve Sübedey’in Derbend geçidine kadar olan kentleri Moğol hâkimiyetine sokmayı amaçladıklarını, Derbend’in kuzeyindeki toprakları ise ilerledikleri sırada yağmada bulunabilecekleri bir geçiş güzergâhı olarak değerlendirdiklerini göstermektedir. Bununla birlikte Kıpçaklarla girişecek oldukları mücadele, Moğol seferinin beklenmedik şekilde Dnyeper’e kadar 4 5 6 Raşid-ad-din, I/II, s. 209; Rashiduddin, s. 249. Benzer bilgiler Ebu’l-Gazi Bahadır Han’ın eserinde de vardır. Bk. Ebu’l-Gazi Bahadır Han, Türkün Soyağacı, s. 123. Raşid-ad-din, I/II, s. 226; Rashiduddin, s. 258. Raşid-ad-din, I/II, s. 210-214, 226 vd.; Rashiduddin, s. 250-253, 258 vd. II.BÖLÜM RUSYA’DA ALTIN ORDA İDARESİNİN TESİSİ (1243–1263) 1. Moğolların Orta Avrupa Seferi Sırasında Rusya’nın Durumu (1242–1243) 1237 sonundan 1238 yazına kadar Kuzey Rusya’da, 1238’den 1241 başlarına kadar da Güney Rusya ve Deşt-i Kıpçak’ta faaliyet gösteren Moğollar, Rusya’daki kentleri ve çevresindeki bölgeleri ele geçirerek Rusya’daki harekâtlarını tamamlamışlardı. Bunu, Batı seferinin Orta Avrupa’ya yönelmesi takip etti. Macaristan, Polonya, Almanya’nın güney doğu kısımları, Sırbistan, Hırvatistan, Bosna, Bulgaristan ve Romanya’yı içine alan Moğol saldırıları dâhilinde Liegnitz ve Muhi gibi iki büyük muharebe kazanılmış ve pek çok kent ile kasaba ele geçirilerek yağmalanmıştır1. Bununla birlikte Moğollar 1242 nisanında hiç beklenmedik bir şekilde geri çekilmeye başladılar. Araştırmacılar bu gelişmeyi Batı seferini yürüten Moğol ordusunun, Ögedey Kağan’ın ölüm haberini almasıyla izah ediyorlarsa da bu, konu üzerindeki sorunları tamamen ortadan kaldırmaya yetmediği anlaşılmaktadır. Gerçek sebep ne olursa olsun Moğolların Avrupa’dan sessiz sedasız çekilişleri, Avrupa’ya derin bir soluklanma imkânı sağlarken, Rus tarihi için ise yeni bir dönemi başlatıyordu. Moğolların 1237–1238’de Kuzey Rusya’daki saldırılarından sonra ele geçirdikleri bölgelerde herhangi bir garnizon bırakmamaları2, ülkeden çekilmelerinin ardından Kuzey Rusya’da yeni bir nizamın kurulmasını sağladı. Nitekim eski Büyük Knez Yuri Vsevolodoviç’in kardeşi Yaroslav, yıkılmış hâldeki Vladimir’e gelerek Büyük Knezlik tahtına oturduğunda Rusya’daki hayatı es1 2 Moğolların Avrupa’daki faaliyetleri için bk. G. Strakosch-Grassmann, Der Einfall der Mongolen in Mitteleuropa in den Jahren 1241 und 1242, Innsbuck 1893; Paşuto, “Mongol’skiy Pohod v Glub Evropı”, s.214-223; Jackson, The Mongols and the West, s.58-75; Bretschneider, I, s.320330, Prawdin, The Mongol Empire, s.252-269; Ştayndorff, “Çujaya Voyna…”, s.18-29; H. Gekken’yan, “Pohod na Zapad i Zavoevanie Vostoçnoy Evropı”, .”, İstoriya Tatar s Drevneyşih Vremen, T. III, Kazan’ 2009, s.161-165; Vasary, Cumans and Tatars, s.69-71; I. Vasary, “The Jochid Realm: The Western Steppe and Eastern Europe”, The Cambridge History of Inner Asia, The Chinggisid Age, ed. N. di Cosmo, A.J. Frank, P.B. Golden, Cambridge University Press, Cambridge 2009, s.70-72; Howorth, History of the Mongols, s.44-58; G.S. Bandke, İstoriya Gosudarstva Pol’skago, Tom.I, Sanktpeterburg 1830, s.231-233. Bu konuda tek istisna Nikon kroniğinde, Moğolların Kiev’e bir yönetici atadıklarına ilişkin kayıttır. Bazı yazarların bu kaydı hatalı olarak değerlendirmelerine karşın bu husus Moğolların Gizli Tarihi’nde de tekrarlanır. Bk. C.J. Halperin; “Muscovite Political Institutions in the 14th Century”, Kritika: Explorations in Russian and Eurasian History, Vol.I/2, 2000, s.250; C.J. Halperin, “The East Slavic Response to the Mongol Conquest”, AEMA, Vol. X, 1998–1999, s.108; L.N. Langer, “Muscovite Taxation and the Problem of Mongol Rule in Rus’”, Russian History/ Histoire Russe, Vol.34/No.1-4, 2007, s.111. 160 • ALTAY TAYFUN ÖZCAN kiye döndürmeye gayret eder faaliyetler içerisine girmişti. Buna mukabil Güney Rusya’daki gelişmeler daha değişik bir görünüm arz etmiştir. Bu farklılığın ortaya çıkmasında daha çok, Güney Rusya knezlerinin yaşadıkları Kalka Muharebesi travmasının etkili olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim söz konusu çarpışma neticesinde Moğollar karşısında ağır yenilgiye uğrayan Güney Rus knezleri Mihail ve Daniil ile kardeşi Vasilko, Moğol saldırılarının kendi hudutlarına varmasını bile beklemeden memleketlerini terk etmiş, kaynakların ifadesine göre “kaçmış”lardı. Bu travmayı hiç tecrübe etmemiş Kuzey Rusya knezleri ise Moğolları, tıpkı Kalka Muharebesi’nden sonraki gibi sınırlarını terk edecek düşmanlar olarak görüyorlardı. Fakat gelişen durum onları hiç beklemedikleri hadiselerle karşı karşıya bırakmıştır. a. Kuzey Rusya’daki Durum Moğolların Kuzey Rusya’dan çekilmelerinden hemen sonra bölgedeki en güçlü knez, Büyük Knez III. Vsevolod Yur’eviç’in üçüncü oğlu olup 1191’de Vladimir’de doğmuş Yaroslav’dı3. O, Moğolların Kuzey Rusya’daki faaliyetlerine mâni olmaya kalkışmadığı gibi, kardeşi Yuri’nin tüm çağrılarına karşın Moğollarla mücadelesine destek vermemiş ve bu tutumunu Moğolların Novgorod istikametinde sürdürdükleri saldırılar sırasında da korumuştu4. Ancak Yaroslav, Moğolların Kuzey Rusya’yı terk etmelerinden hemen sonra, başında bulunduğu Kiev’i terk ederek5 Vladimir kentine gelmiş ve hemen sonrasında da buradaki Büyük Knezlik makamını eline geçirmiştir. Yeni Büyük Knez, Vladimir’e geldiğinde kentin fizikî durumu harap, Moğol katliamından saklanabilen ve dağlara kaçıp geri dönebilen insanların psikolojik vaziyeti ise fevkalâde kötü durumdaydı. Yaroslav’ın yapması gereken üç iş vardı. İlki, Vladimir’den kaçan insanları kentlerine geri döndürmek; ikincisi, kentin hasarlarını onarmak ve ölen knezlerin yerine atamalar gerçekleştirerek ülkedeki idarî yapılanmayı sağlamaktı6. Bunlardan ilkine hızlı bir şekilde giriştiyse de bunun tamamlanması, kendi iktidar süresini de aşacak bir çalışmayı gerektiriyordu. İkinci olarak ise halkın yeniden kente dönüşünü sağlamak meselesini ele aldı ve bunu kısa süre içerisinde başardı. Nitekim onun Vladimir’e geldiğini duyan ahali kısa süre zarfında yeniden Vladimir’e döndüler ve hep birlikte kentteki ölüleri defnetmeye ve kenti yeniden ayağa kaldırmaya giriştiler. Bu sırada, 1239’da, Yuri Vsevolodoviç’in Rostov’da bulunan nâşını da Vladimir’e getirttiler7. Kentteki asayişin teminini idarî düzenlemelerle meşgul olması 3 4 5 6 7 Ekzempliyarskiy, I, s.7. Yaroslav Vsevolodoviç’in Moğol saldırıları sırasındaki tutumuna dair bk. Karamzin, III, s.289. Yaroslav’ın Kiev Knezliğine dair bk. PSRL I, s.467. Ayrıca bk. Kurat, Rusya Tarihi, s.70; Karamzin, III, s.6-7. Solov’ev, II, s.146. PSRL I, s.467; PSRL X, s.113. III.BÖLÜM RUSYA’DA ALTIN ORDA İDARESİNİN YERLEŞMESİ DÖNEMİ (1263–1312) 1. Mengü Timur Han’ın Novgorod’u Büyük Knezlik Topraklarına Katması (1270) Yaroslav Yaroslaviç’in Büyük Knezliği elde etmesinden iki yıl sonra 1266’da Berke İlhanlılarla yaşanabilecek bir mücadele için Kafkasya’da bulunduğu sırada öldü1. Bu, Ruslar arasında sevinçle karşılanırken2, İpat’ev kroniğinden anlaşıldığı kadarıyla Moğollar arasında birtakım karışıklıklara sebep oldu ve çok sayıda insanın ölmesiyle neticelendi3. Buradaki bilgilerden söz konusu mücadelelerin ne şekilde cereyan ettiğini kestirebilmek mümkün değilse de, Kuzey Rusya kroniklerinde bu hususta herhangi bir bilginin bulunmaması, İpat’ev kroniğindeki kaydın Güney Rusya sahasında bulunan Cengiz soyundan gelen kimseler arasındaki bir miras sorununu yansıttığını düşündürmektedir. V.L. Egorov ise ilgili kaydı, İslamiyeti benimseyenlerle eski dinlerine inanmaya devam eden Moğol aristokrasisi arasındaki çatışmalarla ilgili görmüştür4. Acaba Rus kroniklerinde -yukarıda da ifade edildiği üzere- Berke’nin ölümüyle Besermen, yani Müslüman baskısından kurtulduklarından bahsetmelerini de bu bağlamda değerlendirebilir miyiz? Ancak bu kaydın bir mücadeleden çok Altın Orda’daki bürokratik bir değişime işaret ettiği ile ilişkisini kurmak daha makuldür. Açık şekilde bu kayıt, Berke’nin ölümüyle birlikte devletin bir kabuk değiştirdiğini göstermektedir. Ancak yeniden V.L. Egorov’un görüşüne dönecek olursak Berke’nin ölümüyle Müslümanlarla diğerleri arasında bir iç savaşın başladığını kabul etmek hiçbir şekilde makul bir yaklaşım değildir. Çünkü Berke döneminde Altın Orda topraklarında İslam’ı kabul edenlerin Müslüman olmayan kimselerle mücadele edebilecek seviyede bir nüfus teşkil ettiklerini gösteren bir bilgi bulunmamaktadır. Berke’nin ölümünün ardından Altın Orda tahtına, bu esnada Kafkas bölgelerinde bulunan ve Batu oğullarından Tutukan’ın oğlu Mengü Timur geçti5. Mengü Timur Han’ın iktidara geldiği ilk yıllarda Rusya’da, Aleksandr Yaroslaviç Nevskiy’nin ölümünün yarattığı güç boşluğundan kaynaklanan gergin bir hava hüküm sürüyordu. Bu kendini özellikle de Novgorod’da hissettiriyordu. Bir önceki kısımda ifade edildiği üzere 1264’te Dmitriy Aleksandroviç Nov1 2 3 4 5 PSRL XV, s.403; TL, s.328-329. PSRL X, s.145; PSRL XV, s.403; TL, s.329. PSRL II, s.202. V.L. Egorov, “Razvitie Tsentrobejnıh Ustremleniy v Zolotoy Orde”, Vİ, 8/1974, s.39. Barthold, Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, s.146-147; Zakirov, Diplomatiçeskie Otnoşeniya Zolotoy Ordı s Egiptom, s.59; Howorth, History of the Mongols, s.126. 260 • ALTAY TAYFUN ÖZCAN gorod’dan kovulurken, amcası Yaroslav Novgorod’un ileri gelenleri tarafından kente davet edilmişti6. Yaroslav bu teklifin ardından onlarla bir anlaşma yaptı. 1478’e kadar kentin fiilî ve hukukî bağımsızlığını sona erdirmesi açısından tarihî değeri olan bu anlaşmayla Novgorodlular, Büyük Knez’in kent üzerindeki haklarını ve egemenliğini resmen tanımış oluyorlardı7. Yaroslav Yaroslaviç, Kuzey Rusya ticaret hayatının en önemli kenti Novgorod’dan gelen davet teklifi karşısında yola koyuldu ve 27 Ocak 1265’te buraya vardı. Bunu, kenti “eski nizama göre idare edeceğine yemin” ederek Novgorod tahtına yerleşmesi8 ve Yuri Mihailoviç isimli bir asilzadenin kızıyla evlenmesi takip etti9. Novgorod’taki 5 yıllık idaresi süresince, kenti tehdit eden Litvanyalılarla mücadele etti10. Sonunda Amragan11 ve damadı Aydar’ın komutası altındaki Moğolların da Yaroslav’a katılacaklarının duyulması üzerine birkaç yıl önce Burulday’ın saldırısıyla sarsılan Litvanyalılar, Yaroslav’a elçi göndererek kayıtsız şartsız barış istediler12. Yaroslav için her şeyin son derece olumlu gittiği bir sırada kent ile sorunlar yaşamaya başladı. 1270’te Büyük Knez Yaroslav Yaroslaviç’in kentteki birtakım teşebbüsleri üzerine Novgorod’da büyük bir ayaklanma patlak verdi13 ve sarayının yağmalanması ile kentteki önemli idarecilerden İvanka’nın öldürülmesiyle ciddî bir hâl aldı. Durumun vehametini gören diğer görevliler Ratirov ve Gavril Kianinov canlarını kurtararak Gorodiş’e kaçmayı başardılar14. İsyanın sebebi Novgorodluların, haklarının Büyük Knez tarafından çiğnendiğini düşünmeleriydi. Yaroslav kente oğlu Svyatoslav’ı gönderip gönüllerini almak istediyse de başarılı olamadı15. Novgorodlular Büyük Knez’in görevlilerini kentten tamamen uzaklaştırmalarının ardından daha önce kovdukları eski knezleri Dmitriy Aleksandroviç ile temasa geçerek kente davet ettiler. Ancak Dmitriy, 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 V.S. Borzakovskiy, Dmitriy’in kentten kovulmasını, Novgorod’un, Vladimir Knezliğine bağlı olmasıyla izah etmiştir. Bk. İstoriya Tverskogo Knyajestva, s.75. V.L. Yanin, “U İstokov Novgorodskoy Gosudarstvennosti”, Oteçestvennaya İstoriya, No.6/2000, s.3. NPL, s.84, 313; SV, s.274. Voskresenskiy ve Troits kroniklerinde ise hadise 1263 ve 1264’e tarihlenmiştir. PSRL VII, s.164; TL, s.328. Tarihleme için bk. Berejkov, Hronologiya Russkogo Letopisaniya, s.272; Yanin, Novgorodskie Posadniki, s.149-150. Yapılan anlaşma için bk. Borzakovskiy, İstoriya Tverskogo Knyajestva, s.75; Aristov, Hristomatiya po Russkoy İstorii, s.595. PSRL VII, s.164. NPL, s.84-88. Ayrıca bk. Ekkehard, Knyajestvo Tverskoe, s.63-64. Bu baskakın adı Nikon kroniğinde “Argaman” olarak geçiyorsa da diğer kaynaklardaki ifadeler göz önüne alındığında gerçek isminin “Amragan” olduğu anlaşılmaktadır. PSRL X, s.147; Tatişçev, İstoriya Rossiyskaya, s.30. Ayrıca bk. Borzakovskiy, İstoriya Tverskogo Knyajestva, s.78. İsyanı hazırlayan gerekçeler için bk. Borzakovskiy, İstoriya Tverskogo Knyajestva, s.78. NPL, s.88, 319; PSRL X, s.148; SV, s.282-283. PSRL X, s.148. IV. BÖLÜM ÖZBEK HAN ZAMANINDA İLİŞKİLER (1313–1341) 1. Tokta Han’ın Ölümü ve Özbek Han’ın Tahta Oturması (1312–1313) Nogay ile mücadeleleri neticesinde Saray merkezli idareyi yeniden sağlamakla Altın Orda Hanlığı tarihinde mümtaz bir mevki elde eden Tokta Han 1312’nin yaz sonu güz başında, muhtemelen 40’lı yaşlarında1, hayatını kaybetti2. Ölümünden bir süre önce, veliahtı olarak görülen İlbasmış’ın hayatını kaybetmiş olması3 üzerine Tokta’nın kardeşlerinden Tuğrulca’nın oğlu Özbek 1 2 3 Nitekim Yûnînî, Nogay ile mücadelesiyle ilgili bilgi verirken Tokta’nın 30 yaşının altında bulunduğunu ifade eder. Bk. L. Guo, Early Mamluk Syrian Historiography Al-Yûnînî’s Dhayl Mir’at al-zamân, Vol.I, Brill Publ., Leiden 1998, s. 191. Rus kronikleri Tokta Han’ın ölümünü 1313’e tarihler. Bk. PSRL X, s. 178; TL, s. 354; PSRL VII, s. 186; PSRL XVIII, s. 87-88. el Aynî ve diğer bazı Arap yazarların Tokta’nın ölümünü H. 713’e tarihlemelerine karşın bu konuda daha güvenilir bilgiler veren Mufaddal, Birzalî ve ez-Zehebî’nin tarihlerinde Özbek Han’ın tahta H. 712 senesinin Ramazanında, yani 1313’ün ocak ayında çıktığı haber verilerek Tokta’nın 1312’de öldüğüne işaret edilir. Bk. Mufaddal, “İz Soçineniya al Mufaddala”, s.155; Birzalî, “İz Letopisi Şayha al-Birzalî”, s. 143-144; ez-Zahabî, “İz Letopisi ez Zahabi”, s. 166. Reşidüddin’in Câmiü’t-tevârih adlı eserinin devamı olarak Farsça kaleme alınan eserde ise Tokta’nın ölümü 9 Ağustos 1312’ye tarihlenir. Bk. “İz Prodoljeniya Sbornika Letopisey”, IKPI, s. 277. Bu tarih, Özbek Han’ın tahta çıkış tarihini göz önüne alacak olursak Tokta’nın muhtemel ölüm tarihi olarak kabul edilebilir. Ancak söz konusu kaynakta Tokta Han’ın bir kayık içerisinde Rusya’ya giderken öldüğü ifade edilir. Bu kaydı doğru olarak kabul eden G. Vernadsky, Han’ın amacının Rusya’da Büyük Knezlik makamını yok ederek knezlerin tamamını doğrudan kendisine bağlamak olduğunu ifade etmiştir. Bk. Vernadsky, Moğollar ve Rusya, s. 238-239. İ. Kemaloğlu da bu görüşe katılmıştır. Bk. Kamalov, Altın Orda ve Rusya, s. 91. Bununla birlikte, ne burada ne de Rus kroniklerinde Tokta Han’ın, ölümünden önce askerî bir hazırlığa giriştiğinin ifade edilmemesi bu iddiaları çürütmektedir. Dahası Rusya’daki sorunları daha çok toplantılarla çözmek eğiliminde olan Tokta’nın böyle bir işe niyetlendiğine inanmak da zordur. Ancak el Aynî’nin, Tokta’nın Saray’dan 10 gün uzaklıktaki “Kurn” adlı bir mahalde öldüğü bilgisini vermesinden hareketle, Câmiü’t-tevârih’e yazılan ekte yer alan yolculukla ilgili kaydı doğru olarak kabul ediyorum. Ancak bu olası seyahatin nedenini G. Vernadsky’nin ele aldığı şekilde kabul etmek yerine, yaylak kışlak değişimiyle alâkalı olduğunu, ırmağı kullanmasının ise onu sonunda ölüme götürecek hastalığıyla alâkalı olduğunu düşünmek daha yerindedir. Nuveyrî, “İz Entsiklopedii an Nuvayri”, s. 132; Birzalî, “İz Letopisi Şayha al-Birzalî”, s. 143; Zahabî, “İz Letopisi ez Zahabi”, s. 166; Ibn Halduna, s. 274. el Aynî ise Tokta’nın öldüğü sırada arkasında bir erkek evlat bırakmadığını ifadeyle söz konusu kayıtlardaki bilgileri devam ettirir. Bk. Bedreddin al Aynî, “İz Letopisi Badraddina al Aynî”, s. 360. Tarih-i Şeyh Üveys’te Özbek’in İlbasmış’ı öldürdüğü ifade edilir. Bk. “İstoriya Şeyh Uveysa”, s. 198. Reşidüddin’in eserine ek olarak yazılan kaynakta da Özbek’in tahta geçmesinden hemen sonra Tokta’nın oğlunu öldürdüğü ifade edilir ancak isim verilmez. Bk. “İz Prodoljeniya Sbornika Letopisey”, s. 278. 320 • ALTAY TAYFUN ÖZCAN 1313’ün ocak ayında4 Saray’a gelerek5 Altın Orda tahtına oturdu6. Kaynaklardan bazıları bundan sonra, Müslüman olan Özbek Han’ın İslam dinine inanmayan kesimi yok etmeye giriştiğinden bahseder. Mesela, Birzalî, Mufaddal ve el Aynî, önemli bir kısmının Uygur olduğu anlaşılan7 ancak “büyücü” ve “puta tapar” olarak ifade edilen kimselerin öldürüldüklerini haber verir8. Câmiü’t-tevârih’i devam ettiren yazar ise, Özbek Han’ın Saray’a gelmesinden sonra yaşananları bir dizi dinî tartışma ile anlattıktan sonra ifadelerini Tokta’nın oğlu ile birlikte hanedandan 120 kişinin öldürülmesiyle devam ettirir, ancak din kesimlerinin katlinden bahsetmez9. Bu kayıtlar, Özbek Han’ın Müslüman olduğunu göstermese de, esas itibarıyla değerlendirildiğinde onun tahta geçişinin özellikle eski aristokrasi mensuplarınca hoş karşılanmadığı ve neticesinde sonu şiddete varan bir taht kavgasının yaşandığına delâlet etmektedir. Bu mücadele sırasında Müslümanların Özbek Han’ın yanında yer aldıkları dikkati çekmektedir ki bunlar arasında Kutluğ Timur ve Şeyh Alaaddin öne çıkmaktadır10. Herhalde Özbek Han, eski aristokrasi mensuplarının kendisinin karşısında yer alması, Müslümanların ise onların tutumunun hilafına kendisini desteklemeleri karşısında, belki de onların gücünden istifade etmeyi de düşünerek, İslam’a meyletti ve kısa süre sonra da Müslüman oldu. 4 5 6 7 8 9 10 Mufaddal, “İz Soçineniya al Mufaddala”, s. 155; Birzalî, “İz Letopisi Şayha al-Birzalî”., s. 143144; Zahabî, “İz Letopisi ez Zahabi”, s. 166. “İz Prodoljeniya Sbornika Letopisey”, s. 278. Birzalî, Özbek Han’ın tahta geçişini Tokta’nın oğlunun ölmüş olmasından ötürü doğal bir netice olarak görür. Bk. Birzalî, “İz Letopisi Şayha al-Birzalî”, s. 144. Altın Orda Hanlığı’nda Uygurların taşıdıkları öneme ilişkin bk. A.M. Özyetgin, “Altın Orda Devlet Geleneğinde Uygur İzleri”, International Journal of Central Asian Studies, Vol. XIII/2009, s. 441-458. Birzalî, “İz Letopisi Şayha al-Birzalî”, s. 144; Mufaddal, “İz Soçineniya al Mufaddala”, s. 155; Aynî, “İz Letopisi Badraddina al Aynî”, s. 360. Özbek Han’ın İslam’ı benimsemesine ilişkin bk. D. DeWeese, Islamization and Native Religion in the Golden Horde, The Pennslvania UP 1994, s. 90 vd. Özbek Han’ın tahta geçişi ile ilgili başka rivayetler de varsa da bunlar pek güvenilir görünmemektedir. Ötemiş Hacı, Çengiz-Name, s. 49-52. Buradaki kayıtlar ile ilgili olarak ayrıca bk. Kafalı, Altın Orda Hanlığının Kuruluş ve Yükseliş Devirleri, s. 71-73. Bartol’d ise Özbek Han’ın Müslümanlığı kabülünün 1321’e tarihlendiğini ifade etmekte, ancak bu konuda herhangi bir tartışmaya girmemektedir. Bk. Barthold, Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, s. 147. Onun İslamiyeti tahta geçtikten sonra kabul ettiğine dair görüşler için bk. Grigor’ev, O Dostovernost’ Yarlıkov, s. 50; Kafalı, “Cuci Sülalesi ve Şubeler”, s. 78-79. Özbek Han kestirdiği sikkelerinde Muhammed adını kullanmıştır. Bk. G.A. Fedorov-Davıdov, Denejnoe Delo Zolotoy Ordı, Moskva 2003, s. 26. “İz Prodoljeniya Sbornika Letopisey”, s. 277-278. Ayrıca bk. Kostyukov, “Şibanidı i Tukatimuridı”, s. 39. Özbek Han’ın tahta geçmesinin ardından Altın Orda bürokrasisinde yaşanan gelişmelere dair bk. Egorov, “Razvitie Tsentrobejnıh ustremleniy v Zolotoy Orde”, s. 42; Howorth, History of the Mongols, s. 148; Yakubovskiy, Altın Ordu ve Çöküşü, s. 50-51, 99; Zakirov, Diplomatiçeskie Otnoşeniya Zolotoy Ordı s Egiptom, s. 73, 80. Özbek Han’ın din adamları ile ilişkileri için bk. a..e., s. 103-104. Kutluk Timur ile ilgili olarak bk. Şamiloğlu, “Altın Orda”, s. 419-420. V. BÖLÜM ÖZBEK HAN’IN ÖLÜMÜNE KADAR RUSYA’DA MOĞOL İDARESİ SIRASINDA KURUMLAR ve SOSYO–İKTİSADî İLİŞKİLER Moğol tarihinin kuşkusuz ki en önemli özelliği askerî meselelerle ilgiliyse de Moğolların işgalci olarak geldikleri ülkeleri uzun yıllar hâkimiyetleri altında tutma kabiliyetleri de bir o kadar dikkat çekicidir. Bu kabiliyetin, birbirinden farklı tarihî gelişime ve kültüre sahip ülkelerde kendisini göstermesi her siyasî teşkilâtın başarabildiği bir özellik değildi. Mesela, Moğolların Türkistan, Deşt-i Kıpçak ve Azerbaycan’da kurdukları idarenin uzun ömürlü olması, bu memleketlerin önemli bir kısmının Moğolların yaşadıkları bozkır şartlarına uygun iklim ve coğrafya şartlarına sahip olmasından ötürü garip değilse de İran ve Çin gibi yerleşik kültür geleneğine sahip ülkeleri de uzun yıllar hâkimiyetleri altında tutmaları ilgi çekicidir. Bu bölgelerde olduğu gibi Rusya da, Moğolların yabancı ve işgalci olarak adım attıkları bir ülkeydi. Ancak burada kurulmuş Moğol idaresi, diğer bölgelerdeki hâkimiyetlerine göre daha uzun sürmesinden ötürü ayrıcalıklı bir mevkiyi hak eder. Nitekim Anadolu, İran ve Kafkasya, İlhanlıların sükutuyla daha XIV. yüzyılın ikinci yarısına bile varmadan Moğol idaresinden çıkarken Çin’deki idare 1370’lerde Yuan Hanedanının kovulmasına kadar devam edebilmiştir. Oysaki XV. yüzyılın ilk yarısında dahi Rus knezleri, Altın Orda hanı ile tâbi–metbû ilişkisini devam ettiriyorlardı1. Bu farklılığın ortaya çıkmasında Altın Orda Hanlığı’nın diğer Moğol hanlıklarına göre gücünü daha uzun yıllar muhafaza etmiş olması temel bir etkendir. Bununla birlikte bu devamlılık, ancak Altın Orda hanlarının kurdukları nizam ile bir mana kazanmaktadır. Altın Orda Hanı – Büyük Knez – Knez arasındaki hiyerarşik bağ, Rusya’nın Moğol idaresinde geçirdiği ilk yüzyılın temel unsuru olmuştur. Bu unsur, Hanlığın kuruluşunu takip eden ilk 50 yılda Rusya’nın değişik mıntıkalarında görevlendirilen baskaklar, daha sonraki yıllarda da çeşitli yerleşim birimlerinde görevlendirilen darugalar ile zaman içinde askerî hususiyetlerle techiz edilen elçi unvanlı görevlilerce temsil edilen ve Rusya’daki Moğol idaresinin sürekliliğini sağlayan bir doku tarafından da destekleniyordu. Bu yapının işlerliğinin en temel göstergesi Rusya’nın Altın Orda hanına itaatten çıkmaması ve Rusya’da toplanan vergilerin düzenli şekilde hanın hazinesine teslim edilmesiydi. Altın Orda Hanlığı’nın kurulmasından sonra Rusya’ya düzenlenen seferlerin itaat veya vergi meseleleriyle ilgili olması, Altın Orda Hanlığı’nın Rusya idaresine bakışının bu iki temel üzerinde yükseldiğine işaret etmektedir. Bununla birlikte Altın Orda hanı, kendisini Rusya’daki hadi1 Kurat, Rusya Tarihi, s. 99-100. 366 • ALTAY TAYFUN ÖZCAN selerden soyutlayan veya bölge üzerinde baskı kurmuş bir hükümdar modeli olmamıştır. Bunun aksine Altın Orda hanları, Rusya’daki ticaretin ve iktisadî hayatın gelişmesini teşvik eden politikalar takip ettikleri gibi, siyasî karmaşa ihtimallerine doğrudan müdahale ederek ülkede nizamı sağlayan bir rol üstlenmişlerdir. Bunun yanında gerek atalarının dinine, gerekse İslam’a inanmış olan Altın Orda hanlarının, farklı bir dine mensup Ruslar ve kiliselerine karşı düşmanca bir tutum sergilemedikleri, aksine dinî hoşgörüleriyle kilise ile yakın temas içerisinde olup Rus kilisesini himaye ettikleri bir gerçektir. Bir düzen dâhilinde gelişen ve devam eden bu sistem ve yaklaşım, Rusya’nın XIII ve XIV. yüzyılına damgasını vurmuş, izleri uzun yıllar devam edecek neticeler vermiştir. 1. Han Altın Orda hükümdarları, Hanlığın kuruluşundan itibaren “Han” unvanını kullanmışlarsa da2 Batu ve ardılları Sartak ile Ulakçı, doğrudan Büyük Hanlığa bağlıydılar. Bu husus, Batu’dan sonra tahta çıkan Sartak ve Ulakçı’nın doğrudan zamanın Büyük Han’ı Möngke tarafından makamlarına tayin edilmelerinden de açık şekilde görülebilir3. Bu âdet, öyle anlaşılıyor ki Berke’nin 1258’de tahta çıkmasında da takip edilmiştir. Bununla birlikte Ebu’l-Gazi Bahadır Han’ın eserinden başka hiçbir yerde Berke’nin tahta geçişinin Möngke Kağan tarafından onaylandığına ilişkin bir delil bulunmamaktadır. Yazarın, Sartak ve Ulakçı’nın tahta çıkışlarının Möngke Kağan’ın onayı ile gerçekleştiğini ifade etmesinin4 diğer kaynaklarla uyumlu olduğuna bakacak olursak, Berke’nin tahta çıkışının Möngke Kağan’ın onayı ile gerçekleştiğine ilişkin ifadesinin de doğruyu yansıttığı anlaşılır. Bunun yanında, diğer kaynaklardaki ifadeler de bu görüşü destekler. Mesela, Berke’nin Hülegü ile ilişkilerinin ilk safhasında, Büyük Hanlık politikalarına karşı olumsuz bir tavır içinde bulunmadığı görülmektedir. Yine, tahta geçmesinden sonra Büyük Hanlığın emri ile başlayan sayım mesaisinin devam etmesini titizlikle uygulatmıştır5. Bununla birlikte Berke ile Büyük Hanlık arasındaki bu hukukî durum, Möngke 2 3 4 5 “Han” unvanı için bk. J.A. Boyle, “Khan”, EI2, Vol.IV, Brill Publ., Leiden 1997, s. 1110; Fedorov-Davıdov, Obşçestvennıy Stroy Zolotoy Ordı, s. 45-46. Sartak’ın hükümdar ilan edilmesine ilişkin bk. Raşid-ad-din, II, s. 81; Rashid al-din, s. 122; Rashiduddin, s. 361; Cüveynî, Tarih-i Cihangüşa, s. 240; Vassaf, “İz İstorii Vassafa”, s. 171, 182. Ayrıca bk. Özcan, “Sartak Han”, s. 181; Allsen, Mongol Imperialism, s. 61-62. Ulakçı’nın hükümdar ilan edilmesine dair bk. Raşid-ad-din, II, s. 81; Rashid al-din, s. 122; Rashiduddin, s. 361; Vassaf, “İz İstorii Vassafa”, s. 171; Kazvinî, “İz İzbrannoy İstorii Hamdullaha Kazvini i Prodoljeniy k ney”, s. 182. Ayrıca bk. Özcan, “Sartak Han”, s. 185; Allsen, Mongol Imperialism, s. 62. Ebu’l-Gazi Bahadır Han, Türkün Soyağacı, s. 182. T. Allsen’in sunduğu daha başka delillere ve değerlendirmelerine bk. Allsen, Mongol Imperialism, s. 62-63. SONUÇ Daha önce önemli bir kısmı Hazar hâkimiyetinde veya onların etkisinde kalan, ilerleyen dönemlerde ise Peçenek, Uz ve ardından da Kıpçakların saldırısına uğrayan Rusya halkı, XIII. yüzyıl başında Moğolistan’da ortaya çıkan hadiselerden habersiz bir şekilde varlıklarını devam ettiriyorlardı. Kıpçak tehdidi artık önemli ölçüde bertaraf edilmiş olmasına rağmen ülke, aralarındaki ihtilafları sonuçlandıramamış hâldeki pek çok knezliğe bölünmüş vaziyetteydi. Ancak XIII. yüzyılın hemen başlarında Moğolistan’dan dışarıya açılma eğilimine girmiş bir gücün batıya doğru hareketlenmesi, Rus tarihinde etkileri asırlarca sürecek yeni bir dönemin başlamasına neden oldu. 1223’te Ruslar Kalka kıyısında Kıpçaklarla ittifak hâlinde girdikleri muharebede acı bir yenilgi aldılar. Kaynak yazarlarının muharebeye ilişkin ifadeleri, Rusların daha o zamanda dahi mücadeleye büyük önem atfettiklerine işaret eder. Gerçekten de Ruslar, bu zamana kadar Kıpçaklar karşısında yenilgiler almışlarsa da bunlardan hiçbirisi Kalka’da uğranılan mağlubiyet kadar ağır olmamıştı. Bununla birlikte Ruslar, Moğol tehdidini geçici bir tehlike olarak görerek, bir daha ülkelerine gelmeyeceklerini düşünüyorlardı. Bu ortam, Moğolların 1237’nin sonlarında Rusya’yı ele geçirmek üzere Ryazan sınırlarına dayandıklarında da devam ediyordu. Nitekim Ryazan Knezi bu tehdit karşısında komşusu Vladimir Büyük Knezliğinden yardım istediğinde, Büyük Knez Yuri Vsevolodoviç’in red cevabı vermesinde herhalde bu düşünce etkili olmuştu, ancak Moğollar bu defa geri dönmemek üzere gelmişlerdi. Büyük Knez, 1238 Martında Sit’ kıyısında Moğollarla mücadele etmeye hazırlanırken hâlâ Moğolların çekilip gideceklerine inanıyor muydu bilinmez, ancak artık bazı Rus knezleri Moğollarla mücadele etmenin gereksizliğini görerek, tıpkı Yuri’nin Ryazan Knezi’nin yardım talebine olumsuz cevap verdiği gibi, Sit’ kıyısına gelmeyi bile düşünmediler. Dahası Moğolların ileri harekatı sırasında hiçbir direniş sergilemeyerek Rusya’yı Moğollarla baş başa bıraktılar. Belki, başta Yaroslav Vsevolodoviç olmak üzere Kuzey Rusya knezlerinin topraklarını terk etmemiş olmaları bir cesaret örneği olarak değerlendirilebilir. Ancak bu, daha çok çaresizliğin mecbur bıraktığı bir cesaretti. Güney Rusya knezleri Kuzey Rusya knezlerine göre daha şanslıydılar. Onlar Kuzey Rusya’da yaşananları Kalka baskınındaki tecrübeleriyle birleştirerek ülkelerini Moğollar bölgeden ayrılana kadar terk etmeyi seçtiler. Ülkelerine döndüklerinde ise idarelerinin Moğol hanına itaat etmeye bağlı olduğunu gö- 440 • ALTAY TAYFUN ÖZCAN rerek Altın Orda hanına bağlanmak zorunda kaldılar. Bu nizam, Andrey Yaroslaviç ve Daniil Romanoviç’in isyanları müstesna, 1243’ten 1341’e kadarki sürede sorunsuz bir şekilde işlemiştir. Moğol baskısından bunaldığı açık olan Büyük Knez Dmitriy Aleksandroviç’in, bağımsızlık fikrine de sahip olmasına karşın üzerindeki baskıyı ancak bir diğer Moğol hâkimi Nogay’a bağlanarak atmayı düşünmesi, Moğolların ülkelerini zapt etmelerinin üzerinden neredeyse 50 yıl geçmesine karşın Rusların tam bağımsızlık fikrinden ne kadar uzak olduklarını açık şekilde göstermektedir. Buna karşın Altın Orda hanları Tula Buga ve Tokta’nın Kuzey Rusya’yı Nogay’ın tesirinde bırakmak istemeyerek giriştikleri faaliyetler, Kuzey Rusya’nın Altın Orda Hanlığı’nın ayrılmaz bir parçası olarak telakkî edildiğini göstermektedir. Altın Orda hanları için Rusya, hâkimiyetindeki diğer topraklardan farklı bir mana taşımıyordu. Buna mukabil, İlhanlılar ve Çağataylılarla mücadelelerinde Altın Orda Hanlığı’nın dikkatinin Kafkaslar ve Türkistan’a çevrildiği zamanlarda dahi, Rusya’daki hadiseler gözden kaçırılmıyordu. Nitekim Tokta Han zamanında Rus knezleri arasında düzenlenen toplantılar ile Özbek Han devrindeki sınır düzenlemeleri Altın Orda hanlarının Rusya meselelerine bakışını ortaya koyar. Bu düzenlemeler, aynı zamanda Altın Orda merkezinde, Rusya’da sakin bir siyasî hayatın arzulandığını ve çalkantıya mahâl bırakılmak istenmediğini göstermektedir. Moğol hanlarının bu gayelerindeki sebep, Rusya’nın Altın Orda Hanlığı maliyesi içindeki konumu ve Saray kentinden Novgorod’a uzanan ticaret yolunu tehlikeden uzak tutmak istemeleriyle alâkalı olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim her iki hususun da Altın Orda hanları tarafından dikkat gösterilen meseleler olduğuna ilişkin deliller vardır. Mesela, Büyük Knez Mihail Yaroslaviç, diğer bazı hususların yanında, vergi kaçırmaktan suçlanıp idam edildiği gibi Büyük Knez Yuri Daniiloviç de aynı suçlamayla karşı karşıya kalarak makamını kaybetmiştir. Novgorod’a gösterilen önem ise Mengü Timur’un Büyük Knez Yaroslav Yaroslaviç ile Novgorod arasındaki gergin ilişkilere müdahale ederek kent çıkarlarını gözeten bir irade ortaya koymasıyla karşımıza çıkar. Rusya’daki Moğol idaresinin ortadan kalktığı yıllarda dahi Novgorodluların Mengü Timur’un yarlığını kendilerine bir dayanak noktası veya hukukî bir sığınak olarak görmeleri ilgi çekicidir. Bu, açık bir şekilde kimi Moğol uygulamalarının Rusya’da bir meşruiyet unsuru olarak telakki edildiğine işaret eder. Novgorodluların bu tutumu, geçmişte Altın Orda hanına kesin şekilde itaat etmiş ve bölgelerini han adına idare eden knezlerin efendilerinin emirlerine kat’iyetle uydukları günlerin anısı olarak nostaljik bir istekti. Rusya’daki hemen her knezin tecrübe ettiği itaate dayalı sistem, Altın Orda Hanlığı’nın azâmet devirlerinin sonuna kadar devam etmiştir. Kuzey Rusya’da Yaroslav Vsevolodoviç (1243–1246), Andrey Yaroslaviç (1246– 1252), Aleksandr Yaroslaviç Nevskiy (1252–1263), Yaroslav Vsevolodo- KİŞİ İSİMLERİ Afanasiy Daniiloviç 309, 323, 324, 325, 326, 340 Baskak Ahmet 8, 289, 293, 394, 395, 396, 397, 491 Ahmıl 331, 332, 333, 338, 339, 412, 492 Batu 7, 28, 94, 95, 98, 99, 101, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 112, 113, 114, 115, 120, 123, 125, 130, 131, 132, 134, 135, 136, 138, 139, 140, 141, 142, 143, 146, 163, 165, 166, 170, 171, 174, 175, 176, 178, 179, 180, 181, 182, 183, 184, 185, 186, 187, 188, 189, 190, 192, 193, 194, 195, 196, 197, 198, 201, 202, 203, 204, 205, 206, 207, 208, 209, 210, 211, 216, 219, 220, 221, 222, 223, 224, 229, 230, 235, 239, 240, 254, 259, 321, 366, 367, 368, 370, 371, 373, 384, 387, 389, 404, 406, 413, 423, 428, 434, 435, 456, 457, 487, 488, 489, 494 Akinf 312, 313 Alçeday 271 Aleksandr Gleboviç 299 Aleksandr Mihailoviç 8, 339, 340, 341, 345, 346, 350, 351, 352, 353, 354, 355, 357, 358, 441, 492, 493, 495 Aleksandr Vasileviç 345, 347, 350 Aleksandr Yaroslaviç 8, 14, 183, 184, 202, 206, 209, 219, 221, 228, 230, 231, 251, 253, 254, 259, 264, 373, 390, 398, 407, 433, 490, 495 131, 211, 233, 294, 440, 133, 215, 249, 311, 443, 161, 218, 250, 341, 489, Algu 167, 286, 294 Ambagay 378, 380 Amragan 260, 265, 266, 391, 394, 395, 396, 397 Andrey Aleksandroviç 8, 269, 271, 273, 296, 297, 299, 302, 303, 304, 306, 309, 310, 311, 324, 371, 373, 441, 490, 491, 492, 495 Bayalun 413 Baybars 32, 33, 139, 177, 219, 290, 296, 302, 453 Baycu Noyan 165, 202, 376 Baydar 99, 129, 142, 145, 290, 412 Baylak 302 Berdibek 401, 409, 414, 425 Berkay 252 Argun Aka 223, 224, 226, 227, 385, 390, 392, 406, 416, 435, 470 Berke 14, 95, 99, 174, 175, 177, 228, 229, 230, 250, 251, 252, 321, 366, 367, 408, 410, 423, 490, 494 Arık Böke 167, 234, 247, 268, 367, 404 Berkeçar 95, 171, 174 Avdul 353, 354, 412 Birluk 288 Aydar 145, 260, 265, 266, 395 Bitikçi Berke 223, 224, 225, 228, 230, 231, 247, 386, 391, 392, 393, 405, 406, 408 Andrey İvanoviç 360 Andrey Yaroslaviç 8, 162, 191, 204, 205, 207, 215, 217, 221, 229, 272, 273, 276, 353, 390, 398, 407, 436, 440, 443, 489, 495 Baçman 103, 104, 105, 487 Barak 171, 367 105, 181, 231, 253, 368, 433, 138, 220, 233, 254, 371, 435, Boleslav 164, 245, 280, 281 139, 223, 234, 255, 373, 443, 166, 224, 245, 259, 405, 477, 170, 225, 247, 268, 406, 489, 500 • ALTAY TAYFUN ÖZCAN Borakçin 196, 221, 413 276, 277, 370, 389, 398, 411, 440, 441, 443, 489, 490, 495 Boris Andreyeviç 312 Boris Daniiloviç 312, 330 Boris Vasilkoviç 183, 188, 189, 190, 221, 229, 269, 407, 488 Böçök 99, 104, 129, 138, 139, 144, 145 Buga Bahadır 250 Bulgar 32, 38, 49, 90, 93, 95, 96, 97, 98, 101, 102, 103, 105, 107, 108, 138, 165, 166, 167, 174, 176, 180, 181, 270, 367, 421, 422, 427, 430, 468, 487 Dmitriy Aleksandroviç 255, 259, 260, 261, 264, 265, 269, 270, 271, 272, 273, 274, 275, 276, 295, 296, 301, 308, 311, 324, 371, 440, 441, 490, 491, 495 Dmitriy Borisoviç 295, 303 Dmitriy Mihailoviç 337, 338, 339, 340, 441, 492, 495 Elçigiday 202, 203 Fedorçuk 345, 412 Burulday 8, 125, 126, 128, 129, 139, 145, 241, 242, 243, 244, 245, 246, 260, 474, 489, 490 Fedor Rostislaviç 64, 269, 271, 296, 297, 299, 302, 303, 304, 373, 424 Buval 174, 175, 176 Gayançar 337, 412 Büri 99, 105, 107, 112, 135, 138, 139, 141, 144, 145, 146, 174 Gazan 31, 321, 344, 404 Fedor Yarunoviç 178, 200, 203 Canıbek 178, 361, 414, 425, 431 Gedimin 288, 289, 336, 349, 352, 358, 359, 361 Carmagun 95, 380 Gleb Rostislaviç 261 Cebe 34, 35, 36, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 78, 79, 80, 81, 87, 88, 89, 90, 487 Glev Vasilkoviç 220, 224, 269, 407 Celaleddin-i Rumî 436 Cengiz Han 33, 34, 69, 70, 71, 72, 90, 93, 94, 95, 98, 99, 100, 103, 105, 116, 136, 169, 171, 173, 184, 194, 200, 225, 374, 375, 379, 383, 384, 386, 403, 423, 432, 434, 487 Cuçi 17, 39, 105, 167, 176, 180, 367, 383, 460, 463, 481, 487 42, 74, 88, 93, 168, 171, 172, 226, 234, 270, 384, 403, 404, 464, 465, 467, 94, 95, 98, 99, 173, 174, 175, 321, 322, 333, 422, 427, 433, 468, 478, 480, Çormakan/ Curmagun 95 Çağatay 5, 95, 99, 105, 166, 167, 367, 453, 467 Çekirgan 87 Çerkes 73, 75, 93, 137, 356 Çiçek hatun 290 Çiriç 412 Çolkan 28, 342, 343, 344, 349, 353, 492 Daniil Romanoviç 7, 14, 82, 84, 85, 89, 144, 151, 189, 191, 192, 196, 215, 216, 246, Güyük 29, 99, 101, 107, 112, 129, 137, 142, 145, 146, 178, 179, 183, 185, 199, 200, 201, 202, 203, 205, 206, 208, 209, 211, 221, 222, 224, 387, 414, 434, 489, 494 141, 186, 207, 388, Hülegü 42, 99, 234, 268, 366, 367, 403 IV. Bela 138, 244 İlbasmış 319 İngvar İgoreviç 109 İstoriçey 355 İvan Daniiloviç 8, 268, 310, 313, 340, 341, 342, 345, 346, 347, 348, 349, 351, 352, 353, 354, 355, 356, 358, 359, 360, 372, 373, 397, 398, 411, 441, 492, 493, 495 İvan Dmitrieviç 83, 302, 303, 304, 305, 306, 307 İvan Kalita 235, 351, 356, 360, 412 Kadaan 99, 105, 107, 112, 135, 137, 144, 145, 174 Kalantay 412 Kavgadıy 327, 328, 329, 330, 331, 332, 333, 334, 335, 338, 412 MOĞOL – RUS İLİŞKİLERİ (1223 – 1341) • 501 Kaydu 171, 267, 268, 367, 404 Metropolit Maksim 305, 310 Kindık veya Kindyak 354 Metropolit Mihail 401 Kitay 224, 225, 247, 391, 405, 406 Metropolit Petr 322, 348, 401, 415 Konstantin Borisoviç 271, 296, 302, 303 Körgüz 382, 385 Mihail 7, 8, 13, 26, 27, 30, 89, 92, 109, 145, 160, 161, 162, 163, 164, 183, 187, 188, 189, 190, 191, 192, 193, 196, 204, 206, 207, 212, 217, 228, 235, 253, 254, 261, 269, 270, 271, 279, 295, 296, 297, 298, 300, 301, 303, 304, 305, 306, 308, 310, 311, 313, 314, 315, 316, 322, 323, 324, 326, 327, 328, 329, 330, 331, 332, 334, 335, 336, 338, 341, 342, 346, 356, 357, 369, 370, 371, 372, 394, 401, 412, 413, 424, 440, 441, 457, 492, 495 Köten 73, 74, 75, 76, 81, 92, 138 Mihail Gleboviç 269, 270, 296 Kubilay 34, 167, 247, 267, 268, 367, 383, 384, 403, 406, 407, 494 Mihail Vsevolodoviç 7, 89, 92, 109, 163, 185, 187, 253, 278 Kukday 95, 96, 487 Mihail Yaroslaviç 8, 26, 27, 162, 212, 254, 295, 297, 303, 304, 310, 311, 314, 322, 324, 326, 331, 357, 369, 370, 371, 372, 413, 424, 440, 441, 492, 495 Konstantin Mihailoviç 357 336, 346, 349, 350, Konstantin Vladimiroviç 183, 488 Konstantin Vasileviç 360 Kozı Giray 348 Kölgen 31, 99, 105, 107, 112, 116, 117, 234, 403 Könçek 326, 329, 330, 331, 332, 336, 338, 412, 433, 492 Kulan Hatun 99, 116 Kuremsa 175, 176, 179, 194, 216, 217, 218, 238, 239, 241, 489 Kutlubuga 280, 394, 396, 490 206, 305, 328, 401, 207, 306, 329, 412, 112, 148, 222, 383, 434, 113, 172, 223, 384, 437, Miley 197, 239, 246, 389, 390 Leşko 284 Lev 239, 240, 242, 243, 245, 277, 278, 279, 280, 281, 282, 283, 284, 285, 286, 288, 389, 441, 490, 495 Min Bulat 400 Mindaugas 236, 245, 457 Mitrofan 123, 433 Lev Daniiloviç 280, 281, 441, 490, 495 Möge 234, 404 Mahmud Yalavaç 184, 185, 186, 226, 374, 379, 380, 406, 414, 415 Möngke 99, 103, 120, 137, 143, 187, 210, 215, 234, 290, 327, 392, 403, 404, 455, 488, 494 Mamşey 280 Mengü Timur 8, 14, 170, 171, 225, 234, 261, 262, 263, 264, 265, 266, 267, 269, 270, 274, 275, 278, 286, 290, 341, 342, 367, 368, 369, 372, 373, 396, 397, 399, 400, 401, 402, 408, 415, 416, 417, 420, 423, 424, 430, 434, 435, 440, 490, 494 144, 185, 194, 230, 278, 302, 312, 325, 333, 352, 398, 489, 259, 268, 294, 392, 410, 433, Metropolit Aleksey 397, 414 Metropolit Feognost 361, 397, 401, 414 Metropolit İvan 414 Metropolit Kirill 206, 210, 211, 214, 215, 218, 253, 415 104, 144, 216, 366, 405, 105, 145, 220, 367, 413, 107, 146, 221, 371, 414, Mstislav Romanoviç 87, 88, 92 Mstislav Yur’eviç 121, 123 Muhammed Bölek 399, 401, 409 Nogay 8, 37, 42, 167, 175, 176, 241, 264, 274, 275, 276, 278, 279, 280, 281, 282, 284, 285, 286, 287, 288, 289, 290, 291, 292, 293, 294, 295, 296, 299, 300, 301, 302, 303, 319, 357, 371, 396, 440, 478, 482, 490, 491 502 • ALTAY TAYFUN ÖZCAN Oleg 48, 57, 59, 86, 198, 214, 217, 278, 290, 291, 292, 293, 396 Taşukan 87 Oleg İngvareviç 217 Tegiçag 280, 490 Orda İçen 94, 129, 142, 170, 171, 172, 173, 174 Tınıbek 361 Ögedey 95, 97, 98, 99, 101, 141, 146, 159, 179, 182, 183, 200, 221, 222, 367, 374, 383, 403, 414, 423, 434, 487, 494 Özbek 8, 14, 72, 139, 166, 170, 174, 176, 177, 289, 314, 319, 320, 321, 322, 323, 324, 326, 327, 329, 330, 331, 332, 333, 334, 337, 338, 339, 340, 341, 342, 343, 344, 345, 346, 347, 348, 349, 350, 351, 352, 353, 355, 356, 357, 358, 359, 360, 361, 368, 369, 372, 397, 398, 399, 401, 402, 404, 408, 410, 412, 413, 414, 415, 416, 417, 418, 419, 420, 424, 433, 435, 437, 440, 443, 467, 474, 492, 493, 494, 495 Roman 60, 109, 114, 115, 116, 190, 237, 242, 246, 278, 300, 394, 398, 463, 480 Roman İngvareviç 114, 115, 116 Samagar Noyan 436 Saray Buga 288 Semen İvanoviç 8, 359, 360, 361, 493, 495 Serapion 152, 153, 432, 433, 475 Sorkaktani 384 Sübedey 36, 39, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 78, 88, 90, 95, 98, 99, 103, 104, 112, 118, 129, 135, 145, 149 Taydula 394, 401, 408, 414 Tokta 8, 14, 175, 274, 287, 296, 298, 299, 300, 301, 302, 303, 304, 307, 308, 309, 310, 313, 314, 315, 319, 320, 321, 368, 401, 402, 410, 440, 491, 492, 494 Tola Buga 8, 274, 282, 283, 284, 285, 286, 287, 289, 290, 291, 292, 293, 294, 295, 296, 321, 327, 368, 372, 491, 494 Tora Aka 223 Tovlubey 358, 412 Töregene 183, 198, 199, 200 Troiden 277, 278, 279 Tuda Mengü 177, 270, 271, 273, 274, 289, 290, 321, 368, 490, 491, 494 Tudan 296, 297, 298, 299, 342, 491 Tuka Timur 95, 172, 173, 300 Turalık 345, 412 Tuşa Baskak 379, 380 Tutukan 259 Tükel Bahadır 381 Ulakçı 220, 221, 224, 225, 228, 229, 250, 353, 366, 390, 407, 413, 435, 489, 494 Sunatay 95, 96, 487 Vasiliy 8, 119, 127, 134, 135, 161, 162, 183, 204, 210, 219, 229, 249, 252, 261, 262, 263, 264, 265, 266, 267, 268, 269, 278, 312, 346, 351, 354, 356, 360, 361, 369, 371, 372, 397, 407, 441, 488, 490, 495 Sungur 195 Vasiliy Davidoviç 354, 356, 360 Svyatoslav Gleboviç 309 Vasiliy Vsevolodoviç 183, 210, 249 Svyatoslav Vsevolodoviç 184, 204, 205 Vasilko Romanoviç 277 Syuga 345 Şerafeddin 177, 203, 385, 386, 392 Vladimir Konstantinoviç 127, 161, 183, 210, 488 Şevkal 342, 412 Vladimir Rurikoviç 89, 92 Şiban 99, 100, 138, 139, 170, 172, 173, 174, 175, 467 Vladimir Vasilkoviç 280, 281, 282, 283, 284, 286, 372 Şvarn 240, 241, 277, 441, 495 Vladimir Yur’eviç 118, 119, 121 Şvarn Daniiloviç 277, 441, 495 Voişelg 242, 277 Tangut 90, 95, 99, 129, 142, 174 Yaroslav Vsevolodoviç 13, 29, 92, 130, 153, 155, 160, 161, 162, 163, 164, 166, 178, Sultan Veled 436 MOĞOL – RUS İLİŞKİLERİ (1223 – 1341) • 503 180, 181, 187, 192, 193, 195, 197, 204, 205, 213, 219, 276, 308, 311, 368, 370, 411, 439, 440, 488, 489, 495 Yaroslav Yaroslaviç 193, 214, 216, 217, 228, 254, 255, 259, 260, 262, 311, 313, 324, 341, 395, 408, 424, 440, 490, 495 Yuri Daniiloviç 8, 254, 310, 311, 314, 323, 324, 326, 327, 328, 331, 332, 335, 336, 337, 339, 340, 346, 358, 369, 370, 371, 372, 398, 440, 441, 492, 495 Yuri İngvareviç 107, 112 Yelu Chucai 108, 184, 233, 374, 406, 414 Yuri Vsevolodoviç 13, 31, 77, 96, 105, 109, 110, 112, 114, 115, 117, 118, 119, 125, 126, 128, 159, 160, 204, 439, 488 Yeşimut 280, 490 Zosima 247, 249, 393 Yarun 81, 85, 86 YER İSİMLERİ Annam 381 Bakota 150, 239, 246, 389, 390 Balkaş Bejetsk 127, 322, 351 Bejits 264 Belozero 56, 128, 161, 210 191, 192, 193, 196, 197, 210, 215, 216, 217, 218, 219, 235, 238, 239, 240, 241, 242, 243, 246, 276, 277, 278, 279, 280, 283, 284, 285, 286, 287, 288, 389, 390, 413, 489, 490, 491 211, 236, 244, 281, 289, 213, 237, 245, 282, 357, Belz 277 Gorodets 125, 128, 129, 253, 296, 311, 347 Beşbalık 90 Gorodiş 260 Bilyar 102 Gorohovets 142, 143, 488 Bolon 245 Holm 165, 178, 241, 243, 244, 245, 277, 341 Breslau 430 Hortitsa 80, 82 Brest 282 Hulaş 102 Bryansk 140, 278, 299, 358 İdil 13, 49, 59, 61, 62, 106, 119, 129, 133, 172, 175, 176, 180, 218, 219, 220, 235, 328, 329, 346, 369, 430, 488 Buhara 166, 375, 378, 379, 380, 384 Cend 172, 174 Çernigov 13, 30, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 78, 82, 85, 88, 106, 109, 140, 141, 144, 164, 183, 187, 190, 191, 196, 208, 209, 221, 235, 253, 349, 488, 489 Çerven 151, 277 Dedyakov 269, 335 Derbend 61, 70, 71, 138, 167, 174, 175, 335 Dnyeper 47, 49, 50, 70, 75, 78, 80, 82, 83, 87, 88, 89, 143, 167, 174, 175, 219, 235, 274, 279, 294, 302, 421, 426 63, 74, 90, 97, 153, 154, 163, 183, 192, 195, 254, 272, 309, 421, 422, 425, 104, 165, 210, 323, 429, 69, 70, 71, 73, 220, 222, 223, 268, 269, 270, 404, 405, 443, 165, 224, 295, 467, Jitan 244 Kafkasya 7, 13, 31, 42, 175, 187, 202, 207, 226, 227, 234, 259, 335, 365, 369, 390, 487, 490 Dnyester 62, 167 Kalka 13, 14, 30, 32, 35, 78, 81, 82, 83, 84, 85, 87, 89, 90, 92, 93, 109, 160, 180, 187, 192, 204, 246, 399, 439, 481, 487 Don 50, 62, 63, 74, 75, 83, 138, 139, 175, 176, 235, 274, 333, 421, 487 Karakorum 7, 185, 198, 207, 208, 209, 213, 221, 224, 367 Dorogiçin 277 Karel 429 Dryutskiy 359 Karpat 283, 285 Dubn 277 Kaşin 130, 295, 337, 342, 344, 345, 354 Fonin 359 Kayalık 93, 94 Galiçya 7, 8, 13, 30, 60, 61, 76, 78, 82, 84, 86, 87, 88, 97, 144, 151, 164, 165, 183, 188, Kefe 422, 423, 428, 431 Kernek 102, 103 MOĞOL – RUS İLİŞKİLERİ (1223 – 1341) • 505 Kırım 62, 74, 75, 97, 138, 139, 173, 181, 367, 405, 417, 418, 421, 422, 423, 424, 426, 427, 428, 429, 430, 431, 469, 475, 487, 488 Macar 89, 96, 97, 98, 102, 103, 105, 106, 110, 114, 119, 120, 138, 144, 152, 164, 244, 282, 429, 442, 474 Kiev 7, 13, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 76, 77, 78, 81, 82, 85, 87, 88, 89, 92, 106, 137, 140, 141, 143, 144, 145, 146, 147, 148, 149, 150, 151, 152, 154, 155, 159, 160, 163, 164, 175, 179, 181, 182, 184, 185, 187, 192, 193, 196, 197, 208, 209, 210, 211, 218, 219, 221, 222, 235, 240, 274, 289, 305, 349, 358, 381, 401, 415, 421, 422, 423, 425, 430, 459, 462, 463, 466, 472, 473, 475, 480, 488, 489 Matrica 405 Kilikya 369, 381, 443 Kirman 381 Klazm 123 Kolomna 31, 115, 116, 117, 118, 119, 126, 234, 299, 307, 308, 487 Kopor’e 270, 272 Korotopol 358 Kostroma 24, 161, 162, 269, 273, 275, 299, 312, 313, 327, 329 Kozelsk 100, 116, 134, 135, 136, 149, 488 Köke Na’ur 199 Mankermen 148, 150 Mazenderan 93, 94 Meget 137, 141 Mel’nik 277 Mojaesk 309, 310, 323, 347, 358 Mordov 226 Mordvin 61, 105, 106, 107, 327, 487 Moskova 25, 26, 27, 40, 43, 59, 60, 89, 117, 118, 119, 120, 134, 154, 161, 182, 207, 208, 209, 215, 226, 266, 295, 296, 297, 298, 299, 300, 302, 304, 305, 306, 307, 308, 309, 310, 312, 313, 314, 315, 316, 323, 324, 327, 328, 329, 331, 335, 336, 339, 341, 345, 346, 347, 348, 349, 350, 352, 354, 355, 356, 357, 358, 359, 361, 369, 370, 372, 398, 400, 412, 418, 425, 426, 430, 441, 442, 443, 469, 474, 483, 487, 491, 492, 493 115, 162, 273, 303, 311, 326, 340, 351, 360, 416, 444, Murom 56, 62, 63, 142, 143, 221, 225, 228, 247, 271, 272, 299, 390, 391, 405, 406, 407, 435, 488, 489 Kremenets 151 Nijniy Novgorod 143, 154, 253, 315, 347, 359, 360, 430 Kulikovo 359, 399, 481 Nişabur 374 Kursk 47, 78, 86, 140, 247, 290, 291, 292, 293, 385, 395, 396, 461, 468, 491 Novgorod 8, 25, 26, 48, 52, 53, 54, 55, 58, 59, 62, 63, 75, 77, 78, 79, 80, 82, 83, 85, 86, 89, 91, 101, 106, 115, 116, 118, 119, 122, 123, 124, 126, 127, 130, 131, 132, 133, 134, 141, 142, 143, 152, 154, 160, 161, 163, 178, 180, 189, 204, 205, 206, 208, 209, 210, 211, 215, 217, 219, 227, 228, 229, 230, 231, 232, 233, 234, 235, 247, 252, 253, 255, 259, 260, 261, 262, 263, 264, 265, 267, 269, 270, 271, 272, 273, 275, 276, 278, 294, 296, 298, 299, 304, 307, 311, 312, 313, 315, 322, 323, 324, 325, 326, 327, 328, 329, 337, 338, 339, 341, 342, 345, 346, 347, 348, 349, 350, 351, 352, 355, 356, 357, 359, 360, 361, 371, 372, 390, 391, 392, 394, 405, 406, 407, 408, 412, 415, 419, 420, 421, Krakow 245, 281, 283, 284, 285, 430 Lısets 245 Lipetsk 395, 396 Lits 245 Litvanya 8, 30, 64, 133, 192, 230, 237, 239, 241, 242, 243, 244, 276, 277, 278, 279, 280, 282, 336, 346, 349, 350, 351, 352, 358, 359, 361, 396, 443, 489 Lublin 245, 281 Lutsk 241, 243, 277 Lvov 136, 147, 243, 281, 287 Lyon 29, 188, 238, 432, 433 235, 245, 288, 355, 236, 272, 289, 357, 506 • ALTAY TAYFUN ÖZCAN 424, 425, 426, 427, 428, 430, 436, 440, 443, 456, 458, 464, 465, 466, 488, 489, 490, 491 Novitorg 361 Suğdak 75, 139, 388, 423, 487, 488 Summerkent 96 Suvar 102 Novogorodok 239, 279, 280, 425, 426 Peremışl 277, 285 Pereyaslavl 8, 56, 58, 60, 62, 125, 126, 134, 139, 140, 161, 162, 185, 194, 209, 214, 216, 217, 219, 221, 228, 248, 265, 270, 271, 272, 273, 274, 299, 301, 303, 304, 305, 306, 307, 309, 310, 311, 312, 313, 314, 315, 337, 347, 415, 432, 488, 489, 491 Sudak 97 130, 208, 247, 297, 308, 327, Pinsk 279 Pronsk 112, 358 Pskov 152, 180, 228, 229, 297, 300, 339, 346, 349, 350, 351, 352, 353, 354, 407, 470 Suzdal 7, 8, 23, 56, 59, 60, 61, 63, 77, 96, 97, 103, 105, 106, 107, 109, 110, 114, 115, 119, 120, 122, 124, 125, 127, 154, 161, 196, 201, 202, 204, 205, 210, 212, 213, 214, 215, 218, 219, 221, 225, 227, 228, 230, 234, 247, 248, 250, 251, 253, 262, 263, 265, 272, 274, 297, 299, 315, 324, 327, 329, 337, 345, 347, 348, 349, 350, 358, 360, 361, 390, 394, 405, 406, 407, 415, 421, 424, 435, 462, 471, 483, 489, 490 Şemaha 71 Şibaçi 102 Putivl 78, 141 Tebriz 174, 386 Riga 262, 358, 373, 420, 424 Teterev 240 Rostov 53, 56, 63, 124, 125, 126, 153, 160, 161, 210, 247, 248, 272, 295, 296, 302, 303, 304, 325, 327, 336, 358, 361, 394, 488 127, 269, 305, 396, 128, 271, 324, 407, Ryazan 7, 28, 32, 56, 60, 62, 63, 108, 109, 110, 111, 112, 113, 116, 119, 120, 129, 134, 141, 148, 153, 190, 198, 214, 217, 221, 225, 228, 247, 248, 291, 309, 310, 315, 358, 390, 391, 398, 405, 407, 412, 425, 426, 435, 439, 456, 472, 487 106, 114, 142, 218, 306, 394, 429, 107, 115, 143, 219, 307, 395, 430, Torjok 125, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 149, 229, 265, 272, 285, 300, 322, 325, 327, 328, 351, 352, 361, 412, 458, 488, 491 Trubçevk 78 Tula 227, 282, 394, 398, 414, 420, 440 Saksın 90, 93, 95, 96 Sandomir 192, 245, 281, 284 Saray 166, 176, 181, 220, 235, 262, 268, 279, 288, 304, 319, 320, 332, 359, 367, 394, 400, 412, 422, 423, 425, 426, 427, 429, 431, 433, 434, 440, 456 Selenge 73, 93, 168, 170, 464, 468, 482 Semerkant 375, 379 Smolensk 8, 30, 56, 59, 60, 64, 78, 137, 144, 249, 267, 278, 299, 305, 309, 310, 349, 357, 358, 359, 368, 370, 373, 394, 420, 424, 425, 470, 493 Turov’ts 279 Türkistan 33, 49, 56, 90, 91, 93, 125, 165, 174, 191, 219, 220, 221, 223, 365, 375, 379, 404, 414, 421, 426, 427, 428, 429, 430, 440, 457, 474 Tver 8, 26, 27, 60, 61, 83, 125, 130, 131, 145, 146, 147, 154, 162, 204, 210, 216, 217, 219, 228, 247, 263, 264, 265, 272, 273, 294, 295, 296, 297, 298, 300, 301, 302, 303, 304, 305, 306, 308, 309, 310, 311, 312, 313, 314, 315, 316, 322, 323, 324, 325, 326, 327, 328, 329, 330, 331, 332, 333, 335, 336, 337, 338, 339, 340, 341, 342, 343, 344, 345, 346, 349, 350, 351, 353, 354, 355, 356, 357, 358, 359, 360, 361, 370, 372, 394, 395, 398, 412, 413, 424, 430, 436, 441, 461, 462, 463, 488, 490, 492, 493 Tyunmo 280 Ugliç 129, 161, 296, 299 MOĞOL – RUS İLİŞKİLERİ (1223 – 1341) • 507 Ustyug 235, 247, 250, 251, 339, 340, 372, 394, 429 Ürgenç 172, 173, 174, 374, 375, 380, 382, 427, 431 Volın 30, 56, 59, 60, 61, 62, 78, 86, 92, 151, 152, 192, 197, 237, 244, 246, 276, 277, 278, 279, 288, 349, 358 Volok 130, 264, 297, 298, 299, 301 Vistül 47, 245, 281, 284 Vorlog 291 Vladimir 7, 8, 32, 49, 50, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 63, 77, 78, 89, 92, 105, 109, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 130, 131, 132, 134, 142, 148, 151, 152, 153, 154, 155, 159, 160, 161, 162, 163, 181, 182, 183, 196, 197, 198, 204, 205, 207, 208, 209, 210, 211, 218, 219, 226, 227, 229, 241, 243, 247, 248, 253, 255, 260, 262, 264, 265, 266, 268, 270, 271, 272, 273, 276, 277, 279, 280, 281, 282, 283, 284, 286, 287, 297, 299, 303, 304, 305, 306, 307, 311, 314, 333, 335, 338, 339, 341, 347, 348, 350, 356, 360, 361, 372, 391, 394, 395, 396, 407, 432, 439, 482, 487, 488, 491 Voronej 106, 107, 108, 291 Yaroslavl 117, 119, 125, 126, 127, 128, 154, 161, 225, 248, 249, 250, 269, 299, 302, 303, 305, 339, 356, 360, 361, 373, 394, 420, 488 Yayık 96, 97, 101, 172, 173, 174 Yulov 105 Yur’ev 57, 130, 154, 161, 210, 251, 272, 297, 299, 305, 358, 359 Zabuj’e 277 Zavihvost 245, 284 Zolotorevsk 105 Zukotin 102 Zvenigorod 151, 309, 347 ÜLKE, HALK, DEVLET, CEMAAT ADLARI, UNVANLAR VE TEKNİK TERİMLER Ak Orda 42, 94, 168, 170, 171, 172, 173, 174, 175, 467 Alan 42, 72, 73, 74, 75, 78, 97, 104, 137, 224, 270, 404, 405, 472, 487 Alman 25, 51, 133, 262, 339 Azerbaycan 71, 186, 268, 365, 406, 455, 487 baskak 15, 197, 225, 292, 374, 375, 376, 377, 378, 379, 380, 381, 382, 383, 384, 385, 386, 387, 388, 389, 390, 391, 392, 393, 394, 395, 396, 397, 398, 399, 400, 401, 404, 409, 410, 418, 420 besermen 247, 252, 390, 393 Bitikçi 223, 224, 225, 228, 230, 247, 391, 392, 393, 405, 406, 408 Buralojnik 401 Ceneviz 428 Çin 14, 34, 71, 73, 74, 81, 90, 95, 98, 99, 101, 104, 107, 116, 136, 154, 168, 169, 173, 184, 222, 234, 235, 267, 322, 334, 345, 365, 374, 375, 377, 378, 379, 380, 381, 383, 384, 387, 403, 404, 406, 408, 409, 414, 417, 422, 423, 425, 426, 427, 428, 431, 442, 444, 474 çislennik 390, 393 danşçik 385, 393, 420 Daruga 197, 225, 374, 375, 376, 377, 378, 379, 380, 381, 382, 383, 384, 385, 386, 387, 392, 393, 399, 400, 401, 402, 403, 404, 406, 408, 409, 410, 411, 418, 419 Deşt-i Kıpçak 23, 29, 30, 42, 63, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 101, 133, 138, 139, 141, 150, 159, 165, 176, 178, 179, 183, 187, 217, 322, 365, 405, 420, 421, 422, 423, 428, 431, 434, 455, 467, 487, 488 Doğu Roma 13, 50, 51, 52, 54, 57, 58, 62, 64, 65, 93, 167, 191, 254, 279, 421, 426, 442, 444, 474 Ermenistan 186, 223, 231, 248, 406 Gök Orda 94, 170, 171, 172, 173, 174, 348, 467 Grek yolu 421 Gürcistan 186, 202, 223, 226, 406 Gürcü 72, 73, 199, 369, 435 Harezm 70, 71, 93, 94, 102, 103, 167, 223, 235, 290, 367, 374, 414, 421 Harezmşah 13, 69, 70, 72, 73, 126, 377, 487 Hazar Kağanlığı 5, 23, 47, 48, 49, 55, 63, 108, 421, 422 Hindistan 173, 400, 422, 429 İdil yolu 421 İlhanlı 23, 167, 168, 173, 175, 247, 288, 412, 413, 418, 442 İran 13, 14, 49, 61, 70, 71, 95, 99, 101, 199, 216, 222, 223, 231, 234, 248, 289, 321, 322, 334, 365, 367, 368, 385, 386, 392, 403, 406, 412, 414, 421, 426, 427, 428, 429, 431, 442, 454, 479, 487 108, 268, 383, 417, 444, İsveç 48, 58, 62, 213, 217, 299, 353 Kalan 42 Kıpçak 7, 14, 23, 29, 30, 39, 42, 57, 58, 63, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 89, 90, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 101, 103, 104, 106, 133, 136, 138, 139, 141, 150, 159, 165, 168, 176, 177, 178, 179, 183, 187, 195, 196, 200, 217, 281, 322, 327, 345, 365, 405, 420, 421, 422, 423, 428, 431, 434, 439, 455, 467, 487, 488 MOĞOL – RUS İLİŞKİLERİ (1223 – 1341) • 509 Kilise 432 sokha 227, 266 koltka 420 Suriye 13, 426, 431 korm 416, 418, 419 şıhne 374, 375, 376, 377 Lehistan 14, 238 tagar 187, 418 Lovitva 416, 419 talaya va karavuli 418 Macaristan 8, 13, 58, 62, 64, 92, 98, 100, 103, 110, 120, 138, 140, 141, 144, 145, 151, 159, 164, 179, 192, 235, 243, 244, 245, 276, 282, 283, 284, 285, 450 tamga 215, 231, 233, 406, 407, 416, 417, 420 Mısır 13, 426, 429 Papalık 13, 35, 138, 179, 199, 201, 202, 211, 212, 213, 214, 220, 236, 237, 238, 387, 389 Tamojnik 420 Tarabî isyanı 380 Tibet 14, 223, 234, 403 Titya veya Tityak 247, 408 Töton Tarikatı 237, 288 Turalık Pistsı 39, 420 tuzgu 187, 419 pobodşçik 420 udel nizamı 162 poborejnik 393 ülüş 56, 168, 234, 383, 384, 402, 403, 404 poborşçik 393 veçe 58, 228 podvoda 416, 418 Venedik 423, 428 Polonya 8, 13, 26, 30, 58, 60, 62, 64, 92, 159, 164, 179, 192, 217, 235, 243, 245, 246, 276, 280, 281, 282, 284, 285, 286, 287, 288, 443, 490 Vıhod 372, 419 poplujnits 393 poplujnoe 416, 417 poşlinnik 385, 393 puti sistemi 411 Sibirya 351, 422 Slovakya 282, 283, 491 Voyna 148, 159, 226, 418, 433, 480 yam 378, 415, 416, 418 Yarlık 167, 401, 417, 418, 457, 475, 479 Yasa 432, 482 Yüan 35, 94, 172, 267, 367, 376, 380, 382, 383, 387, 403, 459, 460, 461 Zapros 419