Wsparcie społeczne i poradnictwo dla seniorów

Niepe³nosprawnoœæ. Dyskursy pedagogiki specjalnej Nr 30/2018 Disability. Discourses of special education No. 30/2018 Agnieszka Piasecka-Robak Uniwersytet Przyrodniczy we Wroc³awiu Wsparcie spo³eczne i poradnictwo dla seniorów S³owa kluczowe: niepe³nosprawnoœæ, seniorzy, rozwój osobisty, mentoring, tutoring, coaching TYTU£ ANGIELSKI Disability becomes a constant companion of an elderly person. No care for diet, physical activity and healthy lifestyle are reflected in a variety of psychosomatic dysfunctions in late adulthood. The article includes the main theses of the three development projects for seniors, implemented since 2010. It points methods of work with seniors with different needs and personalities to build their influence on reality. Applied methods: mentoring, tutoring and coaching fit into the overall teaching trends and also represent an interesting alternative in promoting the idea of lifelong learning and personal development of seniors, their competence and identity. Keywords: disability, seniors, personal development, mentoring, tutoring, coaching Wprowadzenie Wraz z wiekiem cz³owieka, granica pomiêdzy jego staroœci¹ a niepe³nosprawnoœci¹ staje siê coraz bardziej p³ynna. Dotychczas sprawny psychosomatycznie, z poczuciem wewn¹trzsterownoœci i czêsto samowystarczalny, senior musi zmierzyæ siê z nabyt¹ niepe³nosprawnoœci¹, zweryfikowaæ w³asne plany i zamierzenia. Jeœli zaœ od pocz¹tku swego istnienia zmaga siê z w³asn¹ niepe³nosprawnoœci¹ – w okresie póŸnej doros³oœci mo¿e toczyæ bezskuteczny bój o zachowanie status quo swoich dotychczasowych deficytów, staraj¹c siê w ten sposób jak najd³u¿ej broniæ w³asnej autonomii. 268 Agnieszka Piasecka-Robak Praca z osob¹ w fazie póŸnej doros³oœci, która naby³a niepe³nosprawnoœæ z uwagi na wiek i obni¿aj¹c¹ siê wraz z nim funkcjonalnoœæ organizmu, pog³êbion¹ dodatkowo dotychczasowymi zwyczajami ¿ywieniowymi, niekorzystnymi nawykami, zachowaniami i ogólnie pojmowanym stylem ¿ycia [Piasecka 2008: 85–88], staje siê wielkim wyzwaniem dla pedagogów. Tym wiêkszym, i¿ liczba seniorów w spo³eczeñstwie polskim gwa³townie roœnie – z danych G³ównego Urzêdu Statystycznego wynika, i¿ w Polsce mieszka 38 437 239 osób (w tym 19 839 248 kobiet i 18 597 991 mê¿czyzn). Polacy powy¿ej 50 roku ¿ycia stanowi¹ w tej grupie a¿ 36,55% ogó³u ludnoœci (i jest to wzrost o 1,36% od 31.12.2011). Obok osób bezrobotnych i tych, które straci³y status bezrobotnych, s¹ w grupie 50+ przede wszystkim emeryci i renciœci. Stanowi¹ oni ³¹cznie populacjê 7 255 600 osób, której reprezentantami w liczbie 4 952 700 osób s¹ sami emeryci. Gdy doliczymy doñ emerytów KRUS, MON, MS i MSW, sama tylko liczba emerytów osi¹gnie poziom 6 188 027 osób, czyli 16,10% ca³ej populacji [GUS 2015]1. Warto te¿ dodaæ, i¿ ogólna liczba osób w wieku poprodukcyjnym w Polsce (GUS przyjmuje, i¿ jest to 60 lat i wiêcej dla kobiet, 65 lat i wiêcej dla mê¿czyzn) wynosi obecnie (dane na 31.12.2015) a¿ 7 533 276 osób i zgodnie z prognozami GUS, w 2035 r. mo¿e osi¹gn¹æ wysokoœæ 9,6 mln, przekraczaj¹c tym samym 25% ogólnej liczby spo³eczeñstwa [GUS 2016a, online; por. GUS 2014]. Powy¿sze liczby nale¿y tak¿e uzupe³niæ informacj¹ o ci¹g³ym wyd³u¿aniu siê czasu trwania ¿ycia osób w wieku 60 lat, które przek³ada siê na nastêpuj¹ce wartoœci: w 2014 r., przeciêtna 60-letnia kobieta mia³a przed sob¹ jeszcze 24,3 lat ¿ycia, natomiast przeciêtny mê¿czyzna – œrednio 19,2 lat ¿ycia2. Wówczas dopiero przekonamy siê, i¿ skala zjawiska, z którym powinniœmy siê mierzyæ, jest bardzo du¿a. Dlatego z roku na rok zwiêkszaj¹ siê nak³ady administracji publicznej na pracê z seniorami. Na popularnoœci zyskuj¹ te¿ programy unijne promuj¹ce ideê ca³o¿yciowego uczenia siê wœród osób powy¿ej 50 roku ¿ycia, zaœ za³o¿enia ogólnopolskiej D³ugofalowej Polityki Senioralnej na lata 2014–2020 s¹ jednym z wielu przyk³adów tego, jak umo¿liwiæ osobom starszym aktywne starzenie siê w dobrym zdrowiu oraz zwiêkszyæ udzia³ seniorów w ¿yciu spo³ecznym, zbudowaæ i wzmocniæ solidarnoœæ miêdzypokoleniow¹. 1 2 Na podstawie danych Zak³adu Ubezpieczeñ Spo³ecznych: w 2014 r. w Polsce emeryci i renciœci stanowili ogó³em 7 255 600 osób. W ich gronie znalaz³o siê 4 952 700 osób z uprawnieniami emerytalnymi. Do tej grupy nale¿y jednak doliczyæ tak¿e dane nt. osób pobieraj¹cych emerytury i renty z Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Spo³ecznego – 1 211 632 osób (w tym emeryci 951 542), Ministerstwa Obrony Narodowej – 166.212 osób (w tym emeryci 111 628); Ministerstwa Sprawiedliwoœci – 31 773 osób (w tym emeryci 23 648), Ministerstwa Spraw Wewnêtrznych – 205 042 osób (w tym emeryci 148 509) [GUS 2015]. Dla porównania w 1991 r. 60-latkowie ¿yli porównywalnie o 4,5 (kobiety) i 4,1 (mê¿czyŸni) lat mniej. Wy¿szy ni¿ obecnie by³ wówczas tak¿e odsetek osób umieraj¹cych przedwczeœnie, czyli przed 60. rokiem ¿ycia. Wynosi³ on odpowiednio 12% dla kobiet (w 2014 r. – 7%) oraz 29% dla mê¿czyzn (w 2014 r. – 17%) [Por. GUS 2016b]. 269 Wsparcie spo³eczne i poradnictwo dla seniorów Charakterystyka grupy docelowej w kontekœcie niepe³nosprawnoœci Spróbujmy siê przyjrzeæ nieco bli¿ej kondycji grupy docelowej, jak¹ stanowi¹ seniorzy. Analizê warto rozpocz¹æ od dokonanej przez nich oceny w³asnego stanu zdrowia i poziomu sprawnoœci. Ponowne odwo³anie siê do raportów GUS sprzyja postawieniu tezy, i¿ polscy seniorzy Ÿle oceniaj¹ stan swojego zdrowia3. Ich opinie potwierdzaj¹ tak¿e wyniki badañ Eurostat, i¿ ¿ycie w zdrowiu w Polsce trwa u kobiet 77% czasu ca³ego ich ¿ycia, zaœ u mê¿czyzn osi¹ga pu³ap 81%. W praktyce oznacza to, i¿ kobiety (przeciêtnie) przez pierwsze 63 lata swego ¿ycia ¿yj¹ bez ograniczeñ spowodowanych niepe³nosprawnoœci¹, np. chorobami przewlek³ymi. Mê¿czyŸni ¿yj¹ w pe³nym zdrowiu ju¿ tylko pierwszych 59 lat [Eurostat 2013: 51–59]4. Gdy jako kryterium niepe³nosprawnoœci senioralnej w Polsce przyjmiemy istnienie co najmniej jednej choroby lub dolegliwoœci przewlek³ej z listy obligatoryjnych standardów europejskich dla osób doros³ych, okazuje siê, i¿ dysfunkcje i choroby przewlek³e, typowe dla okresu póŸnej doros³oœci, wystêpuj¹ u ka¿dego z ankietowanych w liczbie co najmniej 3. Tabela 1. Liczba chorób i dolegliwoœci przewlek³ych (œrednia liczba schorzeñ przypadaj¹ca na jedn¹ osobê) jako kryterium niepe³nosprawnoœci senioralnej Grupa wiekowa Ogó³em Kobiety Mê¿czyŸni Ogó³em 3,6 3,9 3,2 60–69 lat 3,1 3,4 2,8 70–79 lat 4,1 4,4 3,7 80 lat i wiêcej 4,5 4,6 4,3 ród³o: Opracowano na podstawie [GUS 2016b]. Najczêstsz¹ przyczyn¹ problemów zdrowotnych i w konsekwencji – niepe³nosprawnoœci w kategorii wiekowej seniorów s¹: nadciœnienie têtnicze (47,2 % u mê¿czyzn oraz 56,3% u kobiet), choroba zwyrodnieniowa stawów (47,3% u kobiet i 29% u mê¿czyzn), choroba wieñcowa (28% u kobiet i 24,8% u mê¿czyzn, cukrzyca (nieco ponad 17%, zarówno u kobiet, jak i mê¿czyzn) oraz choroby tarczycy 3 4 29% osób powy¿ej 65 roku ¿ycia, ankietowanych przez GUS, okreœli³o swój stan zdrowia jako „z³y lub bardzo z³y”. Mianem „takiego sobie, ani dobrego, ani z³ego” nazwa³o go 43% ankietowanych, a tylko 28% oceni³o swój stan zdrowia jako „dobry lub bardzo dobry”, przy czym czêœciej na swój stan zdrowia skar¿y³y siê kobiety [por. GUS 2016b]. Dalsze ¿ycie w pe³nym zdrowiu u kobiet po 65 roku ¿ycia dotyczy ju¿ tylko 39% populacji kobiet w tym wieku, w przypadku mê¿czyzn – 46% populacji. 270 Agnieszka Piasecka-Robak (17,2% u kobiet). Sporym problemem, wp³ywaj¹cym na ogóln¹ kondycjê psychofizyczn¹ s¹ te¿: – oty³oœæ (BMI powy¿ej 30) – wystêpuje ona przeciêtnie u 26% osób w wieku 60 lat i wiêcej. W grupie wiekowej 60–69 lat liczba osób oty³ych wzrasta do 28% osób. Przy stopniowo obni¿aj¹cej siê liczbie osób przynale¿nych do danej kategorii wiekowej, wœród osób w wieku 70–79 lat oty³oœæ pojawia siê w 26% przypadków, natomiast u osób w wieku 80 lat i wiêcej – u 19%; – nadwaga (BMI powy¿ej 25) – wystêpuje u 44% seniorów w wieku 60 lat i wiêcej. Nadwagê ma tak¿e 43% osób w wieku 60–69 lat, 46% w wieku 70–79 lat oraz 42% w wieku lat 80 i wiêcej. Prawie 60% osób powy¿ej 65 roku ¿ycia, badanych przez GUS, wskaza³o na mniejsz¹ sprawnoœæ narz¹dów, s³ab¹ mobilnoœæ lub ograniczenia w codziennym funkcjonowaniu. Wœród osób w wieku bardziej zaawansowanym te przypad³oœci narasta³y nawet do 80% przypadków. Potwierdzaj¹ to tak¿e dane zebrane podczas Narodowego Spisu Powszechnego Ludnoœci z 2011 r. – „w grupie ludnoœci w wieku co najmniej 65 lat co trzecia osoba (ponad 1,9 mln) by³a niepe³nosprawna – co stanowi³o prawie 41% ogólnej zbiorowoœci osób z niepe³nosprawnoœci¹” [PAP 2016, online]. Rozumienie potrzeb psychicznych seniorów jako podstawa przeciwdzia³ania wykluczeniu spo³ecznemu5 Osoba o niepe³nej sprawnoœci, obok dolegliwoœci typowo somatycznych, mo¿e posiadaæ szereg niezaspokojonych potrzeb w budowaniu relacji miêdzyludzkich, które mog¹ uruchamiaæ w niej dodatkow¹ niepe³nosprawnoœæ – spo³eczn¹. Sytuacja ta dodatkowo komplikuje siê w przypadku osób starszych. Polscy seniorzy to w du¿ej mierze osoby z „pokolenia Baby boom”, wed³ug typologii D. Tapscotta [2010]. Reprezentanci wy¿u demograficznego, coraz czêœciej urodzeni ju¿ po drugiej wojnie œwiatowej, pomiêdzy 1946 r. a 1964 r., nale¿¹ do generacji poddanej najwiêkszej przemianie spo³eczno-kulturowej, œwiadomie uczestnicz¹cej w transformacji politycznej. Rzeczywistoœæ, w której funkcjonuj¹ obecnie budzi w nich szereg obaw – gwa³towny rozwój techniczny, powstanie spo³eczeñstwa informacyjnego i kolejne, wymagaj¹ce szybkiego przyswojenia nowinki technologiczne – pog³êbiaj¹ ró¿nicê pomiêdzy „niedostosowanymi seniorami” a kolej5 Powy¿szy podrozdzia³ artyku³u jest zapisem wyników blisko piêcioletniej pracy eksperckiej, konsultacyjnej i diagnostycznej autorki w projektach senioralnych: „Wzrost, rozwój i diagnoza kompetencji seniorów” (2010–2011), „Profesjonalny senior-wolontariusz w organizacji pozarz¹dowej” (FIO 2011–2012) oraz „Rozwój kompetencji motorem zmiany” (Erasmus+, 2015-obecnie, projekt dwuletni, po³¹czony z warsztatami rozwoju osobistego). Wsparcie spo³eczne i poradnictwo dla seniorów 271 nymi pokoleniami. W tym kontekœcie moment dezaktywizacji zawodowej nabywa dla nich szczególnego znaczenia – to praca stanowi o sensie ich ¿ycia. Przez pracê definiuj¹ samych siebie, od pe³nionej funkcji zawodowej uzale¿niaj¹ poczucie w³asnej wartoœci. W ich mniemaniu posiadane pieni¹dze i stanowiska czyni¹ ludzi wa¿nymi. Pytani o jakoœæ w³asnego ¿ycia, oceniaj¹ j¹ przede wszystkim przez pryzmat w³asnych osi¹gniêæ zawodowych. I chocia¿ z roku na rok spada ich zaanga¿owanie zawodowe, postrzegaj¹ samych siebie jako osoby lojalne i odpowiedzialne, które w swojej aktywnoœci mog¹ dzieliæ siê z innymi dotychczasowym doœwiadczeniem oraz m¹droœci¹ ¿yciow¹. Zaczyna u nich dominowaæ nastawienie spo³eczne powodowane potrzeb¹ przynale¿noœci, przejawiaj¹ce siê chêci¹ budowania nowych relacji z ludŸmi oraz trosk¹ o innych. O innym ni¿ dotychczas wymiarze tych kontaktów decyduj¹ nabywane z wiekiem nowe atuty seniorów: wiêksza wra¿liwoœæ na nieznane dotychczas informacje oraz umiejêtnoœci dokonywania wielowymiarowej oceny cz³owieka i odnajdowania niepowtarzalnoœci cech osobowoœci ludzkich dziêki w³asnej elastycznoœci umys³owej i emocjonalnej. Dziêki tym przymiotom mog¹ mniej dotkliwie odczuwaæ zmniejszanie siê sprawnoœci fizycznej [Piasecka 2014]. Jednak¿e codziennoœæ wielu osób starszych, pozbawionych wsparcia spo³ecznego i mo¿liwoœci kompensacji potrzeb wieku senioralnego, zamiast koncentrowaæ siê na rozwi¹zywaniu istniej¹cych problemów, czyni priorytetowym ich spiêtrzanie i eksponowanie oraz przeœwiadczenie o niemo¿noœci ich przezwyciê¿enia. Owo niedostosowanie do rzeczywistoœci jest wiêc przede wszystkim ³¹czone z mniejsz¹ ni¿ „normalna” sprawnoœci¹ psychofizyczn¹. Dodatkowo zaœ – wzmacniane traumatycznymi wydarzeniami, jakimi s¹: œmieræ osób bliskich, szczególnie partnera ¿yciowego, opuszczenie domu przez doros³e ju¿ dzieci czy zacieœniaj¹cy siê stopniowo kr¹g znajomych, przewlekle choruj¹cych i umieraj¹cych. Jak zatem pracowaæ z seniorami, aby ich niepe³na sprawnoœæ fizyczna nie by³a intensyfikowana faktyczn¹ niepe³nosprawnoœci¹ spo³eczn¹? Praca nad doœwiadczaniem rzeczywistoœci przez osoby starsze Poradnictwo i wsparcie spo³eczne dla seniorów powinno koncentrowaæ siê na budowaniu wiary w mo¿liwoœæ podniesienia jakoœci ¿ycia tych osób [Piorunek 2015]. Zachêta do ci¹g³ego kszta³towania w³asnej to¿samoœci, rozwoju samoakceptacji i wp³ywu na rzeczywistoœæ, po³¹czona z pomoc¹ w obiektywnej ocenie w³asnej sytuacji, okie³znaniu problemów zdrowotnych i egzystencjalnych, psychologicznych i spo³ecznych, rozwojowych i rodzinnych czy wreszcie – ekonomicznych i prawnych, mo¿e sprzyjaæ stworzeniu obszaru samorealizacji. Nie nale¿y 272 Agnieszka Piasecka-Robak go przy tym ograniczaæ wy³¹cznie do „wymiaru eksploatacyjnego”, rozumianego jako szansa na wykorzystanie wiedzy, umiejêtnoœci i kompetencji, czerpanie z wieloletnich doœwiadczeñ i potencja³u seniora, lecz tak¿e rozszerzaæ o „wymiar kreacji” – odkrywania i zaspokajania potrzeb seniora i skrywanych dotychczas marzeñ, tak odleg³ych od wykonywanej pracy zawodowej czy obowi¹zków domowych [Zych 2015]. Jak pracowaæ z osobami starszymi, buduj¹c ich pe³n¹ sprawnoœæ spo³eczn¹ i kompensuj¹c deficyty w tej¿e fizycznej? Jak budowaæ interakcjê rozwojow¹ pomiêdzy seniorem a osob¹ wspieraj¹c¹?6 Efektywne spotkanie z seniorem to niew¹tpliwie relacja nosz¹ca znamiona personalizacji: uwzglêdniaj¹ca dotychczasowe funkcjonowanie obu podmiotów dialogu (doradcy i seniora) w obszarze spo³ecznym, prywatnym i zawodowym. Powinno ono sprowadzaæ siê do odczytania preferowanych stylów komunikowania obojga, okreœlenia priorytetów i osi¹gniêcia porozumienia w zakresie wa¿nych dla obojga norm i regulacji, które warunkuj¹ ich funkcjonowanie, dotychczasowych doœwiadczeñ i zgody (lub jej braku!) na eksperymentowanie w zakresie „radzenia sobie w staroœci”. Takie doprecyzowanie wzajemnych oczekiwañ, pomo¿e nam wybraæ najlepszy sposób pracy z dan¹ osob¹. Mentoring jako metoda pracy z osob¹ starsz¹ s³u¿y przede wszystkim stopniowej aktywizacji seniora do poszukiwania mo¿liwoœci tkwi¹cych w nim samym i otaczaj¹cym go œrodowisku. Pe³ni przede wszystkim funkcjê mobilizuj¹c¹ jednostkê do dalszego dzia³ania i dyscyplinuj¹c¹ jej postêpowanie w celu uwolnienia siê od poczucia bezradnoœci i braku sensu dalszego ¿ycia. Wspiera seniora w ponownym okreœleniu swojej pozycji, budzi w nim gotowoœæ do wejœcia w nowe role spo³eczne i uœwiadamia zachodz¹c¹ w nim zmianê. Osoba starsza, wchodz¹ca w nowe relacje, buduje je bowiem w odmienny ni¿ dotychczas sposób – jest nastawiona na utrzymywanie stosunków z innymi ludŸmi, realizuje siebie w procesie tworzenia i dawania. Czuje siê potrzebna i wa¿na, o ile jest niezbêdna innym i ludzie chc¹ korzystaæ z jej „w³aœciwoœci ukszta³towanych przez ¿ycie” [Harwas-Napiera³a 2015: 110]. W ten sposób, troszcz¹c siê o innych, unika tzw. wtórnej egocentryzacji [Harwas-Napiera³a 2012; Straœ-Romanowska 2000: 263–292; Brzezinska 2002: 11–22]. Mentor uœwiadamia seniorowi wieloœæ obszarów dalszej aktywnoœci spo³ecznej, np. spêdzania czasu wolnego, kieruje nim w procesie odkrywania jego mo¿li6 W definicji terminu „poradnictwo gerontologiczne”, opracowanego wraz z dr Ma³gorzat¹ MalecRawinski na potrzeby „Encyklopedii starzenia siê i staroœci”, pod red. naukow¹ prof. Adama A. Zycha, opisa³am podstawy budowania relacji doradca-senior jako relacji praktycznej [Zych 2015]. Podkreœlenie wymiaru empirycznego w poradnictwie spo³ecznym jest wed³ug mnie powrotem do humanistycznych za³o¿eñ, jakie stawia³a przed sob¹ pedagogika u zarania swych dziejów – do aktu niesienia pomocy Drugiemu Cz³owiekowi i wspierania Go, nawet jeœli nie s¹ one poparte wieloetapow¹ refleksj¹ metodologiczn¹ czy rozwa¿aniami teoretycznymi dotycz¹cymi uzasadnienia stosowanych technik, a „jedynie” doœwiadczeniem, intuicj¹ i empati¹ osoby nios¹cej pomoc. Wsparcie spo³eczne i poradnictwo dla seniorów 273 woœci i ograniczeñ, a w konsekwencji – buduje gotowoœæ do przezwyciê¿ania s³aboœci i wykorzystania w³asnego potencja³u [Sidor-Rz¹dkowska 2014]. Mentoring jest skutecznym sposobem oddzia³ywania na osobê „zagubion¹ w swojej niepe³nosprawnoœci” – mentor obliguje bowiem seniora do pracy nad identyfikacj¹ priorytetów ¿yciowych, dopytuje o nie, aby pomóc seniorowi w ustaleniu realnych celów do osi¹gniêcia. Prezentuje tzw. dobre wzorce i rozwi¹zania, mobilizuj¹c w tej sposób seniora do zwiêkszonej samoœwiadomoœci i autorefleksyjnoœci. Jednak jego „skutecznoœæ” koñczy siê wraz ze wzrostem obu tych umiejêtnoœci. Kiedy osoba starsza uœwiadamia sobie, jak wielki ma wp³yw na w³asne ¿ycie i postanawia aktywnie kreowaæ jego przebieg, relacja mistrz-uczeñ, wytyczaj¹ca wzajemne regu³y wspó³pracy, przestaje byæ niej atrakcyjna. Senior zaczyna d¹¿yæ do przejêcia odpowiedzialnoœci za dalsze wytyczanie kierunków w³asnego rozwoju. Traci na znaczeniu podstawowy cel tej¿e – wytyczanie kierunku rozwoju seniora. Dyrektywny sposób pracy z seniorem przestaje byæ atrakcyjny dla niego samego. Dlatego w³aœnie mentoring bywa szczególnie skuteczny w dwóch przypadkach: na pocz¹tku pracy z osob¹ starsz¹, o nabytej niepe³nosprawnoœci, która nie potrafi odnaleŸæ siê w nowej dla siebie rzeczywistoœci lub – w pracy z osobami konformistycznymi, które obawiaj¹ siê podejmowania odpowiedzialnoœci za w³asne dzia³ania i musz¹ rozwin¹æ w sobie kompetencje spo³eczne. Wówczas taki mistrz nie tylko wytycza œcie¿ki rozwoju seniora, ale te¿ pe³ni rolê motywuj¹c¹ w tym¿e, weryfikuj¹c postêpy pracy osoby starszej i pomagaj¹c mu w „wyprostowaniu” w³asnych zakrêtów ¿yciowych. Takim mentorem mo¿e byæ trener pracy, pracownik socjalny lub specjalista w zakresie edukacji i psychologii osób doros³ych, ze szczególnym uwzglêdnieniem gerontologii [Szarota 2010]. Jego rol¹ jest przede ustalenie regu³, które senior zintegruje i wedle których bêdzie budowa³ w³asn¹ odwagê do samodzielnego ¿ycia. To mentor przede wszystkim ponosi odpowiedzialnoœæ za efektywnoœæ tej¿e relacji. Sam stanowi wzorzec postêpowania dla swojego „ucznia”, i przedstawia mu inne wzorce ¿ycia, które s¹ mu znane, tworz¹c w ten sposób wzajemn¹ zale¿noœæ w diadzie. Mentor jest tym, który ma doœwiadczenie i chce siê nim dzieliæ z uczniem. Dzieli siê tak¿e recept¹ na udane ¿ycie dla tego¿ seniora – udane w mniemaniu mentora, rzecz jasna. W nieco przerysowanej formie – jest niczym behawiorystyczny Skinner buduj¹cy odruchy warunkowe u seniora lub psychoanalityczny Freud, wiedz¹cy lepiej, co jest dobre dla jego „pacjenta”. Pojawia siê tutaj jednak pytanie zasadnicze – na ile cz³owiek œwiadomie buduj¹cy swoj¹ egzystencjê przez d³ugie lata doros³oœci jest w stanie zaakceptowaæ na d³u¿ej obecnoœæ „eksperta od cudzego ¿ycia”? Na etapie pocz¹tkowego zagubienia seniora w okreœlaniu samego siebie i w relacji do innych, taka diada zak³adaj¹ca wsparcie specjalisty czy pod¹¿anie za mistrzem mo¿e byæ dla jednostki œwietn¹ trampolin¹, od której odbije siê odwa¿nie startuj¹c ku nowej rzeczywistoœci. 274 Agnieszka Piasecka-Robak Jednak wraz ze wzrostem akceptacji dla w³asnych ograniczeñ, senior ³atwiej dostosowuje siê do zmian zachodz¹cych w otaczaj¹cym go œrodowisku. Oczekuje tak¿e innych ni¿ dotychczas form wsparcia i pomocy, odmiennych od „pod¹¿ania za mistrzem”. Zyskuj¹ca samoœwiadomoœæ osoba starsza, obok wad obni¿aj¹cej siê sprawnoœci psychosomatycznej, potrafi¹ca dostrzec tak¿e zalety innego ni¿ dotychczas sposobu budowania relacji spo³ecznych i oczekiwañ wobec tych¿e, zaczyna poszukiwaæ stymulacji na innym poziomie interpersonalnym. Zaczyna g³oœno artyku³owaæ w³asne oczekiwania odnoœnie wchodzenia w nowe role spo³eczne. „Mog³abym poczytaæ dzieciom ksi¹¿kê, zrobiæ ³adny kwiat z bibu³y, zaœpiewaæ ko³ysankê”, deklarowa³a w ankiecie jedna z seniorek bior¹cych udzia³ w projekcie „Profesjonalny senior-wolontariusz w organizacji pozarz¹dowej”, po etapie aktywizacji i okreœlenia w³asnych mo¿liwoœci. Mówi¹c o wychodzeniu poza swoje dotychczasowe bezpieczne pozycje seniorzy, uczestnicz¹cy w realizowanych przeze mnie projektach, mówili przede wszystkim o potrzebie „osi¹gniêcia czegoœ wartoœciowego (...) i poczucia, ¿e jestem niezale¿ny”, „podjêcia ró¿nych typów odpowiedzialnoœci”, otrzymywaniu szacunku i wsparcia oraz „mo¿liwoœci rozwijania przyjaŸni” i „korzystania ze (...) specjalnych umiejêtnoœci [seniora – przyp. aut.], dotychczas niewykorzystanych” oraz „wykorzystania w³asnej kreatywnoœci”. Oczekiwania te powtarza³y siê wielokrotnie, mimo niezwykle ró¿nych poziomów sprawnoœci badanych. Badani jasno wskazywali na swoje ograniczenia psychofizyczne, równoczeœnie odkrywaj¹c inne obszary w³asnej egzystencji, w których czuj¹ siê dobrze i sposób, w jaki chc¹ budowaæ nowe relacje. Niejednokrotnie pojawi³a siê tak¿e deklaracja „poczucia w³asnego wk³adu w realizowane projekty” – to sformu³owanie najlepiej doprecyzowuje d¹¿enia seniorów w budowaniu swojego dalszego ¿ycia. Takie œwiadomoœæ wk³adu w³asnego mo¿e byæ bowiem œwietnie budowana w trakcie pracy tutoringowej. Tutoring jako metoda zak³ada stworzenie relacji bardzo mocno spersonalizowanej, nastawionej na realizacjê rozwoju osobistego seniora poprzez stawianie przed nim ciekawych zadañ, umo¿liwiaj¹cych niezale¿noœæ dzia³ania. Tutoring koncentruje siê na dialogu oraz budowaniu relacji wzajemnego szacunku i wspó³odpowiedzialnoœci za proces [Czekierda, Fingas, Szala 2015]. Siêga po za³o¿enia psychologii poznawczej – ten model wsparcia zak³ada wzajemn¹ ciekawoœæ poznawcz¹ obu podmiotów diady. Senior jest wspierany przez tutora – partnera, który poprzez wspóln¹ rozmowê budzi wzajemne zainteresowanie. Dialog obojga jest nie tylko dochodzeniem do porozumienia i wypracowaniem wspólnych rozwi¹zañ – jest przede wszystkim okazj¹ do poznania siebie, odkrywania nowych znaczeñ i (re)negocjowania starych. Udzielane wsparcie jest jednoczeœnie konsultacj¹, za któr¹ oboje ponosz¹ odpowiedzialnoœæ. Taki sposób pomocy œwiadczonej osobie starszej buduje w podmiotach tej¿e diady wzajemny szacunek. Wsparcie spo³eczne i poradnictwo dla seniorów 275 Zaanga¿owany w proces tutor stwarza równie zaanga¿owanemu we w³asny rozwój seniorowi mo¿liwoœci do autorefleksji, samodzielnego zg³aszania i realizacji pomys³ów, podjêcie inicjatywy. Rol¹ tutora jest dba³oœæ o proces uczenia siê osoby starszej i wyci¹gania przez ni¹ wniosków nawet z nieudanych przedsiêwziêæ. Ma on zachêcaæ do sprawdzania siebie w ró¿nych kontekstach ¿ycia i relacjach, równoczeœnie wyra¿aj¹c gotowoœæ na przyjmowanie informacji zwrotnej na temat wyników seniora w pracy nad sob¹ i poziomu osi¹ganej satysfakcji. W ten sposób wzmacnia budowê to¿samoœci i autorytetu osoby starszej. Tutor daje seniorowi poczucie bezpieczeñstwa w „próbowaniu siebie” na ró¿nych p³aszczyznach spo³ecznych oraz wsparcie, na które ten oczekuje w danym momencie i o które poprosi tutora. Tutor buduje w seniorze wra¿liwoœæ na nowe informacje i taktyki dzia³ania, stwarza mu okazje do zwiêkszenia w³asnej integracji wewnêtrznej i harmonii. Odwaga postêpowania jest jednak zawsze domen¹ seniora. Motywowany przez tutora, sam decyduje o kszta³cie swojego ¿ycia [Harwas-Napiera³a 2015: 113; por. Neugarten 1968]. Przyk³adem relacji tutorskiej mo¿e byæ asystent osoby starszej. Dalszy rozwój osobisty osoby starszej, szczególnie zdobycie i rozwiniêcie przez ni¹ kompetencji przywódczych oraz postawy gotowoœci do ich wdra¿ania, sprawiaj¹, i¿ zarówno mentor, jak i tutor przestaj¹ pe³niæ funkcjê stymuluj¹c¹. Pozyskanie postawy gotowoœci do wdra¿ania nowych rozwi¹zañ, wiêksza odwaga do samodzielnego kierowania swoim losem i wyznaczania wa¿nych celów ¿yciowych przez œwiadomego seniora to wyzwanie dla coacha. Coaching, bazuj¹c na za³o¿eniach psychologii humanistycznej, pozwala na budowanie relacji liberalnej pomiêdzy coachem a seniorem (coachee). Ten szczególny uk³ad pomiêdzy wspieraj¹cym i wspieranym zak³ada olbrzymi potencja³ osoby starszej oraz jej gotowoœæ do samostanowienia. Senior uczestnicz¹cy w coachingu to senior œwiadomy wiêkszoœci swoich ograniczeñ i wynikaj¹cych z tego utrudnieñ egzystencjalnych. Zna swoje mocne i s³abe strony. Potrafi obiektywnie okreœliæ rzeczywistoœæ, w której siê znajduje, a tak¿e – w oparciu o szanse i zagro¿enia tkwi¹ce w nim samym oraz œrodowisku – nakreœliæ alternatywy rozwi¹zañ dla swojej sytuacji. Do tego dochodzi jeszcze wola realizacji wybranego dzia³ania przez jednostkê. Coach jest tym, który zadaj¹c pytania, sk³ania seniora do refleksji nad systemem wartoœci, priorytetami i realnymi mo¿liwoœciami osi¹gniêcia w³asnego celu rozwojowego. Tym samym zachêca go do projektowania w³asnej rzeczywistoœci, niejako na zasadzie samospe³niaj¹cej siê przepowiedni. Coach wspiera osobê starsz¹ w poszukiwaniu powi¹zañ i przynale¿noœci pomiêdzy ni¹ a œrodowiskiem spo³ecznym, zachêca do odnalezienia podobieñstw celów i d¹¿eñ spójnych z d¹¿eniami ogó³u. Wspiera w redefiniowaniu i rozwoju w³asnej to¿samoœci. Poœrednio te¿ – poprzez zmotywowanie seniora do odnalezienia w³asnej „pe³nowartoœciowoœci” i odczucia „pe³nosprawnoœci w dodawaniu ¿ycia do lat” – 276 Agnieszka Piasecka-Robak przyczynia siê do zmiany postrzegania spo³ecznego tej¿e osoby: jako bardziej œwiadomej i samodzielnej, ukierunkowanej na osi¹gniêcie celu. Tym samym wzrasta jej status spo³eczny [Piasecka 2015: 38–50]. Skoro w coachingu podmiotem wsparcia jest senior – to on sam ponosi odpowiedzialnoœæ za proces pomagania. To on wytycza warunki, na jakich jest wspierany oraz regu³y wzajemnej wspó³pracy. Coach natomiast czuwa nad osi¹gniêciem celów istotnych dla seniora, dba o ich dookreœlenie oraz dopytuje o jakoœæ relacji budowanych pomiêdzy seniorem a œrodowiskiem spo³ecznym, w którym funkcjonuje osoba starsza. Mobilizuje seniora do walki o swoj¹ przysz³oœæ i czerpanie satysfakcji z ¿ycia, z równoczesn¹ œwiadomoœci¹ ograniczeñ, jakie niesie ze sob¹ wiek osoby coachowanej i poziom jej sprawnoœci psychofizycznej. Aktywuje tak¿e inny istotny element sk³adaj¹cy siê na egzystencjê osoby starszej – stawia przed seniorem wyzwanie polegaj¹ce na koniecznoœci odniesienia siê do zasobów wewnêtrznych i tych, które stanowi¹ jego bliskie otoczenie spo³eczno-kulturowe, w celu œwiadomego budowania relacji opartych na wzajemnym wsparciu spo³ecznym. Wreszcie – po rozpatrzeniu wszelkich dostêpnych mo¿liwoœci, obliguje jednostkê do oceny skutecznoœci podejmowanych dotychczas dzia³añ. Coach dopytuje tak¿e o wolê podjêcia dzia³ania przez osobê starsz¹ – sama decyzja wyjœcia poza swoj¹ niepe³n¹ sprawnoœæ nale¿y zatem do podmiotu wsparcia. To on wyznacza poziom swojej gotowoœci i czas rozpoczêcia jakiejkolwiek zmiany. W tabeli 2 przedstawi³am wytyczne dotycz¹ce zastosowania mentoringu, tutoringu i coachingu w pracy z osobami starszymi. Wnioskuj¹c z powy¿szej tabeli – zastosowanie mentoringu we wspieraniu osób starszych, choæ mo¿e byæ niezwykle efektywne na pocz¹tku pracy z seniorami zagubionymi, odczuwaj¹cymi wykluczenie, a nawet bezradnoœæ, poszukuj¹cymi informacji na temat mo¿liwoœci zmiany swojej sytuacji, mo¿e te¿ skrzywiæ nam postrzeganie osób starszych, utrudniæ dostrze¿enie, i¿ mimo mniejszej sprawnoœci fizycznej, legitymuj¹ siê oni czêsto wy¿szym poziomem wiedzy i umiejêtnoœci, a tak¿e – wiêkszym doœwiadczeniem ¿yciowym i zawodowym ni¿ potencjalny mentor. Wdro¿enie tutoringu powinno odbywaæ siê dopiero w momencie wyra¿enia przez seniora gotowoœci do dalszego rozwoju. Wprowadzane stopniowo, ma sprzyjaæ przede wszystkim budowaniu samodzielnoœci osoby starszej i refleksyjnoœci. Z kolei zastosowanie coachingu – na zasadzie przeciwwagi dla podejœcia mentorskiego – mo¿e zupe³nie nie sprawdzaæ siê w przypadku osób wykluczonych, które utraci³y wiarê w mo¿liwoœæ samostanowienia. Zmotywuje jednak z pewnoœci¹ osoby ze sk³onnoœci¹ do autorefleksji, znaj¹ce swoje potrzeby i œwiadome tego, co daje im prawdziw¹ satysfakcjê. Niezale¿nie od tych trzech sposobów wsparcia, dominuj¹cych w obecnej literaturze przedmiotu i praktyce psychopedagogicznej, traktowanych coraz czêœciej jako formy wrêcz systemowe, z racji sformalizowania ich zastosowania w placów- 277 Wsparcie spo³eczne i poradnictwo dla seniorów kach edukacyjnych [Wojtasik 2012; Wojtasik 1997], wsparcie i pomoc mog¹ byæ udzielane seniorom w sposób nieformalny, nieoficjalny. Tak te¿ dzieje siê najczêœciej – nie ka¿da osoba starsza decyduje siê na skorzystanie z pomocy specjalisty, np. certyfikowanego coacha, tutora czy mentora. Niezwykle czêsto osob¹ wspieraj¹c¹ staje siê dla niej przypadkowa osoba, która buduje z ni¹ relacje miêdzyludzkie, na zasadzie intencjonalnoœci (inspiruj¹c seniora do tworzenia lub modyfikacji w³asnej biografii poprzez popularyzacjê tzw. dobrych praktyk, które sta³y siê udzia³em tego¿ przypadkowego doradcy) lub w sposób ca³kowicie niezamierzony. Takie wsparcie cechuje niezwykle wysoki poziom wiarygodnoœci, wzajemna inspiracja do doœwiadczania œwiata i d¹¿enie do naœladownictwa [Krumboltz, Levin 2014]. Przypadkowoœæ, cechuj¹ca takie wsparcie, stanowi swoist¹ zachêtê do “ws³uchiwania siê w swój g³os wewnêtrzny”, eksperymentowania i realizacji dotychczas nieosi¹galnych marzeñ, nawet kosztem pope³niania b³êdów – traktowanych tutaj jako Ÿród³o nauki [Czerniawska 2007]. Tabela 2. Wdra¿anie wsparcia i pomocy poprzez mentoring, tutoring i coaching Mentoring Podstawa naukowa: Tutoring Podstawa naukowa: – psychologia behawiorystycz- – psychologia poznawcza; na i elementy psychoanalizy; – paradygmat emancypacyj– paradygmat pozytywistyczny no-krytyczny Coaching Podstawa naukowa: – psychologia humanistyczna; – paradygmat interpretatywny (rozumiej¹cy) Sposób traktowania osoby wspieranej: dyrektywny, ukierunkowuj¹cy Sposób traktowania osoby Sposób traktowania osoby wspieranej: dialogowy, konsul- wspieranej: liberalny, facylitacyjny tuj¹cy Odpowiedzialnoœæ: po stronie mentora Odpowiedzialnoœæ: po stronie osoby wspieranej i tutora Odpowiedzialnoœæ: po stronie osoby wspieranej (coachee) Moment wdro¿enia metody: pocz¹tek aktywizacji osoby niepe³nosprawnej lub zagro¿onej wykluczeniem z tzw. wyuczon¹ bezradnoœci¹ Moment wdro¿enia metody: Moment wdro¿enia metody: osoba zorientowana na dzia³anie, zmotywowana do ustanawiania i osi¹gania wa¿nych dla siebie celów rozwojowych Typ osi¹gniêtej zmiany: zmiana iloœciowa (ukierunkowana aktywizacja spo³eczna, pod przewodnictwem mistrza, ucz¹cego regu³ integracji) Typ osi¹gniêtej zmiany: zmiana iloœciowa (gotowoœæ do rozwoju stymulowana w dialogu z osob¹ wspieraj¹c¹) i jakoœciowa (gotowoœæ do samodzielnego kszta³towania œcie¿ki rozwoju i deklarowania w³asnego stanowiska odnoœnie regu³ edukacji w³¹czaj¹cej) osoba znaj¹ca swoje mocne i s³abe strony, wyra¿aj¹ca chêæ dzia³ania Typ osi¹gniêtej zmiany: zmiana jakoœciowa (samodzielny rozwój osoby coachowanej przy niewielkim wsparciu coacha, d¹¿enie do samorealizacji, œwiadoma inkluzja spo³eczna, sprzyjaj¹ca poszukiwaniu w³asnej to¿samoœci) ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie [Kozielecki 1997; Malewski 1998; Wojtasik 1997]. 278 Agnieszka Piasecka-Robak Niezale¿nie od zastosowanych form wsparcia, jak te¿ – poziomu gotowoœci osoby starszej do przyjêcia pomocy, ich cel pozostaje ten sam. Jest nim pomoc w harmonijnym rozwoju seniora oraz zmniejszenie ryzyka wyst¹pienia poczucia braku sensu ¿ycia i w³asnej bezwartoœciowoœci. Jeœli osobom wspieraj¹cym naprawdê zale¿y na dobrostanie psychosomatycznym osoby starszej o ograniczonej sprawnoœci, znajd¹ oni mo¿liwoœæ, aby stworzyæ szanse na zaspokojenie potrzeb seniorów. Niezale¿nie od tego, czy zastosuj¹ mentoring, tutoring, coaching czy wsparcie nieformalne powinni jednak mieæ zawsze na uwadze fakt, i¿ tylko wymagaj¹ce otoczenie spo³eczne, wi¹¿¹ce konkretne nadzieje z osob¹ starsz¹, oczekuj¹ce od niej autonomii i niezale¿noœci, decyzyjnoœci i samodzielnoœci intelektualnej, umo¿liwi seniorowi zachowanie sprawnoœci nawet w podesz³ym wieku. Paradoksalnie: ka¿da strata, nawet ta która wi¹¿e siê ze strat¹ sprawnoœci psychosomatycznej, mo¿e daæ cz³owiekowi szansê na weryfikacjê dotychczasowych postaw i filozofii ¿ycia, a w konsekwencji – stanowiæ now¹ szansê dla refleksyjnego rozwoju i zmiany postêpowania, spojrzenia na œwiat z perspektywy niedostrzeganej przez osoby doœwiadczaj¹ce dobrostanu psychofizycznego [Piasecka 2014; Brzeziñska 2004]. Bibliografia Anderson D., Anderson M. (2005), Coaching That Counts. Harnessing the Power of Leadership Coaching to Deliver Strategic Value, Elsevier Butterworth-Heinemann, Oxford. Brzeziñska A. (2002), Doros³oœæ – szanse i zagro¿enia dla rozwoju, [w:] Szanse i zagro¿enia rozwoju w okresie doros³oœci, red. A. Brzeziñska, K. Appelt, J. Wojciechowska (red.), Wydawnictwo Fundacji „Humaniora”, Poznañ, s. 11–22. Czekierda P., Fingas B., Szala M. (red.) (2015), Tutoring. Teoria, praktyka, studia przypadków, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa. Czerniawska O. (2007), Szkice z andragogiki i gerontologii, Wydawnictwo WSHE, £ódŸ. Eurostat (2013), Key figures on Europe 2013 digest of the online Eurostat yearbook, Publications Office of the European Union, European Commission – Pocketbooks, Luxembourg, s. 51–59. GUS 2014: G³ówny Urz¹d Statystyczny (listopad 2014), Sytuacja demograficzna osób starszych i konsekwencje starzenia siê ludnoœci Polski w œwietle prognozy na lata 2014-2050, Wydawnictwo Zak³ad Wydawnictw Statystycznych, Warszawa. GUS 2015: G³ówny Urz¹d Statystyczny (2015), Emerytury i renty w 2014, Wyd. Zak³ad Wydawnictw Statystycznych, Warszawa. GUS 2016a: G³ówny Urz¹d Statystyczny (2016), Ludnoœæ wed³ug p³ci, wieku, województw i powiatów. Polska stan w dniu 31 XII 2015, http://demografia.stat.gov.pl/bazademografia/Downloader.aspx?file=pl_lud_2015_00_05.zip&sys=lud [24.05.2016]. GUS 2016b: G³ówny Urz¹d Statystyczny (2016), Ludnoœæ w wieku 60 lat i wiêcej. Notatka przygotowana na posiedzenie Sejmowej Komisji Polityki Senioralnej dotycz¹ce „Informacji Ministra Zdrowia na temat wp³ywu zmian demograficznych i starzenia siê spo³eczeñstwa na organizacjê Wsparcie spo³eczne i poradnictwo dla seniorów 279 systemu ochrony zdrowia i Narodowy Program Zdrowia” (w dniu 19.02.2016 r.), Zak³ad Wydawnictw Statystycznych, Warszawa. Harwas-Napiera³a B. (2012), Doros³oœæ jako spe³nienie: drogi i zagro¿enia rozwoju cz³owieka w okresie doros³oœci, Wydawnictwo Libron, Kraków. Kozielecki, J. (1997), Koncepcje psychologiczne cz³owieka, wyd. 7, Wydawnictwo Akademickie ¯AK, Warszawa. Krumboltz J.D., Levin A.S. (2014), Szczêœcie to nie przypadek. Do odwa¿nych œwiat nale¿y! Nie bój siê dzia³aæ, prze³. P. Bucki, wyd. 2, Funky Books Grupa Wydawnicza GWP, Gdañsk. Malewski M. (1998), Teorie andragogiczne. Metodologia teoretycznoœci dyscypliny naukowej, Wydawnictwo UWr., Wroc³aw. Neugarten B.L. (red.) (1968), Middle age and aging: A reader in social psychology, University of Chicago Press, Chicago. PAP (2016), GUS: seniorzy w Polsce Ÿle oceniaj¹ swój stan zdrowia, http://www.rynekseniora.pl/zdrowie/116/gus_seniorzy_w_polsce_zle_oceniaja_swoj_stan_zdrowia,375.html [24.05.2016]. Piasecka A. (2008), Komunikowanie wartoœci zdrowia w polskich kampaniach spo³ecznych – wymiar edukacyjny, Wydawnictwo Adam Marsza³ek, Toruñ. Piasecka A. (2014), Poradnictwo wolontariackie, Wydawnictwo Adam Marsza³ek, Toruñ. Piasecka A. (2015), Kulturowe aspekty wdra¿ania coachingu w pracy z niepe³nosprawnymi [w:] Niepe³nosprawnoœæ. Dyskursy pedagogiki specjalnej nr 18, s. 38–50. Piorunek M. (red.) (2011), Poradnictwo. Kolejne przybli¿enia, Wydawnictwo Adam Marsza³ek, Toruñ. Piorunek M. (red.) (2015), Dymensje poradnictwa i wsparcia spo³ecznego w perspektywie interdyscyplinarnej, Wydawnictwo Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznañ. Sidor-Rz¹dkowska M. (red.) (2014), Mentoring. Teoria, praktyka, studia przypadków, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa. Straœ-Romanowska M. (2000), PóŸna doros³oœæ [w:] Psychologia rozwoju cz³owieka, t. 2: Charakterystyka okresów ¿ycia cz³owieka, red. B. Harwas-Napiera³a, J. Trempa³a, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 263–292. Szarota Z. (2010), Starzenie siê i staroœæ w wymiarze instytucjonalnego wsparcia, Wyd. Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków. Tapscott D. (2010), Cyfrowa doros³oœæ. Jak pokolenie sieci zmienia nasz œwiat, t³um. P. Cypryañski, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa. Wojtasik B. (1997), Warsztat doradcy zawodu. Aspekty pedagogiczno-psychologiczne, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa. Wojtasik B. (2012), Refleksje na temat stanu polskiego poradnictwa, „Studia Poradoznawcze”, nr 1, s. 35–47. Zych A.A. (red.) (2015), Encyklopedia starzenia siê i staroœci, Wydawnictwo Œl¹sk, Katowice.