MESNEVİ VE SEZAİ KARAKOÇ

MESNEVİ VE SEZAİ KARAKOÇ Dr. Rıza DURU ÖZET Mevlâna’nın Mesnevi’si günümüz şairlerini de etkilemiştir. Sezai Karakoç’un şiiri, Mesnevi’nin öz, görev, usûl ve üslubunu çağdaş bir biçimde bugüne taşıyan bir şiirdir. Anahtar kelimeler: Mevlâna, Mesnevi, Sezai Karakoç, şiir. SUMMARY Mawlana’s Mathnawi has influence on contemporary poets as well. Sezai Karakoç’s poetry is the bearer of the Mathnawi’s essence, mission, method and style in contemporary form. Key words: Mawlana, Mathnawi, Sezai Karakoç, poetry. GİRİŞ “Her beyti ayrı kafiyeli mufassal manzumeye verilen ad” tanımından taşan bir yapısı vardır Mevlânâ’nın Mesnevîsinin.1 Biçim, yalnızca, onun döküldüğü, bir bakıma dökülmek zorunda bulunduğu kalıbı, cesedidir. Ruhudur ki onu Mesnevî-i Şerîf kılmıştır. Mesnevî’nin ölümsüz ruhu, yüzyıllardan beri okuyucu, yazar, ve şairleri etkilemeye devam etmektedir. Günümüzde de ‘mesnevî şiir’ler yazılmaktadır. Her çağ kendi edebiyat dili ve biçimiyle zuhur ettiğinden, günümüz mesnevilerini ararken dikkatler biçime değil de, ruha ve göreve çevrilmelidir. Onun ruhunu taşıyan, üstlendiği görevi üstlenen hangisidir diye bakılmalıdır. Elbette, şekil izleri de olacaktır aranılan eserde, temsiller, hikâyeler, mazmunlar; ancak çağdaş biçimleriyle. Bulacağımız Sezai Karakoç’un neredeyse tamamı sembol diliyle yazılmış çağdaş mesnevîler olan2,3 şiirleridir. Adeta Mesnevî’nin ruh ikizi gibidir onun şiirleri. Mevlânâ Mesnevî’sini Kuran, sünnet, peygamberler tarihi, kelam, hikmet, tasavvuf menkıbeleri, felsefe, tarih, tabiat, halk hikayeleri ve gelenekleri ile kendi fikriyatı, hissiyatı, gözlemleri ve hatıralarından kurmuştur. Bu iç ve dış kuruluş unsurlarını kıyaslamak Sezai Karakoç’un şiirlerindeki mesnevîyi hissetmeyi kolaylaştıracaktır.4 Sezai Karakoç’u oluşturan üç temel insan etkisinden biridir Mevlânâ.5 Onun akıl özünü İmâm-ı Gazâlî, ruh özünü Muhyiddîn-i Arabî, kalb özünü ise Mevlânâ inşa etmiştir. “Aralarında Mevlana’nın da bulunduğu İslam klasiklerinde “… rahmanîliğin rüzgarları eser. O dünya gelmiş, bu dünyayı da içine almıştır sanki. Adeta, bu dünya, öbür dünya yapraklarından bir yapraktır. Ya da bu dünya gitmiş, ahiretin bir parçası olmuştur. Öyle bir dünya doğurmuşlardır ki, edebiyat, bu dünyanın içinde soluk alır. Tasavvuf ve musiki, bu dünyaya, zaman ve mekan boyutları olur. İslâm uygarlığının ruhudur bu.” Sezai Karakoç, Edebiyat Yazıları I, 2. b., İstanbul: Diriliş Yayınları, 1988, s. 25. 2 “Aslında, yeni olmak, ‘eski’nin sırrını bulmaktır. Çünkü: o ‘eski’, bir nevi ölmezlik kazanmıştır. Şair de, zaten o ölmezlik sırrının peşindedir.” A.g.e. s. 25. 3 “Şiirin tarihi kurum haline gelmiş öğeleri, kaybolan medeniyet unsurlarının bambaşka biçimler ve şekillerde devam etmesi gibi, aslında yenilenerek sürüp giderler......Ayni görünüşle olmasa da bu ortaya çıkış, anlayan ruhlarca kolayca saptanabilir.” A.g.e. s. 104. 4 Mevlâna’nın çocukluğu İran’da, Sezai Karakoç’un Güneydoğu Anadolu’da geçmiştir. Her ikisi de, Ortadoğu coğrafyası, iklimi, gelenekleri ve söylenceleri arasında yetişmişler ve şiirlerinde bu arka planı korumuşlar, ortak inanç ve kültür kaynaklarından beslenmişler, çağlarının kültür başkentleri olan Konya ve İstanbul’a göç etmişler, hayatlarını inançları ve milletlerini yüceltmeye adamışlar ve bu uğurda yazdıkları eserlerini kendileri yaymışlardır. 5 “Tanrı aşkından doğan o atlı Yunus izli Mevlana çizgili 1 2 “Onlar bir nevi manevi baba durumundadırlar.”6. Sezai Karakoç’taki Mevlânâ ve Mesnevî etkilenmesi bir atıftan ibaret değildir. Daha 12 yaşındayken Mesnevî’yi tetkik etmiş7 biri olarak, onun, yazıldığı çağda üstlendiği görevi, günümüzde kendi şiirlerine taşıtmaktadır. Haçlı seferlerini, Moğol istilalarını görmüş, Doğu ve Batı arasında adeta sıkışmış, bunalmış, yok olmak üzere olan toplumun Mevlânâ ve Mesnevî’sinden elde ettiği ruhsal derleniş toparlanış, direniş ve ayakta kalış gücü ve gelecek ümidi, günümüzün Doğu-Batı sıkışmasındaki toplumuna Sezai Karakoç ve onun ‘mesnevî şiir’leriyle aktarılmaktadır. Sezai Karakoç’un, Hızırla Kırk Saat’i yayımladığı yıl olan - şiir hayatının on altıncı yılıdır- 1967’den beri yazdığı şiirlerin hemen tümünde Mesnevî ruhu kendini hissettirmiştir. Hızırla Kırk Saat, Taha’nın Kitabı, Gül Muştusu, Zamana Adanmış Sözler, Ayinler, Çeşmeler, Leyla ile Mecnun, Alınyazısı Saati, hep kitaplık çapta mesnevî şiirlerdir8 ve birlikte deyim yerindeyse onun Mesnevî’sini oluştururlar. Hacim ve ruh itibariyle Köpük, Fırtına, Sesler, Av Edebiyatı, Fecir Devleti, Masal, Ses, Ova ve Ateş Dansı şiirleri de bunlara dahil edilmelidir. Dokuz kitapta toplanan toplam 13 şiir kitabından yedi tanesi mesnevî kitaptır (Hızırla Kırk Saat, Taha’nın Kitabı, Gül Muştusu, Leyla ile Mecnun, Alınyazısı Saati, Ayinler, Çeşmeler). Bunların dışında kalan ve saf şiir olarak adlandırabileceğimiz ilk dönem şiirleri ise Dîvân-ı Kebîr’e karşılıktır diyebiliriz. SEZAİ KARAKOÇ’TA MESNEVÎ - SEZAİ KARAKOÇ’UN MESNEVÎSİ Sezai Karakoç 1996 yılında yayımlanan “Mevlânâ”9 biyografisinde, XII. Bölüm’de daha yoğun olmak üzere, Mesnevî’yi tahlil etmiş ve ana hatlarını ortaya koymuştur. Bu tahlili, Sezai Karakoç’un kendi mesnevî şiirleri için de geçerli sayabiliriz. Mesnevî’nin bu tahlilde ortaya konulan ayırt edici özellikleriyle Sezai Karakoç’un şiirinde bu özelliklere koşutlukların belirlenmesi, Mesnevî ruhunun günümüzdeki taşıyıcısını da işaret edecektir. Sezai Karakoç’un alıntıladığımız mısraları, onun şiirinin, Mevlânâ biyografisinden çıkararak ve parantez içinde sayfa numaralarını vererek sıraladığımız, Mesnevî’nin temel özelliklerini haiz olduğunu örneklemekte ve aynı zamanda, kendilerinin oluş sırlarını da ele vermektedirler: 1. “Tamamen rahmanî kaynaktan” gelmiştir.10 (s.63). “Bir şiir halinde gelen Bir bilgi halinde gelen O ses olmasa”11 2. “Üstün bir ilhamın içinde somutlaştığı büyük kitabdır....Vahiy değildir, ilham kaynaklıdır ama, adeta ondan ötede bir ilham yoktur artık.”12 (s.63). “Sen zorla beni Muhyiddin-i Arabi gölgeli Gazali hacimli” Sezai Karakoç, Alınyazısı Saati, 3. b., İstanbul: Diriliş Yayınları, 1998, s. 56. 6 Karakoç, Edebiyat Yazıları I, s. 98. 7 “Bir arkadaş, evlerinde çok eski kitaplar olduğunu söyledi. Evine gittik.....Bir Mesnevi şerhi, bir de farsça öğreten birkaç kitap aldım. Mesnevi şerhinde hem metin, hem lugatler, hem anlam, hem de açıklama vardı. Bu benim için çok yararlı oldu. Adeta Mesnevi’yi anlamaya başlamıştım. Ortaokulda ikinci sınıftaydım. Çok erken bir uyanmasıydı bu zihnimin.” Sezai Karakoç, «Hatıralar - XXIX », Diriliş Dergisi, Dönem 7, Sayı 29 (6 Şubat 1989), s. 12. 8 “Kitaplık çapta şiirler de Mesnevilere karşılıktır.” Karakoç, Edebiyat Yazıları I, s. 104. 9 Sezai Karakoç, Mevlâna, İstanbul: Diriliş Yayınları, 1996 10 “Veli şairler, ilahi ilhamdan nasiplerini almışlardır. Şiirleri keramettir. Mevlanada olduğu gibi. Rahmani ilhamdan kaynaklanmıştır bu şairlerin eserleri.” Karakoç, Edebiyat Yazıları I, s. 44. 11 Sezai Karakoç, Taha’nın Kitabı / Gül Muştusu, 6. b., İstanbul: Diriliş Yayınları, 1996, s. 42. 12 “[Mevlâna ve Muhyiddîn-i Arabî] biri arapçada, biri farsçada, şeytan nefesinin gölgesini bile üstüne düşüremediği şiirlerle, Vahiy katının hemen altındaki ulvi alanda kanat çırpmışlar ve çırpmaktadırlar.” Karakoç, Edebiyat Yazıları I, s. 45. 3 3. 4. 5. 6. Sen görevlerin görevi Sen zorla gecenin kelebeği Namaz bitimlerinin sır dili Oruç ikindilerinin şehri Sen zorla beni İnsan dersi Kelimeleri getir Cebrailin öğrencisi”13 “Mevlâna’nın erdiği ‘makam’dan konuşma”sıdır. (s. 68). “Ben sen İsa ve Yahya Bir gülü yetiştirmek için Yaratılmışız Şükür Tanrıya”14 “Kur’anın yorumudur.”15 (s. 72). “...Endirekt metotla Kur’an hakikatlerini öğretmek, ....yaşatmak” amaçlıdır. (s.73). “Bir yer var orada ipekten sedirler Orada inci gibi çocuklar Orada öbür tarafından eşyayı gösteren kızlar İnsanlar uzanmış sonsuzluğa bakar Altından ırmaklar akar Orada yetmişi iki vakit var Fakat her vakit de bahar bahar bahar Bir mevsim geldi mi öbür mevsim gitmeyecektir Bir mevsimde dört mevsim birden devşirilecektir.”16 “... ‘Görevli’ bir kitaptır....”17 (s.64). “Tanrım altına karşı Altının ufukları tutmuş Görünmez yüzlü kanatlarına karşı Bir gülü kılıç gibi kullanarak Kalb yararak Ruh sarsarak Akıl kırarak Büyük savaşı vermeğe sen gönderdin”18 “...Tarihi-sosyal amacı” vardır. (s.73). “Kasları çağa gerilmiş Er kişiler çıkıyorlar bir bir geceden Biliyorum geliyorlar sancaklarıyla Geceyi silen sancaklarıyla Gök yeşilini getiriyorlar Güneşin ışığını taşıyorlar Koşanlar bunlardır çağırdığım fecre doğru Sezai Karakoç, Leyla ile Mecnun, 4. b., İstanbul: Diriliş Yayınları, 1997, s. 59. Sezai Karakoç, Hızırla Kırk Saat, 8. b., İstanbul: Diriliş Yayınları, 1998, s. 18. 15 “«Peygamber değildir, fakat kitap sahibidir» demişti Molla Câmi, Mevlâna için. Çünkü: mesnevi kitap, Kutsal Kitabın saf ve diri, yeni ve capcanlı bir yorumuydu. Kitaplığını, KİTAP’tan alıyordu Mesnevi.” Sezai Karakoç, Çağ ve İlham II, 3. b., İstanbul: Diriliş Yayınları, 1979, s. 197. 16 Karakoç, Taha’nın Kitabı / Gül Muştusu, s. 22. 17 “O kitabın çağ için bir görevi, çağından sonrası için bir görevi vardır. Ahkam getirmek peygamberlerin işidir, vahiy işidir. Ama zaman zaman bunalıma giren müslümanları yeniden kendine getirecek bir çağrı, bir sesleniş önderlerin ödevi.” Karakoç, Mevlâna, s. 64. 18 Karakoç, Taha’nın Kitabı / Gül Muştusu, s. 107. 13 14 4 Yoğrulacak bir fecre doğru”19 7. Okuyucuyu “...hiç bir eserin ve hiçbir şiirin varamayacağı bir maneviyat alemine” yükseltmektedir. (s.65). “...İnsan ruhunu Birlik denizine ulaştırarak kurtaran” bir nehirdir.20 “...İnsanı Tanrı adamı kılacak ortamı hazırlamaktadır ruhlarda.” (s.74) “Ve Tanrı görünüyor artık Ve Tanrı onlardan razıdır artık Saçılıyor bir hazine gibi ortaya Gizli bir hazine gibi ortaya sırlar Dayanmaz oldu bu açılıma aynalar Kırılıp dökülüp yokluğa karıştılar Uzaktan yakından camiler geldi Gecemize ışık tuttular mum ve fener gibi”21 8. “...Zengin malzeme unsurları, tek tek büyük yapıda yerlerini alırken, adeta öz değiştirerek” ruhanileşmişler, rahmanileşmişler ve ulvileşmişlerdir.22 (s.64). “Ben bir deve gördüm Basrayı köpük köpük saçıyordu ağzından Bir deve de Bağdatı lokma lokma yutan Bir hörgücünde Şam bir hörgücünde kızıl bir akşam”23 9. “Metafizik planlı ve konulu...”24dur. (s.74). “Meleği vücudumda duyarak Kendimi kendime muhatap sayarak Meleğin kelimelerinde yaşayarak Okudum yeni bir kitabın ilk sayfasını İlk ayetlerini”25 10. “...Yeni bir dilin sonsuz dünyası...”26dır. (s.57). “Ufuklardan ufuklara taşıyarak kelimeleri Ne yapılar kurdum eleğimsağma gibi İçimdeki buluttan yağıştan şimşekten ışıklardan Gizli bir yapı taşından ders okudum ben Şiirin birden kaçışını denizlerden”27 11. “...Metafizik bir lirizmdir.” (s.71). “Ülkendeki kuşlardan ne haber vardır Mezarlardan bile yükselen bir bahar vardır Aşk celladından ne çıkar madem ki yar vardır Yoktan da vardan da ötede bir Var vardır Hep suç bende değil beni yakıp yıkan bir nazar vardır O şarkıya özenip söylenecek mısralar vardır Sezai Karakoç, Zamana Adanmış Sözler, 5. b., İstanbul: Diriliş Yayınları, 1997, s. 12. “Mesnevi’nin bin bir renk ve parıltısından şaşıranlara, bütün bu renklerin altındaki tek rengi, birlik rengini göstererek, Hz. Mevlâna cevap veriyor.” Karakoç, Mevlana, s. 66. 21 Sezai Karakoç, Ayinler, 5. b., İstanbul: Diriliş Yayınları, 1998, 5. Baskı, ss. 36-37. 22 Sezai Karakoç şiirini kurarken, malzeme olarak kullandığı doğayı aşamalardan geçirerek dönüştürür. “DoğaSoyutlama- Metafizik ve mutlak alem- Yeniden somutlanış: Diriliş” şeklinde özetlediği zincirleme dönüşüm hakkında bkz.: Karakoç, Edebiyat Yazıları I. 23 Karakoç, Taha’nın Kitabı / Gül Muştusu, s. 14. 24 “Sanata kaynaklık eden din, dini bozmayan sanat disiplini, İslam uygarlığının temel ilkelerinden biri olmuştur. Dinle sanatın en çok içiçe girdiği Mesnevi’de bu dikkat, bütünüyle korunmuştur. Din dindir, sanat sanat; ikisinin ilişkisi olsa da.” Karakoç, Edebiyat Yazıları I, s. 15. 25 Karakoç, Zamana Adanmış Sözler, s. 23. 26 “Mevlevilikte şiir, musiki ve tasavvuf birbirinden ayrılmaz, tek parça bir ruh akışının üç görünümüdür.” Karakoç, Edebiyat Yazıları I, s. 45. 27 Karakoç, Taha’nın Kitabı / Gül Muştusu, s. 41. 19 20 5 Sakın kader deme kaderin üstünde bir kader vardır Ne yapsalar boş göklerden gelen bir karar vardır Gün batsa ne olur geceyi onaran bir mimar vardır Yanmışsam külümden yapılan bir hisar vardır Yenilgi yenilgi büyüyen bir zafer vardır Sırların sırrına ermek için sende anahtar vardır Göğsünde sürgününü geri çağıran bir damar vardır Senden umut kesmem kalbinde merhamet adlı bir çınar vardır”28 12. “Mesnevi, hazır ve gaibteki, şimdiki zaman ve gelecekteki dostlara, öğrencilere, kardeşlere, derli toplu, bir görüşü temsiller, hikayeler, mazmunlarla sunmak ve öğretmek için...”dir. (s.55) “Yeni bir çağın önüne Yeni bir kitabı koyuyorum Bir sayfada Kur’ana Bir sayfada Kabeye açılıyorsun Bir sayfada dönen hacıları kutluyorsun Bir sayfada at sağnağı Bir sayfada aşı saati kıyamet beneği Bir sayfada bir kenti güçlendiren o kişi O üçüncü kişi Bir sayfada tuza dönüşen Lut kavmi”29 13. “...Bir nehir gibi akan çağrışımlar zinciri ve halkalarıyla uzamış temel kitap”dır. (s. 55). “Akşam kente bir meryem gibi girer Bir çocuk kutsal bir çocuk doğurur gibi Her yönden bir ses yükselir bu karanlık nedir Kurban kesilirkenki karanlık İbrahimin bıçağındaki karanlık loşluk aydınlık Keskin ışık İsmail İsmail bir çocuk başından serçe geçen Mavi bir gül nöbeti sertçe geçen Omzundan arşlar dökülen”30 14. “Mesnevi, temelde bir eğitim kitabıdır.” (s. 72). “Aç susuz ve tekmelenmiş Zavallı hayvanların bakışlarında Çatlamış yüreğimizin kavı tutuşur Dulların yetimlerin Öksüzün ufkunda hayallerimiz uçuşur Köle ve esirlerin Yoksulun çaresizin Gönlündeki burukluk bizim anımızdır Anlatırsan bütün bunları bizi anlatmışsındır”31 Karakoç, Zamana Adanmış Sözler, s. 56. Karakoç, Taha’nın Kitabı / Gül Muştusu, s. 47. 30 Sezai Karakoç, Körfez / Şahdamar / Sesler, 6. b., İstanbul: Diriliş Yayınları, 1996, s. 10. Sezai Karakoç’un şiiri bir çağrışımlar ve semboller denizi gibi çalkalanmaktadır. Bu çalkantının köpüklerinden doğan “Köpük” şiiri, onun çağrışım ve sembol dünyasının enginliğine en iyi örneklerdendir. 31 Karakoç, Leyla ile Mecnun, s. 58. 28 29 6 15. “Çocuktan büyüğe, herkese sesleniyor. Alim, ümmi herkes yararlanabilir ondan.” (s.73). “Suyu arayan adam değil Suyun aradığı adam ol sen de Sen doğu olursan güneş sana gelecektir Sen kuşluk olursan kuş sende ötecektir”32 16. “Mesnevi’yi okumaya başlamak, onunla hemhal olmak, yıllar yılı onunla yoğrulmak, bir değişim sürecine girmek ve onu yaşamaktır... Bir bilinçlendirme öğretisidir Mesnevi.” (s.73). “İlkin bu kötülük ağını yırtmak gerek Köleliklerin çelik zincirini parçalamak Ruhları çekip götürmek yeni bir dünyaya Eritip arıtmak bir yüksek fırın potasında Her türlü cüruftan pastan arınmalı maden Arınış, büyük arınış gelmeli ateşten Ruh arına arına özgür olmalı Tanrı’ya yaklaşma halini bulma Kitabın bir ödevi bu Çağdan çıkarıp ebedi çağa götürme oyunu”33 17. “Anadolu insanının ruh yapısının oluşmasında büyük katkıları oldu.”34 (s.75). “Ey kalbim sen yine bunları ara Ve bul yeniden Çatıda setlerde ufuk çizgisinin olduğu her yerde Her müslüman gönülde ve yüzde Bin bir yol gider bir yola varır Orda kalbimizin fidanı göğerir Orda gönlümüzün çiçeği açar Açar bir gün elbet yeniden gönlümüzün çiçekleri Görülmemiş fizikötesine ait çiçekler Mesnevinin Manevinin İhyanın Mektubatın İstanbul’un Bursa’nın Diyarbekir’in Konya’nın Erzurum’un Bağdat’ın Şam’ın Kahire’nin ve bütün Afrika’nın Mekke’nin ve Medine’nin gülleri”35 18. “Divan-ı Kebir, Mevlânâ’nın subjektivitesi, Mesnevi ise objektivitesidir....[O], bir senfoni, bir Âyin-i Şerif. İnsanlık Senfonisi ya da Âyin-i Şerifi.”dir. (s.69). “Eşyaya ve insana yeni bir maya katan Kıyamet merceğiyle uyarlı diriliş aşısından Bu son ayinin fısıltısından Yeni bir soluk gelip ufkumuzu sarınca Yeni Düzen’de buluşacak ağaç ve insan Toprak ve su taş ve karınca Karakoç, Hızırla Kırk Saat, s. 41. Karakoç, Leyla ile Mecnun,s. 63. 34 “Anadolu’nun yeniden kuruluşunda, Mevlâna Celâleddin metafizik planın mimarıdır.....Anadolu’nun, hatta bütün İslam dünyasının, Doğunun «tabib-i manevî»si olur.” Sezai Karakoç, Yunus Emre, 5. b., İstanbul, 1985, s. 12. 35 Sezai Karakoç, Alınyazısı Saati, 3. b., İstanbul, 1998, s. 51. 32 33 7 Artık mutluluktur ve mutluluğun ötesidir bu Tanrının gözüyle bakış penceresidir bu”36 SONUÇ Mesnevî’nin Mevlânâ’dan sadır oluşundaki şahsi, sosyal ve tarihi sebepler ile Mesnevî’yi oluşturan unsurların benzerliği yönünden, Sezai Karakoç bir mesnevî şairi ve şiiri çağdaş bir mesnevî olarak kabul edilebilir. Bu makale “Mevlânâ Araştırmaları-1, Ed. Adnan Karaismailoğlu, Ankara: Akçağ, 2007, s. 461-469 arası”nda yayımlanmıştır. 36 S. Karakoç, Ayinler, İstanbul, 1998, 5. Baskı, sf.25.