Said Halim Paşa

Sayı: 3 Eylül 2011 Said Halim Paş Yıl:1 İmtiyaz TYB Vakfı Salıib İ1:tisad İşletmsi adın D. Mehmet Doğan Genel Yayın Serkan Yorgancıl Yönetmeni Yazıİşleri Müdürü Mustafa Ekici Yayın Kurulu Münir Tlreli, İskendr Gümş, Talip Işık, Öner Buçukcu Osman Özbahçe, Ercan Yıldrm, Atilla Mülayim, Mehmet Kurtoğl, Danışm İbrahim Kurulu Ulvi Yavuz, Muhsin Mete, Nazif Öztürk Ahmet Fidan, Celil Güngör Tashih Sami Terzi Yönetim Yeri Kızlay-Ankr Milli Müdafaa Cad. ıo/13 0.312 417 34 72- 417 45 70 - 232 os 71 www.tybakademi.com tybakadem:i@gmail.com Tasrım m tr tanım görsel hizmetler Basla Özel Matbsı ISSN: 2146-1759 Fiyatı 15TL Abone Bedeli 30TL Kurumlar için 6o TL Hesap No Vakıfbn Başkent Şb. IBAN: TR34 ooo1 5001 5800 7297 391004 Başkent Şb. Ziraat Banksı IBAN: TR23 0001 001 6835 01199485001 Yazılr TYB AKDEMİ Dergide yaımln hakem/i bir dergidir. Dört ayda bir yaınlr. yazılrn bilimsel sorumlğ yazriın yaınc izni olmadan kısmen veya tamamen, basılmz, elektronik ortama taşınmz. Yazılrn yaımlnp yaım/nsd yaın kurulu sorumludur. aittir. çoğaltımz ve Sadrazam Said Halim Pa~ I M. Honeji Boston Sadrazam Said Halim Pa~ M. Hanefi Bostan Yrd. Dot;. Dr., M.U. Fen Edebiyat Faldiltesi Mehmed Said Halim Pa~ 19 $ubat 1864'de .Kahire'de diinyaya geldi (Sicilli Ahval, nr. 25, 121). M1s1r valisi Kavalal1 Mehmed Ali Pa~'mn torunudur. Babas1 $iira-YI Devlet (Dam~ty) iiyesi Prens Halim Pa~. annesi $evk-i Cedid Hanim'drr (Ylidiz Evraki, KlSlm nr. 31, Evrak nr. 2392, Zarfnr. 65, Kartan nr. 84, V-b/1). Dedeleri Konya'dan Kavala'ya yerl~tim olan bir Tiirk ailesidir. Prens Halim Pa~'nm en biiyiik oglu olup, Prens Mehmed Said Halim Pa~, Prens Mehmed Abbas Halim Pa~, Prens Mehmed Ali Halim Bey ve Prens ibrahim Halim Bey olmak iizere ii<; erkek karde~i ile Prenses Kerime, Prenses Nazli, Prenses Rukiye, Prenses Emine ve Prenses Zebra olmak iizere be~ klz karde~i bulunmaktayd1. Said Halim, ilkogrenimiAilesi ile birlikte 187o'de istanbul'da yerl~n ni ozel hocalardan ·aldl. Kii<;iik ya~ t a Arap<;a, Fars<;a, FranSlZCa ve ingilizce ogrendi. Karde~i Abbas Halim P~a ile yiiksek tabsilini tamamlamak iizere isvi<;re'ye gitti. isvi<;re'de be~ Yil kalarak siyasi ilimler alarunda iiniversite ogrenimini tamamladl. istanbul'a doner donmez II. Abdiilhamid tarafmdan kendisine sivil pa~l1k riitbesi verilerek 21 MaYJs 1888'de ilk gorevi olan $iiraYI Devlet iiyeligine atandi. $iira-YI Devlet'in maliye dairesinde <;al1~:J. 1895'te amcas1 M1s1r valisi Said Pa~'nm klz1 Prenses Emine Tosun ile evlendi ($eyhun 2010: 55). Bu evlilikten Prens Muhammed Halim (d. 1896) ve Prens Orner ibrahim Halim (1898-1964) adlannda iki oglu oldu (Bostan 1992: 17-22, 92, no; $eyhun, ss). Prens Mehmed Said Halim, gorevindeki ba~nsmd dolaYI klsa zamanda Rumeli beylerbeyligi payesine yiikseltildi (22 Eylii11900). Boylece saraym ve padi~hm gozde adam1 oldu. .Ancak onu <;ekemeyenler, kendi ad1yla anlian yal1smda zararh evrak ve silah bulundugu gerek<;esi ile saraya jurnal ettiler. Bu olaydan sonra $iira-YI Devlet'teki goreviyle ilgisini azaltJ.p Yenikoy'deki yahsma <;ekilerek bir taraftan kitap okumakla, i<;timai ve tarihl incelemelerle, diger taraftan da islam ve Osmanh eski eserlerini toplamakla me~gul oldu. 11 12 TYB AKADEMi / Eyliil 2011 Said Halirn Pa~ 1903'de Jon Tiirklerle il~ks oldugu ileri siiriilerek istanbul'dan uzakl~tmd. ingiliz ve Frans1z el<;ilerinin kendi hirnayelerinde iilkeyi terk etrne tekliflerini reddetti. Karde~i Abbas Halirn Pa~ ile birlikte Mistr'a, 1905 la~md da Paris'e giderek Jon Tiirklerle dogrudan il~k kurdu. Bunlara rnaddi ve fikrl yardlrnda bulundu. 1906'da Osrnanh Terakki ve ittihat Cerniyeti'nin rnifet~lg getirildi. II. Me~rutiy'n ilamndan sonra diger ittihat<;Ilarla birlikte istanbul'a dondii. ~ura-YI Devlet'teki gorevi yurt d!~ma <;lkanr1~ olrnasma ragmen devam etti. 3 Eyliil1908'de ~ura-YI Devlet<;e yaplian tensikatta kadro azh~ sebep gosterilerek gorevine son verildi. Aym yil yaplian belediye se<;irnlerinde ittihat ve Terakki listesinden Yenikoy Belediye ba~km se<;ildi. Ardlndan istanbul Belediye Genel Meclisi ikinci b~kanl1 atandl (Bostan, 17-26). ilanmdan "birka<; yil once" (rnuhternelen Said Halirn, II. Me~rutiy'n ve ders ko1903'ten once) kendi yal1smda, Filozof R.tza Tevfik'ten ders ald!~ nularmm da Tiirk Edebiyatl ve ozellikle "filozofik ve i<;timai rneseleler" haklandaki tarl~n miinhastr oldugu anl~Irktd (R.tza Tevfik 1993: 44, 386). 14 Aral1k 1908'de Sultan II. Abdiilharnid tarafmdan Ayan Meclisi iiyeligine tayin edildi. Aym giinlerde Cemiyet-i Tedrisiye-i islarniye'nin (Dfui~ak) idare meclisi iiyeligine se<;ildi. Ayan iiyeliginden padi~hm rniisaadesi ile izinli olarak ayrliarak, bir yili a~ln siire Paris'te "islarncthk" tezi iizerine incelemelerde bulundu (Kutay 1980: 106-107). Mart 1909'da Tiirkiye Merk~z Bankas1 yonetim kuruSaid Halirn Pa~, lu iiyeligine tayin edildi (Seyhun. 88). Aym Yil Selanik'te gizli olarak yaplian ittihat ve Terakki Kongresi'ne ayan iiyesi olarak katlldl. 1912'de ilk Meclis'in feshedilrnesinden hemen sonra kurulan Said Pa~ kabinesine $fira-YI Devlet reisi olarak girdi. Trablusgarb Harbi dolaYJsiyla italyan hiikiirneti ile sulh rniizakerelerinde bulunrnak iizere hiikiirnet tarafmdan Lozan'a gonderildi (3 Ternmuz 1912). 17 Temmuz'da Said Pa~ hiikiirneti gorevden <;ekildi. Yeni hiikiimeti kuran Gazi Ahmed Muhtar Pa~ gorevini yenilerneyince gori~me­ leri yanda keserek yurda donmek zorunda kaldl. Aym yil ittihat ve Terakki Cemiyeti'nin genel sekreterligine se<;ildi. Bab1ali Baslan1'ndan sonra kurulan Mahrnud $evket Pa~ kabinesine ~fira-YI Devlet reisi olarak girdi (25 Ocak 1913) ve iki giin sonra da Hariciye Nanrh~' tayin edildi. Said Halirn Pa~ 31 Ocak 1913'te kurulan Miidafa'a-i Milliye Cerniyeti'nin kurucularmdandlr. ihtiyat-1 Milli adh bir hayat sigortas1 ~irketn idare heyeti b~kanhm yaptl. 1913'te Cerniyet'i Tedrisiye-i islarniye'nin ba~knh­ na se<;ildi. Yerli malmm iiretimi ve tiiketimi arnac1yla kurulan istihlak-1 Milli Cemiyeti'nin iiyesi oldu. Mahrnud $evket P~a 11 Haziran 1913'de oldiiriiliince Said Halim Pa~'y vezirlik riitbesi verilerek sadaret kaymrnli~, ertesi giin de sadrazarnllk rnakamma getirildi, Hariciye Nazrh~ da iizerine alarak hiikiimeti kurdu (17 Haziran 1913). Sadrazam Said Halim Pa~ / M. Hane.fi Boston 13 1. Sadrazamhk Donemi (17 Haziran 1913- 3 ~ubat 1917) Said Halim Pa~ kabinesinin ilk icraan Mahmud $evket Pa~'mn oldtiriilmesi i~n Divan-1 Harb-i Orfi mahkemesi kurmas1d1r. Mahkeme olayma kart~nl samklartn bir klsmm1 idama ve miiebbet hapse mahkUm ederken bir kismina ge~ic olarak ktirek cezas1 verdi ve sekiz yiiz ki~y bulan diger sanlklart da Sinop'a siirgiin etti. i~lernd $erif Pa~, Prens Sabahattin, eski Dahiliye Nazm Re~it (Rey) Bey, Kaymakam Zeki Bey, emekli Jandarma Komutan1 bulundugu bir grup samk gtyaplannMehmed Bey gibi onemli ~ahsiyetlrn da idam cezasma ~arpnld. Bunun yarunda eski sad.razamlardan Tunuslu 'run oglu Damad Salih Pa~, Polis Siyasi Klstm Miidiirii Muip Hayrettin P~a <;erkez Kaz1m, Tegmen Mehmed Ali, Jandarma Bey, Miralay Fuat, Yizba~1 Kemal gibi isimlerin bulundugu bir grup da irade-i seniyye geregince 24 Haziran 1913'te Bayezid Meydam'nda idam edildi. Edir:pe'nin Geri Almmas1 Balkan devletleri (Srrbistan, Bulgaristan, Yunanistan ve Karadag) Rumeli'yi Osmanh Devleti'nin elinden almak i~n birbirleriyle ~eitl anl~mr yapaBalkan ittifalo 17 Ekim 1912 tarihinde Osmanl1 rak bir ittifak olu~trda. Devleti'ne sav~ a~n. U~ hafta i~nde i~kodra, Yanya ve Edirne dl~maki biittin Rumeli topraklan kaybedildi. Strp askerleri tarafmdan desteklenen Bulgar i~gal etti. 30 Mayts 1913 giinti Btiytik ordusu 27 Mart 1913'te Edirne ~ehrin Devletlerin zorlamast sonucu Balkan ittifaloyla bir anl~m yapildl. Bu anl~­ mayla Osmanb Devleti, Ege Adalan dahil olmak iizere Midye-Enez hatbrun bat:Ismdaki btittin topraklardan feragat ediyordu. Londra Ban~ Antl~mas1 ile Edirne'yi ele ge~irn Balkan illkeleri Trakya'nm payl~m konusunda ihZor durumda kalan Bulgarlar birliklerini Edirne'den ~ekmy tilafa dti~ler. ba~lms1 ile birlikte bundan istifadeyi dti~ne ittihat ve Terakki ileri gelenlerinden Enver ve Talat Beyler harekete ge~ti. Kabinenin diger tiyelerini de ikna ~abmln neticesinde, ingilizlerin tehditlerini de dinlemeyen Said htiktimeti, Edirne'yi geri almak i~n 13 Temmuz 1913'te karar aldl. Halim P~a 21 Temmuz 1913'te Osmanh ordusu btiytik bir mukavemetle kar~ilmdn Edirne'yi tekrar Osmanh topraklarma katb. ingiltere, Faransa gibi devletler Antl~mas'ru ~artln uyulhemen sozlti bir nota vererek Londra Ban~ masmi istediler. Fakat Osmanl1 kendisine yoneltilen notalan reddetti. Bunun iizerine btiytik devletler tepkisiz kalchlar. Bu durumda Bulgaristan da araciSIZ Osmanh ile masaya oturmaya kararverdi. Bulgarlarla 29 Eyliil1913'te istanbul Antla~ms1 yapildl. Bu antl~my gore Edirne, Krrklareli, Dimekota Osmanh Devleti'ne verildi ve Meri~ nehri iki iilke arasmda strur olarak kabul edildi. Ege Adalar1 Meselesi Trablusgarb harbi srrasmda oniki adayt i~gal eden italya bilahare U~i (Lozan) 1YB AKADEMi I Eyliil2ou 14 ile bu adalan geri verecegini taahhiit etmi~. Ancak 1912'nin sonbahannda Yunanistan'm bu adalan teker teker i~gal etmeye ba~lms1 iizerine Acialar konusunda son karar biiyiik devletlere bmooldl. Bu devletler aralarmda siiren uzun gori~meldn sonra yakmda dogacak firsatlardan yararlarup Osmanh Devleti'ni payl~mk ic;in 14 $ubat 1914 tarihli nota ile Gokc;eada, Bozcaada ve Meis adalar1 d1~mal biitiin adalar1 Yunanistan'a vermeyi kabul 16 $ubat 1914'te bu devettiler. Sadrazam ve Hariciye Nazm Said Halim Pa~ letlerin notasma cevap vererek Bozcaada, Gokc;eada ve Meis adalannm geri verildigini senet sayarken diger adalar konusundaki hakh ve me~ru isteklerini kabul ettirmek ic;in c;aba sarl edeceklerini bildirdi. Bu arada Yunanistan, Tiirkleri goc;e zorlamaswla iki yiiz bine yakm Tiirk goc;Makedonya'da ya~n meni Ege klJilanna yerl~ti. Anadolu'nun Ege klyllarma yerl~n Makedonya Rumlann evlerine yerl~m b~lamn iizeriTiirkleri bu bolgede y~an ne bolgedeki Rumlar da Yunanistan'a goc; etmek durumunda kaldl. Said Halim Pa~ Hiikiimeti'nin bu politikas1, Miisliiman Tiirk'e yapdan zuliimleri biiyiik devletlerin gormemesine bir misilleme te~kil etmesi baklmmdan takdire ~a­ yandrr. Said Halim, adalar meselesini Osmanh Devleti'nin lehine bir ~ekild c;ozerek c;ok etkin bir diplomas1 yiiriittiigu ortaya c;lkmaktadrr. Antla~ms1 ittihat ve Terakki Cemiyeti'nin ileri gelenleri Edirne'nin geri almmasmdan subaylan emekli edip orduyu ele gec;irmeye <;al1~tdr. Bu sonra ordudald y~h konu ile ilgili olarak kendilerine yakln subaylann Edirne'nin geri almmasmda gostererek bu subaylarm riitbelerinin yiik.seltilmesini gosterdikleri ba~nl sagladllar. Bu sayede Cemal Pa~ Bahriye Nazuhgt'na, <;iiriik.sulu Mahmud da Nafi'a Naz1rhgt'na ve Enver Pa~ da 6 Ocak 1914'de Erkan-1 Harbiyye-i Umfuniye Reisligi'ne tayin edildi (Bostan, 41-43). Osmanh Devleti'ni P ay l a~ m a Te~ sbi leri ve Vilayet-1 ~ar lo. ye Said Halim Pa~'nm sadrzmh~ donemi Osmanh Devleti'nin en giic;siiz oldugu doneme rastgelmektedir. Bu nedenle yabanc1 devletler Osmanh topraklanm payl~m hevesiyle birbirleriyle yan~mktdlr. italya ve Balkan sav~lnd sonra ingiltere, Fransa, Rusya, Almanya, Avusturya ve italya Osmanl1'Y1 kendi aralarmda taksim etme kavgasma tu~lar. Bu kavgada ozellikle petrol bulunan bolgeler ilk srraJl almaktaydl. Osmanll Devleti'ni Slkl~tra petrol bolgeleri ve demir yollan imtiyazlanm almaya <;alt~Iyord1. Bu amac;larmda da biiyiik ol<;iide b~arli oldular. Bu illkeler yurdun degibolgelerindeki gemi ve demir yolu i~letmrn aldllar. Bu ~ekild kendiKendi aralarmda da birtaklm antl~mr lerine imtiyaz saglamaya c;ah~tdr. yaparak kar~dlh menfaatlerini koruma altma aldllar. Ancak bu devletler 1913 konusunda hazu ve 1914 Jiliannm ilk aylarmda Osmanh'Yl fiilen payl~m degillerdi. Bir klsiDI kendi ic; meseleleri, bir klsiDI da Osmanh tebaas1 i<;inde kendine taraftar (Almanya gibi) bulamamaktan korkuyordu. Bu nedenle de ilk merhalede iktisadi imtiyazlar iizerinde durdular. ~ik I M. Hanefi Bostan Sadrazam Said Halim P~a 15 3 Mart 1878'de Rusya ile imzalanan Ayestefanos Sulh Antl~mas 1 ile Osmanh'mn Dogu Anadolu (Van, Bitlis, Erzurum, Mamiiret-iil Aziz, Diyarbekir, Sivas) ve Karadeniz'deki bazl vilayetlerinde (Trabzon vilayeti: Artvin, Rize, Trabzon, Giimii§hane, Giresun, Ordu, Samsun) Avrupa kontrolii ciddi bir sorun te§kil etmekteydi. altmda 1slahat istenmi§ti. Bu Osmanh i~n 0 donemden itibaren goreve gelen hiikiimetler bu soruna kar§I bazi tedbirler almaya ~ah§milrc. Ancak bu sorun, i~ersnd pek ~ok iilkenin soz sahibi oldugu ~ok boyutlu bir meseleydi. Osmanh hiikiimetlerinin alch~ pek ~ok onlem yabanc1 iilkelerin ozellikle de Rusya'nm tepkisi ile kar§lla§Iyordu. Eyliil 1913 ile ~ubat 1914 yillan arasmda Rus Sefiri Girs ve maslahatgiizan Gulyevi~ ile Sadrazam ve Hanciye Nazm Said Halim Pa§a arasmda teklif ve mukabil teklifler gidip geldi. Rusya, diger sefirlerin de tasvibini alarak konuyu artik kendisi yiirtitiiyordu. Sadrazam diger iilkelerden destek istedk~, konunun bir an evvel halledilmesi istegi bildiriliyordu. 1914'te Said Halim Pa§a ile Gulyevi~ arasmda Dogu Vilayetleri ile 8 ~ubat ilgili antla§ma imzalanch. Rusya bu antla§ma ile Osmanh Devleti'nin ~em b er i~ne alarak Kafkasya'daki Miisliimanlarla Tlirklerin mi.inasebetlerini kesmek istiyor ve istanbul hakkmdaki planlarm1 tatbik etmek istiyordu. Bu antla§ma ger~ktn a~r hiikiimler i~ermktyd. Antla§maya gore; Dogu Vilayetleri iki bolgeye ayrlliyor ve ba§ma ecnebi gene! miifetti§ler gorevlendiriliyordu. Bunlann maa§lar1 da Osmanh tarafmdan odenecekti. Aynca buradaki Osmanh egemenligi neredeyse yok ediliyordu. Bolgelerde her tiirlii sorumlulugu Osmanh bu miifetti§lere b1raklyordu. Bu bolgeler i~n belirlenen miifetti§ler ile 25 MaYJS 1914'te kontratlar imzalanch ancak atanchklan bolgelere gidemeden Osmanl1'run I. Cihan Harbi'ne girmesi nedeniyle miifetti§lerle yapilan sozle§meler feshedildi. Birinci Diinya Sav ~ 1 Srrasmda Said Halim Pa ~a Hiikiimeti Said Halim Pa§a'nm sadrazamhk yillan di.inyanm ~alknch yillara denk gelmektedir. I. Cihan Harbi'nin ba§lch~ ve en s1cak saatlerinin ya§nch~ yillarda Osmanh Devleti'nin Sadrazam1 ve Haraciye Nazm pozisyonunda olan Said Halim Pa§a'nm iizerinde son derece a~r bir sorumluluk bulunuyordu. Dortyil siiren ( 1914-1918) I. Diinya Sava§I srrasmda, Osmanh Devleti'nde ittihat ve Terakki hiikiimetleri olarak degerlendirilen ba§ta Said Halim Pa§a ile Talat Pa§a hiikiimetleri ve ittihat ve Terakki'nin art~1 kabinesi olarak degerlendirilen izzet Pa§a Hiikiimeti gorev yapti. 17 Haziran 1913'te kurulan Said Halim Pa§a hiikiimetinde zaman i~nde bazi degi§iklikler yapilch. Sava§ ba§lamadan once Said Halim Pa§a, kabinenin hem Sadrazam1 ve hem de Hariciye Nazm idi. Kabinede Talat Bey Dahiliye Nazm, Enver Pa§a Harbiye Nazm, Cemal Pa§a Bahriye _Nazm, <;iirtiksulu Mahmud P~a Nafia Nazm, Cavid Bey Maliye Nazm, Hayri Efendi ~eyhilsam, Oskan Efendi Posta ve Telgraf Nazm, Siileyman Bustani Ziraat ve Ticaret Nazm, 1YB AI<ADEMi I Eyliil2011 16 ibrahim Bey Ad.liye Nazm ve vekaleten ~ura-YI Maarif Nazm olarak go rev yap1yordu. Devlet Reisi, ~ikr Bey de Osmanh Devleti, I. Diinya Sava§l patlak vermeden once donemin biiyiik devletleri ile ittifak yapmak ic;in birc;ok te§ebbiiste bulundu. 1913 yli1 sonlannda Almanya ile ittifak te§ebbiisiine gec;ildi, ancak Almanya buna yana§madL ingilizlerle ilk ittifak denemesi italya Sava§I'mn oldugu ve Ruslann bogazlardan sava§ gemilerini gec;irrnek istedikleri bir srrada yap1ldl. ikinci ittifak denernesi ise Ruslarm Dogu Anadolu vilayetlerinin 1slah1 te§ebbiisiinii kendi lehlerine c;evirrnek ic;in baslada bulunduklar1 donerne rastlar. Osmanll Devleti, ingiltere ile giri§tigi bu ittifak giri§irnlerinden olurnlu bir sonuc; alamad!. Aynca Fransa ve Rusya ile ittifak giri§irnlerine girilmi§se de bunlardan da sonuc; almd~ bilinen bir husustur. imparatorlugu'nun veliah28 Haziran 1914'te Avustrya-Mci~n dl Ferdinand ve e§i, Saraybosna'da bir Srrph tarafmdan oldiiriilmesi iizerine Avusturya-Macaristan imparatorlugu Hiikiimeti, Osrnanll Devleti'ni iic;lii ittifaka c;ekmek iizere ~§may ba§ladl. Almanya, Osmanl1 Devleti'nin 1913'teld teklifini giindeme getirerek 22 Temmuz 1914'te ittifak teklifinde bulundu. Almanya'nm ittifak teklifi Said Halim Pa§a, Enver Pa§a, Talat Bey ve Halil Bey kabul ettiler. Bu teklifini kabul etmelerinin sebebi Rus korkusudur. Almanya'run o donemde Osmanll Devleti'nin toprak biitiinliigunii bozacak veya devleti zayrllatacak bir politikas1 soz konusu degildi. Almanya'nm Osmanl1 Devletini bir miisternleke gibi eline gec;irmesi miimkiin bulunmarnaktaydl. Almanya, Osmanll Devletini bir irtibat pazan olarak gorrnekteydi. Osmanl1 Devleti giic;lii oldukc;a ve ayakta durdukc;a bu rnenfaatleri devam edecekti. 2 Agustos 1914'te Almanya ile Osmanll Devleti arasmda ittifak Antla§masi, Sadrazarn Said Halirn Pa§a ve Almanya Biiyiikelc;isi Wangerheirn tarafmdan irnzalandl. Sadrazam'm Yenikoy'deki yahsmda imzalanan antla§ma tecaviizi ve taarruzi bir ittifak olma)'lp, tedafiii yani Rus saldlnsma kar§I korunmak ic;in al<dedilen bir savunma anla§rnas1du. 1-2 Agustos 1914 gecesi Sadrazam ve Hariciye Nazm Said Halim Pa§a'mn yal1smda toplanan Enver Pa§a, Talat Bey, Cavit Bey ve Meclis-i Mebusan Reisi Halil Bey' den miirekkep bir 1asrm vekiller, biiyiik devletler arasmdald siyasi gerginligi goz oniine alarak genel seferberlik karan aldllar. 2 Agustos 1914'te de padi§ahm onaYI almarak genel seferberlik ilan edildi ve aym giin hiikiimet Meclis-i Mebusan'1 siiresiz kapt:J~m ve borc;lariDI tecil ettigini ilan etti. Said Halim Pa§a Hiikiimeti, Almanya ile yapuan ittifaktan sonra diger devletlerle de ittifak te§ebbiislerinde bulundu. ilk antla§ma Bulgaristan'la yapudl. Said Halim Pa§a'nm ona)'lyla Enver Pa§a 5 Agustos 1914'te Rusya'ya ittifak teklifinde bulunur. 10 Agustos 1914'te Goben ve Breslav adh Alman sava§ ge- Sadrazam Said Halim P~a / M. Hanefi Bostan Hiikiimeti gemilerinin Osma.nh sulanna girmeleri iizerine Said Halim P~a milerin satm almd!gtm ve Osma.nh Devleti'nin tarafstz oldugunu ilan eder. 17 Agustos'ta ingiltere, Fransa ve Rusya biiyiikelt;ileri sadrazarm ziyaret ederek, eger Osmanh Hiikiimeti sav~m sonuna kadar tarafstz kahrsa, bunun kar§Ihgxnda toprak biitiinliigunii taahhiit edeceklerini soylerler. Said Halim Pa§a, itilaf Devletleri'nin bu te§ebbiisii iizerine Maliye Nazm Cavid Bey'i bu devletlerin biiyiikelt;ileri ile gorii§meye memur eder. Aym zamanda Cerna! Pa§a da itilaf Devletleri'nin biiyiikelc;ileri ile temasa gec;er. Osma.nh Hiikiimeti, devletin toprak biitiinliigunii, kapitillasyonlann ilgas1, Yunanlliann i§gal ettigi adalann iadesi ve M1srr meselesinin baJ.lini ister. Bunlann kar§Uigxnda da tarafslZhgtm muhafaza edecekti. Ancak bu gorii§melerden kesin ve olumlu bir sonut; almamad!. 5 Eyliil1914 taribinde Bakanlar Kurulu toplanbsmda Sadrazam ve Hariciye teklifi ile biitiin kapitillasyonlarm kaldmlmasma Nazm Said Halim Pa~'nm karar verildi ve 1 Ekim 1914 taribinden itibaren biitiin kapitillasyonlarm kald!rlld!gi ilgili devletlere resmen bildirildi. sokmak ic;in t;e§itli tertipler diizenAlmanya, Osmanl1 Devleti'ni sav~ ledi. Nitekim Karadeniz olaYI bunlardan biridir. Osmanl1 Donanmas1'mn birinci komutaru Amiral Soucbon'a ~nver Pa§a tarafmdcp1 25 Ekim 1914'te Karadeniz'e t;Iklp Rus filosuna sald!rma emri verdigi ileri siiriilmektedir ki, Halil Bey ( Mente§e) bu iddiaYl ileri siirenlerin iddialarnn ispatlayamachklanru ve batta Enver P~a'nm boyle bir emir vermedigini kendisine soyledigini belirtmektedir (Mente§e 1986: 208). Amiral Soucbon komutasmdaki Osmanl1 Donanmas1 27 Ekim ak§aKaradeniz'e ac;llw.· 29 Ekim 1914'te saball karanl1gxnda Sivastopol ve Novorossisk ve 30 Ekim'de de Odese limanlan bombard!man edildi. 29 Ekim ak§arm olaydan baberdar alan Said Halim P~a, Bab1ali'de baz1 Hiikiimet iiyeleri ile bir toplanb yapb. Kendisinden habersiz i§ler yaplid!~m ve kesinlikle barbe taraftar olmad!gxni, eger kendisinin fikrine i§tirak edilmiyorsa bemen biikiimetten t;ekilmeye bazrr oldugunu belirtti. Bunun iizerine Enver P~a yeminle olaydan baberdar olmad!gtm soyledi. 30 Ekim giinii Said Halim P~a istifa etti. Aym giin kabine iiyelerinin tamallllna yaknn P~a'nm yahsma giderek istifadan vazget;mesini istediler. "Hadiseyi tamir etmek ve alakadarlara tarziye vermek §arb ile" istifasrm geri alabilecegini soyledi. Bu teklifi kabul edilince istifasrm geri aid!. llll Said Halim Pa§a ilk kabine toplanbsmda iic;lii itilaf Devletleri ile sulbun korunmas1 karl~tiud. Rusya Biiyiikelt;isi'ne bir nota verilerek Karadeniz OlaYI'nm sulb yolu ile c;oziilmesi istendi. Ancak Rusya bu notaya olumlu cevap vermedi. 31 Ekim'de Rus Biiyiikelt;isi, 1 Kasim'da da ingiliz ve FransiZ biiyiikelt;ileri istanbul'dan ayrlidllar. itilaf Devletleri'nin biiyiikelt;ileri gittikten sonra 2 Kasim'da yaplian ilk Bakanlar Kurulu toplanbsmda Sadrazam ve Hariciye Nazm Said Halim P~a, Karadeniz OlaYI'm ve sulb t~ebislrn, 17 18 TYB AKADEMi / Eyliil2011 buna kar~Il itilaf Devletleri'nin olumsuz tutumlanm anlahr. Arhk Osmanh Hiikiimeti kendisini Rusya, ingiltere ve Fransa Hiikiimetleri ile harp halinde bildirilmesi liisaymak durumunda oldugunu ve durumun yaz1 ile padi~h zumunu ac;lklar. Bunun iizerine Posta ve TelgrafNazm Oskan Efendi, Ziraat ve Ticaret Nazm Siileyman Bustani sulh taraflisi olduklanm si:iyleyerek istifa ise hiikiimetteki arkd~lnm ettiler. Nana Nazm Giiriiksulu Mahmud Pa~ onemli konularda dahi kendisine bilgi vermediklerini ileri siirerek istifa etti. Cavid Bey toplanhya gelmedi ve istifa edecegini Talat Bey'e bildirildi. 6 Kas1m 1914'te yaymlanan irade-i seniyye ile istifa eden naz1rlann istifalan kabul edilnezaretlere ~u isimler atandl: Maliye Nezareti'ne vekaleten Maarif di ve bo~ Nazm $iikrii Bey, Ticaret ve Ziraat Nezareti'ne ve Nafia Nezaret vekilligine istanbul Mebusu Ahmed Nesimi Bey getirildi. 8 Kas1m 1914'te Bursa Valisi vekaleten yiiriitiilen Nana Nezareti gorevi verildi. Abbas Balim Pa~'y 2 Kas1m 1914'te Rusya, 5 Kastm'da· da ingiltere ve Fransa, Osmanh Devleti'ne sav~ ilan ettiler. Buna kar~Il Osmanh Devleti de 11 Kas1m'da yaymlanan irade-i seniye ile bu devletlere cihat ilan eder. 23 Kas1m 1914'te irade-i seniyye ile Cihat Fetvas1 yaymlamr. Cihat Fetvas1 Tiirkc;e, Arap<;a, Farsc;a, Tatarca ve Urduca olarak ne~rdil. Cihat Fetvas1'ndan ba~k 29 ki~ilk Meclis-i Ali-i ilmi tarafindan hazrrlan1p imzalanan Cihad-1 Ekber hakdilde yaymlamr. Bu fetva ve beyannameden kmda uzun bir beyanname be~ bolgelere da~blr. milyonlarca niisha bastmlarak Miisliimanlann ya~dlkr1 Bunlarm dl~ma M1s1rh alim Abdiilaziz yaVI§ da Cihat Fetvas1'm destekleyen Arapc;a bir beyannamesi ile Necefdeki $ii Ulemas1'mn Farsc;a olarak yazdi~ fetva da dikkate deger. Osmanb Devleti be§ cephede muharebeye katildl. Kafkasya, Kanal ve Filistin cephelerinde ba§anh olunamaml§hr. Buna kar§Illk <;anakkale sava§larmda iistiin ba§anlar gi:isterildi. Yine Irak cephesinde, Kut-el-Amara'da ba§anlar elde edildi. Ermeniler'in ba§ka yerlere nakledilip iskan edilmeleri Said Halim P~a Hiikiimeti tarafindan gerc;ekle§tirildi. Osmanh Devleti'nin I. Diinya Sava§I'na kablmas1yla birlikte, Ermeniler bagh bulunduklan birlikten kac;maya, orduyu arkadan vurmaya ve itilaf Devletleri hesabm~ casusluk yapmaya ve Miisliiman balk! katletmeye ba§ladllar. Hiikiimet, Ermeni komite iiyelerine ve Ermeni. milletvekillerine bu hareketlerden vazgec;medikleri takdirde §idihtar etti ise de bu ihtarlara aldlran olmadl. detli tedbirlere ba§vurlc~ Hatta Ermeniler §iddet ve kanl1 eylemlerini daha da artirdilar. Bunun iizerine Dalliliye Nazm Talat Bey, 24 Nisan 1915'te Ermeni Komite merkezlerinin kapatilmasi, evrakma el konulmas1 ve komite ileri gelenlerinin tutuklanmasm1 isteyen bir tamim yaJinladl. Osmanh Devleti oliim kal1m miicadelesi ic;inde iken Ermenilerin bu hainane davram§lanmn gi:iz arm edilmesi miimkiin degildi. Hiikiimet'in emirlerine, memleket savunmasma ve asayi§in korunmas1 ic;in alman tedbirlere kar§I ge- Sadrazam Said Halim Pa~ I M. Hanefi Bostan lenlerle, casusluk yapanlann tek tek veya toplu olarak yine Osmanh Devleti s1mrlarr dahilinde bulunan daha giivenli bi:ilgelere nakledilmesi i~n Dahiliye Nazm Talat Bey imzas1 ile 26 Mayrs 1915'te bir tezkere sadarete gi:inderildi. Bunun iizerine 30 Mayrs 1915 tarihinde yapllan Bakanlar Kurulu toplanbsmda bu tezkere ele almarak kabul edildi. Aynca niifus naklinin hangi bi:ilgelerden yapllacagr ve nakledilenlerin nerelere iskan edilecegi karara bagland1 ve allnan kararm yiiriirliige girmesi i~n 31 Mayrs 1915 tariliinde Dahiliye, Harbiye ve Maliye nezaretlerine teblig edildi. 24 Ekim 1915'te Talat Bey'in hiikiimet i~nde niifuzuSaid Halim Pa~, nu gi~lendrmk i~n yapbgr basla sonucunda Hariciye Nazrrhgr'ndan istifa etti. Bo~aln nezarete Meclis-i Mebusan reisi Halil Bey getirildi. 24 Nisan 1916'da Adliye Nazm ibrahim Bey ~ura-y Devlet Reisligine getirildi. Adliye Nezareti gi:irevi veka.Ieten Hariciye Nazm Halil Bey'e tevdi edildi. Bunun iizerine $eyhiilislam Hayri Efendi istifa ederek bu makama 8 Mayrs 1916'da Musa Kazup Efendi atand!. Me~ihat bagh olan Vala.flar idaresi, Evkaf Nezareti olarak te~kiland!r bu nezarete ~ura-y Devlet Reisi ibrahim Bey nasb edildi. Osmanl1 Devleti harbe girdikten sonra 4.0rdu Kumandanl1gr'm deruhte etmek iizere 21 Kasrm 1914'te Cemal Pa~ Suriye'ye hareket etti. Bahriye veNezareti gi:irevini veka.Ieten yiiriitmek iizere Harbiye Nazm Enver Pa~'y rildi. Mekke Emiri ~erif Hiiseyin Pa~ 15 Temmuz 1915'te Osmanh Ordusu'nun biiyiik bir bi:iliimiiniin <;anakkale bi:ilgesinde olmasmm verdigi giivenle ingiltere'ye askeri i~brlg teklif etti. 11 Ocak 1916'da Tebiik'ten Mekke'ye kadar uzanan Hicaz boigesinde muhtar idaresinin kabul edilmesini ve emirligin ~arb ile omriiniin sonuna kadar kendisine verilmesini biiyiik evladma ge~mk gi:inderdi. 6 Haziran 1916'da isteyen bir telgrafi Harbiye Nazm Enver Pa~'y yi:inetiminde Kanal Seferi i~n $erifHiiseyin'in ogullan $erif Alive ~erifFaysl Medine'ye gelen Bedevi Ordusu, Medine karalmllanna saldrrarak fiilen isyan etti. 2 Temmuz 1916'da Mekke Emiri $erifHiiseyin Pa~ gi:irevinden azledilerek yerine Meclis-i Ayan iiyesi $erif Ali Haydar Bey tayin edildi. Bunun iizerine $erif Hiiseyin 29 Ekim 1916'da kendisini Arap Meliki ilan etti. 1916 yllmda Said Halim Pa~ Hiikiimeti'ni di~rmek iizere Yakup Cemil bir suikast te~bisnd bulundu. Bu te~bis i:igrenilince Yakup Cemilu Eyliil1916'da tutuklanrp idam edildi. ittihat ve Terakki'nin 1913 ve 1916'da yaprlan kongreSaid Halim Pa~, lerinde bu te~kilabn genel ba~knlrg se~ild. Ancak aym te~kilabn ba~kn vekili ve kendi kabinesinin Dahiliye Nazm olan Talat Bey'le aralannda ciddi huzursuzluklar ba~ gosterdi. Ozellikle Talat Pa~ ile Said Halim Pa~'nm arasr son Hanciye Nazrrhgr meselesi yiiziinden a~Ild!. Talat Bey hiikiimet. i~ndek 19 TYBAKADEMijEyliil2011 20 niifuzunu arthrarak sadrazam olmak istiyordu. Talat Bey, sadrazarnm kapitiilasyonlar kallani§ olmasma ragmen bu konu ile ilgili gelen ya.zllara cevap verdigini ve kendisine tevdi edilen yazllan okumamasmdan §ikayet ediyordu. Said Halim Pa§a da kabinenin ba§kani olmasma ragmen umunli i§lerden haberdar edilmemekten rahats1zhk duyuyordu. Nitekim kadm efendilere tahsis olunacak maa§ hakkmdaki kanun kendisine dani§Umadan haz~rlnu. Bu olayla son noktasma gelen gerilim Sadrazam Said Halim Pa§a'nm saghk durumunu gerk~ gostererek gorevinden 31}ubat 1917 tarihinde istifa etmesiyle son buldu. Padi§ah V. Mehmed RC§ad 41}ubat 1911de Talat Bey'e vezirlik riitbesi vererek sadrazamhk makamma ataru. Said Halim Pa§a'nm sadaret miiddeti 3 sene, 7 ay ve 21 giin siirdii. sadrzmh~ doneminde ozellikle Edirne'nin geri almSaid Halim P~a, masmda ve Adalar meselesinde biiyiik hassasiyet gosterdi. Edirne'nin geri dolaYI padi~h tarafmdan kendisine murasahnmas1 ile ilgili ~ali§mrdn sa' imtiyaz ni§am verilerek taltif edildi. Aynca Alman imparatoru kendisine Aigle Noire, Avusturya - Macaristan imparatoru da Saint Etienne ni§amnz verdi. Said Halim Pa§a'nm sadaret doneminin yansmdan fazlas1 I. Diinya Sava§l devresinde ge~r. Hiikiimetin Tiirkiye'yi sebepsiz ve valdtsiz sava§a soktugu ileri siiriiliirse de P~a bu isnatlar1 kabul etmez. Nitekim "Tiirkiye'nin Harb-i Umumi'ye i§tirakindeki Sebepler" ba§h~ ile Sebiliirre§ad dergisinde oliimiinden sonra bir boliimiiniin yaYIUlnd~ hatrralarmda §U hususlan giindeme getirmektedir: Sevr Muahedenamesi ile yagma ve talan edilen "Tiirk mevcudiyet-i Milliyesinin silaha sardarak miidafa'a edilmesi mecburiyet-i kat'isinden §iiphe edilemiyorsa" 1914'te de biiyiik harbe Tiirkiye'yi i§tirak ettiren sebeplerin me§rulugundan §iiphe edilemeyecegini belirtmektedir. Pa§a, Rusya'nm ve diger itilaf Devletleri'nin Tiirkiye ic;in besledikleri menfi niyetlerin yeni olmadi~, ozellikle Osmanh Devleti'nin harbe girdikten sonra dogmaru~n dikkat ~ekmtdir. Onlarm Osmanh Devleti'ni da~tm, parc;alama ve Tiirk'ii tarih sahnesinden sili;IIe siyasetlerinin Cihan Harbini doguran sebeplerin en onemlisi oldugu gibi, "bugiin devam edilen muharebenin-istiklal Harbi'nin de sebebidirler". Said Halim Pa§a, eger Osmanl1 Devleti, Birinci Diinya Sava§I'nda ve Tiirk Milleti'nin istiklal Harbi'nde iizerine dii§en a~ vazifeyi yapmaktan ka~msy­ di, kendi izmihlaline bizzat kendisi i§tirak etmi§ olac~ soylemektedir. Yme Pa§a; "Eger Tiirk Milleti bugiin - istiklal Harbi'nde-hala miicadele edebiliyor ve Cenab-1 Hakk'm inayeti muazzez ve miibeccel evlatlarmm havank7l fedakariyesi ile kendisine hiir ve miimin bir ati temin edebiliyorsa bu srrf 1914'de kendisine terettiip eden vazife-i ulviyeyi idrak ederek miicadele ede- cegi kuvvetlerin biiyiikliigu oniinde bir ictinab ve tereddiit. .." gostermeden miicadele etmesinden kaynlru~ ifade etmektedir. Sadrazam Said Halim P~a I M. Haneji Bostan Said Halim Pa~, Osmanh Devleti'nin vakitsiz harbe girmesi meselesi tizerinde de durmaktadlr. 0, Osmanh Devleti'nin vakitsiz harbe girdigini kabul etrnekle beraber, bunun "harb-i umumide takib etmi~ oldugu istikametin yanh~m" gostermedigini, ancak bu konuda "takip ettigi siyasetin... laylla.yla tatbik edilemedigini gosterir" demektedir. Yine "Tiirkiye'nin" Birinci Dlinya Sav~1'nd tarafs1z kalmasmm mlimklin olmad~ r;linkli devletin istikla.J. ve istikbalini temin edemeyecegi hakikatini anld~m ve tehlikenin bliyiiklligunii hissettigi ir;in harbe girdigini ifade etmektedir. Devlet'in tarafslZ kalmas1 ha.J.inde alc;akc;a bir ollimli tercih etmek durumunda kalc~m yazmaktadlr. Said Halim Pa~, sadrazamhktan ayrlidlktan sonra ayan liyeligi gorevine devam etti. ittihat ve Terakki Partisi'nin 1917 ylll kongresinde merkez-i umumi liyeligine ser;ilerek bu parti ile olan baglanm koparmadl. Yal1sma r;ekilerek Osmanh toplumunun meselelerine r;are bulmak ir;in eserler yazmaya devam etti. ve ileri gelen Mdndros Mlitarekesi'nden sonra, Enver, Talat, Cemal P~a baZI ittihat ve Terakki Partisi mensuplan yurt dl~ma r;Iktl. Sultan Vahdettin, Said Halim Pa~ ve karde~i Abbas Halim P~a'nmd yurt dl~ma r;1kmalanm onerdi, ancak onlar bu oneriyi reddetti. ileri gelen ittihatr;liann yurt dl~ma r;lkmas1 iizerine ittihat ve Terakkinin da~k iizere oldugunu goren Said Halim Pa~, Muhafazakaran F1rkasm1 kurmaya haZ1rlandlysa da bu te~bli­ sli ger;kl~mdi. P~a, 4 Kas1m 1918' de sav~ ve "Ermeni Kmm1" sorumlusu olarak Dlvan-z All (Ylice Divan)'ye verildi. 10 Mart 1919'da tevkif edildi ve Divan-1 Harb-1 Orfi'de yargliandl. 28 MaYIS 1919'da i ngilizler tarafmdan once Mondros'a, bilahare oradan da Malta'ya sliriildli. Malta'da Poiverista esir ve 144 arkd~1 sav~ sorumlukampmda tutuklu bulunan Said Halim P ~a su ve "Ermeni Kmnn" ile ilgili olarak miittefik mahkemelerinde yarglianmak istenm~ de boyle bir sur;u i~ledkrn dair bir delil bulunamadlgmdan 29 Nisan 1921'de Malta'da serbest brraklldllar. Pa~, Malta'da tutuklu iken, ingilizler Yenikoy'deki yal1sm1 i~gal ederek, yal1daki blitiin degerli e~yaln yagmaladllar. Said Halim, istanbul'a donmek istediyse de Tevfik Pa~ hliklimeti tarafmdan donmesi mahzurlu goriildligunden bu istegi kabul edilmedi. ingiliz i~gal alhndaki M1srr'a da gidemediginden Roma'da bir konak kiralayarak oraya yerl~ti. 5 Arallk 1921'de kirald~ kona~ oniinde 57 ya~md iken Ar~avi $rracryan adh bir Ermeni komitac1 tarafmdan alnmdan vurularak ~ehit edildi. Na~1 istanbul'a getirilerek 29 Ocak 1922'de Sultan II. Mahmut Tlirbesi bahr;esindeki babasmm mezarmm yamna gomilldli (Bostan 1992: 26105). 2 . ~ ah s i ye ti <;okli~ donemi Osmanl1 fikir adamlarmm en onemlilerinden biri olan Said Halim Pa~, islamc1 bir devlet siyaset ve fikir adam1dlr. Derin bir islanu kavray~ sahip oldugu eserlerinde ve ~ahsiyetnd ar;Ik bir ~ekild goriilmektedir. 21 TYB AKADEMt / Eyli.il2ou 22 ge~tind Malta'daki siirgiin hayab ID§mda stPa§a'nm hayab varh.k i~nde okuyan, geni§ kiiltiire sahip bir devlet adamt idi. kmtl yiizii gormedi. Olduk~a Yoksullara yardlm elini uzabr ve sanat ustalanm korurdu. Pa§a kibar, al~k goniillii, stcakkanh, iyi ahlakh, nazik, diiriist ve §ahsiyet sahibi bir insandl. 0 ittihat ve Terakki Cemiyeti'nin kuklast ve esiri degildi. Aksine bu cemiyet i~n­ deki a§mhklan frenleyen ve ozellikle Enver Pa§a ile Cemal Pa~'yt ban~ ic;inde tutan bir denge ve itidal unsuru idi. Pa§a'mn siyasi §ahsiyeti yamnda bir de miitefekldrligi soz konusudur ki, miitefekkirligi siyasi §ahsiyetine oranla daha i:.inemlidir. Onun en onemli vasft "dii§ilnen bir kafa" olmastydl. 0 aym zamanda '1sldmczhk" fikir alammm en i:.inemli di~nce onderlerinden biri idi. Onun eserlerindeki fikirler basit, alt~gemi§ degerlendirmeler degildir. Eserleri hacim olarak ki~ olmakla birlikte insam tefekkiire sevk ederler. ortaya orijinal fikirler ortaya koyar. Biiyiik meseleleri, ba§anyla ~i:.zmlerkn Pa§a, ban medeniyeti ve sosyal hayatlm yalandan tanm~ olmasma ragmen, kendi kiiltiir ve medeniyetine, i:.izellikle Tiirk Milleti'ni yabanc1 degildi. 0 kendi milli degerlerine bagh aydm bir fikir ve devlet adamt idi. Said Halim, di~nces tabii bir sonucu olarak Mustafa Kemal'in oldugu Milli Miicadele Hareketini sonAnadolu'da emperyalizme kar§t vermi~ radan degil, ba~mdn beri a~tk destekleyen bir §ahsiyet oldugu ve karde§i Abbas Halim Pa§a'nm bu harekete maddi yardlrnlarda bulundugu kendisine ait 1921 tarihli mektuplardan anla§tlmaktadtr. Malta'da siirgiinde iken Amerika ve Fransa devlet ba§Said Halim Pa~. kanlan ile ingiltere ba§bakanma yazdt~ ve Ermeni meselesini de ac;tkladtg. teferruatb mektubunun Amerika Devlet Ba~knt Wilson iizerinde biiyiik bir tesir yaptl~, bu mektup iizerine Ermenistan Devleti'ni kurmakla gi:.irevlendirilen General Harbord'un uyartld~ belittilmektedir. Ermeni teri:.irist $tractyan'm itiraflanna gore; Said Halim Pa~, italyan Milli Bankalan'ndan 2 milyon sterlin bore; para bularak, Mustafa Kemal'e sevk edilmek iizere silah alacaktt. Bu konuda italyan bankalanyla 6 Aralt.k 1921'de $rractyan acele davranarak bir Said Halim Pa§a kontrat imzalyc~nd, giin i:.incesinde Pa§a'yt oldiirdiigi.inii ac;tklamaktadrr (1997:199-200). 3· Eserleri Said Halim Pa§a'nm eserleri olaral< seldz ki.tabmdan ba§ka, hatlralan, mektuplan ve Divan-1 Ali'nin sorulanna yaztl1 olarak verdigi cevaplar bulunmaktadlr. Onun kitaplan hacirnli olmamakla beraber, ciltler dolduracak kadar derin muhtevahdtr. Pa§a'nm her eserinde bir yenilik gi:.ize ~arp. Bu nedenle eserleri ba§b ba§ma bir deger ta§tmalctadtr. Eserlerinde iizerinde durdugu konulardan biri Ban'nm sosyal ve siyasal ozelliklerinin yam srra islam toplumlannm ic;inde bulundugu sorunlar ve bu sorunlardan ~Ikt§ yollandlr. Onun bu Sadrazam Said Halirn Pa!ia I M. Hanefi Boston konudaki di~ncelr faza etmektedir. islam toplumlan i<;in canh~m 23 ve onemini hrua muha- Eserleri ~unlard1: 1. Ta'assub: Said Halim'in ilk eseri bu olup, 1910 J!.lmda Siranmiistakim dergisinde "Mehmed" imzas1yla "Ta'assub-z jsldm1. ve Ma'na-i Hakikiyyesi" ad1yla yaJ!.nlmi~hr Kitap olarak Taassub ad1yla 1917'de iki defa basilm~r. Frans1zca olarak kaleme alman eser, Tahir Hayrettin Pa~ tarafmdan terciime edilm~tr. Pa~ bu eserinde Garp ile ~ark arasmdaki di~manl1 sebepleri iizerinde durmakta&r. Ban'mn Miisliimanlara isnat ettigi din taassubunun, aslmda Miisliimanlara kar§I yap1lan haks1zhklarm ve zuliimlerin bir sonucu oldu~n belirtmektedir. Mukallidliklerimiz: Eser "Mehmed" imzas1 ile 1911 ve 1914 J!.llannda iki Pa§a, bu eserde Ban'nm siyasi ve i<;timai miiesseselerini taklit etm~ ugra&~miZ ve ugrayc~1z felaketler iizerinde durmakta&r. Her degi~kln iyi sonu<;lar getirecegini dii§iinmenin bir gaflet oldu~n, ozellikle orf ve adetlerin degi~ms ile gerileme ve <;oki~lern ba~lycn dikkat <;ekmektedir. 2. kez basilm1~tr. 3. Me§rutiyet: Bu eser "Mehmed" imzas1.ile 1911 yilmda kitap olarak yaJlnlan&. Pa§a, bu kitapta me§rutiyet idaresinin tesirleri ve neticelerinin ne olac~ iizerinde durmakta ve terciime yoluyla alman bir anayasamn bizim siyasi ve i<;timai hayatimiZla bagd§myc~ belirtmektedir. 4. Buhran-z jctima1.miz: Eser "Mehmed" imzas1yla 1916'da iki defa bas1ld1. Aym eser 1918'de Sebiliirre§ad dergisinde "Prens Said Halim Pa~" imzas1yla tefrika edildi. P~a bu eserinde, vaktiyle gii<;lii, kuvvetli ve zinde olan Osmanl1 toplumunun klsa bir zamanda nasll <;oktiiguniin sebepleri iizerinde durmakta&r. Ona gore Osmanl1 toplumunun kuvvet ve zindeligini yeniden kazanabilmesi i<;in, ahlili meziyetlerin ve terbiyenin ilme, faziletin de bilgiye tercih edilmesi gerekmektedir. 5· Buhran-z Fikrimiz: 1917'de "Mehmed", 1919'da da "Prens Said Halim Pa§a".imzasiyla iki defa basil&. 9 Ocak 1919'dan itibaren de Sebiliirre§ad dergisinde tefrika edilmeye ba§lan&. Pa§a bu eserinde Turk ay&mnm Ban hayranli~ iizerinde durmakta, bu hayranltgrn bir hastal1k oldu~ ve bu hastahktan kurhilma&k<;a Tiirk'iin ba~ms1zhg halel gelecegine i§aret etmektedir. 6. jnhitat-z js[am Hakkznda Bir Tecriibe-i Kalemiyye: Pa§a'mn bu eseri 1918'de kitap olarak, 12 Eylii11918'den itibaren de Sebiliirre§O.d'da "Akvamz js[amiyyenin Esbab-z jnhitatz" a&yla tefrika edilmeye ba§lan&. Bu ~serd Miisliimanlann gerileme ve ozellikle XIX. ve XX. yiiZJ!.llarda felakete dii§melerinin sebepleri tespite <;ali~Imkt&r. Pa§a Osmanh ayd1nlanmn islam toplumunda goriilen aristokratik ve demokratik karakterleri geli§tirmeye ve yiikseltmeye gayret etmeleri gerektigini ve mill! esaslanmlZl da, idare edenle edi- TYB AKADEMi / Eyliil2011 24 lenler arasmdaki hak ve vazifelerin daha iyi anla§lhp tatbik olunmasm1 temin edecek tadil ve 1slahat ~malr hasretmeleri gerektigini belirtmektedir. 7· jsldmlQ§mak: Pa§a'nm onemli eserlerinden biri alan jslamla$mak, Mehmed Akif tarafmdan FransiZca'dan terciime edilerek 15 KasiiD 1918'den itibaren Sebiliirre§ad'da tefrika edilmeye ba§landl. Aym yil i<;inde miistakil kitap olarak da basildi. Bu eserde "islamla§mak" tabirinin nasil anla§Ilmasi gerektigi hususu iizerinde durulmakta ve Mislman!~ inan<;, ahlak, cemiyet tezi ortaya konulmaktadlr. ve siyaset sistemlerini i<;ine alan bir biitiin oldu~ Said Halim Pa§a'nm adi ge<;en bu yedi eseri 1919 ylhnda 183 sayfadan olu§an bir kiilliyatta toplanarak Buhranlarzmtz adlyla basurru§hr. Bu eser M. Ertugrul Diizdag tarafmdan sadele§tirilerek 1973'de Buhranlarzmtz, 1991'de de Said Halim Pll§a - Buhranlarzmtz ue Son Eserleri adlyla, N. Ahmet Ozalp tarabndan da Toplumsal C:oziilme adiyla 1983'de, ikinci baskls1 da 1985'te yaYimlanmt§hr. Pa§a'nm Buhranlanmtz adll kiilliyat i<;inde yer alan eserlerinden jsfamla$mak, Me$rutiyet, Fikir Buhrammtz, js[am Aleminin Gerileme Sebepleri Uzerine Bir Deneme adb eserleri ismail Kara tarafmdan sadele§tirilerek Tiirkiye'de js[amczllk Dii$ii.ncesi c.I'in i<;inde 1986'da ne§redilmi§tir. 8. jslamda Te$kllat-z Siydsiyye: Said Halim Pa§a, Malta'da siirgiinde iken bu eser 1921'de Roma'qa "Les Instituons Politiques dans la Societe Musulmane" adl ile yaytnlaniDl§hr. Aym eser, 1922'de Paris'te <;Ikan Orrient et Occident dergisinde FransiZca olarak ne§redilmi§tir. Eser 1927 yilmda yazdl~ Hayarabad'ta Islamic Culture dergisinde "The Reform of Miislim society'' adlyla ingilizce ve aym y1l Urduca 'ya terciime edilerek ne§rdilm~­ tir. 1935-1940 yillarmda Hindistan'da tekrar ingilizce olarak yaymlanrru§hr. 1967 yilmda da Kara<;i'de bir ingilizce baskls1daha yapullli§hr. Eser, Mehmed Akif tarafmdan FransiZca'dan Tiirk<;e'ye terciime edilerek Sebililrre$dd'm Ankara'da <;Ikan sayilannda 1922 ylimm ~ub at-My:Is aylannda 'Tslamda Te$kildt-z Siyasiye" adiyla tefrika edilmi§tir. Pa§a bu eserinde islam'm siyasi ve toplumsal meseleleri iizerinde durarak; islam'm miiesseselerinin Ban miiesseseleriyle aym olmadi~ ve islam'm ayn bir diinya gorii§iiniin oldu~u belirtmektedir. Yme devlet ba§kanmm millet tarafmdan .se<;ilmesini, Meclis-i Mebusan'm milletin giizide ki§ilerinden olU§masmz ve bu meclisin hiikiimetin <;alz§malarmz kontrol etmesini gerektigini belirtmektedir. Pa§a'mn adl ge<;en eseri M. Ahmet Ozalp tarafmdan sadele§tirilerek 1987'de js[am ve Batz Toplumlarznda Siyasal Kurumlar adtyla miistakil olarak, 2003'te de Said Halirn Pa~ -Biitiin Eserleri i<;inde ne§redilmi§tir. Yine bu eser Diizdag (Said Halim Pa~ - Buhranlarmuz ve Son Eserleri) ve Kara (Tiirkiye'de isHimcilik Di~nces c.I) tarafmdan sadele§tirilerek yaymlanml§tlr. 9. Mektuplan: Said Halim Pa~, Malta'da siirgiinde iken Amerika Devlet Ba§karu Wilson, ingiltere Ba§bakan1 Loyd George ve Fransa Ba§karu Monsieu Clemencea'ya hirer mektup gondermi§ti. Mektuplarm muhtevalan ayru olup Sadrazam Said Halim P~a / M. Hanefi Bostan 38 sayfadan ibaretti. Pa~ mektuplannda Birle~m Milletler te~kilabm kurmakta olan bu devlet ileri gelenlerine, Osmanh Devleti'nin diinya iizerindeki misyonunu habrlabp, Osmanhyi dt~layrk diinya iizerinde ban~m saglanmasmm miimki.in olamyc~ ikazmda bulunuyordu. 10 Hatzralan: Said Halim Pa~ siyasi hamalanm kaleme alm1~, ancak bunlan ~ahdeti dolayiSiyla tamlyr~b. O'nun habralanndan bir boliimii Sebilr~ad dergisinin 29 Haziran 1922 tarihli sayismda "Tiirkiye'nin Harb-i Umumiye j$tirakindeki Sebplr"~h ile yainlm~br . Pa~, habralarmda Osmanh Devleti'nin harbe gir~n isabeti ve itilaf Devletleri'nin takmd~ olumsuz taVJI ve oyunlan iizerinde ve Anadolu'da emperyalizme kar~1 verilen miicadelenin onemi iizerinde durmaktadtr. Mevcut habralarm tamarm 2000 yilmda isis Yaymevi tarafmdan istanbul'da FranslZca olarak L'Empire Ottoman et laGuerre Mondiale adtyla 117 sayfadan olu~an bir kitap olarak ne§redilmi§tir. I. Diinya ll.'Dzvan-z All Suallerine Yazzlz Olarak Verilen Cevaplar: P~a, yenilgi ile c;Ilalmas1 iizerine, Osmanl1 Mebusan Meclis'inde kuruIan Yiice Divan'da donemin hiikiimetlerinde gorev alan diger iiyelerle birlikte sorgulanmi~b. 5 Kas1m - 21 Arallk 1918 tarihleri arasmda Divan-1 Ali'nin sorularma yazili olarak verdigi cevaplar donemin Vakit gazetesinde tefrika edilmi~ ve 1933 ylimda da Harp Kabineleri'nin jsticvabz ad1yla yayinlanan kitapta bir boliim olarak yer almi§br (bk.246-333). Bu boliim a~rhk olarak, Divan-1 Ali tarafmdan P a~'y vakitsiz harbe girilmesi, Ermeni ve Rum tehciri gibi sorulan sorulara verdigi cevaplan ihtiva etmektedir. Sav~1'nd Bibliyografya BA, Sicill-iAhuiil, nr. 25, s. 121; BA, iriide-Diihiliyye, nr. 42777, 84856, 85010, 87781, 99867; BA, iriideDosya Tasniji, nr. 4/760, 2428, 2604, 2628,5/5157, 5159; BA, iriide-Taltifiit Diiiresi, Hazine-i Evrak, nr. 97, 333; BA, irade-i Seniyye, nr. 941,1303/a-c; BA, BEO, nr. 209379, 259105; BA, YtldzzEvrala, KlSim nr. 31, Evraknr. 2392, Zarf nr.65, Karton nr.84; Said Halim P<!§a, L'Empire Ottoman et Ia GuerreMondiale, istanbul2ooo; Tadhi Muhakeme, istanbul1919; Milli Neusiil (1338), istanbul1922, s.241; Liitfi Simav1, SultanMehmed R~id Hiin'rn ue Halifenin Sariiymda Gordilklelim, istanbul1340; A. Fischer, Aus der Re)igiosen Reformbewegung in der Tiirkei. Tiirkiscbe Sti.mmen Verdeutscb, Leipzig 1922; a.mlf., "Prinz Mehmed Sa'id Halim Pascba's Islamlaschmaq, Tiirkisch neu Veroffentlicbt", Islamica, ill, Leipzig Rey, GOrdilklerim-Yaptzklanm (Canlt Tarihler), istanbul 1945; Talat 1927, s. 391-421; Ahmet R~it Pa~'mn Hahralan, istanbul 1946; Ali Haydar Mitbat, Hatlralanm (1872-1946), istanbul 1946; Ali Fuat Tiirkgeld.i, GOriip i$ittiklerim', Ankara 1951; Bezmi Nusret Kaygusuz, Bir Roman Gibi, izmir 1955; Cemal P<l§aHahralar, istanbul1959; Hiisamettin Ertiirk, iki Devlin PerdeArkas1, istanbul1964; Samet A~aoglu, BabmArkd~ln3, istanbul1969; CelaJedd.in P<l§a (Velora), Madalyonun Tersi, istanbul 1970; Abmet Emin Yalman, Yakm Talihte Gordiikledm ue Geqirdikledm, c.I-ll, istanbul1970; Mitbat $iikrii Bieda, imparatorlugun 9iikii$ii, istanbul 1979; Halit Ziya U~akbgil, Saray ue Otesi, istanbul 1981; Ali Rlza Oge, M~rutiyen Cumhudyete Bir Polis $ejinin Ger~kAmlan, Bursa 1982; ibnillemin, 25 26 TYB AKADEMI / Eylii12011 Son Sadrazamlar', c.l-IV, istanbul1982; Halil Ment~'i Hatlralart, istanbul1986; Mahmut $evket P~a'nm Giinliigii, istanbul 1988; Govsa, Tiirk M~hur/at, 339-340; Ahrnet Bedevi Kuran, Osman/1 imparatorlugunda ue Tiirldye Cumhuriyetinde in/..1/iip Hareketleri, istanbul1959; ~refEdip, "Aiem-i islam i<;in Biiyiik Bir Ziya'", Sebilr~ad. XIX/492 (Ankara 1340), s.256-259; a. mlf., Mehmed AkiP, istanbul1960; "Abbas Halim P~a Atatiirk'e inam1~b", Tarih-Cografya Diinyas1, I/I (istanbul1959), s. 44-45; Muharrem Giray, "Y~an m1§ Kara Giinler", Biiyiik Dogu, ll/29 (istanbul1959), tefrika nr. 2; !ank Zafer Tunaya, isliimc!ltk Cereyam, istanbul 1962; Muhammed ikbal, isliimm Ruhu, (trc.E.A), Istanbul1963, Fevziye Abdullah Tansel, Ziya Gokalp Kiilliyatl II (Limni ue Malta Mektuplart), Ankara 1965; Dani~med, Krono/oji', V, 102; Giiltekin Oransay, Osman/1 Devletinde Kim Kim dir?, c.I, Ankara 1969; Rabia Gelincik, Said Halim Pa§a Oisans tezi, 1973, i.O. Edebiyat Fak. Tarih Boliimii); Miinevver Aya~h, Dersaddet, fstanbul1975; SemihaAyverdi, Bogazi~nde Tarih, istanbul1976; Bilal ~imr, Malta ue Di:inemi, Siirgiinleri, istanbul1976; Rifat U<;arol, Gazi Ahmet Muhtar Pa§a - Bir Osmanl1 P~as1 ~stanbul 1976; Hilmi Ziya Olken, Tiirkiye'de (:agda§ Dii§iince Tarihi', istanbul 1979; Sina Ak!jm, Istanbul Hiikiimetleri ue Milli Miicadele, istanbul 1983; Ertugrul Bilican, Said Halim Pa§a'da DoguBatl Sorunu, (yiiksek lisans tezi, 1988, i.O. Sosyal Bilimler Enstitiisii); Ali Birinci, Hiirriyet ue itiUif F!rkasr, istanbul 1990; M. Hanefi Bostan, Said Halim P~a. istanbul1992; R.tza Tevfik, Biraz da Ben Kon~}'lm, (yay. Abdullah U<;man), istanbul1993; M.Cengiz Yildn, Said Halim PQ$a'da BahltllJ$ma, isliimctlrk ue Milyet~k, (yiiksek lisans tezi, 1994, F1rat Oniversitesi Sosyal Bilimler Enstitiisii); Adnan Giil, Tiirk Yenile§me Tarihinde Bir Miitefek/..;r 0/arak Said Halim Pa§a ve Batl~m Problemi, (yiiksek lisans tezi, 1994, Hacettepe Onh·ersitesi Sosyal Bilimler Enstitiisii); Hiiseyin Korkmaz, Said Halim Pa§a'nm Dini ve i~tma Gi:irii§leri, (yiiksek lisans tezi, 1994, E.O Sosyal Bilimler Enstitiisii); Ar§avir $trac•yan, Bir Teroristin itiraflan, (trc. Kadri Mustafa Oragh), istanbul 1997; Tahir Pekasil, Said Halim Pa§a'da Toplum ue Siyaset, (yiiksek Jisans tezi, 1998, Marmara Oniversitesi Ortadogu ve islam Olkeleri Enstitiisii); Mehmet $enlik, Said Halim Pa§a'da Din Devlet ili§/..;si, {yiiksek lisans tezi, 1998, Uluda~ Oniversitesi Sosyal Bilimler Enstitiisii); Sibel Giilcan, II. Me$rutiyet Doneminde Osmanl1 Dii$iince Hayatlnda Said Halim Pa§a, (yiiksek lisans tezi, 2000, Sakacya Oniversitesi sosyal Bilimler Din ve Batllrla§ma, (yiiksek lisans tezi, 2002, Sel<;uk Enstitiisii, Hilmi Tiirl.:yllroaz, Said Halim P~a'd Oniversitesi Sosyal Bilimler Enstitiisii); Abdullah Alperen, TiirHye'de islam ue Modern/~m, Adana 2003; Ahmet Eyicil, ittihat ue Terak/..; Liderlerinden Doktor Naztm Bey, Ankara 2004; Hasan Babacao, (1874-1921), Ankara 2005; Kudret Biilbiil, Bir Devlet Adamr ve Siyasal Dii§iiniir Mehmet Talat Pa~ 0/arak Said Halim Pa~. Ankara 2006; Nazmi Ero~lu, itha~1/n iinlii Maliye Ndztn Cauid Bey, istanbul 2008; Ahmet $eyhun, Said Halim Pa~-Osmnlt Deulet Adami ve isliimct Dii§iiniir (18651921), (trc. Derya GOr;er), istanbul 2010; Siileyman Kmltoprak, ·Mtstr'da Osmanlmm Son Ytizyrlz, istanbul2010; Cemal Kutay, "Said Halim P~a'mn Malta'dan B~kan Vilson, Loyd Core ve Klemanso'ya Uyarma Mektuplan", Tarih Sohbetleri, or. 8, istanbul 1968, s. 137-166; a. mlf., "Siyasi Siirgiin Said Halim Pa§a'nm Hatlralannda imparatorlugumuz ve Birinci Cihan Sav~l", Sohbetler, nr. 16, istanbul 1970, s. 72-96; a. rolf., Siyasi Sii1·giinler Adasr Malta, istanbul1978; a.mlf., Bediiiz.zaman Said Nursi, istanbul1980 Osman Onde§, "Malta Siirgiinleri", Hayat Tarih Mecmuasr, Xlfn (istanbul1985), S-4449; Erci.iment Kuran, "Tiirk Dii§iince Tarihinde Arap Kiiltiirlii Aydm: Said Halim P~a ·, Tiirk-Arap Bugiin ve Gelecekte 1. Uluslararast Konferanst Bildirileri, Ankara 1979, s. 21ili§/..;Ieri: Ge~mit, 25; ismail Kara, "Said Haliro P~a'mn Hayah ve Gorii§leri I-II", Fikir ve Sanatta Hareket, sy. 11-12, (istanbul1980), s. 18-23, sy. 14 (1980), s. 19-24; a. rolf., "Said Halim P~a'nm Az Tanm3Jl Eseri", Tarih ", ve Toplum, sy. 47 (istanbul1987), s. 57-59; Hiisnii $all in, "Bir Osmanh Miitefekkiri Said Halim P~a DogU§ Edebiyat. sy. 12 (Ankara 1983), s. 12-14; F.H., "Said Halim P~ Yaltsmda Bir Seccade", Tiirk Edebiyatl, sy. 13 (istanbul 1984), s. 23-25; Fevzi Muhtar Kabrc10glu, "Sadrazam Said Halim P~a'run ~lyazts1 Berlin Sefiri Mahmut Muhtar Pa~'y Franstzca Bir Met:tubu", Tarih ve Toplum, sy. 28 (Istanbul, 1986), s. 14; ~erif Mardin, "islamcil•k", Cumhuriyet Donemi Tiir/..;ye Ansiklopedisi, istanbul 1984, fas. nr. 61, 1936-1940; "Said Halim P~a ",NIL X, 844; "Said Halim Pa§a", Tiirk ue Diinya iinliileri Ansiklopedisi, istanbul1985, fas. nr. 87, 4863.