Bulgar Milliyetçiliği (Bulgarian Nationalism)

M İL L İY E T Ç İL İĞ İN C O Ğ R A F Y A L A R I - II B u lg a r is ta n H in d is ta n İ r a n İ ta ly a M a c a r is ta n S ır b is ta n Y u n a n is ta n Editör: Dr. Yusuf Ziya BÖLÜKBAŞI Kitapevi M LLİ YETÇİ L N CO RAFYALARI - I I Bulgaristan Hindistan İ ran İ talya Macaristan Sırbistan Yunanistan Kitapevi “En İyi A kadem i, Bir Kitaplıktır." Edit ör: Dr. Yu su f Ziya BÖ LÜ KB^ I ORCI D: 0000- 0003-4723- 5977 © Gazi Kitabevi Tic. Ltd. Şti. Bu kitabın Türkiye’deki her türlü yayın hakkı Gazi Kitabevi Tic. Ltd. Şti’ne aittir, tüm hakları saklıdır. Kitabın tamamı veya bir kısmı 5846 sayılı yasanın hükümlerine göre, kitabı yayınlayan firmanın ve yazarlarının önceden izni olmadan elektronik, mekanik, fotokopi ya da herhangi bir kayıt sistemiyle çtijaltılamaz, yayınlanamaz, depolanamaz. I SBN • 978-975Baskı • Aralık, An kara, 2020 Dizgi/ Mizanpaj ■ Gazi Kit abevi Kapak Tasarım • Gazi Kit abevi Gazi Kitabevi Tic. Ltd. Şti. Yayıncı Sertifika No: 44884 9 Bah çelievler Mah. 53. Sok. No: 29 Çankaya/ ANKARA * 0.312 223 77 73 - 0.312 223 77 17 0.312 215 14 50 w w w .g azikit ab evi.com .t r ea inf o@g azikit ab evi.com .t r „ 9 Dögol Cad. No: 49/ B Beşevler/ ANKARA ra S 0.312 213 32 8 2 - 0.312 213 56 37 E â 0.312 213 91 83 g azikit ab evi g azikit ab evi g azikit ab evi Vadi Grafik Tasarım Reklam Ltd. Şti. Matbaa Sertifika No: 47479 İ ved ik Org an ize San ayi Bölgesi 1420. Cad de No: 58/ 1 Yen im ah alle / ANKARA 0.312 395 85 71 İÇ İN D E K İL E R İ Ç İ N D E K İ L E R ..............................................................................................v Ö N S Ö Z ........................................................................................................ v ii T A K D İ M .......................................................................................................ix G İ R İ Ş : K A V R A M S A L Ç E R Ç E V E V E B Ö L Ü M L E R ............................ 1 D r. Y u s u f Z iy a B ö lü k b a ş ı B U L G A R M İ L L İ Y E T Ç İ L İ Ğ İ .................................................................. 2 1 D r. F a tm a R o d o p lu Y ıld ırım v e D o ç. D r. B ü le n t Y ıld ırım H İ N D U M İ L L İ Y E T Ç İ L İ Ğ İ .......................................................................6 7 A rş. G ör. L e v e n t O d a b a ş ı İ R A N M İ L L İ Y E T Ç İ L İ Ğ İ ........................................................................ 1 0 5 A r i f K e sk in İ T A L Y A N M İ L L İ Y E T Ç İ L İ Ğ İ ................................................................ 1 2 9 D r. Y a ş a r P ın a r Ö zm e n M A C A R M İ L L İ Y E T Ç İ L İ Ğ İ ................................................................... 1 5 5 D r. G ö k b e r k Y ü c e l S I R P M İ L L İ Y E T Ç İ L İ Ğ İ ......................................................................... 1 7 7 N ik o lin a K u n ic Y U N A N M İL L İY E T Ç İL İĞ İ D r. B ü le n t A k y a y 199 B U L G A R M İL L İY E T Ç İL İĞ İ F a t m a R o d o p l u Y ıld ır ı m * B ü l e n t Y ıld ır ım * * G İR İŞ X V II. y ü z y ıld a n itib aren A v ru p a D ev letlerin in v e R u sy a ’n ın g ü çlenerek O sm an lı D ev leti k arş ısın d a ü stü n k o n u m a g elm eleri v e b a tıd a F ran sız İh tilali ile b aşlay an m illiy etçilik a k ım la n O sm an lı D ev leti b ün y esin d ek i g ay rim ü slim g ru p ları d a etk ilem iştir. X IX . y ü z y ıld a O sm an lı D e v le ti’nde b a şla y a n T an zim at v e Isla h at h a rek etleri g ayrim ü slim to p lu lu k la n n sosyal, eğ itim v e ek o n o m ik alan lard a ilerlem elerin e fırsa t v erm iştir. A n c ak y ap ılan bu y en ileşm e h arek etleri sağ lam a y a y etm em iş ve azın lık ların her O sm an lı D e v le ti’n e k en d i b ağ ım sızlığ ın ı b ir u lu s b ağ lılığ ın ı k azan m a m ü cad elesi içine g irm iştir*1. B alk an la rd a H ristiy an b ağ ım sızlık ların ı elde to p lu lu k ların etm e sü reçleri O sm an lı b e n ze r şek ilde D e v le ti’n d en gerçekleşm iştir. Ö n celik le m illi b ir u yan ış, k ü ltü rel b ilin çlen m e süreci k i b u d ah a ç o k m illi b ir k ilise v e k e n d ilerin e ait eğ itim k u ru m lan n ın o rtay a çık m ası şek liy le o lm uştur. A y rıc a d ö n em in b ü y ü k d e v letlerin in m is y o n er o k u llar ının k atk ısı d a azım san m ay acak d ü zey ded ir. İk in ci aşam a; b ü y ü k d ev letlerin d esteğ in i k a zan m a v e m eselen in u lu slararası d ip lo m asiy e ta şın m ası olm u ştu r. Son aşam ad a ise silahlı m ü c ad ele v e b u m ü c ad ele so n u n da b ü y ü k d ev letlerin * D r. A rş. G ö r ., B a lk a n A r a ş tır m a la r ı E n stitü sü B a lk a n T a r ih i A n a b ilim D a lı, f a t m a r o d o p lu @ t r a k y a .e d u .t r , O R C I D I D : 0 0 0 0 - 0 0 0 1 - 8 2 9 5 - 8 2 7 9 D oç. D r ., T rakya Ü n iv e r s ite s i E d e b iy a t F a k ü lt e s i T a r ih B ö lü m ü T ü r k iy e C u m h u r iy e ti T a r ih i A n a b ili m D a l ı , b u le n t y il d ir im @ t r a k y a .e d u .t r , O R C I D I D : 0 0 0 0 - 0 0 0 3 - 2 1 7 9 - 9 1 2 5 . 1 X V I I I . y ü z y ı l d a A v r u p a ’y ı h ı z l ı h ir ş e k i l d e fa a liy e tle r i O s m a n lı b a ş la r ın d a n itib a r e n b a ş la y a n g e liş tir m e sü re ç d e v le tin d e k i O s m a n lı iç e r is in d e im k â n ı u lu s la r ı D e v l e t i ’n d e g a y r im ü s lim b u lm u ş tu r . B u n la r e t k is i a lt ın a a la n da e tk ile m e y e se rb est tic a r e t g r u p la r tic a r e t v e B u lg a r m ille tle ş m e b a ş la m ış tır . a n tla şm a la r ı e ğ itim to p lu m u n d a da d ü şü n cesi v e X IX . ve y ü z y ılın T a n z im a t ’la s a h a la r ın d a k e n d ile r in i yeni b ir s ın ıfın yani b u r j u v a z in in d o ğ m a s m a d a s e b e p o lm u ş la r d ır . Y a ş a n a n g e liş m e le r v e y a p ıla n ıs la h a tla r a r a ğ m e n , X I X . y ü z y ıl ın o r ta la r ın a g e lin d iğ in d e O s m a n lı D e v le t i b a tılı d e v le t le r ta r a fın d a n s ık ış t ır ılm ış t ı. H r is tiy a n B ir reaya h o ş n u t s u z lu ğ u n u n ta r a fta n R u sya m e s e le s in in te m e l te h d id i e tk ile r i n e d e n i, z ir a i de aynı ş id d e tle ıs la h a tın ş e k ild e d evam h is s e d ilm e y e ed erk en , O s m a n lıd a b a ş la n m ış tı. g e r ç e k le ş tir ile m e m iş o lm a s ı R e a y a n ın ve 1848 ih t ila lle r in in e t k is iy le m e m n u n iy e t s iz liğ in h e r a la n d a d ü ş ü n d ü r ü c ü b ir b o y u t a la r a k d e v a m e t m e s id ir (İ n a lc ık , 1 9 9 2 : 1 6 ) 22 B u lg a r M illiy e tç iliğ i m ü d ah alesiy le b a ğ ım sızlığ ın eld e ed ilm esi şek lin de cerey an etm iştir. B alk an la rd a O sm an lı D e v le ti’n e k arşı g erçek leşen u lu sçu lu k h arek etleri, gen ellik le b u aşa m alarla b aşa rıy a u la şm ak la b irlik te h e r b irin in b u süreçlerd e ro l o y n ay an fak tö rleri fark lılık gösterm iştir. O sm an lı ü zerin d e D e v le ti’nd eki, m illiy etçilik ö zellik le fik rin in B alk an la rd a cerey an edip bu y aşa y a n azın lık lar b a ğ lam d a faaliyetlere g irişm elerin d e R u sy a ’n m b a şı çek tiğ i P a n slav ist akım ın2 etk isi b ü y ü k o lm uştur. B atı S lav ları arasın d a g elişen P a n slav izm h a rek eti R u sy a ’n m O sm an lı D ev leti aley h in e g en işlem esi so n u cu G ü n ey S lav ları arasın d a d a yay ılm ıştır. K ırım S avaşı (18 54 -1 8 5 6 ) sırasm d a h a re k et artık R u sy a ’d a d a g elişm ey e b aşlam ıştır. S avaşta B atı d ün y asın ın R u sy a ’y a k arşı b irleşerek O sm an lı D e v le ti’n in y a n ın d a y e r alm ası, İta ly a v e A lm a n y a 'n ın m illi b irlik lerin i k u rm u ş o lm a sı g ibi sebepler, R u s y a za rla r ara sın d a ö n em li te sir y aratarak P a n slav ist cerey an ı g ü çlen dirm iş ve y azıla rın d a b un u k u lla n m a ların a seb ep olm u ştu r. Ö zellik le R u s k am u o y u n u n B u lg urlara olan ilg isi g ü n d en gü n e artm ıştır. (K o hn , 2 017 ; B radley , 2 009 ; M in ko va, 2010; O tç et o D ey ateln o sti R u ssk o g o A rh io lo g icesk o g o İn stitu ta v K o n stan tin o p o le v 1896 g., 1897). R u s etk isin in y an ı sıra m illiy etçiliğ i te tik ley en b ir b a şk a ö n em li fak tö r ise A m erik a b a şta o lm a k ü zere B atılı d ev letlerin O sm anlı ü lkesin d e açtığ ı m is y o n er o k u lla r olm u ştu r. O sm an lı ü lk esin d e, ö zellik le X IX . y ü z y ılın ikinci y a rısın d an itib aren etkisin i artıran, kendi ü lk e leri ad ın a m isy o n erlik fa aliy etleri y ü rü te n ö rg ü tler tarafın d an açılan v e d ev let aley hin e o ldu kça etk ili olan din, sağlık, eğ itim alan ların d a çalışm alar y ap an b irço k y a b an cı k u ru m m ev cu ttu . A m erik a B irleşik D e v le tle rin in O sm an lı ü lkesin d e m isy o n erlik alan ın d a fa aliy et y ü rü ten en ö nem li v e etk ili k u ru lu şu A m erican B o a rd o f C om m issio n ers fo r F o reig n M issio n s ad ıy la B o sto n ’d a k u ru lan ö rg ü t olm u ştu r. X IX . y ü z y ılın sonu ile X X . y ü z y ılın b aşla rın d a O sm anlı ü lkesi, ilk o k u llard an k olejlere k a d ar u z an a n b ir eğ itim çizg isin d e g elişm e g ö steren A m erik a n B o ard O k ulların dan m e zu n o lan v e b u ra la rd a aldıkları eğ itim n ed en iy le d ev letle b a ğ ları zay ıflay an azın lık ların isy an ların a sahne o lm uştur. B u o k u llard an y e tiş en B u lg a r g en çle r d iğ e r azın lık g en çler gibi isy an ların b ey in tak ım ın d a y e r alarak O sm an lı ü lk e sin i p a rçalay an u n su rların b a şm d a g elm işlerd ir (A lan, 2 0 0 7 ) .3 2 P a n s la v iz m i, X V III. y ü z y ılın son u ile X IX . y ü z y ılın b a ş ın d a S la v h a lk la r ın y a ş a d ığ ı ü lk e le r d e e tn ik , k ü lt ü r e l v e d ils e l o r ta k d e ğ e r le r e k s e n in d e b ir S la v U lu s a l B ir liğ i k u r m a a m a c ın ı t a ş ıy a n fik ir s ık ım ı o la r a k if a d e e t m e k m ü m k ü n d ü r . 3 A y r ıc a ö z e llik le M illiy e tç iğ in in 2 0 1 6 -1 ). A B C F M ’n i n ve g e liş m e s in d e k i r o lü onun ve b ir k u r u lu ş u o la n e tk is i k o n u su n d a b k z : R ob ert K o le jin in (A y d ın M . , 2008; A kça, B u lg a r 23 F a tm a R o d o p lu Y ıld ırım - B ü le n t Y ıld ırım 1. B U L G A R M İL L İY E T Ç İL İĞ İN İN O R T A Y A Ç IK IŞ I V E G E L İŞ İM İ 1 .1 . B u l g a r U l u s l a ş m a s ı n d a İ l k A d ı m : B a ğ ı m s ı z B u lg a r K ilis e s i G ünüm üz B u lg aristan O sm an lıla r tarafın d an ele to p ra k la rın ın X IV . g eçirilm esiy le B u lg a r y ü zy ılın K ilisesi so n ların d a Fener R um O rto d o k s K ilise si’n e b a ğ lan m ış v e P a trik h an ey e H ristiy an te b aa ü zerin de o ld u k ç a g en iş y e tk ile r verilm iştir. H ristiy an O rto d o k s h a lk ın tem silciliğ in i y a p an P atrik h an e k ey fi h a rek etlerd e b ulun arak , gayri R u m H ristiy an h alk ı ç eşitli y ö n tem lerle b a sk ı altın d a tutm uştu r. R u m laştırm a faaliy eti d e b u b ask ılard an b ir tan esi olm u ştu r. B ask ıy a m a ru z k alan etn ik g ru p lard an b iri o lan B u lg arların m em lek ette k ilise v e m an astırlara b ağ lı ilk o k ullardan b aşk a B u lg a rca eğ itim v e re n k u ru m la n y ok tu. B u n a k arşın ay n ı y erle rd e o ldu kça im tiy azlı R u m o ku lları tesis edilm işti. Y u n a n k la sik lerin in o ku tu ld u ğ u b u o k u llard a o k u y an B u lg a r ço cu k ları k en d i b en lik lerin d en u ta n m ak ta v e B u lg a r o ld u k la n n ı sö ylem ek ten çek in m ek tey d iler (Ş en tü rk, 1992: 49-52). B u lg arlar, h ü k ü m et m erk ezin e y a k ın lık ların d an d o layı siyasi idarenin b ask ısın ı ü zerlerin d e h issetm işlerd ir. B u n u n y a n ı sıra d in î o la rak d a F en erli R u m ların b a sk ısm a d iğ e r m illetlerd en d ah a faz la m a ru z k alm ışlard ır. 1839 T an zim at F e rm a m ’n m ilan ed ilm esiy le Y u n an lı v e d iğ e r g ay rim ü slim u n su rla rla ay n ı h ak lara sahip o lm aların a rağ m en , d in î ay in lerde Y u n ancan ın k u lla n ım ın a d evam ed ilm esi B u lg a rların h o şn u tsu zlu k ların ı sürdü rm elerin e seb ep olm u ştu r. B u n e d en le B u lg arların m illi u y an ış sürecind e ön celikle F en e r-R u m P a trik h an e si’n in etk isin d en k u rtu lm a m ü c ad e lele ri görülm üştür. B u lg arlar, m ezh ep ö zg ürlü klerin e k av u şm a k v e m illi k iliselerin i k u rm ak için o n ik i sene R u m P a trik h an esi ile m ü c ad ele etm işlerd ir (E n g elhardt, 1999: 3 38-33 9). O sm an lı idaresin in S tefan B o go ridi4 ad lı B u lg a r’m k en d i m ülk ü n d en b ağ ışlad ığ ı arazi ü zerin e b ir k ilise inşa ed ilm esin e izin v erm esi B u lg a rlard a “m illi k ilise ” fikrini k ö rü klem iştir. 1860 y ılın d a b ir B u lg a r h ey eti B ab -ı A li’y e g id erek b u n d an b ö y le R um P atriğ in i d in î lid er o larak tan ım ay acak ların ı bildirm iştir. O sm an lı y ö n etim i, B u lg a rların u z u n sü red ir tale p ettik leri Rum K ilise si’n d en ay rılıp b a ğ ım sız B u lg a r K ilisesi k u ru lm asın d an o lu şan ta lep lerin i 11 M art 1870 (8 Z ilh icc e 1286) y ılın d a b ir ferm a n la k a b u l ettiğ in i d u yu rm u ştu r. D ev lette en g ü çlü S lav u n su r olan 4 B u lg a r k ö k e n li ü s t d ü z e y 1985) b ir O s m a n lı d e v le t a d a m ıd ır . A y n n t ıl ı b ilg i iç in b k z: (J e ç e v , 24 B u lg a r M illiy e tç iliğ i B u lg arlar, 1 8 70 ’d e B u lg a r E k sarh lığ ı (K o yu ncu , 1998: 73-75; G üllü , 2018: 3 5 3-35 4; E ng elh ard t, 1999: 3 3 8 )’n m k u ru lm as ıy la R u m P atrik h an esi ile m e zh ep b a ğ larım k ese re k siyasi ö zerk lik y o lu n d a ö n em li b ir aşam a k a y d etm işlerd ir5. B ağ ım sız b ir k ilise d e v e k en d i an ad illeri o lan B u lg arcad a ib ad et etm ek; u y an ış d ön em in d e B u lg a r ay d ın ların ın ö n celik li h ed efi o lm uştur. A n c ak K ilise b a ğ ım sızlaştık tan so n ra y e n i h âk im sın ıfın b ir d e stek ley icisi h alin e g elm iş v e m illi h a re k et açısın d an k ilise n in önem i azalm ıştır. 1 .2 . B u l g a r l a r d a M o d e r n A n l a m d a B i r M i l l i H a r e k e t i n B a ş la m a s ı v e G e liş m e s i X V III. y ü z y ılın ikin ci y a rısın d a m illi b ilin ci h arek ete g eçirm ek için ek o no m ik, so sy al v e k ü ltü rel etken ler k u llan ılm ay a b aşlan m ıştır. B u eğ ilim b u rju v a d em o krasisi, an ti feo d al v e m illi b ağ ım sızlık te m e lli d ü şü ncelere d ay an m ıştır. U lu s al b ağ ım sızlık m ü c ad elesin d e b ilin ç ve örg ütlen m e b ağ lam ın d a en itici g ü ç ler b u n la r olm u ştu r. Y u n a n tü c carla rı sırasında Z işto v i, G ab rov a, T ım o v a, F ilib e g ibi şehirlerde o rtay a çık an B u lg ar zen g in leri de zam an la İstan bu l, İzm ir, S elan ik g ib i d e v letin b aşlıca şehirleri ile V iy an a, M o sk o v a v e P e tersb u rg g ib i A v ru p a m e rk ezlerin d e zen g in B u lg a r k o lo n ileri m e y d a n a g etirm ey e b aşlam ışlard ır. E sk id e n b eri ö nem li m ik tard a B u lg a r m u h acirin y a şad ığ ı R o m a n y a ’d a zen g in B u lg a r tacirle r m esk û n d u . A y n ı şekilde O d e sa’d a tic a re t y ap arak zen g in leşm iş k ü ltü rlü b ir B u lg a r k e sim i o luşm u ştu . B irço ğ u R u m laşm ış d u ru m d a o lan b u k işiler ü zerin d e ö zellik le R u s Y u ri V e n elin ’in 1829 y ılın d a y azd ığ ı “E sk i v e Y en i B u lg a r T arih i” ad lı eseri ö n em li te sirlerd e b u lun m u ş, o n lard aki B u lg ar b ilin c in in d o ğ m a sın a b ü y ü k k atk ı sağ lam ıştır (D em ina, 1998: 86-87). B u lg a r m illi u y a n ışın d a eğitim , ö n em li b ir y e r te şk il etm iştir. Ö n celeri M o s k o v a ’d a m esk û n o lan V . E. A p rilo v ad lı G ab ro v alı ta cirin önd erliğ in de, b a şta B ü k re ş’te k i tü cca rlard a n o lm ak ü zere to p la n a n p aray la, 1835 y ılın d a G a b ro v a ’d a A v ru p ai ta rz d a ilk B u lg a r m ek teb i açılm ıştır. 1 84 5 ’de b u m ek te p le rin ad ed i 5 3 ’e u laşm ıştır. A ç ılan o k u llarla b irlikte B u lg a r d ili v e ed eb iy a tı d a g elişm ey e b aşlam ıştır (İnalcık, 1992: 21 -2 2). B u lg a r ay dın ları 5 K ilis e n in k ü lt ü r e l v e ö r g ü t s e l ö z e r k lik m ü c a d e le s i, m i ll i h a r e k e t in d o ğ u ş u n u n h a b e r c is i o lm u ş t u r . X I X . y ü z y ıl ın ilk y a r ıs ın d a B u lg a r r u h b a n la r ın ın Y u n a n k ilis e s in d e n b a ğ ım s ız o lm a m ü c a d e le s i b u s ü r e c in ilk a d ım ı o lm u ş tu r . Y e n i k il is e y a p ım ı iç in p a r a t o p la n m a s ın a d a y u r ts e v e r b ir a n la m k u şağa a k ta r ılm a s ı y ü k le n m iş t ir . D in i tö r e n le r to p lu m u n iç in s ü r d ü r m e y e y a r a r la r . B u iliş k in id e a l a r a ç la r d ır ve o r ta k h a fız a y ı o r ta k h a fız a s ın ın c a n lı tu tm a y a ve k u şa k ta n c a n lılığ ın ı v e s ile y le tö r e n le r b ir e y in k e n d is in e v e iç in d e o ld u ğ u to p lu lu ğ a d u y g u la r ın ı c a n lı tu t m a s ın ı s a ğ la m a k ta d ır . G ö z le r in in ö n ü n d e te k r a r e d ile n ta r ih b ir e y le r e g ü v e n v e g ü ç d u y g u s u k a z a n d ır m a k ta d ır (D u r k h e im , 2 0 1 0 , s . 5 0 8 - 5 1 5 ) . ş a n lı 25 F a tm a R o d o p lu Y ıld ırım - B ü le n t Y ıld ırım için O sm an lı to p rak la rı d ışın d a R u sy a ’d a O desa, M o sko va, N ik o lay ev ; g ün ü m ü z R o m a n y a to p ra k ların d ak i B ü kreş, B rail, G alaç g ib i şeh irler B u lg ar b ağ ım sızlığ ı, m illi te şk ilatlan m ası v e k ü ltü rel g elişim i için çalışan y en i m e rk e zle r h alin e gelm iştir. X IX . y ü zy ılın b aşla rın d a R o m a n y a ’d a H . B otev, L. K arav elov , D . V o y n ik o v , V . L ev sk i v e V . D ru m ev g ib i B u lg a r g öçm en ler ö n c ü ro l o yn am ışlardır. X IX . y ü z y ılın son y a n s ın d a ise N . G erov, D . Ç intulov , V . A prilo v, N . P alau zo v g ibi B u lg a r O d esa G ö çm en lerin ön ş u a la rd a b u lu n d u k la rı d ik k a t çekm ektey di. A y n ı y ü z y ılın 50 v e 6 0 ’lı y ılla rın d a ise L. K arav elov , N . B o n çev , R . Jin zifo v , V . P op ov iç, K . M ilad in o v g ib i M o sk o v a g ö çm en lerin in de etk ili o ld u ğ u g örü lm ek ted ir (S m o lyan in ov a, 1998: 8). Y in e B u lg a r tacirle rin in y ard ım ıy la X IX . y ü z y ıl b a şm d a çeşitli h ik âye k itap ları, m ek tep k itap la rı v e u m u m i ta rih k ita p la n b asılm ış v e B u lg ar m atb a ala rı açılm ıştır. B u lg a rların k itap b asım ın ın S ofran i V ra ça n s k i’n in 18 06’d a B ü k re ş ’te y ay ın lan an k ita b ıy la b a şlad ığ ı v arsay ılm ak tad ır. B u tarih te b a şlay an B u lg a r u y an ış k ita p la n d efa larca te k ra r b asılm ıştır (İ. İ. S reznevski, 1. Şopov, K . İreçek , A . T eod orov -B alan , N . N aço v , V . P o go relo v , M . S toyanov). B u lg a rların idari o larak O sm an lı, d in i o la rak d a Y u n an lıların b ask ısı altm d a o lm aların dan d o lay ı b a sım faaliy etleri o ld u k ça geç b aşlam ıştır. İlk m atb a a d e n em eleri S am o ko v v e S e la n ik ’te y a p ılm ış v e ilk d ü zen li k ita p la r T u n a v ilay e tin d e b asılm ıştır. 1844 y ılın d a ilk B u lg a r d erg isi İz m ir’d e çık an lm ıştır. B u y ay ın ların am acı h a lk ı ay d ın latm ak v e B u lg a rla r arasın d a fik ri b ir can lan m a y a ratm ak tı. B u n la ra A v ru p a ü n iv ersitelerin d e ok u yu p g elen B u lg a r g e n çlerin d e k a tk ısı b ü y ü k olm uştur. N ite k im Y u n a n lılara k arşı b aşlay an m illi b ilin çlen m e h arek eti zam an içinde k u rtu lu ş için m ü c ad ele ed ecek m illiy etçi b ir k ad ro y a ra tm ıştır (D rinov, 1889: 1-26; V en ed ikto v, 2010: 2 06 -20 7). B u lg a rların m illi u y an ışın ı b aşlata n k iş i k eşiş P a isiy H ile n d arsk i’dir. B u lg a r h a lk ı tarafın dan , b e n lik lerin i y itirm iş v e ru h la rı u y u şm u ş d u ru m d a v e y o k o lm ak ü zere olan b ir h alk a m illi b ilin ç fik ri d o ğ u ran v e aşılay a n k işi o la rak b ilin en H ilend arsk i, B u lg a r u lu su n a seslend iği m e şh u r S la v B u lg a r T a r ih i ad lı k itab ın ın girişin d e şu ifadeleri ku llanm ıştır: “B u lg a r la r k e n d i s o y u n u z u sevin , M ille tin iz in g e ç m iş in i ö ğ r e n m e y e ç a lışın . S e n in d e ç a rla rın , p a tr ik le r in , a z iz le r in va rd ı. D iğ e r m ille r in y a p tığ ı g ib i s iz d e a ta la r ın ız ın y a p tık la r ın ı ö ğ ren in . S iz in d e g u r u r la a n la ta c a k b ir s o yu n u z, d ilin iz v e ta r ih in iz var. D iğ e r m ille tle r b izim le e ğ len iyo rla r. B u lg a r m ille tin in a r a s ın d a ç o k ç a d o la ş tım ve s izin için, ç o k z o r o la n b ir ta rih k ita b ı y a z m a y a k a lkıştım . B a z ıla r ı B u lg a r lığ ı ö ğ r e n m e k te n h o ş la n m ıyo r , y a b a n c ı B u lg a r M illiy etçili ğ i 26 k ü ltü r v e d ile ö zen iyo r, B u lg a r c a y ı k u lla n m ıy o r, Y u n a n c a o k u y u p Y u n a n ca k o n u şu y o r , B u lg a r o ld u k la rın d a n u ta n ıy o rla r. B u lg a r, n e d e n k e n d i d ilin d e o k u m u yo r, k o n u ş m u y o r s u n ? Y ılla rc a ş a n ı ve ü n ü tü m d ü n y a d a d u yu la n , g ü ç lü R o m a lıla r d a n ve b ilg e Y u n a n lıla r d a n verg i a lm ış o la n h ü k ü m d a r la r ım ız va rd ı. T ü m S la v u lu s la r ı iç in d e en ş a n lıs ı B u lg a r la r d ır ; ç a r lık ilk o n la r d a o lm u ş, ilk p a tr ik lik o n la r d a k u ru lm u ş, ilk o n la r H r is tiy a n o lm u ş ve e n g e n iş to p r a k la r a o n la r h ü k m e tm iş le r d ir (H ilen darsk i, 1998:157- 158).” H ilen d arsk i, eserin de, B u lg a r şo v en izm i y ap m a k la kalm am ış, M ü slü m a n k arşıtlığ ı d a y ap m ıştır. M ü slü m an ları so yguncu , b a sk ıc ı v e ayn ı zam an d a B u lg a r d ev leti v e k ü ltü rü n ü y o k ed en le r o larak tan ım lam ıştır. S la v B u lg a r T a r ih i’ma. B u lg a r m illi k im liğ inin in şasın d a ö n em li etk isi olm uştur. Ç o k say ıd a n ü sh asm m o lm ası v e d iğ e r ta rih k itap la rı y azılırk en b u esere b aşv u ru lm ası o n u n b irk aç B u lg a r n e sli ü zerin e etki etm esin i sağlam ıştır. T em el an latı k ay n ağ ı n iteliğ i k aza n a n b u eser B u lg a r m illiy etçiliğ in in y e rleşm esin d e o ld u k ç a ö n em li b ir y e r te şk il etm iştir. E ser, sadece B u lg ar u y a n ışın ı b aşlatm a ö zelliğ i taşım am ış; ayn ı zam an d a B u lg a r m illetin in m an ifesto su n a d ö n üşm ü ştür. B u lg a r u y an ış d ön em in de b asın d a d a O sm anlıT ü rk im ajı iy i b ir şekilde ta sv ir ed ilm em iş fa k at b azı y ay ın lard a ise M üslü m an ların im ajı b ü tü n ü y le k ö tü g ö sterilm em iştir. B u n u n sebebi de B u lg a r y a za rla rın O sm an lı y ö n e tim in d en k ilise so ru n u n u n çözüm ü nd e d estek aram aları olm uştur. O sm an lı d e v letin in sın ırları d ışm d a y a y ın lan an g azetelerd e ise açık ça m illiy etçilik p ro p ag an d ası y ap ıla rak O sm anlı h e r y ö n ü y le d ü şm an o la rak g ö sterilm iştir (İso v M . , N a y R azliç n iy a t Sısed, O b ra zıt n a O sm an tsite (T urtsite) i O sm an sk ata Im p e riy a v B ılgarskite U çeb n itsi p o İsto riy a p re z V to ra ta P o lo v in a n a X X v ek, 2005: 21; A retov , T sanev, 1989: 43,67). 1 .3 . B u lg a r M i l l i y e t ç i l i ğ i n i n Ö z e l l i k l e r i X IX . y ü z y ıld a n itib aren m illi g eçm iş y a ra tm ad a ö n em li b ir ro l ü stlen en tarih çilere, eğ itim sistem lerine v e d ev let k u rm a aray ışın d ak i siy asetçilere eg em en o lan m illiy etçilik an lay ışın ın özü; in san lığ ın fark lı etn ik g ru p lara ay rılm asın ın d oğ al d ü zen in g ereği o larak g ö rülm esi, m illetlerin d oğ al sınırları o ld u ğ u n u n v u rg u lan m ası v e m illet ile etn ik g ru p arasın d a ayrım o lm ad ığ ı te zin d en o lu şm ak tay d ı (S m ith , 2016: 33 v e 138-144).6 M illi b ir h arek etin d o ğ m ası için ö ncelik le etn ik g ru b u n dili, k ü ltü re l v e to p lu m sa l ö zellik leri ö n p la n a çık arılm ak tay dı. S iyasi ta le p le r ise b ir so nraki aşam ad a 6 B u k o n u d a k i fa r k lı t e z le r le il g il i b k z . ( A n d e r s o n , 2 0 0 7 : 2 0 - 2 1 v e 2 6 ) . 27 F a tm a R o d o p lu Y ıld ırım - B ü le n t Y ıld ırım d ile g etirilm ekteyd i. N ih ay etin d e d e m ille t y a ra tm a p ro jesin d e k itlesel d estek aran m ay a çalışılm ak ta ve “u y an d ırm a” am acı taşıy an ey lem ler g e rç ek leştirilerek en so n u nd a d a etn ik g ru b u o lu ştu ran k im seler m illi k im lik lerin e sahip çık m ay a b a şla y m ca b ir k itle h a rek eti d o ğm uş o lm ak tayd ı (H roch , 2011: 29-61 ve 2 1 8-21 9). K en d i dev letin e sahip o lm ay an to p lu lu k la rd a m illi b ilin çlen m e sü reçleri y a b an cı d e v le t o rtam ın a zıtlık la d o ğ up g elişm iştir. M illi b ilin ç o lg u su k o n u şu la n dil, tarih , o rtak k ü ltü rel g e len ek v e m iras g ib i d eğ erler ü zerin e k uru lm ak tay d ı. B u n d an d o layı siyasi o la rak b a ğ ım sız b ir o rtam d a g elişen b ir m illi k im lik o lg u su n u n zıttı b ir g e lişim d en tü rey en m illi k im lik te dil, din, soy v e k ü ltü r ö zellik leri ço k d ah a faz la etk ili olm u ştur. B u lg a r m illiy etçiliğ in d ek i k ö k lü anlay ış etn ik v e k ü ltü rel m illiy etçilik m o d e lin e d ay an m ak tay dı. S iyasal d ev letlerin k u ru lm asın d a tem el ro l o y n ay an m illiy etçilik m itlerle b eslen m iştir. U lu s inşa sü recin de h alk ara sın d a o lu ştu ru lan d u y g u b irliğ i, stand artlaşm ış b ir k ültü re aid iy et h issi y aratm ak tay d ı. O lu şan d u y g u b irliğ i to p lu m d ak i b irey lerin m illi k im lik k a zan m a sü recin i h ızlan d ırm ak tay d ı (K arpat, 2012: 15; Isov, 2005: 6). “B aşk a-y ab an cı” d ev let o rtam ın d a doğ u p g elişen m illiy etçilikte en telek tü el k e sim in ro lü de o ld u k ç a ön em lid ir. T o p lu m u n b u k esim in in tarih, k ü ltü r v e m ito lo jiy e y o ğ u n ilgi g ö sterm esin in n ed en i to p lu m a g ereken m alz em ey i te m in etm e d üşü n cesi o lm uştur. M illiy e tçi y azm , devlete efsan ev i b ir tarih y aratm a v e ö te k in i ço k n e t b ir şek ilde ta n ım la y arak sağlam b ir m illi k ö k o lu ştu rm a çab ası için de olm u ştu r. B u lg a r ay d ın ları d a m illi b ilin çlen m e sü recind e en ö n safta y e r alm ışlard ır. F a rk lı g örevlerd e b u lu n an B u lg a rla r siy asette y e r alm ak tan v e m illi teşk ilatlan m a faaliy etlerine k a tılm ak tan im tin a etm em işlerd ir. B u d ö n em d e B u lg a r en telek tü elleri için en n e t d ü şm an O sm an lı D ev leti d o lay ısıy la M ü slü m an T ü rk ler olm u ştu r. H alk ı h arek ete g e çirm ek v e d ah a şidd etli etk i y aratm a k için O sm an lı D e v le ti’n in k u ru c u v e h âk im u n su ru olan T ü rk leri de d ev letten ay rı b ir y erd e tutm am ış, ikisin i te k b ir o lg u k a b u l ed erek o rtak h ed efe o turtm uşlardır. M illi teşk ilatlan m a d ön em in d en ö n cek i zam an lard a o ld u ğ u g ib i O sm an lı v e T ü rk leri b ir b ü tü n o la rak gö sterm e alışk an lığ ı d ev am etm iştir. T ü rklerin ö n em li b ir y e r k a p lad ığ ı m illi ed eb iy at eserlerin e fo lk lo rd an b azı te m a v e an latılar geçm iştir. B u an latılard a T ü rk leri iy i y an sıtan h iç b ir ö ğ e y oktur. B u lg a r ay d ın ları için “zıtlık ” v e “ ö tek i” k a v ram ları tartışm a y a açılam ay an k o n u lar olm u ştu r. M illi k ü ltü rlerin i b a sk ı altm d a tu ttu k la rı için ço ğu n lu k la O rto d o k s Y u n a n lıla r da d üşm an o la rak b enim sen m iş, an cak “ö tek i” ö n celik le M ü slü m a n la r v e T ü rk ler o lm uştur. Y u n an k arşıtlığ ı T ü rk v e M ü slü m a n d erecesin d e şiddetli olm am ıştır. B u lg a r ay d ın ları B u lg ar 28 B u lg a r M illiy e tç iliğ i to p lu m u n u n çerçev esin i çizerk en d in î m etin le ri de kullan m ışlard ır. X V III. y ü z y ıla k ad ar M ü slü m an lara y ö n e lik o lan n e g a tif b ir im ge v ardır. A n c ak b u ta rih te n itib aren b u im g eler artık açık ç a k u llan ılm ay a b aşlan m ıştır. A y d ın la r to p lu m a h itap ettik lerin d e İs la m iy e t’e an cak k ö tü b ak ılab ileceğ i m esaj m ı v erm e çab asm d a o lm u şlardır. B u eğ ilim M ü slü m an ların k ö tü im aj m ı d ah a d a k ö tü le ştirm iştir (T aştan, 201 7: 15; K arp at, 201 2:17 -1 9). G ö rü ld ü ğ ü g ib i etn ik m ille t inşası dil, tarih , m ito lo ji v e ay n ı so y d an g elm iş o lm a g ibi e lit k esim in m e şru laştırd ığ ı d eğ erler ü zerin e k u ru lm uştur. E tn isitey e d ay an an m illi k im lik in şasın d a b iz-siz zıtlığ ı ö n em li b ir y e r tutm uştu r. B u lg a r m illi k im lik in şasm a b a k ıld ığ ın d a b u zıtlık ço ğ u n lu k la O sm an lı v e İsla m iy et’e k arşı can lan d ırılan o lu m su zlu k lar ü zerin e k u ru lm uştur. B u lg a rların m illi b ilin çlen m e süreci O sm an lı D e v le ti’nde, b u lu n d u k ları siyasi v e k ü ltü rel g erçek lik le k e sk in b ir şekilde k arşıttı. Ç ü n k ü b u k im lik sü recin in b aşa rıy a u la şm ası için “y a b an cı” o rtam d an çık m aları ve u zak laşm aları g erekm ek teyd i. B u n d an d o layı m illi b ilin ç y o lu n u k a t ed en B u lg arlar, O sm an lı h âk im iy etin i, o n u n y arattığ ı o rtam ı v e u ygu lam aları ile k im lik ö z ellik lerin i k esk in b ir şekilde re d d etm e an lay ışın d a o lm u şlard ır (Isov, 20 05 , 21). M illi k im lik y a ra tm a sü recin d ek i B u lg a rlard a ta rih çalışm aların ın b irço ğ u g erç ek ile ü to p y a arasın d a tarih sel k u rg u d enem elerin d en öteye g id em em iştir. B u lg a r d ram a v e şiirin in d o ğ m asın d a tarih sel m a te ry a l b irin cil d ereced e ö n em li ro l o yn am ıştır. M illi u y an ış d ön em in de ağ ırlık lı olarak tarih sel p iy e sler y azılm ıştır. M o d em B u lg a r T iy atro su n u n k u m cu su o larak k a b u l ed ilen D o b ri V o y n ik o v (1 8 3 3-1 8 78 ) v e ilk B u lg a r d ram a y aza rı olan V asil D ru m ev m illi ta rih in ö ğretilm esin e b ü y ü k ö nem v ererek , eserleriy le b u n u y a p m a y ı am açlam ışlardır. V o y n ik o v 186 1’de “K ısa B u lg a r T arih i” adlı eserin i y ay ın lam ıştır. O k u llard a k u llan ılm ak ü zere y a zıla n eserin d iy a lo g la rın d a Y . V e n elin 7’e atıfta b ulun m uş: “B u d ü ş ü n c e le r b ir B u lg a r in k a fa s ın d a n çıkm ıyo r, R u s b ilim a d a m ı V e n e lin B u lg a r c a n ın d iğ e r S la v d ille r in in a n a s ı o ld u ğ u n u s ö y lü y o r ’'’ ifad elerin i k u llan m ıştır. D ö n em in d ram a ese rlerin in b irço ğ u n d a k o n u o la rak B u lg a r ta rih i işlenm iştir. K im lik y aratm a süreçlerin de ö n em li b ir y ap ı ta şı o larak k u llan ılan m ille tin k ö k le r in in ç o k e sk iy e 7 dayanm ası ö zelliğ in i B u lg a rların da ed eb i eserler v a sıtasıy la Y u r i I v a n o v i c h V e n e l i n ( 1 8 0 2 - 1 8 3 9 ) , B u lg a r i s t a n v e B u lg a r h a lk ı n ın d i l i , t a r i h i v e k ü lt ü r ü ü z e r in e y a p t ığ ı a r a ş tır m a la r la ta n ın a n h ir R u s S la v is t , fo lk lo r c u , e t n o g r a f v e V e n e lin B u lg a r d ili ü z e r in e d il in d e k i b a z ı k e lim e le r in 1 8 2 9 y ılın d a y a z d ığ ı e s e r in in R u sça ile b a ğ la n t ıs ın ı k u r m a y a filo lo g d u r . le k s ik o g r a f ı b ö lü m d e B u lg a r ç a lış m ış , d ild e k i T ü rk çe ve Y u n a n c a ö ğ e le r i d e a y ır m ış tır . B u lg a r c a g r a m e r k it a b ı il e d ilin ö n e m li b ir a r a ç o ld u ğ u n u a n la y a r a k B u lg a r edebi d ili g e le n e ğ in in g e liş m e s i d o ğ m a s ı iç in ç a lış m ış tır . (D e m in a , 1 9 9 8 , s . 8 6 - 8 7 ) . ve te k tip te b ir m illi e d e b iy a t d ili 29 F a tm a R o d o p lu Y ıld ırım - B ü le n t Y ıld ırım k u llan d ık ları v e p ek iştirm ey e çalıştık ları g örülm ek tedir. H alk ın m illi b ir ru h v e o rtak p ay d ad a b u lu şm ası için B u lg a rların erk en v e geç o rta çağ d ev letlerin d ek i b aşa rılı d ö n em lerine atıfta b u lu n u lm u ş v e b u n la r k o n u o larak işlenm iştir. B u n lard a n b azıları; B irin ci B u lg a r D ev leti H anların d an K ru m ’u n IX . y ü z y ıld a d ağ ın ık h ald ek i B u lg arları te k y ö n e tim altın d a b irleştirm esi ile y in e ay n ı d evlette P e te r zam an ın d a K u zey d e n g elen T ü rk ak ın ların a k arşı v e rilen m ü cad ele v e X III. y ü z y ıld a G eo rg i T e rte r’in M o ğ o llar ile m ücad elesi g ib i k o n u la r olm u ştur. D ö n em in id eo lo jik v e siyasi m e seleleri ile u y u m lu o la rak gen ellik le B u lg a rların b a ğ ım sız v e g ü çlü o ld u k ları d ö nem lere ilişkin k o n u lar te rc ih ed ilm iştir. M illi b ağ ım sızlık d ü şü n cesi ay n ı şekilde V . D ru m e v ’de d e v ardı. D ru m ev , 187 2’de “İv an ko , U b iy tsa A sen a I” ad lı eseri y a y ın lam ış ve ik i y ü z y ıllık B izan s k ö leliğ in e k arşı B u lg a rista n 'ın b a ğ ım sızlığ ın ı sağlayan A se n im g esi ile tarih sel-ep ik d ram an m te m ellerin i atm ıştır. B izan s İm p arato ru İsak K o m n e n o s’u n k ışk ırtm a sıy la A se n ’i ö ld ü ren İvan k o , u y an ış çağ ın d ak i B u lg arlara içte v e d ışta d ü şm an larıy la m ü c ad ele ru h u n u aşılam ay ı am açlam ıştır. B u lg a r to p lu m u n a B u lg a rista n 'ın d in î v e siy asi b ağ ım sızlık eld e etm esi ile ö zg ü rlü k için te k v ü c u t olarak m illetçe m ü c ad ele etm esi m esajm ı v erm iştir (S m olyan in ov a, 1998: 15-18; V o y n ik o v a, 1861: 5-8; T rifo no v ; D ru m ev , E rişim Tarihi: 2 2.10.2020). X IX . y ü z y ılın son çey reğ in d en itib aren k en d isin i m ille t say an h e r h alk to p lu lu ğ u y aşa d ık la rı to p ra k la rd a b a ğ ım sız b ir d ev let k u rm a an lam ın a g elecek o lan “k en d i k a d erin i tay in etm e” d üşü ncesin d e o lm u ştu (Hobsbavvm , 2014: 126-127). M illiy etçi h arek etler d av aların ı “ta rih i to p ra k ” terim leriy le ifade etm işlerd ir. B u lg a r ay d ın ları b u n u eserlerin de o rta çağ B u lg a r D ev letlerin in en g en iş to p ra k la rın a d a y an d ırm ak suretiyle g erçek leştirm ey e çalışm ışlard ır. B u d ö n em d e İk in ci B u lg a r D e v le ti’n d e K alo y an (1 19 7 -1 20 7) v e II. İv a n A se n (1 2 1 8-1 2 41 ) zam an ın d a k azan ıla n b aşa rılar v e zaferler g u ru rla an latılm ış v e d e v letin ço k g eniş sın ırlara u laştığ ı b u dön em lere ö zellik le atıfta b ulu nu lm u ştur. O sm an lı D e v le ti’n d e y e rle şik d u ru m d a b u lu n a n B u lgarların , çok esk i çağ lardan b e ri v a r o ldu kların ı, O sm an lı ö ncesi g e çm işlerin in şan v e şerefle d o lu o ld u ğ u n u an cak T ürk lerin y ü zy ıllard ır u y g u la d ık la rı b ask ı v e zu lü m n eden iy le, h a k la n o lan to p ra k la ra an cak şim di k a v u şab ild ik leri g ib i p ro p ag an d alar y apm ışlard ır. O sm an lıla r B alk an lara y a y ılırk en b u ld u k ları ortam ; p ek ço ğ u h â lâ aşiret aşa m asın d a olan, h e rh an g i b ir o rtak etn ik siy asal b ilin ce sahip o lm ay an v e çeşitli etn ik u n su rları b ü n y e sin d e b a n n d ıra n b ir y apıy dı. M illiy etç ilik ö nem k aza n a n a k ad ar k ü ltü rel ay rım lar gen ellik le b e lirsizd i v e h iç b ir zam an u lu s al ay rım lar o larak g ö rü lm ez d i(B re u illy , 1993: 123-124; K arpat, 2012: 19-24). 30 B u lg a r M illiy e tç iliğ i A v ru p a ’y ı h ız lı b ir şekilde etk isi altın a alan m illetleşm e d ü şü n cesinin n e ticesin d e d ü n y a k a m u o y u B u lg a r diye b ir etn ik g ru b u n v arlığ ın d an h a b erd ar o lm u ştur. O zam a n a k a d ar d ü n y a B u lg a r diye b ir u lu su n v arlığ ın d a n h ab erd ar d ah i d eğil iken, X V III. y ü z y ılın ikin ci y a rısın d a b ütü n A v ru p a b ü y ü k d ev letlerin d e d esteğ i ile B u lg arları B alk an la rın en k alab alık n ü fu su o la rak ta n ıy aca k v e B u lg a r h alk ın ın h a k ların ı d illend irecekti. B u lg a rların b u faaliy etlerin i sad ece b ü y ü k d ev letlerin siy asi çık arları için v e y a O sm an lı d e v letin in için de b u lu n d u ğ u k ö tü d u ru m la iz ah etm em ek g erekir. M illi teşk ilatla n m a h u su su n d ak i y o ğ u n istek v e arzu ları B u lg a r halkı için itici b ir gü ç o lm u ştu r (İn alcık, 1992: 17-18). E ğ itim g ö rm e k o n u su n d ak i y o ğ u n arzu ların ı M aria T od oro va, V ik o n tes S tran g fo rd ’a d ay an d ırarak şöyle aktarm aktadır: “ B a ş la r ın ı s o k a c a k b ir e v d e n önce, b ir o k u l b in a la r ı o lsu n is tiy o r la r d ı” (T od orov a, 2013: 207). B u lg a rla r m illi b e n lik lerin i v e m illi v a rlık la rın ı k ab u l ettirm ek için ö n celik le k ilise y e k arşı b ir m ü cad ele verm işlerd ir. R u m k ilisesin e b ağ lı o ld u k ların d an d o lay ı ilk zam an lard a m illetin v a rlığ ın ı te h d it ed en en ö nem li u n su r R u m lar olm uştur. Rum n ü fu z u B u lg a r g elen ek g ö renek lerin i u n u ttu rm an ın y a n ı sıra an ad illeri B u lg arcay ı d ah i te h d it ed er n itelik te o lm ay a b aşlam ıştır. B u lg a r m illi h arek etin i b a şlata n la rın m ü c ad ele ettik leri ilk h e d e f R u m K ilisesi o lm u ştu r (İn alcık, 1992: 17-18). A v ru p a ’d a etn ik k ö k en ile dil; m ille t o lm an ın b elirley ici k riterleri olm u ştu r. A n c ak b u dön em d e O sm an lı D ev leti içind e b ağ ım sız d ev let o lm a çab asın d ak i u lu slard a h e n ü z “d il” ay ırt ed ici b ir ö zellik o la rak gö rü lm em ektey di. Ö zellikle B erlin A n tlaşm ası so n rasın d a u y g u la n an eğ itim sistem i so n u cu ak ılcılık ru h u y la b eslen m iş b ire y le rin artm asıy la ö zel grup o lu ştu rm a eğ ilim i artm ıştır. B unun n e ticesin d e de etn ik k im lik d uy g u su g elişm iş, b elirg in b ir g ru bu n siyasal b e lirley ic i aracı o lm a y a b aşlay an dil, k im lik sağ lay ıcı b ir ö zellik taşım ay a b aşlam ıştır. D ili, etn isite g ö sterg esi h alin e g etiren b ir d iğ e r seb ep de ortak d ilin, to p lu m u n g e çm işiy le b ir b a ğ lan tı sağ lam asıy d ı (H obsbaw m : 2014: 127). 2. B U L G A R M İL L İY E T Ç İL İĞ İN İN B U L G A R S İY A S İ T A R İH İN D E K İ Y E R İ 1877-1878 (A y astefan o s) O sm an lı A n tlaşm ası R us ile S avaşı B u lg a r so n u cu n d a im zalan an m illiy etç ilerin in büyük Y e şilk ö y ölçüde istek lerin i k arşılay a n b ü y ü k B u lg aristan k uru lm u ş, B u lg a r n ü fu su n ek seriy eti 31 F a tm a R o d o p lu Y ıld ırım - B ü le n t Y ıld ırım o lu ştu rm ad ığ ı M a k e d o n y a ’n ın b ü y ü k b ö lü m ü v e T raky a8’m n b ir k ısm ı d a B u lg urlara bırak ılm ıştı. B u suretle B u lg a ris ta n ’a İsk eçe v e S elanik arasın d a k a la n b ö lg e d en E g e D en izi (A d a lar D e n iz i)’n e çık ış im k ân ı sağlanm ıştı. A n tlaşm an ın 6. m ad d esin d e k u ru la cak o lan B u lg a r P ren sliğ in in sınırları ay rın tılı b ir şekilde b e lirtilm işti.9 B u n a göre T u n a N e h ri’n d en R od op D a ğ la rı’n a k adar, K a ra d e n iz ’d en b u g ü n k ü M ak ed o n y a C u m h u riy eti’n in sın ırlarının tam am ını k ap say an M o rav a, V a rd ar v a d ilerin e k ad ar u z an a n v e E g e D en izi k ıy ısın d a U stru m a N e h ri’n d en S elan ik ’e k a d ar o lan sahil şeridi ile iç k ısım d a M an a stır v e O h ri’y e k ad ar o lan to p ra k la r B u lg aristan sın ırların ı o lu ştu racak tı (C ram p to n, 2007: 70). A n c ak b ü y ü k d ev letler R u sy a ’n m B a lk an la r’d a v e B u lg a ristan ü zerin d e ço k fazla etk in o lm asını istem iyo rlard ı. N etice d e İn g ilte re ’n in g ayretleri ile B erlin A n tlaşm ası im zalanm ış, b u an tlaşm ad a B u lg aristan E m are ti T u n a N e h ri v e B alk an D a ğ la rı ara sın d a k alan d ah a k ü çü k b ir alan la sınırlandırm ıştı. B alk an D ağ ları v e R o d o p lar arasın d a k a la n b ölge, D o ğ u R u m eli V ila y e ti10 adı altınd a O sm an lı D e v le ti’n e b a ğ lı o to no m b ir ey ale t o larak d üzenlenm işti. M ak ed o n y a b u ra d a refo rm y a p ılm ak k a y d ıy la O sm an lı D ev leti idaresine b ırak ıld ı. B erlin A n tlaşm asınd an m e m n u n o lm ay an B u lg a r m illiy etçileri ö n celik le 18 85 ’te D o ğ u R u m eli V ila y e ti’n in B u lg a ris ta n ’a b ağ lan m asın ı sağ lam ışlar, ard ın d an m illi sın ırların d a o lm aları g e rek tiğ in i d ü şü nd ük leri M ak ed o n y a v e T rak y a b ö lg elerin d e k o m itac ılık faaliy etlerin e b aşlam ışlard ı (C ram p ton , 2007: 170). R u sy a ’n m B u lg a ristan A sk e ri A ta şesi A lb ay L e o tiy e v ’in y a zd ığ ı 8 A ğ u sto s 1908 ta rih li ra p o rd a O sm an lı D e v le ti’n d e Jö n T ü rk lerin idarede etk ili h ale g elm esin in B u lg a rları en d işelen d ird iğ i b ilg isi y e r alm ıştır. Jön T ü rk lerin eğ itim k u ru m larm ı m illileştirm ek istem esi v e d e v le t o k u lların d a resm i d ilin eğ itim d ili o la rak k u llan ılm asın ı savu n m ası B u lg a rlar tarafın d an m illi o lu şu m ların a b ir te h d it o larak algılan m ıştır. L eon tiyev , B u lg a r g azetelerin e b ak ıla cak o lu rsa İs ta n b u l’d aki b u y en i ik tid ara k arşı B u lg arların d u y g u ların ın o ld u k ça d ü şm an ca o ld u ğ u n u aktarm ıştır. S o fy a ’d ak i d u ru m a b ak ıla cak olursa, B u lg a ris ta n ’a k ü ltü rel an lam d a y a p ılaca k o lan h e r tü rlü 8 T rakya o la r a k a d la n d ır ıla n c o ğ r a fî b ö lg e günüm üzde, T ü r k iy e T r a k y a s ı, B u lg a r is t a n T r a k y a s ı v e Y u n a n is t a n T r a k y a s ı o lm a k ü z e r e ü ç fa r k lı s iy a s î ü n it e y e a y r ılm ış tır . T ü r k iy e T r a k y a s m a D o ğ u T r a k y a , B u lg a r is ta n T r a k y a s ı v e Y u n a n is t a n T r a k y a s ın a B a t ı T r a k y a a d ı v e r i li r . B u lg a r i s t a n ’ ın F i l i b e , H a s k ö y , K ı r c a a li ş e h ir le r i v e d o ğ u d a B u r g a z ’a k a d a r u z a n a n to p r a k la n c o ğ r a f î o la r a k T r a k y a B ö l g e s i iç in e g ir e r . B u k o n u d a a y r ın tılı b il g i iç in b k z: ( Ö z e y , T ü r k Y u r d u B a lk a n la r ın C o ğ r a f y a s ı, 2 0 0 2 , s . 2 2 9 ) . 9 A y a s t e f a n o s A n t la ş m a s ın ın 6 . M a d d e s in e g ö r e B u lg a r is t a n 'ın s ın ır la n m n ta m o lm a k h a n g i b ö lg e le r d e n g e ç t i ğ i h a k k ın d a a y n n t ılı b ilg i iç in b k z : (M u â h e d â t M e c m u a s ı ( 1 2 9 8 , s . 1 8 8 ­ ıo 1 8 9 ). D o ğ u R u m e li V ila y e t i h a k k ın d a a y n n t ılı b ilg i iç in b k z : ( A y d ın M . , 1 9 9 2 ) . 32 B u lg a r M illiy e tç iliğ i b a sk ı B u lg a rları m illi d eğ erlerin i sav u n m ak için m ü cad ele etm e y o lu n a itecekti. B u so run sadece T ü rk ta ra fıy la d a alak alı değ ildi. D urum , g eçm işte B u lg a r k a rşıtı ak ım ların ilg ilen dirm ekteyd i. Z ira g ö rü ld ü ğ ü O sm an lı M ak ed o n y a y ö n etim in d e olan B u lg arlarm ı da M ak ed o n y a ’dak i en telek tü el B u lg a rların b ir k ısm ı “M ak ed o n y a M ak ed o n larm d ır” d ü şü ncesin i sav u nm ak tay dı. T üm b u n la r B ü y ü k B u lg a r is ta n h ay alin e en g el o labilecek g e lişm elerd i (L eo ntiy ev , 1908). A y rıc a y in e b u rap orda, 11 A ğ u sto s 1908 tarih in d e k i Ş ıpk a Ç arp ışm ası an m a y ıld ö n ü m ü n d e B u lg a rların 93 H arbind e R u sy a ’n ın b a şın d ak i Ç ar o lm ası m ü n aseb etiy le K u r ta r ıc ı Ç ar o larak an dık ları II. A lek san d ır ad ın a y a p ıla n an ıta çelenk b ıra k tık ta n so n ra h alk a h ita b e n y ap ılan k o n u şm alara y e r verilm iştir. B u k o n u şm alard an b irin de o ra d ak i k ilise n in rah ib i v e esk i b ir d ev rim ci o lan K a rasto y an o v B u lg a r h a lk ın a y a k la şa n z o r zam an lard an b ah setm iş v e B u lg arların o rtak çıkarları için d ü şm an larıy la m ü cad ele etm ey e h azırlıklı o lm aların ı istem iştir. G ö rü ld ü ğ ü g ib i B u lg aristan h e n ü z ta m b a ğ ım sızlığ ın ı ilan etm ed en b ile B u lg a rla r k ü ltü rel m e seleleri şiddetli b ir şek ilde sav u n m ay a g itm işlerdir. M illi k im lik lerin e z arar v ere ceğ in i d ü şü n d ü k leri h e r tü rlü g elişm en in k a rşısın d a d urarak , g erekirse d iren erek istedik lerin e u la şm a d ü şü ncesind e o lm u şlard ır (G alb erştad t, 1908, s. 2 05 -2 06 ); (L eo ntiy ev , 1908). n. M eşru tiy etin ilan ın d an so n ra resm en b a ğ ım sızlığ ın ı ilan eden B u lg aristan , M ak e d o n y a v e T ra k y a 'n ın b ü y ü k b ö lü m ü n ü sın ırların a d âh il etm en in y o lla rın ı aram aktayd ı. B u lg a ris ta n 'ın b ağ ım sızlık ilanı ü lk e içind eki m illiy etçi M ak e d o n y a lob isi ta ra fın d a n h o ş k arşılan m ad ı. Ç ü n k ü h en ü z B ü y ü k B u lg a r is ta n sın ırların d a o lm ası g erek en b a şta M ak e d o n y a b ölg esi o lm ak ü zere k ay b ed ilen to p ra k la r g eri alın m ış d eğild i. B alk an Savaşı B u lg a rista n ’ın em ellerin i g erçek leştirm ek için arad ığ ı fırsatı sağlam ıştı. A slm d a ö ted en b e ri B u lg a rların h ed efin d e M ak e d o n y a b u lu nm aktayd ı. Ç ü n k ü M ak e d o n y a ’d a ço k say ıd a B u lg a r y aşam ak tay dı. E d im e T rak y a ’sm da hem n ü fu s h em de o ran o la rak o k a d ar B u lg a r b ulun m am ak tay d ı. M ak e d o n y a ’d an g elen g ö çm en ler B u lg a ris ta n ’d a d ah a iy i o rg anize o lm u şlar v e ü st d ü zey m erteb elerd e y e r alıp B u lg a ris ta n 'ın p o litik ala rın d a en ö nem li v e g ü çlü lob iye sahip olm uşlardı. 2 .1 . B a lk a n S a v a ş la r ın d a B u lg a r M illiy e t ç iliğ i B u lg a ris ta n ’m d a için de o ld uğ u B alk an ü lk e leri b ire r b ire r O sm an lıd an b a ğ ım sızlık ların ı ilan etm iş an cak b u co ğ ra fy a d a ta m an lam ıy la sü kû n et sağ lanam am ıştı. Ö zellik le A m a v u tla r 1909-1912 y ılla n ara sın d a h e r y az ay ak lan m ışlar v e artan d ü zen sizlik ler B alk an ü lk e lerin in ü zerin d e y a şa d ık la n co ğ ra fy a için k ay g ılan m ala rın a sebep olm u ştu r. B alk an d evletleri B ü y ü k 33 F a tm a R o d o p lu Y ıld ırım - B ü le n t Y ıld ırım g ü ç lerin b ö lg ed e reform y ap m ak için v ey a b iz zat işg al g irişim ine m aru z k alm a k tan k o rku yo rd u. H erh an g i b ir işg al g erçek leşm ed en O sm anlı D e v le ti’n in A v ru p a ’d aki to p ra k la rın ı ele g e çirm ek istey en Sırp v e B u lg a rlar arasın d a b ir ittifak y apıld ı. B u g ö rü şm elerin e n ö n em li g ün d em m ad d esin i M ak ed o n y a o luşturm u ştu . S ırp lar M a k e d o n y a 'n ın p ay laşım ın d an yan ay ken , B u lg a rla r ikin ci b ir D o ğ u R u m e li v a k asın ı u m a rak b ö lg e için ö zerk lik talep etm ek teyd i. M ak e d o n y a ’d a d uru m u n k ö tü leşm esi Y u n an lıların alelacele B u lg a r v e S u p la rla ittifak y a p m asm a seb ep o ld u (C ram p to n R . J., 2007: 117­ 118). 1912 y a zın d a M ak e d o n y a ’d a A rn a v u t isy an ları o rtalığ ı k asıp k av urm aktay dı. M ak e d o n y a ’d ak i E k sarh lık u n su rların ın k o ru n m ası için B u lg a r k am u o y u n d a b ask ı artm ıştı. 5 E y lü l 191 2’d e S o fy a ’d a b ü y ü k b ir g ö steri d üzen len m iş v e iki g ün so n ra K ra l F erd in a n d v e k ab in esi savaş k ararı alm ıştır. B ö y le ce bu o lay d a da B u lg a r k am u o y u n u n M ak e d o n y a k o n u su n d ak i h assasiy eti b ir k ez d ah a g ö rü lm üş o ld u (C ram p to n R . J., 2007: 118). I. B alk an S a v a şı’n d a B u lg a rlar için an a h e d e f O sm an lı k uv v etlerin i D o ğ u T rak y a ’y a g eri çekilm ey e zo rlam aktı. E sas k u v v etlerin i b u b ö lged e tu tan B u lg a rla r k alan az say ıd ak i b irliğ i de M ak e d o n y a ’y a v e Y u n an lılard an ö n ce V ad isin e S ırplara k atılm ak ü zere S e la n ik ’e v arm a sı için y ön len d irm işlerd ir. B u lg a r O rdu su, sayı, teçh iz at v e Strum a eğ itim b ak ım ın d an m ü tte fik B alk an o rd u ların ın en güçlüsüy dü . B alk an S avaşı için seferb erlik tam a m lan d ık tan sonra, B u lg a r k u v v etleri G en eral V asili K u tin c h ev k o m u tasın d a 7 9.370 k işilik I. O rdu, G en eral N ik o la İvan o v k o m u tasm d a 122.748 k iş ilik II. O rd u ile G en eral R ad k o D im itriy ev k o m u tasın d a 9 4.88 4 k iş ilik III. O rd u ’d an olu şm ak tayd ı. B u k uv v etlere ek o la rak M ak ed o n y a ceph esind e 4 8.52 3 , H ask ö y v e R o d o p M ü frezelerin d e de 3 3.1 80 a sk er b u lun m ak tay dı. T o p lam 3 78.705 k işilik b u k u v v etlere ek o larak ay rıca R odop B ö lgesi, y ak laşık 16.000 k işilik M ak ed o n y a-E d im e G ö n ü llü leri o la rak ad lan d ırılan v e d a h a ç o k g ö n ü llü k o m iteci v e çetecilerden o lu şan d üzen siz b irlik lerce d estek len m işti (H ail, 2003: 32). M ak e d o n y a -E d im e G ö n ü llü B irlik le ri O sm an lı idaresin dek i M ak e d o n y a ve T rak y a ’d a o lu ştu ru lm uştu. b irlik lerin d en G ö n ü llü leri m esk û n B alk an b irin i O rto d o k s B u lg a r en b ü y ü k ve H a rp lerin d ek i o lu ştu ran K o lo rd u su H ıristiy an 14.670 (M ak ed o n sk a m e v cu tlu O drin sk o cem aatind en te şk ilatlı g ön üllü M ak e d o n y a E d im e O p alçen iy e) 23 E y lü l 19 12’d e k u ru lm u ş v e E k im 1913’te te rh is edilm işti. B u k o lo rd u I. B alk an S av aşm d a O sm anlılara, n . B alk an S a v aşı’n d a ise S ırp lara k arşı çarpışm ıştır. K o lo rd u n u n silah ve te çh izatı B u lg a r O rd u su ’n u n d ep o ların d an k arşılan m a k ta v e b ü y ü k b ö lü m ü R u s y ap ım ı sü rg ü lü B erd an tü fek leri 34 B u lg a r M illiy e tç iliğ i taşım ak tay d ı. R esm i ün iform aları k a h v eren g i o lm ak la b irlik te g ön üllü k o m itec ilerin ço ğ u k en d i siv il k ıy afetleriy le sav aşa k atılm ıştı. R esm i ü n ifo rm a y e şil y a k a lı m a n şetli v e ap o letli olu p, b irlik n u m arası a ltm ren g i R o m a rak a m larıy la apo letlere işlen m ekteyd i. B aşlık ları b irliğ in p irin ç şap ka ro z etin in ö n ta ra fın a iğ n elen d iğ i siy ah b ir k a lp a k tan o lu şm ak tayd ı. A y rıc a fark lı tü rd e şap k a lar d a k u llan ılm ıştı (W alsh , 2012: 17-18). M ak e d o n y a -E d im e G ö n ü llü B irlik leri, sav aşta y a p tık la rı zu lü m lerle k ö tü b ir ü n k azan m ıştır. Bu b irlik lerin ö zellik le K ırcaali, P aşm aklı, G ü m ülcin e, Isk eçe g ib i şeh irlerin b u lu n d u ğ u v e M ü slü m an T ü rk n ü fu su n b ü y ü k b ir ço ğu n lu k o lu ştu rd u ğ u sah ad a ilerlem eleri, sivil T ü rk k a y ıp ların ı arttırm ıştır. A y n c a b u b ö lg en in d ü şm an işgalin e u ğ ra y a n b ö lg elerd en g elen M ü slü m an g ö çm en lerin d e geçiş g ü zerg âh ın d a o lm ası k a y ıp la n d ah a d a arttırm ıştır. Sadece T rak y a ’d a B u lg a rlar tarafın d an k atle d ilen M ü s lü m a n la n n say ısı b atılı g özlem cilere g ö re 2 0 0 .0 0 0 ’in ü zerin d ed ir. (M cC arth y , 1998: 151-152). M ak e d o n y a -E d im e G ö n ü llü B irlik le ri b ü y ü k ö lçü d e 189 0’lard an sonra M ak ed o n y a v e T rak y a b ö lg elerin d e te rö rist faaliy etlerd e b u lu n an ve B u lg a rla r tarafın d an k u m la n T M O R O n ’n u n (T ay n a M ak e d o n sk a O d rin sk a R ev o lu c io n em a O rg an izaciy a) T ürkçe te rcü m esiy le M ak e d o n E d im e G izli İh tilal T eşk ilatı çetelerin d en o lu ştu ru lm uştu. T M O R O d ah a so n ra V M O R O ad ıy la anılm ıştır. B u lg a r O rd u su K u m a n d an ı İv an F ich ev, Y arb ay P ro to g ero v ’u k u v v etli b irlik ler o lu ştu rm ak am acıy la d ah a önce V M O R O çetelerin d e k o m u tan lık y ap m ış v e “V o y v o d a” o larak an ılan k işile ri organ ize etm ek le g örevlen dirm işti. P ro to g ero v b u d o ğ ru ltu d a çeteleri o rg anize etm ey e b aşladı. Y ap ılan dü zen lem elere g ö re çeteler B u lg a r O rd u su ’n u n d ü şm an h a ttı ö tesin d e sab o tajlarla g örevlen d irilm iş ö zel k u v v etle r gö rü nü m ü nd eyd i. Ç ete k o m u tan la rın a y a n i v o y v o d a lara o rd u su b ay ları ile ayn ı statü v e ay rıcalık tan ın m ış olup, te o rik o larak k o m itecilerin g erçek leştireb ileceğ i o lu m su zlu k lard an d a B u lg a r O rd u su so m m lu y d u . K u ralları ç o k b elirg in d eğ ild i v e sadece B u lg a r n ü fu su k o ru m a y a d ik k a t etm esi g erek liliğ in d en b ahsed ilm ek tey d i. “T ü rk iy e’d ek i h a lk tan p a ra to p lam ak y asa k tır” ifadesi d ışın d a B u lg a r o lm ay an b elg elerd e h e rh an g i 11 h a k k ın d a B u örgü t H a m z a o ğ l u ’n a İ h t ilâ lc i göre K o m ite s i k o n g r e s in d e , b ir a y r ın t ılı 23 a d ıy la M akedonya E k im h a lk a n a sıl ta lim a t b ilg i iç in 1893 k u r u la n E d im e bkz: ta r ih in d e bu d av ran ılacağ ı h u su su n d a resm î B iz zat B alk an 1 b ulun m am ak tay d ı. k o m ite İ h t ilâ lc i (P o p o v s k i, S e lâ n ik 't e , 1896 Ö rg ü tü 1981, y ılın d a a d ın ı s. 3 4 -3 5 ). M a k e d o n y a - E d im e a ld ı. S e lâ n ik 't e Ö rg ü tü n Y u su f B u lg a r to p la n a n k ıs a adı I. ilk h a r fle r d e n o lu ş a n T M O R O , İ ç Ö r g ü t v e y a s a d e c e Ö r g ü t o ld u . A n c a k d a h a s o n r a V M O R O o la r a k d a h a ta n ın m ış o ld u . B u ö r g ü tü n e s a s a m a c ı M a k e d o n y a 'y ı v e T r a k y a 'y ı O s m a n lı D e v le t in d e n a y ır d ık ta n s o n r a B u lg a r is t a n 'a ilh a k e tm e k ti ( H a m z a o ğ lu , 2 0 1 0 , s . 1 9 3 - 1 9 4 ) . 35 F a tm a R o d o p lu Y ıld ırım - B ü le n t Y ıld ırım S av aşların d a b u lu n a n Y a rb ay P e tır D ırv in g o v ’u n M ak e d o n -E d im e G ö n ü llü leri T arih i ad lı eserin de teşk ilatlan m a ların ı tü m d etay larıy la an lam ak v e can la b a şla sav aşa k atılm a arzu ların ı g ö rm ek m ü m k ü n d ü r (D ırvingov , 1919: 1-96; Sahara, 2012: 266-26 7). Savaş so n u n d a B alk an d evletleri k azan ılan to p ra k la rın p ay laşım ı h u su su n d a cid di b ir an laşm azlığ a dü şm ü ştür. S oru nu n ö zü n ü Ü sk üp v e çev resin in p ay laşım ı olu şturm ak tay dı. II. B alk an S a v a şı’n ın p atlak v erm esi ü zerin e B u lg a r v e Y u n an lılar k arşı cep h elerd e k alm ıştı. B u n edenle B u lg a rla r D o ğ u v e B atı T rak y a ’d a y a şay an R u m lara y ö n e lik sald m v e te cav ü zlerd e b u lu n m ay a b aşlam ışlard ı. O sm an lı ask erlerin in E d irn e ’y e g elm esin d en b ir g ü n ön ce B u lg a r ask e ri ellerin d e b u lu n a n k ırk k ad ar O sm an lı esirin i tam a m en k ese re k cesetlerin i n eh re atm ıştır. B u n u n la d a k alm a y ara k E d irn e ’n in K araağ aç R u m sak in lerin d en k ırk ü ç k a d arın ı d iri d iri y a k arak h ep sin i M e riç ’e atm ışlardır. II. B alk an S avaşı so n u n d a B u lg aristan M ak e d o n y a ’y ı d a k a p say acak o lan A y astefan o s sınırların a b ir k e z d ah a u laşa m a d ığ ı g ib i cid d i to p ra k k ay ıp ları d a y aşam ıştır. B öy lece, B u lg a r m illiy etç ilerin in h e r zam an h ed efin d e o lan M ak edo n ya, m illet sistem i içerisin de E k sarh lık m e n su p ların a k ü ltü rel o ton om h a k la r tan ıy a n O sm anlı idaresin d en çık m ış v e k e n d i k ü ltü rlerin i tü m M ak ed o n y alIlara b en im setm e çab ası için de o lan m illiy etç i d ev letlerin eline g eçm iştir (T anin, 1913; C ram p to n R . J., 2007: 121). B atı T rak y a ’d a B u lg a r O rd u su ve K o m ita cılar tarafın d an g e rçek leştirilen katliam , y ağ m a, ırza tecav ü z g ib i in san lık su çları ile ilgili h a b erler h em A v ru p a ’d a h em de O sm an lı b asm ın d a g en iş y e r b ulm u ştu r. İk d a m G azetesin in 15-16 A ğ u sto s 1913 ta rih li n ü sh aların d a B u lg arların y ap tık la rı m e zalim lerle ilg ili resm î v e sik a la r y a y ınlan m ış v e h aberin so n u n d a k atliam ların b o y u tu n u g ö steren b ir ö z et k o nu lm uştur. B u ö zete göre K ırc aali K azasm m 6 k ö y ü nd e ik âm et ed en to p la m 570 h an ed e 3 4 3 0 ’u aşkm k iş i ço cu k la r d a d âhil o lm ak ü zere tam a m en katledilm iş, E ğ rid ere K azasm m G ü m ü lc in e ’y e gö ç ed em ey en 11 köy ü nd e y a şay an 1490 h an e 760 0 n ü fu s b ir te k k iş i b ırak ılm ak sızm katledilm iş, d iğ e r k ö y lerd e d e 1970 ev y ak ılm ış, göç etm ey i b aşa ram ay an 1880 k işi k a tle d ilm iştir.12 B u h ad iselerin d ışm d a O sm an lı O rd u su ’n u n g eri alam ad ığ ı b ölg elerd e d a h a v ah im o lay lar cerey an etm iştir. O sm an lı D e v le ti’n in I. B alk an Savaşı sırasın d a ö zellik le T ü rk -lslam k ü ltü rü n e m en su p P o m ak larm d a y o ğ u n 12 “ F e z le k e ” , İ k d a m G a z e te s i, (H a la ç o ğ lu , d ış ı o la y la r la 1995, s. N o: 5 9 2 1 -5 9 2 2 , 3 4 - 3 6 ) B u lg a r la n n il g il i A v r u p a b a s m ın d a 1 5 -1 6 A ğ u sto s 1913, s . 2 - 3 ’d e n g e r ç e k le ş tir d ik le r i k a tlia m la r v e ç ık a n h a b e r le r v e a y r ın tılı b ilg i iç in b k z : (M c C a r t h y J . , 1 9 9 8 , s . 1 4 8 - 1 7 6 ) . k o n s o lu s lu k d iğ e r z ik r e d e n in s a n lık r a p o r la r ı h a k k ın d a 36 B u lg a r M illiy e tç iliğ i o la rak b u lu n d u ğ u K avala, D ram a, N ev ro k o p , D o y ran , İskeçe, İstrum iça, P aşm ak lı, K o şu kav ak , G ü m ülcine, C ebel, D ed eağ aç, E ğ rid ere y ö relerin i k a y b etm esiy le eşi g örü lm em iş b ir asim ilasy o n v e zo rla d in değ iştirm e k am p an y ası başlatılm ış, y ü zlerce savu n m asız P o m ak dö vü lm ü ş, y aralanm ış, ö ld ürülm üştü r. B u lg a r ask e rleri ile M ak e d o n -B u lg a r k o m itacıların b a sk ınları so n u cu n d a H ristiy an laşm ay ı red d ed en P o m ak larm ev leri y ak ılm ış, k ızları te cav ü ze u ğ ram ış v e ann e b ab ala r so rg u su z su alsiz öldü rü lm ü ştür. T em m u z 1913 y ılm a k ad ar 150.000 ile 2 0 0.0 00 arası M ü slü m an P o m ak b ask ı v e zo rlam a ile H ristiy an laştırılm ıştır (A tasoy , 2010: 95-96). 2 .2 . B i r in c i D ü n y a S a v a ş ı ’n d a B u lg a r M illiy e t ç iğ in in H e d e fle r i B alk an ittifak ın ın k e n d i araların d a an laşam am ası so n u cu II. B alk an S av aşı p atla k v erm iş; S ırbistan v e Y u n an istan B u lg a ris ta n ’ı m a ğ lu p etm iş, R o m an y a d a k u zey d en ilerley erek G ü n ey D o b ru c a ’y ı ilh ak etm işti. O sm anlı D ev leti de ö zellik le İng iltere g ib i d ön em in eg em en d evletlerin in u y a n la rın a aldırm ay arak M id y e-E n ez h attın ı g eçerek E d im e v e K ırk la re li’y i g eri alm ış, B atı T rak y a ’d a d a g eçici b ir T ü rk h ü k ü m eti k u ru lm asın ı sağ lam ış tı13, n . B alk an S av aşın d a esk i m ü ttefik lerd en g ö rd ü ğ ü h ezim et v e y a şad ığ ı to p ra k k a y ıp la rı seb ebiyle B ulg aristan , savaştan so n ra O sm an lı D e v le ti’ne y a k la şm ay a başlam ıştır. 13 E k im 191 3’te S ofy a S efaretin e A li F eth i B e y ’in atan m asın d an so n ra 1913 A ra lık ay m d a B u lg arlarla te k ra r ittifak aray ışların a başlan m ıştı. B u çab ala ra T ü rk -B u lg ar ittifak ı p ro jesin e ta ra fta r v e v a k ıf olan A li F eth i (O k y ar) B e y ’in de ö n em li k atk ıları o lm u ştu (C em al P a şa H atıralar, 2 0 0 1 :7 5 ). A v ru p a ’d a D ü n y a S avaşı p a tlak v e rd iğ in d e B u lg a ristan h e n ü z h an g i ta ra fta o la cağ ın a k a ra r v erem em işti. S ırb istan ’ın İtila f D ev letleri safın d a y e r alm ası sebeb i ile B u lg a r m illiy etç ilerin in en ö n em li h ed eflerin d en b iri olan M ak e d o n y a ’n ın İtila f k u v v etlerin ce B u lg a ris ta n ’a te k lif edilm esi m ü m k ü n değ ildi. Ç ü n k ü R u s d e steğ in i alan Sırp L id er N ik o la P aşiç M ak e d o n y a 'n ın b ir santim etre k a resin d en v azg eç m ey eceğ in i d ah a önce b ild irm işti. R u sy a ’n m v e d iğ e r M ü ttefik le rin M ak ed o n y a k o n u su n d ak i k a tı tu tu m u 1915 y ılın d a d ah a d a belirg inleşm işti. A lm a n y a 'n ın b aşm ı çek tiğ i İttifak D evletleri ise B u lg a ris ta n ’a M a k e d o n y a 'n ın tam am ın ı v e d ah a b a şk a b irç o k y e ri v aat etm ek teyd i. A n cak İttifak D e v le tleri’n in galip g elebileceğ ine d a ir k u şk u lar 13 B a lk a n s a v a ş la r ı e s n a s ın d a B u lg a r O r d u s u n u n h a r e k â tla r ı v e s iv il T ü r k k a y ıp la r ı h a k k ın d a a y r ın tılı h il g i iç in h k z : ( Y ıld ır ım , B a lk a n B a tı F a a liy e tle r i, T r a k y a ’d a k i 2 0 1 3 , s. 6 5 -7 9 ). 2 0 1 4 ); S a v a ş la r ın d a B u lg a r O r d u s u v e K o m it a c ıla r ın (Y ıld ır ım , B u lg a r O rdusu H a r e k â tın d a M il is le r , 37 F a tm a R o d o p lu Y ıld ırım - B ü le n t Y ıld ırım d a m ev cu ttu . B u sebeple d e y a k laşık sav aş b aşlad ık tan b ir y ıl sonra B ulg u rlar İttifak D e v letle ri safm d a sav aşa k atıldılar. B u lg aristan , B irin ci D ü n y a S av aşm d a T ü rk o rd u su n u n İtila f g üçlerin i Ç an a k k a le’d e ön ce d en izd e d ah a so n ra k a ra d a d urd u rm ay ı b a şarm asın d an so n ra İttifak D ev letleri y an ın d a sav aşa k atılm ıştır. B irin ci D ü n y a S avaşm da b u şekilde m ü tte fik o lan O sm an lı D ev leti v e B u lg a ristan savaş esnasınd a o rta k h arek âtlar d a y ürütm ü şlerd ir. B ö y lece B u lg a ris ta n ’ın k u ru lu şu v e b a ğ ım sızlığ ı sü recin de en b ü y ü k ö te ki o larak g ördü k leri O sm an lı D ev leti v e d o lay ısıy la T ü rklerle ilk d efa m ü tte fik o larak b ir aray a g elinm iştir. T ürk ask eri I. D ü n y a S a v aşı’n d a D o b ru c a v e M ak ed o n y a cep helerin d e B u lg ar o rd u su n a d estek olm ak ü zere g ön derilm iştir. E n v er P aşa, 6. T ürk K o lo rd u su n u n 27 b in a sk e r v e 36 to p ta n o lu şan 15., 25. v e 26. tü m en lerin i E y lü l 19 16 ’d a İsta n b u l B ak ırk ö y ’d en ve E d irn e ’den d e m ir y o lu ile D o b ru c a ’y a R o m an y a ceph esin e g önderm iştir. D ah a son ra 4 2.0 00 m e v cu d a u la şa n k o lo rd u R u s İhtilalin e k ad ar B u lg a r b irlik leri ile b erab er R o m a n y a ’d a k alm ış v e b u süre zarfın d a 19.100 şeh it v erm iştir (D eğ erli, 2006: 40). A n av ata n d ak i T ü rk cep h elerin in z o r şartlar altın d a o ld u ğ u savaş y ılların d a y in e m ü ttefik B u lg a r O rd u su ’n a d estek o lm ak am acıy la 45 b in k ad ar T ürk ask e ri de M ak e d o n y a cep h esin d e b ulun m u ştu r. M ak e d o n y a cephesine g ö n d erilen 20. K o lo rd u , K u z ey Y u n a n ista n v e T ü rk lerd en g ö n ü llü ask e rler alm ak su retiyle M ak ed o n y a’d ak i y e rli 12.000 m ev cu tlu olan tü m en lerin i 1 8.000 ’e çık arm ış v e b u şek ilde T ü rk iy e’y e dö nm ü ştü r. B u k o lo rd u h a ricin d e T ü rk R u m e li M ü frezesi d e M ak e d o n y a cep hesin d e g örev y ap m ış v e b u m ü freze d e y e rli T ürk lerd en g ö n ü llü ikm al erleri alm ıştır (G en elk u rm ay A sk e rî T arih v e S tratejik E tü t B aşk an lığ ı, 1996: 249). B u lg a r o rd usu 19 15 ’te Sırp M ak e d o n y a ’sm ı işgal etm iştir. M ak e d o n y a ’n ın ele g e çirilm esi ü lk ed e b ü y ü k sev inçle karşılan m ıştır. A n cak ele g eçirilen to p ra k la rd a b irço k eşk ıy a v e k ifay e tsiz y ö n e tic in in çeşitli g ö rev lere g etirilm esi b irtak ım so ru n ların d o ğ m asın a sebep olm uştu r. O rdu, b u d u ru m d an d o layı k a y g ılan m ay a başlam ış, sivil id aren in k ö tü o lm asın ın ceph e ark asın d ak i b ö lg e y i istik rarsızlaştıracağ ı d ü şün cesiyle B u lg a r ask eri k u v v e tleri M ak e d o n y a ’d ak i sivil y ö n etim e el koym a g irişim ind e b u lu n d u larsa d a b aşarılı o la m am ışlard ır (C ram p to n , 2007: 125). B u lg aristan açısın d an I. D ü n y a sav aşm ı so n a erd iren an laşm a 27 K asım 1 9 19 ’d a im zalan an N e u illy A n tla ş m a s ıd ır. B u n a g ö re B u lg aristan sadece sav a şta işg al ettiğ i y e rle ri d eğ il b atı sın ırın d a n ü fu su n ço ğ u n lu ğ u n u n B u lg a r o ld u ğ u ü ç k ü çü k b ö lg e y i d e k ayb etm iştir. B ö y lece y en i to p ra k k ay ıp larıy la y a k laşık b ir m ily o n a y a k ın B u lgar, ta sa v v u r ed ilen B u lg a r u lu s d evleti 38 B u lg a r M illiy e tç iliğ i sınırları d ışın d a k alm ak tay d ı. B u d a to p lam B u lg a r n ü fu su n u n % 1 6 ’sm a tek ab ü l etm ek teyd i. M a k e d o n y a 'n ın te k ra r Sırp v e Y u n a n idarelerine b ırak ılm as ıy la B u lg a ris ta n ’a m ü lteci ak ını y aşan m ıştı. G ün ey b atı sın ırın dak i b u n ü fu s h a rek eti B u lg a r ek o n om isine ağ ır b ir y ü k b in d irm işti (C ram p to n , 2007: 130). 2 .3 . İ k i D ü n y a S a v a ş ı A r a s ı D ö n e m d e B u lg a r i s t a n ’d a M illiy e tç ilik B irin ci D ü n y a S av aşı so n u n d a B u lg a r siy asetind eki en ö n em li ak tö rler çiftç ile r v e k o m ü n istler olm uştur. A ğ u sto s’ta y a p ıla n seçim i sav aş k arşıtı m u h alifler k azan m ıştır. Ç iftçi P a rti o y ların % 3 1 ’in i alm ış ve S tam b o liy sk i’n in b aşk a n lığ ın d a y en i h ü k ü m et k u ru lm uştur. B u dön em d e ü lk e için de ta rım b a şta o lm ak ü zere b irç o k alan d a re fo rm lar gerçekleştirilm iştir. Stam b oliy ski, B irin ci D ü n y a Savaşı n ed en iy le h em Y u g o s la v y a ’y a k a y b ed ilen to p ra k la r v e h em de M ak e d o n y a ’d an 300 b in k işin in B u lg a ris ta n ’a g öç etm esi ile z o r d u ru m a d ü şm ü ştü (P an ayo tov , 1999: 166-167; C ram p ton, 200 7: 131; K aştan , 2008: 671). Stam b oliy ski, d ış p o litik ad a savaş ö n cesi tu tu m u n u sürdü rm ü ş v e g enişlem e k a rşıtı b ir k o n u m alm ıştır. M ü ttefik d ev letler b u d uru m d an son d erece m e m n u n olm uştu. S tam b oliy ski A v ru p a b aşk e n tlerin i ziy aret ed erek b u ralard a çeşitli tem a slard a b u lu n m u ş v e n ih a y etin d e B u lg aristan 192 0’de m a ğ lu p d e v letlerd en M ille tle r C em iy e ti’n e k a b u l ed ilen ilk ü lk e olm uştur. Ç iftçi P a rtisi S ırb istan ile iy i ilişk iler k u rm a çab asm d ay dı. B u am açla S tam b oliy ski b ö lü n m ü ş d u ru m d a olan M ak ed o n ö rg ü tlerin in faaliyetlerin i k a ra rlı b ir M ih ay lo v ’u n şekilde en gellem ey e lid erliğin d e 1923 çalışm ıştı. y ılın d an Bu ö rg ü tlerd en itib aren çeşitli b iri İv an faaliyetlerde b u lu nm akta; B u lg ar, Y u n an v e Sırp sın ırlarının k esiştiğ i y e rd e b u lu n an P e triç ’te ad eta d ev let için d e d ev let k u rm u ş d urum day dı. M ih ay lo v y a n lıları Sırp v e Y u n an M a k e d o n y a 'sın a sürekli sald ırılar d üzen ley erek tacizd e b u lun m ak tay dı. S tam bo liyski, sın ırd aki p o lis teşk ilatın d an M ih ay lo v y an lıların ı tem iz lem e k su retiy le b u d ü zen sizliklere k arşı m ü cad ele etm ey e çalıştı. 1922 y ılı K asım ay m d a B elg ra d ’a y ap tığ ı ziy aret sırasın d a M ak ed o n ey lem cileri ço k sert b ir b içim d e k m a d ı v e ik i ü lk e M ak e d o n eylem cilerin fa aliy etlerin i en g ellem ek için iş b irliğ i y a p m a h u su su n d a anlaştı. Ç iftçi P a rtisi h ü k ü m e ti an laşm ay ı tak ip ed en ay te rö ris t faaliyetlere k atıld ık ların d an şüp he ed ilen ö rgü tleri y asak lad ı. Y a y m o rg an ların ı sin dirdi v e lid erlerini to p la m a k am p la rın a gönd erdi. A lın a n b u ö n lem ler n ed en iy le M ak ed o n v e M ak e d o n y an lıları h ü kü m ete so n derece k ızg m d ı (C ram pton , 2007: 135). 39 F a tm a R o d o p lu Y ıld ırım - B ü le n t Y ıld ırım B u arad a Ç iftçi P artisi iktid arının , k o m şu ları M ak ed o n y a, R o m an y a v e Y u n a n ista n ile iy i g eçinm e p o litikası, ülke içerisin d ek i m illiy etçileri rah atsız etm işti. B ü tü n b u o lu m su zlu k ların ü zerin e h ü k ü m e tin savaş so n rasın da ek o n o m ik istik rarı d a b ir tü rlü sağ lay am am ası m illiy etçilerin ö nd erliğ in de H azira n 1923 y ılın d a g e rçek leştirilen b ir d arbe ile y ık ılm a sın a sebep o lm uştu. B u ra d a P e triçli M ih ay lo v cu lar, U lu s al U z la şm a v e A sk eri L ig g ru p ları d arb ey i d üzen ley en lerin b aşm d a y e r alm ıştır. B ö y lece S tam b oliy ski h e m ik tidarı, h em d e h ay atın ı k ayb etm iş, b u d arbe so n rasın da h ü k ü m et de ra d ik al m illiy etçi A .T sa n k o v ’u n eline g eçm işti. B u lg a ris ta n ’d a y e n i h ü k ü m et m illiy etçilik k av ram ın ı m o d e m an lam d ak i u lu s k a v ram ın d an ço k u zak tu ta ra k sadece k a n v e k a fatası ile etn ik k ö k en e d ay alı b ir o lgu olarak g ö rm ü ştü r. B u lg a rların u lus in şa sü reçlerin d en b eri m ille t an lay ışın ı ü zerin e in şa ettik leri etn o sen trik y ak laşım ç o k k u v v e tli b ir şek ilde b u d ö n em d e de v a rlığ ın ı sü rdü rm üştür. Y e n i h ü k ü m et “B u lg a ristan B u lg arlarm d ır” slogan ı ile y o la çık m ış v e d oğ al o larak h ü k ü m e tin b u y en i p o litik ası azın lık lar ü zerin d e b a sk ıları d a b e rab erin d e getirm iştir. A le k san d ır T san k o v H ü k ü m eti B u lg a rista n ’d a 1926 y ılın a k a d ar ik tid ard a k alm ıştır. A n c ak 1926 y ılın d a M ak ed o n y a K o m itesi lid erlerin d en A n d re i L iy ap ç ev ’in ask eri d arb esi ile ik tid ar el d eğ iştirm iştir. B u lg aristan K ralı B o ris’in 1930 y ılın d a İtaly a K ra lı’n m k ız ı ile ev len m esi so n rasın d a B u lg a ris ta n 'ın Y u g o slav y a v e d iğ er k o m şu ları ile o lan ilişk ileri z ay ıflam ay a b aşlam ıştır (K aştan , 2008: 671-672). B u lg a ris ta n ’d a 1930 y ılın d a b a şlay an siyasi istik rarsızlık n eticesin de D em o k ra t P a rti L id eri A lek san d ır M alin o v ’u n g irişim i ile b ü tü n m u h alifler ”H alk C eph esi” ad ı altın d a b irleşm işler v e H azftan 193 1’d ek i seçim leri k aza n m ışlard ır (B ıçak lı, 2016: 138). İlk o larak h ü k ü m e tin b a şm a A le k san d ır M alin o v D em o k ra t g elm iş fa k at sağ lık P a rti (C ram p to n , 200 7: ü y e si o lan 141-142). so run ları n ed en iy le E k im N ik o la M u şa n o v ’a 19 M ay ıs g ö rev in i 1 9 31 ’d e y in e d evretm iştir 1934’te g e rçek leştirilen ask e rî d arb ey e k ad ar d ev am ed en b u ik tid ar d ön em in de B u lg a ris ta n ’ın rev izy o n ist b ir p o litik a tak ip ettiğ i v e k o m şu la rın a k arşı to p ra k ta le p le ri g ibi m ev cu t idd iaların ı can lı tu ttu ğ u g ö rü lm ü ştü r (B ıçaklı, 2016: 138). B ir B alk an P ak tı k u ru lm ası için 1929’d an itib aren çeşitli g ö rüşm e v e k o n feran sların y ap ıld ığ ı zam an lard a B u lg a ris ta n ’d a m illiy etç i g ru p lar k o m şu B alk an ü lk eleri ile ilgili to p ra k ta lep lerin i g ü n dem e g etiren çeşitli etk in liklerd e b u lu n m u şlard ır (C ram p to n , 2007: 141-142). B u lg a ris ta n ’d a b a zı g ru p lar E d irn e ’n in işgalini, B alk an S av aşların dak i en b ü y ü k b a şarıların d an b iri o la rak g ö rerek işgal y ıld ö n ü m lerin d e ç eşitli an m a etk in likleri d ü zen lem işlerd ir. E d irn e ’n in işgal y ıld ö n ü m lerin d ek i etkin lik lerd e en a k tif ro lü h e r zam an B u lg a ris ta n ’d a 40 B u lg a r M illiy e tç iliğ i T rak y a O rg a n izasy o n u ad ıy la an ılan T rak y a K o m ita sı14 ü stlenm iştir. G ö rü n ü şte B atı v e D o ğ u T rak y a ’d an göç ed en B u lg a r m u h acirlere sosyal y ard ım am açlı 1918 y ılın ın so n ların d a k u ru lan T rak y a K o m itesi gerçek te T rak y a 15 co ğ rafî b ö lg esin i T ü rk ve Y unan idarelerin d en k o p ararak B u lg a rista n ’a ilh ak için ç alışm ıştır (B C A , 0 30 -0 -01 0-0 0 0 -0 0 0 -2 4 3 -6 4 6 -1 9 le f 9). K o m itan ın y a y m o rg an ı o lan “T rak y a” g azetesin in 24 M art 1932 ta rih li say ısı “E d im e Y ıllığ ı’n a Ö z eld ir” ib aresiy le çık m ış v e içerisinde “İşg al A ltın d ak i T rak y a G ü çlerin e” b aşlığ ıy la aşağ ıd aki b ild iri y a y ınlan m ıştır: “B u lg a r la r E d irn e ’y e g ir d ik le r in d e k a h r a m a n lık y a p m a y a k a lk a n la r ın y a n ın d a a s la y e r a lm a d ıla r ve o n la r a d o ğ r u y o lu g ö s te r d ile r. T r a k ya lIla rın k u rtu lu şla r ın ın ; B u lg a r to p r a k la rın a b a r ışın g e lm e s in d e ve B u lg a r ırkın ın ü z e r in e ö z g ü r lü k g ü n e ş in in d o g m a s ın d a o ld u ğ u n u sö yle d ik . B iz le r y a ş a m s a l to p r a k la r d a d o ğ d u k v e bu to p r a k la r a d ın a , T r a k y a ’m ız a d ın a , B u lg a r h a lk ın ı te m in e d e r iz k i A n a d o lu ve E g e o lm a d a n r e fa h a k a v u ş a m a y a c a ğ ız . Ç o k a c ıla r ç e k tik ve b u a c ıla r ş im d i s a v a ş m a k iç in g ü c ü m ü z e ila h i b ir g ü ç ka tıyo r. G e le c e k te T r a k y a ’m ız d a a r tık B u lg a r e g e m e n liğ in i ve B u lg a r h a lk ın ı g ö r ü y o r u z. ” T ü m g ü c ü m ü z le B u lg a r b ir lik le r in in E g e ’d e p a r la m a s ı için u ğ r a şıy o r u z. B iz im için ekm ek, ö z g ü r lü k ve b a r ış h e r şeyd ir. G e ç m iş im iz d ek i k a r a le k e le ri y ık ıy o r u z v e B u lg a r y ö n e tic ile r in in h a ta la r ın ı g ö s te r iy o ru z , a m a a ş a ğ ıla m a k için d eğ il, B u lg a r h a lk ın a m a d a ly o n u n ö b ü r y ü z ü n ü de g ö s te r m e k için. T ü r k -B u lg a r d o s tlu ğ u n u b itir iy o r u z v e A n k a r a a n tla ş m a s ın a k a rşıy ız, z ir a bu, B u lg a r is ta n ’ı y e n i b ir k ö leliğ e s ü rü kle m e k te d ir. Y ine T r a k y a ’m ız a d ın a ; E g e d e k i T ü r k - Y u n a n s a v u n m a s ın ı kıra ra k, g ü n e y d e k i S la v la r la b ir le şiy o r u z. B u b ir le şm e a y n ı z a m a n d a T r a k y a v e E g e d e n iz in e g id e n e n k ıs a y o ld u r. T ra k ya lıla r! B irle şin , g ü ç lü b ir B u lg a r d e v le ti iç in ç a lış ın ! A c ıla r d a n , y o k lu k ta n , k u r b a n g itm e k te n ç ek in m e yin . T r a k y a ’y ı b ir k e r e e le g e ç ir d ik mi, tü m y a r a la r ım ız s a r ıla c a k in s a n la r ım ız T r a k y a ’d a k u ts a l m e za r la r a d ö n ü ş e c e k le r! Y a şa sın T r a k y a !” (B C A , 030 -10-00 -0 0-24 0 -6 2 2-1 le f 2). 14 T r a k y a K o m it a s ı h a k k ın d a a y r ın tılı b il g i iç in b k z : (Ç a n lı, 2 0 1 1 ) . 15 T rakya o la r a k a d la n d ır ıla n c o ğ r a fi b ö lg e günüm üzde, T ü r k iy e T r a k y a s ı, B u lg a r is t a n T r a k y a s ı v e Y u n a n is t a n T r a k y a s ı o lm a k ü z e r e ü ç fa r k lı s iy a s i ü n it e y e a y r ılm ış tır . T ü r k iy e T r a k y a s ı'n a D o ğ u T r a k y a , B u lg a r is ta n T r a k y a s ı v e a d ı v e r il ir . B u lg a r i s t a n ’ı n Y u n a n is t a n T r a k y a s ı’n a B a tı T r a k y a F ilib e , H a s k ö y , K ır c a a li ş e h ir le r i v e doğuda B u r g a z ’a k a d a r u z a n a n t o p r a k la n c o ğ r a f i o la r a k T r a k y a b ö lg e s i iç in e g ir e r . B u k o n u d a a y n n t ılı b ilg i iç in b k z : ( Ö z e y , T ü r k Y u r d u B a lk a n la r ın C o ğ r a f y a s ı, 2 0 0 2 , s . 2 2 9 ) . 41 F a tm a R o d o p lu Y ıld ırım - B ü le n t Y ıld ırım B ild irid ek i ifadelere b ak ıld ığ ın d a ö zellik le B u lg a r k am u o y u n u v e y ö n etim in in d ik k atin i T ra k y a 'n ın B u lg a rla r için n ed en g erek li o ld u ğ u n a v e b u b ö lg en in B u lg a rla r için h a y atî b ir ö nem taşıd ığ ın ı ik n a etm ey e y ö n e lik b ir ü slu p gö ze çarp m aktadır. A y rıc a T ü rkiye v e B u lg a ristan arasın d a 1925 y ılın d a im zalan an A n k a ra A n tla şm asın a d u y u lan ö fk e göze çarp m aktadır. D ik k ati çek en h u su slard an b ir tan esi de sadece T ü rk iy e’y e d eğ il B irin ci D ünya S avaşınd an so n ra B u lg a ris ta n 'ın Y u n an istan ’a k a y b ettiğ i B atı T rak y a ’y a y ö n e lik de y ay ılm ac ı em ellerin ifadesidir. G azeted e y e r alan b a şk a b ir y a zıd a d a A y astefan o s A n laşm ası ile tasarla n a n “B ü y ü k B u lg aristan ” sın ırları için de E d irn e ’n in n ed en y e r alm ad ığ ı tartışılm ak ta, R u sla rın B alk an S av aşları esn a sm d a B ulgarların E d irn e ’y e g irm elerin i istem ed ik leri an cak B u lg a r O rd u su ’n u n Ç atalc a’y a k a d ar ilerlem esi ü zerin e b u d u ru m a ra z ı o ld uk ları d ile g etirilm ek tedir. A y rıc a h a la B u lg a r en telek tü ellerin in ço ğ u n u n E d im e v e E g e ’d ek i M eriç v a d isin in ö n em ini in kâ r etm e eğ ilim in de o ld u ğ u ifade ed ilm iştir (B C A , 03 0­ 10 -0 0-00-240-622-1 le f 2). Y a zıd a b ö y le b ir g örüşe y e r v e rild iğ in e göre o d ö nem de B u lg a r en telek tü ellerin in b ü y ü k b ö lü m ü n ü n E d im e v e T rak y a ’n ın B u lg a rista n sın ırları için d e o lm ası g erek tiğ i d ü şü n cesin e k a rş ı o ld uk ları anlaşılm ak tad ır. B aş k a b ir y a z a r g a zeten in b u ö zel say ısm d a B u lg a rla r için E d irn e ’y i şu ifadelerle k utsallaştırm ak tad ır: “F r a n s a iç in A lsa s -L o r e n , T ü r k iye için M e k k e , F ilis tin için K u d ü s n e ise B u lg a r is ta n iç in E d irn e odur. K u ts a l to p ra ktır. T a r ih e b a k ıld ığ ın d a ; E d ir n e v e T r a k y a ü z e r in d e k u r b a n g id e n o n c a in s a n ım ız var. B u s e b e p le b u to p r a k la r b izim ka n ım ız, k em iğ im iz d ir . H iç b ir d a y a tm a , p o litik a o lm a s a d a b izi bu b ilin ç b ir a r a y a g e tir m e lid ir /” (B C A , 03 0-1 0-0 0-00 -2 40 -6 22 -1 le f 3). Y aza rın b u cü m leleri irred en tist m illiy etç iliğ i çağ rıştırm aktad ır. A n cak 1930’lu y ılla rd a E d irn e ’d e b ir B u lg a r n ü fu su n d an b ah setm ek m ü m k ü n değild ir. N ik o la M u şan o v h ü k ü m e ti d ön em in d e T ü rk H âriciy esin in B u lg a rista n ’d ak i siyasi p a rtile r v e siy asi cem iy etler h ak k ın d a h azırladığ ı ra p o rd a B alk an ü lk e lerin in o dön em d e k en d i araların d ak i çek işm eleri açık ça g örülm ek tedir. B u d ö nem de B u lg a ris ta n ’d a h a la en etk in grup M ak e d o n y a T e şk ila tı16 olup o n ların v a rlık sebep leri de Y u g o sla y v a d o lay ısıy la Sırp dü şm anlığ ıd ır. ra p o rd a belirtilm iştir. çö k m esin d en 16 19. M ak ed o n y a Y ü z y ılın n it e liğ in d e d ir . T eşk ilatın ın D em o k ra tik so n ra B u lg a ris ta n ’d a so n u n d a k u r u la n İta ly a U z laşm a tarafın d an H ü k ü m eti’n in d ah a etk in h ale D e v r im c i M akedon d estek lend iği B u lg a r 193 1’de g elen F ran sız v e ö r g ü tle r in in devam ı 42 B u lg a r M illiy e tç iliğ i Y u g o slav p olitik ası v e p arasın ın T rak y a T e şk ila tı’n ı can lan dırd ığı, teşk ilata d a so n d ö n em d e D o ğ u T rak y a ’d a n göç ed en B u lg a rla rın h ak im o ld u ğ u ifade ed ilm iştir. İta ly an ların h im ay e ettik leri M ak e d o n y a T eşk ilatı’n a k arşı Y u g o slav lar d a T rak y a K o m ita sı’m k u llan m ak istem iştir. O n ların m ak satları d a B u lg a r k a m u o y u n u n d ü şün ce v e em ellerin i M ak e d o n y a ’d an T rak y a o v a ların a y ö n e lte rek k en d i to p ra k la rın a y ö n e lik B u lg a r em ellerin i k en d ilerin d e n u z ak tu tm a k tır (B C A , 0 30 -0 -01 0-00 0 -0 0 0 -2 4 3 -6 4 6 -1 9 le f 7, 9). 1934 d arb esin i g e rç ek leştiren A lb ay D am y an V e lç e v ’in d arb ed en sonra b aşb ak an o lm a k istem em esi ü zerin e A lb ay K im o n G eo rg iev b u göreve g etirilm iştir, ik tid a rın d ah a ilk g ü n lerin de sivil h ak v e ö z g ü rlü k ler ask ıy a alm m ış, m eclis v e tü m siy asî p artiler fesh ed ilm iş, sen d ik aların d a b ü y ü k b ö lü m ü k apatılm ıştır. D arb ecilere g ö re to p lu m sal b irliğ i sağ lam an ın b ir y o lu d a T ürk çe y e r isim lerin in d eğ iştirilm esin d en g eçm ektey di. Y a p ılan geniş çap lı b ir d ü zen lem e ile T ü rk çe isim ler B u lg a rca o lan lar ile d eğ iştirilm iştir. H e r d ö nem o ld u ğ u gibi B u lg a r v e B u lg a r k im liğ in e a it o lan a göre b ir stan d art b elirlem e y o lu n a g idilm iştir. B u olay, B u lg a ris ta n ’m II. D ü n y a S a v a şı’n a k a d ar o lan ta rih i içinde y e n id en isim len d irm elerin en k ap sam lısı o la rak tarih e geçm iştir. B u lg a r D ev leti 1944'ten önce O sm an lı m ad di k a lın tıların d a n k u rtu lm a d ü şü n cesiy le to p ra k la ra el k o ym a, g öçü te şv ik etm e, y e r isim lerin i d eğiştirm e g ib i y ö n tem le re b aşv u rm u ştu r. D arb ecilerin k ralın b a zı y etk ile rin i d e sın ırlan dırm a g irişim leri k ra liy et ta ra ftarların ı h arekete g eçirm iş ve G en eral P en ço Z latev b aşk a n lığ ın d a y en i b ir h ü k ü m et k u ru lm uştur. Su b ay ların siy asete b u d erece m üd ah ale etm esin e k ız an K ral III. B o ris o rd u y u siyasetten u zak laştırm a k am acıy la N is an 193 5’te Z la te v ’in y e rin e siv il A n d rey T o şe v ’i atam ıştır. Fakat T o şe v ’in de b ek len en i v ere m em esi ü zerin e esk i b ir d ip lo m at v e k ra la sadak ati ile b ilin en G eo rg i K ö seiv a n o v b a şb ak an o larak atan arak 1940’a k a d ar g ö rev in i sü rd ürm üştü r (C ram p to n , 2007: 143-146). B ö y lece B u lg a ris ta n ’d a K ra l III. B o ris ’in y ö n etim i 19 41’de A lm an O rd u ların ın b ö lg ey e g elm esine k ad ar sürm üştür. A sk e rî d arbe ile p arla m en ter y ö n etim b içim i o rtad a n k ald ırılan B u lg a rista n ’d a ik tid ara g elen h ü k ü m et T ım o v a A n a y a sas ı17’n ı kald ırm ış, H a lk M e c lis i’n i d ağıtm ış, tü m p artileri, siy asî v e p ro fesy o n el sivil to p lum ö rg ü tlerin i y asa d ış ı ilan etm iş, h e r tü rlü siy asî v e so syal to p la n tı v e p ro p a g a n d ay ı y asak lam ıştır. M ev cu t h ü k ü m et h a lk ı h e r h a k tan m ah ru m etm e, h alk ın ek ono m ik, p o litik v e k ü ltü rel çık arların ı sert b ir şekilde 17 B u lg a r i s t a n ’ı n i l k a n a y a s a s ı o l a n v e E m a r e t d ö n e m i n d e 1 8 7 9 ’ d a y ü r ü r l ü ğ e g ir e n T ı m o v a A n a y a s a s ı h a k k ın d a a y r ın t ılı b il g i iç in b k z : ( H a c ıs a lih o ğ lu , 2 0 0 9 , s . 1 0 7 - 1 1 8 ) . 43 F a tm a R o d o p lu Y ıld ırım - B ü le n t Y ıld ırım çiğ nem e v e y ıld ırm a p o litik ası izlem iştir (M em işo ğlu , 2002: 202). B u d ö nem de ü lk e d ek i M ü slü m an T ü rk azın lığ a k arşı d a çeşitli b ask ılar u yg ulan m ıştır. M ü slü m an T ü rk azın lığ ın T ü rkiye v e T ü rk d ün y ası ile k ü ltü rel m ü n aseb etlerin i b altalam ak m a k sa d ıy la 1934/1935 d ers y ılın d a eski y a zıy a d ö nü ş başlatılm ıştır. T ü rk iy e ’de h a r f ink ılâb ı g erçek leştik ten so n ra B u lg a rista n ’d a d a L a tin h arflerin e g eçen T ü rk o k u lların ın y en id en A rap h a rfleriy le eğ itim e g eçm esi am açlan m ıştır. B u d e ğ işik lik ler y ap ılırk en seçim le işb aşın a g elm ey ip d o ğ ru d an d o ğ ru y a B u lg a r h ü k ü m e ti tarafın d an ta y in ed ile n B aşm ü ftü lü k ve b ir k ay m ak am m a k am ın d an da ta ra fın d a n idare fay d alan ılm ıştır. ed ilen S o fy a ’dak i B u lg a r h ü k ü m eti B aş m ü ftü lü k ’ü n y a y m o rg a n ların d a T ü rk iy e C u m h u riy eti aley h in d e y azıların y e r alm asın ı d a sağlam ıştır. B ö y lece B u lg aristan ’d ak i M ü slü m an T ürk azın lığ ı T ü rk iy e’d ek i C u m h u riy et re jim in e k arşı o la n la r v e o lm ay an lar şek lin de ikiye b ö lü nm üş b irb irlerin e d üşm eleri sağ lan m ıştır (M em işo ğlu , 2002: 2 06 -2 07). A y rıc a e sk i y a zıy a geçiş d ah a ço k k ö y lerd e u yg ulan ab ilm iş, şehirlerde v e k asa b a lard a L a tin h a rfleriy le eğ itim d ev am etm iştir. B ö y lece b ir ü lk ed e y a şa y a n ay n ı m ille tin m e n su p ların ın ik i fark lı alfab e ile y azıp o k u m ası g ib i ö rn eğ i g örü lm em iş b ir te z a t y a şan m ıştır. Bu n ed en le M ü slü m an T ü rk azın lığ ı arasın d a b ir ih tila f v esile si d ah a o rtay a çık arılm ıştır (N abi, 1936: 168). 1934 y ılın d a B u lg a r P o lis M ü d ü rlü ğ ü tara fın d a n h azırlan a n b ir rap o rd a y e r alan talim atn am ed e şu ifad eler y e r alm ak tad ır; “ B iz y u r d u m u z d a y a ş a y a n T ü r k le ri e ritip B u lg a r y a p a c a ğ ım ız ı h a y a l ed em e yiz. B u y ü z d e n d e T ü r k ler i c e h a le t iç in d e tu tm a k, k ü ltü r d ü z e y le r in i en d ü ş ü k s e v iy e d e tu ta b ilm e k için e k o n o m ik a ç ıd a n d a a y a k la r ın ın ü s tü n e d o ğ r u la b ilm e le r in e izin v e r m e m e k için eld en g e le n i y a p m a lıy ı z ” (C am b azo v, 2013: 205). B u talim atn am e B u lg a rista n ’m M ü slü m an T ü rk azın lığ ın eğitim , k ü ltü r v e ek o n o m ik h ay atı ile ilg ili n asıl b ir p o litik a tak ip etm ek isted iğ in i açık b ir şek ilde o rtay a k o ym aktadır. B u d ö n em d e iki silahlı B u lg a r ö rg ü tü T ü rklere y ap tık la rı b ask ıla rla ön p la n a çıkm ıştır. K u zey B u lg a ris ta n ’d a ö zellik le M ü slü m a n T ü rk n ü fu su n çok y o ğ u n o ld u ğ u D elio rm an v e D o b ru ca b ö lg elerin d e fa aliy et g ö steren “R o d n a Z aştita” (V atan b ö lg esin d e M ü dafaası), a k tif o lan G ü n ey B u lg aristan ’d a K ırcaali-R o d o p lar “T rak y a K o m ites i” . Ü y e lerin in büyük b ölü m ü ö ğ ren cilerd en o lu şan v e 1923 y ılın d a k u ru la n R o d n a Z a ştita fa şist b ir ö rg ü t olup, g ü çlü b ir B u lg a r M o n arşisi y aratıp d em o k ratik h a k v e h ü rriy etleri tam a m en k ald ırm ak am acın ı taşıy ord u. R o d n a Z a ştita 1936 y ılm a k ad ar a k tif şek ilde faaliy etlerin i sürdü rm ü ş lağv ed ilm iştir (Ş im şir, 201 2: bu tarih te a sk erî re jim tarafın d an 2 0 7-20 8). G en ellik le o rd u m en su p ların ın 44 B u lg a r M illiy e tç iliğ i y ö n e tic ilik y a p tığ ı ö rgü t, a ş ın m illiy etçi v e fa şist ru h u ile B u lg a ris ta n ’dak i b ü tü n azın lık lara v e ö zellik le d e T ü rk lere k arşı zu lm ed en te şk ila tla n n b a şm d a g e lm iş tir(B C A , 0 3 0.1 0.24 3.64 6. 19-13). Ş ub at 19 34 ’te B alk an P a k tı’n ın im zalan m asın d an so n ra T ü rk iy e ’n in T rak y a K o m itası h ak k m d ak i b a sk ıları B u lg aristan , N is a n 1934’te artm ış, bu b ask ılar k arşısın d a T rak y a K o m ites in i k ap atm ıştır. K apatılm ış o lm asın a ra ğ m en k o m iten in K arab a y ır’d a b u lu n a n k ara rg âh ın ın b ir kısm ı D a rıd e re ’y e Y u n a n sın ırın a k ayd ırılm ıştır. Ü y e lerin in b ü y ü k b ir kısm ı k o rucu , g ü m rü k çü v e k ö y b ek çisi g ibi silahlı o la rak sın ır b ö lg esin e y erleştirilm iştir. F a aliy etlerin i g izli o larak b ir süre d evam ettirm iştir. 19 M ay ıs 19 34 ’te g e rçek leşen d arb ed en so n ra k u ru la n ask e rî h ü kü m et, 1935 y ılın ın so n ların d a T rak y a K o m itesin in to p la n tıların ın y asa k la n m asın a k arar v e rm iştir (Ç anlı, 2011: 2 77 -2 92). B u d ö n em d e M ü slü m an T ü rk azın lık T ü r k ve M ü s lü m a n o ld u k ları için iktisadi h a y atta d a k en d in e y e r bu lam am ış, B u lg a r k u ru lu la rın d a v e ticareth an elerin d e de T ü rklere y e r verilm em iştir. T ü rk g en çleri çeşitli b a h an elerle k ara k o llara g ö türülü p b ask ı altm d a ifadeleri alınm ış, çeşitli b a h an elerle m a h k û m ed ilen g en çlerin b ir k ısm ı h ap ish an elerd e çü rüm üştür. B u tak ib a tın v e b a sk m ın am acı T ü rk g en çlerin i B u lg a ris ta n ’d an göçe zo rlam aktı. Ç ü n k ü B u lg a ris ta n 'ın d em o g rafik d eğişim i B u lg a rla r aleyh ine g erçek leşm ek tey d i. B u am aca k ısm en ulaşılm ış, g e n çlerin b ir k ıs m ı çeşitli y o lla rd a n tü rlü teh lik ele ri göze alarak T ü rk iy e ’y e iltica etm işlerdir. M ü slü m an T ü rk azın lığ a ait m illi v e k ü ltü rel cem iy etler kap atılm ış, T ürk g azetelerin in büyük b ir b ö lü m ü y ay m h a y atm a d ev am ed em ez h ale g etirilm iş, T ü rk iy e ’d en g elen b ir g azetey i o k u m ak d a ö lü m te h lik esin e y o l açab ilecek b ir suç işlem ekle eşd eğ er g örülm üştür. A y rıc a T ü rk iy e ’de y aşa y a n ak rab a v e y ak ın la rıy la h a b erleşm ek d e suç k ab u l ed ilm iştir. B u b ask ıların d ışın d a g eceleri so k ak ta g ö rü len h e r T ü rk te v k if olun m u ş v e ask e rî k ışlalara g ötü rü lm e teh lik esi ile k arşı k a rşıy a kalm ıştır. B u lg a r m illiy etçilerin in h e d efin d ek i b ir d iğ e r ö n em li k o n u P o m a k la r o lm uştur. B alk an S avaşların ın ard ın d an R o d o p larm ve P irin M ak e d o n y a ’sınm d a B u lg a ris ta n 'ın elin e g eçm esiyle B u lg a rların M ü slü m an P o m ak la ra y ö n e lik H ıristiy an laştırm a ve B u lg a rlaştırm a p o litik aları y o ğ u n lu k k azanm ıştır. B alk an S avaşların dan b ir süre so n ra b u po litikaların ı iç so ru nlar v e dış b ask ılar seb ebiy le g eçici o larak d u rd u rm uş fak at 192 3’te n so n ra y en i y ö n te m lerle te k ra r b aşla tm ıştır (M em işoğ lu , 2005: 4 9-50 ,6 1). 19 34’te k i ask e rî d arb ed en son ra d a ik tid ara g elen y ö n etim e h iz m e t ed en v e M ü slü m a n P o m ak la r ile B u lg a rların ilk m ü şterek cem iy eti o lan “R o d in a ” 45 F a tm a R o d o p lu Y ıld ırım - B ü le n t Y ıld ırım (v atan ) 1937 y ılın d a k uru lm uştur. B u cem iy etin am acı P o m ak la ra g ay r-i T ü rk v e g ayr-i M ü slü m an fik irlerin i aşılam ak , b ilin ç altm a y erle ştirm ek v e b u in san ları M ü slü m an T ü rk to p lu m u n d a n u zak laştırıp H ıristiy an laştırm ak v e B u h a rla ş tırm a k tı (M em işo ğ lu, 2005: 63-64). G ü n ey B u lg a rista n ’d a R o d o p la r B ö lg esin d e ise P o m ak la ra k arşı zo rla d in d eğ iştirm e p o litik a sı u y g u la m a y a ko nm u ştu r. B u b ö lg ed e B u lg a r ask erî m akam larının k o ru m asın d a B u lg a r p ap azla rı k ö y k ö y d o laşarak İslam h a lk ın ı sü n g ü te h d id i altın d a b a zı d in î b ey an n am eleri im zalam ay a zo rlam ıştır. B u şekilde H ıristiy an laştırd ık larm ı d üşü n d ü k leri insan ları İslam cem aatin d en u zak la ştırm ay a çalışm ışlardı. B u b ask ılar n eticesin d e p e k çok M ü slü m an p erişan b ir şekilde b a şk a b ölg elere sığ ınm ıştı (B C A , 0 3 0 .1 0.2 43 .6 45 .4 Ek: “B u lg a ıy a ’d ak i 1.300.000 T ü rk ” b ro şürü). B u lg aristan , 1935 y ılm a k a d ar d ış siyasette g eneld e R u sy a ’n m y an ın d a y e r alm a sın a k arşılık 1935 y ılın d a K ö seiv a n o v (1 9 3 5 -1 9 4 0 ) d ön em in de m ih v e r d e v letlerin in safın a geçm iştir. İta ly a ile B u lg a rista n 'ın y ak ın la şm a sıy la ilgili d u rum Ç ek o slo v ak g azeteci P e y v o v a ’n m T ü rk iy e’n in A tin a elçisin in k ard eşi M em d u h B e y ’e g ön d erd iğ i m e k tu p ta açık ça g ö rü lm ek te d ir (K aştan, 200 8: 670-672). İk in c i D ü n y a S av aşı y ılların d a, B u lg arların A lm an y a y a n ın d a y e r alm ası A lm a n y a ’d ak i gibi b a zı p aram ilite r g ru p ların B u lg a ris ta n ’d a d a o rtaya çık m ası M ü slü m an T ürk azın lığ ın h a y atın ı zorlaştırm ıştır. 1941-1944 y ılla rı arasın d a B u lg a r y ö n e ticileri çeşitli b ah an elerle T ü rk ö ğretm en leri g örev d en alm ış, T ü rk o k u lların ı k ap atıp B u lg a rlaştırm a p o litik asın ı u y g u la m a y o lu n u tu tm u ştu r (B C A , 0 3 0 .1 0.2 4 3.6 45 .4 E k: “B u lg a ıy a ’d ak i 1.300.000 T ü rk ” b roşü rü ). 2 .4 . K o m ü n is t P a r t i İ d a r e s in d e B u lg a r is t a n ’d a M illiy e tç ilik N a zi A lm a n y as ı’n ın K ız ıl O rd u k arşısın d a g erilem ey e b aşlam ası B u lg a rista n için de b ir d ö n ü m n o k ta sı o lm uştur. S ov y etler B irliğ i’n in 5 E y lü l 1944 tarih in d e B u lg aristan ’a savaş ilan etm esi ü zerin e K ız ıl O rd u R o m a n y a ’d an B u lg a ris ta n ’a y ö n elm iş v e 8 E y lü l’d e B u lg a r to p rak la rın a g irm iştir. O rd u k o m u tan lığ ı d erh al b ir b ey an n am e y ay ın lam ış, “T ıpkı 18 77’d e B u lg a r h alk ın ı y a b a n c ı b o y u n d u ru ğ u n d an k u rtard ığ ı g ib i şim d i de k ard eş K ız ıl O rdu, B u lg a ris ta n ’ı A lm an y a esa retin d en k urtarm ak için g eld i” ifad elerin e y e r verilm iştir. 9 E y lü l’de ise m e v cu t K o n stan tin M u rav iev h ü k ü m e tin i d eğ iştirm iştir. Y e rin e V atan C eph esi k o a lisy o n u g etirilm iştir. B u k o a lisy o n “B u lg aristan iş ç i P artisi (K o m ü n istler)” , “B u lg a ristan Ç iftçileri 46 B u lg a r M illiy e tç iliğ i M illi B irliğ i” , “Z v en o ” , “B u lg aristan S osy al D em o k ra t P a rtisi” v e B ağım sız en telek tü ellerd en o lu şm uştur. H a lk C u m h u riy eti tü rü b ir siy asal y ap ılan m ay ı h ed eflem iş o lm a ların a ra ğ m en sistem in to ta lite r y ap ısı d ik k a t çekm iştir. İk tid ar o ld u ğ u d üşü n ü len V atan C ep hesini ise fiilen d ah a so n ra K o m ü n ist P a rti a d ın ı alacak o lan B u lg a rista n İşçi P a rtisi (K o m ü n istler) tarafın d an y ö n le n d irilm iştir (K âm il, 201 6: 35). B u lg a ris ta n ’d a so sy alist ideo lo jin in lid eri v e K o m in te m G en el Sekreteri G eo rg i D im itro v, 1945 y ılın ın M art A y m d a, o n d an k ıs a b ir süre so n ra d a so sy alistlerin d iğ e r ön d e g elen lid erlerin d en V asil K o la ro v M o sk o v a ’dan B u lg a rista n ’a d ön m ü şlerdi. B ö y lece k o m ü n is t ceph e büyük b ir güç kazanm ıştır. 10 E y lü l 19 46 ’d a y a p ıla n re feran d u m ile B u lg a ris ta n ’d a K rallık ilg a o lu n arak C u m h u riy et ilan edilm iş v e K ra l S im eo n v e ailesi sın ır dışı ed ilm iştir. A ra lık 19 46 ’d a y en i an ay asan ın y ü rü rlü ğ e g irm esin in ard ın d an G eo rg i D im itro v B aşb ak an olm uş, 1947 y ılı so n u n da y en i rejim e m u h a lif u n su rla r ta m a m e n te m izlen m iş, m u h alefet d e ta sfiy e ed ilerek sosy alizm B u lg a rista n ’a y erle şm iştir (B ıçak lı, 2016: 175). B u lg aristan H alk C u m h u riy e ti’n d e II. D ünya S avaşınd an sonra M ü slü m an ların fark lılığ ın ın k a b u l ed ild iğ i v e h o ş g ö rü ld ü ğ ü k ıs a b ir dön em o lm uştur. D a h a ö n cek i d ö n em lerd ek i u y g u lam aları “B u rju v a/F a şist” b ir y a p ıd a g ören y en i en tern asy o n alizm in B aşk an ı G eo rg i y ö n e tim , h o şg ö rü sü n ü D im itro v M ü slü m an lara v ad etm iştir. b aşk an lığ ınd a k arşı M ark sist B u lg a r K o m ü n ist P artisi h azırlan a n 1947 B u lg aristan A n ay asası, “U lu s al azın lık ların k e n d i an adillerin de eğ itim g ö rm e v e u lu sal k ü ltü rlerin i geliştirm e h ak ları” o ld u ğ u n u b elirtm iştir (2 0 20 ). T eoride; B u lg a r K o m ü n ist P artisi B u lg a r v e M ü slü m an lard an o lu şan em ek çi k itle le rin s m ıf b irliğ in i so sy alist u lu su n tem el ta şı o la rak k ab u l etm iştir. T ü rk lerin v e P o m a k la n n b ü y ü k b ir k ısm ı ta rım işçisi o ldu kların dan , “b u rju v a faşistleri” v e “O sm an lı feo d al” efen d ileri tara fın d a n ezilen v e sö m ürülen "kardeş" h a lk lar o larak tanım lan m ışlard ır. P arti, iktidarının ilk y ılların d a sadece teo rid e d eğ il u y g u lam a d a d a b a zı g irişim lerd e b ulun arak , o k u m a y azm a b ilm ey en nüfiıs arasın d a sek ülerleşm iş T ü rk o ku lları, m e d y a k u ru lu şları v e k ü ltü rel k u ru m lar y a ra tm ay a y ö n e lik çeşitli ad ım lar a tm ıştır (S tith, 2008: 43 ). T ü rkleri, B u lg a r to p lu m u ile “b ü tü n leştirm e” p o litik a sı 1951 y ılın d a V ılço Ç erv e n k o v ’u n b a şb a k an lığ ın d a u y g u la m a y a k o nm uştu r. B u dön em d e azın lık lar için ço k say ıd a ok ul açılm ış v e T ü rk ço cu k la rd a o ld u k ça d üşük o lan o k u ry a zar o ran ı y ük seltilm iştir. T ü rk çe b asm h a y atın d a d a gözle g ö rü lü r b ir iy ileşm e g erçek leşm iştir. K o m ü n ist p ro p ag an d a aracı olarak k u llan ılıy o r o lsalar d a T ürk çe d erg i v e g azete b asılm ıştır. Y ü k sek ö ğ retim alan ın d a d a T ü rk azın lığ a y ö n e lik b azı girişim lerde b u lu n u larak o nların 47 F a tm a R o d o p lu Y ıld ırım - B ü le n t Y ıld ırım S ofy a Ü n iv e rs ite s in d e eğ itim A z erb a y c an ’a g ön d erilm iştir. alm aları sağ lan m ış h a tta b ir kısm ı T ürk azın lık için y a p ıla n b u iyileştirm e fa aliy etleri b azı B u lg a r ay d ın ları tara fın d a n T ü rk lerin m illi k im liğ in in can lan d ırılm asın a sebep o ld u ğ u g erek çesiy le eleştirilm iştir. N ite k im d aha 1956 N is an P le n u m u n d a ü lk e d ek i azın lık lara y ö n e lik u yg ulan acak p o litik an ın d eğ iştiğ i g örülm üştür. B u tarih le rd e n itib aren am aç ü lk e d ek i tü m etn ik azın lık ları o rtak b ir u lu s h alin e g etirm ek o lm u ştu r (M arin o va, 2000: 95-10 7). S ov yet etk i alan ı b a tıy a d o ğ ru g en işled ik çe, “D o ğ u A v ru p a ” v e “D o ğ u B lo k u ” “B atı” y a n i B atı A v ru p a v e A m e rik a B irleşik D ev letleri k arşısın d a g üçlendi. D o ğ u B lo k K ap italist B atı A v ru p a k a rşısın d a id eo lo jik v e ask eri b ir ü stü n lü k id d iasıy la v a r o lm ak la b irlik te D o ğ u ile b ir m ed en iy e t ö zd eşleşm esi d e y aşam ıy o rd u . S o v y et d ev letlerin de y ara tılan B atı algısı, em p ery alist-faşist çağ rışım ları an ım s atsa d a “A v ru p a ” te rim i b u m a n ad a d a h a m asu m k alm a y ı başarm ıştır. B u lg a ristan d a d âh il S o v y et ü lk elerde A v ru p a lılık sem iy otik ö n em in i k o ru m u ştur. B u süreçte g eçm işte B u lg a r u lu s al k im liğ in i sab itley en p arad ig m alar b ir k e n ara atılm am ış; y a ln ızc a te rim le r v e k ateg o rile r y e n id en biçim len dirilm iştir. B ulg aristan , tıp k ı S ov yet h a m isi gibi, D o ğ u 'n u n g eriliğ in e k arşı b ir savaş çağ rısı y a p an d ev rim ci b ir y e n id e n y ap ıla n m a y o lu y la B atıy a v e A v ru p a 'y a ü stü n lü k k u rm a çab ası için d e o lm u ştur. S m ıf v e etn ik ay rım ı y o k say an b ir tem el ü zerin e o tu ran so sy alizm ideo lo jisiy le y ö n etile n B u lg a ristan H a lk C u m hu riyeti, ü lk ed ek i M ü slü m an azın lığ ı fark lılık ları ile k ab u l etm ey i başaram am ıştır. B ö y lece k e n d i sav un du ğ u id eo lo ji ile ters d ü şen ey lem lerd e b u lu n m ay a k alk ışm ıştır. H a tta k en d in d en ö n cek i y ö n etim lerin sap lantılı k o n u ların ın d ışm a çık am ad ığ ı gibi, o nlard an b ile d a h a k ö tü ad ım lar atm ıştır (N eu bu rg er, 2004: 55-56). P o m a k la n n B u lg a rlard an fark lı fark lı o ld u k ları d ü şü n cesi B u lg a r d ev let v e to p lu m u n d a h iç b ir zam an d este k g ö rm em iştir. Savaş ö n cesi m e v cu t olan P o m ak larm O sm an lı d ön em in de zo rla M ü slü m an laştırıld ık ları ve T ü rk leştirilen B u lg a rla r o ld u k ları alg ısı b u dön em d e d e ay n en devam etm iştir. P o m ak la r h ak k ın d ak i v arsay ım lar, ak adem isy en ler, etno g raflar, tarih çiler, d ilb ilim ciler ta ra fın d a n d estek len m ey e çalışılm ıştır. H atta b u id d ialar y a v a ş y av aş d illen d irilm ey e B u lg a ristan b aşlan m ıştır. T ü rk lerin i T ü rk lerin ve de içine alaca k P o m ak larm şekilde B ulg arların h a fız asm d a O sm an lı m irası o la rak alg ılan d ık ları için k ö tü b ir im ajları oldu ğu p ro p a g a n d ası yap ılm ıştır. B u ith am ları ü zerlerin d en atm ak v e ay n ı zam an d a to p lu m u n gelişim i için O sm an lın ın k ö tü izlerin d en k u rtu lm ala rı g erek liliğ i salık v erilm iştir. Bu d o ğ ru ltu d a O sm an lı d ö n em in i çağ rıştırd ığ ı için 48 B u lg a r M illiy e tç iliğ i B u lg a rista n to p ra k la rın d a y a şa y a n M ü slü m an ların k ılık k ıy a fe t v ey a dini inan çların ın sim gelerin i yok etm ey e y ö n e lik ç eşitli k am p an y a lar d üzen lenm iştir. B u n la r id eolo jik araçlarla y ap ılm ıştır. E sa sm d a y ap ılan u y g u lam alar d ev letin b ir p o lis d evleti o ld u ğ u n u g ö sterm esin e rağ m e n u lu sal b ütü n leşm e alg ısı y a ra tılm a y a çalışılm ıştır. B u b ü tü n leşm en in de an cak m o d e rn iz asy o n y o lu y la g erçek leşeb ileceğ i p ro p ag an d ası yap ılm ıştır. T üm azın lık lar b elli b ir o ran d a en teg rasy o n a m a ru z k alm ıştır. A n c ak P arti ö zellik le M ü slü m an ları K o m ü n ist ilerlem en in ö nü n d ek i en ö n em li eng el o la rak gö rm ü ştü r. B u d ö n em d e Y ah u d ilerin v e E rm en ilerin , b a zı ö zerk k ü ltü r k u ru m la n v arlığ ın ı sü rdürm üştür. O n lar h iç b ir zam an B u lg aristan 'ın m o d ern leşm esin e y ö n e lik b ir te h d it o la rak algılanm am ıştır. T ü rk ve P o m ak la r gib i B u lg a r etn ik k ö k en in d e n v arsay ılarak , ö zlerin d en k o p arılm ay a çalışılm am ıştır. Ç ü n k ü d e v le t M ü slü m an lara y ap tığ ı g ib i o nları “h ain ” v ey a “ aldatılm ış” o la rak d am g alay ıp d ö nü ştürm e y o lu n a g itm em iştir. K o m ü n ist P a rtin in ak ad em ik k o lu d a b o ş d urm am ış, M ü slü m an ların B u lg a r k ö k e n le r in i k a n ıtlam ak için b ü y ü k ç ab a h arcam ıştır. H e m p o p ü le r h em d e ak ad em ik y a zılard a O sm an lı g eçm işinin “k alın tıları” , so sy alist b ilin çle b ağ d aşm ay an v e K o m ü n ist ilerlem en in ö n ü nd e b ü y ü k b ir en g el o larak g österilm iştir. M ü slü m a n m a d d i k ü ltü rü d ah a ö n ce h iç o lm ad ığ ı k ad ar, B u lg a r k o m ü n ist p ro jelerin in od ak n o k tası h alin e g elm iştir (N eu bu rg er, 2004: 55-73). S ov y et v e D o ğ u A v ru p a so sy alizm in in te m e l ö zellik lerin d en biri, m ak ro e k o n o m in in tam am en y e n id en y ap ılan d ırılm ası, y an i m ü lk iy etin k a m u la ştırılm ası v e ta rım ın k o lle k tifleştirilm esi o lm uştur. B lo k 'tak i d iğ er d evletlerd e o ld u ğ u g ibi B u lg aristan 'd a d a b u p ro jeler, sö m ürülen to p ra k v e m ü lk lerin h alk ad m a g eri alın m ası o la rak tasarlan m ıştır. A n c ak b u p ro jeler so sy alist sistem in g ereği o larak lanse ed ilse de g erçekte m illiy etçi k arakterd e o lm uştur. B u d ö nem de S ov y etler B irliğ i'n d e o ld u ğ u g ib i B u lg aristan 'd a d a M ü slü m an ların in celen m ey e ö teki o larak b aşlan m ıştır. g ö rü len b a zı A sy a lı ö zellik leri y ak ın d an Bu d oğ ru ltu d a M ü slü m an h a lk ın g ü nd elik h ay attak i g elen ek v e g ö ren ek lerin i d e ğ iştirm ek için d e o ld u k ç a fazla çab a s a rf ed ilm iştir. K o m ü n ist P arti M ü slü m an b ir ailey i “A v ru p a lı” b ir eve d ö n ü ştü rm ek için b irç o k g irişim de b u lun m u ştu r. B u m a n ad a M ü slü m an k ö y y aşa m ın d a m a sa v e rad y o g ib i n esn ele r y a y g m şekilde k u llan ılır h ale g etirilm iştir. E n cid d i P a rti k am p an y ası ise fes, p eçe v e şalv ar g ibi M ü slü m an lığ ı v e T ü rk lü ğ ü an ım satan k ıy afetlere k arşı y ap ılm ıştır. T ü rk ler ve P o m ak larm an cak “M o d em A v ru p a” k ıy afetleri g iy d ik lerin d e iyi k o m ü n is t o la cak ları alg ısı o lu şturulm u ştu r. A y rıc a K o m ü n ist P a rtin in isim v e soy isim lerle ilgili de sap lan tılı b ir y ak laşım ı o lm uştur. B alk an S av aşlarınd a v e II. D ü n y a S av aşı sırasm d a P o m a k isim lerin in zo rla B u lg arlaştırılm ası 49 F a tm a R o d o p lu Y ıld ırım - B ü le n t Y ıld ırım o la y la rı h afızala rd a k i y e rin i k o ru m a k tay k en b u d ö nem de isim d eğ iştirm e v e k ü ltü rel asim ilasy o n, M ü slü m an lar ü zerin d e id eal so sy alist u lus y aratm a k ılıfı ile o rta y a çıkm ıştır. M ü slü m an ların isim lerin i B u lg a r isim leriyle d eğ iştirm ey e y ö n e lik fa aliy etler P o m ak la r için 1968-75 v e T ü rk ler için 1984­ 85 arasın d ak i “Y en id en D o ğ uş S ü reçleri” sırasın d a zirv ey e ulaşm ıştır. B u lg a r K o m ü n ist P artisi b u ey lem leri so sy alist p ro g ram lar v e en teg rasy o n çerçev esin d e g e rçek leştird iğ in i öne sürm üştür. B u n u n y an ı sıra B u lg a r m illi u y a n ışın ın d ev am ı n iteliğ in d e tasarla n m ış v e lanse edilm iştir. B u dön em d e B u lg a r ak ad em ik çev relerd e, h a tta g ün d elik tab ird e b ile “Y en id en D o ğ u ş” k e lim elerin e sık lık la rastla n ır o lm uştur. K o m ü n ist p a rtiy e göre B u lgu rlar n a sıl k i X DC M ü slü m an la r y ü z y ıld a M illi U y an ış da bu dö nem d e d ö nem ind e y e n id en y e n id en d o ğ acak lardı. d o ğ du larsa M ü slü m an ların ek o n o m ik y a şa m d a K o m ü n ist y ö n e tim in isted iği şek ilde y e r alm aları v e m ad d i k ü ltü rlerin d ek i d ön ü şü m ler o n ların iy i b ir K o m ü n ist o lm ala rı için y e te rli o lm am ıştır. M ed en i o lm an ın etik eti o larak b ir B u lg a r ad ı taşım aları zaru ri o lm u ştur. M ü slü m an b ö lg elerd e azın lığın h a y atta k a lm a v e ilerlem e stratejilerin in b ir p arçası o larak az say ıd a d a o lsa b ir k ısım T ü rk v e P o m ak şahsi m e n faatleri için K o m ü n istlerle işb irliğ i y ap m ıştır. A n c ak M ü slü m an lar k ıy a fe t v e isim k o n u su n d ak i d a y atm ay a m ü sam ah a g ö sterm em işlerd ir. Y a p ılan tü m m ü d a h aleler ile cesaretleri k ırıld ık tan v e y a b irç o k y asa k la r k o n d u k tan son ra b ile T ü rk v e M ü slü m an aidiy etlerin i b elli ed en k ıy afetleri g iy m ey e d ev am etm işler v e isim lerin i k u llan m a y ı sü rd ürm ü şlerdir. T ürkiye C um h u riy eti F ilib e K o n so lo su n u n h e n ü z K o m ü n izm in b aşın d a, 1946 y ılm a ait rap o ru n d a M o sk o v a ’n ın d irek tifi d o ğ ru ltu su n d a m illiy et v e S lavlık esa sların a g ö re m e v cu t y ö n etim in T ürk azın lığ a n asıl v e h a n g i y o lla rla te sir etm eye çalıştığ ı açık lan m ıştır. V atan C e p h e si’n in b ü tü n b u çalışm aların a ra ğ m en T ü rk azın lığ ın an av atan a b ağ lılığ ın ı k o ru d u ğ u v e b u n u g ö sterm ek ten d e çek in m ed ik leri h atta k o m ü n is t p a rtisin e k atıla n az say ıd ak i T ü rk ü n de T ü rk azın lığ ın ın m illi k im liğ i v e d eğ erleri ile ilgili k o n u la rd a y in e içg üd ü sel o la rak so y daşlarının ta ra fın d a h a re k et ettik leri b elirtilm iştir (B C A , 0 3 0 -0 ­ 0 1 0-0 00 -0 00 -24 3 -6 4 6-6 ); N e u b u rg er, 2004: 55-73). M ü slü m an ların g e len ek sel n o rm a u y m a y a d evam etm eleri so sy alist ideo loji ile tu ta rlı b ir y ak laşım o lm am ıştır. Y ap ılan tü m k o m ü n is t p ro p ag a n d alara rağ m e n M ü slü m an la r için b azı n o k talar h a ssa siy etin i k o ru m a y a d ev am etm iştir. B u lg a r k om ü n istler, d oğ al o la rak T ü rk istan v e K afk asy a'd ak i M ü slü m an S o v y et m o d eli m o d ern leşm ey i ö rn ek alm aların a rağ m e n k o m ü n izm ö ncesi u y g u la n an p o litik alard an v azg eçem em işlerd ir. H a tta g eçm işle ço k n e t b ir sü rek lilik ler o rta y a k o y an faaliy etlerd e b u lun m u şlardır. N ih a y etin d e B u lg a r K o m ü n ist P artisi T ü rk leri ve P o m a k la n asim ile etm e g irişim leriy le 50 B u lg a r M illiy e tç iliğ i S o vy etlerden ç o k d aha ileri gitm iştir. S ov y etler B irliğ ine ü y e ü lk elerd e R u sla ştırm a artm ış, an cak S S C B 'nin fed eral y ap ısı h e r zam an M ü slü m an lar için k ısm en de o lsa b ir tü r “u lu sal” ö zerk lik “y ak ın la şm a y ı” veya S ov yet m illiy etlerin in sağlam ıştır. “b ir aray a Sov yetler, g elm esin i” savunm uştur. A n c ak B u lg aristan H a lk C u m h u riy eti’n in y ap tığ ı gibi h iç b ir zam an M ü slü m an ların o rtak b ir etn ik k ö k en d en g eld iğ i d üşü n cesin in ü zerin e b ir s m ıf b irliğ i te sis etm ey i d ü şü nm em iştir. B u lg a r k om ün istler, M ü slü m an so ru n u n u n fark lı v e k en d in e ö zg ü o ld u ğ u n d an d a h a rad ik al ö nlem ler g e rek tird iğ in i v arsay m ışlard ır. B u lg a r d ev letin e g ö re ço k u lu slu fed eral y a p ıd a k i S o vy etlerden fark lı o la rak B u lg a ris ta n ’d a d ev letin tan ıd ığ ı azın lık lar v ardı. D ah ası, B u lg aristan g ü çlü b ir N A T O m ü ttefik i T ü rkiye'ye k o m şu k ü ç ü k b ir ü lkey di. K e n d i M ü slü m an azın lık n ü fu su n u n çoğu nu n g ü n ey sın ırın d a y o ğ u n la ştığ ı B u lgaristan , cid di d ereced e u lu sal g üv en lik k a y g ısı taşım ak tay d ı. B u lg a r K o m ü n ist P artisi ik tid ara g eld iğ i and an itib aren M ark sizm i m illiy etçilik le ren k len d irm iş v e B u lg a r u lu sal tezlerin e M ark sist-L en in ist b ir p e lerin g iy dirm iştir. B u lg a r K o m ü n ist P artisi siyasi g ü cü n ü top lark en , h a lk ın n ih a i v e g erçek sesi o ld u ğ u n u id d ia ed erek y erel h a lk ları k itlesel ö lçek te y ö n etm e id d iasm d a b u lu n arak b u n u B u lg a rca b ir k elim e o lan n a r o d ile ifad e etm iştir. B u lg a r k o m ü n istle ri için M ü slü m an sorunu , k o m ü n is t u lus inşası p ro je sin d ek i en b ü y ü k zo rlu k lard an b iri o lm uştur. S o syalizm d ek i so sy alist k ard eşlik ilk esi m illi g ü v e n lik y e u lu s a l e n te g r a s y o n söz k o n u su o ld u ğ u n d a ta m a m e n d ev re d ış ı k alm ıştır. P artin in h e m so sy alist çizg ide olup h em de u lu sal çık arlar açısın d an lan etlen en g e ri k a lm ış lığ a v e ö tek in in ö zü o la rak k a b u l ed ilen k ü ltü r e l u y g u la m a la r a tah am m ü l etm esi ço k z o r olm uştur. Ü lk ed e K o m ü n izm y erleştik çe, p a rtin in m illiy etç iliğ i k u lla n m a sı g ittik çe d ah a açık h ale g elm iş v e k o m ü n izm in alışılag elen B u lg a r m illiy etçiliğ in in ö tesin e g eçem ed iğ i g id erek d ah a n et g ö rü n m ey e başlan m ıştır. M illiy etçilik , k o m ü n is t B u lg a ristan 'ın y en i "m o dernleşm e y o lun u " açab ileceğ i b ir araç h alin e g elm iştir. S avaş sonrası B u lg a r k o m ü n is t siy aseti teo ri v e p ratik te b irç o k d eğ işik lik y ap m ıştır. A n cak g ö rü n ü ştek i m ü k em m el M ark sizm resm in e ra ğ m en a rk a p la n d a g ü çlü b ir m illiy etçilik h e r zam an v a rlığ ın ı sü rd ü rm ü ştü r (N eu bu rg er, 2004: 55-70). B u lg aristan g en elin de K o m ü n ist d eğ erler d ah a y erle şik h a le g eld ikçe, B u lg a ristan 'd ak i T ü rk lerin v e P o m ak larm g ün lü k y aşa m ların ın esk i k ü ltü rel gelenek lerle ço k y a k ın d an ilişk ili k ald ığ ı v e b ir B u lg a r so sy alist id ealiyle eşleşm ed iğ i d ah a b elirg in h ale g elm iştir. A y rıc a b a zı K o m ü n ist önde g elen leri için eğ itim p o litik aları s o s y a lis t b ilin ç te n z iy a d e g ü ç lü b ir T ü r k k im liğ in in o lu ş m a s ın a y a rd ım c ı o ld u ğ u v e b u n e d en le strateji d eğişik liğ i g erek tiren b ir “b aşarısızlık ” o la rak algılan m ıştır. B öy lece, h ü k ü m e tin T ürk 51 F a tm a R o d o p lu Y ıld ırım - B ü le n t Y ıld ırım azın lığ a y ö n e lik p o litik asın d ak i k ad em e li değişim , 1958'de T ü rk o k ullarının B u lg a r o k u llarıy la b irleştirilm esiy le b aşlam ış v e 1970'lerde tü m ö rg ü n eğ itim d en T ü rk çen in k ald ırılm asıy la ad ım ad ım h ay ata g eçirilm iştir. T ürk d ilin in k u llan ım ın a k arşı a k tif b ir ey lem o lm am ak la birlik te, T ü rkçe için m e d y a v e y a eğ itim desteğ i o lm az sa k u llan ım ın ın azalacağ ın a in an ılm ıştır (N eu b u rg er, 2004: 58-73). 2 .5 . M ü s lü m a n la r ın “ B ü t ü n le ş m e ” v e “ Y e n id e n D o ğ u ş u ” S ü r e ç le r i (1 9 7 0 -1 9 8 9 ) 1970'lerde T o d o r Jiv k o v h ü k ü m eti k im lik tan ım la rın ın p aram etrelerin i d a h a a k tif v e a g re s if b ir şekilde y en id en tasarla m a y a b aşla d ık ç a d ah a rad ik al b ir p o litik a d eğ işik liğ i m e y d a n a g elm iştir. B u lg a r K o m ü n ist P artisin in d ah a sert b ir strateji g e liştirm esin in b a zı seb epleri v ardı. B u n ların b aşm d a, T ürk v e M ü slü m an n ü fu su n d em o g rafik o la rak artm ası v e k am u o y u n d a T ü rklerin d in i v e k ü ltü rel y a p ısın ın sek ü ler so sy alist g elişm ey e en g el o ld u ğ u algısı gelm iştir. A y n c a K ıb rıs'tak i T ürk v e Y u n a n ih tilafların ın T ü rk m illiy etçileri arasın d a B u lg a ristan 'd a b e n z e r b ir çatışm a o lasılığ ın ı d üşü n m eleri v e Jiv k o v re jim in m e rk e zi g ü cü n ü artırm a isteğ i d e b u seb epler arasın d a sıralan ab ilir (S tith , 2008: 43-45 ). B u süreç b a şlan g ıç ta “b ü tü n leşm e” (prio b sth av an e) o larak adland ırılm ış v e B u lg a ristan 'ın so sy alist sek ülerleşm esin in etn ik B u lg a rları b ir p o ta d a T ürk v e P o m ak azın lık larla k a rıştırac ağ ı u m u t edilm iştir. D ah a id eo lo jik b ir B u lg a r u lus k im liğ i y aratm a k için azın lık y en id en b ir eğ itim sistem ine tab i tutu lm u ştu r. F a rk lı m ille tlerin en b ariz işareti o larak k a b u l ed ild iğ in d en ilk h ed efe d in k on m u ştur. K ü ltü rel ta n ım la r T ü rk b u rju v a m illiy etç iliğ i olarak etik etlen m iş, b ö y lece T ü rk lerin B u lg a r d ev letin e sad akati so rg u lan m ay a b aşlan m ıştır; T ü rk -M ü slü m an k ü ltü rel alışk an lık ları u y g u lam ak sad ak atsizliğ in b ir g österg esi o la rak yansıtılm ıştır. B u sü recin b ir parçası o larak, B u lg a r A nay asası, 197 T de değiştirilm iş v e u lu sal azın lık lar “B u lg a r etn iğ in d en o lm ayanlar" o la rak tanım lan m ıştır. B u erk en sü recin b ir b aşk a ö zelliği, T ü rk te rim in in M ü slü m an B u lg a r o la rak d eğiştirilm esi v e B u lg a r d ili k o n u şan P o m a k la rm M ü slü m an o lan isim lerin in S lav isim lerle d e ğ iştirilm esi o lm u ştur. B u n a ek o larak , b u d ö n em d e M ü slü m an ların d ini u y g u la m a ların ı k ıs ıtlam ak T ü rk çe k o n u şm a için k asıtlı stratejiler g eliştirilm iştir. A y n c a cesaretin in k ın lm a s ı da u y g u la m a y a k o n u lm u ştu r (K alyo nsk i, 2009). B u lg a r h ü k ü m e tin in te k b ir etn ik tip am açlay an v e b a ş a n lı b ir b ü tü n leşm e p o litik ası id d iasm a rağ m en , b u p o litik an ın T ü rk din i, k ü ltü rü v e 52 B u lg a r M illiy e tç iliğ i d ili ü zerin d e a slınd a p ek etk isi o lm am ıştır. H ü k ü m e t ta ra fın d a n te şv ik ed ilen h o m o jen leştirm e süreci, h ü k ü m etin resm i o larak ad lan d ırd ığ ı şekliyle Y e n id e n D o ğ u ş süreci 1984 v e 1985 so n ların d a b elirg in v e a g re s if b ir şekil alm ıştır. K o m ü n istler tarafın d an k ullan ılan b u term in o lo ji, k asıtlı olarak X IX . y ü zy ıl B u lg a r U lu s al U y an ış h arek etin i çağ rıştırd ığ ı için k u llan ılm ıştır (K alyo nsk i, 2009). K o m ü n ist idare 1984 y ılı b aşm d a sad ece k arışık aile (T ü rk -P o m ak Ç iftler) o larak n itele d ik le ri k işiler ile P o m a k la rla ak rab alık ları olan k im selerin ad ların ı d eğiştirm ek le işe b aşlam ıştır. 1984 y ılı A ra lık ay m a g elin d iğ in d e ise K o m ü n ist B u lg a r y ö n e tim i d iren ebilecek , h a lk a ö n derlik ed eb ilecek m illiy etçi T ürk g en çlerin i d ü zm ece seferb erlik k am p an y ası ile askere alm a y a b aşlam ıştır. K ırsal b ö lg ed e y a şa y a n v e av cılık y a p an h a lk ın elin d ek i av tü fek leri top lan m ıştır. O lay m b ü y ü k lü ğ ü v e o rtay a çıkab ilecek cid d i g elişm eler g ö z ö nü n e alın arak İç işleri B ak an lığ ına b a ğ lı tü m b irim ler ile ask erler, sağlık v e eğ itim p erso n eli v e h atta en a lt sev iy ed eki p arti g ö rev lilerin in de d ah il o ld u ğ u tü m d ev let m ek an izm ası h arekete g eçirilm iştir. Sadece A ra lık 1984'te K ırcaali b ö lg esin d e 2 3 3.3 10 B u lg aristan T ü rk ü n ü n isim leri d eğ iştirilm iştir. B u saha B u lg a r d evleti açısın d an ad eta b ir d en ey n iteliğ in d e o lm u ş v e bu d en ey d ek i b aşarı, bunu tü m ü lk ed e u y g u lan m ası için g izli b ir p o litb ü ro k ara rın a y o l açm ıştır. İk i ay içerisin de 8 0 0 .0 0 0 ’d en fazla k iş i y en id en ad land ırılm ıştır. Ü stelik sad ece h a y atta k iler d eğil, v e fa t etm iş o lan d e d elerin in dah i ad ları d eğ iştirilerek tü m k ü tü k le r y e n id e n o lu şturulm u ştu r. D ah a önce 197 0’li y ılla rd a P o m ak la ra S m olyan b ö lg esin d e ayn ı u y g u lam a y ap ılm ış an cak isim leri zo rla d eğiştirilen T ü rk lerin n ü fu su P o m ak lara o ran la ço k d a h a fazla o ld u ğ u n d an d olayı, o lu şan tep k i d e ayn ı ö lçü de b ü y ü k o lm u ştu r (K alyo n sk i, 20 09 ; N ed elçev a, 2004: 183). îs im d eğişik liğ in e boy un eğ m ek istem ey en ler işlerini k ay b etm iş y a d a şid d et teh d id iy le isim d eğişik liğ in e u y m ay a zorlan m ıştır. 1984-89 y ılla rı arasın d a u lu sal T ü rk azınlığın ü zerin d e u y g u la n an k ültü r-k ırım ı u yg u lam aların d a, u lu sal T ü rk azın lığın m e n su p ların d an g elen d iren ci v e p o ta n siy el d iren ci cezaland ırarak y ö n e tm e araçların d an b iri “to p lam a k am p ı” o lm uştur. B u d ö n em d e u lu sal T ü rk azın lığ ın d iren cin i k ırm ak için y ılla r ö n c esin d en k ap atılm ış o lan ü ç to p la m a k am p ı siyasi o torite tarafın d an y e n id e n açılm ıştır. B un lar; B elen e T o plam a K am p ı, B elen e T ec rit K am p ı v e B o b o v D o l T o p lam a kam p larıd ır. D iren en b in lerc e k iş i h ap sed ilm iş v ey a çalışm a k a m p la rın a g ö nd erilm iştir. T u n a N e h ri ü zerin d ek i B elen e A d asın d a sü rgü n e g ö n d erilen k iş i say ısı resm i rak a m lara g ö re 517 k iş i an cak b u ad ay a 53 F a tm a R o d o p lu Y ıld ırım - B ü le n t Y ıld ırım g ö n d erilen lerin tan ık lığ ın a göre ise b u rak am ço k d ah a fazlad ır (D inç, 2010: 94 -101). B aşla tılan asim ilasy o n k am p an y ası sadece isim d eğişik liğ i ile sınırlı kalm am ıştır. T ü rk çe g azete ler k ap atılarak T ü rk çe rad y o y a y m m a d a son verilm iştir. K am u y a açık alan d a T ürk çe k o n u şm a k d ah i y asak lan m ıştır. T ü rk çe k o n u şan lara ceza kesilm iştir. A n ao k u lu çağ ınd aki T ü rk ço cu k ların a h e r sab ah a d so y ad ları tek ra rlatıla ra k k e n d ilerin e zo rla v erile n B u lg a r isim leri b e n im setilm ey e çalışılm ıştır. T üm b u n la rı y a p ark en K o m ü n ist idare T ü rk lerin O sm an lılar zam a n ın d a zo rla T ü rk leştirilen B u lg a rla r o ld uk ları tezin i k ab u l ettirm ey e çalışm ıştır. K o m ü n istlerin rah atsız lık n o k tası T ürk lü ğ ü n y a n ı sıra M ü slü m an lık o lm uştur. B u lg a r d ev letin in b a ğ ım sız o lm asın d an itib aren M ü slü m an k av ram ı B u lg a r u lu s u n d a ö tek i m a n asın a gelm ek tey di. M ü slü m an lığ a k arşı b aşlatıla n b u sessiz m ü c ad ele K o m ü n ist dön em d e zirv e y ap m ıştır. M ü slü m an isim k on m ası, k u rb a n k esilm esi, sü n n et g elen e ğ i v e h ac ib adeti tam a m en y asak lan m ıştır. 30 M art 1985'te V ito sh a'd a y a p ıla n b ir to p la n tıd a T. Jiv k o v şu nları d ile getirm iştir: “T ü r k le r in a ile s in i b ü y ü k ö lç ü d e g ü ç le n d ir e n b a zı a ile ö z e llik le r i var. T ü r k n e re y e g id e r s e g its in a ile sin in y a n ın a d ö n er, ç o c u k la r y a r a tı r vs. B u ö z e lliğ i y o k e tm e m e liy iz, a m a y a v a ş y a v a ş o n u İs la m 'dan a r ın d ır m a lıy ız ” (K aly on ski, 2009). B u d ö n em d e İn sa n H a k ları E v ren sel B ey an n am esi (194 8), H elsin k i P ro to k o lü (1 9 7 5 ) g ib i u lu slararası in san i b elgeler, in san h a k ları ö rg ü tleri v e B atı m ed y asm m ilgisi, sad ece 1 988 -1 989'da y en i d o ğ m ak ta o lan B u lg a r siy asi m uh alefetin e değil, ayn ı zam an d a T ü rklere de p ro testo sesini y ü k seltm ek için g ü v en v e p latfo rm sağ lam ıştır (K alyo n sk i, 2009). 2 .6 . D e m o k r a t i k D ö n e m d e M illiy e t ç ilik 16 O cak 1990 tarih in d e 1971 A n ay asasın d a y e r alan 1/2. v e 1/3. m ad d elerin k a ld ırılm asıy la B u lg a r siy asetine uzun y ılla r h âk im o lan K o m ü n ist P a rti id aresin e son verilm iştir. D em o k rasiy e g eçişle b irlik te sivil to p lu m ö rg ü tleri v e çeşitli d em ek le r d ah a a k tif h ale gelm iştir. S o fya v e V a rn a ’d a şub eleri o lan “G ö tse D e lçev ” ad lı eğ itim v e k ü ltü r d e m eğ i de b u n lard a n biridir. B u n lar, 19 44 ’d ek i y ö n etim d e ğ işik liğ i ile k ap atılm ış olan K ra llık d ö n em i B irlik lerin in B u lg a rista n 'ın d a k i h aleflerid ir. Ü lk e n in M ak e d o n y a fark lı G ö çm en şeh irlerin d en 23 Ö rg ütleri to p lu lu ğ u n k atılım ıy la 1990 y ılın d a M ak e d o n K ü ltü r v e E ğ itim D e m ek le ri b ir çatı altm d a b irleşm iş v e ad ı V M R O -S M D h a lin i alm ıştır. B u y ap ı, eğ itim v e k ü ltü r faaliy etleri aracılığ ıy la iç siyasette a k tif ro l alm an ın y a n ı sıra 54 B u lg a r M illiy e tç iliğ i M ak ed o n y a C u m h u riy eti’n in b a ğ ım sızlığ ın ın tan ın m ası y ö n ü n d e çalışm ayı k en d isin e h e d e f seçm iştir. 1999 y ılın d a SM D ad ı B ılg arsk o N a tsio n aln o D v ijen ie (B N D ) ad ıy la değiştirilm iş v e b ir siyasi p a rti o la rak k ay d ı yap ılm ıştır. V M R O k e n d in i şöy le tanım lam aktadır: “ V M R O - B u lg a r U lu sa l H a r e k eti, B u lg a r is ta n C u m h u riy e ti, M a k e d o n y a C u m h u riy e ti ve e tn ik o la r a k B u lg a r y a ş a y a n d iğ e r to p r a k la rd a v e tü m d ü n y a d a ü y e le ri ve d e s te k ç ile r i o la n b ir B u lg a r s iy a s i p a r tid ir . P a r tin in a d ı ta m o la r a k id e o lo jis in i de y a n s ıtm a k ta d ır : Ç ağdaş B u lg a r (vm ro.bg, m illiy e tç iliğ i" 2020). P arti gen ellik le sadece V M R O o la rak ad lan d ırılm ak ta v e ad ın d an g elen "B ulgar U lu s al H arek eti" k e lim esi siyasi felsefesin i- ç a ğ d a ş B u lg a r m illiy e tç iliğ in iy ansıtm ak tadır. B u ö rg ü t 1990-1999 y ılla n arasın d a ço k a k tif b ir şek ilde B u lg a r to p lu m sal h a y atın a k atılm ıştır. 1911-1924 y ılla n n d a k i lid erleri o lan v e k o m ü n is tle r tarafın d an tah rip ed ilen T o d o r A le k sa n d ro v ’u n anıtı v e P irin b ö lg esin d ek i m e zarı b u d ö n em d e resto re edilm iştir. A y n c a , M ak e d o n y a C u m h u riy eti’n in b a ğ ım sızlığ ın ın tan ın m ası için ç a ğ n d a bu lu nm u şlardır. A y n c a M ak ed o n ların an ay asad a azın lık o la rak tan ın m a sı tartışm aların a k atıla ra k b u d üşü n cey e şidd etle k arşı çıkm ışlardır. S iyasi p a rti olarak faaliy ete b aşlad ık ta n son ra d iğ e r m illiy etçi p artilerle seçim lere k atılm ışla r v e aşırı m illiy etçi eğ ilim li V M R O y ıld an y ıla oy o ranın ı artırm ayı d a d ilinin, g e len ek b a şarm ıştır (h ttp s://resu lts.cik .b g /, 2020). K o m ü n ist g ö ren ek lerin in C um h u riy eti sistem y ık ıld ık tan ü z erin d ek i a zın lıkların idari hak so n ra y asa k la r ve T ürk da k alkm ıştır. ö zg ü rlü k lerin in ve B u lg aristan v erilm esin e ilişkin A n ay asa y a şu m a d d e y i k o y m u ştu r (m .54/1): “ B u k a n u n la h e r k e s k e n d i e tn ik k ü ltü r ü n ü g e liş tir m e k iç in u lu s a l v e e v r e n s e l in s a n i k ü ltü r e l d e ğ e r le r d e n fa y d a la n m a h a k k ın a s a h ip tir " (K o nstitu tsiy a, 2020). B ir v e y a b ird en ço k azın lık d ilin in k a m u sal alan d a k u llan ılm ası, o ü lk e d ek i k ü ltü rel h ak ve ö zgü rlü k lerin h an g i o ran d a g erçek leştiğ in in g ö sterg esidir. 2 0 18 y ılı M art ay m d a K ırcaali İli M o m çilg rad îlç e s i’n d e b u lu n a n M u tlu Ç o cu k lar A n a o k u lu ço cu k ları B ulg arca, R u sça, İng ilizce v e T ü rk çe şark ılar eşliğ in de ç eşitli g ö steriler d ü zen lem iştir. B u lg a r m illiy etç ilerin in en ö n em li arg ü m an ların d an b iri o lan d ile b ir h a k aret olarak alg ılanan b u o lay d a T ü rkçe şarkı eşliğ in de g österi y ap ılm asın a m illiy etçi çev rele r b ü y ü k te p k i g ö sterm iş v e b u n u n p ro v o k asy o n olup o lm ad ığı so rg u lan m ıştır. B u o lay a ağ ırlık lı o larak aşırı m illiy etçi o larak ta n ım lan an V M R O ’d an te p k i gelm iştir. A n c ak b u o lay a u lu sal b ir k a n alın h ab er p ro g ra m ın d a u z u n süre k o n u şu lacak şek ilde y e r v erilm iş o lm ası b u tü r 55 F a tm a R o d o p lu Y ıld ırım - B ü le n t Y ıld ırım o la y la rın to p lu m d a k arşılığ ı o ld u ğ u d ü şü n cesin e sebep o lm ak ta d ır (P ro v o k atsiy a ili İnteg ratsiy a, 20 18 ). B u lg arcan ın B u lg a r to p lu m u n d ak i y eri, T ü rk -R o m an v e d ah a k ü ç ü k etn ik g ru p ların arasın d ak i ilişk ilerdek i ro lü B u lg a rista n ’d a k alıc ı etn ik g erg in liğ e n ed en o lm aktadır. T ü rk çe hab erleri d estek ley en ler, azın lık g ru p ların ın h ak ların a sayg ı v e d em o k rasi y o lu n d a d ev leti b ü y ü teceğ in e in an ırken , k a rşıt g ö rü ştek iler ise y a y m y o lu y la B u lg a r m illi b irliğ in e b ir sald ırı v e ço ğu n lu ğ u aşağ ılam ak için b ir araç olarak k u llan a cak ları inan cın ı taşım ak tad ırlar (M ink ov , 20 14 ). 200 9 y ılın d a y ap ılan b ir ara ştırm ad a h alk ın k ald ırılm asın d a n y a n a ço ğ u n lu ğ u n u n T ü rk çe o ld u ğ u g örülm ü ştür. h a b er y ay m m m “B u lg ar U lu s al K an alın d a T ü rk çe h ab erler y e r alm alı m ı ? ” so ru su n a h a lk ın % 7 9 ’u h a y ır cev abın ı v erirk en , sad ece % 12 Tik b ir k esim e v et y an ıtın ı v erm iştir. İlg in ç o lan d iğ er b ir n o k ta ise k a tılım cıların k a m u sal alan d a sadece T ü rk çen in k u llan ılm asın a k arşı o lm a d ık larının g ö rü lm esidir. A n k etin k atılım cıları T ürk çen in y an ı sıra tü m azın lık d illerin d e h ab er y a y ınlan m asına k arşıd ırlar. A zınlık dilind e y a y m o lm asın ı istey en lerin o ran ı sadece % 4 ’tür. B u lg a r b asm ı, V M R O ’n u n d a o lay a m ü d ah il o lm asıy la K ırc a ali’d e b ir T ürk rad y o istasy o n u k u ru lm ası, b u n u n dev lete k arşı “p ro v o k asy o n ” n iteliğ i taşıd ığ ı sp ek ü lasy o n larıy la b ü y ük tirajla ra ulaşm ıştır. B a sın d a “B ö lü c ü lü k iç in o r ta m " v e “T ü r k p r o p a g a n d a s ı ” y ap m ak için b ir araç d üşü n cesi h âk im o lm uştur. K ırc aali B ö lg esi için ü ç saat T ü rk çe y a y m y ap ılm ası k o n u su M ed y a K o n sey i ü y elerin i d e ikiye b ö lm ü ştü r v e tartışm alar u z u n süre d ev am e tm iştir (S toy an ov , 2015). T op lu m d a “v atan d aş” k av ram ı y e rin e eg em en o lan etn ik u n su r “B u lg a r m ille ti” an lay ışı n ed en iy le ço ğ u n lu ğ u n k ü ltü rü tü m to p lu m u n k ü ltü rü olarak su n ulm ak tadır. K a m u o y u n d a etk ili o lan ak adem isy en ler, B u lg aristan ’dak i T ü rk lerin k im liğ in e b akm ak tad ırlar. ilişk in B u nu , k o n u la rd a 2 01 2 k itap y ılın d a y a y ın la n m a sın a B u lg a ris ta n ’d a o lum suz y ay ın lanan “B u lg a ris ta n ’d ak i T ü rk ler” ad lı k ita b a v erile n o lu m su z tep k ilerd e n de an lam ak m ü m k ün d ür. B ir g ru p ta rih ç i d a h a d a ileri g id e rek b u v e b u n u n gibi k ita p la rı “u lu sal g ü ven liğ e teh d it” o la rak ilan etm işlerd ir (N aşi isto ritsi sez irat D A N S za k n ig a ta "Turtsite v B ılg ariy a", 2013; Isov, 2005: 25). 1989’d an so n ra etn ik k ök en e d ay alı m ille t fikri, B u lg a r k am u o y u n d a y e n id e n h ız k azan m ıştır. B u lg a r k ültü rü n d e T ü rk ler v e T ü rk lük le ilgili o lu m su z fik irleri fark lı v esilelerle etk in leştiren p o st-to ta liter m illiy etçilik sö y lem leri g eneld e “T ü rk ler” k o n u su etra fın d a dön m ek ted ir. B u d u rum etn ik g e rg in liğ in artm asın a, B u lg a r to p lu m u n d ak i so sy al g ru p la r arasın d ak i m esa fe n in derin leşm esin e, etn ik v e d in î k ö k en i fark lı o lan lard an k o rk m a duygusuna seb ep o lm ak tad ır. B ö y le b ir o rtam d a so n y ıllard a re a k tif m illiy etçilik ço k d ah a sık b ir şek ilde b eslen m e alan ı b u lm ak tad ır v e B u lg a r M illiy etçili ğ i 56 g e len ek sel B u lg a r sem b o llerin d en b irin e y a p ıla n h a k a r e t (g e rçek v ey a g erç ek o lm ay an) o lay m d a o rtak ve şid detli b ir tep k id e k e n d in i g ö sterm ek ted ir (İsov , 2014: 60). B u lg a ris ta n ’d a azın lık ların d am g alan m asın ın g üçlü b ir şek ilde arttığ ı en d işesi ile to p lu m sa l v e k am u sal alan lard a azın lık lara u y g u lan an ay rım cılığı v u rg u lam ak için 2015 M ay ıs ay m d a m e d y a v e 13 sivil to p lu m k uru lu şu tarafın d an b ir b ey an n am e y ayım lan m ıştır. A zın lık la ço ğu n lu k arasınd a artan g e rg in liğ in b ir g österg esi n e fre t sö y lem lerid ir. B u lg a ristan H e lsin k i K o m itesi B aşk an ı K rasim ir K ın e v ’e göre B u lg a ris ta n ’d a n efret, d isk rim in asy o n v e şid dete y ö n e lik h em m eclis trib ü n lerin d en h em d e sosyal m e d y ad an k itlesel b ir ta h rik v ardır. K m e v ’in sö y lem leri in san h ak ve ö zg ürlü klerinin g enişletilm esi v e g üv en ce altın a alın m ası için çalışan b ir k u ru m olan S o fy a ’d aki A ç ık T op lum E n stitü sü n d e h u k u k p ro g ram ı d irek tö rü İv a n k a İv a n o v a ta ra fın d a n d a o n ay lan m ıştır. İvano va: “N e fr e t s ö y le m i B u lg a r to p lu m u a r a s ın d a ç o k y a y g ın , b u n u n en k a y g ı v e r ic i n o k ta s ı ise ş id d e ti te ş v ik e tm e s i ve a z ın lık la r a r a s ın d a k o r k u h is s i y a r a tm a s ıd ır " cü m lesiyle b u k o n u d a k i fikrin i b e y an etm iştir. A ç ık T op lu m E n stitü sü n ü n B u lg aristan ’dak i n e fre t söy lem ine ilişkin y ap tığ ı çalışm an ın n e ticesin d e h azırlan an rap o ru n a g ö re n efre t söy lem ind e “R o m an , T ü rk v e eşcin seller” ilk ü ç sırada g elm ek tedir. K atılım cıların % 9 1 ’n in R o m an d ilind e b ir şey ler d u ym aya tah am m ü l ed em ed iğ i, % 5 8 'in in T ü rk lere v e % 3 8 ’in in h o m o sek sü ellere k arşı n e fre t sö y lem i k u lla n d ığ ı g ö rü lm üştü r. N e fre t sö ylem in in y a y ılm a sın d a en ö n em li fak tö r % 78 o ra n la telev izy on d ur. N e fre t sö y lem ini en çok k u llan an % 68 ile siy asiler v e % 3 2.4 ile g a zetecilerd ir (R odoplu, 2016: 94-95). E k o n o m ik K alk ın m a v e İşb irliğ i Ö rgü tü (O E Ç D ) ta ra fından 1997'de g e liştirilen U lu slararası Ö ğ ren ci D eğ erlen d irm e P ro g ram ı (P IS A )’n m 2018 R ap o ru n a g ö re B u lg a r ço cu k ları v e g en çleri d iğ e r k ü ltü rlere k arşı en h o ş g ö r ü s ü z le r arasın d a y e r alm aktadır. A y rıc a ay n ı rap o rd a B u lg a rların iki d il b ilm elerin e rağ m e n k ü ltü rleri ta n ım ad a v e an lam ad a etk isiz o ld u k ları v e g lo b a l so ru n ların fa rk ın d a o lm ad ıkları b ilg ileri y e r alm ıştır. B u so n u çlar d a g ö sterm ek ted ir ki to p lu m d a k ü ltü rler arası so ru n lar B u lg a r eğitim sistem in den k ay nak lanm ak tadır. H en üz 15 y aşın d a olan b ir g en cin fark lı d il v e d in d en o lan a k arşı h issiy atların ın o lu şm asın d ak i en ö n em li fak tö r o k ul v e eğ itim sistem id ir (K arab oev, 2020). Irk çılık v e h o şg ö rü sü zlü k ü zerin e çalışan A v ru p a P arlam en to su n u n b ağ ım s ız o rg an ı “A v ru p a Irk ç ılık v e H o şg ö rü sü zlü ğ e K arşı M ücad ele K o m isy o n u ” (E K R I) rap o ru n d a şu ifad eler y e r alm aktadır: “ S iy a si s ö y le m d e ır kç ı v e n e fr e t iç er e n ifa d e le r B u lg a r is ta n ’d a c id d i b ir s o ru n o lm a y a d e va m 57 F a tm a R o d o p lu Y ıld ırım - B ü le n t Y ıld ırım e d iy o r ve bu d u r u m g ittik ç e k ö tü le şiy o r . Ir k ç ı n e fr e t s ö y le m le r in in h e d e fin d e R o m a n la r , M ü s lü m a n la r , Y a h u d iler, T ü r k le r v e M a k e d o n la r va rd ır. S o n s e c im k a m p a n y a s ı g ü ç lü R o m a n k a r ş ıtı s ö y le m le rle g e çm iştir . İs la m o fo b i c id d i o r a n d a a r tm ış tır. S u r iy e li m ü lte cile r e y ö n e lik d e n e fr e t s ö y le m le r i s ö z k o n u s u d u r ” (E cri-C o u n try m o n ito rin g in B u lg aria, 2020). Irk çılığ a v e H o şg ö rü sü zlü ğ e K arşı A v ru p a K o m isy o n u B u lg a rista n ’a y ö n e lik sık sık ö n eri v e eleştirilerd e b u lun m ak tad ır. F a k a t b u n la rın u y g u la n m a sın a y ö n elik tartışm alar y e rin e b u n la r d ah a ço k siy asetçiler ta ra fın d a n spekü lasyo n m alz em e si o la rak ku llanılm ak tadır. 20 07 y ılın d an b u y a n a A B ü y e si o lan B u lg aristan a ley hin e A v ru p a İnsan H a k la rı M ah k em esi'n e (A İH M ) in tik al ed en v ak aların say ısm d a cid di artış g ö zlem len m ek ted ir. B u lg a ristan H e lsin k i K o m itesi B aşk an ı K rasim ir K anev, A İH M 'd e so rg u lanan en so n d av alard an birin in , 2011 y ılın d a m illiy etçi g ru p ların S o fya'da b ir cam iy e d ü zen led ik leri sald ırı o ld uğ un u k ay d etm ek ted ir. K anev, sab ah n am az ın d a n h em en ö n ce g e rç ek leşen sald ırıd a cam i b ek çisin in v ah şice d ö vü ld ü ğ ü n ü v e “T eö ristler, b u r a sı T ü r kiye d eğ il, cem aate ta şlarla sald ırılarak ü lk e m iz in to p r a k la r ın ı iş g a l e tm e y in ” şeklin d e slo gan lar attık larım ak tarm aktadır. Söz k o n u su sald ırın ın failleri B u lg a rista n 'd a g ö rü len m ah k em ede sadece p o lis m e m u ru n a h ak aretten suçlu b ulu nm uşlard ır. S uçu n d in i n e fre t b o y u tu ise h iç ele alın m am ıştır (B u lg aristan 'd a M illiy etçilik Y ük selişte, 2014). K anev, d ev let k u ru m larm ın çoğu nu n, büyük oy y ü zd esiy le p arla m e n to y a g iren m illiy etçi p a rti A T A K A 'd an etk ilen d iğ i görü şün ded ir. K anev, “A T A K A P a r tis in in b ir m ille tv ek ili, ş u a n d a A y r ım c ılık la M ü c a d e le K o m is y o n u 'n a b a ş k a n lık ed iyo r. Ç ık a rd ık la r ı y a s a la r ın a y rım c ılığ a d e s te k v e r ir n ite lik te k ullan m ıştır. o ld u ğ u n a B u lg a ristan bu n e d e n le Y ah u d i şaşm am ak D e m eğ i gerek ” B aşk a n ı ifad elerini S olom on B ali seçm en lerin % 3 0 'u n un ç o k etn ik y a p ılı b ir top lu m d an , te k etn ik y a p ılı to p lu m a d ö n ü şm ey i arzu lad ık ların ı b elirtm ek ted ir. S ofy a Ü n iv ersitesi S o syo lo ji B ö lü m ü 'n d en P e ty a K a b ak ch iev a ise k o m ş u lu k ilişk ilerind e de etn isitey e y ö n e lik eğ ilim in açık ç a g ö zlen d iğ in i k ayd etm iştir. K ab ak chiev a, “İn s a n la r ın y a r ıs ı, A fr ik a lı, R o m a n , A r a p y a d a Ç in li k o m ş u la r la y a ş a m a k is te m e d ik le r in i s ö y lü y o r la r ’'’ d iy erek o la y ın so sy olo jik b o y u tu n u n etleştirm iştir. Sadece % 3 0 'lu k b ir k esim in , R o m an ların y ön etim d e oldu ğu b ir şirk ette çalışm ay a o lu m lu b a k tığ ın ı b elirten sosyo lo g, h âlih azırd a R o m a n ların % 7 0'in in tem iz lik işlerin de çalıştık ların ı k a y d ed erek şunu eklem iştir: “B u ırkç ı tu tu m u n n e t g ö s te r g e s id ir ve iv ed ilik le b ir ş e y le r y a p ılm a s ı g e r e k lid ir .” (B u lg aristan 'd a M illiy etç ilik Y ük selişte, 2014). 58 B u lg a r M illiy e tç iliğ i B u n u n la birlik te, g elişen y e n i k o şu llard a g elen ek sel m illet an lay ışını m o d e m siy aset v e v atan d aşlık tan ım lı m ille t an lay ışın a d ö nü ştürm e fik irleri o rta y a çıkm ıştır. Bu an lay ış ço ğ u n lu k tan fark lı o larak asim ilasy o n p o litik a sın a k arşı çık an lar tara fın d a n d estek len m ek ted ir. O n lara g ö re azınlık g ru p la n etnik, d in î v e k ü ltü rel ö zellik lerin i k o ru y arak B u lg a r m illetin e en teg re o lm alıdırlar. A n c ak b u an lay ışın k am u o y u n d an y e terli desteği g ö rd ü ğ ü sö y len em ez. D o lay ısıy la y en i b ir to p lu m sal id eo lo jiy e d ö nü şem ey ip g erç ek b ir d ev let p o litik a sı h a lin i alam am ak tad ır (B u lg aristan 'd a M illiy etç ilik Y ük selişte, 2014). B u lg a r y a z a r A n to n D o nçev , 1 9 64 ’te 45 g ü n g ibi ço k k ıs a b ir zam an içerisinde, h iç b ir araştırm a v e so ru ştu rm a y ap m a d a n v e sadece uyd u rm a, tam a m en sah te b elg elere d a y an arak ta m a m e n p ro p a g an d a am acıy la B u lg a rista n K o m ü n ist P a rtisi (B K P )’n in isteğ i ü zerin e Y o l A y rım ı (V rem e R az d eln o ) P o m ak ların ad lı ro m an ın ı y azm ıştır. Ç epin O sm an lı m ak am ları ta ra fından B ö lg e sin d e isim ve 1668 d in y ılın d a d eğiştirm eye zo rlan d ığ ı y alan m a d ay an arak k itap laştırılan u y d u rm a olay, 1989 y ılın d an sonra, b irç o k k esim ta ra fın d a n lan etlen m iştir. K o m ü n ist sistem in b u n u k en d i u y g u la m a ların ı m e şru laştırm ak için k u llan d ığ ı o rtay a çıkm ıştır. T üm b u n la ra ra ğ m en b u k itap h em en h e m en tü m d ü n y a d illerin e terc ü m e edilm iş, b irço k y e rd e b ed av a d ağ ıtılm ıştır. İd e o lo jik am açlı v e so y k ırım a h iz m e t ed en b ir e se r y azd ığ ı g erçeğ i o rtad a d ururk en , B u lg a r d evleti 199 0’d an so n ra A n ton D o n ç ev ’i d estek lem ey e d evam etm iş v e b irço k k e z d e o nu rlan dırm ıştır. Son o la rak E k im 2 0 20 tarih in d e B u lg a r M illi K ü tü p h an esin d e y a za rın 90. yaş g ü n ü an ısın a ese rlerin d en o lu şan b ir serg i açılm ıştır. Sergide V rem e R azd eln o ro m an ın ın ilk el y a zm a n ü sh ası d a y e r alm ıştır. Y a za ra B aşb ak an Y a rd ım cısı tarafın d an p la k et sun ulm u ştu r. T ü m b u n lar b u ro m an a d ev letin v erd iğ i d e steğ in gö stergesidir. B ö y lece m illiy etçi p ro p ag an d ad a b azı araçlard an v azg eçilm ed iğ i, h a tta d ev let ta ra fın d a n d estek len d iğ i açık ça g örülm ek tedir. D evlet, v atan d aşlık b ilin ci ile to p lu m d a k i b irey leri b ü tü n leştirm e k y e rin e y ılla rc a ay rıştırm ad a b ir v esile o la rak k ullan ılan arg ü m a n lara b aşv u rara k u lu s b ilin cin in etn ik k ök en e d a y an m a çerçev esinin d ışm a çık arılam am asın a d estek o lm a k ta d ır (b tv no vin ite.b g, 2020; D o b rev , 2 011 ; Stoyko v, 2010). B u lg a ris ta n ’d a asim ilasy o n sü recin d en b u y a n a çey rek a sır geçm iş o lm a sın ra ğ m en y apılm am ıştır. bu konuda T ürk lere ve d ü rü st v e P o m ak la ra açık b ir k a m u o y u 1 9 60 -7 0-8 0’lerde ta rtışm ası u y g u lan an asim ilasy o n p o litik ası sırasınd a B u lg a r m ak am ların c a u y g u la n an şiddeti g ö steren y ay ın lar gen ellik le dev lete ait olm ay an , m a rjin a l g ru p lar v e sivil to p lu m k u ru lu şları ta ra fın d a n o rtay a k o nm uştu r. K o n u, b aze n p o litik acıların 59 F a tm a R o d o p lu Y ıld ırım - B ü le n t Y ıld ırım sö y lem lerin de y e r alm a k la b irlik te ah lak î v e İnsanî d e ğ erlerd en ziy ad e k o n jo n k tü rel siy aset m a lzem esi o larak k u lla n ılm ak tad ır (Jelyazk ov a, 2015). SO N U Ç B u lg a rların “u y a n ış ” dö nem i o la rak ad lan d ırd ık ları k ü ltü rel ay d ınlan m a v e b ilin çle n m e d ö n em lerind e g erçek m an ad a A v ru p aî ta rz d a b ir k a lk ın m a v e teşk ilatlan m a faaliy etlerin e g ird ik leri g örülm ektedir. D ö n e m in eserlerin den ö zellik le eğ itim a lan ın d a b ü y ü k b ir atılım g erçek leştirm ek isted ikleri bellidir. Y in e b asm , d il v e ed eb iy at alan ın d a d a o ld u k ça faal b ir g örünü m sergilem işlerd ir. B u lg a r m illiy etç iliğ in in ö zellik lerin e b ak ıld ığ ın d a b a şlan g ıçta F en erR u m P a trik h an esi v e R u m la ra k arşı b ir m illi b e n lik aray ışı ö n p lan a çıkm aktadır. A n c ak B u lg a r m illiy etçiliğ in in b u ilk aşa m asın d a d ah î “ö tek i” o la rak “ O sm an lı-T ü rk -M ü slü m an ” im ajı belirg ind ir. S iy asî o la rak B u lg a r m illiy etç iliğ i g üçlen d ik çe o d ö n em e ait B u lg a r ay dın ların ın m etin lerin d e O sm an lı D ev leti v e T ü rk lere k arşı o lan “ö tek i” im g esin in arttığ ı v e o n a y ö n elik sö y lem lerin d e şidd etlen d iğ i g ö ze çarpm aktadır. B u lg a r literatü rün e g ö re 187 8’d en so n ra B u lg a r u lu su n u n k uru lu şu tam am lan m ıştır. M illi sem b oller, m illi eğ itim sistem i, ordu, b asm v e d ev letin d iğ e r k u ru m ların d a etn ik B ulg u rlar m erk e zli an lay ış d evam etm iştir. F a k a t b u B u lg a r ek sen li y ak laşım m illi kim liğ in o lu şu m u n d ak i g ib i değil, m illi k im liğ i p ek iştirm e d o ğ ru ltu su n d a olm u ştu r. M illiy etçiliğ in d oğ uşu nd ak i fark lı şartlar g elecek tek i y a p ısın a v e g elişim ine de etki etm iştir. D ev letin y ü rü ttü ğ ü m illiy etçilik , ek seriy etle B u lg a r O rto d o k s k e sim ü zerin de o lm uştur. X IX . y ü zy ıld a u y an ış d ö n em in in ö zelliğ i o lan m illi k im liğ i dil, d in, soy, k an açısın d an d eğ erlen d iren anlayış, B u lg a r so yu n d an o lm ay an lar ile O rto d o k s H ristiy an o lm ay an v atan d aşlar ü zerin d e şiddetli b ir ay rım cılığ a y o l açm ıştır. 1930’lu y ıllard a A v ru p a ’d a y ü k sele n n azizm v e faşizm in tü m A v ru p a g ib i B u lg a ris ta n ’ı d a etk iled iğ i y a p ılan E d irn e ’n in işg al y ıld ö n ü m ü gibi etkin lik lerd e g örülm üştü r. B u lg a r m illiy etçiğ in in o rta y a çık tığı v e g üçlen d iğ i X IX . y ü z y ıld a n itib aren B u lg a rlar için M ak e d o n y a h e r zam an ö n p lan d a o lm uştur. M ak edo ny alI B u lg a rla r B u lg a ris ta n ’d a ask e rî v e sivil b üro k rasid e en g ü çlü v e nüfiız sah ib i k esim olm u ştu r. T rak y a ’n ın d ah a so n ra y o ğ u n b ir şek ilde g ü n dem e gelm esi, B alk an S av aşların d a b ek len m ed ik b ir b içim d e O sm an lı D e v le ti’n in y e n ilerek b ü y ü k to p rak k ay ıp ları y aşa m a sı v e b ö lg en in b ir süre B u lg a r işgalin e u ğ ram ası ile b aşlam ıştır. B alk an S av aşların ın ard ın d an y a p ıla n an laşm ala rla b u b ö lg e d ek i B u lg a rların T ürk lerle m ü bad ele 60 B u lg a r M illiy e tç iliğ i ed ilm esi ile o rta y a çık an B u lg a ris ta n ’d ak i T rak y alı B u lg a rların faaliy etleri d e b u d uru m u arttıran etk en lerd en b iri olm u ştu r. A y n ı şekilde B alk an S av aşları so n u cu y ü zd e y etm işin d en fazlasm ı T ü rk lerin teşk il ettiğ i B atı T ra k y a 'n ın d a B u lg a rista n ’a bırak ılm ası, I. D ü n y a S avaşı so n u cun d a ise b u d e fa Y u n a n ista n ’m elin e g eçm esi b u rad ak i B u lg arların göç etm esin e sebep o lm uştur. B ö y le ce B u lg a ris ta n ’d a T rak y a co ğrafî b ö lg e sin d en gelen m ü ltec ilerin sayısı v e etk in liğ i artm ıştır. M ev cu t d u ru m a o d ön em d ek i u lu slararası rek a b etin v e b ö lg esel p o litik aların ek len m esi b u tarz etk in lik v e fa aliy etlerin o rta y a çık m asın a sebep olm uştur. 1924’te n 19 34 ’e k a d ar B u lg a r fa şist cem iy etlerin in M ü slü m an T ürk azın lığ a y ö n e lik b ask ı v e sald ırıları y o ğ u n k en , ask e rî d arb ed en so n ra d aha sistem atik b ir şekilde h ü k ü m etin d o ğ ru d an d o ğ ru y a k o llu k k uv v etlerin i k u lla n a rak v e asim ilasy o n p o litik ala rı g eliştirerek T ürk azın lığ a y ö n elik b ask ıların d evam ettiğ i g ö rülm üştür. B u lg a r m illiy etçiğ in in b aşla n g ıc ın d a o rtay a çık an ö zellik leri K o m ü n ist d ö nem de de b ü y ü k ölçüd e d evam etm iştir. Y en i sın ıflar m e y d an a gelm iş, yeni ideo lo jiler o rtay a m illiy etçilik ay n ı çıkm ış ö zelliğ in i an cak ö n cek i an lay ış k o ru m u ştu r. T eo ri ü zerin e o la rak da k u ru lan ço k fazla d eğ işm em iş, h a tta b u alan ı d e v le t m ü d ah ale ed ilem ez b ir alan olarak k oru m u ştu r. 19 89 ’d a n so n ra da to p lu m b ilin cin d e etn ik d üşünce can lan d ırılarak etn ik m illiy etçilik fik ri h ız k azan m ıştır. B u n u n la b irlik te b ilim ad am ların ın m illi k im lik ü zerin e araştırm aları artm ıştır. P o st to talite r d em o k rasiy e g eçiş sü recin de k ö k lü B u lg a r m illiy etçiliğ in in etn ik m erk ezli y a p ısın ın siyasi v e v a tan d a şlık m erk e zli b ir y a p ıy a ev rilm esi h u su su n d a b azı fik irler ileri sü rülm ü ştür. F a k a t b u n la ra d estek v eren ler k am u o y u n d a o ld u k ça sın ırlı kalm ıştır. B u n d an d o layı d a b u g ü n e k a d ar b ö y le fik irler itibar g ö rm em iştir. K A Y N A K Ç A A k ça, Ü . (201 6-1). P ro testan M isy o n erle r v e M illi D ev letle rin D oğu şu: R o b ert K olej v e B u lg a r M illi D ev leti Ö rn eği. S o s y o lo ji K o n fe ra n s la rı. N o: 53, ss. 275 -3 01. A lan, G . (20 07 ). A m erik an B o ard O k u lların d a Y ü rü tü len M isy o n erlik F aaliy etleri. İs la m i A r a ş tır m a la r . 2 0 (4 ), ss. 464 -4 75 . A nd erso n , B. (20 07 ). H a y a li C em a a tler, M illiy e tç iliğ in Y a yılm a sı. (I. Savaşır, Ç ev .) İstanbul: M etis Y ay. K ö k e n le r i ve F a tm a R o d o p lu Y ıld ırım - B ü le n t Y ıld ırım 61 A retov , N . (tarih y ok ). N a ts io n a ln a M ito lo g iy a i N a ts io n a ln a L İte r a tu r a . h ttp ://w w w .slo vo .b g/sh o w w ork .p hp 3 ?A uID = 3 8& W o rk ID = 13618& L e v el= 2 . A taso y , E. (20 10 ). B e ş e r i v e K ü ltü r C o ğ r a fy a s ı Iş ığ ın d a B u lg a r is ta n . B ursa: M km Y ay. A y d ın , M . (19 92 ). Ş a r k î R u m e li V ilayeti. A nkara: T T K Y ay. A y d ın , M . (20 08 ). B u lg a r la r ve E r m e n ile r A r a s ın d a A m e r ik a n M is y o n e r le r i. İstanb ul. A ğ an o ğ lu , H . Y . (2001). O sm a n lı ’d a n C u m h u riy e t ’e B a lk a n la r ’ın M a k u s T a lih i G öç. İstanb ul: K u m S aati Y ay. B aşb a k an lık C u m h u riy et A rşiv i, 0 3 0 -0 -0 10 -00 0-0 00 -24 3-6 4 6-1 9 le f 9. (tarih yo k ). B C A , 0 3 0 .1 0.2 4 3.6 45 .4 Ek: “B u lg a ıy a ’d ak i 1.300.000 T ü rk ” b roşü rü , (tarih yo k ). B C A , 03 0.10 .2 4 3.64 6 . 19-13. (ta rih y o k ). B C A , 03 0.10 .2 4 3.64 6 . 19-9. (tarih yok). B C A , 0 3 0 -0 -0 1 0-0 00 -00 0 -2 43 -6 46 -19 le f 7, 9. (tarih y ok). B C A , 0 3 0 -0-0 1 0-0 00 -00 0 -2 43 -6 46 -6. (tarih y ok). B C A , 03 0-10 -0 0-00 -2 40 -6 22 -1 le f 2. B C A , 03 0-10 -0 0-00 -2 40 -6 22 -1 le f 3. B ıçak lı, H . A . (20 16 ). T ü r kiye B u lg a r is ta n İliş k ile r i (1 8 7 8 -2 0 0 8 ). A nkara: İm g e K itap ev i. B rad ley , J. (20 09 ). V o lu n ta ry A s s o s ia tio n s in T s a r ist R u s sia : S cien ce, P a tr io tiz m a n d S iv il S o c iety. H a rw ard U n iv e rsity Press. B reu illy , J. (19 93 ). N a tio n a lis m a n d th e S ta te. M anch ester: M an ch ester U n iv e rsity P ress. B u lg a r is ta n 'd a M il liy e tç ilik Y ü k se lişte . (20 1 4, 03 06). dw .com : h ttp s://w w w .d w .co m /tr/b u lg aristan d a-m illiy et% C 3 % A 7 ilik -y % C 3 % B C k seli% C 5 % 9 F te /a -17480437 ad resin d en alm d ı C am b azo v, î. (2013). B a lk a n la r d a T ü r k le r ve M ü s lü m a n A z ın lık la r . Sofya: 21. Y ü z y ıl T ü rk K ü ltü r M erk ezi Y ay. C em al Paşa. (20 01 ). H a tır a la r . İstanbul: T ü rkiye İş B an k ası K ü ltü r Y ay. C ram pton, R . J. (20 07 ). B u lg a r is ta n T a r i h i . İstanbu l: Jeo p o litik a Y ay. Ç anlı, M . (1 994 ). M u stafa K e m a l’in S o fy a A taşem iliterliğ i v e B u rad ak i F aaliy etleri . T ü r k K ü ltü r ü (379), ss. 659-666. 62 B u lg a r M illiy e tç iliğ i Ç anlı, M . (20 11 ). B u lg a r T rak y a K o m ites i (1 9 18 -19 34 ). T ü r k D ü n y a s ı İn c e le m e le r i D e r g is i, 9 (2), ss. 277-292 . D ırv in g o v , P. (1919). îs to r iy a n a M e k e d o n o -O d r in s k o O p ılç e n ie T o m I. Sofya. D elio rm an , A . (1959). M u s ta fa K e m a l B a l k a n la r ’da. İstanbu l: T ürkiye Y aym ev i. D em in a, E. İ. (19 98 ). “O P e rv o m O p ite K o d ifik atsii B olgarsk o g o L iteratu m o g o Y a zık a E p o h i V o zrajd en iya. K o n tsen siy a Y u. V enelina. Yu. İ. v V e n e lin R assiy sk a y a B o lg a r s k o m A k ad em iy a için de V o zra jd en ii. N auk İn stitu t M oskova: S lav yan o v ed en iy a i B alk an istik i. D eğerli, E . S. (20 06 ). M u s ta fa K e m a l A t a t ü r k ’ü n S o fy a A s k e r î A ta ş e liğ i ’n in T ürk B u lg a r İliş k ile r in e Y a n s ım a la r ı (1 9 1 3 -1 9 3 8 ). A nkara: G en elk u rm ay A T A Ş E v e D en etlem e B aşk an lığ ı Y ay. D in ç, V . (2010). B u lg aristan H a lk C u m h u riy etin d e S iyasi O to rite ile U lu sal T ü rk A z ın lığ ı A ra sın d ak i G ü ç İlişk ileri B ağ lam ın d a B elen e T o p lam a K am p ı (1 985 -8 6). H a c e tte p e Ü n iv er site s i S o s y a l B ilim le r E n s titü s ü Y a y ın la n m a m ış D o k to r a T ezi. A nk ara. D o b rev , B . (20 11 ). h ttp s://e-v e stn ik .b g /1 2 4 0 2 /. D rin o v , M . (18 89 ). P ırv ata B ılg arsk a T ip o g rafiy a v S olu n i N y ak o i o t P eçatn ite v N e y a K nigi. P e r io d iç e s k o S p is a n ie na B ılg a r s k o to K n ijo v n o D r u je s tv o , 1-26. D ru m ev , V. (E rişim Tarihi: 2 2.1 0.2 0 20 ). h ttp ://w w w .slo v o .b g / sho w w ork.ph p3 ?A u ID = 2 2 2 & W o rk ID = 7 03 5& L ev e l= 3 . D u rk h eim , E . (20 10 ). D in s e l Y a ş a m ın İ lk B içim le ri. (P. D . O zan kay a, Ç ev .) İstanb ul: C em Y ay. E c r i-C o u n tr y m o n ito r in g in B u lg a r ia . (2020). rm .coe.in t: h ttps://w w w .co e.in t/en /w eb /eu ro p ean -co m m issio n -ag ain stra cism -an d -in to leran ce/b u lg aria ad resin d en alınd ı E ng elh ard t. (19 99 ). T a n z im a t ve T ü rkiye. İstanbul: K ak n ü s Y ay. F ilip P an ay o to v, İ. N . (1 99 9 ). B ılg a r iy a 2 0 V e k A lm a n a h . Sofya. G üllü, R . E. (20 18 ). B u lg a r E k sa rh lığ ı’n ın K u ru lu şu v e Statüsü, G a zia n tep U n iv e r sity J o u r n a l o f S o c ia l S c ien c e s , C . 17, S. 1, ss. 350 —361. G e n e lk u r m a y A s k e r î T a r ih v e S tr a te jik E tü t B a ş k a n lığ ı, B ir in c i D ü n y a H a r b in d e T ürk H a rb i A vru p a G en elk u rm ay B asım E vi. C e p h e le ri (Ö zet). (1 9 96 ). A nkara: 63 F a tm a R o d o p lu Y ıld ırım - B ü le n t Y ıld ırım H acısalih o ğ lu , N . (20 09 ). B u lg aristan P ren sliğ in d e A n a y a sa ’n ın T ım o v a A n ayasası. E s k iç a ğ d a n G ünüm üze Y ö n etim İlanı: A n la y ış ı ve K u ru m la r . İstanb ul: K itab ev i Y ay. H alaço ğ lu , A . (1 995 ). B a lk a n H a r b i S ır a s ın d a R u m e li ’d e n T ü r k G ö ç le r i (1 9 1 2 -1 9 1 3 ). A n kara: TT K . H ail, R . C . (20 03 ). B a lk a n S a v a ş la r ı 1 9 1 2 - 1 9 1 3 I. D ü n y a S a v a ş ı ’n ın P r o v a sı. İstanb ul: H o m er K itabevi. H am zao ğ lu , Y . (20 10 ). B a lk a n T ü r k lü ğ ü (C ilt 1). Ü sk üp : L o g o s-A Y ay. H ilen d arsk i, P. (19 98 ). İs to r iy a S la v ya n o b ılg a r sk a , Z o g r a fs k a Ç ernova 1762. Sofya: F a k sim iln o İzd an ie . H o b sb aw m , E. J. (2 01 4 ). M il le tl e r ve M illiy e tç ilik , P r o g r a m , M it, G erçeklik. İstanb ul. H ro ch , M . (20 11 ). A v r u p a ’d a M il li T o p lu lu k la r ın K a r ş ıla ş tır m a lı h ttp s ://r e s u lts .c ik .b g /. (202 0). U yanış, A n a lizi. T o p lu m s a l K o ş u lla r ın İstanbul: İletişim ve Y ay. h ttps://b tv n o v in ite.b g /b u lg aria/an to n - d o n c h ev -n a-9 0 -g -p o k azv at-rak o p isa-n a-v rem e-razd eln o .h tm l. (2020). İn alcık , H . (19 92 ). T a n z im a t ve B u lg a r M e se le s i. İstanbu l: E ren Y ay. İso v , M . (20 05 ). N a y R a z liç n iy a t S ısed , O b r a z ıt n a O sm a n tsite (T u rts ite ) i O s m a n s k a ta İm p e r iy a v B ılg a r s k ite U ç eb n itsi p o İs to r iy a p r e z V to ra ta P o lo v in a n a X X vek. Sofya: Tmir Y ay. İso v , M . (20 14 ). B u lg a r T arih L iteratü rü ve D ers K itap la rın d a B irin ci B alk an S a v a şı’n m D e ğ erb ilim sel B o y utları. B a lk a n A r a ş tır m a E n stitü s ü D e rg isi, 3(2), ss. 45 - 75. Jeçev, T. (1 985 ). B ılg a r s k iy a t V e lik d e n ili S tr a s tite B ılg a rsk i. Plov div . Jelyazk o va, A . (2020). T r y a b v a d a z a p ıln im r a zlo m a s n a s h ite m a lts in s tva . m arg in alia.b g: h ttp://w w w .m arg in alia.b g /an alizi/an to n in a- zh ely azk o v a-try ab v a-d a-zap aln im -razlo m a-s-n ash ite- m altsin stv a/) ad resin d en alın dı K âm il, İ. (20 16 ). B u lg a ris ta n ’d an T ü rk iy e ’y e G erçek leşen 1950-1951 G ö çü n ü n N e d en leri E d im e. B a lk a n A r a ş tır m a E n s titü s ü D e rg is i, 5(2), ss. 31-65. K aştan , Y . (20 08 ). A ta tü rk D ö n em i T ü rk iy e-B u lg aristan İlişkileri. A t a tü r k A r a ş tır m a M e r k e z i D e rg isi, 24(7 2), ss. 669 —696. 64 B u lg a r M illiy e tç iliğ i K aly o n sk i, A . (20 09 , 8 6). V ız r o d ite ln iy a t P r o ts e s : Ç a s t 1, D is k u s ii B ılg a riy a . librev.co m : h ttp://w w w .lib rev .co m /in d ex .p h p /2 0 1 3 -0 3 -3 0 - 0 8 -5 6 -3 9 /d iscu ssio n /b u lg aria/6 4 5 —19841989-1 ad resin d en alm dı. K arab o ev , P. (20 20 ), P r o u ç v a n e to n e to le r a n tn ite P IS A : B ılg a r ç e ta ta sa sred nay- i n e p o d g o tv e n ite z a g lo b a ln iy a s v y a t. D n ev n ik .b g: h ttp s://w w w .d n e v n ik .b g /sv ia t/2 0 2 0 /1 0/26/4131 419 _p ro uch v an eto _ p is a b u lg a re h etata sa sred / ad resin d en alındı. K arp at, K . (20 12 ). B a lk a n la r d a O sm a n lı M ir a s ı v e M illiy e tç ilik , İstanbul: T im aş Y ay. K o h n , H. (2 01 7 ). P a n s la v iz m ve R u s M illiy e tç iliğ i. (A. O. G üner, Ç ev .) İstanb ul: İlg i K ü ltü r S anat Y ay. K o n s titu ts iy a . (20 20 ). h ttp s://w w w .p arliam en t.b g /b g /co n st/ ad resin d en alm d ı K oy u n cu , A . (19 98 ). B u lg a r E k sarh lığı. Y a y ın la n m a m ış Y ü k se k L is a n s T ezi. Ç anakkale. M . S toyano v: R a d io p r o g r a m a ta n a tu r sk i e z ik e p r o v o k a ts iy a . (2020). coss.bg: h ttp://w w w .cro ss.b g /rad io -k u rd zh ali-ezik -1 4 7 7 5 8 0 .h tm l# axzz31sSpM dj0;% 20h ttp ://w w w .k ard jali.b g v esti.n et/n ew s/1 9 7 8 6 2 /T u r sk ata-p rog ram a-n a-B N R -v -K ard zh ali-% E 2 % 8 0 % 9 3 % 20 p red p o stav k a-za-sep aratizam —o by av i-V M R O ad resin d en alınd ı M arin o v a, M . (20 00 ). P o litik ata z a P rio b ştav an e n a T u rsk oto N ase len ie v B ılg a riy a p rez U p ra v len ieto na P ırv o to P rav itelstv o na V ılço Ç ervenk ov . E p o h i, C . 8, S. 3, ss. 95-110 . M cC arth y , J. (19 98 ). Ö lü m ve S ü rg ü n . İstanbul: İn k ılâp K itab ev i. M em işo ğ lu , H . (20 02 ). G eç m işte n G ü n ü m ü z e B u lg a r is ta n ’d a T ü r k E ğ itim T a rih i. A nkara: K ü ltü r B ak an lığ ı Y ay. M em işo ğ lu , H . (2 00 5 ). B a lk a n la r d a P o m a k T ü rkleri. İstan b u l : T ürk D ü n y ası A ra ştırm aları V a k fı Y ay. M in k ov a, L . (2 01 0 ). Z ah ariy K n y ajesk i i R u ssk o -B o lg arsk ie S vyazi V to ro y P o lo v in ıy X IX . V za im o p o zn a n ie. v. B o lg a r iy a i R o s s iy a (X V III-X X . vv.) içinde M o sk ov a: R o ssiy sk ay a A k ad em iy a N au k İn stitu t S lav y an o veden iy a- B o lg arsk a y a A k a d em iy a N a u k İn stitu t L iteratu n y . M u â h e d â t M e c m u a s ı (1 29 8 ). C. 4. D ersaad et: C erid e- A sk eriy e M atbaası 65 F a tm a R o d o p lu Y ıld ırım - B ü le n t Y ıld ırım N a ş i is to r itsi s e z ir a t D A N S z a k n ig a ta "T u rtsite v B ılg a r iy a " . (202 0). new s.b g: h ttps://n ew s.b g /crim e/n ash i-isto ritsi-sezirat-d an s-za-k n ig atatu rtsite-v -b alg ariy a.h tm l a d re sin d en a lın dı N ed elç ev a, T. (20 04 ). İd e n tiç n o s t i V rem e. Sofya. N e u b u rg er, M . (20 04 ). T h e O r ie n t W ithin: M u s lim M in o r itie s a n d the N e g o tia tio n o f N a tio n h o o d in M o d e r n B u lg a ria . C o m ell U n iv ersify P ress. (18 97 ). O tç e t o D e y a te ln o s ti R u s s k o g o A r h io lo g ic e s k o g o İn s titu ta v K o n s ta n tin o p o le v 1 8 9 6 g. IR A IK , O desa. Ö zey, R . (20 02 , O cak /Ş u bat). T ü rk Y u rd u B alk an ların C oğ rafyası. Y en i T ü rkiye, T ü r k o lo ji ve T ü r k T a rih i A r a ş tır m a la r ı Ö z e l S a y ıs ı (43), ss. 22 6-24 3. (2 02 0 , 09 20). h ttps://w w w .p arliam en t.b g /b g /1 8 ad resind en alındı. P o p o v sk i, T. (19 81 ). M a k e d o n s k o to N a ts io n a ln o M a ls in s tv o v o B u lg a riy a , G ır ciy a i A lb a n iy a . Ü sk üp. P r o v o k a ts iy a ili İn te g r a ts iy a . (2 018, 3 23). n ova.bg: h ttp s://n o v a.b g /n ew s/ v ie w /2 0 18 /0 3/23 /2 10 7 08 / ad resin d en alınd ı R o d o p lu , F. (2 016 ). K ü ltü rel H ak lar. B u lg a r is ta n 'd a İn s a n H a k la r ı T e m e l H a k v e H ü r r iy e tle r (s. 85-156). için de E d im e: T rak y a Ü niversitesi. Sahara, T. (20 12 ). Z ulüm , D iren iş v e İşb irliğ i B alk an S avaşları S ırasında G ü n ey B alk an la rd a T ü rk -B u lg ar İlişkileri. B a lk a n S a v a şla r ın ın 100. Y ılı U lu s la ra r a s ı B a lk a n S e m p o zy u m u B ild iriler . İstan b u l : B ağ c ılar B eled iy esi Y ay , ss. 266-28 1. Sm ith, A . D . (2 016 ). M il li K i m l i k , İstanbul: İletişim Y ay. S m olyaninov a, M . G . (1998). Y u ri V e n elin i B o lg a rsk ay a L iteratu ra E p o h i N a tsio n aln o g o V o zrajd eniy a. Yu. 1 V e n e lin v B o lg a rs k o m V o zra jd en ii. için d e M osko va: R assiy sk ay a A k ad em iy a N a u k İn stitu t S lav y an o v ed en iy a i B alk an istik i. S ofy a M aslah atg ü zarı K e m al N ija t B e y ’in 118/255/6 n u m a ra lı v e 28 A ğ u sto s 1934 ta rih li y azısı; B aşb a k an lık C u m h u riy et A rşiv i (B C A ), 0 3 0.1 0.24 2 .6 35 . 17-2. (tarih y ok). Stith, S. S. (2008). A C om p arativ e S tud y o f P o st-O tto m an P olitical In flu en ces o n B u lg arian N atio n al Id entify C on stru ctio n an d C onflict. Y üksek L is a n s Tezi, K a n sa s Ü n iversitesi, U lu s la ra r a s ı İliş k ile r B ö lü m ü . K an sas. Stoy kov , P. (20 10 ). h ttp s://w w w .g o o d read s.co m /rev iew /sh o w /1 0 7 1 4 8 1 3 2 . 66 B u lg a r M illiy e tç iliğ i Şentürk, H . (19 92 ). O sm a n lı D e v l e t i ’n d e B u lg a r M e s e le s i (1 8 5 0 -1 8 7 5 ). A n kara: T T K . Şim şir, B . (20 12 ). B u lg a r is ta n T ü rkleri. İstanbu l: B ilg i Y ay ınevi. T aştan, Y . K . (20 17 ). B a lk a n S a v a şla r ı ve T ü r k M illiy e tç iliğ in in D o ğ u şu . İstanb ul: Ö tü k en Y ay. T anin. (1 91 3 , A ğ u sto s 1). B u lg a r V ahşetlerin d en . (3). T etik , A . (20 07 ). S o fy a A s k e r î A ta ş e s i M u s ta fa K e m a l ’in R a p o r la r ı (K a sım 1 9 1 3 -K a s ım 1914). A nkara: G e n elk u rm ay A T A Ş E B aşk an lığ ı Y ay. T od o ro va, M . (2013). B a lk a n la r ı T a h a y y ü l E t m e k . İstan bu l: İletişim Y ay. T rifo no v , Y. (E rişim T arih i 09.0 9.20 2 0). h ttp s://lite m e t.b g /p u b lish l7 / iu tr ifo n o v /iz b ra n i/iv a n k o .h tm . T sanev, D . (19 89 ). B ılg a r s k a ta Is to r iç e s k a K n ijn in a p r e z V ızra jd a n eto . Sofya: N a u k a i İzku stv o. V en ed ik to v , K . G. (20 10 ). P erv ıe B o lg arsk ie V o zro jd en sk ie K n ig i v M o sk ve. B o lg a r iy a i R o s s iy a (X V U I-X X . vv.) V z a im o p o z n a n ie. içinde M oskv a: R o ssiy sk ay a A k ad em iy a N au k , İn stitu t S lavy ano veden iy aB o lg arsk a y a A k a d em iy a N a u k İn stitu t L iteraturiy. v m r o .b g . (20 20 ). h ttp s://v m ro .b g / ad resin d en alındı. V o y n ik o v a, D . (18 61 ). K r a tk a B ılg a r s k a İsto riya . K alofer. W alsh , P. S.-S. (20 12 ). B a lk a n H a r p le r in d e O rd u la r 1 9 1 2 -1 9 1 3 . İstanbu l: İş B an k ası K ü ltü r Y ay. Y ıld ırım , B. (2 01 3 ). B u lg a r O rd u su H arek âtın d a M ilisler. 100. Y ıld ö n ü m ü n d e B a lk a n S a v a ş la r ı v e E d ir n e , E d im e: E d im e V aliliğ i Y ay , ss. 65-80. Y ıld ırım , B . (2 01 4 ). B alk an S av aşların d a B u lg a r O rd u su v e K o m itacıların B atı T rak y a ’d aki F aaliyetleri. H is to r y S tu d ie s S p e c ia l Is s u e o n F r o m P a s t to P r e s e n t Th e T u rk s in G reece, 6, ss. 143-160. Y a şa r N abi. (19 36 ). B a lk a n la r v e T ü rklü k. A nkara: U lu s B asım ev i. Z a p u b liç n o to iz p o lz v a n e n a tu rsk i e z ik v B ılg a r s k o to o b ş tes tv o . (2020). n o vo v rem e.co m : h ttp ://w w w .n o v o v rem e.co m /in d ex .p h p ?o p tio n = co m _ co n ten t& v iew = ar tic le& id = 5 0 4 3 & Item id = 6 6 ad resin d en alm dı.