Dinlerde, Mitolojilerde, Savaşlarda: Kurban

DİNLERDE, MİTOLOJİLERDE, SAVAŞLARDA KURBAN ÖZKAN KARACA Dinlerde, Mitolojilerde, Savaşlarda: Kurban Özkan Karaca 1. Baskı: Mayıs 2017 978-605-66823-2-2 T.C. KÜLTÜR ve TURİZM BAKANLIĞI Yayıncı Sertifika Numarası 34311 Aziz Mahmut Hüdayi Mah. Hâkimiyeti Milliye Cad. No:58 Daire:49/A P.K. 34672 Üsküdar / İstanbul Tel: +90 (0216) 495 90 58 web: www.msnyayincilik.com e.posta:msnyayinlari@gmail.com Genel Müdür Ercan Çalık Genel Yayın Yönetmeni Özkan Karaca Reklam ve Pazarlama Uğur Yazıcılar Kurumsal İletişim Cenk Orhun Kapak ve İç Tasarım Erhan Polat ©Tüm Yayın Hakları MSN Yayıncılık ve Dağıtım’a aittir. Baskı ve Cilt Yıldız Matbaa- Emine Yıldız Bağdat Cad. Feyzullah Mah. Tecer Sok. No:2/B Maltepe / İstanbul Tel: (0216) 305 30 13 www.yildizmatbaa.com.tr Matbaa Sertifika No: 21927 DİNLERDE, MİTOLOJİLERDE, SAVAŞLARDA KURBAN ÖZKAN KARACA Özkan Karaca, 1977 Malatya doğumludur. İlköğrenimini İstanbul’da Güngören İlkokulunda (1988), Ortaokulu Güngören Ortaokulunda (1992), Lise öğrenimini Zeytinburnu Cevizlibağ Tekstil Teknik Meslek Lisesinde (1996) tamamlamıştır. Lise öğreniminden sonra tahsili sürdürmeyerek iş hayatına atılmıştır. Kanal 7 televizyon kuruluşunda aktüel kameramanlığı yapmış, askerlikten sonra da bir süre bu kuruluşta çalışarak iş değişikliği dolaysı ile ayrılmıştır. Daha sonra televizyon ve dizi filmlerin setlerinde önce kameraman asistanlığı, ardından kameraman olarak prodüksiyon çalışmalarında aktif olarak yer almıştır. Şiir ve makaleleri; Aktüel, Ay Vakti, Çorum 2000, Fikir Yolu, Güllük, Hece, Hicran, İlkadım, İslami Edebiyat, Kara Kalem, Kumru, Küskün Akasya, Maki, Mavera, Sarı Çiğdem, Şiir Merdiveni, Yüz Akı dergilerinde yayınlanmıştır. 2007 yılında İki Kanat Yayınları’nı kurmuştur. Can Suyu, İHH, Yardımeli gibi sivil toplum kuruluşlarının yurt dışı temaslarında yer alarak yardım ve hizmet faaliyetlerini görüntülemiş ve belgesel haline getirmiştir. Sinema diline vakıf olarak, kamera plan ve acı tekniğini kavrayarak hikâye tasvirini birleştirmesi ile film senaryoları da yazmaktadır. Tarihsel duygu ve günümüzün yaşamsal kodlarını açarak ülkemizin tarihi ve kültürel zenginliklerini tanıtmaya yönelik çeşitli belgesel filmleri üretirken, bir yandan da kaliteli bir teknik alt yapı oluşturmaya başlayan: Atlantik Medya ve Prodüksiyon şirketinde belgesel dizi televizyon filmlerine yönelik yapımcı ve yönetmen olarak faaliyetini sürdürmektedir. Yine Atlantik Medya ve Prodüksiyon şirketinin bünyesinde bulunan ve 2016 yılında kurulan MSN Yayınları’nın Genel Yayın Yönetmenliğini yapmaktadır. İlim ve Edebiyat Eseri Sahipleri Meslek Birliği (İLESAM), Edebiyat Sanat ve Kültür Araştırmaları Derneği, Türkiye Gezginler Derneği ve İzollu Vakfı üyesidir. Diğer Eserleri: Aynalar (2007), Dövüştüler, Götürüldüler, Dönemediler: Esarette Kalanlar (2016), Kanlı Şarap, Küflü Ekmek: Sömürgecilik (2016) İÇİNDEKİLER Önsöz ...................................................................................... 7 Giriş ........................................................................................10 Kurban Üzerine .......................................................................13 Kurbanlık Çeşitleri ...................................................................15 Kurban Kesme Sebepleri ........................................................20 Haçlı Kurbanları .....................................................................27 Engizisyon...............................................................................30 Sömürülen Bedenler, Ezilen Ruhlar .........................................33 Afrika’nın Siyah Kurbanları .....................................................37 Altın Uğruna İnsan Kurbanları .................................................41 İlahi Dinlerde Kurban ..............................................................46 İslam’da Kurban ......................................................................49 İslam Dininde Ne Tür Kurbanlar Vardır ....................................52 Hıristiyanlıkta Kurban .............................................................53 Musevilikte Kurban .................................................................57 Tarih Boyunca Batıl Dinlerin Kurbanları ...................................61 Konfüçyüsçülük ve Taoizm'de Kurban ....................................65 Hinduizm ve Budizm'de Kurban ..............................................66 Boğazlanan İnsan Kurbanları ...................................................68 Eski Uygarlıklarda Kurban .......................................................73 Mitolojik Kurban .....................................................................74 Eski Türklerde Kurban .............................................................77 Eski Çin'de Kurban ..................................................................81 Fenikelilerde Kurban ...............................................................82 Frigyalılarda Kurban ................................................................82 Eski İran'da Kurban .................................................................82 Eski Hindistan'da Kurban ........................................................83 Eski Japonya'da Kurban ..........................................................85 Eski Mezopotamya'da Kurban .................................................85 Eski Mısır'da Kurban ...............................................................87 Eski Yunanlılarda Kurban ........................................................88 Romalılarda Kurban ...............................................................90 Hititlerde Kurban ....................................................................92 Sümerlerde Kurban ................................................................93 Azteklerde Kurban ..................................................................94 İnkalarda Kurban ....................................................................95 Mayalarda Kurban ..................................................................96 Tarihte Birbirinin Kurdu Olan Avrupa ......................................97 Siyasi İdeolojilerin Kurbanları Darwinizm ............................................................................102 Komünizm ............................................................................107 Komünizim Uğruna İnsan Kurbanları ....................................109 Faşizm ..................................................................................110 Yakın Zamanlar ve Diktatörler ...............................................113 Hitler ....................................................................................114 Mussolini ..............................................................................116 Franco ..................................................................................119 Savaşların Kurbanları Birinci Dünya Savaşı ..............................................................120 Birinci Dünya Savaşı Nedenleri .............................................124 Birinci Dünya Savaşı İstatistikleri ..........................................126 İkinci Dünya Savaşı................................................................127 Yakın Dönem Savaşlar ve Ölenler ..........................................133 Yakın Zamanların Kurbanları .................................................135 Savaşta Kullanılan Hayvan Kurbanları ....................................136 Yunuslar ...............................................................................136 Köpekler ...............................................................................137 Maymunlar ...........................................................................138 Kuşlar ...................................................................................138 Diğer Hayvanlar ....................................................................139 Terör Kurbanları Dünya’da Terör Kurbanları ....................................................140 Türkiye’de Terör Kurbanları ..................................................145 Sonuç ...................................................................................148 Son Söz .................................................................................149 Kurban Kesen Medeniyetlerde .............................................152 Kurban Kesmeyen Medeniyetlerde ......................................152 Kaynakça ..............................................................................154 ÖNSÖZ Geçmiş zamanın izleri; çöllerin ardında, gözlerin yurdunda ve vesikaların kuruluğunda donarak kuyuların karanlığına gizlenmiştir. Geçmişten günümüze döşenen iz taşları: Sanat estetiğinde ve ilim araştırmalarında medeniyet yürüyüşü olmuştur. Yaşanılan acılar veya mutluluklar günümüze kadar yankılanmaktadır. Akıl defterine yazılan ve kalp adresine kazılan nice hatıralar. Kimi hatıralar zamanın sert rüzgârı ile savrularak unutulmuştur. Kimi zamanda toplumları sarsan olaylar, nesilden nesile taşınan gözyaşı abidesi ve keder hediyesi olarak kurulmuştur. Havaya yazılarak bir tokatlık esinti ile kaybolan zamanlar. Türk milleti tarih boyunca büyük devlet birikiminde ve medeniyet dairesinde yerleştirdiği topraklarda; dil, din ve ırk gözetmeksizin insanlığı şefkatle kucaklamıştır. Fethettikleri üç kıtanın ve Anadolu’nun dört bir yanını; yerlerin bakırını, göklerin bakışını adeta inci gerdanla, yakut endamla, altın cevherle süslediler. Bilek terinde, beyin zerinde, kalbin yerinde hayırla yâd edilen hizmetlerde bulunmuşlardır. Toprağına dayanan düşmanı kovmak için savaş meydanlarında yalnız düşman askerinin canını koparttılar. Bunun dışında masum insanlığa el kaldırmadılar. Ceset dağlarından oluşan kurban almadılar ve arkalarından gözyaşı akıtmadılar. Konargöçer kültüründen uzaklaşarak, İslam’ın hayatına giren atalarımız, daha sonra yerleşik mekânlarda toplanarak şehirler kurup geliştirdiler. Kültürel, sanatsal ve sosyal müesseseler tesis ederek bulundukları yerleri izanların derinliğinde, imanlarının enginliğinde; bileklerini yorarak, dileklerini geleceğe sorarak geliştirdiler. Böylece çağların alnında parlayan, zamanların yelkovanını güzelliklerle yakalayan ve günümüze de ışık tutan tarihi miraslardan mimari eserleri kazandırdılar. Batılılar ise gittikleri yerlerde; yer altı ve yer üstü kaynaklarını kepçeleyerek omuzlamış, bedenleri ruhlardan kopararak ve sömürdükleri ülkelerin geleceklerini yırtarak ülkelerine refah taşımıştır. Çalınan alın teri, dökülen kan ve gözyaşı deryasında medeniyetlerini yükseltmişlerdir. Sömürü çarkı ve kan akıtma marşı günümüzde de devam etmektedir. Bundan dolayı bilhassa yakın tarihte oldukça yüksek kurban vererek özgürlüğüne kavuşmuş topluluklar; eziklik duygusunda olarak gelişme gösterememekte, fikri yenilik ortaya koyamamakta, zihni inkişaf yapamamakta, ruhi sancı içerisinde zamanlarını okuyamamakta ve yarınlarını yakalayamadıklarını görmekteyiz… Zalim liderlerin işaretleri ve kadrolarının kinleri; köleleştirilen, sömürülen toplumlara uzanmıştır. Emir verilen komutla; tankların ayininde ve namluların tayininde kusulan yangının sonrasında yayılan küller toplumlara çökmüştür. Ülkelerinin kültürel miraslarının yıkılmasına, geleceklerinin çalınmasına, ocaklarının sönmesine, nesillerinin kurumasına sebep olmuşlardır. Oluk oluk kan akıtarak ve köpüren denizler gibi gözyaşı döktürerek milyonlarca insanı kurban etmişlerdir. İşte; Nemrut, Firavun, Deli Petro, İvan, Katarina, Lenin, Stalin, Hitler, Esad ve daha niceleri, insanlara yaptıkları katliamların emriyle kurbanlaştırmışlar. Zamanın tozlu kuyusundan çekilmiş, fakat duru izi kalarak eserlerin şahitliğinde yapılan nice karanlığın gölgesi dokunmuş coğrafyalar. Kara Afrika’nın mazlum ve mahzun siyah insanlığı zorla topraklarından kopararak, benliklerine ipotek koyarak Amerika kıtasına taşınmışlardır. Yüzlerce yıl boyunca milyonlarcası da kurban verilmiştir. Kurban sunan toplulukların sunacakları kurbanlıklar ve kurban çeşitleri yine onların kültürüne göre değişmekle birlikte kurban sunma davranışı, ilkel insanlardan gelişmiş toplumlara kadar, bütün dinlerde görülen ortak ibadettir. O halde bu ibadeti geçmişten günümüze kadar uzanan dini davranış olarak değerlendirmek mümkündür. Bu kitapta, kurban mevzusunu tarihsel derinliğinden yol alarak ve hadiselerin perdesini aralayarak; Teolojik, antropolojik, antropomorfist ve psikolojik olarak ele alındı. Özkan Karaca İstanbul, 12 Nisan 201 GİRİŞ Kurban, “yakınlaşma” anlamına gelmektedir. Kurban, Allah’a yakınlaşmanın en önemli vesilelerinden biri olduğu gibi, aynı zamanda kendi gerçek benliğimize, yakınlara, komşulara, çevreye ve hiç tanımadığımız insanlara da yakınlaşma vesilesidir. Günümüzde Müslümanlar kurbanla sınır ötelerine ulaşmaktadırlar. Kurban, gidilmeyen birçok ülke ve halklarla tanışıp yakınlaşmaya vesile olmaktadır. Kuran’da “mensek” olarak da isimlendirilen bu ibadet, Hz. Muhammed’den önceki peygamberlerin insanlığa tebliğ ettikleri ilahi mesajlarda da yer alan 1 Hz. İbrahim ve oğlu Hz. İsmail’in onunla samimiyet sınavına tabi tutuldukları, Allah’ı birlemenin, O’na teslim olmanın şiarı ve sembolü olan bir ibadettir. İslami terim olarak kurban, “şartları belirli hayvanları, Allah'ın hoşnutluğunu kazanmak amacıyla kesmek” şeklinde tanımlanır. Fıkhî bir terim olarak ise “belirli vakitte (kurban bayramı günlerinde) belirli şartları taşıyan hayvanı ibadet maksadıyla usulüne göre boğazlamak, ya da bu şekilde boğazlanan hayvan” demektir.2 “Kurban” sözcüğünün dilimizdeki kökeni, adak, hediye, yakın olma, yaklaşma, yakınlık gösterme, hediye verme gibi anlamlar içeren, İbranice “korban” ve Arapça “K-R-B” sözcüğüne dayanmaktadır.3 Ancak dilimize sözcüğün "yakınlaşma" anlamının dolaylı olarak geçtiğini söyleyebiliriz. Kurban için kullanılan diğer bir Arapça kelime ‘insan için değerli olan şeylerin Allah için feda edilmesi’ anlamına gelir. Nitekim İbrahim peygamber, kendisi için en değerli olan bir şeyi, biricik oğlunu Allah için feda etmek gibi büyük bir sınava tabi tutulmuştur. Bu feda edişte, insanın Allah’a iman ve teslimiyet konusunda yüksek bir bilinç düzeyine ulaştırılması amaçlanmaktadır. Kurban kesme, İslam dininin doğuşundan çok önceki çağlara kadar uzanır. Çok eski tabiat dinleri ile Mezopotamya, Anadolu, Mısır, Hint, Çin, İran ve İbrani dinlerinde yılın belli aylarında dinî törenlerle kurban sunma, bayram yapma geleneği vardır. Ancak insanlık tarihinde en fazla şöhret bulan kurban olayı Hz. İbrahim'in ki dir. 4 Kurban kavramı üzerine yapılan çalışmalar, kurban ayinlerinin çok tanrılı, pagan kültürlerden, tek tanrılı dinlere değin, bazı benzer anlamlar ve gerekçeler taşıdığını ancak uygulamalar konusunda farklılıklar olduğunu ortaya koyar. Kurban kavramının doğaüstünü denetlemeye yönelik büyü ve bir tür hediye verme eylemi olarak doğduğunu söyleyebiliriz. Kurban, dinsel ya da kutsal amaçlarla sembolik bir sunumun yok edilmesini içeren bir verme eylemidir. 5 Kurbanın bir ibadet olarak yerine getirilmesinin sebeplerini beş madde başında toplayabiliriz: 1 2 3 4 5 “Biz her ümmet için Allah'ın kendilerine rızık olarak verdiği kurbanlık hayvanların üzerine O'nun adını ansınlar diye bir mensek (kurban ibadeti) koyduk. Hepinizin ilâhı bir tek ilâhtır. Onun için yalnız O'na teslim olan Müslümanlar olun. (Ey Muhammed!) Allah'a itaat eden alçak gönüllüleri müjdele.” Hacc, 22/34 Sabri Erturhan, "Zekât ve Kurbanda Kıymet Ödemesi", Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 10, Sivas, 2006. s. 13-47. Gürbüz Erginer, "Kurban, Kurbanın Kökenleri ve Anadolu'da Kanlı Kurban Ritüelleri", Yapı Kredi ve Kültür Yayınları, İstanbul, 1997. s.17. Ali Murat Daryal, Kurban Kesmenin Psikolojik Temelleri, Marmara Üni. İlahiyat Fak. Vakfı Yayınları, İstanbul, 1994. s. 312. Yeni Rehber Ansiklopedisi, "Kurban" maddesi, İhlas Gazetecilik, İstanbul,1993. 1. Hayranlık: İnsanlar çeşitli sebeplerle bazı şeylere (gök, ay, güneş, hayvan vs.) hayranlık duymuşlar, bu hislerini de o hayran oldukları varlıklara kurban sunarak dile getirmişlerdir. 2. Şükran: Yeryüzünde çok çeşitli nimetlere sahip olma şansına erişen insan, bunları kendisine ihsan ettiğini düşündüğü Tanrı ya da Tanrılara kurban sunmak suretiyle, şükrünü ifade etmiştir. Yani kurbanı bir teşekkür vasıtası olarak düşünmüştür. 3. Gönül alma: İlkel dinlerde insanlar, Tanrı/Tanrıların gazabını dindirmek ya da işlemiş oldukları suçların cezasından kurtulmak için kurban eyleminde bulunmuşlardır. Kurbanı bir tür gönül alma vasıtası olarak kullanmışlardır. Ne de olsa "Yarım elma, gönül alma" için yeterlidir. 4. Pazarlık (Adak): İnsanlar bazı isteklerinin Tanrı/Tanrılar tarafından kabul edilmesini istemişler/dilemişlerdir. Dilekleri yerine gelince de Tanrı'ya bu lütfunun karşılığı olarak kurban sunmuşlardır. 5. Kefaret: İnsanlar yaptıkları fenalıklar ve işlemiş oldukları cürümlerin karşılığı olarak kurban eylemini gerçekleştirmişlerdir.6 6 Selahaddin Bekki, “Türk Mitolojisinde Kurban”, Akademik Araştırmalar Dergisi, Yıl 1, Sayı: 3, 1996. s. 16-18. KURBAN ÜZERİNE İnsan soyunun değer verdiği ilk nesne yiyecektir. Yiyeceğin elde edilmesi sadece avcının, toplayıcının veya çiftçinin elinde olan bir şey değildi. Bunların üzerinde yiyeceği denetleyen bir güç vardı ki, insanlar ihtiyaçlarını sağlamak istediklerinde bu güce başvurmak ya da O'nun sözünü dinlemek mecburiyetinde idiler. Böylelikle, bu güç ile insanlar arasındaki ilişkinin kurulması amacına yönelik dinsel törenler ortaya çıkmıştır.7 Tarihte, insanlığın ilk yaratıldığı zamandan günümüze gelinceye kadar, çeşitli kültür seviyelerinde birçok insan toplulukları yaşamış ve her topluluğun kendisine özgü dini yaşantıları olmuştur. Nitekim yapılan antropolojik çalışmalar, ulaşılabilen en eski dönemlerde de insanların dini yaşantılarının olduğunu göstermektedir. İlahi dinlerin kutsal kitaplarına ve Kuran’a göre ilk insanla başlayan dini hayattan bahsedebiliriz. Hz. Âdem ilk insan, aynı zamanda da ilk peygamberdir. Çeşitli kaynaklarda kurbanın ilkel topluluklardan itibaren bütün dinlerde kendini gösteren bir ibadet olduğu ifade edilmektedir. 8 Dolayısıyla bir dini inanışa sahip olan insanlar, yaratıcı olarak kabul ettikleri Yüce Varlığa olan bu inanç ve bağlılıklarını dua ve sungularla dile getirmiş, inandıkları Yüce Varlığa ibadet etmişlerdir. Bu ibadetler içerisinde "kurban" hemen hemen bütün dinlerde ortak bir dini davranış olarak karşımıza çıkmaktadır. Kurban sunan toplulukların sunacakları kurbanlıklar ve kurban çeşitleri yine onların kültürüne göre değişmekle birlikte kurban sunma davranışı, ilkel insanlardan gelişmiş toplumlara kadar, bütün dinlerde görülen ortak ibadettir. 7 8 Dinler Tarihi Ansiklopedisi, Yay. Haz. Ercan Arıklı, Gelişim Yayınları, İstanbul, 1999. s. 9-10 Beşir Gözübenli, İslam’ da İnanç İbadet ve Günlük Yaşayış Ansiklopedisi, Marmara Üni. İlahiyat Fak. Vakfı Yayınları, Cilt:3, İstanbul, 1997. s. 95.