Anıtsal Yapı

Monumental historic buildings are a small portion of Turkey’s built heritage and deserve to be protected with care. However, when examined through a chronological view starting from 1923, it is observed that the conservation activities in Turkey have often failed to succeed in preserving their authentic features. One of the fundamental problems lies in the fact that there is discordance between state institutions responsible of the decision making process for cultural heritage and the ones responsible of controlling the practice on site. This article aims to investigate the reasons of this discordance and while doing this, it first sheds a light on the development of architectural conservation in the republican period briefly, focuses on the different shifts and tendencies in time and highlight the events and institutions which have been influential in triggering these changes. The limited conservation activities in the founding years of the republic took a rise in 1930s with the first national listing and documentation studies and in 1950s after the establishment of the High Council for the Protection of Historical Monuments the legislation became the primary step in conservation. While the urban development projects had a destructive impact on İstanbul’s historic fabric in late 1950’s, many monuments were restored for the celebrations of 500th year of the conquest of the city. The rise of the population of big cities; rapid urbanization and new legislative decisions for the protection of cultural heritage have each had impacts on the conservation field during 1960’s extending to 2000’s. The restoration processes of two symbolic buildings, chosen as case studies, Hagia Sophia Museum and Fatih Mosque, introduce the controversy between the decision making process and the restoration practice. In the article, the reasons behind these problematic restorations are highlighted and discussed. Finally, this essay classifies some of the issues related with cultural heritage in Turkey, in regard of decision making process and restoration practice and evaluates the main reasons behind these problems.

Yaşamlarımız kayıplarla bezenmiş halde. Yitirdiklerimize ilişkin anılarımızın tazeliği bazen korkutucu bir saydamlığa sahip olabilir. Kimi zamansa yaşananların anıları kocaman boşluklarla yamanmıştır. Kimisi kaybettiğine ilişkin tek bir fotoğrafa bakmaya tahammül edemezken kimisi gidenin diş fırçasını dahi yerinden kıpırdatamaz. Birisinin ötekinden daha az acı çektiğini söylemek olanaksız olsa da nereden bildiğimizi bilmediğimiz bir biçimde biliriz ki; her iki durumda da yaşamda kalan yaşamını sürdürmeye çabalamaktadır ve epey de zorlanmaktadır. Peki bir kayıpla nasıl başa çıkılmalı? Bunun doğru yolu ne? Ilany Kogan (2007), “Yas Tutmama Mücadelesi” olarak dilimize çevrilmiş kitabında bu süreçlerdeki analistin işlevi üzerine düşünür. Bense, bu kitabın adını telaffuz ederken birkaç kez “Yas Tutma Mücadelesi” diye sürçtüğümü anımsıyorum. En nihayetinde yastan kaçmak bir mücadele ise, kişinin kaçma isteğinin nedeni yas işinin kendisinin daha büyük bir mücadele ve emek gerektirmesi ile ilişkili olabilirdi. Yani genel görüşe göre yas tutmak daha sağlıklı olsa da yas tutmamaya kıyasla daha zordur ve daha yoğun bir ruhsal emek talep eder.

Tarihi binaların yeniden işlevlendirilmesine yönelik gerçekleştirilen uygulama ve müdahale süreç-leri, uluslararası mimari koruma arenasında devam eden tartışmalar arasındadır. Yıllar içerisinde çıkarılan koruma tüzük ve bildirgeler ile bu süreçlere yol gösterilmiş ve belirli sınırlar çizilmiştir. Bu çalışma, konumlandığı çevrenin tarihi ve kültürel değerlerini yansıtan Trabzon’un Akçabaat ilçesi Ortamahalle’de bulunan Başmelek Mikhail Kilisesi’nin (Aya Taksiyarhi, St. Micheal) uzun süre bakımsızkalmasının ardından müze olarak yeniden işlevlendirilmesini ve bu süreçte uğradığı müdahaleleri de-ğerlendirmeyi amaçlamaktadır. Çalışmada, iz sürme yöntemi kullanılarak yapıya ait literatürdeki mevcut kaynaklar incelenmiş, arşivde yer alan kayıtlara ulaşılmış ve kronolojik olarak dönemler içerisindekiyapısal/strüktürel değişimi tespit edilmiştir. Çalışma kapsamında öncelikle kilise yapısının tarihine de-ğinilmiş ve beraberinde mimari özellikleri ele alınmıştır. Devamında, yapının yıllar içerisinde uğradığıdeğişiklikler arşiv fotoğrafları üzerinden incelenmiş ve günümüzde müze olarak yeniden işlevlendirilmek üzere gerçekleştirilen müdahaleler değerlendirilmiştir. İncelenen kilise yapısının, uzun yıllar işlevsiz kaldığı ve çarpık kentleşme sınırları içerisinde özgün yapısı ile uyumlu olmayan işlevlerde kullanıldığı, bu süreçte geri dönüştürülemeyen müdahalelere maruz kaldığı ve 21.yüzyıl ile yeniden bakımıyapılarak özgün değerlerinin ortaya çıkarılmaya çalışıldığı görülmüştür. Bu durumda, tarihi yapının korunması ve sürekli kullanımı için müze olarak işlevlendirilerek yerel halka kazandırılması; hem süreklikullanım sayesinde tarihi yapının tekrar harap hale gelmesine engel olacak hem de geçmiş yıllara aitbirçok kültürel ve tarihi birikimi barındıran kilise yapısının gelecek nesillere de aktarılmasına katkı sağlanacaktır.

Bu çalışmada; Türk ev/konut mimarisinin anıtsal mimari ile ilişkileri, bu tasarımın anıtsal
mimariye olan etkisi veya bu tasarımın ilk örnekleri ile adeta bir gelenek halinde daha sonraki
plan şemalarında yaşatılan anıtsal eserler hakkında genel bilgiler verilmeğe çalışılmıştır. Türk
evi ve konut terminolojisi üzerine kısa bir açıklama getirilmeye çalışıldıktan sonra ise esas
konuya geçilmiştir.

“Kırklareli Kent Merkezinin Tarihsel Gelişimi” adlı lisans bitirme ödevinde, farklı egemenliklere ev sahipliği yapmış, önemli tarihsel ve kültürel birikimine sahip olan, önemli tarihi ve ticaret yollarından geçen ve savaş, mübadele, göç gibi çeşitli tarihsel kırılmalar yaşayan Kırklareli kent merkezinin, tarihsel süreç içerisinde nasıl bir makroform gelişimi geçirdiği incelenmiştir. Trakya Bölgesi’nde yer alan Kırklareli kenti, Edirne ve Tekirdağ illerine göre daha az bilinen bir kent olmuştur. Son yıllarda ise kent belleği ve koruma alanında yapılan çalışmalar ile birlikte tarihsel birikimine sahip çıkılan çeşitli sosyal, kültürel projelere ve etkinliklere ev sahipliği yapmıştır. Temel olarak kentin nüfusu, ekonomik yapısı, cadde ile sokak sistemi ve anıt yapılarıyla birlikte kentin nasıl bir değişim geçirdiğini incelemek amaçlanmıştır. Bu değişim incelenirken de imar planları ve mahalleler özelinde kent merkezin gelişimi ele alınmıştır. Mahalle kavramı üzerinden seçilen Demirtaş Mahallesi, Yayla Mahallesi, Karakaş Mahallesi ve Karacaibrahim Mahallesi ile birlikte bu değişimin ve gelişimin nasıl gerçekleştiği incelenmiştir. Kronolojik sıra ile incelenen imar planlarında kent makroformunu etkileyen eksenler ile sınırlar belirlenmiştir. Mahalle ölçeğinde de mahallelerde yer alan 19. yüzyıl ve 20. yüzyılda yapılmış çeşitli üsluplu anıt yapılar incelenmiştir. Bu anıt yapılar ile eksenler birlikte ele alınarak 19. yüzyılda Hızırbey Cami ve Külliyesi çevresinden gelişen mahalle sınırları ile günümüz mahalle sınırları karşılaştırılmış ve çözümlenmeye çalışılmıştır.

Anıtsal Roma Mimarisi örnekleri olarak mezar yapıları çeşitlilik ve zenginlik göstermektedir. Roma İmparatorluk Dönemi’nde Anadolu’da yapılmış anıtsal mezar yapıları da plan türleri ve formlarda çeşitlilik göstermektedir. Çalışmamızda Anadolu’da örnekleri günümüze kalmış kenotaph, piramit çatılı, rotondo ve tapınak formunda inşa edilmiş anıtsal mezar türlerinin mimarisi incelenmiştir. Anadolu’da bulunan çalışmamızda incelenmiş kenotaph türü mezarlar Limyra Gaius Caesar Kenotaphı ile Selinus/Traianopolis Traianus Kenotaph’larıdır. Piramit çatılı mezar anıt yapıları ise Assos Publius Varius, Milas Gümüşkesen ve Kelenderis Dörtayak Anıtıdır. Antalya Hıdırlık Kulesi Anadolu’daki rotondo anıt mezar türüne tek örnektir. Anadolu’da örneklenen ve incelenen tapınak mezarlar ise Assos, Myra, Elaiussa Sebaste, Patara, Side ve Kappadokia Komana anıt mezarlarıdır. Çalışma farklı tipolojide ve bölgelerde bulunan anıt mezarların ortak mimari özellikleri ortaya koyarak ve bölgesel farklılıkları incelemektedir.

Orijinal işlevini yitirmiş tarihi anıt niteliğindeki yapıların yeniden işlevlendirilerek kültürel bir varlık olarak yaşatılması düşüncesi tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de çeşitli platformlarda tartışılmaktadır. Özellikle kültür turizmini canlı tutacak tarihi mirasın, mimari özelliklerinin yeniden programlanması ve değerlendirilmesi son yıllarda önem kazanmıştır. Bu çalışmada Antalya’daki 13.yy Selçuklu eseri olan Kırkgöz Han incelenmiştir. Binanın yaşatılarak Antalya’nın kültür turizmine katkı sağlaması düşüncesiyle, yeniden işlevlendirme potansiyeli tartışılmış ve bu amaçla mevcut durumu ve çevresel etkenler göz önünde bulundurularak fonksiyon şemaları ve programı yazılarak projelendirilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Yeniden İşlevlendirme, Yeniden Mimari, Kırkgöz Han, Anıtsal Yapı, Turizm.

Necâtî'nin, kâfir binasının muhkem olacağına dair bir mısraı beni İtalio Calvino'nun bazı tespitlerine götürdü. Kâfirlerin yaptığı bina sağlam olurken, müslümanların yaptığı bina zayıf mı olur? bu söz ne anlama gelmektedir? Kâfirlerin binalarının niye sağlam olduğuna dair Calvino'nun bazı dikkatleri bize yol gösterici olabilir.

Türk saray mimarisinin yapısal özelliklerinin başında konutlarla etkileşim içerisinde bulunduğu ve yapı tasarımlarının kaynağında konut şemalarının etkin rol oynadığı artık tartışma kabul etmez bir gerçektir. Aynı zamanda hükümdar veya üst düzey yöneticilerinin konut yapısı olarak Türk saraylarının birçoğunun plan ve form gelişiminde, geleneksel ev şemalarının farklı uygulamaları ile karşılaşılmaktadır. Azerbaycan Hanlıkları döneminin anıtsal eserlerinden olan Şeki Han Sarayı (XVIII. yy. ortaları), bu karakteri en iyi şekilde yansıtan örneklerden birisi olup, aynı zamanda XX. yüzyılın başlarına kadarki kent evlerine prototip oluşturan özelliği ile ayrıca önem arz etmektedir. Bu özelliğini konakların tezyinatına da aksettiren saray, Osmanlının Batılılaşma sürecinde yaygınlaşan duvar resimlerinin ünik örnekleri ile süslenmiştir.

Aklın ve zekânın uzantısı olan yazı, aynı zamanda yerleşik hayatın ve
gelişmiş bir kültür ve uygarlığın da göstergesidir.
Türkler dünyada kendi alfabesini / yazısını oluşturmayı başarmış ender
milletler arasında yer almaktadır. Nitekim Türk boy ve toplulukları kendi
alfabeleriyle (çoğu Asya coğrafyasında olmak üzere) dünyanın birçok
bölgesinde anıtlar, yazıtlar dikmiş; kitaplar yazmıştır.
Türk boy ve topluluklarının yazıt dikme / anıt dikme geleneği sonraki
yüzyıllarda da devam etmiş; yapılan bu eserlerle geçmişe ait değerler, içinde
yaşanılan döneme ve geleceğe taşınmak istenmiştir.
Eski Türk boy ve toplulukları arasında yaygın olan yazıt dikme geleneği
sonraki dönemlerde yerini önemli ölçüde kitaplara bırakmış; Türkler
geçmişten günümüze kadar farklı konularda birbirinden değerli binlerce
kitabı hem soydaşlarına hem de insanlık tarihine armağan etmişlerdir.
Çağdaş belediyecilik anlayışının yanı sıra sosyokültürel faaliyetleri, sanat
etkinlikleri, Türklük bilgisi ve Türk dünyası ile ilgili çalışmalarıyla da
tanınan Adana Büyükşehir Belediye Başkanı Hüseyin SÖZLÜ de Türklerin
anıt dikme geleneğine büyük bir katkı sağlamıştır. Zira SÖZLÜ ve ekip
arkadaşları yaptıkları / yazdıkları eserlerle Türk milletine yön veren isimleri
2017 yılında açılışı yapılan ve “Kitap Anıtı” adını verdikleri eşsiz sanat
eserleriyle ölümsüzleştirmeyi başarmışlardır.
Bu makalede önce Eski Türklerde yazı ve yazıt dikme geleneğinden
bahsedilmekte; sonra da Adana Büyükşehir Belediyesi tarafından diktirilen
“Kitap Anıtı” hakkında ayrıntılı olarak bilgi verilmektedir