Hrana I Ishrana 55 2

1
UDK:613.2 CODENHRIS-A ISSN 0018-68727

ČASOPIS DRUŠTVA ZA ISHRANU SRBIJE
THE JOURNAL OF SERBIAN NUTRITION SOCIETY
55
FOOD AND NUTRITION ПИЩА И ПИТАНИЕ LES ALIMENTS ET L’ALIMENTATION NAHRUNG UND ERNÄHRUNG
VOL. 55 BEOGRAD 2014. BROJ 2
UDK:613.2 CODENHRIS-A ISSN 0018-68727
VOL. 55 BEOGRAD, 2014. BROJ 2
Vlasnik i izdavač/
Owner and Publisher: SADRŽAJ / CONTENTS
Društvo za ishranu Srbije
11000 Beograd, Savska 9/II
NAUČNI RADOVI / ORIGINAL SCIENTIFIC PAPERS
Izdavački savet/ Milica Pojić, Miroslav Hadnađev, Tamara Dapčević Hadnađev, Aleksandra
Editorial Committee: Mišan, Marijana Sakač, Bojana Šarić
Slavica Šiler-Marinković, • Testenina obogaćena konopljinim brašnom: Novi testeničarski proizvod .......... 37
Milan Mirić, Ivanka Miletić, Pasta enriched with hemp flour: New pasta product
Olivera Bunčić, Draga Plećaš,
Nedeljko Radlović, Marijana Carić, Sonja Veljović, Mile Veljović, Saša Despotović, Bojana Ivković, Ida Leskošek-
Desanka Božidarević, Čukalović, Miomir Nikšić, Ninoslav Nikićević
• Uticaj plodonosnog tela gljive Ganoderma lucidum na antioksidativni
Dragojlo Obradović, kapacitet lozovih rakija ................................................................. 43
Petrica Ružić, Budimka Novaković, The effect of Ganoderma lucidum fruit body on antioxidant capacity of
Slavica Suzić, Ilija Vuković grape brandies
Glavni urednik/ STRUČNI RADOVI / ARTICLES

Editor in Chief:
Petrica Ružić Damnjanović Ivana, Stojanović Dušica, Kocić Gordana, Najman Stevo,
Stojanović Sanja, Pesić Srđan
• Farmakoterapijski aspekti primene alfa-lipoinske kiseline kao
Članovi uređivačkog odbora/ antioksidansa .......................................................................................... 48
Editorial Board: Pharmacotherapeutic aspects of the application of alpha-lipoic acid as an
Dennis Lairon (Francuska), antioxidant
Antonia Trichopoulou (Grčka),
Petar Raspor (Slovenija), Olivera Ninković Mrđenovački
Slađana Šobajić, • Uticaj određenih sastojaka hrane na proces ateroskleroze .............................. 54
Ida Leskošek-Čukalović, Impact of some food ingredients to atherosclerosis process
Ljiljana Trajković-Pavlović,
Maja Nikolić, Martina Nikolić, Bojana Vuković Mirković
Dušica Stojanović, • Unos voća i povrća kod studenata farmacije u Nišu ............................ 59
Slavica Rađen, Fruits and vegetables intake in pharmacy students in Niš
Spasenija Milanović,
Miomir Nikšić, Biljana Vuletić,
Viktor Nedović, Mirjana Demin, Obaveštenja o skupovima / Featured Meetings ..................................................... 65
Nađa Vasiljević,
Lidija Petruševska-Tozi Uputstvo autorima / Instruction to Authors ............................................................ 66
(Makedonija)
Lektor za srpski i prevodilac

za engleski jezik:
Danica Pavlović
Grafička obrada:
Mirjana Lolić
Saradnik za UDK:
Bojana Veselinović
Uredništvo i administracija:
11000 Beograd, Savska 9/II
Tel: 011/ 2109-589
p. fah: 333
ČASOPIS IZLAZI
DVA PUTA GODIŠNJE
У ТРОШКОВИМА ШТАМПАЊА
ЧАСОПИСА УЧЕСТВУЈЕ
МИНИСТАРСТВО ПРОСВЕТЕ,
НАУКЕ И ТЕХНОЛОШКОГ
РАЗВОЈА РЕПУБЛИКЕ СРБИЈЕ
Štampa:
Pekograf,
Zemun, Vojni put 258d
tel: 011 314 91 66
Poštovani čitaoci, Dear readers,
Časopis Društva za ishranu Srbije The Journal of Serbian Nutrition Society

„Hrana i ishrana“ je naučno-stručna pub- “Food and Nutrition” is a scientific-technical
likacija čija je osnovna koncepcija objavljivan- publication with basic policy to publish origi-
je originalnih naučnih radova, saopštenja, nal scientific papers, communications, pro-
stručnih radova i literaturnih pregleda iz fessional papers and literature reviews in the
oblasti ishrane, prehrambene tehnologije, field of nutrition, food technology, agriculture,
poljoprivrede i drugih srodnih disciplina. U and related disciplines. Book reviews, congres
časopisu se takođe, objavljuju prikazi knjiga, reports, current news in the fields of food and
izveštaji sa kongresa i drugih stručnih skupo- nutrition, information on scientific and profes-
va, aktuelne vesti iz oblasti hrane i ishrane, sional meetings, and letters to the editor are also
informacije o održavanju stručnih skupova i published.
pisma urdništvu. You are invited to submit sccientific and
Pozivamo Vas da svojim učešćem - professional papers, advices and communica-
objavljivanjem naučnih i stručnih radova, tions in order to enhance the quality of the
korisnim predlozima doprinesete da časopis journal, as well as its popularity among read-
„Hrana i ishrana” dostigne još viši nivo kvalite- ers both home and abroad.
ta i veću popularnost u naučnim i stručnim kru-
govima u zemlji i inostranstvu.
Glavni urednik Editor-in-chief

Prof. Petrica Ružić Prof. Petrica Ružić
ČLANARINA I PRETPLATA MEMBERSHIP AND INSTRUCTIONS

Individualna članarina 1.000 din FOR PAYMET FOR MEMBERS
Individualna pretplata 1.000 din Individual membership 1.000 rsd
Pretplata za preduzeća 4.000 din Individual subscription 1.000 rsd
Individualna članarina za inostranstvo 200 USD Subscription for Institutions 4.000 rsd
Pretplata za inostranstvo 200 USD Individual membership abroad 200 USD
Subscription abroad 200 USD
CENE OGLAŠAVANJA ADVERTISEMENT IN THE TEXT

KORICA (kolor oglasi) COVER (in color)
Naslovna strana 30.000 din Front page 30.000 rsd
Crtež na naslovnoj strani (2x2 cm) 6.000 din Drawing in the front page (2x2 cm) 6.000 rsd
Druga strana 20.000 din Second page 20.000 rsd
Treća strana 15.000 din Third page 15.000 rsd
Zadnja strana 24.000 din Last page 24.000 rsd
OGLAS U TEKSTU ADVERTISEMENT IN THE TEXT
Kolor oglas 6.000 din Color 6.000 rsd
Crno beli oglas Black and white
- Cela strana 4.500 din - Full page 4.500 rsd
- Polovina strane 3.000 din - Half page 3.000 rsd
- Četvrtina strane 2.000 din - Quarter of the page 2.000 rsd
DRUŠTVO ZA ISHRANU SRBIJE, ČASOPIS ˝HRANA I ISHRANA˝

SERBIAN NUTRITION S0CIETY, JOURNAL ˝FOOD AND NUTRITION˝
Beograd, Savska 9/II, tel: 011/ 2109 - 589; p. fah: 333
Žiro račun: 355-1032408-17
HRANA I ISHRANA (BEOGRAD), VOL. 55. No. 2., 37-42, 2014.
Milica Pojić, Miroslav Hadnađev et all: Testenina obogaćena konopljinim brašnom: Novi testeničarski proizvod 37
UDK: 664.641.2:633.522
Testenina obogaćena konopljinim brašnom:

Novi testeničarski proizvod
Milica Pojić1, Kratak sadržaj: U ovom radu je opisan postupak dobijanja obogaćene
Miroslav Hadnađev1, testenine supstitucijom 5% pšenične durum krupice konopljinim brašnom,
Tamara Dapčević Hadnađev1, kojim se sporedni proizvod uljarske prerade industrijske konoplje
Aleksandra Mišan1, – konopljino brašno, vraća u novi ciklus proizvodnje prehrambenih
Marijana Sakač1, proizvoda kao pomoćna sirovina u proizvodnji testenine. Na ovaj način
Bojana Šarić1 se poboljšava nutritivni profil testenine u pogledu povećanja sadržaja
¹Naučni institut za prehrambene tehnologije,
Univerzitet u Novom Sadu, Bulevar cara Lazara 1,
proteina, masti i sirovih vlakana, a s obzirom na to kakav je hemijski
21000 Novi Sad, Srbija sastav konopljinog brašna poboljšavaju se i funkcionalna svojstva
testenine u pogledu antioksidativne aktivnosti, povećanog sadržaja
Rad primljen: 19.09.2014.
makro i mikroelemenata i povećanog sadržaja fenolnih jedinjenja. Na
nivou supstitucije od 5%, ne dolazi do narušavanja kvaliteta testenine pri
kuvanju i senzorskih svojstava testenine. Naprotiv, testenina obogaćena
Kontakt adresa:
M. Pojić, Naučni institut za prehrambene konopljinim brašnom se manje raskuvava i okarakterisana je manjom
tehnologije, Univerzitet u Novom Sadu površinskom lepljivošću, što se pripisuje proteinima konoplje koji se sa
Bulevar cara Lazara 1, 21000 Novi Sad, Srbija,
Tel.: +381 21 485 3782,
pomoćnom sirovinom unose u formulaciju proizvoda.
E-mail: milica.pojic@fins.uns.ac.rs
Ključne reči: konopljino brašno, testenina, funkcionalni proizvod,
kvalitet.
UVOD aminokiselinama i vitaminima. Korišćenjem nutritivno

vrednih sirovina u proizvodnji testenine može se
Proizvodi na bazi žita predstavljaju ključne izvore dobiti proizvod poboljšanog nutritivnog kvaliteta i
ugljenih hidrata u ishrani, te se stoga proizvodi kao što odgovarajućih senzorskih karakteristika. U literaturi
su hleb, testenina pirinač, krompir i žita za doručak su zabeležena brojna ispitivanja mogućnosti
smatraju glavnim snabdevačima ovih esencijalnih obogaćivanja pšenične testenine u cilju poboljšanja
energetskih nutrijenata. Potrošnja testenine u svetu je njenog nutritivnog kvaliteta i funkcionalnih svojstava
odmah iza hleba, što se pripisuje njenoj raznovrsnosti, [4-8].
niskoj ceni, jednostavnoj pripremi, produženom roku
upotrebe u osušenom stanju i specifičnim nutritivnim CILJ RADA
i senzorskim svojstvima.Raznovrsnost testenine se
ogleda u činjenici da je dostupna u različitim oblicima Cilj rada je da se formuliše testenina sa
i veličinama, a zbog relativno neutralnog ukusa može dodatkom sporednog proizvoda uljarske prerade
se kombinovati sa drugim namirnicama i konzumirati industrijske konoplje – konopljinog brašna,
kao predjelo, glavno jelo, prilog, salata ili desert. definiše način pripreme sirovina i tehnološki
Postojeći asortiman proizvoda testeničarske industrije postupak proizvodnje, kao i da se odredi nutritivni,
je veoma širok i obuhvata proizvode koji variraju u tehnološki i senzorski kvalitet novog proizvoda.
pogledu oblika, boje, sastojaka, zahteva skladištenja Revalorizacijom konopljinog brašna u proizvodnji
i upotrebe. Međutim, za sve je zajednička osnovna testenine ostvarilo bi se ne samo povećanje
tehnologija koja uključuje pripremu testa mešanjem ekonomičnosti proizvodnje testenine, s obzirom na
krupice/brašna sa tečnošću (najčešće vodom), koje korišćenje sporednog proizvoda uljarske prerade,
se potom obrađuje ekstruzijom u cilju dobijanja već i poboljšanje nutritivnog profila i senzorskih
zahtevanog oblika i dimenzija finalnog proizvoda [1]. svojstava novoformulisanog proizvoda [9].
Iako nutritivna vrednost testenine varira u
zavisnosti od sastojaka koji se koriste za njenu
formulaciju, testenina prvenstveno obezbeđuje EKSPERIMENTALNI DEO
zadovoljenje potreba u složenim ugljenim hidratima.
S tim u vezi, testenina je proizvod pre svega Materijal
bogat skrobom, ali siromašan proteinima i drugim Za proizvodnju testenine je korišćena pšenična
esencijalnim nutrijentima. Zbog niskog sadržaja durum krupica proizvođača Grandi Molini, Rovigo,
esencijalnih aminokiselina, naročito lizina, metionina Italija (sadržaj vode 14,34%, sadržaj proteina
i treonina, proteini testenine imaju mali koeficijent 10,96%, sadržaj pepela 0,74 %, sadržaj vlažnog
efikasnosti. Pored ovoga, testenina je deficitarna u glutena 26,30%). Konopljino brašno je dobijeno u
sadržaju nekih mineralnih materija i vitamina, pa se u laboratorijskim uslovima iz pogače koja zaostaje
mnogim zemljama sveta vrši obogaćivanje testenine nakon ceđenja ulja iz semena industrijske konoplje
tiaminom, riboflavinom, niacinom, gvožđem i folnom u proizvodnom pogonu Svet konoplje, Kisač, Srbija,
kiselinom [1-3]. Takođe, nutritivni kvalitet testenine po postupku opisanom u radu Pojić et al. [9] (sadržaj
se značajno menja tokom kuvanja, i u većini slučajeva vode 7,34%, sadržaj proteina, 44,4%, sadržaj pepela,
oko 20% njenih početnih energetskih materija prelazi 9,83%, sadržaj masti 18,6%, sadržaj šećera 3,46%,
u vodu od kuvanja, zajedno sa mineralnim materijama, sadržaj sirove celuloze 4,96%).
38 Milica Pojić, Miroslav Hadnađev et all: Testenina obogaćena konopljinim brašnom: Novi testeničarski proizvod
Proizvodnja testenine konopljinim brašnom (ΔE) po formuli:

Testenina obogaćena konopljinim brašnom je ∆E=√(〖(L_0-L^*)〗^2+〖(a_0-a^*)〗^2+〖(b_0-b^*)〗^2 )
proizvedena korišćenjem poluautomatske mašine gde L0, a0 i b0 predstavljaju parametre boje
za proizvodnju testenine La Parmigiana D35 Basic uzorka durum testenine korišćenog kao kontrola [11].
(Fidenza, Italija), pri čemu se postupak proizvodnje
testenine odvijao u četiri faze, i to: priprema sirovina Kvalitet testenine
(1), mešanje (2), ekstrudiranje/oblikovanje (3) i Kvalitet testenine pri kuvanju i to: optimalno
sušenje (4). Faza pripreme sirovina je obuhvatila vreme kuvanja, procenat raskuvavanja testenine
pripremu mešavine pšenične durum krupice i i povećanje zapremine testenine pri kuvanju su
konopljinog brašna u odnosu (95:5), homogenizaciju određeni prema metodama iz Pravilnika o metodama
smeše u trajanju 2-3 minuta u usipnom košu mašine fizičkih i hemijskih analiza za kontrolu kvaliteta
za proizvodnju testenine i temperiranje vode za žita, mlinskih i pekarskih proizvoda,testenina i brzo
zames na 30°C. Zames testa je otpočeo dodatkom smrznutih testa [12]. Senzorska ocena sušene i
temperirane vode u količini od 320 g/kg i trajao je kuvane testenine je sprovedena angažovanjem
15 minuta odn. do obrazovanje mrvičaste mase koja petočlanog panela obučenih i utreniranih ocenjivača,
se potom podvrgla sabijanju u presi, oblikovanju starosti između 30 i 50 godina. Senzorska svojstva
i sečenju na željenu dužinu (cca 6-7 cm) u cilju testenine sušene testenine koja su ocenjivana
formiranja konačnog oblika testenine - sečeni široki su: oblik, boja, izgled površine, izgled poprečnog
rezanac (taljatele). Nakon odsecanja pojedinačni preseka, otpornost na lom i ispucalost. Senzorska
komadi testenine su prikupljeni na prihvatnim svojstva kuvane testenine koja su ocenjivana
perforiranim ramovima i upućeni na sušenje, koje su: boja, izgled i svojstva površine, elastičnost,
se odvijalo dvostepeno korišćenjem kompaktne adhezivnost, žvakljivost tvrdoća, miris i ukus.
pekarske peći MIWE gusto (Arnstein, Nemačka): u Pojedinačna senzorska svojstva su kvantifikovana
prvoj fazi na 30°C tokom 12 minuta i u drugoj fazi na metodom bodovanja sa rasponom bodova od 1 do
45°C tokom 240 minuta. 5, sa preciznim opisom svakog boda. Testenina
je skuvana prema metodologiji opisanoj u
METODE Pravilniku o metodama fizičkih i hemijskih analiza
Hemijski sastav testenine za kontrolu kvaliteta žita, mlinskih i pekarskih
Osnovni hemijski sastav testenine je određen proizvoda,testenina i brzo smrznutih testa [12], i
korišćenjem standardnih AOAC metoda i to: sadržaj ocenjena 10 minuta nakon kuvanja.
proteina (950.36) (konverzioni faktor za azot = 6,25),
masti (935.38), šećera (975.14), sirovih vlakana Statistička obrada podataka
(962.09) i sadržaj vode (926.5)[10]. Dobijeni rezultati su obrađeni metodom analize
varijanse, dok je značajnost razlika između srednjih
Boja vrednosti testirana primenom LSD testa (p<0,05)
Boja sušene i kuvane testenine je određena u pet korišćenjem softverskog paketa Statistica10.0
ponavljanja upotrebom kolorimetra MinoltaChroma (StatSoft, Tulsa, USA).
Meter CR-400 (Konica Minolta Sensing Inc., Japan),
pri čemu je boja kuvane testenine određena 10 REZULTATI I DISKUSIJA
minuta nakon kuvanja. Pre merenja izvršena je
kalibracija standardom bele boje. Dobijeni rezultati Korišćenje nekonvencionalnih sirovina za
su prikazani u skladu sa CIELab sistemom boja i proizvodnju funkcionalne i nutritivno obogaćene
to: L* vrednost koja označava svetloću boje (gde testenine predstavlja izazov za industrijsku
vrednost 0 označava crno, a 100 belo), a* vrednost proizvodnju testenine, s obzirom na to da takve
koja označava udeo crvene (pozitivna vrednost a*) sirovine zbog odsustva glutena narušavaju integritet
odn. zelene boje (negativna vrednost a*) i b* vrednost skrobno-proteinske mreže, pa time utiču i na
koja označava udeo žute (pozitivna vrednost b*) narušavanje kvalitetnih svojstava testenine - upijanje
odn. plave boje (negativna vrednost b*). Na osnovu vode i povećanje zapremine testenine pri kuvanju,
navedenih parametara izračunata je ukupna razlika optimalno vreme kuvanja, teksturna svojstva, izgled
u boji između čiste durum testenine i testenine sa i ukus [13,14]. Polazeći od nutritivnih i funkcionalnih
Tabela 1. Hemijski sastav sušene testenine obogaćene konopljinim brašnom
Testenina obogaćena
Durum testenina
konopljinim brašnom
Sadržaj vode, % 10,01±0,01a 9,95±0,04a
Sadržaj sirovih proteina, % u s.m. 12,59±0,10a 14,00±0,25b
Sadržaj masti, % u s.m. 1,81±0,02a 2,89±0,05b
Sadržaj skroba, % u s.m. 73,11±0,30a 71,15±0,15b
Sadržaj šećera, % u s.m. 4,00±0,02a 3,46±0,08b
Sadržaj sirove celuloze, % u s.m. 0,04±0,01a 0,65±0,03b
Vrednosti hemijskih parametara su date kao srednje vrednosti tri merenja ± standardna devijacija.
Vrednosti označene istim malim slovom u istom redu nisu statistički značajno različite (p>0,05) (LSD test).
svojstava konopljinog brašna [9], supstitucijom prihvatljivost od strane potrošača [1]. Boja sušene i
dela durum krupice ovom nekonvencionalnom kuvane testenine obogaćene konopljinim brašnom je
testeničarskom sirovinom povećava se nutritivna prikazana u Tabeli 2.
i funkcionalna vrednost ovog testeničarskog Sušena testenina obogaćena konopljinim
proizvoda, koji uz redovnu konzumaciju može brašnom je tamnija u odnosu na pšeničnu durum
ostvariti pozitivan efekat na zdravlje populacije testeninu, sa većim udelom zelenog tona (negativna
[15,16]. Danas na domaćem tržištu ne postoji vrednost parametra a*), dok razlike u prisustvu žutog
testenina obogaćena konopljinim brašnom, pa bi, tona nisu uočene (pozitivna vrednost parametra b*).
stoga, proizvodnja ovakvog proizvoda predstavljala Izračunavanjem ukupne razlike u boji kvantifikovana
svojevrsnu novinu u smislu formulacije, nutritivnog je razlika u boji između sušene testenine obogaćene
kvaliteta i funkcionalnosti finalnog proizvoda. konopljinim brašnom i durum testenine, pri čemu je
utvrđeno je da je ona očigledna i uočljiva ljudskim
Karakterizacija testenine sa konopljinim okom (ΔE>3) [11]. I nakon kuvanja, testenina
brašnom obogaćena konopljinim brašnom je bila tamnija u
Nutritivni sastav testenine odnosu na pšeničnu durum testeninu. Testenina
Nutritivni sastav testenine obogaćene obogaćena konopljinim brašnom je bila manje žuta
konopljinim brašnom je prikazan u Tabeli 1 uporedo (pozitivna vrednost parametra b*), dok je kuvana
sa nutritivnim sastavom obične testenine izrađene od testenina okarakterisana malim udelom crvenog
100% durum krupice. tona (pozitivna vrednost parametra a*), nasuprot
U proizvodnji testenine dodavanje drugih durum testenini kod koje je uočeno prisustvo zelenog
sastojaka kao što su jaja, povrće, soja, proteinski tona (negativna vrednost parametra a*). Razlika u
koncentrati i izolati, individualni nutrijenti, i sl. boji između kuvane testenine obogaćene konopljinim
doprinosi značajnim poboljšanjima nutritivne brašnom i kuvane durum testenine je očigledna
vrednosti testenine [1]. U okviru ovog rada je i uočljiva ljudskim okom (ΔE>3) [11]. Kuvanjem,
pokazano da se supstitucijom samo 5% pšenične testenina postaje svetlija i manje žuta što se pripisuje
durum krupice konopljinim brašnom dobija finalni izluživanju i termalnoj degradaciji pigmenata [17].
proizvod koji u odnosu na konvencionalnu durum
testeninu ima značajno veći sadržaj proteina, veći Kvalitet testenine pri kuvanju
sadržaj sirove celuloze i masti, kao i značajno niži Dobar kvalitet testenine pri kuvanju smatra
sadržaj svarljivih ugljenih hidrata (p<0,05), čime se najvažnijim kvalitetnim zahtevom za testeninu
se demonstrira potencijal ove sirovine u proizvodnji [1]. Parametri kvaliteta na osnovu kojih se određuje
specijalnih vrsta dijetetskih testenina, a naročito kvalitet testenine pri kuvanju su dati u Tabeli 3.
bezglutenskih s obzirom na to da industrijska konoplja Supstitucijom dela pšenične durum krupice
ne sadrži gluten. konopljinim brašnom neznatno se smanjuje
optimalno vreme kuvanja testenine, kao i smanjenje
Boja testenine procenta raskuvavanja testenine. Kvalitet testenine
Boja testenine je jedan od najvažnijih kriterijuma pri kuvanju zavisi uglavnom od vrste sirovina i uslova
za ocenu komercijalnog kvaliteta testenine i proizvodnje. Naime, prilikom sušenja testenine dolazi
Tabela 2. Parametri boje testenine obogaćene konopljinim brašnom u odnosu na pšeničnu durum testeninu
Sušena testenina Kuvana testenina

Testenina obogaćena Testenina obogaćena
Durum testenina Durum testenina
konopljinim brašnom konopljinim brašnom
L* 58,07±1,64a 49,60±0,35b 69,13±0,90c 52,16±0,58d
a* -1,06±0,09a -0,35±0,04b -4,17±0,21c 0,67±0,09d
b* 16,17±1,58a 16,01±0,54a 10,94±0,54b 8,56±0,24c
ΔE -
8,83±1,70 - 17,71±1,13
Vrednosti parametara boje su date kao srednje vrednosti tri merenja  standardna devijacija.
Vrednosti označene istim malim slovom u istom redu nisu statistički značajno različite (p>0,05) (LSD test).
L* - koordinata svetloće boje (gde 0 označava crno, a 100 belo), a* - crveno-zelena koordinata (gde a*+ označava udeo crvene i
a*- udeo zelene boje) i b* - žuto-plava koordinata (gde b*+ označava udeo žute i b* udeo plave boje), ΔE - ukupna razlika boje.
Tabela 3. Kvalitet testenine pri kuvanju
Testenina obogaćena
Durum testenina
konopljinim brašnom
Optimalno vreme kuvanja, min 6,30 5,30
Procenat raskuvavanja testenine, % 6,32 5,60
Povećanje zapremine testenine pri kuvanju 2,75 2,50
do polimerizacije proteina, dok su skrobne granule Razlike između čiste durum testenine i testenine
ugrađene u polimerizovani proteinski matriks, što obogaćene konopljinim brašnom se uočavaju samo
kao posledicu ima poboljšanje kvaliteta testenine u svojstvima površine, koja je kod čiste durum
pri kuvanju. Kako je kvalitet testenine pri kuvanju testenine ocenjena kao delimično lepljiva, za razliku
određen fizičkim nadmetanjem između koagulacije od testenine sa konopljinim brašnom čija površina
proteina unutar kontinualne proteinske mreže i nije bila lepljiva (Slika 3). Naime, kod čiste durum
bubrenja i želatinizacije skroba tokom kuvanja, u testenine prilikom kuvanja je preovladao fenomen
ovom slučaju preovladava koagulacija proteina što bubrenja i želatinizacije skroba nasuprot koagulaciji
zadržava skrobne granule unutar mreže i dovodi proteina, što je za rezultat imalo veću površinsku
do slabijeg omekšavanja testenine tokom kuvanja i lepljivost testenine. Sa druge strane, proteinska
njene manje površinske lepljivosti [18]. mreža testenine obogaćene konopljinim brašnom,
zbog dodatno prisutnih proteina konoplje nije
Senzorska svojstva sušene i kuvane testenine dozvolila da efekat bubrenja i želatinizacije skroba
Aroma, ukus, a ponekad i uniformnost oblika i prilikom kuvanja nadjača efekat koagulacije proteina,
boje i otpornost sušene testenine na lom su važni što je rezultiralo manjom površinskom lepljivošću
za potrošača, iako se oni mogu tumačiti u skladu sa testenine [18].
individualnim ukusom i navikama potrošača. Takođe, 5
Boja
kvalitet kuvane testenina se ocenjuje na osnove

4
njene sposobnosti da zadrži svoj oblik prilikom
kuvanja i dobra teksturna svojstva nakon kuvanja 3
[1]. Senzorska svojstva sušene i kuvane testenine, 2
ocenjena vizuelno, palpatorno, olfaktorno i gustatorno 1 Izgled površine
u odnosu na durum testeninu su prikazane na slikama
1-4.
Razlike u izgledu između čiste durum testenine i
testenine obogaćene konopljinim brašnom su uočene
samo u sjaju površine, pri čemu je testenina sa
Svojstva površine
konopljinim brašnom ocenjena kao malo sjajna, a
durum testenina kao umereno sjajna (Slika 1). DT TKB
Boja Slika 3 – Senzorska svojstva kuvane testenine određene

5 vizuelno i palpatorno (DT – durum testenina; TKB – testenina
4 obogaćena konopljinim brašnom)
3
Izgled preseka
2
Oblik Testenina sa konopljinim brašnom je u pogledu
1 adhezivnosti prilikom žvakanja, kao i izraženosti
0 ukusa bolje ocenjena u odnosu na čistu durum
testeninu (Slika 4).
Miris
5
Sjaj 4
3
Adhezivnost Ukus
2
DT TKB 1
Slika 1 – Senzorska svojstva sušene testenine određene 0
vizuelno (DT – durum testenina; TKB – testenina obogaćena
konopljinim brašnom) Žvakljivost Izraženost ukusa
Neznatne razlike između durum testenine i

testenine obogaćene konopljinim brašnom su
uočene samo u otpornosti testenine na lom, koja DT TKB
je za testeninu obogaćenu konopljinim brašnom
neznatno niža u odnosu na durum testeninu (Slika Slika 4 – Senzorska svojstva kuvane testenine određene
2), što se pripisuje efektu tzv. razblaživanja glutena oflaktorno i gustatorno (DT – durum testenina; TKB – testenina
koji se dešava kada se deo durum krupice zameni obogaćena konopljinim brašnom)
konopljinim brašnom [19,20].
ZAKLJUČAK
Svojstva površine
5
4
Konopljino brašno kao nekonvencionalna
testeničarska sirovina je pogodno za nutritivno i
3
funkcionalno obogaćivanje testenine. Supstitucijom
2 samo 5% konvencionalne durum krupice konopljinim
1 brašnom postižu se značajna poboljšanja nutritivnog
sastava testenine u pogledu povećanja sadržaja
Ispucalost Lomljivost proteina, mineralnih materija, sirovih vlakana, masti i
smanjenju svarljivih ugljenih hidrata. S obzirom na to
DT TKB da supstitucija durum krupice konopljinim brašnom
izaziva efekat razblaženja glutena odgovornog za
Slika 2 – Senzorska svojstva sušene testenine određene strukturna, teksturna i senzorska svojstva kako
palpatorno (DT – durum testenina; TKB – testenina obogaćena
sušene, tako i kuvane testenine, treba napomenuti
konopljinim brašnom)
da nivo supstitucije od 5% nije značajno narušio quality of common cereal products. J Cereal
senzorska svojstva testenine. Naprotiv, testenina Sci 2013; 58: 216-227.
obogaćena konopljinim brašnom je ocenjena kao 14. Foschia M, Peressini D, Sensidoni A, Brennan
sjajnija, boljih svojstava površine i bolje izraženosti MA, Brennan CS, How combinations of
ukusa u odnosu na konvencionalnu durum testeninu. dietary fibres can affect physicochemical
characteristics of pasta. LWT - Food Sci
Technol 2015; 61: 41-46.
ZAHVALNICA / ACKNOWLEDGMENTS 15. Callaway JC, Hempseed as a nutritional
resource: An overview. Euphytica2004; 140:
Istraživanje prezentovano u okviru ovog 65-72.
rada je podržano od strane Ministarstva prosvete, 16. Schwab US, Callaway JC, Erkkilä AT, Gynther J,
nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije u ok- Uusitupa MIJ, Jarvinen T, Effects of hempseed
viru projekta TR31007. and flaxseed oils on the profile of serum lipids,
serum total and lipoprotein lipid concentrations
and haemostatic factors. Eur J Nutr2006; 45:
470-477.
LITERATURA 17. Petitot M, Boyer L, Minier C, Micard V,
Fortification of pasta with split pea and faba
1. Cubadda R, Carcea M, Pasta and macaroni/ bean flours: Pasta processing and quality
Methods of manufacture. In: Caballero B,Trugo evaluation. Food Res Int2010; 43: 634–641.
L, Finglas P eds. Encyclopedia of Food Sciences 18. Maningat CC, Seib PA, Bassi SD, Woo KS,
and Nutrition Vol 1-10; Academic Press, 2003, LasaterGD, Wheat starch: Production,
4374-4378. properties, modification and uses. In: BeMiller
2. Stephenson C, World’s best pasta. Macaroni J, Whistler R eds. Starch: Chemistryand
J1983; 65: 4-8. Technology (Third Edition); Academic Press,
3. Heger J, Frydrich Z, Optimum amino acid Burlington, 2009, 441-510.
supplementation of a high-protein wheat: 19. Wang Y-Y, Norajit K, Ryu G-H, Influence of
sulfur-containing amino acids and tryptophan. extruded hemp-rice flour addition on the
Nutr Rep Int 1987; 36: 1105-1112. physical properties of wheat bread. J Food Sci
4. Bahnassey Y, Khan K, Harrold R, Fortification Nutr 2011; 16: 62-66.
of spaghetti with edible legumes: 20. Wang Y-Y, Norajit K, Kim M-H, Kim Y-H, Ryu
Physicochemical, anti-nutritional, amino acid G-H, Influence of extrusion condition and
and mineral composition. Cereal Chem 1986; hemp addition on wheat dough and bread
63: 210-215. properties. Food Sci Biotechnol2013; 22: 89-
5. Rayas-Duarte P, Mock CM, Satterlee LD, Quality 97.
of spaghetti containing buckwheat, amaranth,
and lupin flours. Cereal Chem 1996; 73: 381-
387.
6. Brennan CS, Kuri V, Tudorica CM, Inulin-
enriched pasta: effects on textural properties
and starch degradation. Food Chem2004; 86:
189-193.
7. Zhao YH, Manthey FA, Chang SKC, Hou HJ,
Yuan SH, Quality characteristics of spaghetti
as affected by green and yellow pea, lentil,
and chickpea flours. JFood Sci2005; 70:
S371-S376.
8. Shogren RL, Hareland GA, Wu YV, Sensory
evaluation and composition of spaghetti
fortified with soy flour, J Food Sci 2006; 71:
428-432.
9. Pojić M, Mišan A, Sakač M, Dapčević Hadnađev
T, Šarić B, Milovanović I, Hadnađev M,
Characterization of by-products originating
from hemp oil processing. J Agr Food Chem
2014; 62: 12436−12442.
10. Official Methods of Analysis of AOAC
International, 17th Edition, Association of
Official Analytical Chemists, 2000.
11. Francis FJ, Clydesdale FM, Food Colorimetry:
Theory and Applications. The Avi Publishing
Company INC, Wesport, Connecticut,
USA1975.
12. Pravilnik o metodama fizičkih i hemijskih analiza
za kontrolukvaliteta žita, mlinskih i pekarskih
proizvoda,testenina i brzo smrznutih testa,
Službeni list SFRJ 1988; 74.
13. Foschia M, Peressini D, Sensidoni A, Brennan
CS, The effects of dietary fibre addition on the
Pasta enriched with hemp flour: New pasta product

Milica Pojić1, 1
Institute of Food Technology,
Miroslav Hadnađev1, University of Novi Sad,
Tamara Dapčević Hadnađev1, Bulevar cara Lazara 1,
Aleksandra Mišan1, 21000 Novi Sad, Serbia
Marijana Sakač1,
Bojana Šarić1
Summary: This paper describes the procedure for obtaining pasta

enriched with hemp flour by substituting5% of durum wheat semolina
with hemp flour. In this way, a by-product of industrial hemp processing
is returned to food processing as an auxiliary ingredient in the production
of pasta. Thus, the nutritional profile of pasta is improved in terms of
increased protein, fat and crude fiber content. Moreover, considering
the chemical composition of hemp flour, the functional properties of
pasta are improved in terms of antioxidant activity, increased content of
macro- and micro elements and increased phenolic compounds content.
At 5% substitution level, cooking and sensory quality of pasta was not
altered. Pasta enriched with hemp flour is characterized by decreased
cooking loss and lower surface stickiness, which is attributed to hemp
proteins introduced into the formulation of the product.
Key words: hemp flour, pasta, functional food product, quality.

Sonja Veljović, Mile Veljović et al.: Uticaj plodonosnog tela gljive Ganoderma lucidum na antioksidativni kapacitet lozovih rakija 43
UDK: 615.32:582.284.51
Uticaj plodonosnog tela gljive Ganoderma lucidum

na antioksidativni kapacitet lozovih rakija
Sonja Veljović1,2, Kratak sadržaj: U zemljama dalekog Istoka medicinska gljiva
Mile Veljović1, Ganodrema lucidum se tradicionalno koristi kao važan dodatak
Saša Despotović1, raznim alkoholnim pićima zbog svog gorkog ukusa i lekovitog
Bojana Ivković2, dejstva. U radu smo ispitivali efekat ektrakcionih parametara, vreme
Ida Leskošek-Čukalović1, ekstrakcije i koncentracije gljive Ganoderma lucidum, na sadržaj
Miomir Nikšić1, fenolnih jedinjenja i antioksidativne karakteristike specijalnih
Ninoslav Nikićević1 lozovih rakija (lozovača). Za određivanje antioksidativne aktivnosti
¹ Poljoprivredni fakultet-Univerzitet u Beogradu, uzoraka korišćene su metode FRAP (Ferric ion Reducing Antioxidant
Nemanjina 6, 11080 Zemun-Beograd
2
Ekonomski institut, Kralja Milana 16, 11000 Power), DPPH (1,1-difenil-2-pikrilhidrazil) i TEAC (Trolox Equivalent
Beograd Antioxidant Capacity). U radu su korišćene koncentracije gljive od 1,
2.5 i 4 %, koje su estrahovane u različitim vremenskim periodima od
Rad primljen: 15.10.2014. 7, 21 i 60 dana. Dodatkom gljive kod svih uzoraka sadržaj fenolnih
jedinjenja i antioksidativni kapacitet su se povećavali. Sa povećanjem
Kontakt adresa: koncentracije dodate gljive povećava se sadržaj fenolnih jedinjenja,
e-mail: pecic84@hotmail.com; ali vreme ekstrakcije se mora prolongirati, da bi ekstrakcija
sonja.pecic@ecinst.org.rs fenolnih jedinjenja bila kompletna. Najveći sadržaj ukupnih fenolnih
jedinjenja imao je uzorak sa 4% G.lucidum ekstrahovane tokom 60
dana (141.17 mg/L GAE), a antioksidativni kapacitet za dati uzorak
određivan DPPH, FRAP i TEAC metodoma iznosio je 0.492 mM TE,
1.580 FRAP jedinica i 3.987 mM TE, respektivno.
Ključne reči: Ganoderma lucidum, lozove rakije, fenolna jedinjenja,

antioksidativni kapacitet.
U Kini i zemljama Orijenta, mnoge lekovite vezan germanijum [2]. Najznačajnije komponente
biljke i gljive se koriste kao tradicionalni lekovi. Ling Zhi sa bioaktivnim dejstvom su fenolna
Medicinske gljive se veoma retko koriste u sirovom jedinjenja, triterpeni, polisaharidi i peptidoglukani [
stanju, a najčešće se pripremaju u obliku ekstrakata 4, 5, 6].
u vrućoj vodi, koncentrata, rastvora i praha koji se Medicinska upotreba Ganoderma u drevnim
dalje upotrebljavaju za proizvodnju tonika, tinktura, zemljama Dalekog istoka uključivala je lečenje
čajeva, supa i biljnih formula [1]. Na tržištu postoji neurastenije, iznemoglosti nakon dugih bolesti,
veliki broj tečnih farmakoloških preparata na bazi insomnije, anoreksije, vrtoglavice, hroničnog
bilja i gljiva u kojima se etanol koristi kao rastvarač (i hepatitisa, hiperholesterolemije, koronarnih bolesti
do 80%), koji se koriste kako za prevenciju tako i za srca, hipertenzije, bronhijalnog kašlja, čira, ali se
lečenje pojedinih bolesti. koristila i kao protivotrov (antidot) kod trovanja otrovnim
Ganoderma lucidum - hrastova sjajnica je gljivama. Tokom poslednje decenije, istraživanja
jedna od najznačajnih medicinskih gljiva koja se kineskih naučnika su bila fokusirana uglavnom na
upotrebljava za proizvodnju preparata koji se u ispitivanje već poznatih dejstava gljive: produžavanje
Kini i Japanu u poslednjih 4000 godina koriste kao životnog veka, ishemija mozga (reperfuzija povreda),
lek, pomoćno lekovito sredstvo ili eliksir [2]. O hronični viralni hepatitis, disfunkcija muškog polnog
važnosti gljive G. lucidum govori i podatak da je organa, hiperholesterolemija, poboljšanje imunog
zauzela počasno mesto u najstarijoj kineskoj Materia sistema kod starijih osoba, antikancerogena aktivnost,
medica-i, pisanoj oko 200 godine nove ere, gde je imunostimulacija itd. [1].
na karakterističan kineski način 365 medicinskih U zemljama dalekog Istoka gljiva Ganodrema
sastojaka podeljeno u tri stepena: superiorni, srednji lucidum je važan dodatak raznim alkoholnim
i slab [1]. Na superiornom stupnju, Ganoderma pićima zbog svog gorkog ukusa i lekovitog dejstva.
zauzima prvo mesto, odmah ispred ginsenga. Da Maceracijom u alkoholnim pićima se postiže efikasnija
bi neki sastojak mogao da bude na superiornom kompozicija i povećava rastvaranje biološki aktivnih
stupnju, morao je da ima izuzetno velike medicinske materija u poređenju sa ekstrakcijom u vodenom
kvalitete, kao i da ne uzrokuje sporedna neželjena rastvoru. Takođe, alkoholna pića poboljšavaju
dejstva prilikom korišćenja u dužem vemenskom cirkulaciju krvi i pospešuju kurativni efekat [7].
periodu [3]. Zbog specifičnih senzornih karakteristika i povećanja
Ganoderma lucidum (Ling Zhi) je gljiva izuzetno funcionalnosti, poslednjih godina se Ganodema
bogata bioaktivnim komponentama, koje pospešuju lucidum koristi kao interesantan dodatak alkoholnim
zdravstvenu otpornost organizma čoveka. Plodonosno pićima [8, 9, 10].
telo ove gljive obiluje bioaktivnim komponentama: Danas se može naći veliki broj patenata za
polisaharidima, terpenoidima, amino kiselinama, dok proizvodnju jakih pića za čiju proizvodnju je korišćena
u manjim količinama sadrži proteine, steroide, lipide, gljiva, najveći broj njih odnosi se na proizvodnju
alkaloide, adenozin, riboflavin, askorbinsku kiselinu, piva. Pivu se može dodavati jedinjenje hloran steroid
neorganske jone (Mg, Ca, Zn, Mn, Fe, C) i organski izolovan iz G. lucidum, koji se koristi kao zamena za
44 Sonja Veljović, Mile Veljović et al.: Uticaj plodonosnog tela gljive Ganoderma lucidum na antioksidativni kapacitet lozovih rakija
gorke materije hmelja [11] ili se gljiva može dodavati promešana i ostavljena u mraku 5 minuta. Nakon
u obliku ekstrakta, koji se koristi za aromatizaciju toga, u epruvetu je dodato 2 ml rastvora Na2CO3 (75
standardnog piva [9, 10]. U proizvodnji japanskog g/L), a zatim je promešana i ostavljena u mraku 2
pića sakea, koristi se za aromatizaciju u obliku arome sata. Nakon inkubacije merena je apsorbanca smeše
ili ekstrakta [12]. Dodatkom gljive, ne samo da se na 760 nm. Za slepu probu korišćena je destilovana
menjaju njene senzorne karakteristike (boja, miris voda (0.5 ml). Sadržaj ukupnih fenola određen je
i ukus), nego se povećavaju i funkionalna svojstva, korišćenjem standardne krive za čiju su konstukciju
jer se estrahuju biološki aktivne komponente gljive upotrebljeni rastvori galne kiseline koncentracija 10-
u alkoholno vodenoj smeši. Poslednjih decenija sve 80 mg/l. Rezultati su izraženi u ekvivalentima galne
je veći broj patenata za proizvodnju rakija kojima kiseline (mg/l GAE). Kod uzoraka koji su pre analize
se dodaje G.lucidum, bilo sama ili kao komponenta razblaženi, rezultat očitan sa standardne krive
biljnih mešavina, kojima se pripisuju lekovita množen je sa odgovarajućim stepenom razblaženja.
dejstva. Iako postoji veliki broj patenata, napisan je
mali broj radova u kojima se ispituje efekat gljive na Određivanje antioksidativne aktivnosti
karakteristike jakih pića.
U jednom od malobrojnih naučnih radova, Kim DPPH metoda
i saradnici [13] ispitivali su efekat gljive Ganodema Određivanje antioksidativnog kapaciteta
lucidum na kvalitet i funcionalne karakteristike obavljeno je pomoću metode DPPH, koju su
tradicionale pirinčane rakije, Yakje. Sa povećanjem ustanovili Kaneda i saradnici [16]. Analizirani uzorci
količine dodate gljive yakji povećavao se intenzitet su razblaženi u različitom odnosu sa 96% etanolom.
gorčine i travnate arome, a smanjivao se intenzitet Uzorku (0.2 ml) dodavano je 2.8 ml radnog rastvora
arome na alkohol. Vukosavljević i saradnici [14] su DPPH, koji je napravljen mešanjem 1,86 x 10-4
ispitivali antioksidativnu aktivnost biljnog likera Biter mol/L rastvora DPPH u etanolu sa 0.1 M rastvorom
54, kojima je dodavan ekstrakt G. lucidum kao 55. acetatnog pufera u odnosu 2:1 (v/v). Apsorbanca
sastojak. Upoređivanjem antioksidativnog kapaciteta je merena na λ=525 nm posle inkubacije od 90
Bitera 55 i komercijalnog farmaceutskog ekstrakta minuta u mraku na sobnoj temperaturi. Za slepu
(EC50 = 1,055 μl/μg DPPH) i komercijalnog likera probu korišćen je etanol i rastvor DPPH. Merenje
EC50 = 2,236 μl/μg DPPH), možemo zaključiti da je antiradikalske aktivnosti je vršeno sa standardne
antioksidativnost Bitter 55 (EC50 = 0,387 μl/μg DPPH) krive koje izražava zavisnost procenta inhibicije DPPH
značajno veća. radikala u funkciji koncentracije rastvora Trolox-a.
Rezultati su izraženi kao mM Trolox ekvivalenta po
CILJ RADA litaru uzorka (mM TE). Procenat od inhibicije DPPH
U radu je ispitivan uticaj koncentracije dodate reagensa se izračunava iz obrazaca:
gljive i vremena ekstrakcija na sadržaj fenolnih
jedinjenja i antioksidativni kapacitet (DPPH, FRAP % DPPH inhibicije = [ (A-As)/A] × 100%
i TEAC metodama) specijalnih lozovih rakija sa
dodatkom G. lucidum. Gde su: As - apsorbanca slepe probe, A - apsorbanca
analize.
MATERIJAL I METODE
FRAP metoda
Materijal Analiza uzoraka je vršena prema metodi koju
U istraživanju je korišćeno suvo plodonosno su ustanovili Benzie i Strain [17]. FRAP rastvor je
telo gljive Ganoderma lucidum GL-I iz kolekcije napravljen mešanjem acetatnog pufera (pH=3.6),
za tehnološku mikrobiologiju Poljoprivrednog TPTZ (10 ml rastvora TPTZ se rastava u 40 ml HCl)
fakulteta u Beogradu. Ova gljiva je izolovana u i FeCl3× 6H2O u zapreminskom odnosu 10:1:1. Pre
okolini Beograda. Plodonosna tela su proizvedena analizi svi reagensi i uzorci su inkubirani na 37°C.
na supstratu od hrastove strugotine i pšeničnih U 0.1 ml razblaženog uzorka dodato 3 ml FRAP
mekinja u poluindustrijskim uslovima, zatim su reagensa, nakon čega su kivete inkubirane na 37°C.
sušena do sadržaja vlage manje od 12%. Za Apsorbanca je očitana nakon inkubacije od 40 minuta
proizvodnju pića sa dodatkom gljive korišćena je na 593 nm. Za slepu probu korišćena je voda. Za
lozova prepečenica proizvedena na oglednom dobru određivanje vrednosti konstruisana je standardna
Radmilovac Poljoprivrednog fakulteta, Univerziteta u kriva korišćenjem serije razblaženja matičnog
Beogradu. Ekstrakcija sastojaka gljive obavljena je Trolox rastvora (1 mM). FRAP vrednost je izražena
u alkoholnom medijumu sa sadržajem etanola 45% korišćenjem obrasca:
vol u staklenim posudama na sobnoj temperaturi.
Ekstrakcija je vršena tokom: 7, 21 i 60 dana sa FRAP = mM Trolox ekvivalenta × 2
količinom seckanog tela gljive sa 1%, 2.5% i 4%
konstantnim mešanjem na magnetnoj mešalici. TEAC metoda
Svi uzorci su filtrirani i skladišteni u zelene boce Antioksidativni kapacitet je određivan i
na tamnom na sobnoj temperaturi (16 – 20°C) do korišćenjem TEAC metode, koja je vršena prema
analize. Svi uzorci su urađeni u triplikatu. modifikovanoj proceduri Re i saradnika [18]. Osnovni
rastor ABTS*+ je proizveden mešanjem jednakih
Određivanje fenolnih jedinjenja zapremina 14 mM ABTS i 4.9 mM K2S2O8, koji su
Sadržaj ukupnih fenola u uzorcima ekstrakta rastvoreni u fosfatnom puferu pH=7.4. Dobijeni
i pića sa dodatkom gljive G. lucidum određivan je tamnoplavo-zeleni rastvor je ostavljen na tamnom
metodom po Folin-Ciocalteu [15]. U 0.5 ml razblaženog mestu na sobnoj temperaturi 12-14 h pre upotrebe.
uzorka dodato je 2.5 ml rastvora po Folin-Ciocalteu, Radni ABTS*+ rastvor je pripreman razblaživanjem
nakon čega je epruveta sa reakcionom mešavinom osnovnog rastvora (oko 80 puta) sa fosfatnim
puferom, tako da asporbanca rastvora na 734 nm (ANOVE), a Tuckey’s test je korišćen za određivanje
iznosi 0.70 ± 0.02 AU. Konstruiše se standardna razlike između sredina. Na osnovu rezultata
kriva pripremanjem serije razblaženja osnovnog sadržaja ukupnih fenolnih jedinjenja analiziranih
rastvora koncentracija 2.5, 1.25, 0.625, 0.3125 i uzoraka utvđeno je da faktori (vreme ekstrakcije
0.15625 mM. U 30 µl različitih razblaženja uzorka i koncentracija gljive), kao i njihova međusobna
doda se 3 ml radnog ABTS*+ rastvora, inkubira se interakcija imaju značajan efekat.
kiveta na 30°C 6 minuta, a zatim meri absorbanca Uzorak L1 nakon 7 dana ekstrahovao je 34.3
na λ=734 nm. Pored standardne krive, konstruiše se mg/l GAE fenolnih jedinjenja. Sa povećenjem
i kriva koja definiše procenat inhibicije u zavisnosti vremena ekstrakcije na 21 dan sadržaj fenolnih
od koncentracije uzorka. Za slepu probu se koristi jedinjenja kod uzorka L2 (27.6 mg/l GAE) statistički
fosfatni pufer. Kriva se konstuiše prema formuli: značajno se smanjuje, usled dekompozicije fenolnih
jedinjenja, dok kod uzorka L3 ekstrahovanog tokom
I (%) = (As-A)/As × 100 60 dana, dolazi do povećanja sadržaja fenolnih
jedinjenja. Možemo zaključiti da i nakon 60 dana
gde su: As - apsorbanca slepe probe A – apsorbanca. ekstrakcija fenolnih jedinjenja se još uvek odigrava.
TEAC vrednost se izračunava: Kod uzoraka lozovih specijalnih rakija
napravljenih sa 1% gljive antioksidativna aktivnost
TEAC (mM) = (koeficijent pravca krive uzorka)/(koeficijent (AO) određena DPPH i TEAC metodama se
pravca krive standarda) vremenom statistički značajno smanjuje. Ekstrakcija
komponenti koje utiču na AO se završava nakon 7
Statistička obrada podataka dana, a vremenom dolazi do statistički značajnog
Sva merenja su urađena u triplikatu i podaci smanjenja AO. Karakteristično je da L1>L3>L2, pa
su izraženi kao srednja vrednost ± standardna možemo zaključiti da se i nakon 21 dana ekstrahuju
devijacija (SD). Dobijeni rezultati su obrađeni fenolne komponente. AO uzoraka određenih FRAP
analizom varijanse (ANOVA) dvofaktorijalnog ogleda metodom imaju isti trend, dolazi do statistički
kod kojih je određivan uticaj vremena ekstrakcije, neznačajnog pada antioksidativnosti nakon 21
količine dodate gljive i njihove međusobne interakcije dana, i do statistički značajnog povećanja nakon
na antioksidativne karakteristike, a razlika između 60 dana, što je u korelaciji sa rezultatima sadržaja
uzoraka ispitivana je Tuckey’s testom. ukupnih fenolnih jedinjenja. Fenolne komponente
Korelacija između sadržaja ukupnih fenolnih ekstrahovane nakon 21 dana kod uzorka L3 imaju
jedinjenja i antioksidatnog kapaciteta određenih veći uticaj na antioksidativni kapacitet određen FRAP
DPPH, FRAP i TEAC metodom izražena je pomoću metodom u odnosu na DPPH i TEAC metodu.
programa STAT12 [19]. Kod uzoraka specijalnih lozovih prepečenica
kojima je dodavano 2.5% gljive vrednosti sadržaja
REZULTATI ukupnih fenolnih jedinjenja možemo rangirati
L6>L4>L5. Kao i kod uzoraka sa 1% gljive nakon 7
Rezultati sadržaja ukupnih fenolnih jedinjenja i dana dolazi do porasta sadržaja ukupnih fenolnih
antioksidativnog kapaciteta uzoraka specijalnih rakija jedinjenja, a zatim do pada sadržaja ukupnih
sa G. lucidum za čiju proizvodnju je korišćena lozova fenolnih jedinjenja uzoraka kod kojih je vreme
prepečenica prikazani se u tabeli 1. Rezultatima ekstrakcije 21 dan. Sadržaj ukupnih fenolnih
dvofaktorijanog ogleda izvršena je analiza varijanse jedinjenja se statistički značajno povećava nakon
Tabela 1. Sadržaj fenolnih jedinjenja i antioksidativnost uzoraka specijalnih lozovih prepečenica sa dodatkom G.lucidum
Rezultati
TPC DPPH FRAP TEAC
Uzorci
(mg/L GAE)a (mmol TE)b (FRAP jedinice) (mM TE)b
L1 34.30±2.15 0.163±0.008a 0.253±0.004a 2.497±0.045
L2 27.60±1.80 0.102±0.009 0.212±0.009 a
1.977±0.025a
L3 43.83±0.80 0.147±0.008a 0.401±0.016 2.067±0.076a
L4 80.27±1.79 0.281±0.005 0.830±0.008 2.920±0.026b
L5 59.40±1.42 0.225±0.008 0.675±0.010 2.777±0.075c
L6 100.27±1.46a 0.349±0.006b 1.138±0.025b 3.180±0.075d
L7 115.27±1.67 0.357±0.010b 1.342±0.030 3.250±0.050d
L8 98.80±0.36a 0.312±0.009 1.110±0.006b 2.910±0.010bc
L9 141.17±1.66 0.492±0.002 1.580±0.024 3.687±0.032
Različitim slovima u istoj koloni označeni su uzorci, koji se ne razlikuju statistički značajni prema Tukey’s test, sa značajnošću
p<0.01; L- lozova prepečenica.
a
Sadržaj ukupnih polifenola, izražen kao miligram ekvivalenta galne kiseline na litar uzorka
b
Ukupni antioksidativni kapacitet izražen kao mmol Trolox
46 Sonja Veljović, Mile Veljović et al.: Uticaj plodonosnog tela gljive Ganoderma lucidum na antioksidativni kapacitet lozovih rakija
60 dana, ekstrakcija fenolnih materija još uvek LITERATURA

traje. Rezultate antioksidativnosti analiziranih
uzoraka specijalnih lozovih prepečenica se rangiraju 1. Lee KH, Itokawa H, Kozuka M, Orienatal herbal
kao rezulati sadržaja ukupnih fenolnih jedinjenja products: the basic for development of dietary
L6>L4<L5, ekstrakcija komponenti koja utiču na AO supplements and new medicines in the 21st
kapacitet se nastavlja i nakon 60 dana. century. In: Ho CT, Lin JK, Zheng QY eds.
Sa povećanjem koncentracije gljive u uzorcima Oriental Food and Herbs - Chemistry and Health
vreme ekstrakcije ima statistički značajniji efekat na Effects,Washington DC, USA, 2003; 2-31.
sadržaj ekstrahovanih fenolih jedinjenja. Na osnovu 2. Wasser SP, Reishi or Ling Zhi (Ganoderma
rezultata možemo zaključiti da uzorcima sa 4% gljive lucidum). In: Coates PM, Betz JM, Blackman
sadržaj ukupnih fenolih jedinjenja i nakon 60 dana MR, Grass GM, Levine M, Moss J, White J eds.
se povećava, tako da se ekstrakcija ukupnih fenolnih Encyclopedia of dietary supplements, New York,
jedinjenja nastavlja i nakon 60 dana. Antioksidativni USA, 2005; 603-622.
kapacitet uzoraka specijalnih lozovih rakija sa 3. Halpern GM, Healing mushrooms: ancient
istom koncentracijom gljive se statistički značajno wisdom for better health. New York, USA,2007;
smanjuje sa povećanjem vremena ekstrakcije sa 7 55-64.
na 21 dan. Najveću antioksidativnost ima uzorak L9 4. Kalač P, Chemical componsition and nutritional
sa 4% gljive ekstrahovane tokom 60 dana. Rezultati value of European species of wild growing
AO dobijeni analizom obe metode su u saglasnosti i mushrooms. In: Andres S, Braumann N eds.
možemo reći da ekstrakcija jedinjenja koji utiču na Mushroom: Type, properties and Nutrition, New
AO još uvek traje nakon 60 dana. York, USA, 2012; 129-152.
U ranijoj studiji u kojoj smo analizirali sadržaj 5. Boh B, Berovic M, Zhang J, Zhi-Bin L, Ganoderma
fenolnih jedinjenja šljivovih prepečenica [20] sadržaj lucidum and its pharmaceutically active compounds.
ukupnih fenolnih jedinjenja kod uzoraka lozove Biotechnol. Annu. Rev.2007; 13, 265-301.
prepečenice kod kojih je vršena ekstrakcija tokom 6. Zhou X, Lin J, Yin Y, Zhao J, Sun X, Tang K,
60 dana, u odnosu na uzorke napravljene od šljivovih Ganodremataceae: Natural products and their
prepečenica je statistički značajno veći i izosi 100.27 related pharmacological functions. Am. J. Chin.
(L6) i 141.17 mg/L GAE (L9), respektivno. Možemo Med. 2007; 35, 559-574.
zaključiti da je estrahovanje fenolnih jedinjenja 7. Nikšić M, Nikićević N, Tešević V, Klaus A,
gljive G. lucidum u lozova rakiji efikasnije nego u Evaluation of alcohol beverages based on
analiziranom alkoholnom medijumu. Ganoderma lucidum (Curt.:Fr.) P. Karst. Extract.
Analizom korelacije između rezultata analize Int. J. Med. Mushrooms. 2001; 3:192.
sadržaja fenolnih materija (TPC) i antioksidativnog 8. Nikšić M, Nikićević N, Tešević V, Debeljak J,
kapaciteta određenog FRAP, DPPH i TEAC metodama Klaus A, Proizvodnja alkoholnih pića na bazi
uzoraka specijalnih lozovih rakija (Tabela 2), gljive Ganoderma lucidum, VI Savetovanje
utvrđena je visoka korelacija između ovih uzoraka industrije alkoholnih i bezalkoholnih pića i sirćeta
(rTPC-FRAP=0.9969, rTPC-DPPH=0.9854, rTPC- s ameđunarodnim učešćem, Zbornik radova,
TEAC=0.9426). Možemo zaključiti da sadržaj Vrnjačka Banja, 2002; 191-196.
fenolnih materija ima važan uticaj na antioksidativni 9. Leskošek-Čukalović I, Despotović S, Lakić N,
kapacitet uzoraka. Nikšić M, Nedović V, Tešević V, Ganoderma
lucidum - Medical mushroom as a raw material
ZAKLJUČAK for beer with enhanced functional properties.
Food Res. Int. 2010;43, 2262–2269.
Medicinska gljiva Ganoderma lucidum predstavlja 10. Leskošek-Čukalović I, Despotović S, Nedović
perspektivnu sirovinu za proizvodnju jakih alkoholnih V, Lakić N, Nikšić M, New Type of Beer –
pića. Dodatkom gljive dolazi do statistički značajnog beer with improved functionality and defined
povećanja sadržaja fenolnih jedinjenja u svim pharmacodynamic properties. Food Technol.
uzorcima u odnosu na lozovu rakiju koja je korišćena Biotech. 2010;48, 384-391.
kao alkoholni medijum. Sa povećanjem koncentracije 11. Honda J, Sakamura S, Cholane steroids. 1985;
dodate gljive povećava se i sadržaj fenolnih Jpn. Pat. 85 258,197.
jedinjena, ali sa povećanjem dodate količine gljive 12. Nishiyama S, Preparation of sake drink containing
potreban je duži period za kompletniju ekstrakciju Ganoderma extracts, 1981; Jpn. Pat. 81 6,985.
analiziranih komponenti. Sa povećanjem sadržaja 13. Kim JH, Lee DH, Lee SH, Choi SY, Lee JS, Effect
fenolnih komponenti povećava se i antioksitavni of Ganoderma lucidum on the quality and
kapacitet specijalnih lozovih prepečenica samim tim funcionality of Korean tradition wine rice,yakja. J.
se poboljšavaju funcionalne karakteristike pića. Biosci. Bioeng. 2004;1, 24-28.
Tabela 2. Korelacija rezultata sadržaja fenolnih jedinjenja i antioksidativnog kapaciteta lozovih prepečenica sa dodatkom gljive
G.lucidum
FRAP DPPH TEAC

Analize
r p r p r p
TPC 0.9854 0.000 0.9969 0.000 0.9426 0.000
FRAP 0.9769 0.000 0.9741 0.000
TEAC 00.9394 0.000
14. Vukosavljević P, Novaković M, Bukvić B, Nikšić M, 18. Re R, Pellegrini N, Proteggente A, Pannala A, Yang
Stanisavljević I, Klaus A, Antioxidant activities of M, Rice-Evans C, Antioxidant activity applying
herbs, fruit and medicinal mushroom Ganoderma an improved ABTS radical cationde colorization
lucidum extracts produced by microfiltration assay. Free Radical Biol. Med. 1999; 26(9-10),
process. J. Agric. Sci. 2009; 54, 24-28. 1231-1237.
15. Singleton VL, Rossi JA, Colorimetry of total 19. STATISTICA (Data Analysis Software System),
phenolics with phosphor molybdic-phospho v.12, Stat-Soft, Inc., USA (2013).
tungstic acid reagents. Am. J. Enol. Vitic.1965; 20. Pecić S, Nikićević N, Veljović M, Despotović
16,144-158. S, Leskošek-Cukalović I, Tešević V, Nikšić M,
16. Kaneda H, Kobayashi N, Furusho S, Sahara H, Special plum brandy with Ganoderma lucidum,
Koshino S, Reducing activity and flavor stability 18th Congress of The International Society
of beer. Tech. Q. Master Brew. Assoc. Am. 1995; for Mushroom Science, Peking, Kina. Book of
32, 90-94. Abstracts, 146-147.
17. Benzie IFF, Strain JJ, The ferric reducing ability
of plasma (FRAP) as a measure of ”antioxidant
power”: The FRAP assay. Anal. Biochem. 1996;
239(1), 70-76.
The effect of Ganoderma lucidum fruit body on antioxidant

capacity of grape brandies
Sonja Veljović1,2, 1
Faculty of Agriculture-University of Belgrade,
Mile Veljović1, Nemanjina 6, 11080 Zemun-Belgrade
Saša Despotović1, 2
Institute of Economics,
Bojana Ivković2, Kralja Milana 16, 11000 Belgrade
Ida Leskošek-Čukalović1,
Miomir Nikšić1,
Ninoslav Nikićević1
Summary: In the Far East countries medicinal fungi Ganoderma

lucidum has been traditionally used as an important supplement to
different alcoholic beverages, because of its bitter taste and medical
effects. In this paper, it was investigated the effect of extraction
parameters, extraction time and concentration of fungi Ganoderma
lucidum, on the phenolic compounds content as well as antioxidant
characteristics of special grape brandies. For determination of samples
antioxidant capacity FRAP (Ferric ion Reducing Antioxidant Power),
DPPH (2,2-diphenyl-1-picrylhydrazyl) and TEAC (Trolox Equivalent
Antioxidant Capacity) methods were used. In this paper we used
three different concentration of fungus in the amount of 1, 2.5 and
4% and extraction was carried out for three different time periods:
7, 21 and 60 days. The addition of fungi increased the content of
phenolic compounds and antioxidant capacity of all samples. With
increasing the concentration of added fungi the phenolic compounds
content were higher, but the extraction time must be prolonged in
order to complete extraction of phenolic compounds. The highest
content of total polyphenols had a sample with 4 % of G. lucidum
extracted for 60 days (141.17 mg/L GAE). Antioxidant capacity for
a given sample determined by DPPH, FRAP and TEAC methods were
0.492 mM TE, 1.580 FRAP units and 3.987 mM TE, respectively.
Key words: Ganoderma lucidum, grape brandies, phenolic compounds,

antioxidant capacity.
48 Damnjanović Ivana, Stojanović Dušica et al.: Farmakoterapijski aspekti primene alfa-lipoinske kiseline kao antioksidansa
UDK: 615.356:577.16
615.279
Farmakoterapijski aspekti primene alfa-lipoinske

kiseline kao antioksidansa
Damnjanović Ivana1, Kratak sadržaj: Alfa-lipoinska kiselina (eng. alpha-lipoic acid, ALA)
Stojanović Dušica2, je prirodni, ditiolni antioksidans koji nastaje iz oktanske kiseline.
Kocić Gordana3, Otkrivena je 1951. godine kao molekul koji učestvuje u transferu
Najman Stevo4, acil grupe u Krebsovom ciklusu. ALA i njen redukovani oblik,
Stojanović Sanja4, dihidrolipoinska kiselina, danas predstavljaju važne činioce u borbi
Pesić Srđan5 sa bolestima prouzrokovanim povećanim oksidativnim stresom.
1
Katedra za farmaciju, Medicinski fakultet,
U humanom organizmu ALA se sintetiše de novo iz masnih kiselina
Univerzitet u Nišu, Bulevar dr Zorana Đinđića i cisteina, ali u vrlo malim količinima, pa je neophodno da se unosi
81, 18000 Niš, Srbija iz spoljašnjih izvora, putem hrane ili adjuvantne terapije. Završnu
2
Institut za javno zdravlje Niš, Bulevar dr
Zorana Đinđića 81, 18000 Niš, Srbija
reakciju u sintezi ALA čini umetanje dva atoma sumpora, posredovana
3
Institut za biohemiju, Medicinski fakultet, lipoil-sintazom, kao donorom sumpora. Endogeno sintetisana ALA
Univerzitet u Nišu, Bulevar dr Zorana Đinđića je kovalentno vezana za odgovarajuće proteine, ostvarujući, na taj
81, 18000 Niš, Srbija
4
Institut za biologiju i humanu genetiku, Medi- način, važnu ulogu kofaktora velikog broja mitohondrijalnih enzima .
cinski fakultet, Univerzitet u Nišu, Bulevar dr ALA u svojoj strukturi sadrži dve tiolne grupe, koje mogu učestvovati
Zorana Đinđića 81, 18000 Niš, Srbija
5
Katedra za farmakologiju, Medicinski fakultet,
u reakcijama oksidacije i/ili redukcije. Karakteriše se jedinstvenim
Univerzitet u Nišu, Bulevar dr Zorana Đinđića antioksidativnim sposobnostima jer i endogeno sintetisana i egzogeni
81, 18000 Niš, Srbija oblik aktivno učestvuju u hvatanju slobodnih radikala u oksidovanoj
i/ili redukovanoj formi. ALA je rastvorljiva i u vodi i u mastima, pa
Rad primljen: 15.03.2014. zato može obavljati antioksidativnu ulogu na nivou citozola, plazma
membrane, serumskih i lipoproteina, učestvujući u važnim procesima
Korespondentni autor: modulacije signalne transdukcije uključujući insulinsku signalizaciju,
Asist. dr Ivana Damnjanović, PKB/Akt-zavisnu signalizaciju i redoks-osetljive transkripcione
Katedra za farmaciju, Medicinski fakultet,
Univerzitet u Nišu, Bulevar dr Zorana Đinđića 81, faktore. Potencijalna biohemijska i terapijska uloga ALA unete oralnim
18000 Niš, Serbia putem uslovljena je stepenom bioraspoloživosti, akumulacije u
telefon: +381600798309
fax: +381 184238770
tkivima i metaboličkim procesima kojima podleže. Farmakoterapijski
e-mail: ivanad.ph@gmail.com aspekti ALA baziraju se na učešću ovog antioksidansa u različitim
antiinflamatornim signalnim putevima, pa je zato alfa-lipoinska
kiselina, kao terapijski agens, prepoznata kao moćan antioksidans
zauzimajući posebno mesto u terapiji kardiovaskularnih, kognitivnih,
neuromuskularnih defekata i hemoprevenciji karcinoma.
Ključne reči: alfa-lipoinska kiselina, antioksidans, farmakoterapijski

aspekti, primena.
UVOD Unos, apsorpcija i metabolizam alfa-

lipoinske kiseline
Antioksidansi su grupa različitih prirodnih U humanom organizmi ALA se sintetiše
jedinjenja koji u humanom organizmu imaju de novo iz masnih kiselina i cisteina, ali u vrlo
važnu ulogu zaštite od štetnog delovanja malim količinima, pa je neophodno da se unosi
slobodnih radikala, koji su jedni od glavnih uzroka iz spoljašnjih izvora [5]. Završna reakcija u
ateroskleroze, dijabetesa, malignih oboljenja, sintezi ALA čini umetanje dva atoma sumpora,
kardiovaskularnih i cerebrovaskularnih bolesti [1]. posredovana lipoil-sintazom kao donorom sumpora
Endogeni antioksidansi su presudni za [6]. Endogeno sintetisana ALA je kovalentno
održavanje homeostaze. Međutim, pri izlaganju vezana za odgovarajuće proteine, ostvarujući,
alkoholu, lekovima, traumama, prehladama, na taj način, važnu ulogu kofaktora velikog broja
infekcijama, rigoroznim dijetama, toksinima, mitohondrijalnih enzima [7].
radijaciji ili napornoj fizičkoj aktivnosti, endogena U prirodnim uslovima ALA se nalazi u obliku
antioksidaciona odbrana nije dovoljna za R (+) izomera, vezana za odgovarajuće proteine
suprostavljanje oksidativnom stresu, a zaštita od ostvarujući ulogu esencijalnog kofaktora za nekoliko
njega zavisi od efikasnosti antioksidanasa koji se važnih mitohondrijalnih enzimskih kompleksa [8].
unose hranom [2]. Pored procesa sinteze u organizmu ALA se može u
Alfa-lipoinska kiselina (eng. alpha-lipoic acid, organizam uneti putem hrane ili adjuvantne terapije.
ALA) je prirodni, ditiolni antioksidans koji nastaje ALA u svojoj strukturi sadrži dve tiolne grupe,
iz oktanske kiseline. Otkrivena je 1951. godine koje mogu učestvovati u reakcijama oksidacije i/
kao molekul koji učestvuje u transferu acil grupe u ili redukcije. Dihidroliponska kiselina je redukovana
Krebsovom ciklusu [3]. ALA i njen redukovani oblik, forma alfa-lipoinske kiseline. Prisustvo hiralnog C
dihidrolipoinska kiselina (DHALA), danas predstavljaju atoma, omogućava postojanje dva optička izomera
važne činioce u borbi sa bolestima prouzrokovanim ove kiseline, R-ALA i S-ALA. Zanimljivo je da se
povećanim oksidativnim stresom [4]. endogeno sintetiše jedino R-ALA [9].
Damnjanović Ivana, Stojanović Dušica et al.: Farmakoterapijski aspekti primene alfa-lipoinske kiseline kao antioksidansa 49
Izvori ALA su namernice životinjskog porekla povećanja niva glutationa u ćelijskim kulturama
(crveno meso, jetra, bubrezi), dok je u manjem inkubiranih sa ALA, kao i kod životinja koje su
procentu zastupljena u zelenom voću i povrću [10]. bile hranjene ovim antioksidansom [23]. Smatra
Egzogena forma ALA iz hrane se može aktivirati uz se da je mehanizam povećanja sinteze glutationa
učešće lipoat-aktivirajućih enzima [11]. Još uvek zapravo posledica uticaja ALA na ekspresiju gama-
nema dovoljno dokaza koje govore o uticaju ALA iz glutamilcisetin ligaze, enzima neophodnog za
hrane na povećanje slobodne koncentracije ovog sintezu glutationa [24].
antioksidansa u plazmi ili ćelijama [12]. Sa druge ALA učestvuje u važnim procesima modulacije
strane, oralna primena visokih doza ALA dovodi signalne transdukcije uključujući insulinsku
do značajnog ali kratkotrajnog povećanja njene signalizaciju, PKB/Akt-zavisnu signalizaciju i redoks-
koncentracije u plazmi ili ćelijama. Sprovedena osetljive transkripcione faktore. Istraživanje pokazuju
farmakokinetička istraživanja na zdravim da ALA aktivira insulinsku signalu kaskadu u kuluri
dobrovoljcima pokazuju da se 30-40% oralnu unete ćelija [25], da dovodi do povećane translokacije
doze resorbuje Takođe, dokazano je da se ALA GLUT4 na nivou ćelijskih membrane, što rezultira
bolje resorbuje na prazan stomak, jer uzimanje povećanjem nivoa glukoze u adipoznim i mišićnim
sa hranom može dovesti do smanjenja plazma ćelijama [26]. Pored učešća u insulinskoj signalizaciji
koncentracije ove kiseline za 20%. Konzumiranje ALA može aktivirati protein kinazu B (PKB/Akt) u in
hrane u isto vreme može da uspori prolazak alfa- vitro i in vivo uslovima [27], da inhibira apoptozu
lipoinske kiseline u sistemsku cirkulaciju, zato se hepatocita [28] i poveća preživljavanje neurona
savetuje primena 30 minuta pre prvog dnevnog inkubiranih ovom kiselinom [29].
obroka ili doručka [13]. S obzirom na to da ALA Oksidativni stres je u pozitivnoj korelaciji
nije esencijani nutritient, trenutno, nema zvaničnih sa aktivacijom transkripcionog faktora NF-κB
vrednosti za preporučeni dijetarni ili referentni i posledičnom ekspresijom velikog broja gena
dijetarni unos ovog moćnog antioksidansa. uključenih u procese inflamacije i endotelne
Primećene su razlike u bioraspoloživosti R migracije ćelija [30]. Zabeleženi su pozitivni efekti
i S enantiomera alfa-lipoinske kiseline. Nakon ALA na inhibiciju NF-κB kod velikog broja ćelijskih
oralne primene R-ALA zabeležene su do 50% tipova [31], dok inicijalni uticaji inhibicije NF-κB
više plazma koncentracije u odnosu na primenu pomoću ALA mogu imati prednosti u procesima
S-enantiomera, verovatno zbog bolje resorpcije koji su praćeni disregulacijom aktivnosti redoks-
R-ALA. Nakon oralne primene oba enantiomera se osetljivih transkripcionih faktora. Antiinflamatorne
brzo metabolišu i izlučuju, a maksimalne plazma karakteristike ALA baziraju se na antioksidativnim
koncentracije postižu se jedan sat nakon primene karakteristikama ovog potencijalnog hemopreve-
[15]. R-ALA je ključni kofaktor za nekoliko važnih ntivnog agensa [32]. Literaturni podaci pokazuju
mitohondrijalnih enzimskih kompleksa, koji da ALA deluje kao anti-apoptotički agens u
učestvuju u katabolizmu alfa-keto kiselina i amino različitim ćelijskim kulturama, prevenirajuci
kiselina [16]. oksidantima indukovanu ćelijsku smrt [33], dok
indukuje apoptozu u ćelijama karcinoma kolona i
Antioksidativne karakteristike alfa- cerviksa [34].
lipoinske kiseline
Alfa-lipoinska kiselina se karakteriše Farmakoterapijski aspekti primene alfa-
jedinstvenim antioksidativnim sposobnostima lipoinske kiseline
jer i endogeno sintetisana i egzogeni oblik Farmakoterapijski aspekti ALA baziraju
aktivno učestvuju u hvatanju slobodnih radikala se na učešću ovog antioksidansa u različitim
u oksidovanoj i/ili redukovanoj formi. ALA je antiinflamatornim signalnim putevima, zato ALA
rastvorljiva i u vodi i u mastima pa zato može pronalazi svoja indikaciona područja u terapiji
obavljati antioksidativnu ulogu na nivou citozola, kardiovaskularnih, kognitivnih i neuromuskularnih
plazma membrane, serumskih i lipoproteina [17]. defekata. Potencijalna biohemijska i terapijska
Poznato je da ALA štiti mitohondrije od oksidativnog uloga ALA unete oralnim putem uslovljena je
stresa i da povećavaju životni vek, funkcionalne stepenom bioraspoloživosti, akumulacije u tkivima
genomske karakteristike kao i strukturni integritet i metaboličkim procesima kojima podleže [35, 36].
mitohondrija [18]. ALA i njen redukovani oblik, Preporučene terapijske doze alfa-lipoinske kiseline
DHALA, mogu direktno neutralisati reaktivne su od 300 -1800 mg dnevno [37].
kiseonične i/ili azotne radikale u in vitro uslovima. U Tabeli 1. prikazani su najzastupljeniji
Međutm, još uvek nije u potpunosti razjašnjen registrovani proizvodi na bazi alfa-lipoinske kiseline
antioksidativni mehanizam ALA u in vivo uslovima u Srbiji i zemljama Evrope. Prema anatomsko
[19]. terapijskoj klasifikaciji alfa-lipoinska kiselina je
Dihidoliponska kiselina je moćno redukciono svrstana u grupu proizvoda koji deluju na bolesti
sredstvo sa kapacitetom da regeneriše i smanji digestivnog trakta i metabolizma (ATC, A16AX01),
oksidovane oblike nekoliko važnih antioksidanta, sa osnovnom primenom u terapiji dijabetesne
uklučujući vitamin C, glutation i koenzim Q10 [20]. polineuropatije [38].
Slobodno gvožđe i bakar su važni redoks-aktivni
metalni joni koji mogu dovesti do oksidativnog Tabela 1. Registrovani proizvodi na bazi alfa-
oštećenja. Istraživanja pokazuju da ALA i DHALA lipoinske kiseline u Srbiji i zemljama Evrope
inhibiraju oksidativna oštećenje izazvana jonima
gvožđa ili bakra u in vitro uslovima i na animalnim Većina komercijano dostupnih proizvoda
modelima [21, 22]. sa alfa-lipoinskom kiselinom sadrži racemsku
Glutation je važan intraćelijski antioksidans mešavinu R i S enantiomera. Iako se oba
koji ima potentnu ulogu u detoksikaciji i eliminaciji enatiomera nakon oralne primene brzo metabolišu
toksina. Istraživanja upućuju da ALA dovodi do i izlučuju, prednost u terapijskom pogledu, na
osnovu farmakokinetičkih karakteristika se daje R tačnih i neophodnih saveta o primeni alfa-lipoinske

obliku [32]. kiseline, bezbedonosnim profilom i stepenu
Pozitivan uticaj preparata sa ALA zabeležen je efikasnosti u cilju postizanja efikasne i bezbedne
u tretmanu bolesti koje su praćene neravnotežom primene.
redoks statusa. Alfa-lipoinska kiselina, kao moćni
antioksidans, pronašla je svoje mesto u terapiji ZAKLJUČAK
komlikacija povezanih sa dijabetesom [39], terapiji
glaukoma [40], ateroskleroze [41] i migrene Iako organizam poseduje veliki broj moćnih
[42]. Zbog svoji fizičko-hemijskih karakteristika, antioksidativnih molekula neohodno je uzeti u obzir
ALA vrlo lako prolazi krvno-moždanu barijeru, da u situacijama pojačanog prisustva slobodnih
ispoljavajući na taj način, pozitivne antioksidativne radikala, mehanizmi antioksidativne zaštite ne
efekte na nivou nervnih ćelija. Jedna od uloga ovog mogu da ih uklone u potpunosti, pa se pristupa
antioksidansa ogleda se sposobnosti da regeneriše dodatnim načinima za povećanje efikasnosti
depoe glutationa, koji su u obično smanjeni, kao antioksidativne odbrane, u smislu pojačanog
posledica oksidativnog stresa, u toku šloga [43] i unosa antioksidanasa putem hrane ili dostupne
drugih cerebrovaskularnih događaja [44]. Rezultati adjuvantne terapije. Alfa-lipoinska kiselina,
novosprovedenih istraživanja potvrđuju pozitivnu kao terapijski agens, prepoznata je kao moćan
ulogu ALA u terapiji i prevenciji Alchajmerove antioksidans zauzimajući posebno mesto u terapiji
bolesti [45] i multiple skleroze [45] i šizofrenije hroničnih bolesti i hemoprevenciji karcinoma.
[47].
Alfa-lipoinska kiselina, kao dijetetski
suplement ili terapijski agens, učestvuje u ZAHVALNICA/ ACKNOWLEDGMENTS
modulaciji redoks potencijala. Osamdesetih
godina prošlog veka ALA je od strane naučne Istraživanje je podržano od strane Ministarstva
zajednice prepoznata kao moćan antioksidans prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike
[48]. Danas se ALA smatra jednim od najefikasnijih Srbije, u okviru projekta TR 31060.
do sada poznatih endogenih antioksidanasa,
pa poslednjih godina zauzima posebno mesto
u terapiji i hemoprevenciji karcinoma. Većina
hemopreventivnih agenasa ostvaruju intezivnu
antiinflamatornu i antioksidativnu aktivnost
ostvarujući na taj način važnu ulogu u epigenetskom
razvoju karcinoma [49].
Pored opravdanih prednosti koje optimalna
upotreba alfa-lipoinske kiseline pruža, neophodno
je sagledati nastanak potencijalnih interakcija
i neželjenih efekata. Iako se smatra se da je
upotreba alfa-lipoinske kiseline bezbedna,
ukoliko se primenjuje u preporučenim dozama,
zabeleženi su retki neželjeni efekti u vidu osipa
na koži i gastrointestinalnih smetnji [50]. Stalno
usavršavanje lekara, farmaceuta i nutricionista
omogućava lakši pristup pacijentima uz davanje
Tabela 1. Registrovani proizvodi na bazi alfa-lipoinske kiseline u Srbiji i zemljama Evrope
Zaštićeni naziv Proizvođač Zemlja Doza

Alpha-Lipogamma Wörwag Pharma Nemačka
Alpha-Lipon AL Aliud Nemačka
Alpha-Lipon STADA STADA Nemačka
Alpha-Liponsäure-CT CT Arzneimittel Nemačka
Alpha-Vibolex CNP Nemačka
Berlithion Berlin Chemie Srbija, Bosna, Hrvatska 300mg, 600 mg
Srbija, Češka, Slovačka,
Thioctacid Meda Turska, Rumunija,
Austrija
Thioctacid HR Meda Bugarska, Nemačka
Srbija, Slovačka, Češka,
Thiogamma Wörwag Pharma Nemačka, Litvanija,
Rumunija, Bugarska
Tromlipon Trommsdorff Nemačka
LITERATURA 17. Hermann R, Mungo J, Cnota PJ, Ziegler D.

Enantiomer-selective pharmacokinetics, oral
1. Lushchak VI. Free radicals, reactive oxygen bioavailability, and sex effects of various
species, oxidative stress and its classification. alpha-lipoic acid dosage forms. Clin Pharmacol
Chem Biol Interact 2014;224C:164-175. 2014;6:195-204.
2. Vertuani S, Angusti A, Manfredini S. The 18. Rochette L, Ghibu S, Richard C, Zeller M, Cottin
antioxidants and pro-antioxidants network: an Y, Vergely C. Direct and indirect antioxidant
overview. Curr Pharm Des. 2004;10(14):1677-94. properties of α-lipoic acid and therapeutic
3. Teichert J, Hermann R, Ruus P, Preiss R. Plasma potential. Mol Nutr Food Res 2013;57(1):114–125.
kinetics, metabolism, and urinary excretion of 19. Smith AR, Shenvi SV, Widlansky M, Suh JH,
alpha-lipoic acid following oral administration Hagen TM. Lipoic acid as a potential therapy for
in healthy volunteers. J Clin Pharmacol chronic diseases associated with oxidative stress.
2003;43(11):1257-67. Curr Med Chem 2004;11(9):1135-1146.
4. Gomes MB, Negrato CA. Alpha-lipoic acid as a 20. Kozlov AV, Gille L, Staniek K, Nohl H. Dihydrolipoic
pleiotropic compound with potential therapeutic acid maintains ubiquinone in the antioxidant active
use in diabetes and other chronic diseases. form by two-electron reduction of ubiquinone
Diabetol Metab Syndr 2014;6(1):80. and one-electron reduction of ubisemiquinone.
5. Gorca A, Huk-KolegaH, Piechota P, Kleniewska Arch Biochem Biophys 1999;363(1):148-154.
P, Ciejka E, Skibska B. Lipoic acid – biological 21. Suh JH, Zhu BZ, deSzoeke E, Frei B, Hagen TM.
activity and therapeutic potential. Pharmacol Rep Dihydrolipoic acid lowers the redox activity of
2011; 63(4): 849-58. transition metal ions but does not remove them
6. Miller JR, Busby RW, Jordan SW, Cheek J, from the active site of enzymes. Redox Rep
Henshaw TF, Ashley GW, et al. Escherichia coli 2004;9(1):57-61.
LipA is a lipoyl synthase: in vitro biosynthesis 22. Suh JH, Moreau R, Heath SH, Hagen TM. Dietary
of lipoylated pyruvate dehydrogenase complex supplementation with (R)-alpha-lipoic acid
from octanoyl-acyl carrier protein. Biochemistry reverses the age-related accumulation of iron
2000;39(49):15166-15178. and depletion of antioxidants in the rat cerebral
7. Reed LJ. A trail of research from lipoic acid to cortex. Redox Rep 2005;10(1):52-60.
alpha-keto acid dehydrogenase complexes. J Biol 23. Monette JS, Gómez LA, Moreau RF, Dunn KC,
Chem. 2001;276(42):38329-38336. Butler JA, Finlay LA, et al. (R)-alpha-Lipoic
8. Packer L, Witt EH, Tritschler HJ. Alpha-lipoic acid acid treatment restores ceramide balance in
as a biological antioxidant. Free Radic Biol Med aging rat cardiac mitochondria. Pharmacol Res
1995;19(2):227-50. 2011;63(1):23-29.
9. Kramer K, Packer L. R-alpha-lipoic acid. In: 24. Suh JH, Wang H, Liu RM, Liu J, Hagen TM. (R)-
Kramer K, Hoppe P, Packer L, eds. Nutraceuticals alpha-lipoic acid reverses the age-related loss
in Health and Disease Prevention. New York: in GSH redox status in post-mitotic tissues:
Marcel Dekker, Inc.; 2001:129-164. evidence for increased cysteine requirement
10. Packer L, Kraemer K, Rimbach G. Molecular for GSH synthesis. Arch Biochem Biophys
aspects of lipoic acid in the prevention of diabetes 2004;423(1):126-135.
complications. Nutrition 2001; 17(10):888–95. 25. Diesel B, Kulhanek-Heinze S, Höltje M, Brandt
11. Fujiwara K, Takeuchi S, Okamura-Ikeda K, B, Höltje HD, Vollmar AM, et al. Alpha-lipoic
Motokawa Y. Purification, characterization, and acid as a directly binding activator of the insulin
cDNA cloning of lipoate-activating enzyme from receptor: protection from hepatocyte apoptosis.
bovine liver. J Biol Chem. 2001;276(31):28819- Biochemistry 2007;46(8):2146-2155.
28823. 26. Yaworsky K, Somwar R, Ramlal T, Tritschler
12. Mignini F, Capacchietti M, Napolioni V, Reggiardo HJ, Klip A. Engagement of the insulin-sensitive
G, Fasani R, Ferrari P. Single dose bioavailability pathway in the stimulation of glucose transport
and pharmacokinetic study of a innovative by alpha-lipoic acid in 3T3-L1 adipocytes.
formulation of α-lipoic acid (ALA600) in healthy Diabetologia. 2000;43(3):294-303.
volunteers. Minerva Med 2011;102:1-8. 27. Zhang WJ, Wei H, Hagen T, Frei B. Alpha-lipoic
13. Teichert J, Hermann R, Ruus P, Preiss R. Plasma acid attenuates LPS-induced inflammatory
kinetics, metabolism, and urinary excretion of responses by activating the phosphoinositide
alpha-lipoic acid following oral administration 3-kinase/Akt signaling pathway. Proc Natl Acad
in healthy volunteers. J Clin Pharmacol. Sci U S A 2007;104(10):4077-4082.
2003;43(11):1257-1267. 28. Shay KP, Hagen TM. Age-associated impairment
14. Gleiter CH, Schug BS, Hermann R, Elze M, Blume of Akt phosphorylation in primary rat hepatocytes
HH, Gundert-Remy U. Influence of food intake on is remediated by alpha-lipoic acid through
the bioavailability of thioctic acid enantiomers. PI3 kinase, PTEN, and PP2A. Biogerontology
Eur J Clin Pharmacol 1996;50(6):513–514. 2009;10(4):443-456.
15. Breithaupt-Grögler K, Niebch G, Schneider 29. Zhang L, Xing GQ, Barker JL, Chang Y, Maric D,
E, Erb K, Hermann R, Blume HH, et al. Dose- Ma W, et al. Alpha-lipoic acid protects rat cortical
proportionality of oral thioctic acid-coincidence neurons against cell death induced by amyloid
of assessments via pooled plasma and individual and hydrogen peroxide through the Akt signalling
data.. Eur J Pharm Sci 1999;8(1):57-65. pathway. Neurosci Lett 2001;312(3):125-128.
16. Bustamante J, Lodge JK, Marcocci L, Tritschler 30. Hofmann MA, Schiekofer S, Kanitz M, Klevesath
HJ, Packer L, Rihn BH. Alpha-lipoic acid in liver MS, Joswig M, Lee V, et al. Insufficient glycemic
metabolism and disease. Free Radic Biol Med control increases nuclear factor kappa B binding
1998;24(6):1023-1039. activity in peripheral blood mononuclear cells
isolated from patients with type 1 diabetes. 46. Marracci GH, McKeon GP, Marquardt WE, Winter
Diabetes Care 1998; 21(8): 1310–6. RW, Riscoe MK, Bourdette DN. Alpha lipoic acid
31. Feuerecker B, Pirsig S, Seidl C, Aichler M, inhibits human T-cell migration: implications for
Feuchtinger A, Bruchelt G, et al. Lipoic acid multiple sclerosis. J Neurosci Res 2004;78(3):362-
inhibits cell proliferation of tumor cells in vitro 70.
and in vivo. Cancer Biol Ther 2012; 13(14): 1425- 47. Vidović B, Milovanović S, Dorđević B, Kotur-
1435. Stevuljević J, Stefanović A, Ivanišević J, et al.
32. Shay KP, Moreau RF, Smith EJ, Smith AR, Hagen Effect of alpha-lipoic acid supplementation
TM. Alpha-lipoic acid as a dietary supplement: on oxidative stress markers and antioxidative
molecular mechanisms and therapeutic potential. defense in patients with schizophrenia. Psychiatr
Biochim Biophys Acta 2009; 790(10): 1149-60. Danub 2014 ;26(3):205-13..
33. Simbula G, Columbano A, Ledda-Columbano GM, 48. Packer L, Witt EH, Tritschler HJ. Alpha-lipoic acid
Sanna L, Deidda M, Diana A, et al. Increased ROS as a biological antioxidant. Free Radic Biol Med
generation and p53 activation in alpha-lipoic acid- 1995;19(2):227-50.
induced apoptosis of hepatoma cells. Apoptosis 49. Elangovan S,Tze-chen H. Regulation of cell cycle
2007; 12(1): 113–23. transition and induction of apoptosis in HL-
34. Damnjanovic I, Kocic G, Najman S, Stojanovic S, 60 leukemia cells by lipoic acid: role in cancer
Stojanovic D, Veljkovic A, et al. Chemopreventive prevention and Therapy. J Hematol Oncol
potential of alpha lipoic acid in the treatment 2008;1:4.
of culture of colon and cervix cancer cell lines. 50. Ziegler D, Low PA, Litchy WJ, Boulton AJ, Vinik
Bratisl Lek Listy 2014; 115(10):611–616. AI, Freeman R, et al. Efficacy and safety of
35. Scott BC, Aruoma OI, Evans PJ, O’Neill C, Van der antioxidant treatment with α-lipoic acid over 4
Vliet A, Cross CE, et al. Lipoic and dihydrolipoic years in diabetic polyneuropathy: the NATHAN 1
acids as antioxidants. A critical evaluation. Free trial. Diabetes Care 2011;34(9):2054–2060.
Radic Res 1994; 20(2): 119–33.
36. Liu J, Head E, Gharib AM, Yuan W, Ingersoll
RT, Hagen TM, et al. Memory loss in old rats is
associated with brain mitochondrial decay and
RNA/DNA oxidation: partial reversal by feeding
acetyl-L-carnitine and/or R-alpha -lipoic acid.
Proc Natl Acad Sci U S A 2002; 99(4): 2356–61.
37. Lekovi u prometu: priručnik o lekovima i njihovoj
primeni: ATC klasifikacija. Milan Stanulović, 15.
izd., Novi Sad: Ortomedics, 2006.
38. Suzuki YJ, Aggarwal BB, Packer L. Alpha-lipoic
acid is a potent inhibitor of NF-kappa B activation
in human T cells. Biochem Biophys Res Commun
1992; 189 (3): 1709–15.
39. Castro MC, Francini F, Gagliardino JJ, Massa ML.
Lipoic acid prevents fructose-induced changes in
liver carbohydrate metabolism: role of oxidative
stress. Biochim Biophys Acta 2014;1840(3):1145-
51.
40. Koriyama Y, Nakayama Y, Matsugo S, Kato S.
Protective effect of lipoic acid against oxidative
stress is mediated by Keap1/Nrf2-dependent
heme oxygenase-1 induction in the RGC-5
cellline. Brain Res 2013;1499:145-57.
41. Xu J, Yang W, Deng Q, Huang Q, Yang J, Huang
F. Flaxseed oil and α-lipoic acid combination
reduces atherosclerosis risk factors in rats fed a
high-fat diet. Lipids Health Dis 2012;11:148.
42. Ali AM, Awad TG, Al-Adl NM. Efficacy of combined
topiramate/thioctic acid therapy in migraine
prophylaxis. Saudi Pharm J 2010;18(4):239-43.
43. Connell BJ, Saleh M, Khan BV, Saleh TM. Lipoic
acid protects against reperfusion injury in the
early stages of cerebral ischemia. Brain Res
2011;1375:128-36.
44. Panigrahi M, Sadguna Y, Shivakumar BR, Kolluri
SV, Roy S, Packer L, et al. alpha-Lipoic acid
protects against reperfusion injury following
cerebral ischemia in rats. Brain Res 1996;717(1-
2):184-8.
45. Holmquist L, Stuchbury G, Berbaum K, Muscat
S, Young S, Hager K, et al. Lipoic acid as a novel
treatment for Alzheimer’s disease and related
dementias. Pharmacol Ther 2007;113(1):154-64.
Pharmacotherapeutic aspects of the application of

alpha-lipoic acid as an antioxidant
Damnjanović I1, 1
Department of Pharmacy, Faculty of Medicine,
Stojanović D2, University of Niš, Serbia
Kocic G3, 2
Public Health Institute Niš, Serbia
Najman S4, 3
Institute of Biochemistry, Faculty of Medicine,
Stojanović S4, University of Niš, Serbia
Pesić S5 4
Institute of Biology and Human Genetics,
Faculty of Medicine, University of Niš, Serbia
5
Department of Pharmacology, Faculty of
Medicine, University of Niš, Serbia
Summary: Alpha-lipoic acid (ALA) is a natural, di-thiol antioxidant

derived from octanoic acid. It was discovered in 1951 as a molecule
that participates in the transfer of acyl groups in the Krebs cycle. ALA
and its reduced form, dihydrolipoic acid, today represent important
factors in fight with diseases caused by increased oxidative stress.
In the human organism ALA is synthesized de novo from fatty acids
and cysteine, but in very small quantities, so it is necessary to be
entered from external sources through food or adjuvant therapy. The
final reaction in the synthesis of ALA is insertion of the two sulfur
atoms, mediated by lipoyl synthase as a sulfur donor. Endogenously
synthesized ALA is covalently bound to the corresponding proteins,
achieving, in this way, an important role as cofactor of a large number
of mitochondrial enzymes.
ALA contains in its structure two thiol groups which may participate
in the reactions of oxidation and / or reduction. It is characterized by
unique antioxidant abilities, since both endogenously and exogenously
synthesized form is actively involved in the capture of free radicals in
oxidized and / or reduced form. ALA is soluble both in water and fat,
so it can perform its antioxidant role in the cytosol, plasma membrane
and serum lipoproteins, participating in an important processes
including modulation of signal transduction such as insulin signaling,
PKB/Akt-dependent signaling as well as redox-sensitive transcription
factors.
Potential biochemical and therapeutic role of ALA, administered
orally, is conditioned by the degree of bioavailability, accumulation
in tissues and metabolic processes by which it is subjected to.
Pharmacotherapeutic aspects of ALA are based on the participation
of this antioxidant in different inflammatory pathways, and therefore
alpha-lipoic acid, as a therapeutic agent, is widely recognized as
a powerful antioxidant by taking a special place in the treatment
of cardiovascular, cognitive, neuromuscular defects and cancer
chemoprevention.
Key words: alpha-lipoic acid, antioxidant, pharmacotherapeutic

aspects, application.
54 Olivera Ninković Mrđenovački: Uticaj određenih sastojaka hrane na proces ateroskleroze
UDK: 616.13-004.6-084/-085
613.2
Uticaj određenih sastojaka hrane na proces

ateroskleroze
Kratak sadržaj: Hronične nezarazne bolesti uzrokuju skoro dve
Olivera Ninković Mrđenovački1
trećine svih smrtnih slučajeva u svetu, a kardiovaskularne bolesti, kao
1
Zavod za javno zdravlje Šabac deo grupe ovih bolesti, u strukturi mortaliteta imaju veći udeo od
Ul. Jovana Cvijića br. 1, Šabac
polovine svih smrtnih ishoda.
Ateroskleroza je najčešći i najvažniji uzrok oboljevanja
Rad primljen: 25.06.2014. kardiovaskularnog sistema. Patofiziološki mehanizmi ateroskleroze
nisu u potpunosti razjašnjeni, ali je utvrđeno da depoziti lipida,
Kontakt adresa: oksidativni stres, zapaljenski procesi krvnih sudova, disfunskija
Olivera Ninković Mrđenovački
Kursulina 42, Beograd
endotela i raslojavanje glatkih mišićnih ćelija igraju integralnu ulogu u
063-8958-471 formiranju i napredovanju aterosklerotskog plaka.
olex@ptt.rs Veliki broj studija utvrdio je povezanost nepravilne ishrane sa
ubrzanjem procesa ateroskleroze, kao i da izbalansirana ishrana sa
upotrebom namirnica niske energetske gustine kao i namirnica koje u
sebi sadrže određenu količinu pojedinih zaštitnih sastojaka hrane uz
umerenu fizičku aktivnost u okruženju bez duvanskog dima mogu da
uspore proces ateroskleroze.
Cilj rada bio je da se izvrši analiza dostupne literature koja je obrađivala
povezanost unosa određenih sastojaka hrane kao što su dijetna
vlakna, fitosteroli, polifenoli, mono i polinezasićene masne kiseline i
procesa ateroskleroze.
Dosadašnja istraživanja koja su se bavila utvrđivanjem povezanosti
unosa bioaktivnih sastojaka hrane na proces ateroskleroze pokazala
su da upotreba određenih sastojaka kao što su dijetna vlakna,
fitosteroli, polifenoli, mono i polinezasićene masne kiseline može imati
povoljan uticaj na usporavanje procesa ateroskleroze, ali i ukazala da
su potrebna nova istraživanja.
Ključne reči: ishrana, ateroskleroza, polifenoli, fitosteroli, dijetna

vlakna.
UVOD sudоvа sа učеšćеm оd 53,2% u svim uzrоcimа smrti

vоdеći su uzrок umirаnjа i u Republici Srbiјi [3].
Statistički izveštaj Svetske zdravstvene Ateroskleroza je najčešći (u 90% slučajeva)
organizacije (SZO) iz 2012. godine stavlja akcenat [4] i najvažniji uzrok oboljevanja kardiovasularnog
na rastući problem hroničnih nezaraznih bolesti sistema (KVS). Mehanizmi nastanka ateroskleroze
(HNB) koje uzrokuju skoro dve trećine svih smrtnih nisu u potpunosti razjašnjeni, ali je utvrđeno da
slučajeva u svetu [1]. depoziti lipida, oksidativni stres, zapaljenski procesi
Bolesti srca i krvnih sudova (KVB) kao deo grupe krvnih sudova, disfunskija endotela i raslojavanje
hroničnih nezaraznih bolesti predstavljaju vodeći glatkih mišićnih ćelija učestvuju u formiranju,
uzrok oboljevanja i umiranja u svetu [2]. Godišnje napredovanju i rupturi aterosklerotskog plaka [5].
od KVB umre 17,3 miliona ljudi, a do 2030. godine Utvrđeno je da ishrana sa visokim energetskim
broj umrlih iznosiće 23 miliona. Bоlеsti srcа i кrvnih unosom u odnosu na energetski rashod, veliki unos
Tabela 1. Mogući vaskuloprotektivni efekti određenih sastojaka hrane
Mogući
Određeni sastojak
Primeri Izvori vaskuloprotektivni
hrane
efekti
Rastvorljiva dijetalna ovas, ječam, kvasac,
Glukan, pektin ↓TC, ↓TG, ↓LDL-C
vlakna voće, povrće, žito
Sitosterol, stigmasterol, ricinusovo ulje, sojino ↓TC , ↓LDL-C ↓apsorpciju
Biljni steroli
kampesterol ulje holesterola
↓TC, supresija
srčanih aritmija, ↓TA,
ω3 PMK DHA, EPA Riba, riblje ulje
↓agregaciju trombocita,
↓angiogenezu
TC, Ukupni holesterol; TG, trigliceridi; LDL, lipoproteini male gustine; PMK, polinezasićene masne kiseline; DHA,
dokozaheksaenska kiselina; EPA, eikozapentaenska kiselina; TA, krvni pritisak.
Olivera Ninković Mrđenovački: Uticaj određenih sastojaka hrane na proces ateroskleroze 55
ukupnih masti, zasićenih i trans masnih kiselina, Studija je pokazala da se sa dnevnim unosom od
holesterola, animalnih proteina i rafiniranih ugljenih 2.059mg snižava LDL za 8,9% [18] što je saglasno
hidrata uz povećanu potrošnju kuhinjske soli i rezultatima meta analize 84 kliničke studije u
alkohola, sa nedovoljnim unosom kompleksnih uzimanju fitosterola u dnevnoj dozi od 2.150mg i
ugljenih hidrata, biljnih dijetnih vlakana, nezasićenih postignutoj redukciji koncentracije LDL od 8,8%
masnih kiselina i biljne hrane koja sadrži brojne [19].
bioaktivne sastojake kao što su polifenoli, karoteni, Utvrđeno je da ako bi se obezbedio dnevni unos
fitosteroli i drugi neesencijalni sastojci, doprinosi fitosterola od 2gr mogao bi efektivno da snizi TC i
ubrzanju procesa ateroskleroze i nastanku LDL holesterol za 7-10% sa malim ili beznačajnim
kardiovaskularnih bolesti [6]. efektom na serumski lipoprotein visoke gustine
Istraživanja in vitro, na celularnim i animalnim (HDL) [20].
modelima, epidemiološke i kliničke studije koje
su proučavale efekte određenih sastojaka hrane Dijetna vlakna
kao što su mono i polinezasićene masne kiseline, Istraživanja su pokazala da dijetna vlakna
brojna polifenolna jedinjenja sa antioksidantnim prisutna u voću, zelenom lisnatom povrću,
svojstvima, dijetna vlakna i fitosteroli na proces leguminozama, celim zrnima žitarica imaju direktan
ateroskleroze su pokazala dozno zavisan povoljan hipoholesterolemijski efekat [21], a dijetna vlakna
uticaj ovih sastojaka hrane na snižavanje nivoa rastvorljiva u vodi iz mekinja ovsa i semena bokvice
lipida u krvi i njihove moguće vaskuloprotektivne snižavaju TC i LDL [22].
efekte. Dosadašnja ispitivanja su otvorila i ostavila Opservacione studije su pokazale da su osobe
mogućnosti za nova istraživanja njihove primene koje su konzumirale relativno veliku količinu dijetnih
u ovoj oblasti, a tabela 1 prikazuje moguće vlakana, više od 15 gr dnevno, imale statistički
vaskuloprotektivne efekte određenih sastojaka značajno niži rizik oboljevanja od ishemijske bolesti
hrane [7]. srca (IBS-a) [23], moždanog udara [24] i oboljenja
Navedeni sastojci hrane prirodno se nalaze u perifernih krvnih sudova [25].
voću i povrću, fitoplanktonu kojim se hrane ribe. Rezultati prospektivne kohortne studije koja je
Savremeni način ishrane, koji je prisutan i u većini trajala 8,6 godina i obuhvatila populaciju od 3.588
razvijenih zemalja i zemalja u razvoju, uključujući i osoba starijih od 65 godina je pokazala obrnutu
stanovništvo Republike Srbije, odlikuje nedovoljan povezanost unosa cerealnih vlakana u kasnijem
unos biljne hrane i morske ribe [8,9,10,11], te se životnom dobu sa rizikom od moždanog udara i
savremena prehrambena tehnologija i fitofarmacija ishemijske bolesti srca (IBS-a) [26].
u saradnji sa medicinskim stručnjacima sve više bave U cilju postizanja, održavanja i poboljšavanja
proučavanjem uticaja pojedinih sastojaka hrane na zdravlja ljudi preporučuje se dnevni unos dijetnih
faktore rizika za razvoj ateroskleroze s ciljem da se vlakana u količini od 25-30 gr. Ovaj nivo unosa
putem obogaćivanja pojedinih namirnica i upotrebe se teško realizuje konzumiranjem hrane prirodno
suplemenata poveća njihov unos [12]. bogate vlaknima i zato se preporučuje upotreba
prehrambenih proizvoda obogaćenih vlaknima [27].
Fitosteroli
Fitosteroli su prirodni biljni steroli koji su Nezasićene masne kiseline
strukturno veoma slični holesterolu i kompeticijom Antinflamatorni i antiaterogeni potencijal
sa njim redukuju intestinalnu apsorpciju i ω3 masnih kiselina široko je ispitivan in vitro, na
koncentraciju serumskog lipoproteina niske gustine životinjama i u kliničkim studijama na ljudima.
(LDL), a tako smanjuju i nivo ukupnog holesterola Za razliku od celularnih modela koji su pokazali
(TC) [13]. zaštitnu ulogu ribljeg ulja u nastanku ateroskleroze,
Fitosteroli se poslednjih godina dodaju u rezultati studija na životinjama (primati, svinje,
prehrambene proizvode (margarini, maslac, ulje za zečevi i miševi) iako u većini ukazuju na postojanje
kuvanje, jogurt i drugu hranu) jer se u namirnicama antiaterogenog efekta, u manjem broju pokazuju
prirodno nalaze u veoma malim količinama. neslaganje [28,29].
Istraživanja su pokazala da je serumska vrednost Rezultati meta analize koja je obuhvatila
LDL-a značajno smanjena kada su biljni steroli 60 kontrolisanih studija u periodu od 1970. do
dodati u mleko 15,9% i jogurt 8,6%, ali manje kada 1998. pokazuju pozitivne efekte dijeta sa visokim
su dodati u hleb 6,5% i cerealije 5,4% [14]. procentom mononezasićenih masnih kiselina (MMK)
Kao deo optimalne dijetoterapije u primarnoj na nivo lipida i stepen oksidacije LDL holesterola u
i sekundarnoj prevenciji bolesti KVS-a preporučuje krvi [30].
se fitosterolom obogaćena hrana [15]. Dodatak hrani 2-3gr dnevno ribljeg ulja
Američka asocijacija za srce (America heart (bogatog ω3 masnim kiselina) može da redukuje
association - AHA) [16] i evropski vodič za ishranu nivo triglicerida (TG) za 20-30% i kod osoba su
(European Current Dietary Guidelines) [17] normalnim i sa povišenim lipidima. Polinezasićene
podržavaju upotrebu biljnih sterola kao dopune ω3 masne kiseline u dozi većoj od 3gr dnevno
ishrani kod stanja sa povišenim holesterolom. mogu povećati vrednosti LDL za 5% kod pacijenata
Efekti unosa fitosterola na LDL su zavisni od sa povišenim trigleceridima [31]. Ispitivanje
primenjene doze. U studiji u kojoj je testirana dozna na 4.837 pacijenata posle preležanog infarkta
zavisnost efekata unosa fitosterola na metabolizam miokarda pokazalo je da dnevne doze od 400mg
holesterola u grupi koja je primala dnevno 59mg, polinezasićenih masnih kiselina (PMK) ne mogu
459mg ili 2.059mg fitosterola, značajni rezulati značajno redukovati nivo triglicerida [32].
su postignuti u srednjoj i u grupi koja je primala Američka asocijacija za srce (AHA) preporučuje
najveću dozu. Kod navedene grupe ispitanika da kod pacijenata sa hipertrigliceridemijom većom
uočen je značajan porast izlučivanja holesterola od 5,6 mmol/l, efektivna doza iznosi od 2 do 4gr
kao i redukcija intestinalne apsorpcije holesterola. eikozapentaenske kiseline (EPA) i dokozaheksaenske
kiseline (DHA) dnevno zbog sniženja vrednosti in vitro, na celularnim i životinjskim modelima,
triglicerida za 20-40% [2]. epidemioloških, randomiziranih i interventnih
kliničkih ispitivanja može se zaključiti da je postignut
Polifenoli napredak u poslednje dve decenije u definisanju
Ispitivanja efekata unošenja polifenola kroz uticaja određenih sastojaka hrane kao što su
ishranu na čovekov organizam su se značajno razvila fitosteroli, polifenoli, dijetna vlakna i nezasićene
poslednjih 15 godina. Prirodni izvori polifenola su masne kiseline na proces ateroskleroze. Rezultati
povrće, voće, voćni sokovi, kakao, crveno vino i, u istraživanja koji su navedeni u ovom pregledu
manjoj količini, cerealije. Hidroksitirosol i resveratrol daju trenutno razumevanje bioloških efekata
su dva antioksidanta fenola koje sadrži i crveno vino ovih sastojaka na proces ateroskleroze i njihovog
i maslinovo ulje. pozitivnog značaja za zdravlje ljudi.
In vivo studije pokazuju da polifenoli povoljno
deluju u ranim stadijumima razvoja ateroskleroze,
poboljšavaju endotelnu funkciju i povećavaju
oslobađanje nitritnih oksida, moduliraju zapaljenje LITERATURA
i metabolizam lipida (hipolipidemijski efekat),
poboljšavaju antioksidacioni status i štite od 1. World Health Organization. The World health
aterotrombogenih epizoda uključujući agregaciju statistics report 2012. [Internet] [Cited May
trombocita i miokardnu ishemiju. Utvrđeno je da 22 2014]. Available from:http://www.who.
umerena konzumacija crvenog vina prevenira int/mediacentre/news/releases/2012/world_
akutna oštećenja endotelne funkcije izazvane health_ statistics_20120516/en/index.html.
pušenjem cigareta ili konzumacijom veoma masnih 2. De Caterina R.n3 fatty acids in Cardiovascular
obroka [33]. Disease. ‎N. Engl. J. Med.2011;364:2439-450.
Studija na pacijentima sa IBS je pokazala 3. Institut za javno zdravlje Srbije “Dr Milan Jovanović
da je pored crvenog vina konzumacija soka od Batut”. Kalendar zdravlja za 2015. godinu.
nara u trajanju od 18 do 36 meseci usporila [Internet] [cited Sep 27 2015]. Available from:
progresiju ateroskleroze jakim antioksidantnim http://www.batut.org.rs/index.php?content=1274
karakteristikama polifenola iz nara [34]. 4. Milenković S, Borzanović M, Jovanović D.
Ispitivanja na životinjama su pokazala Hiperlipidemija kao faktor rizika ishemijske
antiaterogeni efekat resveratrola iz crvenog vina bolesti srca. Zbornik radova ‘’IX jugoslovensko-
[35,36]. Rezultati u studijama na ćelijskim modelima ruski dani’’, Sarajevo 1988;93.
se slažu u protektivnoj ulozi polifenolnih jedinjenja 5. Badimon L, Vilahur G, Padro T. Lipoproteins,
kao što su hidroksitirosol i resveratrol. I resveratrol platelets and atherothrombosis. Rev Esp
i hidroksitirosol inhibiraju peroksidaciju lipida, kao i Cardiol. 2009;62:1161-78.
agregaciju trombocita, redukuju ekspresiju VCAM- 6. Padwal R, Hemmelgarn B, McAlister F, McKay
1 (vaskularni ćelijski adhezioni molekul – 1) gena D, Grover S, WilsonKhan T i sar. The 2007
u endotelnim ćelijama koji stimuliše inflamaciju i Canadian Hypertension Education Program
aterogenezu [37,38,39]. recommendations for the management of
Istraživanje koje je sprovedeno u Holandiji hypertension, Part 2: Therapy. Can J Cardiol.
na miševima koji su hranjeni antiimflamatronom 2007 15;23(7):539-50.
mešanom dijetom (AIMD) koja se sastojala od 7. Massaro M, Scoditti E, Carluccio AM, De Caterina R.
resveratrola, likopena, katehina, vitamina E, C i ribljeg Nutraceuticals and prevention of Atherosclerosis:
ulja je pokazalo smanjenje imflamatornih riziko- Focus on ω3 Polyunsaturated Fatty Acids and
faktora proaterogenih lipida. AIMD je redukovala Mediterranean Diet Polyphenols.Cardiovascular
citokine-indukovane humanim C-reaktivnim Therapeutics. 2010; 28:e13-e19.
proteinom (CRP) i ekspresiju fibrinogena. AIMD 8. WHO. Diet, nutrition and chronical diseases.
je izrazito snizila nivo holesterola, triglicerida i Tecnical report series. No 916. Geneva: WHO;
amiloida A u plazmi. AIMD je redukovala razvoj 2003.
ateroskleroze za 96% u odnosu na placebo. Efekti 9. Ministarstvo zdravlja Republike Srbije i Institut za
na ateroskelrozu su se ispoljili u redukciji ekspresije javno zdravlje Srbije “Dr Milan Jovanovic Batut”.
vaskularnih zapaljenskih markera [40]. Rezultati istraživanja zdravlja stanovništva
Studije su pokazale vaskuloprotektivnu ulogu Srbije u 2013.godini. Beograd, 2014.
polifenola snižavanjem nivoa holesterola, triglicerida 10. Zečev V, Bjelanović J, Bjelica A. Navike u ishrani
i redukovanjem ekspresije gena koji kontrolišu kod radnoaktivnog stanovništva različitih
sintezu zapaljenskih markera. Zdravstveni efekti zanimanja. Hrana i ishrana. 2014;55(1):31-35.
polifenola zavise od konzumirane količine i njihove 11. Đorđević M, Trajković Pavlović Lj. Značaj stanja
bioraspoloživosti. Unos polifenola kao najbogatijih uhranjenosti, kvaliteta ishrane i nivoa fizičke
antioksidanata dnevno bi mogao biti i veći od 1g aktivnosti studentkinja u proceni rizika za razvoj
[41]. osteoporoze. Hrana i ishrana. 2012;53(2):83-
88.
Zaključak 12. Bioactive components in plants. Benefits and
risk for men and animals. Proceedings from
Uloga pojedinih sastojaka hrane kao što su symposium held at the Norwegian Academy
fitosteroli, polifenoli, dijetna vlakna i nezasićene of Science and Letters. Oslo13-14 November
masne kiseline na zdravlje ljudi je i dalje oblast za 2008. Oslo: Novus forlag; 2010.
istraživanja. Iako su određeni biološki efekti ovih 13. Ostlund RE Jr. Phytosterols in human nutrition.
sastojaka naučno objašnjeni, mehanizmi delovanja Annu Rev Nutr. 2002;22:533–49.
na proces ateroskleroze nisu potpuno rasvetljeni. 14. Clifton PM, Noakes M, Sullivan D, Erichsen N,
Na osnovu uvida u dosadašnja istraživanja Ross D, Annison G, et al. Cholesterol-lowering
Olivera Ninković Mrđenovački: Uticaj određenih sastojaka hrane na proces ateroskleroze 57
effects of plant sterol esters differ in milk, atherosclerotic lesions in ApoE-deficient mice.
yoghurt, bread and cereal. Eur J Clin Nutr. Atherosclerosis. 2008;197:524–533.
2004;58:503–509. 29. Zampolli A, Bysted A, Leth T, Mortensen A,
15. Executive summary of the third report of De Caterina R, Falk E. Contrasting effect of
the National Cholesterol Education Program fish oil supplementation on the development
(NCEP) Expert panel on detection, evaluation, of atherosclerosis in murine models.
and treatment of high blood cholesterol in Atherosclerosis. 2006;184:78–85.
adults (adult treatment panel III). JAMA. 30. Mensink RP, Zock PL, Kester AD, Katan MB.
2001;285:2486–2497. Effects of dietary fatty acids and carbohydrates
16. Lichtenstein AH, Appel LJ, Brands M, Carnethon on the ratio of serum total to HDL cholesterol
M, Daniels S, Franch HA i sar. Summary of and on serum lipids and apolipoproteins: A
American Heart Association diet and lifestyle meta-analysis of 60 controlled trials. Am J Clin
recommendations revision 2006. Arterioscler Nutr 2003;77:1146–1155.
Thromb Vasc Biol. 2006;26:2186–2191. 31. Liu S, Manson JE, Stampfer MJ, Holmes M, Hu
17. European Commission. General view of the FB, Hankinson SE i sar. Dietary glycemic load
scientificcommittee on food on the long- assessed by food-frequency questionnaire in
term effects of the intake of elevated levels relation to plasma high density-lipoprotein
of phytosterols from multiple dietary sources, cholesterol and fasting plasma triacylglycerols
with particular attention to the effects of beta- in postmenopausal women. Am J Clin Nutr.
carotene, 2002.[Internet] [cited May 20 2015] 2001;73:560–566.
Available from: http://europa.eu.int/comm/ 32. Kromhout D, Giltay EJ, Geleijnse JM for the
food/fs/sc/scf/index en.html . Alpha Omega Trial Group. ω3 Fatty acids
18. Racette SB, Lin X, Lefevre M, Spearie CA, Most and cardiovascular events after myocardial
MM, Ma L i sar.Dose effects of dietary phytosterols infarction. N Engl J Med. 2010;363:2015–26.
on cholesterol metabolism: a controlled feeding 33. Papamichael C, Karatzis E, Karatzi K, Aznaouridis
study. Am J Clin Nutr. 2010;91:32-8. K, Papaioannou T, Protogerou A i sar. Red wine’s
19. Demonty I, Ras R, Van der Knaap H, Duchateau antioxidants counteract acute endothelial
G, Meijer L, Zock P i sar. Continuous Dose- dysfunction caused by cigarette smoking in
Response Relationship of the LDL-Cholesterol- healthy nonsmokers. Am Heart J. 2004;147:E5.
Lowering Effect of Phytosterol Intake. J Nutr. 34. Davidson MH, Maki KC, Dicklin MR, Feinstein SB,
2009;139:271–84. Witchger M, Bell M i sar. Effects of consumption
20. Abumweis SS, Barake R, Jones PJ. Plant sterols/ of pomegranate juice on carotid intima-media
stanols as cholesterol lowering agents: a meta- thickness in men and women at moderate
analysis of randomized controlled trials. Food risk for coronary heart disease. Am J Cardiol.
Nutr Res. 2008;52, doi:10.3402/fnr.v52io.1811. 2009;104:936–942.
21. Brown L, Rosner B, Willet W, Sacks SM. 35. Wang Z, Zou J, Cao K, Hsieh TC, Huang Y, Wu
Cholesterol-lowering effects of dietary fiber: a JM i sar. Dealcoholized red wine containing
meta-analysis. Am J Clin Nutr. 1999;69:30–42. known amounts of resveratrol suppresses
22. Rideout TC, Harding SV, Jones PJ, Fan MZ. atherosclerosis in hypercholesterolemic rabbits
Guar gum and similar soluble fibers in the without affecting plasma lipid levels [Effects of
regulation of cholesterol metabolism: current dry red wine on experimental atherosclerosis in
understandings and future research priorities. rabbits]. Int J Mol Med. 2005;16:533–540.
Vasc Health Risk Manag. 2008;4:1023–33. 36. Do GM, Kwon EY, Kim HJ, Jeon SM, Ha TY,
23. Liu S, Buring JE, Sesso HD, Rimm EB, Willett Park T i sar. Long-term effects of resveratrol
WC,Manson JE. A prospective study of dietary supplementation on suppression of atherogenic
fiber intake and risk of cardiovascular disease lesion formation and cholesterol synthesis in
among women. J Am Coll Cardiol. 2002;39:49– apo E-deficient mice. Biochem Biophys Res
56. Commun. 2008;374:55–59.
24. Oh K, Hu FB, Cho E, Rexrode KM, Stampfer MJ, 37. Berrougui H, Grenier G, Loued S, Drouin G,
Manson JE i sar. Carbohydrate intake, glycemic Khalil A. A new insight into resveratrol as an
index, glycemic load, and dietary fiber inrelation atheroprotective compound: Inhibition of lipid
to risk of stroke in women. Am J Epidemiol. peroxidation and enhancement of cholesterol
2005;161:161–169. efflux. Atherosclerosis. 2009;207:420–427.
25. Merchant AT, Hu FB, Spiegelman D, Willett WC, 38. Covas MI, de la Torre K, Farre-Albaladejo M,
Rimm EB, Ascherio A. Dietary fiber reduces Kaikkonen J, Fito M, Lopez- Sabater C i sar.
peripheral arterial disease risk in men. J Nutr. Postprandial LDL phenolic content and LDL
2003;133:3658–3663. oxidation are modulated by olive oil phenolic
26. Mozaffarian D, Kumanyika SK, Lemaitre RN, compounds in humans. Free Radic Biol Med.
Olson JL, Burke GL, Siscovick DS. Cereal, 2006;40:608–616.
fruit and vegetable fiber intake and the risk of 39. Correa JA, Lopez-Villodres JA, Asensi R,
cardiovascular disease in elderly individuals. Espartero JL, Rodriguez-Gutierez G, De La Cruz
JAMA. 2003;289(13):1659-1666. doi: 10.1001/ JP. Virgin olive oil polyphenol hydroxytyrosol
jama.289.13.1659. acetate inhibits in vitro platelet aggregation
27. Filipović J, Košutić M, Filipović V, Pezo L. in human whole blood: Comparison with
Testenina sa prehrambenim vlaknima.Hrana i hydroxytyrosol and acetylsalicylic acid. Br J
ishrana. 2014;55(1):27-30. Nutr. 2009;101:1157–64.
28. Matsumoto M, Sata M, Fukuda D, Tanaka K, 40. Verschuren L, Wielinga P.Y, Duyvevoorde W,
Soma M, Hirata Y i sar. Orally administered Tijani S, Toet K, Ommen B i sar. A dietary
eicosapentaenoic acid reduces and stabilizes
mixture containing fish oil, resveratrol,

lycopene, catechins, and vitamins E and C
reduces atherosclerosis in transgenic mice. The
Journal of Nutrition. 2010;863-9.
41. Manach C, Scalbert A, Morand C, Rémésy C,
Jimenez L. Polyphenols: food sources and
bioavailability. Am J Clin Nutr. 2004;79:727– 47.
Impact of some food ingredients to atherosclerosis

process
Olivera Ninković 1
Zavod za javno zdravlje Šabac
Mrđenovački1 Ul. Jovana Cvijića br. 1, Šabac
Summary: Chronic non-contagious diseases cause nearly two-thirds

of all the deaths in the world, and the cardiovascular diseases, as
a part of the group of mass non-contagious diseases, have a share
which is greater than half of all the deaths (57.3%) in the mortality
structure.
The atherosclerosis is the most common and the most important
cause of the cardiovascular system morbidity. The pathophysiological
mechanisms of the atherosclerosis are not fully explained, but it is
known that the deposits of lipids, the oxidative stress, the inflammatory
processes in the blood vessels, the endothelial disfunction and the
differentiation of smooth muscle cells play an integral role in the
formation, progression and rupture of the atherosclerotic plaque.
The objective of this study was to analyze the available literature
dealing with the connection of the process of atherosclerosis with the
entry of certain processed food ingredients such as the dietary fibers,
the phytosterols, the polyphenols, the mono- and poly-unsaturated
fatty acids.
Numerous studies have established a correlation between the
unhealthy nutrition and the onset of different diseases, and they
have also established that the balanced nutrition through the use of
the low energy density food containing a certain amount of the food
ingredients, together with moderate physical activity, in a tobacco-
smoke-free environment, may positively influence the prevention of
atherosclerosis.
Studies which have dealt with the effects of certain food ingredients
to the process of atherosclerosis showed that the usage of mentioned
ingredients can have beneficial impact on slowing down the process
of atherosclerosis but they also showed the need of new researches.
Key words: Nutrition, atherosclerosis, polyphenols, phytosterols,

dietary fiber.
Prof. dr Maja Nikolić, Martina Nikolić et al.: Unos voća i povrća kod studenata farmacije u Nišu 59
UDK: 613.262-057.875(497.11)
Unos voća i povrća kod studenata farmacije u Nišu

Maja Nikolić1,2, Kratak sadržaj:
Martina Nikolić1, Pravilna ishrana je od velikog uticaja na zdravstveno stanje svakog
Bojana Vuković Mirković1 pojedinca, a posebno na studentsku populaciju koja je izložena
1
Medicinski fakultet Niš, Bulevar dr Zorana stalnim psihofizičkim naporima. Voće i povrće su grupa namirnica
Đinđića 81, Niš značajna za očuvanje i unapređenje zdravlja mladih. Cilj rada je bio
Institut za javno zdravlje Niš, Bulevar dr
ispitivanje zastupljenosti voća i povrća u ishrani studenata i poređenje
2
Zorana Đinđića 50, Niš

sa usvojenim stručnim preporukama. Epidemiološko ispitivanje je
sprovedeno na Medicinskom fakultetu u Nišu u periodu od septembra
Rad primljen: 19.06.2014.
do decembra 2011. godine. Istraživanje je rađeno primenom
anonimnog 24-h upitnika po sećanju. Anketom je obuhvaćeno 69
Kontakt adresa:
Prof. dr Maja Nikolić
studenata farmacije (7 muškog i 62 ženskog pola). Istovremeno su
Adresa: Bul. dr Zorana Đinđića 81, 18000 Niš analizirane istovetne vrste anketa koje su sakupljane za potrebe
Broj telefona: +381 18 4226644 drugog ispitivanja sprovedenog 2002. god. na Medicinskom fakultetu
E-mail: mani@junis.ni.ac.rs
u Nišu, a ispitanici su bili studenti medicine (n= 209). Podaci su
upoređeni međusobno, kao i sa usvojenim nutritivnim preporukama,
a za statističku analizu upotrebljen je program Excell. Ukupan dnevni
unos voća i povrća kod ispitanika iznosio je 405 ± 213,5g i pokazuje
negativan trend u odnosu na period pre 10 godina. Društvena tranzicija
u prethodnoj deceniji uticala je nepovoljno na prosečan dnevni unos
voća i povrća u ishrani studenata Medicinskog fakulteta u Nišu, iako je
ukupni unos pomenutih namirnica ostao zadovoljavajući. Negativan
trend treba usporiti edukacijom studenata u vezi odgovarajuće
zamene i kombinacije namirnica iz ovih grupa
Ključne reči: voće, povrće, ishrana, studenti.
UVOD
CILJ RADA
Način ishrane značajno utiče na zdravstveno
je bio ispitivanje zastupljenosti voća i povrća u
stanje, mentalnu i fizičku sposobnost studenata, kao
ishrani studenata u Nišu i poređenje sa usvojenim
i radnu sposobnost i kvalitet života. Ukoliko dođe
stručnim preporukama.
do narušavanja ravnoteže potrebnih supstanci u
organizmu, menjaju se određeni metabolički procesi
MATERIJAL I METODE
i ako takvo stanje potraje duže vreme, mogu nastati
bolesti ili stanja koja bitno oštećuju organizam. To
Epidemiološko ispitivanje sprovedeno je u
se u početku manifestuje funkcionalnim, a kasnije i
periodu od septembra do decembra 2011. godine
organskim poremećajima ćelija, tkiva i organa [1].
na Medicinskom fakultetu u Nišu. Istraživanjem su
Ispitivanje kvaliteta društvene ishrane studenata u
obuhvaćeni studenti IV godine farmacije (N=76),
Nišu ima dugu tradiciju [2], dok je porodična ishrana
ali su 7 ispitanika isključena iz studije zbog
ređe ispitivana.
nekompletnosti podataka.
Sadržaj vitamina i minerala u ishrani ima
Pre ispitivanja studenti su bili upoznati sa
poseban značaj, a najvažniji izvori su voće i povrće.
ciljevima i metodologijom ispitivanja i dobijena je
Unos voća i povrća je naročito važan u prevenciji
njihova saglasnost za istraživanje.
masovnih nezaraznih bolesti [3-10], koje su najčešći
Anketiranje studenata je sprovedeno anonimno
razlog umiranja i obolevanja našeg stanovništva.
uz pomoć 24-h upitnika po sećanju [12]. Takođe, na
Nedovoljan unos voća i povrća u detinjstvu i
isti način analizirane su i obrađene istovetne vrste
mladosti nepovoljno utiče na fizički rast i razvoj,
anketa (N=209), koje su sakupljane za potrebe
imunitet, fizičku kondiciju i radnu sposobnost, ali i
drugog ispitivanja sprovedenog 2002.god [13].
na mentalnu kondiciju i mogućnost učenja, što je od
Podaci su međusobno upoređeni, a za statističku
posebnog značaja za učenike i studente [1,11].
analizu upotrebljen je program Excell.
Funkcije vitamina i minerala koji se nalaze
Antropometrijska procena stanja ishranjenosti
u voću i povrću, u organizmu su višestruke: u
ispitanika rađena je na osnovu određivanja indeksa
procesu oslobađanja energije iz makronutrijenata
telesne mase koji je dobijen izračunavanjem nakon
(ugljenih hidrata, masti i proteina), u procesu
merenja telesne mase i telesne visine standardnim
biomineralizacije, kao aktivni delovi metalo-proteina
postupcima. Ispitanici sa indeksom telesne mase
(oko 30% enzima), za funkcionisanje ćelijskih
jednakim ili iznad 30 kg/m2 smatrani su gojaznim, a
membrana, regulisanje ravnoteže tečnosti u telu,
iznad 25 kg/m2 predgojaznim.
sprovođenje nervnih impulsa, kontrakciju mišića itd.
Povećane potrebe za mineralima i vitaminima
REZULTATI
prisutne su kod studenata, posebno u vreme ispita
i pojačanog stresa. Motiv za ovo istraživanja bio je
Ukupno je ispitano 69 studenata, a među
unapređenje studentske ishrane, kroz odgovarajući
ispitanicima su dominirale pripadnice ženskog pola
unos voća, povrća i njihovih proizvoda.
(n=62). Analizirani su podaci studenata starosne
60 Prof. dr Maja Nikolić, Martina Nikolić et al.: Unos voća i povrća kod studenata farmacije u Nišu
dobi od 22 do 24 godina (muškarci prosečno 22.43±

1.18 god , a devojke 22.19±0.69 godina) – tabela
1. Nije bilo statističke razlike u uzrastu između
devojaka i mladića, kao ni u navici pušenja. Prosečan
indeks telesne mase bio je statistički značajno niži
kod devojaka, a u proseku su studenti bili normalno
ishranjeni. S obzirom na to da je bilo svega sedam
ispitanika muškog pola, dalje analize nisu radjene
prema polu.
Karakteristike uzorka su upoređene sa Grafikon 1 Distribucija ishrane kod ispitanih studenata (u%)
karakteristikama studenata koji su ispitani u
2002.godini (tabela 2). Studenti ispitani pre jedne Kultura i običaji, uticaj porodice i socijalnog
decenije su bili statistički značajno stariji, budući okruženja, ali i dostupnost hrane imaju veliki značaj
da se radilo o studentima medicine starijih godina ne samo u pogledu izbora vrste namirnica, već i u
studiranja, ali slični po ishranjenosti i navici pušenja pogledu frekvencije konzumiranja u toku dana [14].
kao studenti ispitani u ovoj studiji, što je omogućilo Nakon analize 24-časovnih zapisa unosa voća
adekvatno poređenje rezultata u različitim i povrća, koje su priložili studenti utvrđeno je da
godinama ispitivanja. je približno 2/3 ispitanika iz 2011. godine u toku
Prosečna ishranjenost studenata u obe dana konzumiralo voće, dok je zabrinjavajuće što
ispitivane godine bila je zadovoljavajuća i najveći 29% ispitanih studenata to nije činilo nijednom
broj studenata je bio normalne ishranjenosti u toku dana. Kod unosa povrća je situacija nešto
(indeks telesne mase u opsegu 18,5 do 24,9 kg/ bolja nego kod unosa voća. Povrće je konzumiralo
m2). Prema anketi, registrovan je mali broj pušača, 80% studenata, a nijednom 20%. Kada se dobijeni
osim kod studenata ispitanih 2002. godine gde je podaci uporede sa podacima dobijenim 2002. godini
skoro polovina devojaka (43.06%) pušilo. Skoro svi zapaža se povoljnija situacija nego 2011. godine.
pušači su konzumirali više od 20 cigareta dnevno. Na grafikonu 2 prikazana je zastupljenost
Oko polovine ispitanih studenata farmacije se namirnica iz grupe voća i povrća u dnevnim
hrani u porodici, dok je taj broj 2002. god. među obrocima studenata.
studentima medicine bio nešto veći. Oko jedne Prema preporukama Svetske zdravstvene
petine studenata (22%) se u 2011.g. opredelilo za organizacije minimalni dnevni unos voća i povrća
ishranu u studentskim restoranima, što je približno treba da bude 400g, odnosno 5 porcija dnevno.
broju studenata iz 2002. godine koji su se hranili na Prosečna porcija voća, kao i povrća iznosi 80g,
isti način (grafikon 1). Povećan je broj studenata što odgovara jednoj šolji (250 ml) svežeg lisnatog
koji samostalno pripremaju hranu u odnosu na povrća ili komadu svežeg voća (jedna srednja
period od pre deset godina.
Tabela 1. Mogući vaskuloprotektivni efekti određenih sastojaka hrane
Muškarci Devojke
Statistika
n=7 n=62
Uzrast (god) 22.43±1.18 22.19±0.69 0.805* ( p>0.05)
Telesna masa (kg) 80.57±9.27 59.05±8.18 6.515* (P<0.001)
Telesna visina (m) 179.57±9.27 166.87±7.34 4.228* (P<0.001)
Indeks telesne mase
23.68±5.31 21.2±2.69 2.060* ( P<0.05)
(kg/m2)
Pušači 1 (14.26%) 9 (14.52%) 0.74** (p>0.05)
*-t test **- Fisher test
Tabela 2. Uporedni pregled karakteristike ispitanika
2002.god* 2011.god
Statistika
n=209 n=62
Uzrast (god) 25.16±1.05 22.2±0.76 21.610 ( P<0.001)
Telesna masa (kg) 66.3±14.2 61.16±10.56 2.763 (P<0.01)
Telesna visina (m) 171.59±9.32 168.16±8.06 2.737(P<0.01)
Indeks telesne mase
22.33±3.15 21.59±2.91 1.723 (p>0.05)
(kg/m2)
Pušači 29 (42.02%) 10 (14.49%) 0.2# ( p>0.05)
*Nikolic i sar, 2003.(13)

#-Mantel-Haenzel hi2-test
jabuka, kruška, banana, 2 kivija)., odnosno ½ šolje Razlika u unosu voća i povrća kod studenata u
(125 ml) kuvanog ili seckanog povrća [15]. odnosu na tip ishrane prikazana je grafički (grafikon
3, grafikon 4). Rezultati istraživanja pokazuju nešto
veći unos voća u porodičnoj ishrani u odnosu na
2002.godina 2011.godina društvenu, što ukazuje na povoljne porodične
navike. Dostupnost zdravih namirnica u porodici i
70% porodični obrazac ishrane, utiču na svakodnevnu
ishranu mladih. Odvajanjem mladih od porodičnog
60% okruženja dolazi do promena u pogledu izbora hrane.
50% Novi obrazac ishrane često karakteriše korišćenje
hrane pripremljene van kuće, a to podrazumeva
40% i nizak unos voća i povrća, što se može zaključiti
30% i u ovoj studiji. Kod studenata koji se samostalno
hrane zapaža se veći unos prerađevina od voća, pre
20% svega sokova, a smanjeni unos svežeg voća.
10%
0%
vo
proizvodi proizvodi proizvodi proizvodi
Grafikon 2 Zastupljenost namirnica iz grupe voća i povrća u

dnevnim obrocima studenata (u gramima)
Prosečni dnevni unos voća u 2011. god. kod

studenata farmacije u Nišu iznosio je oko 270g (3,3
porcije) što se može smatrati zadovoljavajućim
ukoliko je unos povrća dovoljan. Na osnovu
dobijenih rezultata, ustanovljeno je da postoji
statistički značajan pad u unosu citrusnog voća
kod studenata, odnosno studenti su 2002. godine
znatno više unosili citrusno voće u odnosu na
studente anketirane 2011. godine. Međutim, 2011.
godine se zapaža veći unos ostalih vrsta voća, pre
svega jabuka, a na to verovatno utiče jeftinija cena Grafikon 3. Unos voća ( u gramima) kod studenata u odnosu na
ovog voća i ekonomske prilike. Unos prerađevina tip ishrane (2011.god.)
od voća, uglavnom voćnih sokova i marmelade
je u silaznom trendu, verovatno zbog sve težih Rezultat sprovedene ankete pokazuje da je
ekonomskih uslova. ishrana studenata koji se hrane u menzi kvalitetnija
Što se tiče povrća, ne postoji statistička razlika u pogledu unosa povrća u odnosu na studente koji
u unosu svežeg povrća u ispitanim godinama. Od se hrane u porodici ili sami brinu o svojoj ishrani.
povrća bio je najzastupljeniji krompir, zatim zeleno Razlozi za to su unapređenje studentske društvene
lisnato povrće, dok se znatno manje unosi plodovito ishrane, posebno nakon usvajanja najnovijih
i korenasto povrće (paprika, paradajz, šargarepa). zakonskih propisa [16].
Ukupan unos povrća je zadovoljavajući (Tabela 3).
Tabela 3. Dnevni unos voća i povrća (u gramima)
2002. godina* 2011. godina Statistika
Citrusno voće 185,8±127,26 115,38±68,87 1,91 (p<0,05)
Ostalo voće 148,2±103,1 156,67±94,26 -0,43 (p>0,05)
Mahunarke 135,3 ± 66,1 127,5 ± 76,64 0,36 (p>0,05)
Krompir 173,87±56,2 151,4±62,52 1,8 (p>0,05)
Zeleno lisnato povrće 137,4±70,1 117,3±50,2 1,08 (p>0,05)
Plodovito i korenasto
80,3±53,4 96,7±60,54 -1,38 (p>0.05)
povrće
Prerađevine od voća 286,1±166,6 230±106,45 1,51 (p>0,05)
Prerađevine od
80,95±70,3 17,2±36,9 3,19 (p<0,001)
povrća
*Nikolic i sar, 2003.(13)

preporučuje Svetska zdravstvena organizacija, a

to je 400 g voća i povrća. Međutim, kako se ova
populacija još uvek nalazi u periodu rasta i razvoja
i izložena je povećanom intelektualnom naporu i
stresu tokom ispita, ovakav unos voća i povrća je
nedovoljan. Poređenje u radu je radjeno između
studenata početnih godina studija (2011.god.) i na
kraju studija (2002.god.), tako da nije lako odrediti
da li su zapažene razlike uslovljene proteklim
desetogodišnjim periodom ili su nastale kao
posledica zrelosti ispitanika koje u periodu između
svoje 22. i 25. godine sazrevaju, osamostaljuju se
i donose drugačije odluke u okviru svoje ishrane.
U svakom slučaju, neophodno je dalje jačati
svest o značaju voća i povrća, naročito kod studenata
pušača, kako u smislu količine i raznovrsnosti, tako i
kombinacije namirnica iz navedenih grupa, posebno
Grafikon 4. Unos povrća (u gramima) kod studenata u odnosu na zbog toga što je zabeležen negativni trend unosa
tip ishrane (2011.god.) voća i povrća kod studenata u odnosu na period pre
deset godina.
Unos voća i povrća posebno je važan za pušače
[17,18], koji imaju povećane potrebe, naročito za ZAKLJUČAK
vitaminom C. Dosadašnja istraživanja pokazuju
da pušači manje vode računa o svojoj ishrani, pa Društvena tranzicija u prethodnoj deceniji
shodno tome unose manju količinu voća i povrća u uticala je nepovoljno na prosečan dnevni unos voća
odnosu na nepušače, što dodatno narušava njihovo i povrća u ishrani studenata Medicinskog fakulteta
zdravlje. Međutim, ova studija je pokazala da ne u Nišu, iako je ukupni unos pomenutih namirnica
postoji statistički značajna razlika u dnevnom unosu ostao zadovoljavajući. Neophodna je ciljana
voća i povrća između pušača i nepušača – Tabela 4. edukacija studenata u vezi odgovarajuće zamene i
Različita istraživanja su pokazala da mladi kombinacije namirnica iz ovih grupa.
relativno dobro znaju koje su namirnice poželjne
u pravilnoj ishrani i imaju o tome pozitivne
stavove. To nije uvek dovoljno i potreban je
dodatni napor zdravstvenih vaspitača da bi se
povećalo konzumiranje zdravih namirnica. Nakon
sistematizacije dobijenih podataka može se
zaključiti da su ispitani studenti farmacije u Nišu
imali pravilan režim ishrane u pogledu unosa voća
i povrća. Dostignut je minimalni dnevni unos koji
Tabela 4. Razlika u unosu voća i povrća (u gramima) kod studenata pušača i nepušača
Nepušači Pušači
p
n=59 n=10
Citrusno voće 140,0±99,4 183,0±125,8 -0,62 (p>0,05)
Ostalo voće 176,8±84,7 124,0±60,3 1,29 (p>0,05)
Mahunarke 162,7±64 93,3±92,9 1,53 (p>0,05)
Krompir 149,6±65,3 150,0±50,0 -0,01 (p>0,05)
Lisnato zeljasto
123,8±50,9 75,0±7,1 1,31 (p>0,05)
povrće
Plodovito i korenasto
104,6±68,1 70,0±43,2 0,98 (p>0,05)
povrće
Prerađevine od voća 205,0±111,8 200,0±0,0 0,07 (p>0,05)
Prerađevine od
57,5±27,6 48,0±30,3 0,58 (p>0,05)
povrća
LITERATURA 18. Biščević A. Oxidative-antioxidative effects and

consumption of fruits and vegetables in the
1. Ćurin K, Knezović Z, Marušić J. Kakvoća prehrane young population Hrana i ishrana 2003; 44(1-
u studentskom centru u Splitu, Med Jad 2006; 2):27-29.
36 (3-4):93-100
2. Nikolić M. Sanitarno-higijensko stanje i
kvalitet društvene ishrane studenata u Nišu,
Specijalistički rad, Medicinski fakultet u Nišu,
1997.
3. Kok, F.J., Kampmann, E.Epidemiological evidence
for a protective effect of fruits and vegetables.
Scand J Nutr 1999; suppl. 34:2S-20S.
4. World Health Organization: Diet, nutrition and
the prevention of chronic diseases. Report of
a Joint WHO/FAO Expert Consultation Geneva:
World Health Organization 2003.
5. Nikolić M, Stanković A, Jović S. Medical
importance of food glycemic index determination
MD - Medical data 2013;5(1): 49-52,
6. Trajković-Pavlović Lj. Potassium and health.
Hrana i ishrana 2013;54 (1): 1-6.
7. Bazzano LA, Li TY, Joshipura KJ, Hu FB: Intake
of fruit, vegetables, and fruit juices and risk of
diabetes in women. Diabetes 2008; 31:1311-
1317.
8. Utsugi MT, Ohkubo T, Kikuya M, Kurimoto A, Sato
RI, Suzuki K, Metoki H, Hara A, Tsubono Y, Imai .
Fruit and vegetable consumption and the risk of
hypertension determined by self measurement
of blood pressure at home: the Ohasama study.
Hypertens Res 2008; 31:1435-1443.
9. Nikolić M, Nikić D, Petrović B. Fruit and vegetable
intake and the risk for developing coronary heart
disease. Cent Eur J Public Health 2008; 16(1):17-
20.
10. Dauchet L, Amouyel P, Dallongeville J. Fruit
and vegetable consumption and risk of stroke:
A meta-analysis of cohort studies. Neurology
2005; 65(8):1193-7.
11. Trabucco G, Nikolić M, Vuković Mirković B.
Nutritional knowledge and behavior among
students practicing sports: Comparison between
two countries. Acta Facultatis Medicae Naissensis
2013; 30(4): 201-208.
12. Gibson R, Ferguson E An interactive 24-hour
recall for assessing the adequacy of iron and
zinc intakes of developing countries. Technical
monograph 8. Washington, DC: Harvest Plus;
2008.
13. Nikolić M, Kostić Ž, Mitrović R, Djordjević V. Način
ishrane kao faktor rizika za nastanak malignih
oboljenja, Međunarodni kongres Health for all –
Health perspective in 21st century, Banja Luka,
Zbornik radova 2003; 4:114-121.
14. Jovanović V, Simić V, Obradović V, Vasiljević
S. Karakteristike ishrane mladih uslovljene
socioekonomskim faktorima, Zdravstvena
zaštita 2011; 6: 21-30.
15. Agudo A, Measuring intake of fruit and
vegetables. Background paper for the Joint FAO/
WHO Workshop on Fruit and Vegetables for
Health, Kobe, Japan 2004.
16. Pravilnik o standardima kvaliteta ishrane učenika
i studenata Sl. glasnik RS”, br. 67/11
17. Lepsanović L, Brkljač O, Lepsanović Lj. Uticaj
pušenja na metabolizam lipoproteina, Medicinski
pregled 2001; LIV(9-10):453-8.
Fruits and vegetables intake in pharmacy students in

Niš
Nikolić M.1,2, 1
Faculty of Medicine, University of Niš
Nikolić M.1, 2
Public Health Institute Niš
Vuković Mirković B.1
Summary: Proper nutrition is of a particular importance for the

health of each individual, especially the student population that is
exposed to constant psychological and physical stresses. Fruits and
vegetables are important group of groceries for the preservation and
improvement of youth health. The aim of this study was to investigate
the distribution of fruit and vegetables in the diet of students and
comparison with accepted professional guidelines. An epidemiological
study was conducted at the Medical Faculty in Nis in the period from
September to December 2011. The study was conducted using an
anonymous 24-h survey by memory. At the same time, identical
types of surveys that were collected for another study conducted
in 2002 in School of Medicine in Nis were analyzed and processed,
and the subjects were medical students (n=209). The data were
compared with each other and with nutritional recommendations,
and Excel was used for statistical analysis. The total daily intake of
fruits and vegetables in subjects was 405±213,5g and it shows a
negative trend compared with the period of 10 years ago. The social
transition in the past decade has affected adversely the average daily
intake of fruits and vegetables in the diet of students of the Medical
Faculty in Nis, although the total intake of these foods has remained
satisfactory. The negative trend should be slow down by educating
students regarding appropriate replacement or combinations of these
foods.
Key words: fruits, vegetables, nutrition, students.

OBAVEŠTENJA-INFORMATION 65
12th european Nutrition Conference –

FENS 2015, Berlin 22nd European Congress on obesity
Berlin, Nemačka Prag, Češka

20-23. Oktobar 2015. 6-9. Maj 2015.
The 12th FENS European Nutrition Conference 2015 ECO2015, the 22nd European Congress on Obesity, will
take place in Prague, Czech Republic from 6-9 May
will be organized around 5 major topics presented 2015. The ECO will be hosted by EASO and the Czech
in parallel scientific sessions (rooms>300 seats) and Society for the Study of Obesity (CSSO). Further
specific debates (rooms<120 seats). These will be information will be available in due course.
conducted by various organizers, reaching from the
scientific committee of the FENS Conference and the We are pleased to announce that the 22nd European
National Nutrition Societies to a range of another Congress on Obesity (ECO2015) has been granted
nutrition related organizations and expert groups. 21 European CME credits (ECMEC) by the European
Accreditation Council for Continuing Medical Education
http://www.fensberlin2015.org/ (EACCME).
http://eco2015.easo.org/
2nd International Conference of Food International Congress on

Security and Nutrition engineering and Food
Firenca, Italija Kvebek, Kanada

19-20. Mart 2015. 14-18. Jun 2015.
This conference provides opportunities for the The 12th International Congress on Engineering
delegates to exchange new ideas and application and Food (ICEF12) will be held in Québec City at
experiences face to face, to establish business or the Québec City Convention Centre, Canada, from
research relations and to find global partners for June 14-18, 2015.
future collaboration. Submitted conference papers
will be reviewed by technical committees of the The goal of ICEF12 is to exchange new scientific
Conference. knowledge of food engineering and to promote the
interaction between professionals from academia,
http://www.icfsn.org/ industry and government. The Congress will explore
new paths for innovations in a rapidly changing
food sector.
2nd Annual Food, Nutrition and http://icef12.com

Agriculture Genomics Congress
London, Engleska International Conference on

7-8. April 2015. Nutrition and Food Sciences
Over 40 presentations and case studies from Cirih, švajcarska

practitioners and researchers in food and nutrition 29-30. Jul 2015.
companies, food testing and plant and agriculture
research institutes. Including 6 interactive streams: The ICNFS 2015: 17th International Conference
NGS Applications in Agriculture, NGS & Metagenomics on Nutrition and Food Sciences aims to bring
in Food, Nutrition and Health, Digital PCR and Advances together leading academic scientists, researchers
in qPCR in Food, Nutrition and Agriculture, Plant and research scholars to exchange and share their
Genomics and Crop Science, Nutrition: Personalised experiences and research results about all aspects
Nutrition and Microbial Genomics, Animal Genomics of Nutrition and Food Sciences. It also provides the
and Application of NGS in Agriculture. premier interdisciplinary forum for researchers,
practitioners and educators to present and discuss
http://www.foodgenomics-congress.com the most recent innovations, trends, and concerns,
practical challenges encountered and the solutions
adopted in the field of Nutrition and Food Sciences.
http://www.waset.org/conference/2015/07/
zurich/ICNFS
UPUTSTVO AUTORIMA INSTRUCTIONS TO AUTHORS
Saradnici se mole da detaljno i pažljivo pročitaju Contributors are strongly encouraged to read the
predložena uputstva za pripremu radova pre predaje instructions carefully before preparing the manuscript
rukopisa za štampanje. Izuzetno je važno da sarad- for submission and to check the manuscript for com-
nici/autori pripreme radove prema ustanovljenim pliance with the terms before submitting it for publica-
principima jer je to izuzetno značajno za klasifikaciju tion. It is essential for the authors to prepare the man-
naučnih časopisa. uscripts according to the established specifications.
“Hrana i ishrana” je časopis Društva za ishranu Food and Nutrition is the Journal of the Serbian Nu-
Srbije osnovanog 1956. godine, u kome se objavlju- trition Society founded in 1956. Articles
ju radovi članova Društva za ishranu Srbije i članova supplied by the members of the Serbian Nutrition
društava drugih srodnih struka. Objavljuju se origi- Society are published, as well as articles by members
nalni radovi, saopštenja, pregledni radovi, izveštaji of other associations in the field of Public Health Nutri-
sa kongresa i stručnih sastanaka, stručne vesti, tion (PHN) and related fields. The Journal publishes
prilozi, prikazi knjiga, pisma uredništvu i dopisi “U original articles, communications, case reports, review
spomen”. Uz rukopis članka treba priložiti potvrdu s articles, congress and scientific meeting reports, pro-
potpisima svih autora da članak nije objavljen, kao i fessional news, book reviews, obituaries, as well as
da nije u toku razmatranje za objavljivanje. Prispeli comments and letters to the Editorial Board in relation
članak Uređivački odbor upućuje recenzentima radi to the published papers.
stručne recenzije (2 recenzenta). Ako recenzenti The manuscript should be accompanied by signed
predlože izmene ili dopune, kopija recenzije, bez confirmation of all contributors that the paper has not
imena recenzenata, dostavlja se autoru radi njegove been previously published and not submitted for pub-
konačne odluke. Radovi se ne honorišu. Rukopisi se lication elsewhere.
ne vraćaju. The papers are forwarded to the expert evaluation
Rukopis, u dva primerka slati poštom preporučeno and an anonymous copy of the evaluation containing
na adresu: Uredništvo “Hrane i ishrane”, Savska 9/ suggested changes is mailed to the authors for their
II, 11000 Beograd. Neophodno je da se celokup- final consent.
ni materijal (rad) pošalje i elektronskom poštom The authors are not rewarded and the manuscripts
glavnom uredniku na e-mail: petrica @eunet.rs . are not returned.
The manuscripts should be forwarded to the follow-
Opšta pravila ing address: Uredništvo “Hrane i ishrane” Savska 9/
Rukopis članka i svi prilozi treba da budu jasni i II 11000 Beograd, Serbia in duplicate. All papers also
napisani na engleskom ili srpskom jeziku, a za iz- have to be submitted to the Editor-in- Chief as an elec-
radu rada koristiti isključivo tekst-procesor Microsoft tronic version: petrica @eunet.rs
Word. Rukopis treba da je pripremljen na formatu
A4. Sve margine treba da budu 2,5 cm. Stranice je General demands on manuscripts
potrebno numerisati. Koristiti tip slova (font) Times Manuscripts should be written in clear concise Ser-
New Roman, veličine 12. Radove treba kucati pro- bian or English language, using MS WinWord program
redom 1,5. in short and clear sentences. Manuscripts should be
U rukopisu članka obeležiti mesta za slike, sh- on A4 format, all margins 2.5 cm, pages numbered.
eme, grafikone, tabele i ne ostavljati prazan prostor Recommended font is Tames New Roman 12. Papers
u tekstu. Literaturni podaci u tekstu se označavaju should be typed 1,5 spaced. The author(s) should in-
arapskih brojevima u zagradama redosledom kojim dicate in the text where figures and tables fit in. All
se pojavljuju u tekstu, na primer [1,2]. references should be numbered in sequence as they
Skraćenice upotrebljavati samo izuzetno, i to appear in the text and indicated with Arabic numbers in
u slučajevima kada se navode veoma duga imena parentheses - example [1, 2].
hemijskih supstancija ili veoma poznate skraćenice Abbreviations should be avoided, only to be used
(npr., DNK) ali je preporučljivo dati objašnjenje. if appropriate, for very long names of chemical com-
Merne jedinice: dužina, visina, težina i zapremina pounds, or as well-known abbreviations (such as DNA).
označavaju se u metričkim jedinicama (metar - m; Units of measure: Length, height, weight and vol-
kilogram - kg; litar -l) ili podjedinice. Temperatura se ume should be expressed in metric units (meter - m,
izražava u stepenima Celzijusa (°C), koncentracije u kilogram - kg, and liter -l) or their sub-units. Tempera-
molima; uređaji se označavaju trgovačkim nazivima, ture should be given in Celsius degrees (°C). Concen-
a naziv i mesto proizvođača su u zagradama. Svi re- trations are given in moles, proprietary names of instru-
zultati kliničkih i biohemijskih istraživanja izražavaju ments with factory name and place of manufacture in
se u jedinicama međunarodnog sistema mera - SI. parenthesis. All results of clinical and biochemical mea-
Autorstvo. Svi autori treba da budu odgovorni za surements should be expressed in the metric system
autorstvo. Svaki autor treba da aktivno učestvuje u according to the International System of Units – SI.
pisanju članka da bi bio odgovoran za rad u celosti.
Autorstvo se bazira samo na višeslojnom spoju kon- Authorship
cepcije rada, dobijenih rezultata/analize kao i inter- All individuals listed as authors should be qualified
pretacije dobijenih rezultata. Konačna verzija nakon for authorship. Every author should have participated
stručne obrade priprema se za štampu. sufficiently in writing the article in order to take re-
sponsibility for the whole article and results presented
Sastav/struktura rukopisa in the text. Authorship is based only on crucial contri-
Rukopisi treba da sadrže sledeća poglavlja: bution to the article conception, obtaining of results or
naslov, autore, ustanove, kratak sadržaj na srpskom analysis and interpretation of results, and final revision
jeziku sa ključnim rečima, uvod, eksperimentalni of the manuscript being prepared for publication.
deo (materijal, metode), rezultate, diskusiju, zah-
valnica, literaturu i kratak sadržaj (Abstract) na en- Structure of the manuscripts
gleskom jeziku takođe sa ključnim rečima. Pregled- The manuscript has to be arranged as follows: The
ni članak sadrži sledeća poglavlja: uvod, pregled title, Authors, Institutions, Abstract, Introduction, Ex-
slučaja, zaključak i literaturu. Pregledni članak mora perimental part, Results, Discussion, Acknowledge-
da sadrži u literaturi navedena najmanje 4 autocitata ments, and References.
autora. Review articles include Introduction, correspond-
Sva poglavlja se pišu velikim slovima koristeći ing section heading, Conclusions and References. The
oznaku ”bold”. review article may be published only by authors who
Naslov rada. Na posebnoj stranici navesti naslov may cite at least four auto-citations (references in
članka, bez skraćenica, velikim slovima, a ispod naslo- which they are either authors or co-authors).
va navesti imena autora indeksirana brojkama koje od- Title page The title should be short, clear and with-
govaraju onima pod kojima se nalaze nazivi i adrese out abbreviations, typed on the separate sheet. Names
ustanova u kojima autori rade. Pri dnu ove stranice and family names of authors should be written under
otkucati ime i prezime autora odgovornog za dalji kon- the title, as well as full names of their institutions indi-
takt, punu adresu, broj telefona, faksa ili e-mail adresu. cated by corresponding Arabic numbers if there is more
Kratak sadržaj. Uz originalni rad, saopštenje ili than one institution. The address of corresponding au-
pregled iz literature treba priložiti na posebnoj strani- thor, with the telephone, fax number and e-mail ad-
ci kratak sadržaj, koji sadrži naslov rada, prezimena, dress should be added at the bottom of this page.
inicijale imena autora, nazive ustanova i mesta (iz kojih Abstract.Original articles, communications, case
su autori), zatim sadržaj članaka u ne više od 200 do reports, review articles and book reviews; the abstract
300 reči. Za naslove kratkog sadržaja koriste se oznake not exceeding 200 - 300 words should be typed on a
italic i bold, a za tekst sadržaja samo italic. separate sheet of paper. (Srp. Arh) The abstract should
Kratak sadržaj ne treba da sadrži literaturne po- not contain any references.
datke. U njemu se navode, bez opisivanja, bitne Key words. Key words - four to eight, relevant
činjenice, kratak prikaz problema i osnovni zaključak. for rapid identification should be typed below the ab-
U originalnom članku kratak sadržaj treba da sadrži stract in English. In original articles the abstract should
sledeća poglavlja: uvod, cilj, metod rada i zaključak. U have the following structure: introduction, objective,
saopštenju/pregledu kratak sadržaj sadrži sledeća po- method, results and conclusion. In case reports the
glavlja: uvod, pregled slučaja i zaključak. abstract should consist of the following: introduction,
Radovi na engleskom jeziku moraju da sadrže case outline and conclusion.
Kratak sadržaj i Ključne reči na srpskom, sa svim nave- Introduction should be clear, concise, pointing to
denim elementima. the essence of the problem and with the purpose of the
Ključne reči. Na kraju apstrakta/kratkog sadržaja study. References related to the problem should be cited.
dodaju se ključne reči ne više od 8, koje su bitne za The Experimental part should include description
brzu identifikaciju i klasifikaciju sadržaja članka. of materials (subjects) and methods used. If methods
Uvod rada se piše jasno, sažeto, uz navođenje are widely known and described in the literature, only
suštine materije i radova koji su u vezi sa problema- reference(s) should be cited. New or modified meth-
tikom, kao i ciljem istraživanja. odologies should be fully described. Methods used for
Eksperimentalni deo opisuje materijale i metode, parameters calculation and statistical analyses should
bez posebnih detalja ako su već opisani u literaturi be indicated. All abbreviations have to be explained in
(navesti literaturni podatak), a detaljno opisati ako je the manuscript when used for the first time.
metodologija nova ili modifikovana. Potrebno je navesti Results should be clear and precise, with corre-
metode izračunavanja parametara i statističke analize re- sponding statistical analysis.
zultata. Ukoliko se upotrebljavaju skraćenice, pri prvom Discussion encompasses interpretation of the re-
navođenju u tekstu treba napisati i njihov pun naziv. sults and their comparison to the references data. The
Rezultate prikazati jasno i pregledno, sa last two parts can be given together as Results and
odgovarajućom statističkom obradom. Discussion.
Diskusija obuhvata interpretaciju dobijenih rezul- At the end of this part conclusions obtained from
tata i njihovo upoređenje sa literaturnim podacima. Re- the research should be reported.
zultati i diskusija mogu se objediniti. All section headings should be in capital letters us-
Zaključak se daje na kraju teksta jasno i koncizno ing bold lettering.
kao rezultat istraživanja u vidu opšteg zaključka ili više Original articles shall have the following section
pojedinačnih označenih numerički (arapskim brojevima). headings: Introduction, Objective, Method, Results,
Originalni članci sadrže sledeća poglavlja: uvod, cilj Discussion, Conclusion and References
rada, metod, rezultate, diskusiju, zaključak i literaturu. Case reports should consist of introduction, case
Kratak sadržaj (Abstract) na engleskom jeziku tre- outline, discussion, references.
ba da bude otkucan na posebnoj stranici i treba da sadrži
sve elemente kao i kratak sadržaj na srpskom jeziku. Length of the manuscripts
The entire text of the manuscript: title page, ab-
Obim rukopisa stract, the whole text, list of references and captions to
Ceo tekst rukopisa: naslovna strana, kratak sadržaj, figures and tables should have maximum 5 000 words
uvod, eksperimentalni deo (materijal, metode), rezul- for original articles, 2 000 words for communications
tati, diskusija, zahvalnost, literatura uključujući leg- and review articles, 1 500 words for case reports and
ende (tabele, fotografije, grafikone, sheme itd.) mogu up to 1 000words in the section ‘’other’’.
imati 5.000 reči za originalne članke; za saopštenja The total number of figures and tables should not
i pregledne radove 2.000 reči; za stručne izveštaje exceed the half of the number of typed pages of the
1.500 reči a za ostale preglede 1.000 reči. manuscript.
Broj tabela, slika, shema, crteža, grafikona (zajed-
no) može biti najviše do polovine broja kucanih stranica Tables, figures (graphs, charts, pho-
rukopisa. tographs, and illustrations)
Tables are typed on a separate sheet of paper 1,5
Tabele, slike, crteži, sheme, grafikoni spaced, including title, subtitle, headings of lines and
Svaka tabela se kuca na posebnoj stranici prore- columns. They must be identified by Arabic number
dom 1,5, uključujući naslov, zaglavlje kolone i retka. in order or appearance with a shot description of the
Tabele se označavaju arapskim brojevima po redosledu title, abbreviation should be explained. Photographs
navođenja u tekstu. Naslov tabele prikazuje sadržaj ta- should be explained. Photographs should be black and
bele. Upotrebu skraćenica u tabeli obavezno objasniti white and good sharpness. First author’s name, title of
u legendi tabele. Fotografije moraju biti isključivo the manuscript, number of the illustration and arrow
crno-bele, oštrih kontura. Tekst (opis) slike kuca indicating the top of the figure are given on the back
se na posebnom listu hartije. Crteže (sheme i with lead pencil. The legends are given on separate
grafikone) priložiti na posebnom listu (sa precizno sheet. Drawings (schematic drawing and graphs) are
unetim vrednostima na apscisi i ordinati). supplied on separate sheets with lead precise identifi-
Zahvalnica se kuca na kraju teksta a sadrži cation of abscissa and ordinate.
podatke ili izraze zahvalnosti autora na pomoći: Acknowledgements (sources of funding, conflict of
naučnoj, stručnoj, tehničkoj ili finansijskoj. interest declaration, and authorship responsibilities):
this should be included at the end of the text.
Literatura
Literatura se kuca na posebnim stranicama jed- References
nostrukim proredom, a dvostrukim između poje- References should be supplied on a separate sheet,
dinih referenci, s rednim arapskim brojevima prema single spaced, with double space between each refer-
redosledu navođenja u tekstu. ence, Arabic numbers indicating the sequence of ap-
Broj referenci u literaturi ne prelazi 30, osim za pearance.
pregled iz literature gde je prihvatljivo i do 50 jedi- The number of references should not exceed 30,
nica. Reference se navode po ugledu na Vancouver except in literature reviews with maximum 50 is ac-
sistem, koji se zasniva na principima ceptable. References are cited according to the so-
National Library of Medicine i Index Medicus (Srp called Vancouver style, based on formats being used
Arh Celok Lek). Citiranje literature uz poštovanje by the National Library of Medicine and Index Medicus.
određenih standarda izuzetno je značajno za klasifi- (Srp Arh Celok Lek)
kaciju naučnih časopisa. In citation of references the defined standards
should be strictly followed because it is the essential
Za članke u časopisu: factor of indexing and classification of scientific journals.
1.Josselson J, Kyser BA, Weir MR, Sadler JH.
Hepatitis B surface antigenemia in a chronic hemo- The following rules should be applied:
dialysis program: lack of influence on morbidity and Journals:
mortality. Am J Kidney Dis 1987; 9(6):456-61. 1.Josselson J, Kyser BA, Weir MR, Sadler JH. Hepa-
(U zagradama je naveden broj sveske, a ispred titis B surface antigenemia in a chronic hemodialysis
je broj volumena). Navode se imena najviše šest au- program: lack of influence on morbidity and mortality.
tora; ako ih je više, iza šestog se dodaje: i sar. Am J Kidney Dis 1987; 9(6):456-61. (The number of
the volume is given in parentheses, the preceding num-
Knjige: ber indicating the issue). Only up to six names of the
2.Weinstein L, Swartz MN. Pathologic properties authors are quoted, if more than six “et al “ is added.
of invading microorganisms. Philadelphia: Saun-
ders; 1974; 457-72. Books and contributions to books:
2.Weinstein L, Swartz MN. Pathologic properties
Poglavlja u knjigama: of invading microorganisms. Philadelphia: Saunders,
3.Clayton D, Gill C. Covariate measurement er- 1974; 457-72.
rors in nutritional epidemiology: effects and rem-
edies. In: Margetts BM, Nelson M, eds. Design Con- Book chapter:
cepts in Nutritional Epidemiology. Oxford: Oxford 3.Clayton D, Gill C. Covariate measurement errors
University Press, second edition 1997: 87-106. in nutritional epidemiology: effects and remedies. In:
Margetts BM, Nelson M, eds. Design Concepts in Nutri-
Za članke sa kongresa ili sastanaka: tional Epidemiology. Oxford: Oxford University Press,
4.Marković P, Živković L. Uticaj zračenja na po- second edition 1997: 87-106.
javu recidiva. Zbornik radova “II kongres lekara”,
Vrnjačka Banja 1975;315-6. Congress articles:
4.Marković P, Živković L. Uticaj zračenja na pojavu
Stručna izdanja: recidiva. Zbornik radova “II kongres lekara”, Vrnjačka
5.Medical Assessment of Nutritional Status. Banja 1975; 315-6.
WHO. Tech Rep Ser 1993:298.
Other:
Javni/državni izveštaji (zakoni, pravilnici, 5.Medical Assessment of Nutritional Status. WHO.
direktive, izjave): Tech. Rep. Ser. 1993:298.
6.Pravilnik o normativu društvene ishrane dece u
ustanovama za decu. Službeni glasnik RS, Beograd Legislation:
1994;50:1643-9. 6.Pravilnik o normativu društvene ishrane dece u
ustanovama za decu. Službeni glasnik RS, Beograd
Citat internet stranice: 1994; 50: 1643-9.
7.Complementary/Integrative Medicine [Internet].
Houston: University of Texas, M. D. Anderson Cancer Standard citation of links:
Center; c2007 [cited 2007 Feb 21]. Available from: 7.Complementary/Integrative Medicine [Internet].
http://www.mdanderson.org/departments/CIMER/. Houston: University of Texas, M. D. Anderson Cancer
Center; c2007 [cited 2007 Feb 21]. Available from:
Citat internet stranice sa autorima: http://www.mdanderson.org/departments/CIMER/.
8.Hooper JF. Psychiatry & the Law: Forensic Psy-
chiatric Resource Page [Internet]. Tuscaloosa (AL): Links with author(s):
University of Alabama, Department of Psychiatry 8.Hooper JF. Psychiatry & the Law: Forensic Psy-
and Neurology; 1999 Jan 1 [updated 2006 Jul 8; chiatric Resource Page [Internet]. Tuscaloosa (AL):
cited 2007 Feb 23]. Available from: http://bama. University of Alabama, Department of Psychiatry
ua.edu/~jhooper/. and Neurology; 1999 Jan 1 [updated 2006 Jul 8;
cited 2007 Feb 23]. Available from: http://bama.
ua.edu/~jhooper/.

Hrana I Ishrana 55 2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Hrana I Ishrana 55 2

Uploaded by

Document Information

Original Description:

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hrana I Ishrana 55 2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1

UDK:613.2 CODENHRIS-A ISSN 0018-68727

VOL. 55 BEOGRAD, 2014. BROJ 2

Glavni urednik/ STRUČNI RADOVI / ARTICLES

Lektor za srpski i prevodilac

Časopis Društva za ishranu Srbije The Journal of Serbian Nutrition Society

Glavni urednik Editor-in-chief

ČLANARINA I PRETPLATA MEMBERSHIP AND INSTRUCTIONS

CENE OGLAŠAVANJA ADVERTISEMENT IN THE TEXT

DRUŠTVO ZA ISHRANU SRBIJE, ČASOPIS ˝HRANA I ISHRANA˝

Testenina obogaćena konopljinim brašnom:

UVOD aminokiselinama i vitaminima. Korišćenjem nutritivno

Proizvodnja testenine konopljinim brašnom (ΔE) po formuli:

Sušena testenina Kuvana testenina

Tabela 3. Kvalitet testenine pri kuvanju

kvalitet kuvane testenina se ocenjuje na osnove

Boja Slika 3 – Senzorska svojstva kuvane testenine određene

Neznatne razlike između durum testenine i

Pasta enriched with hemp flour: New pasta product

Summary: This paper describes the procedure for obtaining pasta

Key words: hemp flour, pasta, functional food product, quality.

Uticaj plodonosnog tela gljive Ganoderma lucidum

Ključne reči: Ganoderma lucidum, lozove rakije, fenolna jedinjenja,

L6 100.27±1.46a 0.349±0.006b 1.138±0.025b 3.180±0.075d

L7 115.27±1.67 0.357±0.010b 1.342±0.030 3.250±0.050d

L8 98.80±0.36a 0.312±0.009 1.110±0.006b 2.910±0.010bc

L9 141.17±1.66 0.492±0.002 1.580±0.024 3.687±0.032

60 dana, ekstrakcija fenolnih materija još uvek LITERATURA

FRAP DPPH TEAC

The effect of Ganoderma lucidum fruit body on antioxidant

Summary: In the Far East countries medicinal fungi Ganoderma

Key words: Ganoderma lucidum, grape brandies, phenolic compounds,

Farmakoterapijski aspekti primene alfa-lipoinske

Ključne reči: alfa-lipoinska kiselina, antioksidans, farmakoterapijski

UVOD Unos, apsorpcija i metabolizam alfa-

osnovu farmakokinetičkih karakteristika se daje R tačnih i neophodnih saveta o primeni alfa-lipoinske

Tabela 1. Registrovani proizvodi na bazi alfa-lipoinske kiseline u Srbiji i zemljama Evrope

Zaštićeni naziv Proizvođač Zemlja Doza

LITERATURA 17. Hermann R, Mungo J, Cnota PJ, Ziegler D.

Pharmacotherapeutic aspects of the application of

Summary: Alpha-lipoic acid (ALA) is a natural, di-thiol antioxidant

Key words: alpha-lipoic acid, antioxidant, pharmacotherapeutic

Uticaj određenih sastojaka hrane na proces

Ključne reči: ishrana, ateroskleroza, polifenoli, fitosteroli, dijetna

UVOD sudоvа sа učеšćеm оd 53,2% u svim uzrоcimа smrti

Tabela 1. Mogući vaskuloprotektivni efekti određenih sastojaka hrane

mixture containing fish oil, resveratrol,

Impact of some food ingredients to atherosclerosis

Summary: Chronic non-contagious diseases cause nearly two-thirds

Key words: Nutrition, atherosclerosis, polyphenols, phytosterols,

Unos voća i povrća kod studenata farmacije u Nišu

Zorana Đinđića 50, Niš

Ključne reči: voće, povrće, ishrana, studenti.

dobi od 22 do 24 godina (muškarci prosečno 22.43±

Tabela 1. Mogući vaskuloprotektivni efekti određenih sastojaka hrane

*-t test **- Fisher test

Tabela 2. Uporedni pregled karakteristike ispitanika

*Nikolic i sar, 2003.(13)