Gagana Samoa Year 10 Book 3

Tusi 3
Tausaga 10
Gagana
Samoa
nzaid
© Ministry of Education, Sports and Culture, Sämoa, 2004
Gagana Sa-moa
Tausaga 10 Tusi Tolu
- - -
MALO O SAMOA
- -
MATAGALUEGA O A‘OGA TA‘ALOGA MA AGANU‘U
Agaga Fa⁄ma-lo-
E momoli atu le fa⁄ma-lo- a le Matagaluega i tusitala mo manulauti,
onosa‹ ma galulue fa⁄tasi mo le tufifa’atasiga o lenei tusi ta-ua.
Tusitala:
Elaine Ufagafa- Lameta
Agafili Tuitolova’a
Designed, edited and typeset by Egan-Reid Ltd, Auckland, as part of the Sämoa
Secondary Education Curriculum and Resources Project for:
© Government of Samoa Ministry of Education, Sports and Culture, 2002.
Reprinted 2004 with minor amendments.
Funded by the New Zealand Agency for International Development,

Nga Hoe Tuputupu-mai-tawhiti.
Printed through Egan-Reid Ltd.
Managing Contractor: Auckland UniServices Limited.
ISBN 982–517–026–3
ANOTUSI
-
Autalaga 1: Aganu’u ma Agaifanua 5
-
Autalaga 2: Fa’amaumauga ma Fetufaa’iga 36
-
Autalaga 3: Sa-’ili’iliga 55
-
GAGANA SA MOA TAUSAGA 10 TUSI 3
-
Autalaga 1: AGANU’U MA AGAIFANUA
- -
ALAFUA MA FA’ANAUNAUGA IA ‘AUSIA
-
Ala- fua Fa’anaunauga ia ‘Ausia
E tatau ona mafai e tamaiti ona:
Aganufi ma Agaifanua
䊑 faamatala saofaiga i le nuu, va fealoa‹, ma va tapuia: saofaiga a
matai, nuu o tamaitai, nuu o taulelea faatasi ai ma nafa faasino
tonu i vaega taitasi; faiä o tagata ma le matai.
䊑 malamalama i le gagana faaaloalo ma faavasega le gagana e
faaaogä i tagata eseese o lo latou nuu.
䊑 iloilo tulafono po o agaifanua a ö latou nufi.
䊑 fa⁄aogä fa⁄lagiga o matai, faifeau mf. ma le ‘au¡iga i faatinoga
o galuega i totonu o le ‘äiga ft. folafola faaaloaloga.
䊑 faaaogä le vaogagana o faafiafiaga ma taaloga i tautalaga.
䊑 faatino taaloga ma faafiafiaga.
䊑 malamalama i faiä o agaifanua ma faafiafiaga.
-
GAGANA SA MOA TAUSAGA 10 TUSI 3 5
-
A UTALAGA 1
Vaega 1 Saofa’iga
O le nufi Sämoa e fausia i ¡iga. E tofu le ¡iga ma lo latou matai e faasino
i ai tagata uma o le ¡iga, ma e tafia i latou o le ⁄u¡iga o le matai. O le
saofaiga lä a ali‹ ma faipule, e aofia uma ai matai o le nuu. O tamali‹ ma
failauga.
O le saofaiga lonalua, o le aualuma (tama‹ta‹). E fausia i fanau teine a le
nuu. E aofia i lea saofaiga tama‹ta‹ matutua malolosi oloo nonofo i o
latou ¡iga moni. Pe sa nofotane i se isi ¡iga o le nuu po o se isi nuu, a ua
tete⁄ ma le tane po ua maliu foi ona toe foi lea i lona ¡iga moni, ma toe
alu i le saofaiga a Tama‹ta‹. O i latou ia e ta‹ta‹a teine o le aualuma. E
faasino ma faatonu. E fuafuaina asiasiga o mealalaga, e aofia ai ietoga,
falalili‹ ma papa (mf ). O asiasiga o le aai.
O le aualuma foi, e o i ai teine ua lë toe ao›ga ma teine oloo faigaluega.
O fanau teine a ali‹ maualuluga o le nuu, e fa⁄aloalo i ai le aualuma. E
faapena foi i fanau a tuläfale faiupu o le nuu. Peita‹, a toatele teine o se
¡iga i le aualuma, e toatasi le teine e saofa‹, o lo latou sui lena i tonufai a
le aualuma, a o le isi vaega, e nonofo i tua pe aofia i le ‘aufaife⁄u.
O le saofa‹ga lonatolu, o taulele⁄. O fanau tama a le nuu. Peita‹, o le
saofa‹ga a taulele⁄, e aofia ai ma faiävä, a o le saofa‹ga a tama‹ta‹, e sä
se fafine nofotane ona alu i ai.
Tusa lava po o le tama o le nuu, ae a faiävä i le teine o le nuu ma nonofo
i le ¡iga o le teine, e tafi o ia o le faiävä. E alu i le faataulele⁄, a o ia o le
faiävä (maupaolo). E nofo o ia i le itu a faiävä o le nuu, i le saofa‹ga a
taulele⁄.
Fa’atinoga 1 Manatu ‘Autu-

1. Galulue ta‹to⁄ono.
2. Faitau faamatalaga o saofaiga taitasi.
3. Fa⁄aapogaleveleve manatu ‘autü ma manatu lagolago o le saofaiga.
4. Tuufaatasi mo fetufaa‹ga.
Saofaiga 1
Saofaiga 2
MATAI
TAMAITAÅ
Saofaiga 3
TAULELEfl
-
6 GAGANA SA MOA TAUSAGA 10 TUSI 3
-
A UTALAGA 1
Fa’atinoga 2 Mata- faioi

1. Galulue ta‹to⁄fä.
2. Talatalanoa i le saofa‹ga a matai ma fa⁄malamalama feso›ta‹ga o
saofa‹ga atoa ma o latou täua e sa› ai le fa⁄upuga lea, “E lelei le
to¤se a nuu potopoto”. Fa⁄mäumau au‹li‹liga o nafa ta‹tasi.
3. Tuufaatasi ma fetufaä‹.
Saofa‹ga a Matai: Nafa

䊑 Fausia tulafono.
䊑 Faamamalu tulafono (tausi).
䊑 Vaaia tulaga uma e manuia pe malaia ai le nuu ma faia faaifiga.
䊑 Fuafua aso, nofoaga ma taimi o tauaofiaga, e iai Aso Gafua,
fono ma galuega.
䊑 Tausi ma faamamalu aganuu ma agaifanua, saofa‹, maliu, nunu,
malo ma mf.
䊑 Pupui le sami ma le vao ma ¤le¤lesä.
䊑 Faata‹ta‹ga o le pule alofa ma le mea sa›.
䊑 Malu o faifeau ma tagata galulue aumau i totonu o le nuu.
Fa’atinoga 3 Mata- faioi (faaauau)

2. Lisi i lalo nafa o saofa‹ga a Tama‹ta‹ ma Taulele⁄.
3. Talatalanoa ma faamaumau.
4. Tufifaatasi väega ma fetufaä‹.
5. Si‹ i lau api.
6. Ao i le faiä›ga lisi ma api.
-
-
A UTALAGA 1
Fa’atinoga 4 O Faletua ma Tausi ma Fafine Laiti

1. Faitau ma mätau manatu ‘autü.
2. Fa⁄aogä se ata e faaali ai feso›ta‹ga o tagata olo› täfia.
3. O ä ni suiga ua iai aso nei i saofa‹ga olo› täfia?
4. O le ä sou manatu i ia suiga?
O aso anamua, e nonofo lava ta‹to⁄lua o matai i ö latou ¡iga ma fai a
latou galuega e masani ai. Sa lë a⁄fia i latou i faatinoga o galuega a le
nuu. E lë ⁄uai fo‹ i le saofa‹ga a Tama‹ta‹.
O faletua, o le upu lautele lea e täaofa‹ ai ta‹to⁄lua o tamalii, a o tausi o
ävä a tuläfale.
O fafine läiti, o le tafi lea o ävä a taulele⁄. Sa lë aofia foi i latou i le
saofa‹ga a Tama‹ta‹.
O aso nei ua iai le Matägaluega a Tinä ma Tama‹ta‹. Ua fai Komiti
fafine a nuu, ma ua tufifa⁄tasi i ai, faletua ma tausi, o tama‹ta‹ ma fafine
läiti. Ua foliga mai, ua taiulu faletua ma tausi, i tonufai, a ua tau faaofi se
manatu o Tama‹ta‹. O le faigata, pe¡ leai se alo o se tamalii täua o le
nuu ua fai sana saofa‹ ma avea ma ‘augafa⁄pae e aloa‹a lelei ai. E moni
lava oloo iai alo o tamalii o le nuu oloo saofafa‹ ma fa⁄aloalo i ai le
aualuma, ae a faatasi loa ma faletua ma tausi o le nuu, ona taomia lea o
so latou leo, auä e faigata, ua toe faafesaga‹ ma o latou tinä.
E faigata le ava ma le fa⁄aloalo, ma o le mafua⁄ga lea, na lë tuufaatasia
ai e le aganuu, le saofa‹ga a Tama‹ta‹, ma o latou tinä, (faletua ma
tausi) ma ävä a o latou tuagane (fafine läiti) ona e faigata le vatapuia. O
le va lea, e ufitia ai le mea lelei ma sa› ona ua finagalo i ai o latou tinä.
O le itü täua, o le fausaga o le Saofa‹ga a ali‹ ma faipule, o le fausaga foi
lena o le Saofa‹ga a Tama‹ta‹, e alu ai foi le Saofa‹ga a Taulele⁄.
A tuu i se tulaga faigofie, ona faapea lea: O le nofoaga o le matai o le
¡iga i le Saofa‹ga a Matai o le nuu, o le nofoaga foi lena o le teine i le
saofa‹ga a Tama‹ta‹, o le nofoaga foi lena o le tama i le Saofa‹ga a
Taulele⁄.
O le faataitaiga, a faapea o le matai o lo matou ¡iga o le Alii Täua o le
nuu, a fai saofa‹ga a matai e nofo i le pou matuätala; a fai se puaa e ave
i ai le ivitualä, a fai fiafia, o ia na te taualugaina, e faapena foi lona
afafine i le saofa‹ga a le aualuma tama‹tai; e faapena foi lona atalii i le
saofa‹ga a taulele⁄.
O le saofa‹ga a matai, e fuafuaina galuega faitasi a le nuu, ae faamoemoe
lona faatinoga i taulele⁄. E fesoasoani foi matai läiti: E faapena i le aualuma
tama‹ta‹.
-
-
A UTALAGA 1
Fa’atinoga 5 Avanoa Faatutumu

1. Galuega ta‹to⁄tasi:
- Sii i lau api.
- Ao i le faiä›ga.
- Faamalamalama.
- Togi ma toe faafoi api a tamaiti.
- Toe tusi faasa›ga.
Fili le upu talafeagai e faatumu ai le avanoa:
1. O ta‹to⁄lua o alii e tafia o ________, a o tausi o a latou tane o
________.
2. O le isi igoa o fafine läiti o ________ a ________.
3. Afai o le teine o le aualuma i le Saofa‹ga a Tama‹ta‹, o se tasi
o faiupu i le aualuma, o lona uiga o lona matai, o se tasi o ________
faiupu i le Saofa‹ga a ________.
4. O lofi tuagane e faaaloalo i ai taulele⁄, fai mai o le manaia, o le
pou o le fale o taulele⁄ e nofo ai o le ________.
5. Ou te va⁄i, a potopoto le Komiti Fafine a lo matou nuu, o lofi tinä
lava e faia. O le ä lofi tinä? ________
Fa’atinoga 6 Vaogagana o Saofa’iga

1. Galulue Ta‹to⁄lima.
2. Talanoa i fesili ma fuaitau nei.
3. Faamäumau a outou tali.
4. Tuufaatasi le vasega mo fetufä‹ga.
Fesili
1. O le ä le vatapuia? Aumai ni faata‹ta‹ga.
2. O ia o le faifipu o le nufi.
3. Faamatala le uiga o le ‘augafa⁄pae ma le faamoemoe e ala ai ona
fai?
4. O le matua lote mea. Fai mai o ia o le matua ________.
-
-
A UTALAGA 1
Fa’atinoga 7 O le a- sou manatu?

1. Galulue ta‹to⁄lua.
2. Talanoa ma faamäumau manatu i fesili olo› avatu.
3. Tuufaatasi vaega e 4 ma fetufaa‹.
O le ä sou manatu?
A uma lau ä›ga ma ua e fo‹ i lou ¡iga, ua e ⁄uai i le aualuma po o le
faataulele⁄.
E faapefea ona e faatalitonu tama‹ta‹ ma taulele⁄, o oe o le faata‹ta‹ga
lelei o le alofa, faamaoni ma le amio mamä?
O ä ni faata‹ta‹ga talafeagai e te faia e faaitiitia ai le pepelo ma le faitala?
O ä ni a⁄fiaga o le tuufaatasi o le nufi o Tamaita‹ ma Faletua ma Tausi?
Fa’atinoga 8 Galuega Toe Fafau

1. Toe galulue faatasi vaega ta‹to⁄lua e 4 talu ai.
2. Tuufaatasi tali a tou vaega e 4. Toe faaupu ma toe tusi i se pepa se tasi.
Taofiofi uiga ma faapuupuu.
3. Tuufaatasi le vasega mo fetufä‹ga.
4. Tusi i api.
5. Ao ma ave i le faiä›ga.
Fa’atinoga 9 Galuega Feuluulua’i

1. Galulue ta‹toafä.
2. Faamatala feso›ta‹ga o galuega ma tagata.
3. O ä galuega e fai e matai, e mafai ona fai e.
䊑 taulele⁄ ae mafai foi e tama‹ta‹?
Matai
Tama‹ta‹ Taulele⁄
-
-
A UTALAGA 1
4. E faapefea taaloga ma faafiafiaga?

5. Ae faapefea le faiva o:
- läuga.
- folafola ‘ava ma.
- faaaloaloga?
6. Galuega faaonapönei?
- faifeau.
- fomai.
- faiä›ga.
- faipule mf.
Vaega 2 Tautua
1. Mafaufau ta‹to⁄tasi i le uiga o le tautua. Lisi i lalo ou manatu.
2. Galulue ta‹to⁄fä e faatalanoa tulaga ua tou iloa.
3. Tusi ni fesili se 2 tou te manatu e taliina e fa⁄matalaga olo› avatu i
lalo.
4. Faitau ma mätau po o iai ni tali o ä tou fesili.
“O le ala i le pule o le tautua fa⁄lä⁄u sautia o le tauso⁄ga.” O le
‘auga lea e tatau ona teufatu i le loto o le tautua:
_ Tautua fiafia ma usita‹.
_ VAVAO – ‘Aua le faalogologotïgä.
_ ‘Aua le tautua fia matai.
_ Tuu le tautua faava⁄va⁄i.
_ ‘Aua le tautua pa¢.
_ ‘Aua le tautua gutuä.
E tolu itü¡iga tautua a Sämoa:

1. Tautua faa⁄umaga.
2. Tautua fipu.
3. Tautua Toto.
O tautua ia fa⁄sämoa e filifili mai ai le taule⁄le⁄ ua tatau ona matai.
O le auala lea a Sämoa sa matuä faatäuaina ma tausiniö i ai taulele⁄.
E tauvä taulele⁄ o le nuu i le faiva o le tautua, po o ai le matai e
muamua taumafa, a o ai le matai e taumafa ua tu le mata o le lä, ae po
o ai foi le matai e ‘ai savali.
Ua iloa lelei matai ma o latou ‘au¡iga. E moni e lelei i le va tausimatua
ae matagä i le va o tautua. E lelei ae ‘aua le faia ma masani, auä e tope
lava le mea⁄i o le taeao a le taule⁄le⁄, o le agaga, ia muamua talisua
-
-
A UTALAGA 1
lona matai, ae oloo iai ma le isi uiga faalümaluma i taulele⁄ o le ¡iga

tuaoi, auä na› na uma lava ona laulau le sua a lona matai, si‹ loa ma
meatausami a matai tuaoi, po o le faifeau foi.
E savali vae o le taule⁄le⁄ e ave meaai ma tuaoi, ae autilo solo mata
i tuäfale po o fea o momoe faasopolä ai taulele⁄ o ¡iga ia.
O le tautua o le faiva. E tafi e tagata Sämoa o le faiva auä e mälie le
tautua. E lë na› le fagota o le faiva. Soo se mea e te agavaa ai, lelei ai,
onomea ai, e tafia o lau taleni, o lou faiva.
O isi tagata e popoto tele e sisiva. O lona uiga e faiva tele i mea tau
siva. O le isi tagata e lelei tele i le kilikiti, voli, lakapi, soka ma isi
taaloga. O ona faiva na. E faapena foi lä i le tautua. E fai ma faiva. E
lë › se galuega e ätu i ai, ae fai ma mea fiafia, auä e suamalie le
tautua.
O le ala i le pule o le tautua. O lona uiga, o le auala o le taule⁄le⁄ i le
suafa matai, o lana tautua.
Fa’atinoga 1 Faaataataga
2. Faauiga le ata 1 & 2.
3. Faamaumau faamatalaga i le siata.
4. Tuufaatasi vaega mo fetufä‹ga.
5. Tusi i lau api.
6. Ao siata ma api i le faiä›ga.
Ata 1:
taulele⁄ matai
Ata 2:
-
-
A UTALAGA 1
Tautua Faa⁄umaga
O ‘aumaga po o taulele⁄, e tafia o le malosi o le nuu. O latou e faamoemoe
i ai faatinoga o galuega a le nuu. O galuega a fuaiala po o pitonuu, o
taulele⁄ foi o le malosi e faia galuega a le pitonuu. E faapena foi i ¡iga.
O taulele⁄ lava e faamoemoe i ai galuega uma. O le saofa‹ga lä a ‘aumaga,
e faatusaina o le Matagaluega o Galuega i aso nei, ma soo se galuega e fai
e taulele⁄ ma avea o se galuega masani, ua aofia i le Tautua Faa⁄umaga.
Tautua Faa⁄umaga
䊑 Gagau le vao.
O lona uiga, tö¡⁄ga e faato⁄ le lau¤le¤le:
- talo.
- ufi.
- fa‹.
- ta⁄mü.
- niu.
- koko (mf.).
䊑 Faaa¤ le tai.
O lona uiga, tö¡⁄ga e fagogota:
- alo.
- lepa.
- matatilotilo.
- fanatuä⁄u.
- uaua malau.
- fagamanini (mf.).
䊑 Gasesega.
O se tasi lea galuega täua a taulele⁄. A pulou le suävai, e alu le isi
taule⁄le⁄ e toliniu ma lalaga ato o le umu, ae alu le isi e fagota.
E laulau meaai ma fai fe⁄u.
-
-
A UTALAGA 1
Tautua ‚pu
O se tasi lea o tautua faataule⁄le⁄ e täua tele, ma e tatau lava ona saunia
le taule⁄le⁄ i mea nei:
- iloa faalagiga o le nuu.
- iloa faalagiga o matai.
- iloa folafola faaaloaloga.
䊑 toona‹.
䊑 inati.
䊑 faitäuga.
䊑 vaivevela o le taeao.
䊑 sua.
- iloa tufa le ⁄va.
- iloa le gagana o gasesega ma lufilufiga i taumafa.
- iloa le gagana faaaloalo ma fipu afeifei.
Fa’atinoga 2 Fetufa- ’iga

2. O le faaaloaloga o i lalo, tusi i ai sa oulua folafolaga.
3. Inati o faiä›ga o le alaga povi, mai faigä⁄i a le nuu.
4. Tuufaatasi vaega ma auaua‹ ta‹tasi vaega mo fetufä‹ga.
5. Toe ta⁄pe i vaega ta‹toalua.
6. Avane le siata ma fofola i o oulua luma.
7. Fesili fesoasoani –
O le inati o ai?
Na aumai fea?
O le ä?
Itu Täua:
- faiä›ga.
- nuu.
- alagapovi.
Fesoasoani:
Tusi i lalo faalagiga o faiä›ga.
Lau susuga i le puleä›ga.
Ma le ¡iga faiä›ga.
-
-
A UTALAGA 1
Faalagiga faigofie mo le nuu.

Alii ma faipule.
O le ä? alagapovi.
䊑 Tuufaatasi i le pepa faapea.
- Silafaga ia lau susuga i le puleä›ga ma le ¡iga faiä›ga.
- O lö outou inati lenei na faaaloalo mai ai alii ma faipule o le
nuu nei ole¡ ou folafolaina atu.
- Ua iai le alagapovi.
- Faafetai faaaloalo.
O le Tautua Toto.
O le tautua lenei, e faauigaina o le puipuiga. E ala lä ona tafi o le
Tautua Toto, auä foi afai lava o le mea e oti ai le tagata e oti lava,
leaga e faigata le puipuiga o measina a le aiga. Ua tatou faalogo i
tala o mea e tutupu i tuaoi. Ua maliliu ai nisi. Aiseä? O le Tautua
Toto. Peita‹, o aso nei, e te lë malu i le faaupuga lena, o le Tautua
Toto. E feteena‹ ma le tulafono. E te afaina ai i faasalaga
faalëtulafono a le malö, pe oo ai ina e falepuipui.
O le fautuaga, e lë tatau ona toe faia le tautua lenä, o le Tautua
Toto. E lelei ona e iloa mea na tutupu, ae le tatau ona toe faia e
soli ai le tulafono. A afaina a outou meatotino, ‘ave sau tagi i le
Ofisa o Leoleo e o› ai le mataupu i le faamasinoga, e maua mai ai
se faaifiga e malie ai lou loto.
O tagata, o le tasi puipuiga tele lea a taulele⁄ o se ¡iga. A fasi mai
se tasi o le ¡iga e se tama o se isi ¡iga, e matuä fai le misa. E misa
tama, ae tau foi teine ma fafine.
O tuafäfine o mea uliuli i mata o tama. E puipui lelei, e lë gata o
lona saogalemü a o lona mamalu pe¡ faapea o le teine e le‹ faia se
toalua. O aso lä, e malu loa le afiafi, e tope lava le mea⁄i a le tama
ma sii i le fale, ona alu loa lea e taamilo i lo latou fanua. O le uiga
o lea taamilosaga e vaai ni tagata ese i totonu o le fanua, aemaise
pe¡ iai se taa a se teine o lona aiga, e musu e sau i le fale, ae sau i
taimi o faigälotu, po o le taimi o tä¤lega, e fia talanoa i ai.
Afai la e iloa e le tuagane o le teine se tagata faapea i tuapola po o
lalo o le faavae o le fale, e le faailoa i ai, ae tuu sei mautinoa po o
se gaoi, po o se taa a lona tuafafine.
O le taimi e tatalo ai le lotu, e totolo ane ai le taa a le teine togi le
teine i si tama‹ma⁄, ae togi ai e le tuagane o le teine lana taa i le
‘alä.
-
-
A UTALAGA 1
Fa’atinoga 3 Utugagana
2. Saili‹li le tou vaega i tulaga nei mo fa⁄upuga ta‹tasi:
- mafua⁄ga o le fa⁄upuga.
- upu ‘autü olo› i totonu o upu olo› faamatala ai le tautua ft. gutuä,
matavela mf.
- fa⁄aogaga o le fa⁄upuga.
- fa⁄ta‹ta‹ga.
3. Talanoa i faauigaga o upu ma faaupuga ma tali o ä tou saili‹liga.
4. Si‹ i lau api.
5. Ao i le faiä›ga.
Vaogagana
tautua pa¢
tautua mamao
tautua gutuä
tautua matavela
tautua tuävae
tautua suä
Fa’atinoga 4 Tusitusiga
O le ä le tautua? Tusi sau palakalafa pe tusa ma le ‘afa itulau lona
umi e faamatala ai le tautua. Fa⁄manino muamua lava po o le ä le
tautua ona aumai lea o ni faata‹ta‹ga mo ni itü¡iga ‘ese¤se. Ia
aofia fo‹ i lau fa⁄matalaga täua o le tautua i le fa⁄sämoa ma ni
ona a⁄fiaga pe ‘ä lë fa⁄taunufiina.
Tusi sau tapenaga muamua ona ‘ave lea e faitau ai se isi o le vasega
ma aumai ni fautuaga i tulaga nei:
- Manino ma anoa manatu ‘autü.
- Sologa lelei le fa⁄vasegaga.
- Sa› fa⁄ta‹ta‹ga.
- Sa› le gagana.
Ia ao i lou faiä›ga mea nei:
- Tapenaga muamua.
- Fautuaga mai se isi o le vasega.
- Tapenaga fa⁄ifi.
-
-
A UTALAGA 1
Vaega 3 Ta’aloga ma Faafiafiaga

1. Faitau ma mätau le uiga o upu ma fa⁄upuga olo› vase lalo.
TA’ALOGA
O ta⁄loga faaleaganuu sa fetaaloloa‹ pitonuu, o nuu ma sa alu foi
‘ausi‹. O nei ta⁄loga sa feiloai ai ma masani ai. E feiloa‹ ai ni isi suli ua
leva ona valavala. E maua ai uo, po o ni ta‹to⁄lua foi o teine ma tama o
itu e lua.
O ta⁄loga faaleaganuu foi e masani ona tafia o faaagätama, ma o
ta⁄loga sa fiafia tele i ai Sämoa o kilikiti, tägäti⁄ ma taulafoga.
O taaloga la i totonu o se nuu, sa amata lava i le pitonuu, ona fai itulau
lea ae taaalo. Sa aofia uma ai matai, aualuma ma taulele⁄.
O le faaiuga o le taaloga, e taaitümalae ae osi le to‹lalo; e sausaunoa
ai alii täua o le itulau malolo, ae ⁄iuli atu ai ma tulafale ma tausi o le
itulau manumalo.
A mäe⁄ le taualuga, ona faaifi lea i lafo o ‘aiuli’, o siapo, tupe po o
toga. E tuupo le aso e toe fai ai ta⁄loga ma o le aso lena e fai ai le
fa⁄⁄i a le ‘au faia‹na.
O le vaitaimi lelei o ta⁄loga fai fa⁄⁄i a pitonuu, o aso fiafia o le tausagafou.
O se mea fiafia lea i tagata uma. E sasalu i ai ma salu‹ i ai teuga.
E fai fa⁄usi, ¡lue ma vaisalo mo le mälütaeao, a o le aoauli, o le
⁄tomea ma le ‹‹. E manogi mea⁄i, tusa lava pe na› filu ma le miti po
o fai⁄i, a o le sae o faigämea, o filu po o le fasitalo po o le fasita⁄mu po
o fa‹, ma le afïtufifi.
E ui lava o ta⁄loga a le pitonuu, ae iai lava le vaega faatino⁄o ma
teuteulaugutu a fai atu i ai e ‘äiga, ae fai mai le tala i le atigä pä.
-
-
A UTALAGA 1
Fa’atinoga 1 Vaogagana
2. Vaevae le lisi o upu fou i vaega.
3. Tusi le uiga oloo i le tala.
4. Fetufä‹ a tou tali i le vasega atoa.
5. Toe faaupu uiga o upu ia manino ma malamalama.
6. Sii i lau api.
7. Ao i le faiaoga.
Upu ma faaupuga fou

ta⁄loga faaleaganuu feta⁄loloa‹
pitonuu ‘ausii
ta‹to⁄lua faaagatama
kilikiti tägäti⁄
taulafoga itülau
matai aualuma
taulele⁄ taaitümalae
osi to‹lalo
sausaunoa malolo
⁄iuli tulafale
tausi taualuga
lafo siapo
tuupö fa⁄⁄i
sasalu salu‹
faausi ¡lue
vaisalo mälütaeao
⁄tomea ‹‹
fai⁄i sae o faigämea
afïtufifi faatino⁄o
teuteulaugutu e ‘äiga
atigäpä
-
-
A UTALAGA 1
Fa’atinoga 3 Upu uiga Tutusa

2. Tusi i le itu faafeagai o le upu fou se upu po o ni upu uiga tutusa ma le
upu ua avatu muamua.
3. Tuufaatasi vaega.
4. Auaua‹ i luga sui o vaega mo fetufä‹ga.
Faataïtaïga - ‚pu uiga tutusa

Malolo - faia‹na
pala⁄i (Tutuila)
pitonuu -
sausaunoa -
ta⁄loga -
kilikiti -
taulafoga -
siapo -
faatino⁄o -
Fa’atinoga 4 Faamatalaga Fesootai

1. Galulue i vaega taito⁄fä.
2. Talanoa ma faauma faamatalaga fesootai o uiga ma uiga o le upu.
3. Faaagatama faaleaganuu oloo faaalia i le faa⁄upogaleveleve.
FAASÄMOA
Ta⁄loga Lauga
Faaagatama
Faaleaganuu
Vaiinu
flva
-
-
A UTALAGA 1
Fa’atinoga 5 Faalelega-maua
1. Galulue Ta‹to⁄lua.
2. Faauma le maua i le ata i vaogagana o le kilikiti.
4. Fetufä‹ga.
5. Faamalamalama ma faatonu e le faiä›ga.
6. Sii i api a tamaiti.
Fa’atinoga 6 O le To-loga
1. Fa⁄logo a o faitau e le faiä›ga le lisi o upu e patino i le ta⁄loga lenei
o le töloga. O upu olo› olaola tetele i le tala olo› i lalo. Mätau fa⁄leoga
ma uiga a o faamatala.
2. Fa⁄logo a o fa⁄matala e le faiä›ga le ta⁄loga. Tusi i lalo uiga o upu.
3. Va⁄i i se fa⁄tinoga po o mea e faatino ai le ta⁄loga.
O le Töloga
O le töloga, o le ta⁄loga faasämoa moni e faaaoga ai tao ma le oganiu
o le niumuli.
E se‹ le niumuli, ona vavae¤se lea o le uluulu i le vaega e iai launiu ae
fua le sefulu futu po o le gafa ma le vaifatafata ona tipi ai lea. O le pito
lava o le tafu¤niu i le mea sa amata ola a¤ ai le o› e maua ai le niumuli,
e fisifisi faamafola i totonu sei aliali a¤ le li› o le mea sa iai le ipu o
le oo.
E ¤li le lua pe tolu i le fa futu le maualalo, ona tanu lea o le oganiu e u i
luga le tafu¤, ia faasaga i luga le li› o le ipu ma o totonu o le li› lenä e
tafia o le “fä”. O le fä, o le vaega tonu lena e tatau ona tu ai le tao, e
maua ai le ‘ai.
E lua ituaiga tao, o le taovelofua ma le ⁄petao.
O le taovelofua e umi pe 8 i le sefulu futu a o lona mafiafia pe tasi i le tasi
ma le afa inisi. O le alasina o le laau malö ae mämä pe¡ mago lelei.
O le ⁄petao, e lapo⁄, puupuu ma mamafa. E ta mai foi i le olasina.
O le faiga o le ta⁄loga e lua ‘au. E velo muamua le isi ‘au, ae faitau ⁄i le
isi ⁄u. E masani ona ta‹ono taovelofua, ae tolu ⁄petao. A valu taovelofua,
e fa la ia ⁄petao. E fua ‘au i le tele o tao. A toaitiiti tagata taaalo, ae tele
tao, ona fua lea o ⁄u i tagata.
O le au tamua, e velo muamua tao velofua, ona velo ai lea o ⁄petao, o
le faamoemoe tusa pe lë tutü i le fa, a ia malu puipuia tao oloo tutü i le fa,
e maua ai le upu “Puni le fa”. Afai la ua malu lelei tao tau⁄i, ona maua
foi lea o le upu, “Ua malu le fa”. Afai ua uma le ‘au ona velo, ona velo
lea o le isi ‘au. E lë iloa le aofa‹ga o ni ‘ai o le ‘au na velo muamua, se‹
vagana ua uma ona velo le isi ‘au ona faato⁄ faitau lea o ‘ai.
-
-
A UTALAGA 1
O le ‘au e velo mulimuli, e tavelo muamua ⁄petao; o le mafua⁄ga, e

manana› e taato i lalo taovelofua a le ‘au muamua ae faaavanoa le fa sei
faatutü ai a latou tao.
E lë tutusa veloga o tao. O le taovelofua, e velo faatu i lugä fuafua ia ifo
tonu i le fa. O le ⁄petao, e lë maualuga tele, ae fua ia tu ma pito mai i
luma o taovelofua, ae a velo la le ‘au lonalua, manatua, e velo muamua
⁄petai. E lë veloina i luga, ae velo faasa›; o le mana› ia oo le ⁄petao i
tao a le isi au, ua faalava, ia taia ai i lalo, ona faato¡ tavelo ai lea o ä
latou taovelofua e su¤ ni o latou ⁄i.
Afai ua uma ‘au e lua, ona faitau lea o ‘ai. E faitau tao a le ‘au o loo tutü
i le fa. E iloa gofie tao a le ‘au auä e faailoga. E faitau foi tao na tutü i le
fa ua päfiå i lalo. O tao na päfiå, e vaai mata po o pipii ai ni lau o le fa.
Afai e siaki atu oloo pipii ai se laufa, e maua lona ‘ai.
O le tao la sa tu i le fa a ua toe paå ese, a oloo pipii ai le fasi fa, po o le
laufä, e maua le ‘ai, maua ai le alagaupu, “O le tao ua nümia ma le
laufä”.
Peita‹, o le tao sa tu i le fa ae toe paå i lalo, ae siaki atu e le› pipii ai se
laufä, e leai se ‘ai ma maua ai le alagaupu, “O le laufä lë ‘ainä”.
E pule le ‘autä⁄⁄lo i le aofaiga o täga, ona maua lea o le ‘au manumalo.
O le töloga, o le tau⁄iga, po o ai e poto lana velo. O lona uiga e fai o le
ta⁄loga, a o le agaga moni, ia a›a› ai le velo i soo se ituaiga velo.
Manatua, o le tau⁄iga, e tavelo uma tao ia tutü i le fa. A lelei la velo, o
lona uiga, o le velo atu lava tu i le fa. Velo atu tu i le fa, seia oo ina malepe
le fa, e maua ai le alagaupu, “Ua malepe le fa.” po o “Ua masofa le
fa.”.
A vaai i lona uiga lilo, e masofa le fa, po ua leaga po ua lë aogä le uso o
le oganiu, ae tafi mai ai, ua matuä popoto lava velo a tama tä⁄⁄lo. E
mätau tagata velo lelei o le nuu. A oo ina fa⁄lagi se taua, o latou na e
tofia e tau i tao.
O lona uiga, o ta⁄loga a Sämoa, e iai o latou uiga e faaaoga ai, a le› le
puipuiga, o nisi aogä manaomia.
-
-
A UTALAGA 1
Fa’atinoga 7 Vaogagana
1. Faafetaui le faaupuga ma lona uiga.
2. Faamäumau ma sii i lau api.
Lisi o Upu Fou

töloga -
tao -
niumuli -
uluulu -
futu -
vaifatafata -
tafu¤niu -
o› -
fisifisi -
fa⁄mafola -
li› -
taovelofua -
⁄petao -
olasina -
Faaupuga
䊑 Puni le fä.
䊑 Ua malu le fä.
䊑 Ua masofa le fä.
䊑 Numia ma le laufä.
䊑 O le laufä lë ‘ainä.
Fa’atinoga 8 Faaaogaga
1. Galulue taito⁄ono.
2. Faauiga ma faatatau faaupuga i faaogaga eseese.
3. Faamäumau faauigaga.
Faaupuga
䊑 O le tao oloo nümia ma le laufä.
䊑 O le laufä lë ‘ainä.
-
-
A UTALAGA 1
Fa’atinoga 9 Alagaupu ma muagagana o le kilikiti ma le to-loga

1. Galulue faatasi ma le faiä›ga.
2. Talanoa i uiga o faaupuga.
3. Fa⁄aogä alagaupu ma muagagana i ni au lava fuaiupu e faailoa ai
lou malamalama.
Kilikiti
䊑 E sä le faatauala.
䊑 O le tamua ma le soätamua.
䊑 Ua pupula le tä.
䊑 Ua poloa le vaai.
䊑 Ua pulu lima.
䊑 O le tauloto polo pipii.
䊑 E faimamago le faamasino.
䊑 O le mäsaga ma lana tama.
䊑 Toe o le ‘aipuso.
䊑 Se‹ to⁄ Suë.
䊑 E toe poto ane Tenetene ua tagese.
䊑 E ta¤la ae ›lomalu.
䊑 E ta¤la ae tätätetele.
䊑 Töloga i le töloga.
䊑 O le tao tau ‘ai.
O FAAFIAFIAGA
O Faafiafiaga faasämoa, o isi ia measina a lo tatou atunuu. E ese lava
ana faafiafiaga e ui ina iai aga ma täga e tutusa ai ma isi atunuu Polenisia.
O le siva Sämoa e tulagaese. E lë soona gaoiä le tagata e ⁄utü i ai le siva.
Po o se alii tele, se sa›tama‹ta‹ po o se manaia. E ⁄utü foi i se masiofo po
o se faletua. O täga faifaimälie ma gaioiga faamäliuliu, e atagia ai le
tulaga tufimalie o ë maualuluga po o tupu ma alii sili o le atunuu. O le
suiga o täga, faato¡ vaaia ai pei ua tafiti ae leai, na› na faamanee tau⁄u
ma si ana faataupati pei e sisii ona aao, ae lë masu¤, ona liliu teisi lea i
lona taumatau ae faatagä po le itu ma olo aga‹ i le fatafata; pei e ‘alo le
ao ma genogeno pei oloo sisi mai e te tilotilo atu, ma si ana ‘ata⁄ta
faatupu lagona e mole ai le manava.
E lë ufi le ⁄iuli. E tätäfiti mamao mai ma sasa laau pei oloo taualaga mai
e sösö¤se ua afio mai le sili. E taavale le ‘aiuli i le palapala. E tae le otaota
faamamä le ala. E tapili le manamea a o sausaunoa.
-
-
A UTALAGA 1
O le taimi lea e lë toe so›na faaalia ai le taleni a le fuataimi, na› si ona

mata⁄lia e lia‹ le pati ma le po ia ala le aufaipese auä e iai le upu, “A
mälie le pese ua mälie foi le siva”.
O le fuataimi masani, na te iloa pese siva lelei e onomea ai le taupou. E
amata o faagesegese le pese and faasolo lava ina vave ae le› le alu i le
atoa.
E onomea lava le Sämoa pe¡ tä.
Fa’atinoga 9 O aga ma ta-ga

1. Galulue taito⁄fä.
2. Tusi ni fa⁄⁄upogaleveleve se lua o aga ma täga o le siva Sämoa.
3. Fa⁄iloa mai aga ma täga o le siva Sämoa i le fa⁄⁄upogaleveleve.
4. Fetufä‹ga.
Fa’atinoga 10 Faauigaga
1. Faaaoga pea vaega ta‹to⁄fä.
2. Talanoa i mafua⁄ga e ala ai ona eseese täga a le taupou ma ‘aiuli.
3. O le ä se a⁄fiaga o le aganuu pe¡ siva faataupou le ⁄iuli.
Faamäne¤ne¤
⁄ta⁄ta faamäliuliu
faamäne¤ne¤ TAUPOU
faifaimälie
tafitifiti
faataupati
AIULI
taavale
-
-
A UTALAGA 1
Vaega 4 Faaaloaloga ma Lufilufiga o Taumafa

FAAALOALOGA
O Sämoa o le atunuu ua lauiloa i le faaaloalo. E lë gata o le vätapuia i
totonu o le ¡iga, a o le vätausi ma tagata.
E faaopoopo atu i na faaaloalo, aga ma le gagana faatamälii, auä e iloa
le tamälii i ona fua. O fua o le fa⁄aloalo e tausisia ai le amio pulea.
O taligämälö, e faaatoatoa ai le faaaloalo. E lë gata o le amio, ma aga, a
o faaaloaloga faaleaganuu, e aofia ai le:
䊑 ‘ava o le feiloaiga.
䊑 fono o le ‘ava.
䊑 failaulau.
䊑 ta‹gäsua.
䊑 ⁄iavä.
䊑 laulautasi ma isi (mf ).
O aganuu talimälö, e faatitino i ai le faaaloalo o le matai Sämoa ma lona
¡iga. E faapenä foi i taligämälö a le nuu. O le tasi lea o mäfua⁄ga e
faaputu, atina¤ ma faapelepele ai le tamäo¡iga o le matai, auä le osiga o
¡iga ma le faiganuu, aemaise o mälö.
O le faaaloalo e faatino i le limamalosi, e foi mälö ma ‘ave le tala e maua
ai le lalelei o Tala⁄ve. E moni e telë se tamäo¡iga e a⁄fia, ae talitonu le
Sämoa, e tupu mea ‘avea.
Peitai, o le faaaloalo fo‹, e faafitifiti ai i mea ua maua e tali ai mälö. E ta‹
le sua i le puaa tele, ae toe ‘ave ma le ietoga e ufiufi ai ma le faaupuga, “Ia
nätia ai se limaväivai”.
E tälisua mälö i taumafa e tele, o le tama‹puaa, suamoa, suai⁄, pisupo,
sosisi, o le suavai talo ma lu⁄u, ae a fai le läuga taumävae e masani ona
faafitifiti faapea.
“Talofa, ua lë talia le sua. Ua na› se fa‹fua. Ua leai se lelei o le ¡iga nei.”
O le faaaloalo o le Sämoa, e faamaualalo ai o ia e ia lava, a o le faaaloalo
o malo, e sii ai le faaaloalo ma vivii le alii po o le matai ona o lona
limamalosi. A tali mai la mälö e faapea upu a le tulafale po o se alii.
“Ua mälö ⁄⁄o malosi
Ua tali se sua
Ua läulelei
Ua matou ⁄⁄i
Ua maoona
Ua malie lau faaaloalo
Auä ua suäufia le maota.”
-
-
A UTALAGA 1
Ae faaifi upu i le tatalo faaleaganuu.

“O mea ua tö¤sea, ia toe faatutumu e le Atua.”
E talatalanoa i ai le mafaufau. O mea na vaai i ai. O fale, o uiga ma
foliga o tagata. O le laufanua ma le gataifale, ma atufälega.
E ui i le toatele o tagata, ae iai le tagata ua sili i le vaai. E toe fia vaai i ai.
E fia talanoa i ai. E fia mafuta i ai, ma o ia lena, e tusia lona ata i le mata
o le fai⁄i.
A mafaufau i le tamäo¡iga o le matai ma lona ‘au¡iga, po o le nuu foi,
ona momoo lea, ma o se lu‹ i lona soifuaga faatagata ola fia fai mea lelei.
O faaaloaloga, ma le agaga talimälö, e manatua pea. E faamama‹ i ai le
talanoa. E tälotalo ia iai se aso e afea ai lo latou ¡iga e le matai lea, ae se‹
faasaga e tali i le mea e gata ai lona mafai, e faaalia ai lona faaaloalo.
Fa’atinoga 1 Faaaloaloga Talima-lo-

2. Faitau faamatalaga o faaaaloaloga i mälö.
3. Faaauau faaaloaloga i petale o le mata-o-le-lä.
5. Fetufä‹ga.
6. Sii i lau api.
faausi
umufono
FAAALOALOGA
⁄iavä
laulautasi
Fa’atinoga 2 Galuega Toe Fafau

1. Galuega ta‹to⁄lua.
2. Tusi sa oulua faafiti taumafa i ä oulua lava upu, ae ⁄ua le toe tusia
mai le faafitifiti ua avatu i le faamatalaga o i luga.
3. Tuufaatasi.
4. Fa⁄tino.
5. Tusi i lau api.
-
-
A UTALAGA 1
Fa’atinoga 3 Faaaloaloga
1. Galulue ta‹to⁄lua e faatino le folafolaga o le faaaloaloga lenei olo›
avatu.
2. Fa⁄tino la lau folafolaga i luma o le vasega.
Faaaloaloga
䊑 O le mälütaeao a faiä›ga Pesega.
䊑 Aumai i le Afioga a La⁄ ma le faletua. O le samiga o le sili o lona
afafine o Sinäleteuila o le Year 2.
䊑 Mea na aumai – 4 keke, 2 pai, 2 tipoti koko.
Tapenaga 1 o le folafolaga o le faaaloalo
Faalagiga o Faiä›ga
䊑 Susuga i le puleä›ga.
䊑 Susuga i faiä›ga.
Tagata na aumai ai
䊑 Afioga a La⁄ ma le faletua.
Mafuaaga o le faaaloalo
䊑 Sami ai le sili o lona afafine o Sinäleteuila olo› i le Year 2.
Mea na aumai
䊑 4 keke.
䊑 2 pai.
䊑 2 tipoti koko.
-
-
A UTALAGA 1
Tapenaga 2: Faaupu le folafolaga o le faaaloalo
1. Silafaga maia lau susuga i le puleä›ga ma susuga i faiä›ga.
2. Ou te tautala i le faaaloalo o lo outou mälütaeao.
3. Na mä⁄u i ai le afioga ia La⁄ ma le faletua.
4. O le samiga o le sili o lo la alo o Sinäleteuila oloo i le Tausaga 2.
5. 4 keke.
Ole¡ ou folafolaina atu 2 pai.
2 tipoti koko.
6. Mälö teu, faatetai faaaloalo
Fa’atinoga 4 Folafolaga o le faaaloalo

2. Faatino le folafolaga o le faaaloaloga lenei.
Faaaloalo
Inati o le faifeau.
Na aumai – i faasalaga a le nuu.
O le ä? – ivitualä.
3. Tusi la lua tapenaga 1 & 2.
4. Faaupu le folafolaga.
Fa’atinoga 5 Folafolaga o le faaaloalo

2. Va⁄i i le Tapenaga 1.
3. Tusi loa la oulua tapenaga 2.
5. Faatino fetufä‹ga i le vasega atoa.
6. Si‹ i lau api.
-
-
A UTALAGA 1
Faaaloalo
O le fafaga i faiä›ga.
Na aumai i le faifeau:
䊑 2 afï.
䊑 suamoa.
䊑 talo ma lu⁄u.
Tapenaga 1 - Tasi lea faiga

O le ä? - fafaga
Mo ai? - faiä›ga
Aumai fea - faifeau
O ä? - 2 afi
- suamoa
- talo ma lu⁄u
Faalagiga
Fai¡oga - susuga i le puleä›ga ma susuga i faiä›ga
- fafaga
Faifeau - susuga i le fa⁄feagaiga ma le faletua
- 2 afï
- suamoa
- talo ma lu⁄u
O le Sua ta‹
O le sua ta‹ o le faaaloaloga maualuga a Sämoa, e faailo ai le ⁄uai mai
o ona ¡iga.
i. E fai i ona ¡iga e sii mai i se faalavelave, se maliu, faaipoipoga,
saofa‹, umusaga, faaulufalega ma faalavelave taualoa.
E mafua la ona sii le matai ma le ¡iga i se faalavelave o se isi
¡iga, ona o sootaga o ¡iga. Pe mäfua i le gafa, pe ona o
faigäävä ma nofogätane.
ii. E ta‹ le sua a le malaga e faailoa ai le maualuga o le faaaloalo.
O le lavelave o faaaloaloga, ole¡ talanoaina i vasega i luga.
-
-
A UTALAGA 1
Faasologa o le Sua ta‹

E tolu ona vaega taua.
i. Sua Taute.
ii. Sua Talisua.
iii. Ufisua.
i. O le sua taute.
- niu ma le tavai (vailolo).
- faavevela ma le moa.
- ufilaulau, ole siapo po o se ie palagi.
ii. O le sua talisua (‘au⁄u o le sua).
- pua⁄ tele, povi, paelo, pusa⁄pa.
iii. O le ufisua - ietoga.
Lufilufiga o taumafa
O faasoaga o mea⁄i, o se tasi lea galuega e täua tele i le faasämoa. E ao
lava ona popoto ai taulele⁄. E lë gata o le vaevaega o taumafa, a ia iloa
ma malamalama i le gagana, o igoa ma faauigaga o upu o lufilufiga.
O aso anamua ina ua toe maua mai le püpülama ma toe tatä tagata
Sämoa, o soga‹miti atamamai i lufilufiga o taumafa, e faia mea taumafa
i le fale o matai. E tafia i latou na o manualii.
A pena pua⁄, fasi le moa, tatafa le i⁄, e poto. A faasoasoa le alagavae o
le pua⁄ i alii ma tulafale, e iloa ë, e vaevae i ai le vasäsui. Ta te fia
matamata i le taule⁄le⁄ poto e faamalepe se meatele (pua⁄). E vili le
alagavae ae se‹ le alagalima pe¡ fesoota‹ ala o le ‘o¤.
A faamalepe le puaa tele, e uma loa ona ave¤se alaga, ona faafaö lea, ae
faailoga ala e fa e vaevae ai ivi e fa.
-
-
A UTALAGA 1
Fa’atinoga 6 Lufilufiga o le pua’a

1. Vaai i le ata:
2. Galue le tagata ia.

3. Sii i lau api le ata o le pua⁄.
O Väega täua o le pua⁄:

4 ivi - tualä
- ‘ö¢
- muliulu
- nofoi
4 alagafono
- 2 alagalima
- 2 alagavae
1 le mälülü
1 le ulu
Peita‹, e eseese nuu, o lea ua taatia atu le faasoaga o le pua⁄ i le agaifanua
a le nuu ia, aua e tatau ona iloa ma malamalama le tama po o le teine i
lufilufiga o taumafa a le nuu ia.
E faapena i taumafa uma lava, e pule le agaifanua a le nuu, auä e eseese
faavae o nuu ma o latou faiga, i faasoaga o mea taumafa.
Na pau le itu täua oloo taumafai i ai lenei autalaga, o le faamatala o
vaega täua o taumafa, ona pule lea o le agaifanua a le nuu i le faasoaga.
Vaega täua o alaga

Alagavae - Vasasui
Ponaivi malosi
Ponaivi tapuvae
Alagalima - Ivifoe
Ponaivi tapuvae
-
-
A UTALAGA 1
Fa’atinoga 7 Vaogagana o le pua’a

2. Talanoa ma tusi uiga o upu.
3. Tuufaatasi mo fetufä‹ga.
Vaogagana
veloa‹ - uilua -
uii - fagafao -
petitö - toloa‹ga -
paå le ‘aususu - pua⁄ fanau -
atimaufi - pua⁄ ‘aivao -
falemaufi - pua⁄ fanua
⁄umatua - teelaugutu
tiale - puaanifo
po⁄ - taanoa
Vaega 5 Tulafono ma Faasalaga
Tulafono
E tofu nuu uma lava ma tulafono, e pupuia ai le:
䊑 fealofani.
䊑 saogalemu.
䊑 fiafia.
䊑 ma le manuia o tagata.
E aofia foi i tulafono le puipuiga o le sami ma le vao, o meaola ma le
laueleele, o matafaga ma vaitafe.
O tulafono a le nuu, e fausia e matai ma e aafia ai tagata uma. O le tele
lava o tulafono a le nuu, e tutusa ma tulafono a le malo ma le lotu, peitai,
o tagata solitulafono i tulafono a le nuu, e su¤su¤ e le saofa‹ga a matai, a
faamaonia, e faasala lava e matai.
O isi tagata solitulafono o le nuu, e lë faia i le nuu, ae ⁄ve i le Ofisa o
Leoleo e faia le su¤su¤ga ma tuuina atu le mataupu i le faamasinoga a
le malo.
-
-
A UTALAGA 1
Nisi o Tulafono a le Nuu

E sa le:
䊑 solitöfaga.
䊑 gaoi.
䊑 faaumu faatupu faalavelave pe palauvale i totonu o le nuu.
䊑 talepe fale.
䊑 ulaula maliuana.
䊑 faamisa pe fasitagata.
䊑 fasioti tagata.
䊑 mulilua, faoävä ma le faotane.
䊑 faaoolima matagä.
䊑 amio matagä i nofoaga faitele.
䊑 mataifale.
O isi tulafono, pei o vavao i le afiafi mo faigalotu ma le pö, o nisi nuu, e
leoleo e taulele⁄ a o isi nuu o matai.
E iai le komiti a matai e masani ona fono i po o Aso Sa, e talanoaina ai
soligatulafono o le vavao, ma isi tulafono laiti, ma fai i ai a latou faasalaga,
a o mataupu mamafa ma tagata e faasala e le komiti ae lë faia, pe tetee
foi ona ave lea e le komiti i luma o le nuu, oloo iai le ⁄ufaitofä ma le
‘aufaiuta o le nuu e lë lavea i le komiti, ae tafi o le “pule a alii ma faipule
o le nuu, sei vagana se mataupu ua mautinoa le lë lava o molimau.
Faasalaga
E leai se falepuipui o le nuu e tuu ai tagata solitulafono o le nuu, e tatau
ona falepuipui. Na pau le faasalaga, o le fua o le sala i le mamafa o le
solitulafono.
O aso lä, a faasala le tagata o le nuu, e amata faasalaga i le ‘aumatua. Pe
‘aumatua ma le mataselau. O isi sala e 2 ‘aumatua, 3, 4, 5, e o› lava i le
10 ‘aumatua ma le oso ma le lau.
A tafi le ‘aumatua, o le ‘aumatua lava. E sa le po⁄, tusa po o le ä lona
telë. O le ‘auga o faasalaga i ‘aumatua ma talo, ia faamativa le aiga i
meafafaga ma le mafimaga. O se a›a›ga täua lea, ia faaeteete tagata
uma ne‹ faamativaina le ¡iga, ma le oge.
O le faasämoa, o tagata e nonofo i le ¡iga o le matai e tafi o lana fanau.
Afai la ae sala se tasi i le nuu, e tuliloa le matai. Afai o se tagata ese oloo
nofo ai a ua sala, ma mautinoa lana amioleaga i le nuu, pe ‘aipuaa, e sala
le matai, ae poloaiina le tagata lea e tuua loa le nuu.
-
-
A UTALAGA 1
Fa’atinoga 1 Faauigaga o Tulafono

2. Talanoa i tulafono ma tusi la oulua siata, e faamatala ai uiga ma
faauigaga. Ia aofia i le siata tulaga nei: O le tulafono, täua o le tulafono,
o ë a⁄fia ai, o tulaga e alia‹ mai pe ‘ä leai le tulafono, o ai e faamalosia
le tulafono, o faasalaga pe ‘ä solitulafono.
4. Fetufä‹ga.
Tulafono a le nuu
䊑 solitöfaga.
䊑 faaumu i totonu o le nuu.
䊑 amio matagä i nofoaga faitele.
䊑 talepe fale.
䊑 mulilua.
䊑 faotane ma faoävä.
Fa’atinoga 2 Faalautelega
1. Galulue ta‹to⁄ono.
2. Faalautele po o ä uma tulaga e a⁄fia i le solitulafono olo› i l e
fa⁄⁄upogaleveleve. Tusi se isi fa⁄⁄upogaleveleve e faailoa po o ai e
aafia i solitulafono nei.
4. Fetufä‹ga.
5. Sii i lau api.
1. Gaoi
⁄ipua⁄
Gaoi
mafimaga popo
-
-
A UTALAGA 1
2. Amiomatagä i nofoaga faitele

palauvale
Amio
matagä
⁄isi
telenoa
Fa’atinoga 3 Fa’amatalaga au’ili’ili

2. Talanoa i faasalaga ma au‹li‹li mai i se siata ë a⁄fia i faasalaga ua
tafia.
3. O ä ni eseesega o faasalaga faalemälö ma faasalaga a le nuu?
4. O le ä sou manatu i faasalaga pei ona täfia i lalo ma le soifuaga
ineionapo? ft. O se solitulafono a le to⁄tasi ae faasala ai se ¡iga atoa?
O ä täua o le faasämoa olo› iai i lea tulaga?
5. O ä fa⁄vae loloto o faasalaga nei? Tuufaatasi.
6. Fetufä‹.
7. Si‹ i lau api.
Faasalaga
Oso ma le lau
Faatüla‹ ma le nuu
O nisi tagata solitulafono, e oo lava ina faatüla‹ ma le nuu. O lona uiga
ua faasavali i le ala.
O aso ua mavae, a faate⁄ le ¡iga ma le nuu, e o ese ae tuu le ¡iga na›
fale. Se‹ toe malilie foi le nuu e faaa¤, ona toe oo lea i le nuu. E faataumafa
le nuu ona toe avea foi lea o lea matai ma lona ¡iga o se tasi o faletü, po
o se ¡iga fai monotaga i le faiganuu.
-
-
Autalaga 2: ILOILOGA O FESO’OTA’IGA I ALA
FA’ASALALAU
- -
-
GAGANA Faalautele manatu i le aumaia lea o ni faataitaiga. Ia söloga lelei manatu
i le mafai lea ona fesootai palakalafa uma o se tusitusiga po o se tautalaga.
E tatau ona iloa faauiga le gagana faauigalua faigofie ma faauigaga o
upu uiga lasi.
A·INA O GAGANA Tulimata‹ le iloa ma le mälamalama olo› latou maua mai faamaumauga
e ala lea i le faataatitia o sini, tuufesili, fefa⁄soaa‹ atu ni mea fou i se iloa
ua nofofale ia i latou, iloilo ma tatala le ‘autü o se matäfipu i ni vaega e
talafeagai ma faafaigofie ai ona su¤su¤ina, tulimata‹ lo latou mälamalama
ma taumafai e faata‹ta‹ ni isi auala, manatunatu i se suiga ua iai o latou
iloa ma le mälamalama i se mataupu.
FAflMAUMAUGA MA ‘Oto›to mai i ni faamaumauga e fa⁄aogä ai siata po o ata tusia (diagrams)
FETUFAAÅGA ia vaega täua o se tautalaga tufisa› po o pu¤ina fo‹.
Aumai se a⁄no täua o matäfipu talanoaina i se fetufaa‹ga o faia i
polokalame fa⁄salalau, talafou, po o se fono ft. polokalame a le Televise
Sämoa: Atina¤ Sämoa, E te Silafia mf.
Toe fa⁄matala iä latou upu le ‘autü o se tautalaga tufisa›.
FESO·TAÅGA Mälamalama i fa⁄aogaga faigofie o le gagana tautala i luga o le televise
ma le leitiö ft. fa⁄silasilaga o se avanoa faigaluega.
Iloilo faasalalauga, tusitusiga po o ni faatalatalanoaga i luga o le leitiö,
televise, ma fa⁄ali manatu i le ‘autü, metotia o fa⁄aogä, gagana, tagata
olo› faatatau i ai.
Tusi matäfipu täua o ni fa⁄salalauga.
Iloilo le vaogagana o tusitusiga eseese i nusipepa ft, talafou.
-
-
A UTALAGA 2
Faia ni tusi i faatonu o nusipepa, televise, ma leitiö i matäfipu e talafeagai

ma latou.
Faia ni tusi fa⁄ta‹ta‹ e tali atu ai i ni avanoa faigaluega o faasalalau.
Tomai i uiga o ala fa’asalalau

O le Tusi Tolu a le Tausaga 9 olo› fa⁄matala auiliili ai ni la⁄saga se tolu
o tomai i ala fa⁄salalau. O le la⁄saga muamua o le malamalama i
fa⁄aogaga e le tagata lava ia o ala fa⁄salalau. O le la⁄saga lonalua ua
aofia ai le iloilo ma au‹li‹li uiga ma aga olo› fa⁄aogä i ala fa⁄salalau.
O le lonatolu o la⁄saga ua aofia ai le va⁄i loloto i fa⁄aogaga o ala
faasalalau e iai le malamalama i täua po o manatu ‘autü olo› fa⁄vae ai
feso›ta‹ga i ala fa⁄salalau.
O galuega fa⁄tino o le autalaga lenei ›le‘ä iloilo atili ni isi o feso›ta‹ga
i ala fa⁄salalau. O na iloiloga ›le¡ ta‹ta‹ina e fesili ua uma ona folasia i
le Tausaga 9:
䊑 O le ä le tala ›le‘ä faamatala pe lipotia?
䊑 O le vaaiga a ai ›le‘ä fa⁄matala pe folasia ai le tala?
䊑 E fa⁄pefea ona pu¤ina le ata (o le itu olo› i ai le mea pu¤ata, o le
faasologa o ata, o le filifilia o ata e pu¤ latalata mf ).
䊑 E faapefea ona faatonutonu ma teuteu le tala po o le ata? O lona
uiga, o ä vaega ›le‘ä lolomiina pe faaalia pe ‘ä uma le teuteuga
faaifi? O ä vaega ›le¡ fa⁄ta⁄tia e lë lolomiina ma aiseä fo‹?
䊑 O le ä le itu¡iga musika olo› fa⁄aogä?
䊑 O le leo o ai olo› fa⁄logoina?
䊑 O le ä le fe⁄u täua olo› fia momoli mai?
O ni isi fesili e ono fesiligia ai feso›ta‹ga i ala faasalalau e faapea:
䊑 O ai na tufifaatasia ata / tusitusiga olo› faitau pe maimoa i ai?
䊑 O ai olo› tautala?
䊑 O ä va⁄iga e le› lagonaina? O lona uiga o leo o ai e le› faalogoina
i le tala, ata?
䊑 O le vaaiga po o manatu o ai olo› pu¤a ai mea o tutupu i le tala
po o le ata?
䊑 O ai e ona le ala faasalalau? po o le ata vito olo› faaali?
䊑 O le ä le feau olo› aumai i le fa⁄salalauga?
䊑 O ai na faia le faasalalauga?
䊑 Aiseä na fai ai le faasalalauga?
䊑 O ai olo› talo po o fa⁄tatau i ai le faasalalauga?
䊑 O ä ni ou lagona i le faasalalauga?
䊑 O le ä se moni o le ata olo› aumai i le faasalalauga pe ‘ä faatusatusa
i le soifuaga?
-
-
A UTALAGA 2
Fa’atinoga 1 O a- talafou olo’o fa’asalalauina i Sa-moa
(What is news in Sa- moa?)

O le faatinoga lenei e patino i talafou, o ö latou ‘autü, aga o fa⁄aogä i le
tufifaatasia o talafou, o le gagana ma ë o fa⁄tatau i ai.
O talafou o ni matäfipu ua tu totonu po ua i le fatu o faasalalauga i
nusipepa, leitiö, ma televise. O le soifuaga i aso ta‹tasi ma mea e tutupu
ai, ua o se lalolagi felefele ma le gaosä. O tusitala e fa⁄vasegaina ma
tuufaatasi le anoano o tala i mea tutupu auä le faafofoga a le lautele i le
aso lava lenä i leitiö ma le televise po o le aso e soso›, i nusipepa. O na
tufifa⁄tasiga e faia ina ua uma ona iloilo e tusitala mea na tutupu, ma
faia ni fa⁄ifiga i tala e ‘ave i ai le fa⁄muamua ma fa⁄salalauina muamua
i le faasologa o talafou i le televise po o le leitiö po o le itulau i luma o le
nusipepa; o tala e lë täua tele e fa⁄matala mulimuli pe tufi i itulau i
totonu o le nusipepa; ma tala e lë fa⁄aogäina.
Filifilia o talafou e fa⁄salalau

E fa⁄pefea ona fai filifiliga a tusitala i tala e ‘ave i ai le fa⁄muamua i
talafou? O fuafa⁄tatau e iloilo ai tala mo talafou ua tutusa lea i le tele o
atunufi ma ua fa⁄pea:
䊑 o se talafou?
䊑 o se tala i se tulaga e seäseä ona tupu?
䊑 o se tala e fa⁄osofia ai lagona o le lautele?
䊑 o se tala i se matäfipu e täua pe a⁄fia ai le lautele?
䊑 o se tala e fa⁄⁄utü i tagata?
1. Galulue ta‹to⁄lua. Tofu le paga ma le nusipepa (fa⁄aogä so o se
nusipepa o maua). Mätau talafou olo› i le nusipepa ma fa⁄avasega
tala olo› i le itulau i luma, ma tala olo› pito i totonu.
2. Filifili se tala mai le itulau i luma. Iloilo ma fa⁄matala po o le fea o
fuafa⁄tatau na filifilia ai e pito i luma o le nusipepa.
3. Matamata i talafou o le Televise Sämoa i se afiafi. Mätau tala ma
fa⁄maumau lo latou fa⁄sologa ma matäfipu o tala ta‹tasi. Fa⁄matala
i ni palakalafa se lua fuafa⁄tatau e te lagona sa filifilia ai tala na
fa⁄salalauina i talafou.
4. Matamata i talafou o le Televise Niu Sila, mätau ma fa⁄maumau le
fa⁄sologa o talafou ma matäfipu olo› i tala ta‹tasi. Fa⁄matala i ni
palakalafa se lua fuafa⁄tatau e te lagona na fa⁄aogä i le filifilia o tala
ta‹tasi.
5. Fa⁄tusatusa talafou a le Televise Sämoa ma talafou i le Televise Niu
Sila i tulaga nei: itu¡iga tala, ‘autü, tagata olo› fa⁄tatau i ai. Fa⁄aogä
muamua se pusa e fa⁄maumau ai ni ou manatu i tulaga ia. ft.
-
-
A UTALAGA 2
Itü¡iga ‘Autü Tagata olo› O le va⁄iga

tala fa⁄tatau i ai a ai olo›
fa⁄matala ai?
Talafou i le
Televise
Sämoa
Talafou i le
Televise
Niu Sila
Fa⁄matala i ni palakalafa se lua mau ua e fa⁄maumauina i pusa.

Lipoti i le vasega.
Fa’atinoga 2 E fa’apefea ona tu’ufa’atasia talafou?
Lipotiina o talafou
O le tufifa⁄tasia o talafou i lipoti mo nusipepa, televise, ma leitiö ua faia
ai fo‹ ni isi fa⁄ifiga a tusitala. O ni isi nei o fa⁄ifiga e faia e tusitala:
1. O ä tala ›le‘ä faamatala pe lipotia i talafou?
E lë o tala uma e ono lipotia i talafou. E filifili e le tusitala po o ä tala
›le‘ä fai ma talafou o aso ta‹tasi. O fuafa⁄tatau e filifilia ai tala e
lipotia, ua mäe⁄ ona fa⁄talanoaina i luga.
2. O le vaaiga po o mafaufauga o ai ›le‘ä fa⁄matala pe folasia ai le tala?
E manino mai talafou, itü po o va⁄iga olo› fa⁄matala ai se tala e ui
ina e le› mautinoa pe faia ma le iloa e tusitala ia filifiliga i itü e aumai
ai a latou lipoti.
O se fa⁄ta‹ta‹ga, ina ua pä se pomu i le a⁄i o Karachi i Pakisitani, ma
maliliu ai ni tagata se to⁄sefulufa, o le vaitaimi tonu lea olo› iai le ‘au
kilikiti a Niu Sila i lea a⁄i, i se nofoaga pe lima minute mai le nofoaga
na pa ai le pomu. O lipoti na fa⁄salalau i le televise i lea fa⁄lavelave,
na fa⁄matalaina le mëia ma le matafi sa o› i le au kilikiti ma o› ai
ina toe fo‹ le ‘au i Niu Sila ma lë fa⁄taunuuina a latou taaloga. Na
lipotia mai fo‹ lagona o ‘äiga o le ‘au kilikiti olo› fa⁄muli i Niu Sila.
O lona uiga o le lipotia o lenä tala sa faia i le va⁄iga po o mafaufauga
ma lagona o le ‘au kilikiti a Niu Sila ma o latou ‘äiga. E le‹ aofia i lena
lipoti va⁄iga po o mafaufauga o tagata o le a⁄i o Karachi, o ni isi na
tau lalata i le fa⁄lavelave, o ‘äiga o ë na maliliu, o le mälö o Farani o
lë ona tagata sa maliliu. O lona uiga, e le‹ fa⁄logoina e le ‘aufaitau,
ma le ‘aufa⁄fofoga leo o isi tagata na a⁄fia i le fa⁄lavelave. Ina ua
fa⁄liliu e le Televise Sämoa lenei fo‹ tala, o le va⁄iga lava e tasi na
fa⁄salalau ai, po o le va⁄iga lea mai le itü a le ‘au kilikiti a Niu Sila.
O se isi fa⁄ta‹ta‹ga o se lipoti i le Televise Sämoa o le fa⁄lavelave na
lavea ai se veni i Aleisa ma maliu ai se isi o le pasese. O lena lipoti sa
-
-
A UTALAGA 2
fa⁄talanoaina ai se isi o ali‹ na fesoasoani ina ua tupu le fa⁄lavelave.

O lana mau e saosaoa tele le ta⁄vale i lana fa⁄logo, ma lona manatu
e ›nänä uma ë na i le veni ona o fagu pia sa salalau i le veni ma tulaga
fo‹ na va⁄ia i le pasese. E le‹ fa⁄logoina i lena lipoti leo o ‘äiga ua tagi
mai ala, po o ni mau fo‹ a ni isi o le pasese sa lavevea, po o ni
maumautütü fo‹ mai su¤su¤ga a foma‹ ma ali‹ leoleo.
E mafai ona iloa po o le va⁄iga a äi olo› lipoti ai se tala pe ‘ä mätau
lelei tulaga nei:
a. O ai uma e a⁄fia i le tala na lipotia? ft. o le tala o le pomu na pa i
Pakisitani e a⁄fia ai: le mälö o Pakisitani, tagata na lavevea ma
maliliu, o ö latou ‘äiga, o le ‘äiga o lë na fa⁄pä le pomu, o le a⁄i
o Karachi na pa ai le pomu, o le ‘au kilikiti a Niu Sila ma ö latou
‘äiga, o le ta⁄loga o le kiliikiti fa⁄väomälö, o le ‘au faipisinisi o le
‘a⁄i o Karachi. E ui i le tele o nei tagata na a⁄fia ai, ae o le tala na
aumai i talafou a Niu Sila, na filifili le ‘au tusitala e lipotia lea i le
va⁄iga a le latou ‘au kilikiti ma ö latou lagona. Atonu o se isi
mafua⁄ga o lea filifiliga ona o se manatu fa⁄pea e lagonagofie e
tagata Niu Sila pe ‘ä fa⁄matala i le va⁄iga a ni isi Niu Sila sa
taulalata i le fa⁄lavelave.
3. E fa⁄pefea ona pu¤ina le ata? ft. O lë fea itu ›le‘ä tu ai le pu¤ata? O
ä faasologa o ata i le lipoti? O ä ata e pu¤ latalata?
O se fa⁄ta‹ta‹ga afai o se ata o se faalavelave tau ta⁄vale olo› aumai
i le televise, e iloa lava po o fea le itü olo› pu¤ ai le ata ft. pe na pu¤
mai luma o le ta⁄vale, tua, po o ‘autafa, pe na pu¤ fo‹ mai i luga i se
va⁄lele po o se helikopa. O le filifilia o le itü e pu¤ ai le ata e fa⁄tatau
lea i se manatu olo› mana› le tusitala e fa⁄täuaina e pei o le itu na
pito sili ona faaleagaina. E iloa fo‹ tulaga olo› mana› le pu¤ata po o
le tusitala e teufatu i le aumaimoa i le pu¤ latalata o ni va⁄iga. O se
fa⁄ta‹ta‹ga, afai o se fa⁄lavelave ta⁄vale e ono pu¤ pafi o le ta⁄vale
pe ‘ä fa⁄pea olo› masalomia o se mafua⁄ga lea na oso ‘ese ai ma le
auala. Afai fo‹ olo› mana› le tusitala e fa⁄täuaina le fa⁄aogä o fusipafi
mo le saogalemu i auala, ›le¡ pu¤ latalata fo‹ fusipafi ma iloa ai po
o fa⁄aogä pe leai.
4. O le ä le itu¡iga musika olo› fa⁄aogä?
Afai o fa⁄aogä se musika, e mafai ona fesoasoani i le fa⁄tupula‹a o
lagona, po o le fa⁄mausalïina o se mau olo› momoli mai.
5. O le leo o ai olo› fa⁄logoina? O leo o ai e le› fa⁄logoina?
O se fesili täua tele lenei ma e taulalata lava i le fesili “o le va⁄aiga a ai
olo› faamatala ai le tala”? O leo olo› fa⁄logoina e iloa ai po o le
va⁄iga a ai olo› fa⁄matala ai le tala. So o se tala lava e iai leo olo›
lagona ai – e lë o leo o le tagata olo› faitauina talafou a o leo o tagata
olo› aofia pe a⁄fia i se tala. O leo e tafi mai ai ë ana va⁄iga po o
mafaufauga olo› fa⁄matala ai le tala. E iloa ai fo‹ le paleni po o le
fa⁄itü⁄u o se lipoti. So o se tagata faitau i talafou, pe maimoa i talafou
-
-
A UTALAGA 2
i le televise, po o le fa⁄fofoga fo‹ i talafou i le leitiö e ao lava ona fesili,

“O le va⁄iga a ai olo› momoli mai ai lea tala”?
6. O le ä le fe⁄u täua olo› fia momoli mai?
O ‘autü o talafou i aso ta‹tasi e iloa ai matäfipu olo› fitoitonu ma se
atunufi i lea vaitau ma lea vaitau. E iloa ai le gasologa o le atina¤ o se
atunufi ua le gata i le tamao¡iga, soifua mälölöina, ta⁄loga, pulega
fa⁄lemälö, pulega a nufi, a›a›ga m.f., ae ua iloa ai fo‹ ma tulaga
olo› fai ma to⁄tugä i le soifua lelei o lenä atunufi. O ia to⁄tugä e
aofia ai solitulafono, fa⁄ma‹, tulaga e lë o atoatoa ai ni auaunaga mf.
O se fa⁄ta‹ta‹ga, o le ono masina muamua o le tausaga lenei e 2002 i
Sämoa, o le tele ia o tala i le solitulafono i fuala⁄u fa⁄säina po o le
mariuana. E mafai ona fa⁄pea, ua alualu i luma lea solitulafono ma
ua avea ma to⁄tugä i le atina¤ o le tatou atunufi. O se fa⁄ma‹ olo›
lipotia le pepesi ma olo› si‹tia le fuainumera o ë maua ai o le fiva
taifoi. O ‘autü fo‹ o talafou e iloa ai ni suiga olo› feagai ma se atunufi.
O se fa⁄ta‹ta‹ga, o suiga i faigamälö, o suiga o ni tulafono, o suiga o
le fa⁄foeina o ni tulaga e pei o tufigava⁄ m.f. O ni isi o taimi o le fe⁄u
olo› fia momoli mai i se tala, e le› tufisa› ae olo› afeifei i fa⁄matalaga
fa⁄uigalua.
7. O ai e ona le ala faasalalau? O ai e ana le ata olo› faaali?
O se fesili e täua ona mätauina e le ‘au faitau, le ‘au maimoa, ma le ‘au
fa⁄fofoga ona e feso›ta‹ le tali o le fesili ma tulaga e fa⁄salalauina i
ala fa⁄salalau.
1. Filifili se talafou se tasi mai le Televise Sämoa, po o se nusipepa, po
o se leitiö fo‹. Au‹li‹li ma tusi sau lipoti pe tusa ma le 200 upu i le
fa⁄aogäina o tulaga nei i le tala:
a. Fuafa⁄tatau na filifili ai le tala mo le lolomiga po o le
fa⁄salalauina fo‹ ft:
䊑 o se talafou?
䊑 o se tala i se tulaga e seäseä ona tupu?
䊑 o se tala e fa⁄osofia ai lagona o le lautele?
䊑 o se tala i se matäfipu e täua pe a⁄fia ai le lautele?
䊑 o se tala e fa⁄⁄utü i tagata?
e. O le vaaiga po o mafaufauga o ai ›le‘ä fa⁄matala pe folasia
ai le tala?
i. Afai e iai se ata, na fa⁄pefea ona pu¤ina le ata?
o. Afai o fa⁄aogä se musika, o le ä le itu¡iga musika olo›
fa⁄aogä?
u. O le leo o ai olo› fa⁄logoina?O leo o ai e le› fa⁄logoina?
f. O le ä le fe⁄u täua olo› fia momoli mai?
g. O ai e ona le ala faasalalau?
-
-
A UTALAGA 2
2. Filifili se tala i se ‘autü se tasi olo› fa⁄salalauina i le televise,

nusipepa, ma le leitiö.
3. Vaevae le vasega i ala faasalalau e tolu. Ia ao mai e le vaega lipoti
uma o le tala lenei pei ona i ai i le televise, nusipepa, ma le leitiö. E
tatau ona si‹ sa› i lalo le lipotia i le televise ma le leitiö. Fa⁄aogä
so o se nusipepa e le vaega olo› va⁄i i lea ala faasalalau.
4. Iloilo le tala e pei ona fa⁄salalau ai i ala fa⁄salalau e tolu. Fa⁄aogä
fesili e pei ona i ai i le galuega numera 1. Lipoti i le vasega.
5. Mätau ni tulaga olo› tutusa pe ‘ese¤se ai le tala lava lenei e tasi i
ala fa⁄salalau e tolu.
6. Filifili se ala fa⁄salalau se tasi mai le televise, nusipepa, ma leitiö ft.
Televise:
䊑 Televise Sämoa.
䊑 Graceland Broadcasting.
Leitiö:
䊑 2AP 540
䊑 FM 98.1 / 99.9 / 95.9
䊑 Laufou FM 103.1/ 93.1
䊑 Graceland 106.1
Nusipepa:
䊑 Savali.
䊑 Le Sämoa.
䊑 Sämoa Observer.
䊑 Talofa Sämoa.
䊑 Teuila Sämoa.
Sa‹li‹li po o ai e ana ala le ala fa⁄salalau. Sa‹li‹li po o le ä se
feso›ta‹ga o lë ana le ala fa⁄salalau, ma: tala olo› lipotia, matäfipu
‘autü o ia tala, va⁄iga olo› fa⁄matala ai tala.
Fa’atinoga 2 Fa’alauiloaina o Sa-moa i ala fa’asalalau

O le lauiloa o se atunufi i le lalolagi ua aogä tele i le faatupula‹a o lona
tamao¡iga. O le itu muamua e fesoasoani ai lea tulaga i le tamao¡iga o
se atunufi, o ana oloa e fa⁄tau atu i fafo. O se fa⁄ta‹ta‹ga e iloa Sämoa
i ana oloa e pei o le popo, koko, apa pe¤pe¤, ‘ava, o le i⁄ mf. O le fa⁄tau
e tagata o ia oloa i atunufi i fafo e maua ai tupe mo lo tatou atunufi. O
le isi tulaga e fesoasoani ai le lauiloa o Sämoa i le tamao¡iga o le atunufi
o tagata tafafao mai fafo. O le o› mai o tagata tafafao i Sämoa, e
fa⁄tupula‹a ai le tamao¡iga o le atunufi iä latou tupe fa⁄alu i faletalimälö,
i ta⁄vale laiti, i faleoloa, faleaiga, faleapitaga i matäfaga, o le maketi, o
le va⁄lele a le Polenisia ma isi lava tulaga ‘ese¤se. O le fa⁄lauiloaina la o
-
-
A UTALAGA 2
Sämoa i le lalolagi i alafa⁄salalau e täua tele i le fa⁄tauanauina o le

‘aufa⁄tau ma le ‘au tafafao mai fafo.
1. Galulue uma le vasega ma faiä›ga e ao mai fa⁄salalauga i le televise,
nusipepa, makasini, initaneti, o fa⁄salalauga i pepa ta‹tasi (pamphlet)
olo› fa⁄lauiloa ai Sämoa po o ana oloa ma ni isi o auaunaga i maketi
i fafo ma tagata tafafao mai.
2. Vaevae le vasega ia tofu ma le fa⁄salalauga. Au‹li‹li fa⁄salalauga i
tulaga nei:
䊑 O ata olo› fa⁄aogä e fa⁄iloa ai Sämoa ma ni fe⁄u olo› taumomoli
e na ata e uiga ia Sämoa ft. o matafaga oneone papa¤, o le aloalo
lanumeamata moana, o tagata laufofoga fiafia, o se falesa, o
tamaita‹ olo› tae¤le pe faamaepaepa i luga o vaitafe po o le sami.
䊑 O fuaitau olo› fa⁄aogä e fa⁄matala ai Sämoa – afai o faaperetania
ia fuaitau – fa⁄liliu e outou i le Gagana Sämoa. O ni isi nei o
fuaitau e masani ona faalauiloa ai Sämoa:
“Sämoa, heart of the Pacific.”
“Sämoa, Paradise of the Pacific.”
“. . . friendly Sämoan hospitality . . .”
“. . . our natural clean and cool breeze from the ocean . . .”
“enjoy and experience the real traditional life in its Sämoan fales –
Vaotea Beach Fales.”
䊑 O ä ni va⁄iga o Sämoa olo› tafi mai e na fuaitau?
䊑 O ä ni feso›ta‹ga o ata ma fuaitau olo› fa⁄lauiloa ai Sämoa ma
lou olaga i aso fai so›. O lona uiga o ä ni tulaga ua tutusa pe
‘ese¤se ai na ata ma fuaitau ma lou olaga o se tagata Sämoa?
3. Fetufaa‹ lipoti a vaega i le vasega atoa.
4. Taaofa‹ manatu uma ua faaalia i lalo o fesili nei:
䊑 O ä foliga o Sämoa olo› fa⁄lauiloa ai?
䊑 O fa⁄peï ona fa⁄lauiloa?
䊑 O ai olo› fa⁄tauanauina i ia fa⁄salalauga?
䊑 O ä ni ou lagona i ia fa⁄salalauga?
5. Filifili se fa⁄salalauga se tasi. Fa⁄pea o oe o se tagata tafao mai fafo.
O ä ni fesili e uiga ia Sämoa e te lagona e le› taliina e le fa⁄salalauga?
Lisi mai ni fesili se tolu.
6. Tapena sau fa⁄salalauga e faalauiloa ai Sämoa. O tagata olo› fa⁄tatau
i ai le fa⁄salalauga o tagata maimoa mai fafo. Fa⁄aogä le pepa A3.
Filifili se fuaitau, ma tusi se ata e te lagona e faalauiloa ai le Sämoa.
Fa⁄matala le uiga o lau fa⁄salalauga i le vasega.
-
-
A UTALAGA 2
Fa’atinoga 3 Iloilo fa’asalalauga fa’alaua’itele i laupapa po o ‘ie

matamata tetele
O ni isi auala o fa⁄salalauga ua faia i laupapa po o ‘ie ua tusia matamata
tetele e masani ona va⁄ia i nofoaga faitele, o faleoloa, o malae ta⁄lo, po
o tafatafa o ala tetele. O ni isi o nei fa⁄salalauga ua faia mo le saogalemu
i ala tetele, o le fa⁄lauiloaina o se semina, o le fa⁄tauanauina o tagata
ina ia tausisi i le soifua mälölöina, o le fa⁄lauiloaina o ni talitonuga e ao
ona gaua‹ i ai tagata, o ni oloa olo› fia fa⁄tau, o se fa⁄sao a se alalafaga,
o le faaleleia o le si›si›maga, o le fa⁄lauiloaina o se fono a mälö o le
lalolagi mf.
1. Galulue ta‹to⁄lua. Filifili se itu¡iga fa⁄salalauga se tasi mai i le lisi o i
luga.
2. Sa‹li‹li ma ao mai ni fa⁄ta‹ta‹ga se fa pe lima o ia itu¡iga fa⁄salalauga.
3. Fa⁄uiga ma au‹li‹li aga olo› fa⁄aogä i le fa⁄salalauga ft.
䊑 tagata olo› fa⁄tatau i ai le fa⁄salalauga.
䊑 ‘autü o le fa⁄salalauga.
䊑 fa⁄aogäina o le tulafono o le vaetolu (vaa‹ i le Tusi Tolu Tausaga
9).
䊑 fuaitau olo› fa⁄aogä ma fa⁄aogäga o le gagana ft:
- upu o le gagana fa⁄tauänau, gagana fa⁄vi‹vi‹.
- suinauna o tagata 2 ft. o oe.
- suinauna o fäiä ft. o lou nufi, o ou tagata, o lau fanau.
- fa⁄tonuga.
- fuaitau faamuägagana a le kamupanï po o le matagaluega,
ekalesia, faalapotopotoga mf.
- fuiupu veape, amataina o fuaiupu i veape.
- o le sa› o le gagana – kalama, sipelaga, fa⁄aogaga o fa⁄iloga.
䊑 ata olo› fa⁄aogä:
- o le itu olo› pu¤ ai.
- o se va⁄iga olo› pu¤ latalata.
䊑 o le lolomiga:
– lanu o faaaogä.
– lapopo⁄ o mata‹tusi.
䊑 o le lelei ona ‘ausia e le fa⁄salalauga o lona ‘autü.
4. Aumai lipoti a vaega i le vasega. Fa⁄tusatusa itu¡iga faasalalauga i
vaega sa au‹li‹liina.
-
-
A UTALAGA 2
Fa’atinoga 4 Malamalama i Avanoa faigaluega

O faasalalauga o avanoa faigaluega i ala fa⁄salalau ua mafuli lava i le
gagana peretania. A fa⁄salalau fa⁄sämoa fo‹ se avanoa, ua mafuli i
galuega ua lë mana›mia tomai maualuluga fa⁄lea›a›ga. E ui o lea, o
fa⁄salalauga uma o avanoa faigaluega i so› se gagana, e iai matäfipu e
tatau ona aofia ai.
Igoa o le A›ga (po o
se kamupanï, 1. Faitau ma mätau vaega o se fa⁄salalauga o le avanoa faigaluega i se
fa⁄lapotopotoga) olo› a›ga.
i ai le avanoa
faigaluega ROBERT LOUIS STEVENSON SCHOOL Avanoa faigaluega
SECONDARY TEACHING POSITION

Tulaga e tatau
Fa⁄matalaga o le Applications are invited for a full-time position to teach ona fai e tagata o
galuega English to Year 9, 12, and 13. le ‘ä talosaga i le
All applications must include a C.V. stating any avanoa
supporting subjects, copies of qualifications and names
of two referees.
We offer:
- Nofoaga e ave
䊑 A starting salary of $25,000 per annum.
Totogi ma ni isi
faamanuiga o le
galuega { 䊑
䊑
Comprehensive Medical Insurance.
Small class sizes.
Please deliver applications to the schools main office
i ai tusi
talosaga
- Taimi & aso e
tapunia ai
talosaga
at Lotopa.
- Tagata e
Applications close 4.30 Wednesday 1st May 2002.
fa⁄tuätusi i ai
Please address applications to
talosaga
The principal
Robert Louis Stevenson School
RE: English Teaching Position
Lotopa
Numera o o le
fa⁄salalauga A-23-26-28
(Faasalalauina i le Sunday Sämoan Observer 22 April 2002)

2. Tali fesili nei:
a. O le avanoa faigaluega olo› i ______________________
e. O le galuega o le ________________________________
i. E tatau i tagata talosaga ona fa⁄taunufi tulaga nei:
______________________________________________
______________________________________________
______________________________________________
-
-
A UTALAGA 2
o. O le C.V. o lona fa⁄umi o le Curriculum Vitae po o

fa⁄maumauga ia o tala⁄ga o le olaga galue o le tagata. E
aofia ai ma tulaga fa⁄lea›a›ga na ausia. O le referee o se
tagata lea e mafai ona molimau mo le tagata olo› talosaga
ma fa⁄maonia ni fa⁄matalaga olo› i le C.V.
u. O le ä le totogi e amata ai le galuega? _______________
f. O ni isi o fa⁄manuiaga o le galuega o _______________
______________________________________________
g. Aiseä e täua ai le inisiua mo le soifua mälöloina? _______
______________________________________________
l. Aiseä e täua ai le taimi e tapunia ai talosaga? _________
______________________________________________
m. O ai e ave i ai tusi talosaga ma o fea fo‹ e ave i ai? ____
______________________________________________
n. E le› tafia i le fa⁄salalauga tulaga ma agava⁄ e mo›mia i
tagata talosaga mo le avanoa. Lisi mai tulaga e mo›mia ona
iai i se faiä›ga o le Gagana Peretania mo Tausaga 9, 12, 13.
______________________________________________
______________________________________________
______________________________________________
______________________________________________
3. Faitau ma mätau vaega o le fa⁄salalauga o le avanoa faigaluega
aveta⁄vale.
APIA BUSINESS MACHINES
MANAOMIA AVETAAVALE
DRIVER WANTED
Olo› mana›mia nei e le ABM Ltd i Lotemau Centre

se Ave Taavale (Driver) e mafai ona faigaluega i se
taimi vave lava. E tatau ona aumai lou Laisene Ave
Taavale (Current Driver’s License) faatasi ai ma se
faamaoniga mai lau galuega sa e galue ai muamua.
Faafesootai mai nei loa le ABM Ltd i Lotemau Center,
ma aumai faamaoniga o lou agavaa
Faatonu
ABM Ltd
Telefoni: 20154
(Faasalalauina i le Sämoa Observer 2 May 2002)

-
-
A UTALAGA 2
a. Tafi mai vaega nei o le fa⁄salalauga:

䊑 Igoa o le Kamupanï.
䊑 O le avanoa faigaluega.
䊑 Tulaga olo› mo›mia i le tagata talosaga.
䊑 O ai e fa⁄feso›ta‹ e uiga i le avanoa.
䊑 Tulaga e tatau ona ‘ave i le Kamupanï.
e. Lisi mai ni agava⁄ e mo›mia i le galuega fa⁄aveta⁄vale e pei
ona fa⁄salalau:
__________________________________________________
__________________________________________________
__________________________________________________
__________________________________________________
4. Faitau ma mätau vaega o le fa⁄salalauga o le avanoa faigaluega ua
tafia o le Tour Coordinator.
tagävai a le kamupanï
fa⁄iloga o le auai o le
kamupanï i le
fa⁄lapotopotoga o
}
kamupanï femalagaa‹
i le lalolagi
Agava⁄ mo›mia
{
(faasalalauina i le Sämoa Observer 2 May 2002)
-
-
A UTALAGA 2
5. Fa⁄liliu fa⁄sämoa agava⁄ olo› mo›mia i le galuega:

_____________________________________________________
_____________________________________________________
_____________________________________________________
_____________________________________________________
_____________________________________________________
_____________________________________________________
_____________________________________________________
6. Tafi mai tulaga olo› lë sä› i le fa⁄aogäina o le gagana peretania i le
fa⁄salalauga.
_____________________________________________________
_____________________________________________________
_____________________________________________________
Fa’atinoga 5 Tali atu i Avanoa faigaluega

O tusi talosaga mo avanoa faigaluega e ao lava ona ‘ave ai ma
fa⁄maumauga o le soifua galue o tagata olo› talosaga mo le avanoa, ma
tulaga na ‘ausia fa⁄lea›a›ga. Ua tafia ia fa⁄maumauga i le gagana
peretania o le Curriculum Vitae po o le C.V. pe ‘ä fa⁄pufipufi. O le tele
o galuega ineionapo ua mana›mia le C.V.
E ui e le› tafi maia i fa⁄salalauga le gagana e fa⁄maumau ai le C.V. ae
ua mafuli lava ina fa⁄aogä le gagana olo› fai ai le fa⁄salalauga. O le
tufifa⁄tasiga fo‹ o le C.V. e fuafua ona fa⁄matalaga i le avanoa olo›
fa⁄salalau. O lona uiga e tatau ona fa⁄maumau fa⁄matalaga ma agava⁄
patino pe taulalata fo‹ i le avanoa fa⁄salalau.
E ‘ese¤se fo‹ fa⁄vasegaga o C.V. mo itu¡iga galuega eseese ae iai lava
fa⁄matalaga e tutusa ai C.V. uma. O le C.V. olo› avatu na tufifa⁄tasia
mo se talosaga i le galuega o le “Tour Coordinator” pei ona faasalalau i
luga.
-
-
A UTALAGA 2
1. Faitau ma mätau vaega o le C.V. olo› avatu i le Gagana Sämoa.

Tuatusi – e täua mo le
fa⁄feso›ta‹ o oe e PO Box 1234
uiga i lau talosaga Salelologa
Savai‹
Telefoni 54321
Igoa o lë ona le
Auomanu- Pule
tala⁄ga olo›
fa⁄maumau
Tausaga 2 Me 1980
Matua ma le aso fanau
22 Tausaga
Olaga galue 2000–2002 Sunset Hotel Salelologa
Amata mai i le Fa⁄foe o maimoaga
galuega olo› iai nei
{
po o le tausaga e pito - Fa⁄feiloa‹ mälö tafafao.
lata mai i le tausaga - Fa⁄manino auaunaga a le kamupani.
olo› fai ai le
- Fa⁄lauiloa Sämoa.
faasalalauga
- Fa⁄ta⁄tia fuafuaga mo malaga ta⁄milo i
le motu.
Igoa o le galuega sa
nafa ma ia - Feso›ta‹ ma alalafaga ma e ana mata⁄ga.
- Fa⁄foe malaga ta⁄milo i le motu.
Tiute tau⁄ve, lisi mai
- Fa⁄matala tala⁄ga o mata⁄ga, talatufi
tiute pito sili ona
talafeagai.
talafeagai ma le
galuega oloo - Fesoasoani i tagata tafafao i le faiga o pepa
talosagaina malaga ma fuafuaga o le nonofo ai i le motu.
- Fa⁄e¤ tagata tafafao i o latou auala (uafu,
malae vaalele).
1999–2000 Ofisa Tagata Tafafao Salelologa

Kalaka
- Failaina o fa⁄maumauga &
feso›ta‹ga.
- Feso›ta‹ga ma e talafeagai auä maimoaga
o aso ta‹tasi.
- Fa⁄foe maimoaga i mata⁄ga ese¤se o i le
motu.
- Feso›ta‹ ma ofisa malaga i Apia.
- Feso›ta‹ga ma ni isi o auaunaga mo turisi.
Olaga a›a›ga 1994 –1998 Sämoa College Apia
Tusi pasi po o
fa⁄iloga, amata i le Tusi Pasi 1998 PSSC Gagana Sämoa, English,
pito lata mai History, Maths.
-
-
A UTALAGA 2
1997 SC Gagana Sämoa, English,

History, Maths, Business Studies.
Gagana Gagana Sämoa, Gagana Peretania.
O ni isi matafaioi,
tautua e iai agava⁄ Matafaioi i le lotoifale Failautusi Autalavou Metotisi.
olo› mo›mia i le O ni isi tautua 1999-2001 Faigaluega fesoasoani i le Ofisa o
galuega Tagata Tafafao i Apia i le
faalauiloaina o ä latou auaunaga i
O ni fa⁄lapotopotoga le taimi o le Teuila e aunoa ma se
e atina¤ ai agava⁄ o totogi.
le galuega Fa⁄lapotopotoga Asosi o Faletalimälö i Savai‹;
faalegaluega e auai ai Asosi o le Fa⁄sao o Salafai.
O tagata e molimau i Molimau Pule Ofisa Tagata Tafafao mai
agava⁄ o lë olo› Fafo i Savaii; Pule o le Faletalimälö
talosaga Sunset.
-
-
A UTALAGA 2
2. Tusi sau talosaga i le avanoa faigaluega o le “Tour Coordinator”.

Fa⁄solo fa⁄pea lau tusi ma ia ausia tulaga olo› täfia i pusa:
O lou igoa ma
lou tuätusi.
O le tagata olo› ‘ave i ai le

tusi ma le tuätusi o le kamupani.
Aso, masina, tausaga.
I lau Susuga a le Tama‹ta‹

Pule.
Tusi le matäfipu ‘autü o le tusi ft. Avanoa faigaluega: Tour

Coordinator.
Palakalafa 1
Fa⁄matala le mafua⁄ga o le tusi, o le ala fa⁄salalau olo› iai
le avanoa ma le aso na fa⁄salalau ai.
Palakalafa 2
Fa⁄matala tulaga e te lagona ua e agava⁄ ai i le galuega. Ia
ma›ti fa⁄matalaga i tulaga ta‹tasi na fa⁄salalauina:
- silafia o matäfipu i tagata tafafao.
- agava⁄ i tautua mo tagata lautele olo› fa⁄aogäina
auaunaga a le kamupani.
- laisene avetaavale.
- agavaa i le Gagana Peretania ma le Gagana Sämoa.
- faatuatuaina.
- mana›mia se tane i le va o le 20–25 tausaga.
Palakalafa 3
Faamatala taimi e te avanoa ai mo se fa⁄talanoaina atili o oe
mo le galuega.
Ma le fa⁄aloalo tele.
Saini lou igoa.

Tusi lou igoa.
-
-
A UTALAGA 2
3. Faitau le tusi olo› avatu e fai ma fa⁄ta‹ta‹ga.

Mätau ma faaigoa vaega ese¤se o le tusi. Mätau fa⁄upuga olo›
fa⁄aogä.
Alofa Fa⁄manü
PO Box 1234
Salelologa
Savai‹
Telefoni 54321
Susuga a le Tama‹ta‹ Pule
Pacific International Ltd
Travel & Tours Department
P.O. Box 1199
APIA
5 Me 2002
I lau Susuga a le Tama‹ta‹ Pule
Avanoa faigaluega: Tour Coordinator
Ua ou tusi atu i le fa⁄aloalo ma le ava e tatau ai e talosaga
i le avanoa faigaluega o le Tour Coordinator e pei ona
faasalalauina i le Sämoa Observer Aso 2 Me 2002.
Ou te talitonu ua lava tapena lofi tagata mo le galuega i
tulaga nei:
Iloa o matäfipu i tagata tafafao
Ua tusa nei ma le lua tausaga o ofi nafa ma galuega e
faasino tonu i matäfipu o tagata tafafao mai fafo. O ni isi
o ofi tiute e aofia ai le: Fa⁄feiloa‹ mälö tafafao, Fa⁄manino
auaunaga a le kamupani, Fa⁄lauiloa Sämoa, Fa⁄ta⁄tia
fuafuaga mo malaga ta⁄milo i le motu, Feso›ta‹ ma
alalafaga ma e ana mata⁄ga, Fa⁄foe malaga ta⁄milo i le
motu, Fa⁄matala tala⁄ga o mata⁄ga, talatufi talafeagai,
Fesoasoani i tagata tafafao i le faiga o pepa malaga ma
fuafuaga o le nonofo ai i le motu, feso›ta‹ ma ofisa malaga
i Apia, feso›ta‹ ma ni isi o auaunaga e mo›mia e turisi e
pei o le fa⁄aogaga o le initaneti.
Agava⁄ i tautua mo tagata lautele olo› fa⁄aogäina
auaunaga a le kamupani
O tiute e pei ona täfia i luga e fa⁄vae uma i le iai o agava⁄
i auaunaga mo ë tafafao mai, i se tulaga e sili ona tausa⁄fia
ma fa⁄malieina ai finagalo. Ou te talitonu olo› ou faia
ofi tiute i le taimi nei i ni tulaga e fa⁄malieina ai le tautua
a le kamupanï.
Laisene avetaavale
Olo› iai lofi laisene avetaavale ua faafouina mo lenei
tausaga.
-
-
A UTALAGA 2
Gagana
E lelei lafi Gagana Sämoa, fa⁄pea fo‹ ma le Gagana
Peretania. Olo› ou umia fo‹ tusipasi i ia matäfipu mai le
Tausaga 12 ma le 13.
E mafai ona ou auai i se fa⁄talanoaga pe ‘ä finagaloina, i
le va o le 12 ma 1 i le aoauli. Olo› avatu fa⁄tasi ma le tusi
lenei se tala⁄ga au‹li‹li o lofi olaga galue fa⁄pea a›a›ga.
Ma le fa⁄aloalo tele.
Alofa Fa⁄manü.
a. Filifili oulua pe talosaga i le avanoa o le faiä›ga po o le
aveta⁄vale.
e. Tapena le tala⁄ga o le olaga galue/a›ga (CV)o le tagata o le
‘ä talosaga i le galuega.
i. Fai sa lua tusi talosaga i le avanoa na lua filifilia.
o. Faafesuia‹ a tou tusi ma se isi vaega. Fa⁄ali manatu i le lelei o
iai le fa⁄vasegaga o tusi, atoa ma talaaga o olaga galue.
-
-
A UTALAGA 2
Fa’atinoga 5 Tusi i le Fa’atonu

O le fa⁄tonu o se nusipepa na te pulea ma faatonutonu galuega uma i le
tufifa⁄tasia o se nusipepa. O ana fa⁄ifiga fo‹ e lolomi ai se tala, e teuteu
ai ni tala, ma iloa ai tala e lolomi i itulau ta‹tasi aemaise lava le itulau
pito i luma.
O faasalalauga i televise ma leitiö ua tele ina tofu le polokalame ma lona
faatonu ona o le ese¤se o ‘autü ma galuega e ui e tasi le fa⁄tonu sili o
polokalame uma.
E iai mafua⁄ga o le tusi o tagata i le fa⁄tonu o se nusipepa, televise, po o
le leitiö. O ni fa⁄ta‹ta‹ga o le fia fa⁄ali o se tulaga fa⁄fetai ma le fa⁄mälö
i le ‘au⁄unaga a le ala fa⁄salalau; o le fa⁄ali o se tulaga olo› atugalu ai
le tagata olo› faia le tusi; o le fa⁄ali o se tulaga e fia fa⁄sa›; o le fa⁄ali
o ni manatu i se matäfipu olo› tupu; o le tete¤ lea i se manatu na fa⁄alia
i se isi tusi m.f.
2. Ao mai e le vasega ni tusi i le fa⁄tonu o soo se nusipepa i ni vaiaso se
lua.
3. Fa⁄vasega tusi i o latou matäfipu ‘autü.
4. Lisi i lalo mafua⁄ga o tusi ta‹tasi.
5. Au‹li‹li le gagana olo› fa⁄aogä i tulaga nei:
- Gagana Fa⁄aloalo / Gagana o Aso uma / Gagana o Lauga.
- Fa⁄logona o le tusi ft. o se tusi lë malie, fa⁄matafi, . . .
- Itü¡iga fuaifipu olo› fa⁄aogä ma le ufimi.
- Sa› o le gagana.
6. O ä ni tulafono e tatau ona nofouta i ai tagata e faia tusi i se ala
faasalalau?
7. O le ä se täua o le iai o avanoa e tusi ai i le fa⁄tonu?
8. Filifili la tou vaega i se matäfipu e fai ai se tou tusi i le faatonu o se
nusipepa, televise, po o le leitiö. ft. O le fa⁄aogäina o le Gagana
Sämoa i le ala fa⁄salalau. Tusi so tou tusi e lë sili atu ma le 150 upu.
9. Fa⁄soa atu i le vasega a tou tusi. Ao i le faiä›ga mo ni fautuaga e
teuteu ai.
10. Lafo a tou tusi i le ala fa⁄salalau.
-
- –
Autalaga 3: SA’ILI’ILIGA
- -
-
FAflMAUMAUGA MA Faia se lipoti pufipufi i luma o le vasega i se matäfipu atofaina; taäofa‹
FETUFAAÅGA manatu i se matäfipu o talanoaina.
Tali atu ma faia fesili tatau i ni faatalanoaga, ma aumai ni molimau po o
ni faataitaiga e lagolago ai manatu faaalia.
·to›to mai manatu täua o faamauina i siata, kalafi, ata fa⁄ta⁄tia
(diagrams) ma fai i ai ni o latou manatu.
Tufifa⁄tasi upu si‹ ma faaamatalaga tufisa› e fai ai se lipoti o se sä‹li‹liga.
Ia malamalama i täua o sä‹li‹liga ma vaega e aofia i le faatinoga o se
sailiiliga.
Ia faamasani i laasaga o le sä‹li‹liga.
-
-
A UTALAGA 3
Fa’atinoga 1 Fafaguina o ni tulaga ua iloa

1. Faatalanoa e le vasega atoa fesili nei:
- O le ä le sä‹li‹liga?
- O a ni ona täua? Aiseä e fai ai?
- E faapefea ona faatino?
Fa’atinoga 2 – ’ili’iliga
Faamasani i vaega o le sa
1. Taga‹ i le Tusi Muamua a le Tausaga 10. Faamasani i vaega o le
sailiiliga:
- Vaevae i vaega ta‹to⁄lima. O vaega ta‹tasi ua täfia o vaega
faale¡iga.
- Faitau ta‹to⁄tasi lëleoa itulau 47/48. Mätau manatu ‘autü.
- Faanumera vaega faale¡iga ia tofu le tamaititi ma lana numera
mai le 1 i le 5.
O galuega faapitoa nei a numera taitasi:
1. Faataatia se ata mo le sä‹li‹liga.
2. Aoao ma faamaumau mau.
3. Auiliili mau – fetuuna‹, felafolafoa‹ ma faavasega mau.
4. Faauigaga o ata ua alia‹ mai i le sä‹li‹liga – aotele mau.
5. Lipoti o le sä‹li‹liga.
2. Fetufaa‹ga 1 – Malamalama i laasaga o le sä‹li‹liga:
a. Galulue i vaega o galuega faapitoa ua faanumeraina.
e. Faatalanoa le laasaga o le sailiiliga ua nafa ma vaega ta‹tasi. E
tatau ona tou malamalama i tulaga nei:
䊑 Galuega faatino o le laasaga ua iä outou.
䊑 O le täua o lena laasaga.
䊑 O ni faata‹ta‹ga.
3. Fetufaa‹ga 2 – Malamalama i laasaga o le sä‹li‹liga:
a. Toe fo‹ i le tou vaega fa⁄le¡iga.
e. Faamatala la⁄saga o le sä‹li‹liga sa nafa ma le tagata.
4. Tufifa⁄tasiga a le Vasega:
a. O ä la⁄saga o le sä‹li‹liga? Tusi se tou ata e faaali ai vaega ma le
faasologa o le sa‹li‹liga.
e. Va⁄i i le ata o le sä‹li‹liga a o faamatala e le faiä›ga.Tusi ni
faamatalaga faaopoopo i lau ata.
-
-
A UTALAGA 3
O väega o le säi‹li‹ga e mafai ona fa⁄ata fa⁄pea:
Fuafuaga ma
fa⁄ta‹muaga
Aoao ma
Iloilo ma toe manatu
fa⁄maumau
i le fa⁄tinoga
Fa⁄tinoga o se fa⁄matalaga
sä‹li‹liga
Tufifa⁄tasi ifiga
Au‹li‹li ma
i se lipoti
fa⁄vasega mau
Täaofa‹ manatu
ma ata ua älia‹
mai i mau
O fa⁄tinoga olo› soso› mai ole‘ä fa⁄ta‹ta‹ ai la⁄saga o le

sä‹li‹liga. Olo› avatu fo‹ ni fa⁄lautelega e faamanino ai mai
galuega a le vasega o le 10–1 i le A›ga Maualuga a Leifiifi.
-
-
A UTALAGA 3
Fa’atinoga 3 Faatino le Laasaga 1 Fuafuaga ma fa’ata’imuaga

1. Galulue i vaega ta‹to⁄lima faale¡iga sa iai muamua.
2. Fa⁄tino le La⁄saga 1 i tulaga nei:
a. Filifili se matäfipu.
e. Filifili se ‘autü.
i. Faataatia fesili ta‹mua.
o. Tapena auala e aoao ai mau.
u. Faapolokalame taimi.
a. Filifili se matäfipu
Fa⁄talanoa le fesili lea e sa‹li ai se matäfipu.
O ä ni matäfipu tatou te faia i ai se sailiiliga i se taimi pufipufi e
pei o le lua vaiaso? ft.
O le mamao e O suiga o fausaga Faafiafiaga e

ao›ga mai ai o fale i nuu fiafia i ai tamaiti
tamaiti o le vasega
O taaloga O auala e ö mai

ai tamaiti i le
O ä ni faafitauli e Matäfipu a›ga
feagai ma tupulaga o le
talavou Sämoa i le sä‹li‹liga
soifuaga ineionapo? O taumafa o le
aoauli a tamaiti
O tulafono o le
¡oga O le Gagana
Sämoa
O siva
faaleaganuu
e. Filifili se ‘autü
䊑 O se tasi o vaega fa⁄le¡iga o le vasega o le 10–1 i Leifiifi na
filifili e fai la latou sa‹li‹liga i le matäfipu o le Gagana Sämoa.
Ona o le matäfipu e telë tele, o lea na toe velo⁄so ai le vaega
faale¡iga ina ia maua se ‘autü e patino i ai le sailiiiliga. O la
latou velogä⁄so lenei:
-
-
A UTALAGA 3
faaaogaga o le
o le gagana gagana i ala
o lauga faasalalau ft
nusipepa, televise
o faailoga o le
Gagana Sämoa o le a›a›ina o le
Gagana Sämoa i
Matäfipu: a'oga
o le iloa e tamaiti
faaaogä le gagana GAGANA
SÄMOA o aafiaga o le
gagana Sämoa
o manatu o i nei aso
tamaiti o le vasega
i le gagana
o le fa⁄aogäina
o le Gagana
o suiga o Sämoa e a›a›
le gagana ai isi matäfipu
o upu fou, a⁄fiaga mafua⁄ga o

agana, o suiga suiga
faaaogaga
mou atu le feso›ta‹ga ma

faatupuina gagana isi gagana,
le gagana masani po o aganufi
mo tulaga le gagana a
o aso nei ö tatou tua¡
䊑 Na talatalanoa le vaega faale¡iga ma tasi ai so latou manatu

e sili ona patino la latou sä‹li‹liga i Faailoga o le Gagana Sämoa
ona sa manatu i latou e le› lava le iloa o tamaiti i ia tulaga,
ma sa fia iloa fo‹ po o fea tonu lava o iai tomai o le vasega i
fa⁄iloga o le gagana. A tufi atu fo‹ i taimi faatulagaina o le
sä‹li‹liga ua fetaui fo‹ le ‘autü auä e vave ona maua mau pe ‘ä
faaaogä le vasega e fai i ai le sä‹li‹liga.
O ä mafua⁄ga na filifili ai e le vaega fa⁄le¡iga le ‘autü o
fa⁄iloga o le Gagana Sämoa e faasino i ai la latou sä‹li‹liga?
-
-
A UTALAGA 3
i. Faata⁄tia fesili ta‹mua

O fesili e fa⁄ta‹muaina se sä‹li‹liga e täua tele. O galuega uma o
se sä‹li‹liga e auau i fesili ta‹mua. E tämau i fesili le ‘umi, loloto
ma le lautele e o› i ai le sä‹li‹liga. O fesili fo‹ e mafai ona iloa ai
auala e ao ai mau ma tulaga e au‹li‹li ai mau. A täaofa‹ fo‹ ni ata
ua alia‹ mai i sä‹li‹liga, e tatau lava ona fa⁄vasega i lalo o fesili
ta‹mua. O lona uiga o fesili e fa⁄ta‹mua ai se sä‹li‹liga e
limata‹ta‹ina faatinoga o la⁄saga ta‹tasi. A fa⁄lëtonu fesili ta‹mua
e fa⁄pena fo‹ ona fesasia‹ faatinoga o le sä‹li‹liga.
䊑 Na toe au‹li‹li e le vaega fa⁄le¡iga le ‘autü o Fa⁄iloga o le
Gagana Sämoa i ni tulaga e ono sä‹li‹li i ai. Sa fa⁄aogä ni
fesili e faalautele ai le talanoaga e pei ona avatu i le ata o i
lalo. O la latou velogä⁄so, fesili na mua‹ mafaufauina, ma
fesili ta‹mua olo› avatu i lalo.
faaleoga sa›
o upu
iloa ai le itu¡iga e malamalama ai
faamatalaga ft.
fesili, fuaifipu,
poo se faatonuga iloa ai le taimi e
Faailoga o
mälölö, amata ai,
le Gagana
pe fa⁄ifi ai fo‹ se
maua ai le uiga Sämoa
tala ft.
tonu o le
faamatalaga
iloa ai le vaega
iloa ai uiga faailoa ai ni ou o le upu oloo
eseese o upu lagona ma ni faatäua. (–)
ou manatu ft. !
-
-
A UTALAGA 3
Matäfipu Fesili O fesili nei sa Fesili e

fesoasoani i maua i le fa⁄ta‹muaina
veloga⁄so mo velogä⁄so a le sailiiliga
le sä‹lia o ni le vaega
fesili e ta‹mua
ai le sä‹li‹liga
Gagana 1. Aiseä ole¡ 1. O ä faailoga o 1. O ä
Sämoa sa‹li‹li ai lea le Gagana Sämoa? malamalamaga
matäfipu? 2. O ä uiga o ma manatu o
‘Autü 2. O ä ni faailoga? tamaiti o le
filifilia tulaga ua 3. O ä aogä o vasega o le 10–1
Fa⁄iloga o tatou iloa i lea faailoga? i fa⁄iloga o le
le Gagana matäfipu? 4. O ä täua o Gagana Sämoa?
Sämoa 3. O ä ni faailoga i le
tulaga tatou Gagana Sämoa?
te fia iloa? 5. E faapefea ona
4. O ä ni o fa⁄aogä?
tatou manatu 6. E faigofie ona
i le matäfipu? e fa⁄aogäina le
5. O le ä le Gagana Sämoa?
fa⁄fitauli? 7. O ä taimi e
6. Fa⁄mata o ä fa⁄aogä ai?
ni mafua⁄ga? 8. O ä fa⁄iloga
7. Fa⁄mata o va⁄ia o fa⁄iloga?
ä ni tulaga e 10. E aogä pe lë
fö‹a ai? aogä faailoga?
8. Fa⁄mata o 11. O ä ni a⁄fiaga
le ä se ifiga o o le lë fa⁄aogäina
le sä‹li‹liga? o faailoga?
9. O ä ni fesili 12. O le ä sou
tatou te fia malamalamaga i
maua ni tali? faailoga?
13. O ä ni ou
lagona pe ‘ä
faaaogä faailoga?
Sa toe faatalanoaina
fesili nei ma faavasega O fesili ta‹mua na fafau mai i le tufifa⁄tasiga o
i ni vaega tetele ua alia‹ fesili sa velo⁄so i ai tamaiti. O le fesili e tasi ua
mai ft: malamalamaga, aotele uma i ai fesili sa maua mai i le velogä›so a
manatu ma le le vaega fa⁄le¡iga.
fa⁄aogäina o faailoga.
E iai fo‹ fesili sa lë O se sä‹li‹liga muamua lenei a le vasega ma e
fa⁄aogäina ona sa fai si utiuti le taimi na faatulagaina (3 vaiaso). O lea
sala ¤se mai vaega ia e na filifilia ai tamaiti o le vasega lava latou o le
lua. 10–1 e patino i ai le sä‹li‹liga a o fa⁄masani i
latou i le fa⁄tinoga o le sä‹li‹liga.
-
-
A UTALAGA 3
o. Tapena auala e aoao ai mau

O mau e tali ai fesili o se sä‹li‹liga e mo›mia ona iai tulaga nei:
- e täua ona ma›ti ma lë fa⁄luafesasi mau. O lona uiga e
mautinoa lë na aumai ai le mau, le feso›ta‹ga o mau ma fesili
olo› talia.
- e talafeagai mau ma fesili ta‹mua.
- e lava ni mau ina ia manino mai uiga po o tulaga o aga‹ po o
mafuli i ai tali, tulaga va⁄ia, po o manatu faaalia. O lona
uiga o se sä‹li‹liga ua aofia ai na› ni tagata se to⁄sefulu ole¡
faigata ona maua ai se ata o le tulaga olo› fia sä‹lia.
Fesili ta‹mua Fesili fesoasoani Auala e ao ai mau

1. O ä 1. Pe fa⁄pefea ona O auala ‘ese¤se e
malamalamaga maua ni fa⁄matalaga aoao ai mau e taliina
ma manatu o ma ni mau e taliina fesili ta‹mua o se
tamaiti o le vasega fesili olo› fa⁄ta‹mua sä‹li‹liga ua aofia ai:
o le 10–1 i ai le sä‹li‹liga? ft. 䊑 va⁄va⁄i ma
fa⁄iloga o le mau tufisa›, mau mätau tulaga o iai
Gagana Sämoa? tusitusia, mau olo› 䊑 faitau i ni mau
va⁄ia mf. ua tusitusia
2. E fa⁄pefea ona 䊑 fa⁄talanoa o ni
aoao mau? E fa⁄pefea tagata
ona fa⁄maumau 䊑 fa⁄aogä pepa
fa⁄matalaga ma mau? fesili
3. O ai e ana ia mau? 䊑 pu¤ o ni ata
O le ä le itü po › se vito
va⁄iga o lo› ‘aumai
ai nei mau? E fuafua auala e
4. O le ä le talafeagai fa⁄aogäina i fesili
o ia mau ma le ‘autü ta‹mua, taimi e
o le sä‹li‹liga? fa⁄tino ai le
5. E fa⁄pefea ona sä‹li‹liga, ma le loloto
fa⁄maumau e o› i ai le sä‹li‹liga
fa⁄matalaga ma mau?
Na filifilia Pepa Fesili e ao ai mau o le

sä‹li‹liga. O tamaiti o le vasega na filifili e
taliina pepa fesili.
-
-
A UTALAGA 3
䊑 Tapenaga o le Pepa Fesili.

O le pepa fesili e ⁄u⁄u i le fesili ta‹mua ‘ae mana›mia ni fesili
e tatala ai. O se fa⁄ta‹ta‹ga:
Fesili Ta‹mua Fesili Tatala
1. O ä fa⁄iloga o le Gagana
Sämoa?
2. O ä ni aogä o faailoga?
1. O ä malamalamaga
ma manatu o 3. O ä täua o faailoga i le
tamaiti o le vasega o Gagana Sämoa?
le 10–1 i fa⁄iloga o 4. O le ä le faigofie ona
le Gagana Sämoa? fa⁄aogä e tamaiti o
faailoga?
5. O ä manatu o tamaiti o
le vasega i fa⁄iloga o le
Gagana Sämoa?
O le faiga o le pepa fesili e fuafua ina ia faafaigofie ona

faavasega mulimuli tali. O se faataitaiga, e faigofie ona
faavasega pe ‘afai e iai ma tali i le fesili, ae filifili le tagata i le
tali e fetaui ma lona manatu. ft. Fesili 2 ma le 3:
2. E aogä faailoga o le Gagana Sämoa?
䊑 Ioe i taimi uma.
Tali e filifili mai
ai le tali e 䊑 Ioe i ni isi o taimi ft. upu lë manino.
talafeagai ma 䊑 Leai.
manatu o le ‘au
tali fesili. 3. O ä ni aogä o faailoga o le Gagana
Sämoa? Fa⁄sa› (✓) le tali e te
lagolagoina.
䊑 Manino ai faaleoga.
䊑 Manino ai se matäfipu po o se fe⁄u.
䊑 O se isi aogä __________.
A fa⁄vasega fo‹ la tali, e faigofie lava ona faitau le aofa‹ o

tagata ua tali i vaega ta‹tasi pei ona avatu.
Peita‹ ua lë o fesili uma e tatau ona tämau fa⁄pea ona tali. E
iai lava fesili e tatau pea ona tatala ft. Fesili 1.
1. O ä fa⁄iloga o le Gagana Sämoa?
-
-
A UTALAGA 3
O ni isi foi o fesili e tatala ae mafai ona tämau le fa⁄vasegaga

ft. Fesili e 4.
4. O ä ni täua o faailoga i le Gagana Sämoa? Fa⁄vasega mai
i le pito sili ona täua:
1. ___________________________________________
2. ___________________________________________
3. ___________________________________________
–
GAGANA SA MOA: FA’AILOGA
Pepa Fesili
Fesili Ta‹mua/Aotele:
O ä malamalamaga ma manatu o le 10–1 i fa⁄iloga o le Gagana
Sämoa?

䊑 Ioe i ni isi o taimi ft. upu lë manino.
䊑 Leai.
3. O ä ni aogä o faailoga o le Gagana Sämoa? Fa⁄sa› (✓) le tali e te
lagolagoina:
䊑 manino ai faaleoga.
䊑 manino ai se matäfipu po o se fe⁄u.
䊑 o se isi aogä ______________________________________
4. O ä ni täua o faailoga i le Gagana Sämoa? Fa⁄vasega mai i le pito sili
ona täua:
1. __________________________________________________
2. __________________________________________________
3. __________________________________________________
5. O le ä le faigofie o lou faaaogäina o faailoga? Li› le fuainumera
talafeagai:
matuä nenefu fa⁄lëmautinoa feoloolo lelei lelei tele
lava ni isi tulaga
1. 2. 3. 4. 5.
-
-
A UTALAGA 3
6. O le ä sou manatu i tulaga ia? Li› le fuainumera talafeagai ma lou

lagolagoina o manatu.
6.1 E tatau ona a›a› tamaiti ia iloa fa⁄aogä fa⁄iloga o le Gagana
Sämoa pe ‘ä faitau:
Matuä le E lë Leai se Lagolagoina Matuä
lagolagoina lagolagoina manatu lagolagoina
1. 2. 3. 4. 5.

Sämoa pe ‘ä tusitusi:
1. 2. 3. 4. 5.
O fesili e vaevae faapea e tatau ona iai se manatu faaogätotonu e lë

mafuli i se tulaga. E avea fo‹ ogatotonu e iloa gofie ai fo‹ le mafuli
o manatu i le itü agavale po o le itü taumatau.
1. Galulue taito⁄lua. Tali fesili nei ona lipoti lea i le vasega:

a. O le ä le eseesega o le fesili ta‹mua ma le fesili tatala?
e. Aiseä e tusi ai ni isi o tali i le pepa fesili e filifili e tagata le tali
e manatu e talafeagai?
i. O le ä le feso›ta‹ga o fesili ta‹mua ma auala e aoao ai mau?
o. O le ä le aogä o le tatala o fesili ae lë tämau i ni tali ua uma
ona saunia?
u. A faapea e lima maga o tali o se fesili, o le ä le täua o le
ogatotonu o vaega o tali o le fesili?
u. Faapolokalame Taimi
E tolu vaiaso le taimi na fuafua e faatino ai le säiliiliga i taimi o
piliota o le Gagana Sämoa. E fa piliota ta‹ 50 minute i le vaiaso
ma o le faapolokalameina lenei o taimi na iai.
Pililota 1 Piliota 2 Piliota 3 Piliota 4

Vaiaso 1 Faamasani Laasaga 1: Laasaga 1: Fa⁄aogä le
i vaega o le Fuafuaga ma Fuafuaga ma pepa fesili e
säili‹liga Faata‹muaga Faata‹muaga aoao ai mau
Vaiaso 2 Au‹li‹li ma Au‹li‹li ma Au‹liili ma Täaofa‹
fa⁄vasega fa⁄vasega fa⁄vasega manatu ma
mau mau mau ata ua älia‹
mai i mau
Vaiaso 3 Täaofa‹ Tufifa⁄tasi Tufifa⁄tasi Iloilo ma toe
manatu ma ifiga i se ifiga i se manatu i
ata ua älia‹ lipoti lipoti le fa⁄tinoga
mai i mau
-
-
A UTALAGA 3
Fa’atinoga 4 Faatino le Laasaga 2 Aoao faamatalaga ma mau

1. Tufa pepa fesili i le vasega e fa⁄tumu. E lë mo›mia le tüsia o igoa i
pepa.
2. Ao mai pepa fesili.
Fa’atinoga 5 Faatino le La’asaga 3 Au’ili’ili ma fa’avasega mau

O le vaega lenei e mo›mia ai ona faavasega ma auiliili mau ua maua
mai i tali o pepa fesili. O lona uiga e fefulisa‹, fetufina‹, ma fa⁄vasega
fa⁄matalaga ma mau i ni vaega talafeagai ma le ‘autü o le sä‹li‹liga. O
fesili fesoasoani ma galuega fa⁄tino mo au‹li‹liga ma fa⁄vasegaga olo›
avatu i pusa ia:
Fesili fesoasoani La⁄saga o le Galuega fa⁄tino

sä‹liiliga
䊑 E fa⁄pefea ona III AUÅLIÅLI MA 䊑 Filifili ni vaega
tatou fa⁄vasegaina FAflVASEGA tetele e fa⁄vasega i
fa⁄matalaga ma FAflMATALAGA ai fa⁄matalaga
mau ua maua mai? MA MAU ma mau.
䊑 E iai ni tulaga e 䊑 Mätau,
tutusa pe ‘ese¤se Au‹li‹li, fetufina‹, fa⁄maopoopo ma
ua aliä‹ mai i fefulisa‹ ma fa⁄vasega mau
fa⁄matalaga? fa⁄vasega i väega ua filifilia.
䊑 O le ä se fa⁄tusa o fa⁄matalaga ma 䊑 Fa⁄maopopo ma
fa⁄matalaga po› mau i ni vaega tufifa⁄tasi tulaga
mau ua tatou talafeagai ma le ua aliä‹ mai i ni
maua ma isi ‘autü o le sa‹li‹liga siata, kalafi, mf.
tulaga fa⁄pea? 䊑 Fetufaä‹ ma
䊑 O ä ni tulaga o fefa⁄soaä‹
feso›ta‹ ai manatu i ata ua
fa⁄matalaga ma aliä‹ mai.
mau ua tatou ao
maia?
1. Sa fa⁄vasega tali o fesili ta‹tasi i vaega na mana›mia i le fesili, ma

faitau le aofa‹ o tali i ia vaega e iloa ai po o fea o mafuli i ai manatu o
le vasega. Olo› avatu i pusa ia fa⁄vasegaga ma aofa‹ o tali o fesili
ta‹tasi.
-
-
A UTALAGA 3
Fesili 1
__________________________________________________
__________________________________________________
__________________________________________________
O ni isi nei o tali na aumai e le vasega ma sa faamaumau faapea.
Faamaumauga Faavasegaga
Numera o O ä fa⁄iloga o
le pepa le Gagana Sämoa?
fesili
1. komaliliu, koma, faamamafa, o faailoga uma o
piliota, semikolona le gagana tusitusi
2. komaliliu, faailoga fesili
3. lë iloa
4. koma, piliota, upu ofo aga faaaloalo
12. tu, savali, tautala faaaloalo
lë iloa
15.
16.
lë iloa
lë iloa } faailoga pei ona
17. komaliliu, faamamafa iai
E to⁄fasefulu tamaiti na taliina le fesili lenei. O ni vaega tetele ua

alia‹ mai i tali a tamaiti olo› faailoa atu i pusa olo› i autafa o tali.
Fesili 2 & 3.
䊑 Leai.
3. O ä ni aogä o faailoga o le Gagana Sämoa? Fa⁄sa› (a) le tali e te
lagolagoina:
䊑 o se isi aogä ____________________________________
O faamaumauga o tali o fesili nei e faigofie lava auä na› le faasa›

o le tali na aumai i pepa ma faitau le aofa‹ o tamaiti na taliina
vaega ta‹tasi. A mäe⁄ ona sa‹li lea o pasene o le vasega na mafuli
a latou tali i vaega ta‹tasi.
-
-
A UTALAGA 3
Numera 2. E aogä faailoga 3. Aogä o faailoga o

o le pepa o le Gagana le Gagana Sämoa
fesili Sämoa?
Ioe i Ioe i Leai manio manino se isi
taimi nisi o faaleoga matäfipu aogä
uma taimi
1. ✓ ✓
2. ✓ ✓
3. ✓ ✓
4. ✓ ✓
12. ✓ ✓
15. ✓ ✓
16. ✓ ✓
17. ✓ ✓
Aofa‹ 3 3 2 4 4 0
Fesili 4
4. O ä ni täua o faailoga i le Gagana Sämoa? Fa⁄vasega mai i le pito
sili ona täua:
1. _______________________________________________
2. _______________________________________________
3. _______________________________________________
O faamaumauga o tali o fesili nei sa faia fo‹ e pei o pusa ua avatu
mo le fesili 2 ma le fesili 3 vaganä ai suiga o vaega i täua 1, 2, 3.
-
-
A UTALAGA 3
Fa⁄maumauga
Numera 2. O ä täua o faailoga o le Gagana Sämoa?

o le pepa 1 2 3
fesili Pito i sili
ona täua
1. manino matäfipu iloa o le Sämoa
moni olo›
tautalagia
2. — — —
3. leiloa leiloa leiloa
4. manino faaleoga malamalama i manino
matäfipu tusitusiga
12. faaleoina faitau tusitusiga
talafeagai malamalama
15. leiloa leiloa leiloa
16. sa› ai faaleoga manino lelei ai malamalama
le feau gofie pe ‘ä faitau
17. manino ai le — —
faaleoga o upu
18. malamalama ai i e iloa ia le uiga e iloa ai
faaleoga o upu moni faaleoga
O tulaga e pito i sili E mafai foi ona faavasega e pei ona

ona täua ai faailoga o iai le numera tasi. O le utiuti o le taimi
le Gagana Sämoa na o lea ua na› le numera tasi na
faanumera 1. O ia fa⁄vasega.
tulaga na toe
fa⁄vasega i ni vaega
tetele ma iloa ai e
mafuli i vaega nei:
䊑 Faaleoga pe ‘ä Tautala
䊑 Manino matäfipu
䊑 Iloa ai itü¡iga fuaiupu
䊑 Lë iloa
-
-
A UTALAGA 3
Fesili 5, 6.1, 6.2

5. O le ä le faigofie o lou faaaogäina o faailoga? Li› le fuainumera
talafeagai:
matuä nenefu fa⁄lëmautinoa feoloolo lelei lelei tele
lava ni isi tulaga
1. 2. 3. 4. 5.
6. O le ä sou manatu i tulaga ia? Li› le fuainumera talafeagai ma lou
lagolagoina o manatu:
Sämoa pe ‘ä faitau.
1. 2. 3. 4. 5.
Sämoa pe ‘ä tusitusi:
1. 2. 3. 4. 5.
O faamaumauga o tali o fesili nei e mafai ona fai i se siata ona faitau lea
o le aofa‹ o tali o fuainumera ta‹tasi. Taga‹ i le fa⁄ta‹ta‹ga olo› avatu:
Numera o 5. Faigofie ona 6.1 Tatau ona 6.2 Tatau ona
le pepa faaaogä a›a› mo a›a› mo
fesili faailoga le faitau le tusitusi
1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5
1. ✓ ✓ ✓
2. ✓ ✓ ✓
3. ✓ ✓ ✓
4. ✓ ✓ ✓
12. ✓ ✓ ✓
15. ✓ ✓ ✓
16. ✓ ✓ ✓
17. ✓ ✓ ✓
Aofa‹ 2 2 1 3 1 1 1 5 1 3 4
{
{
1. matuä nenefu lava 1. matuä lë lagolagoina
2. faalëmautinoa ni isi tulaga 2. e lë lagolagoina
3. feoloolo 3. leai se manatu
4. lelei 4. lagolagoina
5. lelei tele 5. matuä lagolagoina
-
-
A UTALAGA 3
2. Fa⁄talanoa tali o fesili nei ma lipoti i le vasega:
a. Aiseä e faamaumau ai faapea mau o le sä‹li‹liga?
3. Faamatala le ata alo› i le aofa‹ o tali (o le fesili 5, 6.1, 6.2).
Fa’atinoga 6 Faatino le La’asaga 4 Ta-aofa’i manatu ma ata ua a-lia’i

mai i mau
A uma ona tufifa⁄tasi ifiga i pusa fuainumera ma ni kalafi, ona va⁄i loa
lea i ata olo› alia‹ mai ma fa⁄uiga. O le la⁄saga lenei e täaofa‹ ai
manatu, ma uiga ua alia‹ mai i mau.
O fesili fesoasoani ma galuega fa⁄tino mo fa⁄uigaga olo› avatu i
pusa ia:

sä‹li‹liga
䊑 O ä ni fa⁄ifiga IV. FAflUIGAGA 䊑 Täaofa‹ manatu
tatou te faia i ni O ATA UA i ni aotelega
ata ua aliä‹ mai? ALIÄÅ MAI 䊑 Tusi manatu e
䊑 O ä ni a tatou 䊑 Fai ni manatu fa⁄matalaina ata
fa⁄uigaga i ni aotele e talafeagai olo› ‘aumai i
tülaga ua aliä‹ mai? ma ifiga ua siata, kalafi ma
䊑 Ua sui so tätou iloa aliä‹ mai fa⁄feso›ta‹ i fesili
i le matäfipu ona o 䊑 Fa⁄malämalama 䊑 Tali fesili sa
ata ua aliä‹ mai? tulaga o tutusa fa⁄ta‹mua ai
䊑 O le ä se fa⁄ifiga pe ‘ese¤se ai ni le sä‹li‹liga
e mafai ona fai e mea ua aliä‹ mai
tali ai fesili sa 䊑 Fa⁄matala tulaga
fa⁄ta‹mua ai le o feso›ta‹ ai
sa‹li‹liga? fa⁄matalaga
䊑 O ä ni mau patino ma mau
e lagolagoina a 䊑 Fa⁄mautinoa le
tatou fa⁄ifiga? sa› po› le sesë
o ni manatu sa
iai i le amataga
䊑 ‘Aumai ni
fautuaga pe ‘ä
talafeagai
Ua uma ona au‹li‹li ma faavasega mau o le sä‹li‹liga ma na alia‹ mai ai

ni ifiga ua faamaumau i siata mo tali o fesili ta‹tasi.
-
-
A UTALAGA 3
Fesili 1: O ä faailoga o le Gagana Sämoa?

Aofa‹ Pasene %
Faailoga uma o 26 65
le Gagana Tusitusi
Faailoga pei ona masani ai – 5 12.5
faamamafa, komaliliu
Aga faaaloalo 2 5
Tautala manino 2 5
Lë iloa 5 12.5
40 100%
Aumai i le fuaiupu A aotele ifiga olo› i le siata, e mafai ona faaupu faapea:
muamua le aotelega 䊑 O le to⁄tele o le vasega ua manatu o faailoga o le Gagana Sämoa
o le ata ua aofia uma ai faailoga o le Gagana Tusitusi e pei o le faailoga
fesili, piliota, koma, upu ofo, mf. E 65% o le vasega ua iai lea taofi.
Tafi mai tulaga 䊑 Ua na› le 12 ma le ‘afa pasene o le vasega ua tafi mai fa⁄iloga
maumautütü e sa› o le gagana e pei o le komaliliu ma le faamamafa.
lagolagoina le 䊑 O se vaaiga e faapopole ai ona o le 12 ma le ‘afa pasene e leiloa
aotelega ft. pasene, faailoga o le Gagana Sämoa.
po o fuainumera
䊑 E iai ni isi manatu e lë sa› e pei o faailoga o le gagana o le tu,
savali ma le faaaloalo; ma le tautala manino. A faaopoopo tali nei
O ni lagona i ni isi o (5 % +5%) ma le vaega e leiloa (12.5%) ona matuä faapopoleina ai
itu o alia‹ mai lava lea auä ua iloa ai e 22.5% o le vasega olo› lë mautonu i
faailoga.
O ni lagona i le tulaga
o alia‹ mai i ata.
Fesili 2: E aogä faailoga o le Gagana Sämoa?

䊑 Leai.
Aofa‹ Pasene %
Ioe i taimi uma 24 60
Ioe i ni isi o taimi – na› 14 35
upu faalëmanino
Leai 2 5
40 100%
-
-
A UTALAGA 3
A aotele ifiga olo› i le siata, e mafai ona faaupu faapea:

䊑 E mafuli manatu o le vasega faapea e aogä faailoga o le Gagana
Sämoa i taimi uma. E 60% o le vasega e lagolagoina lea tulaga.
䊑 E sili laitiiti atu lava i le tasi vae tolu o le vasega (35%) e manatu e
aogä faailoga na› upu faalëmanino.
䊑 E faalëai ni isi o le vasega na manatu e lë aogä faailoga (5%).
Fesili 3: O ä ni aogä o faailoga o le Gagana Sämoa? Fa⁄sa› (✓)

le tali e te lagolagoina
䊑 o se isi aogä ________________________________________.
Aofa‹ Pasene %
Manino ai faaleoga 25 62.5
Manino ai se matäfipu po 11 27.5
o se feau
O se isi aogä 4 10
40 100%
3. Galulue ta‹to⁄lua e faamatala le aotelega o manatu faaalia i le siata o

le Fesili e 3 ma le 4. Faaaogä faata‹ta‹ga o le fesili 1 ma le 2.
䊑 O le to⁄tele o le vasega ua lagolagoina e aogä faailoga ____
__________________________________________________.
䊑 E __________ pasene ua manatu i lea tulaga.
䊑 O se isi vaega o le vasega ua manatu ___________________
__________________________________________________.
E __________ pasene ua lagolagoina lea manatu.
Fesili 4: O ä ni täua o faailoga i le Gagana Sämoa? Fa⁄vasega

mai i le pito sili ona täua
1. _____________________________________________________
2. _____________________________________________________
3. _____________________________________________________
-
-
A UTALAGA 3
Aofa‹ Pasene %
Faaleoga o le Gagana Tautala 26 65
Manino matäfipu pe ‘ä faitau 11 27.5
Iloa ia fuaiupu eseese 1 2.5
Lë iloa 2 5
40 100%

䊑 ___________________________________________________________________________
䊑 ___________________________________________________________________________
䊑 ___________________________________________________________________________
Fesili 5: O le ä le faigofie o lou faaaogäina o faailoga? Li› le

fuainumera talafeagai
Aofa‹ Pasene %
1 matuä nenefu 8 20
2 faalëmautinoa isi tulaga 4 10
3 feoloolo 10 25
4 lelei 5 12.5
5 lelei tele 13 32.5
40 100%

䊑 E fasefulu lima pasene o le vasega ua molimau e lelei pe lelei tele
foi ona latou faaaogäina faailoga. Ae ui i lea, e 30 pasene e nenefu
pe lë mautinoa ona faaaogä faailoga, ae 25 pasene ua molimau e
feoloolo.
䊑 O lona uiga afai o ni tamaiti se to⁄selau, o le tolusefulu o na
tamaiti ua matuä nenefu lava i le faaaogäina o faailoga ae
luasefululima e feoloolo.
䊑 A tuufaatasi fuainumera ia e lua ua maua ai le 55%. O lona uiga e
sili atu i le afa o le vasega e nenefu pe feoloolo. O se fuainumera ua
telë tele, ma faapopoleina ai.
-
-
A UTALAGA 3
Fesili 6: O le ä sou manatu i tulaga ia? Li› le fuainumera

talafeagai ma lou lagolagoina o manatu
Sämoa pe ‘ä faitau.
Aofa‹ Pasene %
1 matuä lë lagolagoina 8 20
2 e lë lagolagoina 4 10
3 leai se manatu 10 25
4 lagolagoina 5 12.5
5 matuä lagolagoina 13 32.5
40 100%
4. Galulue ta‹to⁄lua e faamatala le aotelega o manatu faaalia i le siata o

le Fesili e 6.1 ma le 6.2. Faaaogä faata‹ta‹ga o le fesili 1 ma le 2.
A aotele ifiga olo› i le siata 6.1 e mafai ona faaupu faapea:
䊑 ___________________________________________________________________________
䊑 ___________________________________________________________________________
䊑 ___________________________________________________________________________

Sämoa pe ‘ä tusitusi.
Aofa‹ Pasene %
1 matuä lë lagolagoina 5 12.5
2 e lë lagolagoina 3 7.5
4 lagolagoina 12 30
5 matuä lagolagoina 18 45
40 100%
A aotele ifiga olo› i le siata 6.2 e mafai ona faaupu faapea:

䊑 ___________________________________________________________________________
䊑 ___________________________________________________________________________
䊑 ___________________________________________________________________________
-
-
A UTALAGA 3
Fa’atinoga 7 La’asaga 5: Ta-aofa’i i se lipoti

O le lipoti o le sä‹li‹liga e iai ona vaega fa⁄tulagaina:
1. Fa⁄tomuaga (Introduction):
Fa⁄matala le täua o le ‘autü, mafua⁄ga o le filifilia o le ‘autü.
2. Ata o le Sa‹li‹liga (Design):
Fa⁄matala tulaga nei:
䊑 Fesili ta‹mua.
䊑 Fesili lagolago po o ni fesili e tatala ai fesili ta‹mua.
䊑 Auala na fa⁄aogä e ao ai fa⁄matalaga ma mau.
䊑 Taimi na fa⁄taunufi ai.
䊑 Tagata sa maua mai ai mau po o tali.
䊑 Auala na fa⁄vasega ma au‹li‹li ai mau.
3. Ifiga.
Fa⁄matala ifiga o le sä‹li‹liga ft. o ata sa alia‹ mai.
Tali fesili sa ta‹mua ai le sä‹li‹liga. Fa⁄aogä siata, kalafi m.f.
e lagolago ma fa⁄lautele ai.
4. Aotelega.
Fa⁄matala ni uiga, mafua⁄ga, a⁄fiaga, o ifiga o sä‹li‹liga.
Aumai ni fautuaga pe ‘ä talafeagai.
5. Fa⁄ifiga.
Täaofa‹ le sä‹li‹liga mai lona ‘autü, fesili ta‹mua, mau ua
maua ma o lätou täfia i le ‘autü.
O ni fesili fesoasoani ma galuega fa⁄tino olo› avatu i pusa ia.
-
-
A UTALAGA 3

sa‹liiliga
䊑 E fa⁄pefea ona V. TÄAOFAÅ I SE 䊑 Tüsia se lipoti ia
folasia le LIPOTI iai vaega nei:
fa⁄gaoioiga ma 䊑 Fai se lipoti 䊑 A›a› tamaiti i le
ifiga o le e tamau ai fa⁄ faiga o aotelega ma
sä‹li‹liga? ifiga o le vaega ta‹tasi o le
䊑 E fa⁄pefea ona sä‹li‹liga lipoti. Fa⁄aogä ni
tatou fa⁄aogä 䊑 Ia talafeagai le lipoti ua mäe⁄ e
ifiga o le sä‹li‹liga fa⁄vasegaga o le faitau ma au‹li‹ili
mo le fa⁄lelei o ö lipoti ma le ‘autü, e tamaiti
tatou: si›si›maga, ‘aufaitau & 䊑 Tapena tamaiti mo
¡iga, nufi, a›ga, fa⁄logologo le faiga o ni seminä
ekalesia, gagana 䊑 Tapena siata, 䊑 Faia ni fa⁄aliga o
m.f.? kalafi ma isi galuega (display)
teuteuga mo le
lipoti po› se
seminä
䊑 Lisi galuega
fa⁄tino e ono faia
ona o ifiga o le
sä‹li‹liga
䊑 Fa⁄iloa ë na
lagolagoina, ma
tusi si‹ i auala
taualoa
O le lipoti lenei a le vaega na fa⁄taunufiina le sä‹li‹liga.

1. Galulue ta‹to⁄tasi.
2. Faitau ma mätau vaega ‘ese¤se o le lipoti.
3. Au‹li‹li le fa⁄vasegaga o manatu olo› i le Aotelega ma le Fa⁄ifiga.
Tafi mai le fa⁄sologa o fuaifipu i le palakalafa ma ö latou täua.
4. Fa⁄talanoa e le vasega atoa le feso›ta‹ga o vaega ta‹tasi o le lipoti ft:
- O ä täua o fesili ta‹mua i le fa⁄maopoopoina o le sä‹li‹liga atoa.
- O le ä le ‘ese¤sega o le fa⁄matalaina o Ifiga o le sä‹li‹liga, ma le
Aotelega?
- O le ä le galuega a le Fa⁄ifiga o le lipoti olo› fai?
-
-
A UTALAGA 3
– –
LIPOTI O LE SA’ILI’ILIGA: FAAILOGA O LE GAGANA SAMOA
Saunia e: Jacob Schuster, Ziggy Pula, Lupe Faapaia, Dora Tuiletufuga,
Kirisome Lene.
1.0 Fa⁄tomuaga
O le ‘autü o le sailiiliga o faailoga o le Gagana Sämoa. O ia faailoga
ua aofia ai le gaugaleo po o le komaliliu, ma le faamamafa. Ua täua
nei faailoga i le Gagana Sämoa ona e maua ai faaleoga sa› o upu,
ma le uiga sa› o fuaiupu. Na filifilia le ‘autü ona o le tele o suiga ua
alia‹ mai i faaaogaga o le gagana. O se faataitaiga, ua le› vaaia
faailoga i tusitusiga i nusipepa, televise ma faaaliga matamata tetele,
ma ua avea ma tulaga e sasi ai le faitau, ma faaleoga. O se
masalosaloga fo‹ e le› toe malamalama le to⁄tele o tamaiti i faailoga
o le gagana ma ö latou faaaogaga. E ao i tamaiti o le 10–1 i Leifiifi
ona sä‹li‹li, su¤su¤ ma ia malamalama lelei i faaaogaga o faailoga
ina ia sa› la latou gagana tautala ma faitau.
2.0 Ata o le Sa‹li‹liga

䊑 Fesili ta‹mua.
O le fesili na fa⁄ta‹muaina le sailiiliga ua faapea:
O ä malamalamaga ma manatu o le 10–1 i fa⁄iloga o le Gagana
Sämoa?
䊑 Fesili lagolago.
O fesili lagolago nei sa fa⁄aogä e tatala atili ai fesili ta‹mua:
O ä fa⁄iloga o le Gagana Sämoa?
E aogä faailoga o le Gagana Sämoa?
O ä ni aogä o faailoga o le Gagana Sämoa?
O ä ni täua o faailoga i le Gagana Sämoa?
O le ä le faigofie o lou faaaogäina o faailoga?
O le ä sou manatu i tulaga ia?
E tatau ona a›a› tamaiti ia iloa fa⁄aogä fa⁄iloga o le Gagana
Sämoa, pe ‘ä faitau?
E tatau ona a›a› tamaiti ia iloa fa⁄aogä fa⁄iloga o le Gagana
Sämoa pe ‘ä tusitusi?
䊑 Auala na fa⁄aogä e ao ai mau.
O se pepa fesili na saunia e ao ai mau mai tamaiti lava o le 10–1 i
Leifiifi (va⁄i i le Fa⁄tinoga 3: La⁄saga 1: Fuafuaga ma
faata‹muaga). Pe tusa ma le 3 vaiaso sa fa⁄tino ai le sa‹li‹liga i le
taimi o le Gagana Sämoa.
-
-
A UTALAGA 3
䊑 Fa⁄vasegaga ma au‹li‹liga.
O le pepa fesili e iai itü¡iga fesili ua tämau tali, ma fesili olo› tatala.
O se fa⁄ta‹ta‹ga o le fesili ua tämau tali:
E aogä faailoga o le Gagana Sämoa?
䊑 Leai.
Na faavasega tali a tamaiti i vaega e tolu olo› avatu i le fesili, ona
faitau lea o le aofa‹ o tali ta‹tasi ma fa⁄maumau i le siata.
O se isi o fesili tatala ua faapea:
O ä fa⁄iloga o le Gagana Sämoa?
Na faamaumau uma tali a tamaiti ona faavasega lea i ni vaega tetele
olo› aofia i ia tali. O se faata‹ta‹ga:
Faamaumauga Faavasegaga
Numera o O ä fa⁄iloga o
le pepa le Gagana Sämoa?
fesili
1. komaliliu, koma, faamamafa, o faailoga uma o
piliota, semikolona le gagana tusitusi
2. komaliliu, faailoga fesili
3. lë iloa
4. koma, piliota, upu ofo aga faaaloalo
12. tu, savali, tautala faaaloalo

lë iloa
15.
16.
lë iloa
lë iloa } faailoga pei ona
17. komaliliu, faamamafa iai
Na mäe⁄ ona fa⁄vasega ona faitau lea o le aofa‹ o vaega ta‹tasi ma
faamau i se siata.
3.0 Ifiga o le Sä‹li‹liga

O ifiga o le sä‹li‹liga olo› fa⁄matala i lalo o ‘autü o fesili lagolago
ta‹tasi.
3.1 Fa⁄iloga o le Gagana Sämoa

Olo› faamatala i le Siata 1 manatu o le vasega i faailoga o le Gagana
Sämoa. E faamatalaina ifiga olo› i le siata faapea:
䊑 O le to⁄tele o le vasega ua manatu o faailoga o le Gagana Sämoa
ua aofia uma ai faailoga o le Gagana Tusitusi e pei o le faailoga
fesili, piliota, koma, upu ofo, mf. E 65% o le vasega ua iai lea taofi.
-
-
A UTALAGA 3
䊑 Ua na› le 12 ma le ‘afa pasene o le vasega ua tafi mai fa⁄iloga

sa› o le gagana e pei o le komaliliu ma le faamamafa.
䊑 O se vaaiga e faapopole ai ona o le 12 ma le ‘afa pasene e lë iloa
faailoga le Gagana Sämoa.
䊑 E iai ni isi manatu e lë sa› e pei o faailoga o le gagana o le tu,
savali ma le faaaloalo; ma le tautala manino. A faaopoopo tali nei
(5 % +5%) ma le vaega e leiloa (12.5%) ona matuä faapopoleina ai
lava lea auä ua iloa ai e 22.5% o le vasega olo› lë mautonu i
faailoga.
Siata 1: Faailoga o le Gagana Sämoa
Aofa‹ Pasene %
Faailoga uma o 26 65
le Gagana Tusitusi
Faailoga pei ona masani ai – 5 12.5
faamamafa, komaliliu
Aga faaaloalo 2 5
Tautala manino 2 5
Lë iloa 5 12.5
40 100%
3.2 E aogä faailoga o le Gagana Sämoa?

Na fesiligia le vasega pe aogä fa⁄iloga o le Gagana Sämoa. O le
Siata 2 olo› faailoa ai tali a le vasega.
Siata 2: E aogä faailoga o le Gagana Sämoa?
Aofa‹ Pasene %
Ioe i taimi uma 24 60
Ioe i ni isi o taimi – na› 14 35
upu faalëmanino
Leai 2 5
40 100%

䊑 E mafuli manatu o le vasega faapea e aogä faailoga o le Gagana
Sämoa i taimi uma. E 60% o le vasega e lagolagoina lea tulaga.
䊑 E sili laitiiti atu lava i le tasi vae tolu o le vasega (35%) e manatu e
aogä faailoga na› upu faalëmanino.
䊑 E faalëai ni isi o le vasega na manatu e lë aogä faailoga (5%).
-
-
A UTALAGA 3
3.3 Aogä o faailoga o le Gagana Sämoa

O le Siata 3 olo› faamatalaina aogä o faailoga o le Gagana Sämoa.
Siata 3: Aogä o faailoga
Aofa‹ Pasene %
Manino ai faaleoga 25 62.5
Manino ai se matäfipu po 11 27.5
o se feau
O se isi aogä 4 10
40 100%

䊑 O le to⁄tele o le vasega ua lagolagoina e aogä faailoga ona e
manino ai faaleoga. Pe tusa ma 63 pasene ua manatu i lea tulaga.
䊑 O se isi vaega o le vasega ua manatu e aogä faailoga ona e manino
ai se matäfipu po o se fe⁄u. Pe tusa ma le 28 pasene ua lagolagoina
lea manatu.
䊑 Ua na› se 10 pasene o le vasega ua manatu e iai ni isi aogä ae le›
faailoa mai.
3.4 Täua o faailoga i le Gagana Sämoa

Olo› faaalia e le Siata 4 täua o faailoga o le Gagana Sämoa i manatu
o le vasega.
Siata 4:Täua o faailoga o le Gagana Sämoa
Aofa‹ Pasene %
Faaleoga o le Gagana Tautala 26 65
Manino matäfipu pe ‘ä faitau 11 27.5
Iloa ia fuaiupu eseese 1 2.5
Lë iloa 2 5
40 100%
O filifiliga a tamaiti o le vasega na fai i täua o faailoga o le gagana na

mafuli i ni vaega tetele se fa.
䊑 O le vaega na pito i sili ona ta⁄tele i le fa⁄täua a le vasega o
le tulaga lea i faaleoga o le Gagana Tautala e pei ona iai le 65
pasene.
䊑 Ua soso› atu i ai le täua o faailoga e faamanino ai matäfipu pe ‘ä
faitau. Pe tusa ma le 28 pasene na täfia lea tulaga.
䊑 Ua to⁄itiiti lava tamaiti o le vasega na manatu e täua faailoga i le
iloa ai lea o fuaiupu eseese.
䊑 Olo› alia‹ mai ai fo‹, e iai tamaiti e lë iloa täua o faailoga e pei
ona iai le 5 pasene o le vasega.
-
-
A UTALAGA 3
3.5 O le faigofie o le faaaogäina o faailoga e le vasega.

Na fesiligia tamaiti o le vasega i le mafai olo› iai lo latou faaaogäina
o faailoga. O le Siata 5 olo› faailoa ai manatu o le vasega i ö latou
tomai i faaaogaga o faailoga.
Siata 5: Faigofie o le faaaogäina o faailoga e le vasega o le 10–1
Aofa‹ Pasene %
1 matuä nenefu 8 20
2 faalëmautinoa isi tulaga 4 10
3 feoloolo 10 25
4 lelei 5 12.5
5 lelei tele 13 32.5
40 100%

䊑 E fasefulu lima pasene o le vasega ua molimau e lelei pe lelei tele
foi ona latou faaaogäina faailoga. Ae ui i lea, e 30 pasene e nenefu
pe lë mautinoa ona faaaogä faailoga, ae 25 pasene ua molimau e
feoloolo.
䊑 O lona uiga afai o ni tamaiti se to⁄selau, o le tolusefulu o na
tamaiti ua matuä nenefu lava i le faaaogäina o faailoga ae
luasefululima e feoloolo.
䊑 A tuufaatasi fuainumera ia e lua ua maua ai le 55%. O lona uiga e
sili atu i le afa o le vasega e nenefu pe feoloolo. O se fuainumera ua
telë tele, ma faapopoleina ai.
3.6 A›a›ina o fa⁄iloga.

Sa fesiligia le vasega i so latou manatu i le a›a›ina o faailoga ia iloa
ai faitau ai ma tusitusi. O le Siata 6.1 ma le 6.2 olo› faailoa ai o latou
manatu.
Siata 6.1: E tatau ona a›a› tamaiti ia iloa fa⁄aogä fa⁄iloga o le Gagana
Sämoa pe ‘ä faitau
Aofa‹ Pasene %
2 e lë lagolagoina 2 5
3 leai se manatu 3 7.5
4 lagolagoina 11 27.5
5 matuä lagolagoina 21 52.5
40 100%
-
-
A UTALAGA 3
Siata 6.2: E tatau ona a›a› tamaiti ia iloa fa⁄aogä fa⁄iloga o le Gagana
Sämoa pe ‘ä tusitusi
Aofa‹ Pasene %
2 e lë lagolagoina 3 7.5
4 lagolagoina 12 30
5 matuä lagolagoina 18 45
40 100%
䊑 Ua alia‹ mai i siata e lua le matuä lagolagoina e le vasega o le

a›a›ina o faailoga ina ia iloa ai e tamaiti faaaogä mo le faitau
ma le tusitusi. A faaopoopo le aofai o tamaiti na lagolagoina pe
matuä lagolagoina ia tulaga ona iloa ai lea e 80 pasene e auai i le
a›a› ina ia iloa faaaogä faailoga pe ‘ä faitau, ae 75 pasene e auai
i le a›a›ina mo le iloa tusitusi.
䊑 Pe tusa ma le 13 pasene e lë lagolagoina le a›a› o faailoga mo le
faitau, ae 20 pasene e lë lagolagoina le a›a› o faailoga mo le
tusitusi.
4.0 Aotelega
A aotele ifiga o le sa‹li‹liga e mafai ona faapea:
O le to⁄tele o le vasega o le 10–1 olo› tufifa⁄tasi faailoga o le Gagana
Sämoa ma faailoga masani o le Gagana Tusitusi e pei o piliota, upu
ofo, faailoga fesili mf. Olo› iai fo‹ se vaega pe tusa ma le 30 pasene
olo› nenefu pe lë mautinoa faaaogaga o faailoga. Ae ui o lea olo›
talitonu le to⁄tele o i latou e aogä faailoga i taimi uma, e aogä ma
täua faailoga mo le sa› o faaleoga i le Gagana Tautala, ma le manino
o matäfipu täua. Ua manatu fo‹ le to⁄tele o i latou e tatau lava ona
a›a›ina tamaiti ia iloa faailoa faailoga pe ‘ä faitau ma tusitusi.
5.0 Fa⁄ifiga
O le ‘autü o le sä‹li‹liga o le fia iloa lea o le malamalama ma manatu
o tamaiti o le vasega i faailoga o le Gagana Sämoa. Olo› alia‹ mai i
fesili ta‹tasi le tulaga o iai mafaufau o tamaiti o le 10–1 i faailoga o le
Gagana Sämoa. Olo› atagia mai i ifiga o le sä‹li‹liga e matuä
lagolagoina e tamaiti o le vasega ni isi o tulaga o le faaaogäina o
faailoga, e ui olo› iai ni vaega olo› lë mautonu ai i latou.
E matuä lagolagoina e le vasega le tatau ona a›a› tamaiti ia iloa
faaaogä faailoga i le faitau ma le tusitusi. E malosi fo‹ le talitonu o le
vasega i le aogä ma le täua o faailoga i faaleoga o le Gagana Tautala,
ma le faamanino ai o se matäfipu. O ni vaega olo› lë mautonu ai i
latou o le tufi fa⁄tasi lea e le to⁄tele o tamaiti o faailoga o le Gagana
-
-
A UTALAGA 3
Sämoa ma isi faailoga o le gagana tusitusi. Olo› iai fo‹ se vaega pe

tusa ma le 30 pasene o i latou e matuä nenefu lava pe lë mautinoa ni
isi tulaga o faailoga.
O se manatu o le vaega fa⁄le¡iga na faatinoina le sä‹li‹liga ua faapea, e
tatau i faiä›ga ona faamalosia tamaiti ina ia faatäua ma toe fafagu
faaaogäina o faailoga i tusitusiga ma faitauga.
Fa’atinoga 8 – ‘ili’iliga
Faitau auiliili le lipoti o le sa
2. Faitau ma auiliili le lipoti o le sä‹li‹liga.
3. Tali fesili nei:
a. O le ä so lua manatu i le atoaga o le lipoti? ft. Ua faataunuu
vaega uma ta‹tasi?
e. Ua ma›ti mai tali o fesili ta‹mua?
i. Tali e oulua fesili ta‹mua o le sä‹li‹liga mai la lua faitauga.
o. Tusi mai sa lua ata e faailoa ai le feso›ta‹ga o vaega ta‹tasi o
le lipoti o le sä‹li‹liga.
Fa’atinoga 9 Faatino se sa’ili’iliga

O le faatinoga lenei ole¡ faatino ai se sä‹li‹liga a le vaega lava latou po
o le taitoatasi foi.
2. Toe faitau ma faatalanoa laasaga o le sä‹li‹liga.
3. O le taimi o le sä‹li‹liga e 2 vaiaso.
4. A mäe⁄ ona faalauiloa lea o sä‹li‹liga a vaega ta‹tasi i le vasega i ni
lipoti tufisa›. O lipoti tusitusia, fuafuaga, ma tapenaga faata‹ e ao
uma i le faiä›ga mo le togiina.
-
Tusi 3
Tausaga 10
Gagana
Samoa
nzaid
© Ministry of Education, Sports and Culture, Sämoa, 2004

Gagana Samoa Year 10 Book 3

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Gagana Samoa Year 10 Book 3

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Gagana Samoa Year 10 Book 3

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Tusi 3

© Government of Samoa Ministry of Education, Sports and Culture, 2002.

Reprinted 2004 with minor amendments.

Funded by the New Zealand Agency for International Development,

Printed through Egan-Reid Ltd.

Managing Contractor: Auckland UniServices Limited.

Fa’atinoga 1 Manatu ‘Autu-

Fa’atinoga 2 Mata- faioi

Saofa‹ga a Matai: Nafa

Fa’atinoga 3 Mata- faioi (faaauau)

Fa’atinoga 4 O Faletua ma Tausi ma Fafine Laiti

Fa’atinoga 5 Avanoa Faatutumu

Fa’atinoga 6 Vaogagana o Saofa’iga

Fa’atinoga 7 O le a- sou manatu?

Fa’atinoga 8 Galuega Toe Fafau

Fa’atinoga 9 Galuega Feuluulua’i

4. E faapefea taaloga ma faafiafiaga?

E tolu itü¡iga tautua a Sämoa:

lona matai, ae oloo iai ma le isi uiga faalümaluma i taulele⁄ o le ¡iga

Fa’atinoga 2 Fetufa- ’iga

Faalagiga faigofie mo le nuu.

Vaega 3 Ta’aloga ma Faafiafiaga

Upu ma faaupuga fou

Fa’atinoga 3 Upu uiga Tutusa

Faataïtaïga - ‚pu uiga tutusa

Fa’atinoga 4 Faamatalaga Fesootai

O le ‘au e velo mulimuli, e tavelo muamua ⁄petao; o le mafua⁄ga, e

Lisi o Upu Fou

Fa’atinoga 9 Alagaupu ma muagagana o le kilikiti ma le to-loga

O le taimi lea e lë toe so›na faaalia ai le taleni a le fuataimi, na› si ona

Fa’atinoga 9 O aga ma ta-ga

Vaega 4 Faaaloaloga ma Lufilufiga o Taumafa

Ae faaiﬁ upu i le tatalo faaleaganuu.

Fa’atinoga 1 Faaaloaloga Talima-lo-

Fa’atinoga 2 Galuega Toe Fafau

Tapenaga 1 o le folafolaga o le faaaloalo

Tapenaga 2: Faaupu le folafolaga o le faaaloalo

1. Silafaga maia lau susuga i le puleä›ga ma susuga i faiä›ga.

2. Ou te tautala i le faaaloalo o lo outou mälütaeao.

3. Na mä⁄u i ai le afioga ia La⁄ ma le faletua.

4. O le samiga o le sili o lo la alo o Sinäleteuila oloo i le Tausaga 2.

6. Mälö teu, faatetai faaaloalo

Fa’atinoga 4 Folafolaga o le faaaloalo

Fa’atinoga 5 Folafolaga o le faaaloalo

Tapenaga 1 - Tasi lea faiga

Fai¡oga - susuga i le puleä›ga ma susuga i faiä›ga

Faifeau - susuga i le fa⁄feagaiga ma le faletua

Faasologa o le Sua ta‹

Fa’atinoga 6 Lufilufiga o le pua’a

2. Galue le tagata ia.

O Väega täua o le pua⁄:

Vaega täua o alaga

Fa’atinoga 7 Vaogagana o le pua’a

Vaega 5 Tulafono ma Faasalaga

Nisi o Tulafono a le Nuu

Fa’atinoga 1 Faauigaga o Tulafono

2. Amiomatagä i nofoaga faitele

Fa’atinoga 3 Fa’amatalaga au’ili’ili

Faia ni tusi i faatonu o nusipepa, televise, ma leitiö i matäﬁpu e talafeagai