TERESA NATIONAL HIGH SCHOOL

Teresa, Rizal
ARALING PANLIPUNAN 9
LEARNER’S PACKET- WEEK 1

LESSON TITLE: ANG PAIKOT NA DALOY NG EKONOMIYA

MOST ESSENTIAL LEARNING COMPETENCIES (MELCs) Naipaliliwanag ang bahaging ginagampanan
ng mga bumubuo sa paikot na daloy ng ekonomiya. MELC12 Week 1-2 AP9MAK-IIIa-1
CONTENT/CORE CONTENT:
-Nailalarawan ang paikot na daloy ng ekonomiya.
-Nasusuri ang ugnayan sa isat-isa ng mga bahaging bumubuo sa paikot na daloy ng ekonomiya

PANIMULA
Ayon sa Investopedia.com, ang makroekonomiks ay larangan ng ekonomiks na pinag-aaralan ang
gawi ng kabuuang ekonomiya. Sinusuri ng makroekonomiks ang malawakang pangyayaring pang-
ekonomiya tulad ng pagbabago sa kawalan ng trabaho, pambansang kita, gross domestic product,
implasyon, at antas ng presyo.
May apat na pangunahing pinagtutuunan ng pansin ang makroekonomiks:
 Una, binibigyang pansin nito ang kabuuang antas ng presyo.
 Pangalawa, binibigyan-pansin ang kabuuang produksiyon o ang bilang ng kalakal at paglilingkod
na nagawa sa ekonomiya.
 Pangatlo, binibigyang pansin ng makroekonomiks ang kabuuang empleyo.
 Pang-apat, at panghuli, tinitingnan din ang ibang bahagi ng mundo ang relasyon nito sa panloob na
ekonomiya.

MODELO NG PAIKOT NA DALOY NG EKONOMIYA Sektor na Bumubuo sa Paikot na Daloy ng

Ekonomiya

SAMBAHAYAN-
-Kumukonsumo ng kalakal at paglilingkod
-May-ari at nagbebenta ng mga salik ng
produksiyon
BAHAY-KALAKAL
-Nagpoprodyus at nagbibili ng kalakal at
paglilingkod
-Kumukunsumo ng mga salik ng produksiyon
PAMAHALAAN
-Nangongolekta ng buwis
-Nagkakaloob ng produkto at serbisyong
pampubliko
PANLABAS NA SEKTOR
-Nagbebenta sa ibang bansa (export)
-Bumibili sa ibang bansa (import)

MGA MODELO NG PAMBANSANG EKONOMIYA

Unang Modelo
Ang unang modelo ng pambansang ekonomiya ay naglalarawan ng simpleng ekonomiya. Ang
sambahayan at bahay-kalakal ay iisa. Ang lumilikha ng produkto ay siya ring konsyumer. Ang supply ng
bahay-kalakal ay demand nito kapag kabilang na ito sa sambahayan. Halimbawang ikaw ay napunta sa
isang pulo na walang tao at sakaling walang pagkakataon na ikaw ay makaalis agad doon, ano ang
nararapat mong gawin upang mabuhay? Maaaring gumawa ka ng paraan upang matugunan ang sarili
mong pangangailangan dahil wala namang gagawa nito para sa iyo. Ikaw ang maghahanap ng pagkain,
gagawa ng sariling bahay, at bubuo ng sariling damit. Sa madaling salita, ang sambahayan at bahay-
kalakal ay ikaw lamang. Ang kita sa simpleng ekonomiya ay ang halaga ng produksiyon sa isang takdang
panahon. Inaasahan na ang halaga ng produksiyon ay siya ring halaga ng pagkonsumo sa produkto.
Upang lumago ang ekonomiya, kinakailangang maitaas ng kaukulang aktor ang kanyang produksiyon at
pagkonsumo
Ikalawang Modelo
Ang pag-iral ng sistema ng pamilihan sa pambansang ekonomiya ang tuon ng ikalawang modelo.
Ang sambahayan at bahay-kalakal ang mga pangunahing sektor dito. Sila ay binubuo ng iba’t ibang aktor.
Sa puntong ito masasabing magkaiba ang sambahayan at bahay-kalakal. Matutunghayan ang ikalawang
modelo ng pambansang ekonomiya sa pigura sa susunod na pahina. May dalawang uri ng pamilihan sa
pambansang ekonomiya. Ang unang uri ay ang pamilihan ng mga salik ng produksiyon o factor markets.
Kabilang dito ang pamilihan para sa kapital na produkto, lupa, at paggawa. Ang ikalawang uri ay pamilihan
ng mga tapos na produkto o commodity. Kilala ito bilang goods market o commodity markets.
Sa ikalawang modelo, ipinapalagay na may dalawang aktor sa isang ekonomiya-ang sambahayan
at bahay kalakal.
Ang sambahayan ay may demand sa produkto ngunit wala itong kakayahang lumikha ng produkto.
Ang bahay-kalakal ang tanging may kakayahang lumikha nito. subalit bago makalikha ng produkto,
kailangan ng bahay-kalakal na bumili o umupa ng mga salik ng produksiyon. At dahil tanging ang
sambahayan ang may supply ng mga salik ng produksiyon, makikipag-ugnayan ang bahay-kalakal sa
sambahayan sa pamamagitan ng mga pamilihan ng mga salik ng produksiyon. Sa paggamit ng mga kapital
na produkto, kailangang magbayad ng interes ang bahay-kalakal, halimbawa sa paggamit ng lupa,
magbabayad ang bahay-kalakal ng renta o upa at sa paggamit ng paggawa, magbibigay ito ng pasahod.
Dahil sa sambahayan din nagmumula ang entreprenyur, may kita itong nakukuha mula sa pagpapatakbo
ng negosyo. At ang kita ng entreprenyur ay nabibilang na kita ng sambahayan. Apat ang pinagmumulan ng
kita ng sambahayan. Kumikita ang sambahayan sa interes, kita ng entreprenyur, renta o upa, at pasahod
sa paggawa. Sa pananaw naman ng bahay-kalakal, ang interes, kita ng entreprenyur, renta o upa, at mga
pasahod sa paggawa ay mga gastusin sa produksiyon.
Ikatlong Modelo
Ang ikatlong modelo ay nagpapakita ng dalawang pangunahing sektor-ang sambahayan at bahay-
kalakal. Isinasaalang-alang ng sambahayan at bahay-kalakal ang kanilang mga desisyon sa
panghinaharap. Hindi ginagamit ng sambahayan ang lahat ng kita para sa pamimili. Hindi lang
pangkasalukuyang produksiyon ang iniisip ng bahay-kalakal. Bukod sa pamimili at paglikha ng produkto,
ang pag-iimpok at pamumuhunan ay nagiging mahahalagang gawaing pang-ekonomiya. Nagaganap ang
mga nasabing gawain sa mga pamilihang pinansiyal (financial market). Tatlo ang pamilihan sa ikatlong
modelo. Ang mga pamilihan ay para sa salik ng produksiyon, commodity o tapos na produkto, at para sa
mga pinansiyal na kapital.
Nag-iimpok ang mamimili bilang paghahanda sa hinaharap. Hindi nito gagastusin ang isang bahagi
ng natanggap na kita. Ang bahagi ng kita na hindi ginastos ay tinatawag na impok (savings). Ito ang
inilalagak sa pamilihang pinansiyal. Kabilang sa naturang pamilllihan ang mga bangko, kooperatiba,
insurance company, pawnshop, at stock market.
Ikaapat na Modelo
Ito ang modelo ng ekonomiya kung saan ang pamahalaan ay lumalahok sa sistema ng pamilihan.
Maaaring maliit at mabagal ang gampanin ng pamahalaan dito. Maaari namang malaki rin at aktibo ang
pamahalaan dito. Kung ang unang gampanin ang pagbabatayan, ang pamahalaan ay kabilang sa politikal
na sektor. Labas ang pamahalaan sa usapin ng pamilihan. Ngunit kung sa ikaapat na modelo ang
pagbabatayan, papasok ang pamahalaan bilang ikatlong sektor. Ang naunang dalawang sektor ay ang
sambahayan at ang bahay-kalakal. Bukod sa pag-iimpok at pamumuhunan, ang pagbabayad ng buwis ay
nagiging karagdagang gawain sa ekonomiya. Tulad din ng pag-iimpok at pamumuhunan, broken lines ang
ginamit sa pagbabayad ng buwis. Ang pagbabayad ng buwis ay takdang gawain ng sambahayan at bahay-
kalakal sa isang pamilihan. Sumisingil ng buwis ang pamahalaan upang kumita. Ang kita mula sa buwis ay
tinatawag na public revenue. Ito ang ginagamit ng pamahalaan upang makalikha ng pampublikong
paglilingkod. Ang mga pampublikong paglilingkod ay nauuri sa pangangailangan ng sambahayan at ng
bahay-kalakal.
Ikalimang Modelo
Sa naunang apat na modelo, ang pambansang ekonomiya ay sarado. Ang saradong ekonomiya ay
hindi nakikipag-ugnayan sa mga dayuhang ekonomiya. Ang tuon lamang ng mga naunang talakayan ay
ang panloob na takbo ng ekonomiya. Ang perspektiba sa saradong pambansang ekonomiya ay domestic.
Iba pang usapin kapag ang pambansang ekonomiya ay bukas. May kalakalang panlabas ang bukas
na ekonomiya. Ang kalakalang panlabas ay ang pakikipagpalitan ng produkto at salik ng pambansang
ekonomiya sa mga dayuhang ekonomiya. May mga sambahayan at bahay-kalakal ang dayuhang
ekonomiya. Pareho rin sila na may pinagkukunang-yaman. Maaaring magkaiba ang kaanyuan at dami ng
mga ito. Maaaring kailangan nila ang ilan sa mga ito bilang salik ng produksiyon. Ang pangangailangan sa
pinagkukunang-yaman ay isang basehan sa pakikipagkalakalan. May mga pinagkukunang-yaman na
ginagamit bilang sangkap ng produksiyon na kailangan pang angkatin sa ibang bansa. Lumilikha ng
produkto mula sa pinagkukunang-yaman ang pambansang ekonomiya. Gayundin ang dayuhang
ekonomiya. Maaaring magkapareho ang kanilang produkto. Maaari rin namang magkaiba. Nakikipagpalitan
ang dalawang ekonomiya ng produkto sa isa’t isa. Ang bahay kalakal ay nagluluwas (export) ng mga
produkto sa panlabas na sektor samantalang ang sambahayan ay nag-aangkat (import) mula dito

Gawain sa Pagkatuto Bilang 1: PAGTUKOY NG SEKTOR

Tukuyin kung anong sektor ang kinabibilangan ng mga salita na nasa ibaba. Isulat ang S kung
Sambahayan, BK- Bahay-Kalakal, Pam-Pamahalaan, Pan-Panlabas na Sektor, Pami-Pamilihang
PInansyal, Pro-Pamilihan ng Salik na Produksyon, Pag-Pamilihan ng Kalakal at Paglilingkod
_____ 1. Banco de Oro
_____ 2. Teresa Public Market
_____ 3. AJ’s Sari-Sari Store
_____ 4. Mamamayang Rizaleňo
_____ 5. Pag-aangkat ng Gasolina
Pamprosesong Tanong:
1. Sa mga ibinigay na halimbawa alin sa mga sumusunod ang makikita sa inyong lugar o bayan?

2. Paano ito nakatutulong sa pagpapaunlad sa ekonomiya ng inyong bayan?

TERESA NATIONAL HIGH SCHOOL

Teresa, Rizal
ARALING PANLIPUNAN 9
LEARNER’S PACKET- WEEK 2

LESSON TITLE: PAMBANSANG KITA

MOST ESSENTIAL LEARNING COMPETENCIES (MELCs
Nasusuri ang pamamaraan at kahalagahan ng pagsukat ng pambansang kita.
Natatalakay ang konsepto, dahilan, epekto at pagtugon sa implasyon- AP9MAK-IIId-8
MELC13 Week3 AP9MAK-IIIb-5
PANIMULA:
Sa araling ito, inaasahang ikaw ay nasusuri ang pamamaraan at kahalagahan ng pagsukat ng
pambansang kita.
Malalaman kung may narating na pagsulong at pag-unlad ang ekonomiya ng isang bansa sa
pamamagitan ng pagsusuri sa economic performance nito. Sa pamamagitan ng mga economic indicators
ay nasusukat ang kasiglahan ng isang ekonomiya. Madalas na ginagamit ang kabuuang pambansang kita
o Gross National Income (GNI/GNP).

KAHALAGAHAN NG PAGSUKAT SA PAMBANSANG KITA ang kahalagahan ng pagsukat sa

pambansang kita ay ang sumusunod:
Nakapagbibigay ng ideya tungkol sa antas ng produksiyon ng ekonomiya sa isang partikular na
taon.
Sa paghahambing ng pambansang kita sa loob ng ilang taon masusubaybayan ang direksiyon na
tinatahak ng ating ekonomiya.
Magiging gabay ng mga nagpaplano sa ekonomiya upang bumuo ng mga patakaran at polisiya.
Hindi haka-haka lamang ang magiging basehan na walang matibay na batayan.
Sa pamamagitan ng National Income Accounting, maaaring masukat ang kalusugan ng ekonomiya.
GROSS NATIONAL INCOME (GNI)
Ang GNI na dating tinatawag ding Gross National Product ay tumutukoy sa kabuuang pampamilihang
halaga ng mga produkto at serbisyo na nagawa ng mga mamamayan ng isang bansa sa loob at sa labas
ng bansa. Halimbawa ay ang kinikita ng mga OFW ay maisasama sa GNI ng Pilipinas.

GROSS DOMESTIC PRODUCT (GDP)

Ang Gross Domestic Product naman ay sumusukat sa kabuuang pampamilihang halaga ng lahat ng
tapos na produkto at serbisyo na ginawa sa loob ng isang takdang panahon sa loob ng isang bansa.
Halimbawa ay ang kinikita ng mga dayuhan sa loob ng ating bansa ay matataya o maisasama sa GDP ng
Pilipinas.
Ang growth rate ang sumusukat kung ilang bahagdan ang naging pagangat ng ekonomiya kompara sa
nagdaang taon. Ang halimbawa sa ibaba ay nagpapakita ng pagangat ng gawaing pangkabuhayan ng
bansa sa paglipas ng panahon.

Taon Current/ Growt Real/ Growth

Nominal GNI h rate Constant GNI rate
2006 7,883,088 - 5,911,313 -
2007 8,634,132 9.53% 6,276,013 6.17%
2008 9,776,185 13.28% 6,590,009 5.00%
2009 10,652,466 8.96% 6,988,767 6.05%
2010 11,996,077 12.61% 7,561,386 8.19%

Paraan ng Pagsukat sa
Pambansang Kita

Pagsasamahin ang kabuuang halaga ng

Pagtutuos sa gastusin ng apat na Pagtutuos sa kita ng manggagawa, Ne
produksiyon ng mga pangunahing
sektor, sambahayan bahay-kalakal, operating Surplus, depresasyon at
industriya ng bansa ang agrikultura,
pamahalaan at panlabas na sektor subsidya.
industriya at paglilingkod.
EXPENDITURE INDUSTRIAL INCOME
APPROACH ORIGIN APPROACH APPROACH

MGA PARAAN NG PAGSUKAT SA GNI

Ayon kay Villegas at Abola (1992), may tatlong paraan ng pagsukat sa Gross National Income:
(1) pamamaraan batay sa gastos (expenditure approach), (2) pamamaraan batay sa kita ng sangkap ng
produksiyon (income approach), at (3) pamamaraan batay sa pinagmulang industriya (industrial origin
approach).
1. Paraan Batay sa Paggasta (Expenditure Approach) Ang pambansang ekonomiya ay binubuo ng apat
na sektor: sambahayan, bahay-kalakal, pamahalaan, at panlabas na sektor. Ang pinagkakagastusan ng
bawat sektor ay ang sumusunod:
a. Gastusing personal (C) – napapaloob dito ang mga gastos ng mga mamamayan tulad ng pagkain,
damit, paglilibang, serbisyo ng manggugupit ng buhok, at iba pa. Lahat ng gastusin ng mga mamamayan
ay kasama rito.
b. Gastusin ng mga namumuhunan (I) – kabilang ang mga gastos ng mga bahay-kalakal tulad ng mga
gamit sa opisina, hilaw na materyales para sa produksiyon, sahod ng manggagawa at iba pa.
c. Gastusin ng pamahalaan (G) – kasama rito ang mga gastusin ng pamahalaan sa pagsasagawa ng mga
proyektong panlipunan at iba pang gastusin nito.
d. Gastusin ng panlabas na sektor (X – M) – makukuha ito kung ibabawas ang iniluluwas o export sa
inaangkat o import.
e. Statistical discrepancy (SD) – ang anumang kakulangan o kalabisan sa pagkuwenta na hindi malaman
kung saan ibibilang. Ito ay nagaganap sapagkat may mga transaksiyong hindi sapat ang mapagkukunan
ng datos o impormasyon.
f. Net Factor Income from Abroad (NFIFA) – tinatawag ding Net Primary Income. Makukuha ito kapag
ibinawas ang gastos ng mga mamamayang nasa ibang bansa sa gastos ng mga dayuhang nasa bansa.
Ang formula sa pagkuwenta ng Gross National Income sa pamamaraan batay sa paggasta o expenditure
approach ay: GNI = C + I +G + (X-M) + SD + NFIFA

2. Paraan Batay sa Pinagmulang Industriya (Industrial Origin/Value Added Approach) Sa paraang

batay sa pinagmulang industriya, masusukat ang Gross Domestic Product ng bansa kung pagsasamahin
ang kabuuang halaga ng produksiyon ng mga pangunahing industriya ng bansa. Kinapapalooban ito ng
sektor ng agrikultura, industriya, at serbisyo. Sa kabilang banda, kung isasama ang Net Factor Income
from Abroad o Net Primary Income sa kompyutasyon, masusukat din nito ang Gross National Income (GNI)
ng bansa.

3. Paraan Batay sa Kita (Income Approach)

a. Sahod ng mga manggagawa - sahod na ibinabayad sa sambahayan mula sa mga bahay-kalakal at
pamahalaan
b. Net Operating Surplus – tinubo ng mga korporasyong pribado at pag-aari at pinatatakbo ng
pampamahalaan at iba pang mga negosyo
c. Depresasyon – pagbaba ng halaga ng yamang pisikal bunga ng pagkaluma bunga ng tuloy tuloy na
paggamit paglipas ng panahon.
d. Di-tuwirang buwis – Subsidya
1. Di-tuwirang buwis – kabilang dito ang sales tax, custom duties, lisensiya at iba pang di-tuwirang
buwis.
2. Subsidiya – salaping binabalikat at binabayaran ng pamahalaan nang hindi tumatanggap ng
kapalit na produkto o serbisyo. Isang halimbawa nito ang pag-ako ng pamahalaan sa ilang bahagi ng
bayarin ng mga sumasakay sa Light Rail Transit.
Sa bahaging ito ng aralin ay palalawakin at pagtitibayin mo bilang mag-aaral ang mga nabuo mong
kaalaman ukol sa pamamaraan sa pagsukat ng pambansang kita.

ANG IMPLASYON
 Ayon sa The Economics Glossary, ang implasyon ay tumutukoy sa pagtaas ng pangkalahatang presyo
ng mga piling produkto na nakapaloob sa basket of goods,
 Ang implasyon ay pataas na paggalaw ng presyo at ang deplasyon ay ang pagbaba sa halaga ng
presyo. Kaya sa tuwing may pagtaas sa pangkalahatang presyo ng mga bilihin sa isang ekonomiya, ang
kondisyon ng implasyon ay nagaganap.
 Maliban sa implasyon, mayroon ding tinatawag na hyperinflation kung saan ang presyo ay patuloy na
tumataas bawat oras, araw at lingo.

Ang pagbabago sa presyo ng mga produkto at serbisyo sa iba’t ibang panahon ay pangkaraniwang
nagaganap. Subalit, kung ang pagbabago ay dulot ng pangkalahatang pagtaas ng presyo, pagbaba sa
halaga ng salapi at may negatibong epekto sa tao, ang kalagayang ito ay bunga ng implasyon. Ayon sa
The Economics Glossary, ang implasyon ay tumutukoy sa pagtaas ng pangkalahatang presyo ng mga
piling produkto na nakapaloob sa basket of goods. Ayon naman sa aklat na Economics nina Parkin at Bade
(2010), ang implasyon ay pataas na paggalaw ng presyo at ang deplasyon ay ang pagbaba sa halaga ng
presyo. Kaya sa tuwing may pagtaas sa pangkalahatang presyo ng mga bilihin sa isang ekonomiya, ang
kondisyon ng implasyon ay nagaganap. Dahil dito, naaapektuhan ang dami ng produkto na maaaring
mabili ng mamimili. Ang pagtaas ng presyo ay sinasabing kaakibat na ng ating buhay. Hindi na bago sa
mga bansa na makaranas ng implasyon, kahit noong Panahong Midyebal, ang presyo ay tumaas ng apat
na doble sa Europe. Maliban sa implasyon, mayroon ding tinatawag na hyperinflation kung saan ang
presyo ay patuloy na tumataas bawat oras, araw at linggo na naganap sa Germany noong dekada 1920.
Maging sa Pilipinas ay naranasan ang ganitong sitwasyon sa panahon ng pananakop ng Japan kung kailan
ang salapi ay nawalan ng halaga. Dahil sa napakataas na presyo ng bilihin at pagbagsak sa halaga ng
pera, kakaunti na lamang ang kayang mabili ng salapi noong panahon ng digmaan. Kahit sa kasalukuyang
panahon, ang implasyon ay isang suliraning hindi mapigilan. Ang mga pangunahing produkto tulad ng
bigas, asukal, manok, karne, isda at iba pa ay hindi nakaliligtas sa pagtaas ng presyo.
DAHILAN AT BUNGA NG IMPLASYON
Maraming salik ang nakaaapekto sa presyo sa pamilihan na nagiging daan sa pagkakaroon ng implasyon.

DAHILAN NG IMPLASYON BUNGA NG IMPLASYON

PAGTAAS NG SUPLAY NG SALAPI Tataas ang demand o ang paggasta kaya

mahahatak ang presyo paitaas

PAGDEPENDE SA IMPORTASYON PARA SA Kapag tumaas ang palitan ng piso sa dolyar, o

HILAW kaya tumaas ang presyo ng materyales na
NA SANGKAP inaangkat, ang mga produktong umaasa sa
importasyon para sa mga hilaw na sangkap ay
nagiging sanhi rin ng pagtaas ng presyo.
PAGTAAS NG PALITAN NG PISO SA DOLYAR Dahil sa kakulangan ng pumapasok na dolyar,
bumababa ang halaga ng piso. Nagbubunga ito ng
pagtaas ng presyo ng mga produkto.
KALAGAYAN NG PAGLULUWAS (EXPORT) Kapag kulang ang supply sa lokal na pamilihan
dahil ang produkto ay iniluluwas, magiging dahilan
ito upang tumaas ang presyo ng produkto. Kapag
mas mataas ang demand kaysa sa produkto, ito ay
magdudulot ng pagtaas sa presyo
MONOPOLYO O KARTEL Nakapagkokontrol ng presyo ang sistemang ito.
Kapag nakontrol ang presyo at dami ng produkto,
malaki ang posibilidad na maging mataas ang
presyo.

PAMBAYAD-UTANG Sa halip na magamit sa produksiyon ang bahagi ng

pambansang badyet, ito ay napupunta lamang sa
pagbabayad ng utang.

Sino ang naapektuhan ng Implasyon?

Mga Nalulugi Halimbawa
Mga may tiyak na kita Ang mga empleyado tulad ng guro, pulis, klerk, nars, at iba pang tumatanggap ng tiyak na kita bawat buwan ay matinding
naaapektuhan sa pagtataas ng presyo. Ang dating dami na kanilang nabibili ay nababawasan dahil bumababa ang tunay na
halaga ng salapi.
Mga nagpapautang Ang taong nagpautang ay umaasa na kikita ng 10% interes sa kaniyang pinahiram na pera. Ang ibinayad ng nangutang
kasama ang interes ay Php1,000. Ngunit dahil sa 15% ng implasyon, ang halaga ng kaniyang tinanggap ay Php935 lamang
kaya siya ay nalugi.
Mga nag-iimpok Sila ay malulugi kapag ang interes ng kanilang inimpok sa bangko ay mas maliit kompara sa antas ng implasyon. Ang real
value o tunay na halaga ng salaping nasa bangko ay bumababa bunsod ng mas mababang kinikita nito mula sa interes.

Gawain sa Pagkatuto Bilang 2: DAHILAN O BUNGA

Panuto: Suriin ang sumusunod na sitwasyon. Tukuyin kung ano sa mga ito ang dahilan ng implasyon (DI) o
bunga ng implasyon (BI). Isulat ang DI o BI sa patlang.
_____ 1. Malaking bahagi ng badyet ng bansa ang napupunta sa pambayad-utang.
_____ 2. Mas malaki ang gastusin sa military kaysa sa agrikultura.
_____ 3. Maraming produkto ang hindi kayang bilhin ng mamamayan.
_____ 4. Maraming mag-aaral ang hindi na kayang pag-aralin ng kanilang mga magulang.
_____ 5. Paghingi ng karagdagang sahod ng mga manggagawa.
 TERESA NATIONAL HIGH SCHOOL
Teresa, Rizal
ARALING PANLIPUNAN 9
LEARNER’S PACKET -WEEK 3

LESSON TITLE: PATAKARANG PISKAL

MOST ESSENTIAL LEARNING COMPETENCIES (MELCs)
Nasusuri ang layunin at pamamaraan ng patakarang piskal

CONTENT/CORE CONTENT:
Konsepto ng Patakarang Piskal
Pambansang Badyet at Paggasta ng Pamahalaan
Mga Uri ng Buwis
Learning Resources:
Ekonomiks Learners’s Module pp. 286- 303
https://www.slideshare.net/edmond84/aralin-5-patakarang-piskal?qid=a97913b1-3369-4304-a33a-
3dae7cc40e5b&v=&b=&from_search

PANIMULA:
Sa araling ito, ating tatalakayin sa pamamagitan ng pagsusuri ng layunin at pamamaraan ng
patakarang piskal.
Pagkatapos ng aralin ikaw ay inaasahang:
 naipaliliwanag ang konsepto at layunin ng patakarang piskal
 naiisa-isa ng mga hakbang sa paghahanda ng pambansang badyet at ang pinagmumulan nito
 nakapagbibigay-halaga sa gampanin ng isang mamamayan sa pagbabayad ng tamang buwis.

Simulan ang aralin sa pamamagitan ng pagbasa ng mga paksang nakasaad Ekonomiks LM na may
paksang:
KONSEPTO NG PATAKARANG PISKAL
Mula sa aklat nina Case, Fair, at Oster (2012), ang patakarang piskal ay tumutukoy sa behavior ng
pamahalaan patungkol sa paggasta at pagbubuwis ng pamahalaan. Sa madaling salita, ito ay tungkol sa
polisiya sa pagbabadyet. Ito rin ang isinasaad sa aklat nina Balitao et. al (2014), kung saan ang patakarang
ito ay “tumutukoy sa paggamit ng pamahalaan sa pagbubuwis at paggasta upang mabago ang galaw ng
ekonomiya”. Ayon kay John Maynard Keynes (1935), ang pamahalaan ay may malaking papel na
ginagampanan upang mapanatili ang kaayusan ng ekonomiya. Simula pa noong Great Depression, nabuo
ang paniniwalang ang pamahalaan ay may kakayahan na mapanatiling ligtas ang ekonomiya tulad ng
banta ng kawalan ng trabaho. Kaya ang interbensiyon ng pamahalaan, sa isang banda, ay may malaking
kontribusyon upang masiguro ang pagsasaayos ng isang ekonomiya. Ang paggasta ng pamahalaan ayon
kay Keynes halimbawa, ay makapagpapasigla ng ekonomiya sa pamamagitan ng paggamit ng lahat ng
resources ayon sa pinakamataas na matatamo mula sa mga ito na makapagdudulot ng full employment.
Sa kabilang banda, ang pakikialam ng pamahalaan sa pamamagitan ng mga polisiya sa paggasta at
pagbubuwis ay makapagpapababa o makapagpapataas naman ng kabuuang output higit sa panahon ng
recession o depression.
May dalawang paraan ang ginagamit ng pamahalaan sa ilalim ng patakarang piskal upang
mapangasiwaan ang paggamit ng pondo nito bilang pangangalaga sa ekonomiya ng bansa.
Expansionary Fiscal Policy. Ang expansionary fiscal policy ay isinasagawa ng pamahalaan upang
mapasigla ang matamlay na ekonomiya ng bansa. Ipinapakita sa kondisyong ito na ang kabuuang output
ay mababa ng higit sa inaasahan. Kaakibat ng mababang output ay mataas na gastos dahil hindi
episyenteng nagagamit ang lahat ng resources. Karaniwan ding mababa ang pangkalahatang demand ng
sambahayan at walang insentibo sa mga mamumuhunan na gumawa o magdagdag pa ng produksiyon.
Magdudulot ang ganitong sitwasyon ng mataas na kawalan ng trabaho at mababang buwis para sa
pamahalaan. Upang matugunan ang ganitong sitwasyon, ang pamahalaan ay karaniwang nagpapatupad
ng mga desisyon upang mapasigla ang matamlay na ekonomiya. Karaniwang isinasagawa ito sa
pamamagitan ng paggasta sa mga proyektong pampamahalaan o pagpapababa sa buwis lalo sa
panahong ang pribadong sektor ay mahina o may bantang hihina ang paggasta. Dahil dito, ang
mamamayan ay nagkakaroon ng maraming trabaho at mangangahulugan ng mas malaking kita. Sa bahagi
ng bahay-kalakal, lumalaki rin ang kanilang kita. Sa pagdagdag ng kita, nagkakaroon ng panggastos ang
mamamayan at ang bahay-kalakal na makapagpapasigla sa ekonomiya. Sa bawat gastos ng pamahalaan,
nagdudulot ito ng mas malaking paggasta sa buong ekonomiya kung kaya’t maaasahan ang mas malaking
kabuuang kita para sa bansa. Ganito rin ang epektong pagbaba ng buwis. Higit na magiging malaki ang
panggastos ng mga sambahayan dahil sa nadagdag na kita mula sa bumabang buwis kaya asahang
tataas ang kabuuang demand sa pagkonsumo.
Contractionary Fiscal Policy. Ang paraang ito naman ay ipinatutupad ng pamahalaan kung nasa bingit
ng pagtaas ang pangkalahatang presyo sa ekonomiya. Karaniwang nagaganap ito kapag lubhang masigla
ang ekonomiya na maaaring magdulot ng overheated economy na mayroong mataas na pangkalahatang
output at employment. Ang ganitong kondisyon ay hihila pataas sa pangkalahatang demand sa
sambahayan at insentibo naman sa mamumuhunan na patuloy na magdagdag ng produksiyon.
Magdudulot ang sitwasyon na ito ng pagtaas sa presyo ng mga bilihin o implasyon. Sa ganitong
pagkakataon, ang pamahalaan ay maaaring magbawas ng mga gastusin nito upang mahila pababa ang
kabuuang demand. Inaasahang sa pagbagsak ng demand, hihina ang produksiyon dahil mawawalan ng
insentibo ang bahay kalakal na gumawa ng maraming produkto. Magdudulot ito ng pagbagal ng
ekonomiya, liliit ang pangkalahatang kita na pipigil sa pagtaas ng presyo ng mga bilihin at makokontrol ang
implasyon. Ganito rin ang sitwasyon na maaaring mangyari kapag nagtaas ang pamahalaan ng buwis.
Mapipilitan ang mga manggagawa na magbawas ng kanilang gastusin sa pagkonsumo dahil bahagi ng
kanilang kita ay mapupunta sa buwis na kukunin ng pamahalaan na makaaapekto sa kabuuang demand sa
pamilihan. Ito ang dalawang paraan sa ilalim ng patakarang piskal ng pamahalaan upang maibalik sa
normal na direksyon ng ekonomiya.

Pambansang Badyet at Paggasta ng Pamahalaan

Ang pambansang badyet ay ang kabuuang planong maaaring pagkagastusan ng pamahalaan sa loob ng
isang taon. Ito rin ang nagpapakita kung magkano ang inilalaang pondo ng pamahalaan sa bawat sektor ng
ekonomiya. Kung ang revenue o kita ng pamahalaan ay pantay sa gastusin nito sa isang taon, masasabing
balanse ang badyet. Ibig sabihin, ang salaping pumapasok sa kaban ng bayan ay kaparehong halaga ng
ginastos ng pamahalaan. Samantala, nagkakaroon ng depisit sa badyet (budget deficit) kapag mas malaki
ang paggasta ng pamahalaan kaysa sa pondo nito. Nangangahulugan na mas malaking halaga ng salapi
ang lumalabas kaysa pumapasok sa kaban ng bayan. Kung mas maliit naman ang paggasta kaysa sa
pondo ng pamahalaan, nagkakaroon ng surplus sa badyet (budget surplus). Nangangahulugan ito na mas
malaking halaga ng salapi ang pumapasok sa kaban ng bayan kaysa sa lumalabas

Pinagmumulan ng Kita ng Pamahalaan

Ang pamahalaan ay nangangailangan ng salapi upang maisakatuparan ang napakarami nitong gawain.
Ang pamahalaan ay nakalilikom ng salapi sa pamamagitan ng buwis at iba pang pinagkukunan nito tulad
ng kita mula sa interes ng salaping nakadeposito sa Bangko Sentral ng Pilipinas, mga kaloob at tulong
mula sa mga dayuhang gobyerno at mga pribadong institusyon, at mga kinita mula sa pagbebenta ng ari-
arian ng pamahalaan at mga kompanyang pag-aari at kontrolado ng pamahalaan. Ang tinatanggap na kita
ng pamahalaan ay tinatawag na revenue. Kung walang pondo ang pamahalaan, hindi ito makapagbibigay
ng produkto at serbisyong kinakailangan ng taumbayan. Kabilang sa mga serbisyong ipinagkakaloob ng
pamahalaan ang pagpapagawa ng mga imprastruktura, libreng edukasyon, pagpapanatili ng kapayapaan
at kaayusan, at pagtulong sa mga mahihirap na mamamayan. Kaya mahalaga para sa pamahalaan na
makalikom ng pondo upang makatugon sa mga pangangailangan nito at ng mamamayan. Makikita sa
talahanayan na 81% ng kabuuang kita ng pamahalaan ay mula sa buwis na personal na kita at kitang
pangnegosyo, pag-aari, sa mga produkto at serbisyo (VAT), sa mga pandaigdigang produkto at serbisyo
(taripa) at iba pang buwis. Samantala, 19% ay nagmumula sa kita ng pamahalaan mula sa mga
korporasyong pag-aari o kontrolado ng pamahalaan, sa pagbibigay ng mga lisensya at sertipiko, at sa
interes sa pagpapautang.
Ang buwis na pinakamalaking pinagkukunan ng pondo ng pamahalaan, ay tumutukoy sa sapilitang
kontribusyon na kinokolekta mula sa mamamayan. Ito ay isang paraan upang makalikom ng salapi ang
pamahalaan na gagamitin nito sa pagpapalakad ng mga gawaing pampamahalaan. Kung walang
pagbubuwis, mahihirapan ang pamahalaan na ipatupad ang layunin tulad ng distribusyon ng kita,
pagpapatatag ng ekonomiya, at pagsusulong ng pag-unlad ng ekonomiya.
IBA’T IBANG URI NG BUWIS
URI DEPINISYON HALIMBAWA
Ayon sa Layunin
Para kumita (revenue generation Pangunahing layunin ng Sales tax, income tax
pamahalaan na ipataw ang mga
 buwis na may ganitong uri upang
makalikom ng pondo para
magamit sa operasyon nito.
Para magregularisa (regulatory) Ipinapataw ang ganitong uri ng Excise Tax
buwis upang mabawasan ang
kalabisan ng isang gawain o
negosyo.
Para magsilbing proteksiyon Ipinapataw upang Taripa
(protection) mapangalagaan ang interes ng
sektor na nangangailangan ng
proteksiyon mula sa pamahalaan
o proteksiyon para sa lokal na
ekonomiya laban sa dayuhang
kompetisyon.
Ayon sa Kung Sino ang Apektado
Tuwiran (direct) Buwis na tuwirang ipinapataw sa Withholding tax
mga indibidwal o bahay-kalakal.
Hindi Tuwiran (indirect) Buwis na ipinapataw sa mga Value-added tax
kalakal at paglilingkod kaya hindi
tuwirang ipinapataw sa mga
indibidwal.
Ayon sa Porsiyentong Ipinapataw
Proporsiyonal (proportional) Pare-pareho ang porsiyentong Halimbawa ang pagpapataw ng
ipinapataw anuman ang estado 10% buwis sa mga mamamayan,
sa buhay. magkakaiba man ang halaga ng
kanilang kinikita.
Progresibo (progressive) Tumataas ang halaga ng buwis Sa Pilipinas, 5% lamang ang
na binabayaran habang tumataas kinakaltas sa mga kumikita nang
ang kita ng isang indibidwal o mas mababa sa Php10,000
korporasyon. Isinasaad sa 1987 bawat buwan. Maaring umabot
Saligang Batas na progresibo sa 34% ang kaltas sa kumikita
ang sistema ng pagbubuwis ng ng higit sa Php500,000 bawat
pamahalaan. buwan.
Regresibo (regressive) Bumababa ang antas ng buwis Ang ad valorem (ayon sa halaga)
kasabay ng paglaki ng kita. ay regresibo dahil habang
lumalaki ang kita ng isang
indibidwal, maliit na bahagi
lamang ng kaniyang kita ang
napupunta sa buwis.

Gawain sa Pagkatuto Bilang 3: Tukuyin kung expansionary o contractionary fiscal policy ang mga
sitwasyon. Gamitin ang simbolong kung expansionary fiscal policy at naman kung contractionary
fiscal policy.

______1. Pagbaba ng singil sa buwis.

______2. Pagdaragdag ng gastusin ng pamahalaan.
______3. Pagtaas ng kabuuang demand.
______4. Pagbaba ng kabuuang demand.
______5. Pagtaas ng singil sa buwis.
 TERESA NATIONAL HIGH SCHOOL
Teresa, Rizal
ARALING PANLIPUNAN 9
LEARNER’S PACKET -WEEK 4

LESSON TITLE: PATAKARANG PANANALAPI

MOST ESSENTIAL LEARNING COMPETENCIES (MELCs)
Nasusuri ang layunin at pamamaraan ng patakarang pananalapi.
Napahahalagahan ang pag-iimpok at pamumuhunan bilang isang salik ng ekonomiya.
CONTENT/CORE CONTENT:
Konsepto ng Pera
Ang Konsepto ng Patakarang Pananalapi
Pag-iimpok at Pamumuhunan
Learning Resource:
AP 9 Ekonomiks LM DepEd

PANIMULA:
Sa araling ito ay iyong matututunan ang konsepto ng patakarang pananalapi na ipinatutupad ng
pamahalaan. Kaya bilang mag-aaral ikaw ay inaasahang:
a) natutukoy ang mga konsepto ng patakarang pananalapi
b) naipaliliwanag ang layunin ng patakarang pananalapi
c) napahahalagahan ang patakarang ipinapatupad ng pamahalaan para sa kakayahang pinansiyal ng
bansa
Sa nakaraang aralin, tinalakay natin ang patakarang piskal. Natunghayan natin ang mahalagang
papel na ginagampanan ng pamahalaan upang ang ekonomiya ay maging ganap na maayos at matatag.
Maaaring maimpluwensiyahan at makontrol ng pamahalaan ang buong ekonomiya sa pamamagitan ng
pagbubuwis at paggastang nababatay sa badyet. Samantala sa bahaging ito, isa pang mahalagang
patakaran ang maaring gamitin ng pamahalaan upang mapaunlad ang ekonomiya, ang patakaran sa
pananalapi.
Konsepto ng Pera
Ang salapi ay perang papel na ginagamit bilang pamalit sa produkto o serbisyo. Ang pera ay
instrumento na tanggap ng nagbibili at mamimili bilang kapalit ng produkto o serbisyo (medium of
exchange). Maliban sa gamit sa pagbili, ito rin ay itinuturing bilang isang unit of account. At ang panghuli,
ang salapi ay mayroong store of value na maaaring gamitin sa ibang panahon.
Ang salapi ay mahalagang bahagi sa buhay ng tao ngunit ang pangangasiwa rito ay isang malaking
hamon sa lahat ng bansa. Ang dami ng salapi sa sirkulasyon ay maaaring magdulot ng kasaganahan o
suliranin sa mga mamamayan. Dahil dito, ang pag-iingat at matalinong pamamahala ay kinakailangan
upang masiguro na ang bilang ng salapi sa ekonomiya ay magiging kasangkapan upang mapanatili ang
kaayusan.
Ang Konsepto ng Patakarang Pananalapi
Ang pamahalaan, sa pamamagitan ng Bangko Sentral ng Pilipinas (BSP), ay nagtatakda ng mga
pamamaraan upang masigurong matatag ang ekonomiya, higit ang pangkalahatang presyo. Ito ay bilang
katiyakan na ang mamamayan ay patuloy na magkaroon ng kakayahan na makabili at matugunan ang mga
pangangailangan gamit ang kanilang kinita mula sa pagtatrabaho. Ito ay isang pagkakataon na maisulong
ang kalagayang pang-ekonomiya at makapagbukas ng mas maraming oportunidad sa mamamayan
bunsod ng matatag na pamamahala sa pananalapi ng bansa.
Ang patakaran sa pananalapi ay isang sistemang pinaiiral ng BSP upang makontrol ang supply ng
salapi sa sirkulasyon. Kaugnay nito, ang BSP ay maaaring magpatupad ng expansionary money policy at
contractionary money policy.
Kapag ang layunin ng pamahalaan ay mahikayat ang mga negosyante na palakihin pa o magbukas
ng bagong negosyo, ipinatutupad nito ang expansionary money policy.
Karaniwang nagpapatupad ng contractionary money policy ang BSP upang mabawasan ang
paggasta ng sambahayan at ng mga mamumuhunan.
 Ang mga patakarang ipinatutupad ng pamahalaan ay paraan upang mapangasiwaan nang wasto
ang kakayahang pinansiyal ng bansa.
Gawain sa Pagkatuto Bilang 1: (Written Work)
Pamprosesong Tanong:
1. Ano ano ang konsepto sa gamit ng salapi?

2. Ano ang patakarang pananalapi?

3. Ano ang pagkakaiba ng expansionary money policy at contractionary money policy

4. Paano nakakatulong sa kakayahang pinansiyal ng bansa ang pagpapatupad ng wastong patakarang
pananalapi?

Pag-iimpok at Pamumuhunan
Ang pamumuhunan ay nangangailangan ng sapat na salapi. Ang paggasta ay kinapapalooban ng
pagbili ng mga kagamitan, mga salik ng produksiyon at iba pa. Pangkaraniwan na ang mga
mamumuhunan ay gumagamit ng sariling salapi o puhunan na hiniram sa ibang tao, sa bangko, o sa ibang
institusyon sa pananalapi. Ang perang ipinapautang ay nagmula sa idineposito ng mamamayan. Kung kaya
ang perang lumabas sa sirkulasyon sa anyo ng inimpok sa bangko, ay muling bumabalik dahil ipinahihiram
ang mga ito sa mga negosyante upang gamitin sa pamumuhunan. Ipinakikita nito ang ugnayan ng bangko
at iba pang institusyon sa pananalapi bilang mga daanan sa pagdaloy ng pera sa loob ng ekonomiya.
Ang pag-iimpok ay isang mahalagang indikasyon ng malusog na ekonomiya. Ayon sa Philippine
Deposit Insurance Corporation (PDIC), kapag maraming mamamayan ay natutong mag-impok, maraming
bansa ang mahihikayat na mamuhunan sa Pilipinas dahil saligan ng isang matatag na bansa ang mataas
na antas ng pag-iimpok.
Samantala, ang pamumuhunan ay isa ring mahalagang salik sa ating bansa. Kapag maraming
namumuhunan sa isang bansa, ang tiwala at pagkilala ay kanilang ipinakikita sa pamamagitan ng
pagtatayo ng mas maraming negosyo. Mas maraming negosyo, mas maraming trabaho, mas maraming
mamamayan ang magkakaroon ng kakayahang matugunan ang kanilang mga pangangailangan. Ito ay
hindi malayong magbunga sa pagkakamit ng kaunlaran.
Ang salapi sa loob at labas ng ekonomiya ay marapat na mapangasiwaan nang maayos upang
masiguro na magiging matatag at malusog ang takbo ng patakarang pananalapi ng bansa. Bunga nito,
kinakailangan ang pagkakaroon ng mga institusyon na makapag-iingat at makapagpapatakbo ng mga
wastong proseso sa loob ng ekonomiya patungkol sa paghawak ng salapi. Ito ay paraan upang maging
maayos ang daloy ng pananalapi ng bansa.

Mga Bumubuo sa Sektor ng Pananalapi

A. Mga Institusyong Bangko

Ito ang mga institusyong tumatanggap ng salapi mula sa mga tao, korporasyon at pamahalaan
bilang deposito.
Uri ng Bangko
1. Commercial Banks
2. Thrift Banks
3. Rural Banks
4. Specialized Government Banks
- mga bangkong pag-aari ng pamahalaaan na itinatag upang tumugon sa tiyak na layunin ng
pamahalaan
a. Land Bank of the Philippines (LBP) - Itinatag sa pamamagitan ng Republic Act No. 3844 na
sinusugan ng Republic Act No. 7907, layunin ng LBP ang magkaloob ng pondo sa mga
programang pansakahan. Tinutulungan din nito ang iba pang negosyante sa kanilang
pangangailangan sa puhunan.
b. Development Bank of the Philippines (DBP) - Unang natatag noong 1946 upang matugunan ang
pangangailangan ng bansa na makatayo mula sa mapanirang Ikalawang Digmaang Pandaigdig, ang
pangunahing layunin ng ay ang tustusan ang mga proyektong pangkaunlaran lalo na sa sektor ng
agrikultura at industriya. Prayoridad ng DBP ang mga small and medium scale industry. Malaking bahagi
ng pondo ng pamahalaan ang nakadeposito sa bangkong ito.
c. Al-Amanah Islamic Investment Bank of the Philippines (Al Amanah)- Itinatag sa ilalim ng Republic
Act No. 6848, layunin ng bangkong ito na tulungan ang mga Pilipinong Muslim na magkaroon ng puhunan
at mapaunlad ang kanilang kabuhayan. Ang Al-Amanah ay may walong (8) sangay. Lahat ng sangay ng
nasabing bangko ay matatagpuan sa Mindanao. Ang head office nito ay matatagpuan sa Zamboanga City
samantalang ang pitong (7) sangay nito ay matatagpuan sa lungsod ng Cagayan de Oro, Davao, General
Santos, Marawi, Iligan at Cotabato; at sa isla ng Jolo. May executive office din ang Al-Amanah na
matatagpuan sa lungsod ng Makati.

B. Mga Institusyong Di-Bangko

Maaaring ituring na nasa ilalim ng institusyon ng pananalapi ang mga ito sapagkat tumatanggap
sila ng kontribusyon mula sa mga kasapi, pinalalago ito at muling ibinabalik sa mga kasapi pagdating
ng panahon upang ito ay mapakinabangan.
1. Kooperatiba
2. Pawnshop o Bahay-Sanglaan - Itinatag ito upang magpautang sa mga taong madalas
mangailangan ng pera at walang paraan upang makalapit sa mga bangko.
3. Pension Funds
a. Government Service Insurance System (GSIS)
b. Social Security System (SSS)- ahensiya ng gobyerno na nagbibigay ng seguro sa mga kawani
ng pribadong kompanya at sa kanilang pamilya sa oras ng pangangailangan katulad ng
kaniyang pagkakasakit, pagkabalda, pagretiro, pagkamatay, at pagdadalang-tao kung ang
kawani ay babae.
c. Pagtutulungan sa Kinabukasan: Ikaw, Bangko, Industriya at Gobyerno (Pag-IBIG Fund) - Ang
Pag-IBIG Fund ay itinatag upang matulungan ang mga kasapi nito sa panahon ng kanilang
pangangailangan lalo na sa pabahay.
4. Registered Companies
5. Pre-Need
6. Insurance Companies (Kompanya ng Seguro)
C. Mga Regulator
1. Ang Bangko Sentral ng Pilipinas (BSP)
Bilang tagapangasiwa ng salapi, pautang, at pagbabangko, ito ay itinatag upang
mapangalagaan ang kabuuang ekonomiya ng bansa. Nagpapatupad ito ng mga estratehiya na
magsisiguro upang iwasan ang mga suliraning pang-ekonomiya.
2. Philippine Deposit Insurance Corporation (PDIC)
- Ito ay may layunin na:
a. Bilang tagaseguro ng deposito (Deposit Insurer)
b. Bilang receiver at liquidator ng nagsarang bangko
c. Bilang imbestigador
3. Securities and Exchange Commission (SEC)
4. Insurance Commission (IC)

Gawain sa Pagkatuto Bilang 4: Tama o Mali

Panuto: Suriin ang sumusuod na pahayag. Isulat ang Tama kung ang pangungusap ay wasto at Mali kung
ito ay di-wasto. Isulat ang sagot sa sagutang papel.
_____ 1. Bahagi ng pamumuhunan ay ang paggamit ng sariling salapi o puhunan na hiniram sa ibang tao,
sa bangko o sa iba pang institusyon sa pananalapi.
_____ 2. Ang pag-iimpok ay isang indikasyon na ang mga mamamayan ay nagtitipid sa kanilang kinikita
dahil sa mahinang ekonomiya.
_____ 3. Naipapakita ng mga negosyante ang kanilang tiwala sa ekonomiya ng isang bansa sa
pamamagitan ng pamumuhunan.
_____ 4. Layunin ng GSIS na magbigay ng seguro (life insurance) sa mga kawaning nagtatrabaho sa mga
ahensiya ng gobyerno.
_____ 5. Bahagi ng mga institusyong bangko ang mga kooperatiba.
REFLECTION:
Gawain sa Pagkatuto Bilang 5:
Sa pangwakas na bahagi, sumulat ka ng iyong nararamdaman o nabuo mong pananaw batay sa tinalakay
na aralin. Kumpletuhin ang pahayag sa ibaba:
Nabuo sa aking kaisipan na ___________________________________________.
Sa aking kalooban, naramdaman ko na ________________________________.