Skotse predikante in die NG Kerk

Die Skotse predikante in die NG Kerk was altesaam 25 predikante van die Skotse Presbiteriaanse Kerk wat van 1818 tot 1836 en weer van 1862 tot 1867 na Suid-Afrika gekom het, aanvanklik om die tekort aan predikante in die Nederduitse Gereformeerde Kerk te help aanvul en veral die koloniale regering se verengelsingsbeleid stukrag te gee, maar later om die sogenaamde liberale neigings onder predikante wat in Nederland opgelei is, teë te werk.

Eerste sendelinge

Die eerste Skotse predikante wat in die NG Kerk gearbei het, was sendelinge van die Londense Sendinggenootskap wat in 1818 na die land gekom het. Dr. George Thom was superintendent van die genootskap en het agtereenvolgens in die gemeentes op Caledon en Tulbagh gearbei. Ds. John Evans was van 1818 tot 1823 die eerste leraar van die NG gemeente Cradock, toe hy daar oorlede is. Die derde van die eerste sendelinge was ds. John Taylor, wat volgens goewerneursproklamasie op 27 November 1818 as eerste leraar van die NG gemeente Beaufort-Wes aangestel is. In 1824 het die regering hom na die NG gemeente Cradock verplaas om wyle ds. Evans te vervang, waar hy 36 jaar later op 21 Mei 1860 in die amp oorlede is.

Predikante in Skotland gewerf

Goewerneur lord Charles Somerset vaardig dr. Thom in 1820 af om in Skotland na predikante vir die NG Kerk te gaan soek ten einde te voorsien in die groot behoefte aan predikante vir nuwe of vakante gemeentes. Sedert die stigting van die gemeentes Kaapstad (1665), Stellenbosch (1686) en die Paarl (1691) het daar meer as 'n halfeeu verloop voor Tulbagh (1743) en Swartland (1745) gestig is. Daarna volg Graaff-Reinet eers in 1792 en Swellendam in 1798, sodat die Britte met hulle bewindsoorname slegs sewe gemeentes in die Kaap aangetref het.

Ná die stigting van die volgende gemeente, Caledon in 1811, volg nuwe gemeentes egter flink op mekaar: George (1813), Uitenhage (1817), Cradock (1818), Beaufort-Wes en Somerset-Wes (albei1819). Ná dr. Thom se reus, kom Worcester (1821), Somerset-Oos (1825), Durbanville, Clanwilliam, Colesberg (al drie in 1826), Glen Lynden (1827), Wynberg (1829), Albanie (1831), Stockenström (1832) en Piketberg (1833) aan die beurt. Tydens die eerste 158 ná die volksplanting deur kommandeur Jan van Riebeeck is dus net sewe gemeentes gestig, maar in die daaropvolgende 22 jaar 'n volle 16. Gedurende die 22-jaar-tydperk ná die stigting van die volgende gemeente, is nog 46 gemeentes afgestig.

Daar was ten tyde van dr. Thom se reis na Skotland juis 'n groot tekort aan predikante. Dit was dringend noodsaaklik om veral in die buitedistrikte gemeentes te stig en so die Kerk se beskawende invloed daarheen uit te brei. Die tekort aan predikant sou redelik maklik uit Nederland aangevul kon word, maar die Britse owerheid het verkies om predikante van die Skotse Presbiteriaanse Kerk na Suid-Afrika te bring. Die Skotse Kerk het groot ooreenkomste met die Calvinistiese NG Kerk vertoon, maar boweal was die voornemende predikante almal Engelssprekend en sou dit die verengelsing, wat Somerset reeds in 1812 begin het, aanhelp. Die Kweekskool wat predikante vir die NG Kerk kon oplei, is eers in 1859 gestig (toe daar reeds 80 gemeentes bestaan het), en weinig Afrikaners het destyds na Europa gegaan om hulle as leraar te bekwaam.

Tot en met 1820 het daar slegs agt Afrikanerpredikante in die Kerk gedien, naamlik ds. Petrus van der Spuy(1746), Christiaan Fleck (1781), Petrus Johannes van der Spuy (1786), Michiel Christiaan Vos (1794), Jacobus Scholtz (1811), Tobias Johannes Herhold (1811), Jan Christiaan Berrangé (1815) en Cornelis Mol (1817).

Dr. Thom beraam in oorleg met graaf Bathurst, indertydse Britse koloniale sekretaris (na wie Bathurst in die Oos-Kaap genoem is), 'n plan om proponente van die Kerk van Skotland te oortuig om die leraarsamp in die NG Kerk te aanvaar, nadat hulle eers vir 'n ruk die Hollandse taal in Nederland sou gaan aanleer. Kommissies is in Aberdeen en Glasgow gestig om proponente te werf en, skryf eerw. A. Dreyer in 1924 "het moet erkend worden, dat Dr. Thom zeer gelukkig was in zijn keuze van de eerste kandidaten voor Zuid-Afrika".

Eerste ses proponente

Die kommissie van Aberdeen stuur di. Andrew Murray sr., Colin Fraser en George Morgan, wat onderskeidelik in die gemeentes Graaff-Reinet, Beaufort-Wes en Somerset-Oos geplaas word. Die kommissie van Glasgow stuur di. Henry Sutherland, Alexander Smith en William Ritchie Thompson, wie se eerste gemeentes onderskeidelik Worcester, Uitenhage en Stockenström (eers as sendeling en van die gemeente se stigting in 1832 af as leraar) was.

Ds. James Edgar (1789-1848) was 18 jaar lank tot aan sy dood predikant van die NG gemeente Somerset-Wes. Hy is langs die dorp se eerste NG kerkgebou begrawe.

Nog 'n sewetal (1828 - 1836)

Hierna kom nog van tyd tot tyd tot in 1836 'n sewetal predikante uit Skotland aan, toe daar genoeg inheemse Afrikanerpredikante was om aan die behoefte te voldoen. Teen 1837 het Skotse predikante nietemin reeds die helfte van die Kaaps Sinode uitgemaak. Die sewe wat mettertyd oorgekom het, was in 1828 di. James Edgar, eers leraar op Durban(ville) en later 18 jaar lank leraar van die NG gemeente Somerset-Wes en John Cassie op Caledon. In 1829 kom ds. John Pears, eers professor aan die Suid-Afrikaanse Kollege in Kaapstad, voorloper van die Universiteit van Kaapstad, en later leraar op Somerset-Oos. In 1831 keer dr. William Robertson na Suid-Afrika terug nadat hy hom in Aberdeen en Utrecht as leraar gaan bekwaam het. Hy het oorspronklik in 1822 op dieselfde skip as ds. Andrew Murray sr. na die Kaap gekom nadat albei op Graaff-Reinet aangestel is, die een as onderwyser, die ander as leraar. Robertson het egter na vyf jaar besluit om te keer na Europa om ook predikant te word. Hy keer na die Kaap terug om Clanwilliam se eerste NG predikant te word, daarna 38 jaar lank op Swellendam as leraar te arbei en uiteindelik van 1872 tot '76 in die NG gemeente Kaapstad. In 1833 kom ds. Alexander Welsh na Suid-Afrika as leraar van Glen Lynden, in 1834 ds. Robert Shand as leraar van Tulbagh en laastens in 1836 ds. Thomas Reid as eerste leraar van die NG gemeente Colesberg. Hy bedank egter in 1852 vanweë toenemende onaangenaamhede tussen hom en sy gemeente.

Laaste nege (1862 - 1867)

Dr. William Robertson is op die Kaapse Sinodes van 1842 en 1852 tot moderator verkies. Soveel vertroue stel die ander Kaapse predikante in hom dat hy in 1860 op 'n geseënde konferensie op Worcester as afgevaardigde gekies word om in Holland en Skotland na "vrome en regsinnige predikante en onderwysers te gaan soek, ten einde die geledere van ons Kerk teen die dreigende aanvalle van die liberalisme te versterk". Buiten ds. Gilles van de Wall wat Robertson in Holland werf, kom deur sy toedoen in 1862 nog sewe Skotse predikante na Suid-Afrika: di. Andrew McGregor (Robertson), Dugald McMillan (Harrismith), John McCarter (Weenen), Thomas McCarter (Calvinia), Thomas Gray (Aberdeen), William Cormack (Burgersdorp) en David Ross (Lady Grey). Die laaste twee was di. Richard Craig (Weenen) en James Turnbull (Greytown).

Beskouing

Natuurlik kon die 25 predikante nie almal ewe goed by die plaaslike omstandighede aanpas nie. Enkele het dan ook na hulle vaderland teruggekeer, ander weer het lewenslank gesukkel met die vreemde taal waarin hulle hul nooit heeltemal tuis gevoel het nie. Maar daar was ook onder hulle diegene wat hulle dadelik aangetrokke gevoel het deur die vroomheid, vriendelikheid en hartlikheid van die Afrikaans-Hollandse bevolking, wat die volk se lief en leed gedeel het en wat deur puriteinse nougesetheid, die getrouheid van hulle herderlike arbeid en hul godsalige lewenswyse 'n geseënde invloed op die ontwikkeling van die lidmate se godsdienstige lewe uitgeoefen het.

Fotogalery

• 
  Ds. George Morgan, in 1825 in diens getree, tot 1841 leraar van Somerset-Oos.
• 
  Ds. James Turnbull, in 1867 in diens getree, was die laaste van die Skotse predikante wat na Suid-Afrika gekom het.
• 
  Ds. John Pears, in 1829 op Glen Lynden ontvang, na wie die NG gemeente Pearston genoem is.
• 
  Ds. Robert Shand, in 1834 in diens getree, leraar van Tulbagh tot 1871.
• 
  Dr. George Thom, superintendent van die Londense Sendinggenootskap wat die eerste predikante in Skotland gaan werf het.
• 
  Ds. Andrew Murray sr., in 1822 in diens getree. Murraysburg is na hom genoem.
• 
  Ds. Alexander Smith, in 1822 in diens getree, na wie die NG gemeente Alexandria en die Oos-Kaapse dorp Alexandria genoem is.
• 
  Ds. Henry Sutherland, in 1824 in diens getree, na wie Sutherland genoem is.
• 
  Ds. Colin Fraser, in 1824 in diens getree, na wie Fraserburg genoem is. Hy was 38 jaar lank die tweede leraar van die NG gemeente Beaufort-Wes.
• 
  Ds. Andrew McGregor, in 1862 in diens getree, na wie McGregor genoem is.
• 
  Ds. David Ross, in 1863 in diens getree, na wie die NG gemeente Rossville genoem is.
• 
  Ds. Dugald McMillan was die eerste leraar van die NG gemeente Harrismith (1862-'74), waarna hy na Skotland terugkeer en daar sterf in 1904.
• 
  Ds. John McCarter was NG gemeente Weenen se eerste leraar en het die gemeente gedien van 1862 tot 1866.
• 
  Ds. Richard Craig, van 1868 tot 1883, toe hy emeriteer, Weenen se tweede leraar. Dit was sy enigste gemeente. Hy is oorlede op 25 November 1890.

Bronne

• Dreyer, eerw. A. 1924. Eeuwfeest-Album van de Nederduits Gereformeerde-Kerk in Zuid-Afrika 1824 - 1924. Kaapstad: Publikatie-kommissie van de Z.A. Bijbelvereniging.
• Dreyer, eerw. A. 1932. Jaarboek van die Nederduits-Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika vir die jaar 1933, Kaapstad: Jaarboek-Kommissie van die Raad van die Kerke.
• Hofmeyr, George (hoofred.), 2002. NG Kerk 350. Wellington: Lux Verbi.BM.
• Olivier, ds. P.L. (samesteller), 1952. Ons gemeentelike feesalbum. Kaapstad en Pretoria: N.G. Kerk-uitgewers.