Gaan na inhoud

Sonnestelsel

Wysig skakels
in Wikipedia, die vrye ensiklopedie
Die planete en dwergplanete van die Sonnestelsel. Die groottes is volgens skaal, maar nie die relatiewe afstand van die Son af nie.

Die Sonnestelsel bestaan uit die Son en die ander hemelliggame wat deur swaartekrag daaraan gebind is en daarom wentel. Die hemelliggame in ons sonnestelsel bestaan uit die agt planete, hulle 166 bekende mane,[1] vyf dwergplanete en biljoene ander klein liggame. Hierdie klein liggame, of klein sonnestelselvoorwerpe (KSV's), sluit asteroïdes, ysige Kuiper-gordelvoorwerpe, komete, meteoroïdes en interplanetêre stof in. Die Aarde is die derde planeet van die Sonnestelsel.

Die gekarteerde streke van die Sonnestelsel is die Son, vier aardse binnenste planete, die asteroïdegordel, vier buitenste planete (die reuseplanete), die Kuiper-gordel en die verstrooide skyf. Die teoretiese Oort-wolk bestaan moontlik op 'n afstand ongeveer duisend maal verder as die gekarteerde streke.

Die vloei van plasma vanaf die Son (deur die sonwind) deurdring die Sonnestelsel. Dit skep 'n stellêre windbel in die interstellêre medium, genaamd die helio- of sonsfeer, wat tot in die middel van die verstrooide skyf strek.

Die planete in die Sonnestelsel (in volgorde van hulle afstand van die Son) is:

  1. Mercurius
  2. Venus
  3. Aarde
  4. Mars
  5. Jupiter
  6. Saturnus
  7. Uranus
  8. Neptunus

Met die ingang van 2009 is vyf kleiner voorwerpe as dwergplanete geklassifiseer. Ceres is in die asteroïdegordel en vier ander wentel om die Son agter Neptunus: Pluto (voorheen as die negende planeet geklassifiseer), Haumea, Makemake en Eris.

Ses van die planete en drie van die dwergplanete word deur natuurlike satelliete omwentel. Daar word gewoonlik na hierdie satelliete as "mane" verwys, soos die Aarde se eie maan. Al die buitenste planete word deur planetêre ringe van stof en ander partikels omring. Sedert 2016 is daar aanwysings dat daar moontlik nog 'n Planeet Nege bestaan in 'n baie groot wentelbaan.

Ontdekking en verkenning

[wysig | wysig bron]

Vir duisende jare het die mensdom (met 'n paar merkwaardige uitsonderings) nie die bestaan van die Sonnestelsel erken nie. Hulle het geglo dat die Aarde 'n stilstaande voorwerp in die middel van die heelal is en dat ons planeet heeltemal anders is as die goddelike of hemelse voorwerpe wat deur die lug beweeg. Alhoewel beide die Indiese wiskundige en sterrekundige Aryabhata (476 – 550) en die Griekse filosoof Aristarchos van Samos (310 v.C. – ongeveer 230 v.C.) gespekuleer het dat die Són moontlik die middelpunt vorm, was Nicolaas Copernicus die eerste persoon wat 'n wiskundige stelselmodel met die Son as middelpunt ontwerp het en ook sterrekundige voorspellings gebaseer op die model kon maak. Sy 17de-eeuse opvolgers, Galileo Galilei, Johannes Kepler en Isaac Newton, het 'n begrip van fisika ontwikkel wat gelei het tot die aanvaarding dat die Aarde om die Son wentel en dat die planete deur dieselfde fisiese wette as die Aarde beheer word. Meer onlangs het dit gelei tot die ondersoek van aardrykskundige verskynsels soos berge en kraters en ander seisoenale meteorologiese verskynsels soos wolke, stofstorms en yskappe op ander planete.

Struktuur

[wysig | wysig bron]
Die relatiewe massas van die planete in die Sonnestelsel. Jupiter en Saturnus domineer die stelsel met 71% en 21% van die totaal, respektiewelik. Mars en Mercurius het saam minder as 0,1% en is nie sigbaar op hierdie skaal nie.
Die wentelbane van die liggame in die Sonnestelsel, volgens skaal (kloksgewys van bo links).

Die hoofkomponent van die Sonnestelsel is die Son, 'n hoofreeksster wat 99,86% van die stelsel se bekende massa besit en dit met sy swaartekrag domineer.[2] Jupiter en Saturnus, die twee grootste liggame wat om die Son wentel, besit saam meer as 90% van die res van die stelsel se massa.

Die meeste groot voorwerpe wat om die Son wentel, lê naby die Aarde se wentelvlak (bekend as die sonnebaan). Die planete is baie naby aan die sonnebaan, terwyl komete en Kuiper-gordelvoorwerpe meer afwyk en gewoonlik nie in dieselfde vlak beweeg nie.

Al die planete en meeste ander voorwerpe wentel ook saam met die Son se wenteling (anti-kloksgewys, soos gesien van bo die Son se noordpool). Daar is wel uitsonderings, soos Halley se Komeet.

Kepler se wette van planetêre beweging beskryf die wentelbane van voorwerpe wat om die Son wentel. Volgens Kepler se wette beweeg elke voorwerp langs 'n ellips, met die Son by een van die brandpunte. Voorwerpe nader aan die Son het korter jare. Met 'n elliptiese wentelbaan wissel die afstand tussen die voorwerp en die Son gedurende die loop van die jaar. Die naaste verbygangspunt aan die Son word die perihelium of sonsafstand genoem, terwyl die verste verbygangspunt die aphelium genoem word. Elke liggaam beweeg op sy vinnigste tydens sy perihelium en op sy stadigste tydens sy aphelium. Die wentelbane van die planete is ellipties, dog byna sirkelvormig. In teenstelling hiermee is baie komete, asteroïdes en die Kuiper-gordelvoorwerpe se wentelbane hoogs ellipties.

Siende dat daar sulke uitgestrekte afstande tussen die hemelliggame in ons sonnestelsel is, word hulle dikwels afgebeeld as of hulle almal dieselfde afstand van mekaar is. Die werklikheid is egter heeltemal anders (met 'n paar uitsonderings): hoe verder 'n voorwerp vanaf die Son is, hoe verder is hy ook vanaf die voorwerp voor hom. Byvoorbeeld: Venus is ongeveer 0,33 astronomiese eenhede (AE)[3] verder weg as Mercurius, terwyl Saturnus 4,3 AE ver van Jupiter is en Neptunus 10,5 AE vanaf Uranus is. Daar is al pogings aangewend om die verband tussen hierdie wentelafstande te bepaal (sien die Wet van Titius-Bode), maar geen van die gestelde teorieë is al aanvaar nie.

Meeste van die planete in die Sonnestelsel besit hulle eie sekondêre stelsels. Baie van hulle word ook weer deur planetêre voorwerpe omwentel: natuurlike satelliete (of mane). Sommige van hierdie natuurlike satelliete is groter as planete (maar nie groter as die planeet waarom dit wentel nie). Die meeste van die grootste natuurlike satelliete het 'n sinchroniese rotasie, waar een kant van die satelliet permanent na die planeet gedraai is (soos ook die geval met die Aarde se maan is). Die vier grootste planete besit ook planetêre ringe: dun ringe, saamgestel uit klein partikels wat in ooreenstemming om die planete wentel.

Terminologie

[wysig | wysig bron]

Die Sonnestelsel word soms in verskeie streke gedeel. Die binnenste Sonnestelsel sluit die vier aardse planete en die hoof asteroïdegordel in. Die buitenste Sonnestelsel begin na die asteroïdes en sluit die vier reuseplanete in.[4] Met die ontdekking van die Kuiper-gordel word die vêrste dele van die Sonnestelsel as 'n aparte streek beskou, wat bestaan uit die voorwerpe ná Neptunus.[5]

Die voorwerpe wat om die Son wentel word in drie klasse geklassifiseer: planete, dwergplanete en klein sonnestelselvoorwerpe (KSV's). 'n Planeet is enige liggaam wat om die Son wentel wat genoeg massa het om homself deur middel van sy eie swaartekrag in 'n sferiese vorm te vorm en alle kleiner voorwerpe in die onmiddelike ruimte om hom opgesweep of weggeruim het. Volgens hierdie definisie het die Sonnestelsel agt planete: Mercurius, Venus, Aarde, Mars, Jupiter, Saturnus, Uranus en Neptunus. Voor Pluto sy status as planeet verloor het, is kinders die volgorde van die planete geleer met die eselsbruggie "Meneer Van As, My Jas Sal U Nie Pas. Pluto het sy status as planeet verloor siende dat hy nie die Kuiper-gordelvoorwerpe in sy wentelbaan uit die weg geruim het nie.[6] 'n Dwergplaneet is 'n hemelliggaam wat om die Son wentel, massief genoeg is om deur sy eie swaartekrag 'n sferiese vorm aan te neem, nie die klein voorwerpe in sy omliggende area weggeruim het nie en ook nie 'n satelliet is nie.[6] Volgens hierdie definisie het die Sonnestelsel vyf dwergplanete: Ceres, Pluto, Haumea, Makemake en Eris.[7] Ander voorwerpe wat in die toekoms as dwergplanete geklassifiseer mag word is Sedna, Orcus en Quaoar. Dwergplanete wat verder as Neptunus om die Son wentel staan bekend as plutoïedes.[8] Die oorblywende voorwerpe wat om die Son wentel word klein sonnestelselliggame genoem.[6]

Die streke of sones van die Sonnestelsel: die binnenste Sonneselsel, die asteroïdegordel, die reuseplanete en die Kuipergordel. Die groottes en wentelbane is nie volgens skaal nie.

Planetêre wetenskaplikes gebruik die terms "gas", "ys" en "rots" of "steen" om die verskillende klasse stowwe wat in die Sonnestelsel gevind word te klassifiseer. "Rots" beskryf verbindings met 'n hoë smeltpunt (meer as rofweg 500 K), soos silikaat. Rotsagtige stowwe is algemeen in die binnenste Sonnestelsel: die aardse planete en asteroïdes bestaan uit rotsagtige stowwe. Gasse is stowwe met 'n lae smeltpunt, soos atomiese waterstof, helium en edelgasse: hulle domineer die middelste streek en beide Jupiter en Saturnus bestaan hoofsaaklik uit sulke gasse. Ys, soos die ys van water, metaan, ammoniak en koolstofdioksied,[9] het smeltpunte van tot 'n paar honderd Kelvin. Die meerderheid satelliete van die reuseplanete bestaan uit ysige stowwe, sowel as die talle klein voorwerpe wat agter Neptunus se wentelbaan lê en die oorgrote meerderheid van Uranus en Neptunus se samestellings (daar word ook soms na hulle verwys as die "ysreuse").[10]

Die Son

[wysig | wysig bron]
Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Son.
Die son, soos gesien in die x-straalstreek van die elektromagnetiese spektrum.
Die Hertzsprung-Russell-diagram meet die helderheid van 'n ster teen sy kleurindeks. Die hoofreeks is hier sigbaar as 'n prominente diagonale band wat van die hoek bo links tot in die hoek onder regs strek.

Die Son is die Sonnestelsel se ster en verreweg die stelsel se belangrikste komponent. Die Son se groot massa verskaf aan hom 'n binnenste digtheid wat hoog genoeg is om kernfusie te verduur; dit stel enorme hoeveelhede energie vry, wat meestal na die buitenste ruim gestraal word as elektromagnetiese straling, soos sigbare lig.

Die Son word geklassifiseer as 'n taamlik groot geeldwerg, maar die naam is misleidend: in vergelyking met die ander sterre in ons sterrestelsel is die Son groter en helder. Sterre word volgens die Hertzsprung-Russell-diagram geklassifiseer, 'n grafiek wat die helderheid van sterre teen hulle oppervlaktemperatuur karteer. Warmer sterre is oor die algemeen helderder. Sterre wat hierdie patroon volg word beskryf as "hoofreeks"-sterre: ons son lê in die middel van hierdie hoofreeks. Dit is egter skaars dat sterre warmer en helder as die Son is, terwyl dowwer en koeler sterre algemeen is.[11]

Daar word geglo dat die Son se posisie in die hoofreeks beteken dat dit in "die bloei van sy lewe" is, siende dat dit nog nie sy waterstofvoorraad vir kernfusie opgebruik het nie. Die Son word algaande helderder; vroeër in sy geskiedenis was hy 75% so helder as vandag.[12]

Die Son is 'n derde generasie of populasie I-ster; dit beteken dat dit in die latere stadiums van die heelal se evolusie gebore is en 'n groter "metaal"inhoud as populasie II en die teoretiese populasie III-sterre het.[13] Die term "metaal" verwys hier na elemente wat swaarder is as waterstof en helium. Elemente wat swaarder as waterstof en helium is, is vervoer in die kerns van antieke, ontploffende sterre, so die eerste generasie sterre moes sterf voor die heelal met hierdie atome verryk kon word. Die oudste sterre bevat min metale, terwyl nuwer sterre altyd meer bevat. Daar word gereken dat die hoë metaalinhoud beslissend was in die ontwikkeling van 'n planetêre stelsel saam met die Son, siende dat planete gevorm word uit die aanwas van metale.[14]

Interplanetêre materie

[wysig | wysig bron]
Die heliosferiese neutrale vlak.

Die Son straal nie slegs lig uit nie, maar ook 'n aaneenhoudende stroom gelaaide deeltjies (plasma), bekend as die sonwind. Hierdie deeltjiestroom is besig om uit te sprei teen 'n spoed van rofweg 1,5 miljoen kilometer per uur[15] en dit skep 'n fyn atmosfeer (die heliosfeer) wat die Sonnestelsel tot ongeveer 100 AE deurdring (sien heliopouse). Dit vorm die hoofbestanddeel van die interplanetêre materie of interplanetêre stof (die materie wat ons sonnestelsel vul en waardeur al die groter hemelliggame deur moet beweeg). Geomagnetiese storms op die Son se oppervlak, soos sonvlamme en koronale massa-uitwerpings, versteur die heliosfeer en skep ruimteweer.[16] Die Son se omwentelende magnetiese veld werk op die interplanetêre materie in om die heliosferiese neutrale vlak te skep. Die heliosferiese neutrale vlak is die grootste struktuur in die Sonnestelsel[17] en is die vlak in die Sonnestelsel waar die polariteit van die Son se magnetiese veld van noord na suid verander.

Poolligte vanuit die ruimte waargeneem.

Die Aarde se magnetiese veld beskerm die atmosfeer teen wisselwerking met die sonwind. Venus en Mars het nie magnetiese velde nie, wat beteken dat die sonwind besig is om hulle atmosfere te erodeer: die atmosfere is besig om te verbrokkel en die ruimte in te waai.[18] Die wisselwerking tussen die sonwind en die Aarde se magnetiese veld veroorsaak die auroras of poolligte, wat naby magnetiese pole waargeneem kan word.

Kosmiese strale ontstaan buite die Sonnestelsel. Die heliosfeer beskerm die Sonnestelsel gedeeltelik en die planetêre magnetiese velde (vir die planete wat een besit) bied ook beskerming. Die digtheid van kosmiese strale in die interstellêre materie en die sterkte van die Son se magnetiese veld verander oor baie lang tye, dus varieer die hoeveelheid kosmiese straling, alhoewel dit nie bekend is hoeveel dit varieer nie.[19]

Die interplanetêre materie is die tuiste van ten minste twee skyfagtige streke wat uit kosmiese stof bestaan. Die eerste, die interplanetêre stofwolk, lê in die binnenste Sonnestelsel. Dit is waarskynlik gevorm deur botsings binne-in die asteroïdegordel, veroorsaak deur interaksies met die planete.[20] Die tweede strek van ongeveer 10 AE tot ongeveer 40 AE en is waarskynlik gevorm deur soortgelyke botsings binne-in die Kuiper-gordel.[21][22]

Binnenste Sonnestelsel

[wysig | wysig bron]

Die binnenste Sonnestelsel verwys na die streek wat die aardse planete en asteroïdes bevat. Die voorwerpe in die binnenste Sonnestelsel bestaan hoofsaaklik uit silikate en metale en drom baie naby aan die Son saam. Die radius van hierdie hele streek is korter as die afstand tussen Jupiter en Saturnus.

Binnenste planete

[wysig | wysig bron]
Die binnenste planete. Van links na regs: Mercurius, Venus, Aarde, Mars (groottes volgens skaal)

Die vier binnenste (of aardse) planete het digte, rotsagtige samestellings, min of geen mane en geen ringstelsels nie. Hulle is hoofsaaklik saamgestel deur minerale met hoë smeltpunte, soos die silikate wat hulle kors en mantel vorm, en metale soos yster en nikkel, wat hulle kerns vorm. Drie van die vier binnenste planete (Venus, Mars en die Aarde) het substansiële atmosfere; almal het impakkraters en tektoniese oppervlakeienskappe soos skeurdale en vulkane.

Mercurius

[wysig | wysig bron]
Mercurius (0,4 AE) is die planeet wat die naaste aan die Son is en dit is ook die kleinste planeet (0.055 Aardmassas). Mercurius het geen natuurlike satelliete nie en die enigste geologiese eienskappe (sover bekend) behalwe impakkraters is gelobde bulte of "rupes" ("afgrond" in Latyn), waarskynlik veroorsaak deur 'n periode van ineentrekking vroeg in die planeet se geskiedenis.[23] Mercurius se geringe atmosfeer bestaan uit atome wat deur die sonwind van sy oppervlak af geblaas word.[24] Die planeet se relatief groot ysterkern en dun mantel is nog nie geheel en al verklaar nie. Sommige teorieë beweer dat die planeet se buitenste lae deur 'n reuse impak weggestroop is en dat dit deur die jong Son se straling gekeer is om ten volle aan te was.[25][26]

Venus

[wysig | wysig bron]
Venus (0,7 AE) se grootte is vergelykbaar met die Aarde (0.815 Aardmassas) en het ook, soos die Aarde, 'n dik silikaatmantel om 'n ysterkern, 'n substansiële atmosfeer en bewyse van interne geologiese aktiwiteit. Dit is egter baie droër as die Aarde en sy atmosfeer is negentig keer digter. Venus het geen natuurlike satelliete nie. Dit is die warmste planeet, met oppervlaktemperature van meer as 400 °C, hoogs waarskynlik te danke aan die groot aantal kweekhuisgasse in die atmosfeer.[27] Geen definitiewe bewyse van huidige geologiese aktiwiteit is op Venus bespeur nie, maar dit het nie 'n magnetiese veld wat die verdunning van sy substansiële atmosfeer sal voorkom nie; dít stel voor dat sy atmosfeer dikwels deur vulkaniese uitbarstings aangevul word.[28]

Aarde

[wysig | wysig bron]
Die Aarde (1 AE) is die grootste en digste van die binnenste planete en die enigste planeet wat (sover bekend) tans geologiese aktiwiteit het. Dit is ook die enigste bekende planeet wat lewe bevat. Die planeet so vloeibare hidrosfeer (wateromhulsel) is uniek onder die aardse planete en dit is ook die enigste planeet waar plaattektonika waargeneem is. Die Aarde se atmosfeer verskil drasties van dié van die ander planete: die aanwesigheid van lewe het dit so gewysig dat dit 21% vrye suurstof (O2) bevat.[29] Die Aarde het slegs een natuurlike satelliet, die Maan,[30] die enigste groot satelliet van 'n aardse planeet in die Sonnestelsel.

Mars

[wysig | wysig bron]
Mars (1,5 AE) is kleiner as die Aarde en Venus (0.107 Aardmassas). Dit besit 'n tengerige atmosfeer wat hoofsaaklik uit koolstofdioksied bestaan. Die planeet se oppervlak is besaai met groot vulkane soos Olympus Mons en skeurdale soos Valles Marineris; die oppervlak toon ook dat geologiese aktiwiteit moontlik tot baie onlangs daar plaasgevind het. Mars se kenmerkende rooi kleur is as gevolg van roes: die grond op die rooi planeet is ryk aan yster.[31] Mars het twee uiters klein natuurlike satelliete, Phobos en Deimos. Daar word geglo dat dié twee gevange asteroïdes is.[32]

Asteroïdegordel

[wysig | wysig bron]
'n Beeld van die hoofasteroïdegordel en die Trojaanse asteroïdes.

Asteroïdes is meesal klein hemelliggame wat hoofsaaklik uit rotsagtige en metallieke nievlugtige minerale saamgestel is.

Die hoofasteroïdegordel beslaan die wentelbaan tussen Mars en Jupiter, tussen 2,3 en 3,3 AE. Daar word geglo dat dit oorblyfsels van die Sonnestelsel se vorming is, wat nie daarin geslaag het om te aan te was nie, as gevolg van die swaartekragstorings deur Jupiter. Asteroïde se groottes wissel van mikroskopies tot honderde kilometers wyd en hulle word as KSV's geklassifiseer, alhoewel sommiges, soos 4 Vesta en 10 Hygieia as dwergplanete herklassifiseer mag word indien daar bewys word dat hulle hidrostatiese of waterstandsewewig bereik het.

Die asteroïdegordel bevat duisende der duisende, moontlik selfs miljoene voorwerpe wat 'n deursnit van meer as een kilometer het.[33] Ten spyte hiervan is die totale massa waarskynlik minder as 'n duisendste van die Aarde s'n.[34] Die hoofgordel bevat uitgestrekte ruimtes waarin geen voorwerpe voorkom nie: ruimtetuie beweeg dikwels met gemak deur hierdie gebied. Asteroïdes met 'n deursnit tussen 10 en 10−4 m staan bekend as meteorïdes.[35]

Ceres

[wysig | wysig bron]
Ceres
Ceres (2,77 AE) is die grootste liggaam in die asteroïdegordel en is geklassifiseer as 'n dwergplaneet. Dit het 'n deursneë van net onder 1000 km, groot genoeg vir die dwergplaneet se swaartekrag om dit in 'n sferiese vorm te trek. Met die ontdekking van Ceres in die 19de eeu is dit as 'n planeet beskou, maar in die 1850's is dit as 'n asteroïde herklassifiseer, ná verdere ondersoek die teenwoordigheid van meer asteroïdes bevestig het.[36] Ceres is in 2006 opnuut as 'n dwergplaneet geklassifiseer.

Asteroïdegroepe

[wysig | wysig bron]
Asteroïdes in die hoofgordel word verdeel in asteroïdegroepe en asteroïdefamilies. Asteroïdemane is asteroïdes wat om groter asteroïdes wentel. Hulle word nie so duidelik as planetêre mane onderskei nie en is soms selfs so groot as die voorwerpe waarom hulle wentel. Die asteroïdegordel bevat ook hoofgordelkomete, wat moontlik die bron van die Aarde se water was.[37]

Trojaanse asteroïdes word in een van Jupiter se vierde en vyfde Lagrange-punte (punte van stabiele swaartekrag) aangetref; "Trojaan" word ook gebruik vir klein liggame in enige ander planetêre of satelliet-Langrange-punt. Hilda-asteroïdes volg 'n 2:3 omwentelingsresonansie met Jupiter: dit beteken dat hulle drie keer om die Son wentel vir elke twee keer wat Jupiter om die Son wentel.

Die binnenste Sonnestelsel bevat ook Aardskrammers, waarvan baie die wentelbane van die binnenste planete kruis.

Buitenste Sonnestelsel

[wysig | wysig bron]

Die buitenste streek van die Sonnestelsel is die tuiste van die reuseplanete en hulle planeetgrootte satelliete. Baie kortstondige komete, waaronder ook die kentaurs, se wentelbane strek tot in hierdie streek. Die soliede voorwerpe in hierdie streek is uit 'n hoër proporsie vlugtige stowwe saamgestel, soos water, ammoniak en metaan (daar word in planetêre wetenskap dikwels na hierdie vlugtige stowwe as "ysse" verwys). Hierdie samestelling is in kontras met die rotsagtige samestelling van die binnenste planete.

Buitenste planete

[wysig | wysig bron]
Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Reuseplaneet.
Van bo na onder: Neptunus, Uranus, Saturnus en Jupiter (nie volgens skaal nie).

Die vier buitenste planete, of reuseplanete, beslaan saam 99% van die massa wat om die Son wentel. Jupiter en Saturnus bestaan hoofsaaklik uit waterstof en helium, terwyl Uranus en Neptunus 'n groter proporsie ysse in hulle samestelling het. Sommige sterrekundiges het voorgestel dat hulle in hulle eie kategorie geplaas moet word, naamlik "ysreuse".[38] Al vier die reuseplanete het 'n planetêre ringstelsel, alhoewel slegs Saturnus s'n maklik vanaf die Aarde waargeneem kan word.

Jupiter

[wysig | wysig bron]
Jupiter (5.2 AE) se massa is gelyk aan dié van 318 Aardes, of 2,5 keer die massa van al die ander planete saam. Hierdie gasreus bestaan hoofsaaklik uit waterstof en helium. Sy sterk interne hitte is verantwoordelik vir 'n aantal semi-permanente eienskappe in die planeet se atmosfeer, soos wolkegordels en die Groot Rooi Kol. Jupiter het 63 natuurlike satelliete (sover bekend). Die vier grootstes, Ganimedes, Kallisto, Io en Europa, toon ooreenkomste met aardse planete, soos vulkanisme en interne verwarming.[39] Ganimedes is die grootste satelliet in die Sonnestelsel en is selfs groter as Mercurius.

Saturnus

[wysig | wysig bron]
Saturnus (9,5 AE) is bekend vir sy merkwaardige ringstelsel. Die planeet deel eienskappe met Jupiter, byvoorbeeld die samestelling van sy atmosfeer. Hy is egter minder massief, met 'n massa gelyk aan dié van 95 Aardes. Saturnus het sestig satelliete (sover bekend), asook nog drie onbevestigde satelliete. Twee van sy satelliete, Titaan en Enkelados, toon tekens van geologiese aktiwiteit, alhoewel hulle hoofsaaklik uit ys bestaan.[40] Titan is groter as die planeet Mercurius en is die enigste satelliet in die Sonnestelsel met 'n substansiële atmosfeer.

Uranus

[wysig | wysig bron]
Uranus (19.6 AE) het 'n massa gelyk aan 14 Aardes en is die ligste van die buitenste planete. Die planeet is uniek siende dat dit op sy sy om die Son wentel: die skuinste van Uranus se as is meer as 90 grade tot die eklipties. Hy het 'n baie kouer kern as die ander reuseplanete en straal bitter min hitte na die ruimte uit.[41] Uranus het (sover bekend) 27 natuurlike satelliete, waarvan Titiana, Oberon, Umbriel, Ariel en Miranda die grootste is.

Neptunus

[wysig | wysig bron]
Neptunus (30 AE) is ietwat kleiner as Uranus, maar het steeds 'n groter massa (gelyk aan 17 Aardes) en is dus digter. Hy straal ook meer interne hitte uit, maar nie soveel as Jupiter of Saturnus nie.[42] Neptunus het 13 satelliete (sover bekend). Die grootste, Triton, is geologies aktief, met geisers van vloeibare stikstof.[43] Triton is die enigste groot satelliet met 'n terugwaartse wentelbaan. Neptunus word deur 'n aantal planetoïdes in sy wentelbaan vergesel: hulle staan as Neptunus-Trojane bekend en is in 'n 1:1 wentelresonansie met die planeet, wat beteken dat hulle mekaar in dieselfde wentelbaan volg

Komete

[wysig | wysig bron]
Die komeet Hale-Bopp.

Komete is klein sonnestelselliggame, gewoonlik slegs 'n paar kilometer wyd, wat hoofsaaklik uit vlugtige ysse saamgestel is. Hulle het hoogs eksentriese wentelbane: gewoonlik 'n perihelium binne-in die wentelbane van die binnenste planete en 'n aphelium ver agter Pluto. Wanneer 'n komeet die Sonnestelsel binnekom, veroorsaak die son se nabyheid dat die ysige oppervlak van die komeet verdamp en ioniseer, wat 'n koma veroorsaak: 'n lang, waasagtige stert van gas en stof wat dikwels aan die blote oog sigbaar is.

Kortstondige komete het wentelbane wat minder as tweehonderd jaar duur. Langdurige komete het wentelbane wat duisende jare kan neem. Daar word geglo dat kortstondige komete in die Kuiper-gordel ontstaan het, terwyl langdurige komete, soos Hale-Bopp, van die Oort-wolk afkomstig is. Baie komeetgroepe, soos die Kreutz-groep, het gevorm uit die uiteenskeuring van 'n enkele ouerkomeet.[44] Sommige komete met hiperboliese wentelbane het moontlik buite die Sonnestelsel ontstaan, alhoewel dit moeilik is om hulle presiese wentelbaan te bepaal.[45] Ou komete waarvan die meeste vlugtige stowwe deur sonverwarming uitgedryf is, word dikwels as asteroïdes gekategoriseer.[46]

Kentaurs

[wysig | wysig bron]

Kentaurplanetoïedes is ysige, komeetagtige liggame, met 'n semi-belangrike as wat groter as Jupiter is (5,5 AE) en kleiner as Neptunus is (30 AE). Die grootste bekende kentaur is 10199 Chariklo, met 'n deursneë van ongeveer 250 km.[47] Die eerste kentaur wat ontdek is, is 2060 Chiron en word ook as 'n komeet geklassifiseer (95P), siende dat dit net soos ander komete 'n koma ontwikkel wanneer dit naby die Son kom.[48]

Trans-neptuniese streek

[wysig | wysig bron]

Die gebied verby Neptunus, soms verwys na as die "trans-neptuniese streek", is steeds hoofsaaklik onbekend. Dit blyk uit veral klein liggame te bestaan: die grootste liggaam het 'n deursnit gelykstaande aan 'n vyfde van die van die Aarde en 'n massa kleiner as die Maan. Hierdie liggame bestaan hoofsaaklik uit klip en ys.

Kuiper-gordel

[wysig | wysig bron]
Uitstipping van al die bekende voorwerpe in die Kuiper-gordel, saam met die vier buitenste planete.

Die Kuiper-gordel is 'n groot ring wat uit brokstukke bestaan, soortgelyk aan die asteroïdegordel, alhoewel die voorwerpe in die Kuiper-gordel hoofsaaklik uit ys bestaan. Dit strek van 30 tot 5050 AE vanaf die Son. Dit bestaan hoofsaaklik uit KSV's, maar baie van die groter voorwerpe, soos 50000 Quaoar, 20000 Varuna en 90482 Orcus mag moontlik in die toekoms as dwergplanete herklassifiseer word. Volgens beraming is daar meer as 100 000 Kuiper-gordelvoorwerpe met 'n deursnit van meer as 50 km, maar daar word geglo dat die gesamentlike massa van die Kuiper-gordel slegs 'n tiende, of moontlik selfs 'n honderdste van die Aarde se massa het.[49] Baie Kuiper-gordelvoorwerpe het verskeie satelliete en die meeste het wentelbane wat hulle buite die ekliptiese vlak neem.

Hierdie diagram toon die verdeling van die Kuiper-gordel in 'n klassieke en resonante gordel.

Die Kuiper-gordel kan rofweg in twee gedeel word: die "klassieke" gordel en die "resonansie"-gordel. Resonante voorwerpe beweeg in baanresonansie met Neptunus: hulle wenteltyd om die Son is presies 3/2 keer so groot as Neptunus se wenteltyd.

Die klassieke gordel bestaan uit voorwerpe wat geen resonansie met Neptunus het nie en strek van ongeveer 39,4 tot 47,7 AU.[50]

Pluto en Charon

[wysig | wysig bron]
Pluto (ongeveer 39 AE) is 'n dwergplaneet en die grootste bekende voorwerp in die Kuiper-gordel. Met Pluto se ontdekking in 1930 was dit as die negende planeet beskou, maar hierdie klassifikasie is in 1996 verander met die aanneming van 'n amptelike definisie van 'n planeet. Pluto het 'n relatief eksentriese wentelbaan, met 'n inklinasie van 17 grade tot die ekliptiese vlak wat strek van 29,7 AE tydens perihelium (steeds binne die wentelbaan van Neptunus) tot 49,5 AE tydens aphelium.
Pluto en sy drie bekende mane
Dit is nie duidelik of Charon, Pluto se grootste maan, in die toekoms as 'n dwergplaneet geklassifiseer sal word en of dit sy huidige klassifikasie sal behou nie. Beide Pluto en Charon wentel om 'n barisentrum van swaartekrag bo hulle oppervlakke, wat beteken dat Pluto-Charon 'n binêre stelsel is. ('n Barisentrum is die punt tussen twee voorwerpe waar hulle aantrekkingskragte balanseer.) Pluto se twee kleiner mane, Nix en Hidra, wentel om Pluto en Charon.
Pluto is in die resonante gordel geleë en het 'n 3:2 baanresonansie met Neptunus, wat beteken dat Pluto twee keer om die Son wentel vir elke drie omwentelings deur Neptunus. Kuiper-gordelvoorwerpe wat in hierdie resonansie deel, word "plutino's" genoem.[51]

Haumea en Makemake

[wysig | wysig bron]
Haumea (ongeveer 43.34 AE) en Makemake (gemiddeld 45.79 AE) is (sover bekend) die grootste voorwerpe in die klassieke Kuiper-gordel. Haumea is eiervorming en het twee mane. Makemake is die tweede helderste voorwerp in die Kuiper-gordel (na Pluto). Alhoewel daar na Haumea en Makemake eers as 2003 EL61 en 2005 FY9 verwys is (respektiewelik), is hulle in 2008 tot dwergplanete bevorder en name gegee.[7] Hulle wentelbane is teen 'n skuinser as as Pluto s'n (28° and 29°)[52] en word ander as Pluto geensins deur Neptunus beïnvloed nie (hulle vorm dus deel van die klassieke Kuiper-gordel).

Verstrooide skyf

[wysig | wysig bron]
Hierdie diagram toon die verdeling van die Kuiper-gordel in 'n klassieke (blou) en resonante gordel (groen), met die verstrooide skyf in swart.

Die verstrooide skyf oorvleuel die Kuipergordel, maar strek verder na buite. Daar word geglo dat hierdie streek moontlik die bron van kortstondige komete is en dat voorwerpe in die verstrooide skyf moontlik in 'n onreëlmatige wentelbaan uitgewerp is deur die swaartekraginvloed toe Neptunus vroeg in sy lewe na buite (weg van die Aarde af) beweeg het. Meeste voorwerpe in die verstrooide skyf het 'n perihelium in die Kuiper-gordel, maar 'n aphelium tot 150 AE van die Son af. Hierdie voorwerpe se wentelbane is ook teen 'n uiters skuins hoek met die sonnebaan en dikwels byna loodreg. Sommige sterrekundiges beskou die verstrooide skyf as net nog 'n deel van die Kuiper-gordel en beskryf die voorwerpe daarin as "verstrooide Kuiper-gordelvoorwerpe".[53]

Eris en sy maan, Disnomia.

Eris

[wysig | wysig bron]
Eris (68 AE gemiddeld) is die grootste bekende verstrooide skyfvoorwerp en het 'n debat begin oor presies wat planeet is: Eris is naamlik 5% groter as Pluto met 'n beraamde deursnit van 2400 km. Dit is die grootste dwergplaneet[54] en het een maan, Disnomia. Eris het (soos Pluto) 'n hoogs eksentriese wentelbaan, met 'n perihelium van 38,2 AU (rofweg dieselfde afstand as wat Pluto van die Son af is) en 'n aphelium van 97,6 AU. Eris se wentelbaan is teen 'n hoek van 44° tot die sonnebaan.

Verste streke

[wysig | wysig bron]

Dit is nie 100% duidelik waar die Sonnestelsel eindig en interstellêre ruimte begin nie, aangesien die Sonnestelsel se grense deur twee kragte gevorm word: die sonwind en die Son se swaartekrag. Die buitenste grens van die sonwind se invloed is rofweg vier keer die afstand tussen Pluto en die Son; hierdie heliopouse word as die begin van die interstellêre materie beskou.[55] Daar word egter geglo dat die Son se Hill-sfeer, dit wil sê, die effektiewe bereik van die Son se swaartekraginvloed, tot 'n duisend keer verder strek.

Heliopouse

[wysig | wysig bron]
Die Voyager-tuie tree die sonskede binne.

Die helio- of sonsfeer word in twee aparte streke gedeel. Die sonwind reis teen omtrent 40 000 km/s tot dit teen die plasmagolwe in die interstellêre materie bots. Dit botsing vind in die gebied bekend as "grensskok" plaas, omtrent 80–100 AE windop vanaf die Son en omtrent 200 AE windaf vanaf die Son.[56] Hier word die wind baie stadiger, digter en word dit meer stormagtig;[56] dit vorm 'n groot ovaalstruktuur wat as die "sonskede" bekend staan. Die sonskede lyk baie soos 'n komeet se stert en tree ook soos een op: dit strek 40 AE buitentoe windop vanaf die Son, maar het 'n "stert" wat baie maal dié afstand in die teenoorgestelde rigting strek. Beide Voyager 1 en Voyager 2 het deur die grensskok gereis en die sonskede ingegaan, teen 94 and 84 AE vanaf die Son (respektiewelik).[57][58] Die buitenste grens van die sonskede, die heliopouse, is die punt waar die sonwind eindig en is die begin van interstellêre ruimte.[55]

Die vorm van die buitenste rand van die sonskede is waarskynlik beïnvloed deur die vloeistofdinamika met wisselwerkings met die interstellêre wind[56] en magneetvelde van die Son na die suide. Die noordelike halfrond strek ongeveer 9 AE verder as die suidelike halfrond. Verby die heliopouse, by ongeveer 230 AE, lê die "boogskok", 'n plasmaspoor wat deur die Son gelaat word soos dit deur die Melkweg reis.[59]

Geen ruimtetuig het tot dusver deur die heliopouse gereis nie, dus is die onmoontlik om presies te weet wat se kondisies in die plaaslike interstellêre ruimte heers. Daar word verwag dat NASA se Voyager-ruimtetuig in die volgende dekade deur die heliopouse sal reis en kosbare data rakende stralingsvlakke en die sonwind na die Aarde sal stuur.[60] Dit is nie duidelik tot watter mate die sonskede die Sonnestelsel teen kosmiese strale beskerm nie. 'n Span wat deur NASA gefinansier word het 'n konsep ontwikkel van 'n Vision Mission ("visie missie") wat daaraan toegewy is om 'n sonde na die sonskede te stuur.[61][62]

Oort-wolk

[wysig | wysig bron]
'n Kunstenaarsvoorstelling van die Kuiper-gordel en die Oort-wolk.

Die teoretiese Oort-wolk is 'n groot massa van tot 'n triljoen ysige voorwerpe. Daar word geglo dat dit die Sonnestelsel by ongeveer 50 000 AE (omtrent 1 ligjaar) omring en moontlik sover strek as 100 000 AE (1,87 ligjaar). Dit word ook geglo dat die Oort-wolk die bron vir alle langdurige komete is, aangesien die Oort-wolk self bestaan uit komete wat deur die swaartekragwisselwerkings van die buitenste planete uit die binnenste Sonnestelsel gestoot is. Voorwerpe in die Oort-wolk beweeg baie stadig en kan gestoor word deur ongereelde gebeurtenisse soos botsings, die swaartekrag van 'n verbygaande ster, die gety van die sterrestelsel en die gety van die Melkweg.[63][64]

Teleskopiese beeld van Sedna.

Sedna

[wysig | wysig bron]

90377 Sedna (ongeveer 525,86 AE) is 'n groot, rooierige Pluto-agtige voorwerp met 'n reusagtige, hoogs elliptiese wentelbaan met 'n perihelium van ongeveer 76 AE en 'n aphelium van 928 AE. Dit neem Sedna 12 050 jaar om sy reuse wentelbaan te voltooi. Dit is in 2003 deur Mike Brown ontdek, wat volhou dat dit nie deel van die verstrooide skyf of die Kuiper-gordel kan wees nie, aangesien sy perihelium te ver is om deur Neptunus se migrasie geaffekteer te wees. Hy is deel van 'n groep sterrekundiges wat glo dat Sedna 'n geheel en al nuwe soort bevolking verteenwoordig. Die voorwerp 2000 CR105 sal dan ook moontlik deel van hierdie nuwe groep vorm: dit het 'n perihelium van 45 AE, 'n aphelium van 415 AE en 'n wentelbaan wat 3420 jaar neem om te voltooi.[65] Brown verwys na hierdie voorwerpe as deel van die "Binnenste Oort-wolk", siende dat hulle moontlik deur 'n soortgelyke proses gevorm is as die voorwerpe in die Oort-wolk.[66] Sedna is waarskynlik 'n dwergplaneet, alhoewel sy vorm nog nie met sekerheid bepaal is nie.

Grense

[wysig | wysig bron]

Daar is steeds groot dele van ons Sonnestelsel wat onbekend is. Daar word beraam dat die Son se swaartekragveld omliggende sterre so ver weg as twee ligjare (125 000 AE) domineer. In kontras plaas lae beramings vir die radius van die Oort-wolk dit nie verder as 50 000 AE nie.[67] Ten spyte van ontdekkings soos Sedna, is die streek tussen die Kuiper-gordel en die Oort-wolk, 'n gebied met 'n radius van tienduisende AE, basies steeds ongekarteer. Daar is ook steeds studies wat op die gebied tussen Mercurius en die Son fokus.[68] Dis waarskynlik dat daar in die toekoms nuwe voorwerpe in hierdie ongekarteerde gebiede ontdek sal word.

Die Sonnestelsel in ons sterrestelsel

[wysig | wysig bron]
Die Melkweg (voorstelling)
Die ligging van die Sonnestelsel in die Melkweg

Die Sonnestelsel is in die Melkweg geleë, 'n sterrestelsel met 'n deursneë van 100 000 ligjare wat ongeveer 200 miljard sterre bevat.[69] Die Son is in een van die Melkweg se buitenste spiraalarms, bekend as die Orion-Cygnus-arm.[70] Hy lê tussen 25 000 en 28 000 van die Melkweg se kern en beweeg teen ongeveer 220 km/s. Teen hierdie spoed neem dit die Son 225 tot 250 miljoen jaar om een omwenteling om die Melkweg se kern te voltooi. Hierdie omwenteling staan as 'n galaktiese jaar bekend.[71]

Dit is waarskynlik dat die Sonnestelsel se ligging in die Melkweg 'n rol in die evolusie van lewe op Aarde gespeel het. Die Sonnestelsel het 'n byna sirkelvormige wentelbaan en wentel teen ongeveer dieselfde spoed as die Melkweg se spiraalarms, wat beteken dat dit nie sommer deur hierdie arms beweeg nie. Die spiraalarms is naamlik die tuiste van groter konsentrasies moontlik gevaarlike supernovae en die feit dat die Aarde nie dikwels in die buurt van hierdie supernovae kom nie, het aan ons planeet lang tye van interstellêre stabiliteit gegee, waartydens lewe kon ontwikkel.[72] Die Sonnestelsel lê ook ver buite die sterbeknopte middel. Naby die Melkweg se middel sou die swaartekrag van nabye sterre die liggame in die Oort-wolk steur en baie komete na die binnenste Sonnestelsel stuur, wat moontlik tot katastrofiese botsings met die Aarde kon lei. Die kragtige straling vanuit die Melkweg se kern sou ook met die evolusie van komplekse leefvorms kon inmeng.[72] Sommige wetenskaplikes het voorgestel dat die Sonnestelsel tog deur onlangse supernovae geraak is, selfs al is hy so ver van die kern geleë. Volgens hulle teorieë sou die supernovae die lewe op Aarde reeds die laaste 35 000 jaar negatief beïnvloed het, deur brokstukke in die vorm van radio-aktiewe stof en groter, komeetagtige liggame na die Son te slinger.[73]

Omgewing

[wysig | wysig bron]
Kunstenaarsvoorstelling van die lokale borrel.

Die onmiddelike galaktiese omgewing om die Sonnestelsel staan as die lokale interstellêre wind bekend: 'n area van digte "wolke" in die andersins leë gebied wat as die lokale borrel bekend staan. Die lokale borrel is 'n warm, meestal leë ruimte wat ongeveer 300 ligjare in deursnit is. Die ruimte is deurdring met hoë-temperatuur plasma, wat voorstel dat dit die produk van verskeie onlangse supernovae is.[74] Die rigting van die pad wat die Son deur die ruimte volg kom in die buurt van die Herkules-sterrebeeld, in die rigting van die huidige ligging van die helder ster Vega.[75]

Daar is relatief min sterre binne-in die eerste tien ligjare vanaf die Son. Die naaste is die trippelsterstelsel Alfa Centauri, wat ongeveer 4,4 ligjaar weg is. Alfa Centauri A en Alfa Centauri B is 'n paar sterre soortgelyk aan die Son, terwyl die klein rooidwerg Alfa Centauri C (ook bekend as Proxima Centauri) die paartjie teen 'n afstand van 0,2 ligjaar omwentel. Die volgende sterre wat die naaste aan die Son is, is drie rooidwerge: die Ster van Barnard (5,9 ligjaar), Wolf 359 (7,8 ligjaar) en Lalande 21185 (8,3 ligjaar). Die grootste ster in die eerste 10 ligjaar is Sirius, 'n helder hoofreeksster wat ongeveer twee keer so groot as die Son is en deur 'n witdwerg, Sirius B, omwentel word. Sirius lê ongeveer 8,6 ligjaar van die Son af. Die ander stelsels binne-in die eerste 10 ligjaar is die binêre rooidwerg-stelsel Luyten 726-8 (8,7 ligjaar) en die enkele rooidwerg Ross 154 (9,7 ligjaar).[76] Die naaste ster wat soortgelyk aan die Son is en ook in 'n enkelstelsel geleë is, is Tau Ceti, wat 11,9 ligjaar hiervandaan is. Tau Ceti het ongeveer 80% van die Son se massa, maar slegs 60% van sy helderheid..[77] Die naaste eksoplaneet wentel om die ster Epsilon Eridani, 'n ster wat ietwat dowwer en rooier as die Son is en 10,5 ligjaar hiervandaan is. Die ster se een bevestigde planeet, Epsilon Eridani b, besit rofweg 1,5 keer die massa van Jupiter en neem 6,9 jaar om sy ster te omwentel.[78]

Vorming en ontwikkeling

[wysig | wysig bron]
Die Sonnestelsel se
volopste isotope[79]
Isotoop Nukleï per
miljoen
Waterstof-1 705 700
Helium-4 275 200
Suurstof-16 5 920
Koolstof-12 3 032
Neon-20 1 548
Yster-56 1 169
Stikstof-14 1 105
Silikon-28 653
Magnesium-24 513
Swawel-32 396
Neon-22 208
Magnesium-26 79
Argon-36 77
Yster-54 72
Magnesium-25 69
Kalsium-40 60
Aluminum-27 58
Nikkel-58 49
Koolstof-13 37
Helium-3 35
Silikon-29 34
Natrium-23 33
Yster-57 28
Waterstof-2 23
Silikon-30 23

Die Sonnestelsel is gevorm deur die swaartekragineenstorting van 'n molekulêre wolk, ongeveer 4,6 miljard jaar gelede. Hierdie wolk was waarskynlik 'n aantal ligjare in deursnee en het moontlik geboorte aan verskeie sterre gegee.[80]

Die streek wat later die Sonnestelsel sou word het ineengestort en, as gevolg van die behoud van hoekmomentum, vinniger omwentelings begin maak. Die middel, waar die meeste massa opeengehoop het, het toenemend warmer as die omliggende skyf geword.[80] Soos die ineenkrimpende nebula omwentel het, het dit afgeplat en begin om 'n wentelende sogenaamde "protoplanetêre skyf" met 'n deursnit van ongeveer 200 AE te vorm,[80] met 'n warm, digte protoster in die middel.[81][82] Die planete is deur die aanwas van hierdie skyf gevorm.[83]

'n Kunstenaarsvoorstelling van die toekomstige ontwikkel van die Son. Links: hoofreeks; middel: rooi reus; regs, witdwerg.

Binne 50 miljoen jaar het die druk en digtheid van waterstof in die middel van die protoster só gestyg dat kernfusie begin plaasvind het.[84] Die temperatuur, reaksietempo, druk en digtheid het toegeneem tot 'n hidrostatiese ewewig bereik is, waar die warmte-energie die teenwig van die krag van die swaartekragineenstorting vorm. Op hierdie stadium het die Son 'n hoofreeksster geword.[85]

Die huidige Sonnestelsel sal voortduur tot die Son begin om van die Hertzsprung-Russell-diagram af te wyk. Die Son het 'n beperkte hoeveelheid waterstof wat voortdurend opgebrand word. Namate die waterstof opraak, sal die energie-opbrengs wat die kern ondersteun afneem, wat sal veroorsaak dat die Son ineen sal krimp. Die toename in druk verhit die kern, wat veroorsaak dat die waterstof vinniger brand. Dit veroorsaak dat die Son elke 1,1 miljard jaar ongeveer 10% helderder brand.[86]

In ongeveer 5,4 miljard jaar, sal die waterstof in die Son se kern geheel en al in helium omgesit wees, wat die einde van die hoofreeksfase sal aandui. Teen hierdie tyd sal die buitenste lae van die Son uitsit tot ongeveer 260 sy huidige deursnit: die Son sal 'n rooi reus word. Aangesien die Son se oppervlak aansienlik groter sal wees, sal dit juis koeler wees as wat tans die geval is (tot 'n minimum van 2600 K).[87]

Hierdie buitenste lae sal mettertyd wegval en 'n witdwerg agterlaat: 'n voorwerp wat uiters dig sal wees, slegs die helfte van die oorspronklike massa van die Son sal oorhou en die grootte van die Aarde sal wees. Die lae wat wegval sal 'n planetêre nebula vorm, waartydens sommige van die materiaal wat die Son gevorm het na die interstellêre medium sal terugkeer.

Aantekeninge en verwysings

[wysig | wysig bron]
Hierdie artikel (of dele daarvan) is 'n vertaling van die Engelse Wikipedia-artikel "Solar System"
  1. ↑ Scott S. Sheppard. "The Jupiter Satellite Page". Carnegie Institution for Science, Department of Terrestrial Magnetism (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 6 April 2009. Besoek op 2 April 2008.
  2. ↑ M Woolfson (2000). "The origin and evolution of the solar system". Astronomy & Geophysics. 41: 1.12. doi:10.1046/j.1468-4004.2000.00012.x.
  3. ↑ Sterrekundinges meet afstande in die Sonnestelsel gewoonlik in astronomiese eenhede (AE). Een AE is ongeveer gelyk aan die gemiddelde afstand tussen die Aarde en die Son, of 149 598 000 km. Pluto is rofweg 38 AE vanaf die son, terwyl Jupiter op ongeveer 5,2 AE geleë is. Een ligjaar is gelyk aan 63 240 AE.
  4. ↑ nineplanets.org. "An Overview of the Solar System" (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 17 Oktober 2000. Besoek op 15 Februarie 2007.
  5. ↑ Amir Alexander (2006). "New Horizons Set to Launch on 9-Year Voyage to Pluto and the Kuiper Belt". The Planetary Society (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 20 Februarie 2012. Besoek op 8 November 2006.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 "The Final IAU Resolution on the definition of "planet" ready for voting" (in Engels). IAU. 24 Augustus 2006. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 7 Januarie 2009. Besoek op 2 Maart 2007.
  7. ↑ 7,0 7,1 "Dwarf Planets and their Systems". Working Group for Planetary System Nomenclature (WGPSN) (in Engels). U.S. Geological Survey. 7 November 2008. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 25 Augustus 2009. Besoek op 13 Julie 2008.
  8. ↑ "Plutoid chosen as name for Solar System objects like Pluto" (in Engels). International Astronomical Union (News Release – IAU0804). 11 Junie 2008. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 24 Junie 2009. Besoek op 11 Junie 2008.
  9. ↑ Feaga, L (2007). "Asymmetries in the distribution of H2O and CO2 in the inner coma of Comet 9P/Tempel 1 as observed by Deep Impact". Icarus. 190: 345. Bibcode:2007Icar..190..345F. doi:10.1016/j.icarus.2007.04.009.
  10. ↑ Michael Zellik (2002). Astronomy: The Evolving Universe (9th uitg.). Cambridge University Press. p. 240. ISBN 0-521-80090-0.
  11. ↑ Smart, R. L.; Carollo, D.; Lattanzi, M. G.; McLean, B.; Spagna, A. (2001). "The Second Guide Star Catalogue and Cool Stars". Perkins Observatory (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 9 Oktober 2019. Besoek op 26 Desember 2006.{{cite web}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  12. ↑ Kasting, T.P.; Ackerman (1986). "Climatic Consequences of Very High Carbon Dioxide Levels in the Earth's Early Atmosphere". Science. 234: 1383–1385. doi:10.1126/science.11539665. PMID 11539665.
  13. ↑ T. S. van Albada, Norman Baker (1973). "On the Two Oosterhoff Groups of Globular Clusters". Astrophysical Journal. 185: 477–498. doi:10.1086/152434.
  14. ↑ Charles H. Lineweaver (9 Maart 2001). "An Estimate of the Age Distribution of Terrestrial Planets in the Universe: Quantifying Metallicity as a Selection Effect". University of New South Wales (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 12 Mei 2020. Besoek op 23 Julie 2006.
  15. ↑ "Solar Physics: The Solar Wind". Marshall Space Flight Center (in Engels). 16 Julie 2006. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 16 Mei 2020. Besoek op 3 Oktober 2006.
  16. ↑ Phillips, Tony (15 Februarie 2001). "The Sun Does a Flip". Science@NASA (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 29 Maart 2010. Besoek op 4 Februarie 2007.
  17. ↑ "Artist's Conception of the Heliospheric Current Sheet". Wilcox Solar Observatory (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 1 September 2006. Besoek op 22 Junie 2006.
  18. ↑ Lundin, Richard (2001-03-09). "Erosion by the Solar Wind". Science 291 (5510): 1909. DOI:10.1126/science.1059763  abstract  full text.
  19. ↑ Langner, U. W.; Potgieter, M.S. (2005). "Effects of the position of the solar wind termination shock and the heliopause on the heliospheric modulation of cosmic rays". Advances in Space Research. 35 (12): 2084–2090. doi:10.1016/j.asr.2004.12.005. Besoek op 11 Februarie 2007.
  20. ↑ "Long-term Evolution of the Zodiacal Cloud". 1998. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 29 September 2006. Besoek op 3 Februarie 2007.
  21. ↑ "ESA scientist discovers a way to shortlist stars that might have planets". ESA Science and Technology (in Engels). 2003. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 2 Mei 2013. Besoek op 3 Februarie 2007.
  22. ↑ Landgraf, M.; Liou, J.-C.; Zook, H.A.; Grün, E. (2002). "Origins of Solar System Dust beyond Jupiter". The Astronomical Journal. 123 (5): 2857–2861. doi:10.1086/339704. Besoek op 9 Februarie 2007. {{cite journal}}: Onbekende parameter |month= geïgnoreer (hulp)
  23. ↑ Schenk P., Melosh H.J. (1994), Lobate Thrust Scarps and the Thickness of Mercury's Lithosphere, Abstracts of the 25th Lunar and Planetary Science Conference, 1994LPI....25.1203S
  24. ↑ Bill Arnett (2006). "Mercury". The Nine Planets (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 5 Desember 2003. Besoek op 14 September 2006.
  25. ↑ Benz, W., Slattery, W. L., Cameron, A. G. W. (1988), Collisional stripping of Mercury's mantle, Icarus, v. 74, p. 516–528.
  26. ↑ Cameron, A. G. W. (1985), The partial volatilization of Mercury, Icarus, v. 64, p. 285–294.
  27. ↑ Mark Alan Bullock. "The Stability of Climate on Venus" (PDF). Southwest Research Institute. Besoek op 2006-12-26. Geargiveer 14 Junie 2007 op Wayback Machine
  28. ↑ Paul Rincon (1999). "Climate Change as a Regulator of Tectonics on Venus" (PDF). Johnson Space Center Houston, TX, Institute of Meteoritics, University of New Mexico, Albuquerque, NM. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 14 Junie 2007. Besoek op 19 November 2006.
  29. ↑ Anne E. Egger, M.A./M.S. "Earth's Atmosphere: Composition and Structure". VisionLearning.com. Besoek op 26 Desember 2006.
  30. ↑ Daar word in die sterrekunde ook soms na die Maan as "Luna" verwys, om verwarring met ander planete se mane te voorkom
  31. ↑ David Noever (2004). "Modern Martian Marvels: Volcanoes?". NASA Astrobiology Magazine (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 13 Maart 2010. Besoek op 23 Julie 2006.
  32. ↑ Scott S. Sheppard, David Jewitt, and Jan Kleyna (2004). "A Survey for Outer Satellites of Mars: Limits to Completeness". The Astronomical Journal. Besoek op 26 Desember 2006.{{cite web}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  33. ↑ "New study reveals twice as many asteroids as previously believed". ESA. 2002. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 13 Januarie 2009. Besoek op 23 Junie 2006.
  34. ↑ Krasinsky, G. A.; Pitjeva, E.V.; Vasilyev, M.V.; Yagudina, =E.I. (2002). "Hidden Mass in the Asteroid Belt". Icarus. 158 (1): 98–105. doi:10.1006/icar.2002.6837. {{cite journal}}: Onbekende parameter |month= geïgnoreer (hulp)AS1-onderhoud: ekstra leestekens (link)
  35. ↑ Beech, M.; Steel, Duncan I. (1995). "On the Definition of the Term Meteoroid". Quarterly Journal of the Royal Astronomical Society. 36 (3): 281–284. Besoek op 31 Augustus 2006. {{cite journal}}: Onbekende parameter |month= geïgnoreer (hulp)
  36. ↑ "History and Discovery of Asteroids" (DOC). NASA (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 14 Februarie 2017. Besoek op 29 Augustus 2006.
  37. ↑ Phil Berardelli (2006). "Main-Belt Comets May Have Been Source Of Earths Water". SpaceDaily (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 16 Mei 2020. Besoek op 23 Junie 2006.
  38. ↑ Jack J. Lissauer, David J. Stevenson (2006). "Formation of Giant Planets" (PDF). NASA Ames Research Center; California Institute of Technology. Besoek op 16 Januarie 2006.[dooie skakel]
  39. ↑ Pappalardo, R T (1999). "Geology of the Icy Galilean Satellites: A Framework for Compositional Studies". Brown University (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 10 November 2000. Besoek op 16 Januarie 2006.
  40. ↑ J. S. Kargel (1994). "Cryovolcanism on the icy satellites". U.S. Geological Survey. Besoek op 16 Januarie 2006.[dooie skakel]
  41. ↑ Hawksett, David; Longstaff, Alan; Cooper, Keith; Clark, Stuart (2005). "10 Mysteries of the Solar System". Astronomy Now (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 9 Oktober 2019. Besoek op 16 Januarie 2006.{{cite web}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  42. ↑ Podolak, M.; Reynolds, R. T.; Young, R. (1990). "Post Voyager comparisons of the interiors of Uranus and Neptune". NASA, Ames Research Center (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 7 Junie 2019. Besoek op 16 Januarie 2006.{{cite web}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  43. ↑ Duxbury, N.S., Brown, R.H. (1995). "The Plausibility of Boiling Geysers on Triton". Beacon eSpace. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 26 April 2009. Besoek op 16 Januarie 2006.{{cite web}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  44. ↑ Sekanina, Zdenek (2001). "Kreutz sungrazers: the ultimate case of cometary fragmentation and disintegration?". Publications of the Astronomical Institute of the Academy of Sciences of the Czech Republic. 89 p.78–93.
  45. ↑ Królikowska, M. (2001). "A study of the original orbits of hyperbolic comets". Astronomy & Astrophysics. 376 (1): 316–324. doi:10.1051/0004-6361:20010945. Besoek op 2 Januarie 2007.
  46. ↑ Fred L. Whipple (1 April 1992). "The activities of comets related to their aging and origin". Besoek op 26 Desember 2006.[dooie skakel]
  47. ↑ John Stansberry, Will Grundy, Mike Brown, Dale Cruikshank, John Spencer, David Trilling, Jean-Luc Margot (2007). "Physical Properties of Kuiper Belt and Centaur Objects: Constraints from Spitzer Space Telescope" (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 27 Mei 2020. Besoek op 21 September 2008.{{cite web}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  48. ↑ Patrick Vanouplines (1995). "Chiron biography". Vrije Universitiet Brussel. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 2 Mei 2009. Besoek op 23 Junie 2006.
  49. ↑ Audrey Delsanti and David Jewitt (2006). "The Solar System Beyond The Planets" (PDF). Institute for Astronomy, University of Hawaii. Geargiveer (PDF) vanaf die oorspronklike op 25 Mei 2006. Besoek op 3 Januarie 2007.
  50. ↑ M. W. Buie, R. L. Millis, L. H. Wasserman, J. L. Elliot, S. D. Kern, K. B. Clancy, E. I. Chiang, A. B. Jordan, K. J. Meech, R. M. Wagner, D. E. Trilling (2005). "Procedures, Resources and Selected Results of the Deep Ecliptic Survey". Lowell Observatory, University of Pennsylvania, Large Binocular Telescope Observatory, Massachusetts Institute of Technology, University of Hawaii, University of California at Berkeley. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 18 Januarie 2012. Besoek op 7 September 2006.{{cite web}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  51. ↑ Fajans, J., L. Frièdland (October 2001). "Autoresonant (nonstationary) excitation of pendulums, Plutinos, plasmas, and other nonlinear oscillators". American Journal of Physics 69 (10): 1096–1102. DOI:10.1119/1.1389278  abstract  full text.
  52. ↑ Marc W. Buie (5 April 2008). "Orbit Fit and Astrometric record for 136472" (in Engels). SwRI (Space Science Department). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 27 Mei 2020. Besoek op 13 Julie 2008.
  53. ↑ David Jewitt (2005). "The 1000 km Scale KBOs". University of Hawaii (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 3 Junie 2009. Besoek op 16 Julie 2006.
  54. ↑ Mike Brown (2005). "The discovery of 2003 UB313 Eris, the 10th planet largest known dwarf planet". CalTech (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 10 September 2014. Besoek op 15 September 2006.
  55. ↑ 55,0 55,1 "Voyager Enters Solar System's Final Frontier". NASA (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 16 Mei 2020. Besoek op 2 April 2007.
  56. ↑ 56,0 56,1 56,2 Fahr, H. J.; Kausch, T.; Scherer, H. (2000). "A 5-fluid hydrodynamic approach to model the Solar System-interstellar medium interaction" (PDF). Astronomy & Astrophysics. 357: 268. Bibcode:2000A&A...357..268F.{{cite journal}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link) See Figures 1 and 2.
  57. ↑ Stone, E. C.; Cummings, A. C.; Mcdonald, F. B.; Heikkila, B. C.; Lal, N.; Webber, W. R. (2005). "Voyager 1 explores the termination shock region and the heliosheath beyond". Science (New York, N.Y.). 309 (5743): 2017–20. doi:10.1126/science.1117684. ISSN 0036-8075. PMID 16179468. {{cite journal}}: Onbekende parameter |month= geïgnoreer (hulp)AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  58. ↑ Stone, E. C.; Cummings, A. C.; Mcdonald, F. B.; Heikkila, B. C.; Lal, N.; Webber, W. R. (2008). "An asymmetric solar wind termination shock". Nature. 454 (7200): 71–4. doi:10.1038/nature07022. ISSN 0028-0836. PMID 18596802. {{cite journal}}: Onbekende parameter |month= geïgnoreer (hulp)AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  59. ↑ P. C. Frisch (University of Chicago) (24 Junie 2002). "The Sun's Heliosphere & Heliopause". en:Astronomy Picture of the Day (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 2 Augustus 2010. Besoek op 23 Junie 2006.
  60. ↑ "Voyager: Interstellar Mission". NASA Jet Propulsion Laboratory (in Engels). 2007. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 2 Februarie 2004. Besoek op 8 Mei 2008.
  61. ↑ R. L. McNutt, Jr. et al. (2006). "Innovative Interstellar Explorer". Physics of the Inner Heliosheath: Voyager Observations, Theory, and Future Prospects 858: 341–347, AIP Conference Proceedings. doi:10.1063/1.2359348. 
  62. ↑ Anderson, Mark (5 Januarie 2007). "Interstellar space, and step on it!". New Scientist. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 16 April 2008. Besoek op 5 Februarie 2007.{{cite web}}: CS1 maint: date and year (link)
  63. ↑ Stern SA, Weissman PR. (2001). "Rapid collisional evolution of comets during the formation of the Oort cloud". Space Studies Department, Southwest Research Institute, Boulder, Colorado (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 12 Mei 2007. Besoek op 19 November 2006.
  64. ↑ Bill Arnett (2006). "The Kuiper Belt and the Oort Cloud". nineplanets.org (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 7 Augustus 2019. Besoek op 23 Junie 2006.
  65. ↑ David Jewitt (2004). "Sedna – 2003 VB12". University of Hawaii (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 2 Junie 2009. Besoek op 23 Junie 2006.
  66. ↑ Mike Brown. "Sedna". CalTech (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 4 Desember 2004. Besoek op 2 Mei 2007.
  67. ↑ T. Encrenaz, J.P. Bibring, M. Blanc, MA. Barucci, F. Roques, PH. Zarka (2004). The Solar System: Third edition. Springer. p. 1.{{cite book}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  68. ↑ Durda D.D.; Stern S.A.; Colwell W.B.; Parker J.W.; Levison H.F.; Hassler D.M. (2004). "A New Observational Search for Vulcanoids in SOHO/LASCO Coronagraph Images". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 30 Augustus 2014. Besoek op 23 Julie 2006.{{cite web}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  69. ↑ A.D. Dolgov (2003). "Magnetic fields in cosmology" (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 9 Oktober 2019. Besoek op 23 Julie 2006.
  70. ↑ R. Drimmel, D. N. Spergel (2001). "Three Dimensional Structure of the Milky Way Disk" (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 9 Mei 2020. Besoek op 23 Julie 2006.
  71. ↑ Leong, Stacy (2002). "Period of the Sun's Orbit around the Galaxy (Cosmic Year". The Physics Factbook (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 27 Mei 2020. Besoek op 2 April 2007.
  72. ↑ 72,0 72,1 Leslie Mullen (2001). "Galactic Habitable Zones". Astrobiology Magazine (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 13 Maart 2010. Besoek op 23 Junie 2006.
  73. ↑ "Supernova Explosion May Have Caused Mammoth Extinction". Physorg.com. 2005. Besoek op 2 Februarie 2007.
  74. ↑ "Near-Earth Supernovas". NASA (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 13 Maart 2010. Besoek op 23 Julie 2006.
  75. ↑ C. Barbieri (2003). "Elementi di Astronomia e Astrofisica per il Corso di Ingegneria Aerospaziale V settimana". IdealStars.com. Besoek op 12 Februarie 2007.
  76. ↑ "Stars within 10 light years". SolStation (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 25 November 2019. Besoek op 2 April 2007.
  77. ↑ "Tau Ceti". SolStation (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 24 Mei 2020. Besoek op 2 April 2007.
  78. ↑ "HUBBLE ZEROES IN ON NEAREST KNOWN EXOPLANET". Hubblesite (in Engels). 2006. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 9 Julie 2016. Besoek op 13 Januarie 2008.
  79. ↑ Arnett, David (1996). Supernovae and Nucleosynthesis (1st uitg.). Princeton, New Jersey: Princeton University Press. ISBN 0-691-01147-8. OCLC 33162440.
  80. ↑ 80,0 80,1 80,2 "Lecture 13: The Nebular Theory of the origin of the Solar System". University of Arizona. Besoek op 27 Desember 2006.
  81. ↑ Greaves, Jane S. (2005-01-07). "Disks Around Stars and the Growth of Planetary Systems". Science 307 (5706): 68–71. DOI:10.1126/science.1101979  abstract  full text.
  82. ↑ "Present Understanding of the Origin of Planetary Systems". National Academy of Sciences. 5 April 2000. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 3 Augustus 2009. Besoek op 19 Januarie 2007.
  83. ↑ Boss, A. P. (2005). "Chondrule-forming Shock Fronts in the Solar Nebula: A Possible Unified Scenario for Planet and Chondrite Formation". The Astrophysical Journal. 621: L137. doi:10.1086/429160.
  84. ↑ Sukyoung Yi; Pierre Demarque; Yong-Cheol Kim; Young-Wook Lee; Chang H. Ree; Thibault Lejeune; Sydney Barnes (2001). "Toward Better Age Estimates for Stellar Populations: The Isochrones for Solar Mixture". Astrophysical Journal Supplement. 136: 417. doi:10.1086/321795. arΧiv:astro-ph/0104292.{{cite journal}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  85. ↑ A. Chrysostomou, P. W. Lucas (2005). "The Formation of Stars". Contemporary Physics. 46: 29. doi:10.1080/0010751042000275277.
  86. ↑ Jeff Hecht (1994). "Science: Fiery future for planet Earth". NewScientist (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 1 Junie 2015. Besoek op 29 Oktober 2007.
  87. ↑ K. P. Schroder, Robert Cannon Smith (2008). "Distant future of the Sun and Earth revisited". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 386: 155–163. doi:10.1111/j.1365-2966.2008.13022.x.

Verdere leesstof

[wysig | wysig bron]
  • Anthony Fairall (2008). Sterkennis – 'n Inleidende gids tot die Heelal
  • J.E. van Zyl (2002). Ontsluier die heelal
  • Caroline Bingham (2005). Ruimte (vir jonger lesers)

Eksterne skakels

[wysig | wysig bron]
Die Aarde se posisie in die heelal
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Sonnestelsel&oldid=2649548"