Перайсьці да зьместу

Амсьціслаў

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі
Амсьціслаў
лац. Amścisłaŭ
Касьцёл кармэлітаў і Замкавая гара
Касьцёл кармэлітаў і Замкавая гара
Герб Амсьціслава Сьцяг Амсьціслава
Першыя згадкі: 1135
Магдэбурскае права: 16 жніўня 1634
Краіна: Беларусь
Вобласьць: Магілёўская
Раён: Амсьціслаўскі
Вышыня: 203 м н. у. м.
Насельніцтва: 10 343 чал. (2018)[1]
Часавы пас: UTC+3
Тэлефонны код: +375 2240
Паштовыя індэксы: 213470, 213472, 213452, 213453
СААТА: 7246501000
Нумарны знак: 6
Геаграфічныя каардынаты: 54°1′10.6″ пн. ш. 31°43′28.9″ у. д. / 54.019611° пн. ш. 31.724694° у. д. / 54.019611; 31.724694Каардынаты: 54°1′10.6″ пн. ш. 31°43′28.9″ у. д. / 54.019611° пн. ш. 31.724694° у. д. / 54.019611; 31.724694
Амсьціслаў на мапе Беларусі ±
Амсьціслаў
Амсьціслаў
Амсьціслаў
Амсьціслаў
Амсьціслаў
Амсьціслаў
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы

Амсьці́слаў — места ў Беларусі, на рацэ Віхры. Адміністрацыйны цэнтар Амсьціслаўскага раёну Магілёўскай вобласьці. Насельніцтва на 2018 год — 10 343 чалавекі[1]. Знаходзіцца за 95 км ад Магілёва, за 19 км ад чыгуначнай станцыі Ходасы (лінія Ворша — Крычаў). Вузел аўтамабільных дарог на Магілёў, Горкі, Крычаў, Чавусы, Хаславічы.

Амсьціслаў — магдэбурскае места, цэнтар гістарычнага рэгіёну, старажытны замак Вялікага Княства Літоўскага. Да нашага часу тут захаваліся гарадзішчы Дзявочая і Замкавая горы, фрагмэнты даўняга Тупічэўскага манастыра (зруйнаваны савецкімі ўладамі), барокавы комплекс езуіцкага калегіюма з касьцёлам Сьвятога Міхала, клясыцыстычныя Траецкая і Спаская цэрквы і перабудаваны расейскімі ўладамі пад мураўёўку колішні касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі Анёльскай пры кляштары бэрнардынаў. Сярод мясцовых славутасьцяў вылучаецца касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі пры кляштары кармэлітаў, помнік архітэктуры віленскага барока з унікальнымі фрэскамі, прысьвечанымі гвалту над мірным насельніцтвам з боку маскоўскіх захопнікаў у 1654 годзе. Гэты і іншыя архітэктурныя помнікі Амсьціслава з савецкіх часоў знаходзяцца ў занядбаным стане і патрабуюць неадкладнай кансэрвацыі і рэстаўрацыі.

Амсьціслаў, з мапы 1695 г.

Тапонім Амсьціслаў утварыўся ад імя Мсьціслаў (імаверна, ад асновы мост — масьціць)[2]. Летапісны заснавальнік места, князь смаленскі Расьціслаў Мсьціславіч, унук Уладзімера Манамаха, ушанаваў у ягонай назьве памяць пра свайго бацьку Мсьціслава Вялікага[3]. Варыянты напісаньня назвы ў гістарычных крыніцах: Мстислав, Мстиславль. Варыянт лацінскага напісаньня назвы места на мапе 1695 году — Mscislau.

У сучаснай беларускай мове (клясычны правапіс) старадаўні тапонім і вытворны ад яго прыметнік аформіўся з устаўным галосным «а»: Амсьціслаў — амсьціслаўскі[4], што адпавядае традыцыйнаму вымаўленьню мясцовых жыхароў[5][6]. Цяперашняе афіцыйнае напісаньне назвы места — Мсціслаў, тым часам у нарматыўным даведніку «Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь» форма Амсціслаў фіксуецца як варыянтная. Гэта значыць, што пры жаданьні мясцовых жыхароў і ўладаў яна можа стаць нарматыўнай. Мовазнаўца Валянціна Лемцюгова зьвяртае ўвагу на тое, што форма Амсьціслаў адлюстроўвае адну з характэрных фанэтычна-артаграфічных асаблівасьцяў беларускай мовы (наяўнасьць прыстаўных галосных) і таму зусім заканамерна можа прэтэндаваць на нарматыўную[7]. Разам з тым яна аддае перавагу форме Мсьціслаў з прычыны большай блізкасьці да старажытнай марфалягічнай формы (Мстиславль), што дазваляе рэканструяваць паходжаньне назвы места. Тым часам мовазнаўца Вінцук Вячорка паказвае, што зьбег зычных у пачатку назвы ўсё ж вымагае прыстаўнога галоснага — дзеля мілагучнасьці і зручнасьці вымаўленьня. У якасьці абгрунтаваньня слушнасьці назвы Амсьціслаў ён прыводзіць наяўную ў мясцовых гаворках спрошчаную форму Амці́слаў, прытым гэтая форма (як і асноўная назва Амсьціслаў) ужываецца незалежна ад таго, на які гук (зычны або галосны) сканчаецца папярэдняе слова[8].

Асноўны артыкул: Гісторыя Амсьціслава
Юры, князь Мсьціслаўскі і ягоная жонка Соф'я

Першы пісьмовы ўпамін пра Амсьціслаў зьмяшчаецца ў грамаце князя смаленскага Расьціслава, якая датуецца 1136—1150 гадамі[9], хоць у пазьнейшай летапіснай крыніцы падаецца больш раньняя дата заснаваньня паселішча — 1135 год[3].

Пад 1156 годам Амсьціслаў упамінаецца ў Іпацьеўскім летапісе як горад Смаленскага княства. Старажытнае паселішча ўзьнікла на Замкавай гары (дасьледнікі ў 1959—1969 гадох выявілі тут культурны пласт з прадметамі ХІІ—XVІІ стагодзьдзяў, драўлянымі пабудовамі, маставымі) і складалася з замка, умацаванага ровам і валамі, і вакольнага места. У 2-й палове ХІІ ст. Амсьціслаў, імаверна, быў другой рэзыдэнцыяй смаленскіх князёў. У 1180 годзе Раман Расьціслававіч адпісаў паселішча ў валоданьне свайму сыну Мсьціславу, які пераўтварыў яго ў сталіцу ўдзельнага княства. Расьціслаў Раманавіч — першы князь амсьціслаўскі.

Вялікае Княства Літоўскае

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

У сярэдзіне XІV ст.[9] вялікі князь Альгерд выдзяліў Амсьціслаў з Смаленскага княства і далучыў да Вялікага Княства Літоўскага, дзе места засталося ў валоданьні тутэйшай княскай дынастыі. Тагачаснае Амсьціслаўскае княства яднала ў сваім складзе воласьці ўздоўж сярэдняй плыні Сажа і Дняпра: Магілёў, Цяцерын, Княжыцы, Дрокаў, Крычаў, Папова Гара і Мглін, а таксама далучаную Вітаўтам воласьць Малохву ўздоўж правага берага ракі Віхры і яе прытока Малохвы.

Фрэскі кармэліцкага касьцёла: узяцьце замка маскоўскім войскамі (налева) і Трубяцкая разьня, учыненая акупантамі (направа)

У XІV—XV стагодзьдзяў Амсьціслаў быў гандлёва-рамесным цэнтрам, цесна зьвязаным эканамічна з Магілёвам, Вільняй, Кракавам, Ноўгарадам, Разаньню і іншымі местамі. У 1359 годзе вялікі князь Альгерд пасадзіў у Амсьціславе свайго намесьніка, а пазьней перадаў места свайму сыну Лугвену, заснавальніку роду князёў Мсьціслаўскіх[9]. У 1386 годзе каля места адбылася бітва на рацэ Віхры(be). 15 ліпеня 1410 году мясцовая харугва ўзяла ўдзел у Грунвальдзкай бітве.

У 1501 годзе пад Амсьціславам адбылася бітва паміж войскамі ВКЛ і Масковіі, у якой перамогу атрымалі маскоўскія войскі. Апошнія, аднак, ня здолелі захапіць горад. На той жа час прыпадае згасаньне роду Лугвенавічаў, а Амсьціслаўскае княжаньне праз шлюбныя зьвязкі перайшло да заслаўскіх князёў. З 1527[9] году Амсьціслаў праз згасаньне роду Заслаўскіх перайшоў у валоданьне вялікага князя Жыгімонта Аўгуста і стаў цэнтрам староства. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў места атрымала статус сталіцы Амсьціслаўскага ваяводзтва, у склад якога ўвайшла тэрыторыя колішняга Амсьціслаўскага княства, Крычаўскай воласьці і прыватных маёнткаў, папярэдне вылучаных зь іхнага складу[10]. У 1614 годзе ў Амсьціславе збудавалі першы касьцёл з фундацыі старосты Пятра Паца.

16 жніўня 1634 году кароль і вялікі князь Уладзіслаў Ваза надаў Амсьціславу Магдэбурскае права і мескі герб: «у залатым полі збройная рука зь мечам — Малая Пагоня»[11]. У 1637 годзе насупраць Замкавай гары збудавалі касьцёл і кляштар кармэлітаў, з 1654 году пачаў дзеяць кляштарны комплекс дамініканаў. У 1641 годзе непадалёк ад Амсьціслава браты Маскевічы заснавалі Тупічэўскі мужчынскі манастыр. У 1690 годзе ў месьце зьявіліся езуіты, якія заснавалі тут місію, пазьней — рэзыдэнцыю і калегіюм[9].

Захаваліся сьведчаньні азначэньня жыхароў Амсьціслава і ваколіцаў ліцьвінамі: «литвин мстисловец Юря Телега» (1609—1610 гады)[12], «…Матюшка [Михайлов] в роспросе сказался: родом он литвин[a], белорусец Мстиславского повету <…> жена его Полашка сказалась: родом литовка, белоруска Мстиславского ж повету» (1631 год)[15], «литвин Куземка Головач… шляхтич… Мстиславского повету» (1632 год)[16], «…литвин — белорусец Степан Голынский <…> Мстиславского повету» (1633 год)[17], «литвин… Андрюшка Петров, купец мстисловец» (1644 год)[18]. Паводле каталёгу студэнтаў Грэцкай калегіі ў Рыме, Аўгустын Тамашэўскі азначаецца як Lithuanus, Mscislavia (1780 год)[19].

22 ліпеня 1654 году ў пачатку вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай маскоўскія захопнікі на чале з А. Трубяцкім учынілі ў Амсьціславе крывавы гвалт, у выніку якога загінулі амаль 15 000 чалавек, у жывых засталіся толькі каля 700 месьцічаў[20]. Места знаходзілася пад акупацыяй да 1661 году. Па вайне Амсьціслаў надоўга заняпаў і больш ніколі не дасягнуў былой велічы.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Касьцёл бэрнардынаў да маскоўскай перабудовы (налева) і ў 2008 г. (направа)

У выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772 год) Амсьціслаў апынуўся ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе стаў цэнтрам правінцыі (з 1773 году цэнтар павету Магілёўскай губэрні). У гэты час тут дзеялі 6 мураваных цэркваў, 4 каталіцкія кляштары і адна драўляная царква. У 1781 годзе расейскія ўлады даравалі месту новы герб: у ніжняй часцы шчыта знаходзілася выява чырвонай лісіцы «якіх зьвяроў у ваколіцах гэтага места вельмі шмат маецца» (рас. каковыми зверьми окрестности сего города весьма изобилуют), у верхняй частцы — палова гербу Расейскай імпэрыі, аднак у 1797 годзе імпэратрыца расейская Кацярына II унесла зьмены ў герб: «чырвоны воўк галава ўлева» (рас. червлёный волк голова влево). На 1785 год у Амсьціславе было 502 двары, у 1791 годзе адкрылася шляхецкая, а ў 1810 годзе — духоўная вучэльня. У 1802 годзе ў месьце збудавалі сьвечкавы завод.

На 1852 год у Амсьціславе працавалі расейскія двухклясная народная вучэльня, дваранская вучэльня, прыватная жаночая школа і 2 жыдоўскія вучэльні. У 1861 годзе працавалі вапнавы завод (з 1830 году), 2 плісавыя мануфактуры, фабрыка баваўняных тканін (з 1833 году) і крупадзёка, з 1865 году пачала працаваць гарбарня, з 1867 году — цагельня, з 1874 году — маслабойня. Дзеяла паштовая станцыя на тракце Ворша — Клімавічы — Касьцюковічы, якая ў 1880 годзе мела 10 коней. У 1883 годзе адкрылася тэлеграфная станцыя, працавалі 136 крамаў, штогод праводзіліся 4 кірмашы.

Паводле перапісу 1897 году, у Амсьціславе дзеялі меская, духоўная і прыходзкая вучэльні, 17 дробных прадпрыемстваў, 3 лякарні. На 1914 год тут было 1048 будынкаў, зь іх 25 — мураваныя, працавалі 28 фабрыкаў і заводаў з агульнай колькасьцю ў 120 работнікаў, якія перапрацоўвалі сельскагаспадарчую сыравіну (вінакурня, паравы і вадзяны млыны, крупадзёрні, маслабойні, ваўначоска, мылаварня, цагляныя і ваннавыя прадпрыемствы, шкіпідарна-дзягцярны завод). У месьце была адна лякарня на 28 месцаў, амбуляторыя, аптэка, тры аптэкарскіх магазыны, 3 лекары, 4 аптэкары, 6 акушэрак і 6 фэльчараў на ўвесь павет. Колькасьцю шынкоў Амсьціслаў займаў другое месца ў губэрні пасьля Магілёва. Места асьвятлялася 82 газавымі ліхтарамі, вадой жыхары карысталіся з ракі і студняў. У 1899—1900 гадох выходзіла штотыднёвая газэта «Белорусский Комиссионер», у 1902 годзе — газэта «Белорусский корреспондент».

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Амсьціслаў абвяшчаўся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году згодна з пастановай І зьезду КП (б) Беларусі ён увайшоў у склад Беларускай ССР, аднак 16 студзеня Масква адабрала места разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР. У 1920 годзе газэта Наша Ніва пісала, што ў Амсьціслаўскім павеце дзее партызанскі аддзел, які змагаецца за незалежнасьць Беларусі[21].

У 1924 годзе Амсьціслаў вярнулі БССР, дзе ён стаў цэнтрам раёну Калінінскай акругі (з 1938 году ў Магілёўскай вобласьці). У 1928 годзе ў месьце збудавалі электрастанцыю. У 1930-я гады ў Амсьціславе працавалі пэдагагічны і фінансавы тэхнікумы, 4 сярэднія школы і школа-сямігодка, рэспубліканская школа слыху і мовы, школа працоўнай моладзі, 2-гадовая сярэдняя школа пэрсаналу, школа брыгадзіраў трактарных брыгадаў, раённая школа жывёлаводаў, дашкольная ўстанова, 3 дзіцячыя дамы, лякарня, амбуляторыя, аптэка, дзіцячы-жаночая кансультацыя, станцыі санітарна-эпідэмічнай і хуткай дапамогі, вэтэрырная лячэбніца, бібліятэка, дом культуры, клюбы, гістарычны і пэдагагічны музэі. У Другую сусьветную вайну з 14 ліпеня 1941 да 28 верасьня 1943 году места знаходзілася пад акупацыяй Трэцяга Райху.

2 сьнежня 2000 году на чарговым паседжаньні ўлады Амсьціслава зацьвердзілі герб места і раёну, распрацаваны Дзяржаўнай геральдычнай службай.

  • XVIII стагодзьдзе: 1773 год — 2910 чал., зь іх 989 муж. і 955 жан. хрысьціянаў, 493 муж. і 473 жан. юдэяў[22]; 1777 год — 6137 чал. (2842 муж., 3295 жан.); 1783 год — 2850 чал.
  • XIX стагодзьдзе: 1802 год — больш за 3 тыс. чал.; 1825 год — 3492 чал.; 1855 год — 6478 чал.; 1862 год — 8514 чал, зь іх 4946 юдэяў і 586 каталікоў; 1880 год — 7712 чал (3893 муж. і 3819 жан.), зь іх 3065 праваслаўных, 137 рыма-каталікоў, 2 эвангелісты і 4508 юдэяў[22]; 1897 год — 8514 чал., зь іх 38% пісьменных; 1900 год — 10 145 чал.
  • XX стагодзьдзе: 1911 год — 16 181 чал.; 1912 год — 16 371 чал., зь іх 80% мяшчанаў і рамесьнікаў, 8% сялянаў, 12% шляхты, духавенства і купцоў[23]; 1926 год — 8041 чал.; 1927 год — 8,1 тыс. чал.; 1943 год — 3512 чал.; 1959 год — 8,1 тыс. чал.[24]; 1979 год — 10,1 тыс. чал.; 1991 год — 11,6 тыс. чал.; 1998 год — 12,5 тыс. чал.[25]
  • XXI стагодзьдзе: 2004 год — 11,4 тыс. чал.; 2006 год — 11,7 тыс. чал.; 2008 год — 11,6 тыс. чал.[26]; 2009 год — 10 804[27] чал. (перапіс); 2015 год — 10 437 чал.[28]; 2016 год — 10 376 чал.[29]; 2017 год — 10 370 чал.[30]; 2018 год — 10 343 чал.[1]

У Амсьціславе працуюць ліцэй, каледж, 2 сярэднія, спартовая, некалькі спэцыялізаваных школ, школа мастацтваў імя М. Чуркіна.

Мэдычнае абслугоўваньне насельніцтва ажыцьцяўляюць лякарня і паліклініка.

Дзеюць раённы цэнтар культуры і народнай творчасьці, раённы дом рамёстваў, 2 бібліятэкі (цэнтральная і дзіцячая), раённы навукова-мэтадычны цэнтар. З 2001 году ў месьце штогод праходзіць Беларускі фэст камэрнай музыкі.

У Амсьціславе захаваўся гістарычны плян, у структуру якога ўваходзяць помнікі архітэктуры XVII—XIX стагодзьдзяў, а таксама помнікі археалёгіі (Траецкая, Замкавая і Дзявочая горы). Забудова галоўнай восі — 2—3-павярховыя дамы, цэнтру — 2—5-павярховыя. На вольных тэрыторыях уздоўж Магілёўскай шашы ўзводзяцца шматпавярховыя будынкі. У 1985 годзе зьявіўся праект рэгенэрацыі гістарычнага цэнтру, які прадугледжвае захаваньне старога пляну, яго рэканструкцыю з мэтай наданьня месту значэньня турыстычнага цэнтру.

Афіцыйная назва Гістарычная назва
Варашылава вуліца Шамаўская вуліца
Калініна вуліца Красная вуліца
Камсамольская вуліца Бэрнардынская вуліца
Камунарная вуліца Манастырская вуліца
Карла Маркса вуліца Правальная-Слабадзкая вуліца
Кірава вуліца Кармэліцкая вуліца
Леніна вуліца Кіеўская вуліца
Пралетарская вуліца Смаленская вуліца
Рэспубліканская вуліца Пустынская вуліца
Савецкая вуліца Парадная вуліца
Урыцкага вуліца Пірагоўская вуліца
Юрчанкі вуліца Спаская вуліца[b]

З урбананімічнай спадчыны Амсьціславу да нашага часу гістарычныя назвы часткова захавалі вуліцы Кармэліцкая і Пірагоўская (афіцыйна гэтыя назвы вярнулі 2 верасьня 2016 году[31]). Гістарычны Рынак атрымаў назву ў гонар Пятра Мсьціслаўца.

Прадпрыемствы харчовай, лёгкай прамысловасьці.

Пералік прамысловых прадпрыемстваў Амсьціслава
  • ААТ «Амсьціслаўскі масласырзавод»
  • філія РУВП «„Магілёўхлебпрам“ Амсьціслаўскі хлебазавод»
  • ПУП «Амсьціслаўскі каапнарыхтпрам»
  • ААТ «Амсьціслаўлён»

Турыстычная інфармацыя

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
На гістарычным Рынку. Гандлёвыя рады

Дзее Амсьціслаўскі гістарычна-археалягічны музэй. З 2008 году ў месьце штогод праводзіцца сьвята сярэднявечнай культуры — «Рыцарскі фэст». Спыніцца можна ў мескім гатэлі.

У ХІІ—ХІХ стагодзьдзях Амсьціслаў стаў буйным цэнтрам ганчарных рамёстваў і архітэктурна-дэкаратыўнай керамікі[32].

Помнікі: Пятру Мсьціслаўцу (1986 год, каля езуіцкага касьцёла; 2001 год, на гістарычным Рынку)

Помнік Пятру Мсьціслаўцу

Каля падножжа Замкавай гары знаходзіцца крыніца Кагальны калодзеж — гідралягічны помнік прыроды мясцовага значэньня.

Страчаная спадчына

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
  • Замак (XIV ст.)
  • Помнікі сакральнай архітэктуры
    • Праваслаўныя і грэцка-каталіцкія: манастыр Тупічэўскі Духаўскі (Канстантынопальскі патрыярхат), у тым ліку цэрквы Сьвятога Духа (1645), Сьвятога Мікалая, Ўвядзеньня Багародзіцы (1771) і Прачыстай Багародзіцы (1895); царква Сьвятога Апанаса
    • Рымска-каталіцкія: касьцёл і кляштар дамініканаў (XVII ст), кляштар бэрнардынаў (XVIII ст.), кляштар кармэлітак, кляштар марыявітак
    • Юдэйскія: сынагога (XVIІI ст.)

Помнікі сакральнай архітэктуры

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Іншыя славутасьці

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Пералік местаў-сяброў Амсьціслава
  1. ^ Ранейшыя сьведчаньні ўжываньня канструкцыі «родам ліцьвін (літоўка)»: «сіи Андрѣи бяше родомъ Литвинъ, сынъ Ерденевъ, Литовскаго князя»[13] (Траецкі летапіс пад 1289 годам); «литвин родом» (жывот Даўмонта Пскоўскага першай трэці XIV стагодзьдзя[14]); «родом литовка, а прозвище ей бысть литовское Августа» пра дачку вялікага князя літоўскага Гедзіміна (Ніканаўскі летапіс 1526—1530 гадоў, адкуль перайшло ў Ліцавы летапісны звод 1568—1576 гадоў)
  2. ^ Плян з гістарычна-археалягічнага музэю
  1. ^ а б в Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
  2. ^ Краткий топонимический словарь Белоруссии / В.А. Жучкевич. — Мн.: Изд-во БГУ, 1974. — 448 с. С. 246.
  3. ^ а б Ткачоў М., Трусаў А. Старажытны Мсціслаў. — Менск: Полымя, 1992.
  4. ^ Бушлякоў Ю., Вячорка В., Санько З., Саўка З. Беларускі клясычны правапіс. Збор правілаў. Сучасная нармалізацыя. — Вільня—Менск, 2005. С. 22.
  5. ^ Ономастикон: Древнерусские имена, прозвища и фамилии. — М.: «Наука», 1974. [1]
  6. ^ Wielka encyklopedya powszechna ilustrowana. T. 7. — Warszawa, 1892. S. 659.
  7. ^ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Брэсцкая вобласць: нарматыўны даведнік / І. Гапоненка і інш.; пад рэд. В. Лемцюговай. — Менск: Тэхналогія, 2010.
  8. ^ Вячорка В., Карней І. Гарады з «памылкамі» ў назвах: Амсьціслаў ці Мсьціслаў?, Радыё Свабода, 29 жніўня 2019 г.
  9. ^ а б в г д Батвіннік М. Мсціслаў // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 321.
  10. ^ Насевіч В. Мсціслаўскае ваяводства // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 321.
  11. ^ Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў. — Менск, 1998. С. 200.
  12. ^ Мальцев В. П. Записки о смерти «тюремных сидельцев» в смоленских тюрьмах в 1609—1610 гг. // Исторический архив. № 5, 1960.
  13. ^ Троицкая летопись. Реконструкция текста. Изд. М. Д. Присёлков. — М. — Л., 1950. С. 344—345.
  14. ^ Лосева О. В. Жития русских святых в составе древнерусских Прологов XII — первой трети XV веков. — М., 2009. С. 199—201.
  15. ^ Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 106.
  16. ^ Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. С. 426.
  17. ^ Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. С. 488.
  18. ^ Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 189.
  19. ^ Надсан А. Беларусы ў Грэцкай калегіі // Запісы БІНіМ. Т. 30. — New York — Miensk, 2006. С. 175.
  20. ^ Сагановіч Г. Невядомая вайна: 1654—1667. — Менск, 1995.
  21. ^ Наша Ніва. № 1, 1920. С. 4.
  22. ^ а б Krzywicki J. Mścisław // Słownik geograficzny... T. VI. — Warszawa, 1885. S. 774—778.
  23. ^ Гарады і вёскі Беларусі. Энцыкл. Т. 7. Кн. 3. — Менск, 2009. С. 10.
  24. ^ Батвіннік М. Мсціслаў // ЭГБ. — Мн.: 1999 Т. 5. С. 225.
  25. ^ БЭ. — Мн.: 2000 Т. 10. С. 536.
  26. ^ Гарады і вёскі Беларусі. Энцыкл. Т. 7. Кн. 3. — Менск, 2009. С. 8.
  27. ^ Перепись населения — 2009. Могилевская область (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
  28. ^ Численность населения на 1 января 2015 г. и среднегодовая численность населения за 2014 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов, поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
  29. ^ Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
  30. ^ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
  31. ^ В Мстиславле переименовали улицы и площадь // Святло Кастрычніка. 2 верасьня 2016.
  32. ^ Туристская энциклопедия Беларуси. — Мн., 2007.

Вонкавыя спасылкі

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]