Coup d'état
 | |
| Math | newid cyfundrefn, trosedd  |
|---|---|
 Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia | |
| Gwleidyddiaeth |
|---|
 |
|
Safbwyntiau |
| Geirfa |
Mae coup d'état (o'r Ffrangeg: coup d'état; lluosog coups d'état) yn ddymchweliad sydyn, treisgar o lywodraeth bresennol gan grŵp bach. Y prif ragofyniad ar gyfer coup yw rheolaeth ar y cyfan neu ran o'r lluoedd arfog, yr heddlu, ac elfennau milwrol eraill.[1] Pan fydd y coups hyn yn llwyddo, mae'r llywodraeth ddilynol yn aml yn dod yn fath unbenaethol, a all ymestyn fwy neu lai dros amser. Mewn rhai achosion maent yn ennill grym yn gyflym ac mewn eraill, os na fyddant yn llwyddo yn ystod y dyddiau cyntaf, gallant greu rhyfel cartref.[2] Arddelir y gair a'r sillafiad Ffrangeg gwreiddiol o'r term yn y Gymraeg, er, yn aml heb yr acen ddycharfedig.[3]
Gwahaniaeth rhwng coup d'état a chwyldro
[golygu | golygu cod]Yn wahanol i chwyldro, a gyflawnir fel arfer gan niferoedd mawr o bobl sy'n gweithio dros newid cymdeithasol, economaidd a gwleidyddol sylfaenol, mae coup yn newid mewn pŵer o'r brig sydd ddim ond yn arwain at ddisodli personél blaenllaw'r llywodraeth yn sydyn. Anaml y mae coup yn newid polisïau cymdeithasol ac economaidd sylfaenol cenedl, ac nid yw ychwaith yn ailddosbarthu pŵer yn sylweddol ymhlith grwpiau gwleidyddol sy’n cystadlu â’i gilydd.[1]
Tarddiad ac esblygiad y cysyniad
[golygu | golygu cod]Dechreuwyd defnyddio'r cysyniad o coup d'état yn Ffrainc yn yr 17g i gyfeirio at gyfres o fesurau treisgar a sydyn a gymerwyd gan y Brenin heb barchu deddfwriaeth na safonau moesol. Yn aml yr oedd i gael gwared ar elynion pan oedd y brenin ei hun yn credu bod angen cynnal diogelwch y Wladwriaeth neu les cyffredin.
Esblygodd y term yn ystod y 19g i sôn am weithred dreisgar cydran o'r Wladwriaeth, er enghraifft y fyddin, gyda'r nod o ddisodli'r pŵer presennol. Un enghraifft oedd lladdiadau dethol y lluoedd arfog Napoleonaidd.[4] Roedd y cysyniad yn cydfodoli â'r cysyniad o chwyldro , ond neilltuwyd yr olaf ar gyfer symudiadau a drefnwyd gan sifiliaid y tu allan i'r Wladwriaeth.[5]
Eisoes yn ystod yr 20g, ym 1930, ymddangosodd y llyfr Tecnica del colpo di Stato ("Techneg y coup d'état") gan Curzio Malaparte, a osododd ddefnydd eang o'r cysyniad a oedd eisoes gyda'r arwyddocâd modern yn seiliedig ar y dadansoddiad beirniadol o'r gweithredoedd ffasgaeth a Natsïaeth. Cymhwysodd Malaparte y cysyniad o'r coup d'état nid yn unig i weithrediad a gyflawnir gan aelodau'r Wladwriaeth, ond hefyd gan bwerau sifil, sydd, trwy ansefydlogi'r llywodraeth trwy gamau gweithredu gyda'r nod o gynhyrchu anhrefn cymdeithasol yn achosi cwymp pŵer ac y gallant felly gael mynediad ato. mae'n. I Malaparte y gwahaniaeth hanfodol rhwng y cysyniad o coup d'état a rhyfel cartref a chwyldro yw'r defnydd o syndod a chyfnod byr y gweithrediadau.[6]
Yn yr 20g, roedd y coup d'état ar ffurf nodweddiadol o weithred gan y lluoedd arfog, gan ddisodli'r llywodraeth sefydledig yn rymus. Roedd coups yn ddigwyddiad rheolaidd mewn amrywiol genhedloedd America Ladin yn y 19g a'r 20g ac yn Affrica ar ôl i'r gwledydd yno ennill annibyniaeth yn y 1960au.[1] Fodd bynnag, yn enwedig ar ôl cwymp unbenaethau America Ladin, yn ystod yr 1980au, cymerodd y coups ffurfiau mwy cymhleth a llai amlwg, gan ddefnyddio technegau ansefydlogi economaidd a chynhyrchu hinsawdd o anhrefn cymdeithasol.
Putsch
[golygu | golygu cod]Mae'r arall a ddefnyddir am coup d'etat, ond fel rheol mewn mynegiad rhagfarnol neu cyd-destun Almaenig yw'r term Almaeneg Putsch (o'r gair Almaeneg y Swistir am "cnoc"/"curo"), yn dynodi gweithredu coup wleidyddol-filwrol gan leiafrif adweithiol, aflwyddiannus.[7][8] Bathwyd y term yn wreiddiol ar gyyfer y Züriputsch a gynhaliwyd ar 6 Medi 1839 yn y Swistir. Defnyddiwyd hefyd ar gyfer ymdrechion ar coup yn Almaen Weimar megis yn gyda'r Kapp Putsch, a Putsch Selar Cwrw ("Bierkeller-Putsch") gan Adolf Hitler yn 1923.[9]
Coups d'état yn yr 20fed ganrif
[golygu | golygu cod]
Yn ôl un amcangyfrif, cafwyd 457 o ymdrechion i ennill cystadleuaeth rhwng 1950 a 2010, gyda hanner ohonynt yn llwyddiannus.[10] Digwyddodd y rhan fwyaf o ymdrechion coup yng nghanol y 1960au, ond roedd nifer fawr o ymgeisiau hefyd yng nghanol y 1970au a'r 1990au cynnar.[10] Mae cyplau sy'n digwydd yn y cyfnod ar ôl y Rhyfel Oer wedi bod yn fwy tebygol o arwain at systemau democrataidd na choupiau'r Rhyfel Oer, er bod cyplau yn dal i barhau ag awdurdodiaeth gan mwyaf.
Dyma’r rhai mwyaf cyffredin, yn cwtogi ar ryddid unigolion, nid ydynt yn parchu hawliau dynol ac yn arfer gormes treisgar ar wrthwynebwyr:
- 1908 Feneswela - Juan Vicente Gómez yn dymchwel Cipriano Castro
- 1913 Mecsico - coup gan Victoriano Huerta
- 1913 Ymerodraeth Otomanaidd - Coup y Tyrciaid Ifanc
- 1914 Periw - Óscar Benavides yn dymchwel Guillermo Billinghurst Angulo
- 1917 Costa Rica - Federico Alberto Tinoco Granados yn dymchwel Alfredo González Flores
- 1919 Periw - Augusto Leguía yn dymchwel José Pardo y Barreda
- 1922 Yr Eidal - Benito Mussolini yn fuddugoliaethus gyda'r Ymdaith ar Rufain
- 1923
- 1924 Tsile - bwrdd llywodraeth dan gadeiryddiaeth Luis Altamirano yn cael ei sefydlu i ddiddymu'r Gyngres Genedlaethol
- 1925 Tsile - corff llywodraethu Luis Altamirano yn cael ei ddymchwel tra'n aros i'r arlywydd cyfansoddiadol Arturo Alessandri Palma gyrraedd
- 1926 Gwlad Pwyl – coup gan Józef Piłsudski
- 1929 Periw - Luis Miguel Sánchez Cerro yn dymchwel Augusto Leguía
- 1930 Yr Ariannin - Llywodraeth Hipólito Yrigoyen yn cael ei dymchwel
- 1931 Panama - coup gan Ricardo J. Alfaro yn erbyn yr Arlywydd Florencio Harmodio Arosemena
- 1933 Wrwgwái - coup gan Gabriel Terra
- 1935 Gwlad Groeg
- 1936
- Gwlad Groeg - cyfundrefn 4 Awst y Cadfridog Metaxàs
- Sbaen - coup 18 Gorffennaf gan y Cadfridog Francisco Franco yn erbyn yr Ail Weriniaeth; dechrau Rhyfel Cartref Sbaen
- 1937 Brasil - coup gan Getúlio Vargas
- 1943 Yr Ariannin
- 1947 Gwlad Thai
- 1952 Yr Aifft
- 1953 Iran
- 1954 Paraguay
- 1958 Venezuela
- 1962 Yr Ariannin
- 1963 Fietnam – Ngô Đình Diệm yn cael ei ddymchwel mewn coup gan garfan o swyddogion y byddin
- 1964
- 1966 Yr Ariannin
- 1967 Gwlad Groeg - Unbennaeth y Cyrnol (1967-1974)
- 1969
- Libya – coup gan Muammar Gaddafi
- Somalia – coup dan arweiniad y Cadfridog Siad Barre
- 1973
- Wrwgwái - coup 27 Mehefin 1973 dan arweiniad Juan María Bordaberry Arocena
- Tsile – Coup 11 Medi 1973 dan arweiniad Augusto Pinochet yn erbyn llywodraeth sosialaidd Salvador Allende
- 1976 Yr Ariannin
- 1980 Twrci
- 1981 Sbaen - coup o 23 Chwefror aflwyddiannus i ailsefydlu llywodraeth ffasgaidd yn y wlad
- 1999 Pacistan - camp Pervez Musharraf
Coups d'état yn yr 21ain ganrif
[golygu | golygu cod]
- 2006 Gwlad Thai
- 2008 Gini
- 2016 Twrci - coup wedi methu
- 2021
- 2023 Niger
Cyfeiriadau
[golygu | golygu cod]- ↑ 1.0 1.1 1.2 "Coup d'Etat". Britannica. Cyrchwyd 5 Medi 2024.
- ↑ Bell, Curtis (2016-08), 49 (9 ed.), pp. 1167–1200, doi:10.1177/0010414015621081, ISSN 0010-4140, http://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0010414015621081
- ↑ "Gwlad mewn trybini: Profiad Cymro". BBC Cymru Fyw. 27 Mai 2014.
- ↑ Lentz, Thierry (1997). Le 18-Brumaire : les coups d'Etat de Napoléon Bonaparte (novembre-décembre 1799). París: Picollec. ISBN 2-86477-163-2.
- ↑ Kasturi, Das, A Typological Analysis of Collective Political Violence., LSU Historical Dissertations and Theses, https://digitalcommons.lsu.edu/gradschool_disstheses/3431
- ↑ "Coup d'etat: The Technique of Revolution. Curzio Malaparte". The University of Chicago Press Reviews. 1932. Cyrchwyd 5 Medi 2024.
- ↑ "Putsch". DWDS – Digitales Wörterbuch der deutschen Sprache (yn Almaeneg). 31 August 2022. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 4 January 2023. Cyrchwyd 2023-01-04.
- ↑ Pfeifer, Wolfgang (1993). Etymologisches Wörterbuch des Deutschen [Etymological Dictionary of German] (yn Almaeneg) (arg. second). Berlin: Akademie Verlag. ISBN 978-3-05-000626-0.
- ↑ "Definition of putsch: Did you know?". Merriam Webster. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 10 February 2021. Cyrchwyd 16 February 2021.
- ↑ 10.0 10.1 Powell, Jonathan M.; Thyne, Clayton L. (2011-03-01). "Global instances of coups from 1950 to 2010: A new dataset" (yn en). Journal of Peace Research 48 (2): 249–259. doi:10.1177/0022343310397436. ISSN 0022-3433. http://www.uky.edu/~clthyn2/powell-thyne-JPR-2011.pdf. Adalwyd 2022-06-20. "To summarize, our definition of a coup attempt includes illegal and overt attempts by the military or other elites within the state apparatus to unseat the sitting executive... Coups may be undertaken by any elite who is part of the state apparatus. These can include non-civilian members of the military and security services, or civilian members of government."
