Leí Guasu
Leí Guasu
Leí Guasu
ÑANDE YPYKUÉRA
Oikuaa avei karu’ỹ (ayuno), ha’ekuéra ojapóva oipotágui ha oipota jave, térã
oaguyjeme’ẽvo Tupãme; ỹramo omopotĩvo ipy’a ha hetepy hamba’e. Avare,
karaíva térã paje ojapo hikuái upe karu’ỹ oñepyrũ mboyve iñemongeta Tupã
ndive; upéicha avei, okaru’ỹ umi túva ita’ýra heñoiramóva, oñanduka ha
ohechaukávo ipy’arory Tupãme. Ipotĩ asy ndaje ojapokuévo hembi’urã ha
okarúta jave katu oipyso pakova rogue mesa ári ha upe mba’e ári omboguapy
hembi’u ha upépe aẽ okaru. Katuete ojepohéi porã ojapo haĝua hembi’urã ha
okaru mboyvemi. Ndo’uguasúiva so’o, oĩvoi ndo’uietéva. Pira añoite ho’u.
Mymba ro’o ombohasykatu chupekuéra, ha upevakuére heta ndojepokuaajepéi
Européo rembi’úre. Ndaha’éi omymbajukaitereíva. Ijypykuemavoi oipururaka’e
hembi’urã opaichagua ka’avo ha ñana rogue ha heseve mandi’o, jety ha yva.
Ndo’úiva hikuái guyra rupi’a.
Ko’ãva hína umi mba’e oipuruvéva hembi’úpe: mandi’o, avati, jety, yvakuéra ha
eirete. Yva apytépe katu ho’u pakova, anana, aratiku, arasa, jakarati’a, pakuri,
andai, kurapepẽ ha mbokaja. Kuimba’e, kuña ha mitã opu’ãre ohóma ojahu ha
oñakãky’o ysyrýpe. Oĩjeko ára ojahuhápe mokõi jey. Chiriguanokuéra oipuru
ñandyra ra’ỹi josopyréva oñakãky’o haĝua.
Ava Guarani niko ndoúi oikohaguáicha tapiaite yvy ape ári, ha’éniko
sapy’aitemínte ou ombohasávo hekove ko’ápe, oikuaágui oĩha kóva rire upe
yvy marã’ỹ. Upehaguére ha’ekuéra he’íjepi yvy, mymba, ka’avo ha
mba’ehekotee’ỹva ndaijaraiha. Ava ndaikatúi oñemomba’e umi mba’e umívare.
Paraguáipe -kóva hína ñane retã réra tee- oguahẽkuri umi Español, Cristobal
Colón riréma. Péicha, ary 1524, ohasa Paraguay rupi Alejo García, ha’evahína
upe pytagua opyrũ’ypyva’ekue ñane retã.
Pa’i José Serrano ohai “La diferencia entre lo temporal y lo eterno”. Pa’i Antonio
Ruíz de Montoya katu omonguatia “El arte y vocabulario de la Lengua Guarani”.
Ñande ypykue hérava Nicolás Japugua’ỹ ohai ary 1724 “Explicaciones del
Catecismo en Lengua Guarani” ha “Sermones y ejemplos”, ary 1727. Ohai
hagua Guarani ha’ekuéra oipurúkuri España ñe’ẽte achegety ha upevakuére
avei heta ñe’ẽ Guaranimegua -upe guive ha ága peve- ojehai ha oñemoñe’ẽ
hekope’ỹ. Pa’ikuéra rupive Guarani ñe’ẽte ojehai ñepyrũ. Guarani ñe’ẽte
ojepurúkuri upérõ ogapýpe ha tupãópe: ñembo’e (misa), ñemoñe’ẽngatu
(sermones) ha purahéipe (cantos). Avei, umi España-ygua oipurúkuri Guarani
ñe’ẽte ohekombo’évo ñande ypykuépe ñoha’ãnga rupive. Guarani ñe’ẽte
naikangýi, imbareteve uvei, upevakuére mburuvichakuéra ojepy’apy hikuái.
Oĩvoíkuri peteĩ, Gobernador L. Rivera ohaiva’ekue Virrey Melo de Portugal-pe
kóicha: “Ivaieterei mba’e ojehúva ko’ápe. Guarani ñe’ẽténte ojepuru. Ypykuéra
ndoikuaaséi mba’eve España ñe’ẽtégui; ha hi’ári avei, noikuaaseguasúi
mba’eve ñandehegui ha ñanemboyke hikuái”.
Ary 1844, Carlos Antonio López ojupi Paraguay motenondehárarõ. Heta mba’e
porã ojapókuri ñane retã rayhupápe; jepémo upéicha, omboyke avañe’ẽ ha
omotenonde España ñe’ẽte, ohechakuaágui ipytyvõharakuéra ndaikutupyryiha
ñomongetápe. Upe mba’e omyatyrõ hagua Carlos Antonio López omoheñóikuri
heta mbo’ehao ha heseve España ñe’ẽte puru mitã ñemoarandúpe. Péicha avei
kuatiañe’ẽ upérõ oñenohẽva apytépe ndaiporiete Guaraníme ojehaíva.
Oĩmbaite castellano ha latín-pe. López omboherajoapy pyahu ñande ypykuépe.
Ary 1840 rupi heñói Juan Manuel Avalos (Aguai’y, Karapeguápe). Ha’e ohaíkuri
“Che lucero aguaiyy”.
Opaitévo Ñorairõ Guasu, oñepyrũkuri Guarani ñe’ẽtépe ĝuarã ára vai. Umi
pytagua ñandeaho’iva’ekue ohechakuaa hikuái Guarani ñe’ẽte omombareteha
Paraguayguávape. Upévare omoñepyrũ hikuái ambue ñorairõ oñeha’ãva’ekue
omboyke ha ojuka Guarani ñe’ẽtépe. Bartolomé Mitre, Argentina-ygua
mburuvicha, oñeha’ãkuri opaite ára ha opaite hendáicha ojuka avañe’ẽme. Ha’e
he’iva’ekuevoi Guarani ojehekýirõ ñane retãgui, kóva ikatutaha oñemongu’i ha
ipehẽmimi oñembojoaju Argentina, Brasil ha Uruguaýre. Mitre remiandu oku’e
heta hendáicha. Upe tembiapo ky’a oñepyrũkuri umi ñane retãygua ndive,
ohóva Argentina retãme oñemoarandúvo mbo’ehararã. Oñemoinge iñakãme
Guarani hekomarãha. Upérõ oje’e ñepyrũ ¡Guarángo! Guarani ñe’ẽhárape. Avei
ojepurujepe ambue mongyhyjerã: jeja’o, tovapete ha jurupete. Péicha avei,
Guaraníme oñe’ẽva oñesũva’erã mbo’ehao korapýpe: juky, itaku’i térã avati tupi
ku’i áiri. Ary 1870, Cirilo A. Rivarola oisãmbyhýva ñane retã Carlos Loizaga ha
José Díaz de Bedoya ndive; onohẽ peteĩ kuatiapyre (resolución) ombotovéva
avañe’ẽ puru mbo’ehaópe.
Heta mba’e vai ohasa upérõ -ndahi’aréi peve- Guarani ñe’ẽte ha upevakuére
ja’ekuaa avei ko’áĝaite peve ndaiporiha yvy ape ári ñe’ẽte avañe’ẽicha
hembiasa asyetéva.
Jepémo noñeñe’ẽveiva’erã Guaraníme, ñane retãygua oĩhaguéicha
ndaipy’amirĩri ha akóinte oipurukatu avañe’ẽ iñomongetápe. Aipórõ, jeja’o,
jurupete, ñesũ mbo’ehao korapýpe hamba’e nomokangýi ñane retãyguápe ha
upevére oipuru puruve iñe’ẽ tee. Upérõguare Guarani rayhuhára apytépe oĩkuri
Moisés Santiago Bertoni (Lottigna-Suiza, 1857-1929), heta kuatiañe’ẽ
ohaiva’ekue omomorãvo Guarani reko. Hembiapokatu apytépe oĩ “La
civilización Guarani”. Péicha avei, heta ñe’ẽpapára katupyry omyasãi hemiandu
yvytu pepóre, umíva apytépe jajuhukuaa: Narciso R. Colmán (Yvytĩmi, 1880-
1954), ohaiva’ekue “Ñande ypykuéra”; Francisco Martín Barrios (San Juan
Bautista, 1893-1939) omoñepyrũva’ekue ñoha’ãnga Guaraníme ha avei
ohaiva’ekue ñe’ẽpoty “Che kuãirũ resa”; ha ipahápe, ñanemandu’ava’erã avei
Manuel Ortiz Guerrero (Villarrica 1893-1933) ha Félix Fernández (Itaygua 1897-
1981) rehe, hetaite ñe’ẽpoty porã ohaiva’ekue. Ja’eva’erã avei ary 1920
oñemoheñoihague Academia Guarani. Upéicha avei, ary 1922, Félix Trujillo
omoheñói kuatiarandu (revista) Okára potykuemi, omyasãiva ñe’ẽpoty, purahéi
ha opaite Paraguay mba’eteéva.
Ary 1932 guive, 1935 peve, ñane retã oikékuri ñorairõme Bolivia retã ndive.
Upérõ, jepiveguáicha, Guarani ñe’ẽte oñemohendajeýma tenondetépe.
Añetehápe, avañe’ẽ ha’ékuri Paraguay mboka hyapuhatãvéva. Tuvichavete
José Félix Estigarribia ohechakuaágui upe mba’e onohẽraka’e kuatiapyre 51,
he’íva Paraguay ñorairõharakuéra oipurutaha Guarani ñe’ẽte oikuaauka haĝua
opaichagua marandu, ojoapytépe. Boliviagua-ygua oipyhýjepi marandu ha
ndikatúi ombojerekatu castellano-pe ha jepémo ombojerekatu mba’eve
nahesakãi chupekuéra. Techapyrãrõ ñahesa’ỹijokuaa kóva: “Heta ojeroky rire lo
mitã péina oho peteĩteĩma hikuái. Che ra’ykuéra péina oitypeijoáma óga
renonde”. Ñambojerávo jajuhúta he’iseha: “Tuicha ñorairõ rire, Bolivia-ygua
ojeity hapykue gotyo”. Ambue marandu katu he’i: “Che syva guasu, che
sombrero’i ha hakuhína kuarahy”. Ñambojerávo jajuhúta he’iseha: “Ñorairõ
renda tuicha ojepyso. Paraguái ñorairõhára ndahetái. Bolivia-ygua hatãngue
ombokapu ore ári”.
3.2. LÉI GUASU ARY 1992: Guarani ñe’ẽtégui hasypeve oiko ñane retã ñe’ẽte
España ñe’ẽ ykére.
3.2.2 Apopyrã 140º he’i: “Paraguay ha’e tetã hembikuaa arandu hetáva ha
iñe’ẽ mokõiva. Estado ñe’ẽ tee ha’e Castellano ha Guarani. Léipe he’iva’erã
mba’éichapa ojepurúta mokõivéva. Mayma ypykue ñemoñare ñe’ẽ ha opaite
imbovyvéva ñe’ẽ, ha’e tetã rembikuaa arandu avei”.
Apopyrã 3ª. Tetã ñe’ẽ tee mokõive rehegua. Tetã ñe’ẽ tee mokõive
oñemboaje ha ojeporu jojava’erã mbohapyve tetã Pokatu Moakãhápe ha opaite
tetã rembiapo oñemboguatahápe. Pokatuenda ombojeroviaveva’erã ñe’ẽ
Guaraní, kóva ha’e rupi tetã reko tee kuaaukaha, tetãyguápe ombojoaju ha
omopeteĩva, ha ñe’ẽ ojeporuvéva tetãpýre.
Apopyrã 4ª. Guarani ñe’ẽ tetãnguéra joajúpe. Pokatuenda oku’eva’erã
ikatuhağuáicha ñe’ẽ Guarani ojehechakuaa umi tembiapopy mboguatahápe,
tetãnguéra ojoajuhápe ha oikehápe Paraguái ñe’ẽteéicha.
Apopyrã 9ª. Ñe’ẽ jepuru mboaje tapicha peteĩteĩme ğuarã. Opavaite tapicha
oikóva Paraguay retãme ojehekome’ẽva’erã ã mba’épe:
4.- Opaite tapicha Paraguáigua oipytyvõvo chupe ojechavaírõ tetã yvy rembe’y
rupi.
Apopyrã 13ª. Tapicha aty heko ambuéva ndaha’éiva avaite rehegua. Umi
tapicha aty heko ambuéva, ndaha’éiva avaite ha imbovýva tetãme,
oñepytyvõva’erã oikuaa ha oiporúvo tetã ñe’ẽteekuéra, oheja’ỹre hetã ypykue
ñe’ẽ.