Organizacja Narodów Zjednoczonych
Flaga ONZ | |
państwa członkowskie ONZ | |
Język roboczy |
angielski, francuski, chiński, rosyjski, hiszpański, arabski |
---|---|
Siedziba |
Nowy Jork, 760 United Nations Plaza, New York |
Członkowie |
193 państwa |
Sekretarz generalny | |
Utworzenie |
24 października 1945 |
Strona internetowa |
Organizacja Narodów Zjednoczonych, ONZ (ang. United Nations, UN; fr. Organisation des Nations Unies; hiszp. Organización de las Naciones Unidas; ros. Организация Объединённых Наций, Organizacyja Objedinionnych Nacyj; arab. الأمم المتحدة, al-Umam al-Muttahida; chiń. 联合国, Liánhéguó) – uniwersalna (z wyjątkiem narodów niereprezentowanych) organizacja międzynarodowa, z siedzibą w Nowym Jorku, powstała 24 października 1945 roku[1][2] w wyniku wejścia w życie podpisanej 26 czerwca 1945 w San Francisco Karty Narodów Zjednoczonych. ONZ jest następczynią Ligi Narodów[3].
ONZ stawia sobie za cele zapewnienie pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego, rozwój współpracy między narodami oraz popieranie przestrzegania praw człowieka[4].
Historia
[edytuj | edytuj kod]Idea powołania nowej organizacji światowej powstała jeszcze w czasie trwania II wojny światowej. Za pierwsze dokumenty zapowiadające utworzenie ONZ uznawane są Karta Atlantycka podpisana 14 sierpnia 1941 oraz Deklaracja Narodów Zjednoczonych, tzw. Deklaracja waszyngtońska, która została podpisana w Waszyngtonie 1 stycznia 1942 roku przez przedstawicieli 26 państw (w tym Polski). Kolejna decyzja zapadła na konferencji w Teheranie w roku 1943. Jej głównym pomysłodawcą był prezydent USA Franklin Delano Roosevelt, a nazwę zaproponował premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill (wcześniej określenie „narody zjednoczone” w trakcie wojny stosowano nieraz na określenie sojuszu aliantów przeciw państwom Osi).
Od sierpnia do października 1944 roku przedstawiciele Francji, Chin, Wielkiej Brytanii, USA oraz ZSRR przebywali w Dumbarton Oaks w Waszyngtonie, gdzie przedyskutowano zakres, cele i sposoby działania nowej organizacji.
25 kwietnia 1945 roku zwołano pierwszą konferencję ONZ w San Francisco, w której uczestniczyło 50 państw z całego świata – pierwszych członków organizacji[5]. Za członka ONZ od założenia uznawana jest też Polska, której przedstawiciele (Rząd RP na uchodźstwie uznawany przez państwa-założycieli z wyjątkiem ZSRR) z powodów politycznych nie zostali zaproszeni na konferencję w San Francisco. Zachodni politycy obawiali się bowiem reakcji Józefa Stalina[6]. Podczas konferencji, 26 czerwca, podpisano Kartę Narodów Zjednoczonych, akt prawny regulujący działalność ONZ. Karta została podpisana przez 50 z 51 krajów członkowskich, pozostawiono miejsce dla Polski. Polska podpisała ją po utworzeniu Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej 16 października 1945[7]
Organizację Narodów Zjednoczonych powołano do życia 24 października 1945, kiedy postanowienia konferencji ratyfikowało pięciu przyszłych stałych członków Rady Bezpieczeństwa (Chiny, Francja, ZSRR, Wielka Brytania i USA) oraz większość pozostałych państw członkowskich. Powołanie ONZ położyło jednocześnie kres działalności Ligi Narodów, która rozwiązała się formalnie 18 kwietnia 1946, przekazując pełnienie swej misji nowej organizacji.
Rocznica wejścia w życie Karty Narodów Zjednoczonych – 24 października 1945 roku – jest obchodzona jako Dzień Narodów Zjednoczonych od 1948 roku[8].
Pierwsza sesja Zgromadzenia Ogólnego rozpoczęła się 10 stycznia 1946 r. w Londynie. Wzięli w niej udział przedstawiciele 51 państw[9].
W grudniu 1945 Kongres Stanów Zjednoczonych wystosował propozycję, aby siedziba ONZ mieściła się w Nowym Jorku, co zostało zaakceptowane. Budynek siedziby głównej otwarto 9 stycznia 1951 roku na terenach podarowanych ONZ przez Johna Rockefellera Jr., gdzie mieści się do dziś. Część instytucji funkcjonuje jednak w innych miastach świata, m.in. w Genewie, Hadze, Nairobi i Wiedniu.
Cele ONZ
[edytuj | edytuj kod]- Utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa za pomocą zbiorowych i pokojowych wysiłków.
- Rozwijanie przyjaznych stosunków między narodami na zasadach samostanowienia i suwerennej równości.
- Rozwiązywanie konkretnych problemów międzynarodowych (gospodarczych, społecznych, kulturowych, humanitarnych czy dotyczących praw człowieka) na zasadzie współpracy międzynarodowej oraz uznania równości ras, płci, języków i wyznań.
- Stanowienie ośrodka uzgadniania działań narodów w imię wspólnych celów.
Członkostwo ONZ
[edytuj | edytuj kod]Członkiem ONZ, według artykułu 4. Karty NZ może być „każde państwo miłujące pokój, które przyjęło zobowiązania zawarte w Karcie” i – zdaniem ONZ – „jest w stanie je wypełniać”. Tym samym członkami Organizacji mogą być tylko państwa.
Przyjęcie następuje na podstawie uchwały Zgromadzenia Ogólnego podjętej na zalecenie Rady Bezpieczeństwa (artykuł 18 Karty).
Wystąpienie i wykluczenie z ONZ
[edytuj | edytuj kod]Karta NZ nie określa konkretnych procedur wystąpienia z ONZ, wystąpienie takie jest więc możliwe na mocy jednostronnej deklaracji. Jak dotąd z ONZ wystąpiło tylko jedno państwo – Indonezja w 1965, powróciła jednak do Organizacji już rok później.
Za uporczywe łamanie zasad Karty NZ państwo członkowskie może być usunięte z ONZ przez Zgromadzenie Ogólne na wniosek Rady Bezpieczeństwa. Taka sytuacja miała miejsce w 1992, gdy wykluczono z Organizacji Jugosławię. Dyskutowano także nad wykluczeniem RPA za stosowanie apartheidu. Istnieje też procedura zawieszenia w prawach członka, podejmowana przez Zgromadzenie Ogólne na wniosek Rady Bezpieczeństwa (w obu przypadkach większością 2/3 głosów).
Członkowie założyciele
[edytuj | edytuj kod]Członkami założycielami Organizacji Narodów Zjednoczonych było 51 państw. Wśród nich:
- państwa, które wzięły udział w konferencji założycielskiej ONZ w San Francisco, podpisały i ratyfikowały Kartę Narodów Zjednoczonych.
- państwa, które podpisały Deklarację Narodów Zjednoczonych (1942), podpisały i ratyfikowały Kartę Narodów Zjednoczonych. To kryterium wprowadzono specjalnie dla Polski, bowiem jej przedstawiciele nie mogli uczestniczyć w konferencji w San Francisco z powodu braku rządu, który byłby uznawany przez wszystkie mocarstwa – Wielka Brytania, Stany Zjednoczone i przeważająca większość krajów świata – uczestników konferencji, uznawały rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie w Londynie, zaś Związek Radziecki uznawał podporządkowany sobie Rząd Tymczasowy w Warszawie[a].
Obecni członkowie
[edytuj | edytuj kod]Obecnie członkami ONZ są 193 państwa[10]. Do ONZ nie należą podmioty międzynarodowe, które mają:
Status państwa-obserwatora
- Stolica Apostolska (Watykan)[b]
- Palestyna (uznawana przez 127 państw)[11][12]
Status niepaństwowego obserwatora:
- Zakon Maltański (uznawany jako podmiot prawa międzynarodowego przez 104 państwa),
- Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża – ma on status obserwatora w ONZ, oraz – jako organizacja neutralna – prowadzi też mediacje z rządami (mimo że formalnie nie utrzymuje z nimi kontaktów dyplomatycznych) na temat wymiany jeńców, a także zawarł porozumienia z niektórymi organizacjami i instytucjami międzynarodowymi działającymi na polu humanitarnym[13].
Watykan pozostaje jedynym w pełni suwerennym i powszechnie uznanym na arenie międzynarodowej państwem, które nie należy do Narodów Zjednoczonych.
Zasady członkostwa
[edytuj | edytuj kod]- suwerenna równość wszystkich członków
- wykonywanie w dobrej wierze zobowiązań zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych
- rozwiązywanie sporów środkami pokojowymi
- powstrzymanie się od groźby użycia siły lub użycia jej w sposób nieuzgodniony z celami ONZ
- okazywanie wszelkiej pomocy ONZ w każdej akcji podjętej zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych, jako środka zapobiegawczego lub przymusu
- nieingerowanie ONZ w sprawy, które należą do kompetencji wewnętrznych państwa
- wpływanie na państwa, które nie są członkami ONZ, aby postępowały zgodnie z jej zasadami w stopniu koniecznym do utrzymania bezpieczeństwa i pokoju
Organy ONZ
[edytuj | edytuj kod]- Zgromadzenie Ogólne – składa się z przedstawicieli wszystkich krajów członkowskich.
- Rada Bezpieczeństwa – składa się z 5 stałych członków (Rosja, Chiny, USA, Wielka Brytania, Francja) i 10 członków niestałych wybieranych na 2 lata. Odpowiada za utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa na świecie.
- Rada Gospodarcza i Społeczna – zajmuje się sprawami gospodarczymi, społecznymi i kulturalnymi, prawami człowieka, przygotowuje projekty konwencji, ustala wytyczne dla organów pomocniczych.
- Rada Powiernicza – powołana została do kontroli nad terytoriami powierniczymi do momentu ich usamodzielnienia, aby działać w interesie ich mieszkańców.
- Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości – powołany w celu rozstrzygania sporów między państwami. Składa się z 15 sędziów.
- Sekretariat – organ wykonawczy pod przewodnictwem sekretarza generalnego, 12 podsekretarzy, posiada liczne biura i departamenty.
- Rada Praw Człowieka
Istnieje również wiele organów doradczych, np. Wojskowy Komitet Sztabowy.
Organizacje wyspecjalizowane ONZ
[edytuj | edytuj kod]Jest to system organizacji międzynarodowych funkcjonalnie powiązanych z ONZ na mocy art. 57. Karty NZ: różnego rodzaju organizacje wyspecjalizowane, utworzone na podstawie porozumień zawartych między rządami i posiadające z mocy swych statutów rozległe kompetencje międzynarodowe w dziedzinach gospodarczej, społecznej, kulturalnej, wychowawczej, zdrowia publicznego i innych dziedzinach pokrewnych, będą związane z Organizacją Narodów Zjednoczonych.
ONZ odgrywa w tym systemie centralną rolę, posiadając uprawnienia koordynacyjne, co ma na celu zapobieżenie dublowaniu prawa i osiągnięciu większej efektywności działania. W tej dziedzinie ONZ jest reprezentowana przez Radę Gospodarczą i Społeczną, która „może uzgadniać działalność organizacji wyspecjalizowanych w drodze porozumiewania się z nimi i udzielania im zaleceń, jak również w drodze udzielania zaleceń Zgromadzeniu Ogólnemu i członkom Organizacji Narodów Zjednoczonych” (art. 63 ust. 2 Karty NZ).
Ponadto z ONZ są związane inne organizacje o charakterze powszechnym, m.in.:
Operacje pokojowe ONZ
[edytuj | edytuj kod]- 1950-1953, Korea – utrzymanie podziału Półwyspu Koreańskiego, zahamowanie ekspansji komunizmu
- 1960-1964, Kongo (dziś Demokratyczna Republika Konga) – interwencja ONZ doprowadziła do utrzymania niepodległości kraju i jego integralności terytorialnej; w efekcie wyniosła do władzy prezydenta Mobutu Sese Seko
- od 1964 roku, Cypr – stacjonują siły pokojowe, którym nie udało się zapobiec podziałowi wyspy po interwencji Turcji
- od 1967 roku, Bliski Wschód, obserwacja konfliktu palestyńsko-izraelskiego, stała obecność kontyngentu ONZ w tym regionie, m.in. na Wzgórzach Golan i w Strefie Gazy
- 1990-1991, Zatoka Perska – mandat ONZ dla sił brytyjsko-amerykańskich, które wyzwoliły Kuwejt, po zajęciu państwa przez siły irackie (operacja Pustynna Burza)
- 1992-1994, Somalia – zakończona porażką operacja Przywrócić Nadzieję, która miała skłonić do rozbrojenia walczące strony i zapewnić dostawy pomocy humanitarnej, skończyła się tragiczną misją sił specjalnych – Operacją w Mogadiszu (udział głównie wojsk amerykańskich)
- 1992-1993, Kambodża – największa operacja pokojowa ONZ, zakończona demokratyzacją kraju
- 1992-1995, była Jugosławia – siły ONZ UNPROFOR miały zaprowadzić pokój w dawnych republikach związkowych Jugosławii, poniosły fiasko i zostały zastąpione przez siły NATO – IFOR
- 1993-1996, Rwanda – siły ONZ UNAMIR miały monitorować układ pokojowy, który zawarły dwie największe grupy etniczne zamieszkujące Rwandę – Hutu i Tutsi. Uznawana jest za największą porażkę ONZ[potrzebny przypis]. Masakra ok. 800 tys. ludzi odbywała się na oczach żołnierzy sił pokojowych (zob. Ludobójstwo w Rwandzie). Wydarzenia te zostały ukazane w filmie Hotel Ruanda.
Przedstawicielstwo w Warszawie
[edytuj | edytuj kod]Wcześniej, od 1947[14], udzielanie informacji o ONZ należało do kompetencji przedstawicielstwa tejże organizacji w Pradze (Informační centrum OSN v Praze) przy ul. Panskiej 7. W Polsce Ośrodek Informacji ONZ początkowo mieścił się w al. Niepodległości 186 (1995-2014), obecnie przy ul. Pięknej 19 (2014-)[15].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]- Europejska Komisja Gospodarcza
- Liga Narodów
- Międzynarodowy Trybunał Karny
- Model United Nations
- ONZ Kobiety
- Powszechna deklaracja praw człowieka
- Projekt Milenijny Organizacji Narodów Zjednoczonych
- Rezolucje Rady Bezpieczeństwa ONZ
- Światowa Konferencja Praw Człowieka w Wiedniu
- Stałe Przedstawicielstwo Rzeczypospolitej Polskiej przy Narodach Zjednoczonych w Nowym Jorku
- Stałe Przedstawicielstwo Rzeczypospolitej Polskiej przy Biurze Narodów Zjednoczonych i organizacjach międzynarodowych w Wiedniu
- Stałe Przedstawicielstwo Rzeczypospolitej Polskiej przy Biurze Narodów Zjednoczonych w Genewie
- Ambasada RP w Nairobi
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Rząd ten był również uznawany przez Czechosłowację, a Francja utrzymywała przy nim przedstawiciela dyplomatycznego.
- ↑ Watykan i Stolica Apostolska – stanowią państwa (suwerenne podmioty prawa międzynarodowego) złączone ze sobą ścisłą unią personalną i funkcjonalną. Traktowanie Stolicy Apostolskiej i Watykanu jako odmiennych podmiotów, jakkolwiek uzasadnione z punktu widzenia ustrojowego, nie występuje jednak wyraźnie na gruncie prawa międzynarodowego. W stosunkach międzynarodowych nazwy te bywają stosowane zamiennie, a zaciągnięcie zobowiązania przez jeden z podmiotów jest rozumiane jako wiążące dla obu.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ History of the United Nations [online], web.archive.org, 27 stycznia 2012 [dostęp 2020-01-09] [zarchiwizowane z adresu 2012-01-27] .
- ↑ Organizacja Narodów Zjednoczonych – Zapytaj.onet.pl – [online], zapytaj.onet.pl [dostęp 2020-01-09] (pol.).
- ↑ Organizacja Narodów Zjednoczonych. Pokój – Bezpieczeństwo – Współpraca [online], epodreczniki.pl [dostęp 2020-05-06] .
- ↑ Overview [online], www.un.org, 2 października 2014 [dostęp 2020-05-06] (ang.).
- ↑ Lista członków ONZ, członkowie pierwotni są wyróżnieni kolorowym tłem.
- ↑ Jonathan Walker, Trzecia wojna światowa. Tajny plan wyrwania Polski z rąk Stalina, Znak Horyzont, Kraków 2014, s. 129.
- ↑ Ustawa z dnia 31 grudnia 1945 r. o ratyfikacji podpisanych w San Francisco dnia 26 czerwca 1945 r. Karty Narodów Zjednoczonych oraz Porozumienia ustanawiającego Komisję Przygotowawczą Narodów Zjednoczonych. dokumenty.rcl.gov.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-09)]. (Dz.U. 1946 nr 2, poz. 6), Oświadczenie Rządowe z dnia 8 lipca 1946 r. w sprawie ratyfikacji przez Polskę Karty Narodów Zjednoczonych podpisanej w Waszyngtonie dnia 16 października 1945 r. (Dz.U. 1947 Nr 23, poz. 90), 65 lat temu Polska podpisała Kartę Narodów Zjednoczonych , Polska w gronie państw założycieli ONZ, Polska w ONZ.
- ↑ Konferencje i obchody w ONZ.
- ↑ Historia ONZ. Chronologia wydarzeń.
- ↑ Member States | United Nations [online], www.un.org [dostęp 2020-05-06] .
- ↑ U.N. approves Palestinian „observer state” bid.
- ↑ Non-member States [online], www.un.org, 7 sierpnia 2015 [dostęp 2020-05-06] (ang.).
- ↑ Odpowiedź sekretarza stanu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych – z upoważnienia ministra – na zapytanie nr 1798 w sprawie statusu i działalności Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża.
- ↑ https://www.osn.cz/wp-content/uploads/2014/12/vse-o-osn-historie.pdf.
- ↑ UNIC Warszawa [online], unic.un.org.pl [dostęp 2024-04-24] .
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Oficjalna witryna internetowa ONZ
- Ośrodek informacji ONZ w Polsce
- Agendy ONZ w Polsce
- Organizacje międzynarodowe: ONZ
- ISNI: 0000000123317789
- VIAF: 144904638
- ULAN: 500354403
- LCCN: n79021345, sh98000836
- GND: 333-5
- NDL: 00288555
- LIBRIS: vs686bpd13rcfvg
- BnF: 118650631
- SUDOC: 026395258
- NLA: 35561510
- NKC: kn20010711348
- BNE: XX89609
- BIBSYS: 90058028
- CiNii: DA00472305
- Open Library: OL2783975A
- NUKAT: n96403055
- J9U: 987007269142505171
- PTBNP: 453125, 21633
- CANTIC: a10978574
- LNB: 000004368
- NSK: 000003792
- BNA: 000028736
- CONOR: 80266595
- ΕΒΕ: 9288
- BLBNB: 000559882
- KRNLK: KAB201903244
- LIH: LNB:V*6183;=BE
- PWN: 3951685
- Britannica: topic/United-Nations
- The Canadian Encyclopedia: united-nations
- Treccani: onu
- Universalis: o-n-u-principales-interventions-reperes-chronologiques, creation-de-l-o-n-u, nations-unies
- NE.se: fn
- Uppslagsverket Finland: FoerentaNationerna
- Nacionālā enciklopēdija: 134741
- SNL: FN_-_Forente_nasjoner
- Catalana: 0047565
- DSDE: FN_-_Forenede_Nationer