Bitka za Srbiju

Bitka za Srbiju 1944. je zajednički saveznički poduhvat sa ciljem uspostavljanja jakog uporišta i ovladavanja središnjim komunikacijskim prostorom nemačkih snaga na Balkanu, odnosno Armijske grupe F. Dejstva na tlu izvršavala je NOVJ, a Saveznici su obezbeđivali borbeno sadejstvo, snabdevanje i pomoć iz vazduha.

Bitka za Srbiju
Segment Drugog svjetskog rata u Jugoslaviji
Borci Prve krajiške kod Aranđelovca 1944.
Datum 22. septembra — 21. oktobra 1944. Lokacija Srbija Ishod Pobjeda NOVJ i Crvene armije, oslobođenje Srbije
Sukobljene strane
NOVJ Sovjetski Savez Kraljevina Bugarska Podrška: Ujedinjeno Kraljevstvo Sjedinjene Države	Nacistička Nemačka Srbija Srpska državna straža Srpski dobrovoljački korpus Ruski zaštitni korpus JVuO
Komandanti i vođe
Josip Broz Tito Koča Popović Peko Dapčević Fjodor Tolbuhin Henry Maitland Wilson	Maximilian von Weichs Hans Felber Dragoljub Mihailović Miroslav Trifunović

Teritorija Srbije bila je međutim od ključnog značaja za sve aktere. Sva četiri konkretna aktera: nemačka Komanda Jugoistoka, Saveznička Komanda Sredozemlja, NOVJ i JVuO, imala su konkretne interese u Srbiji, i na osnovu njih su formulisali svoje strategije. Na osnovu poklapanja interesa su se formirale koalicije.

Od kraja 1943. Saveznici su promenili stav prema Mihailovićevim snagama, a prioritet njihove politike u Jugoslaviji postala je pomoć jačanju snaga NOVJ u Srbiji Vrhovni štab NOVJ pravio je planove da se jačanje partizanskih snaga u Srbiji potpomogne prodorom jačih snaga iz Bosne i Crne Gore. Nemačka komanda, kao i Mihailović, bili su rešeni da to spreče.

S obzirom na Drinu kao prirodnu prepreku pogodnu za odbranu, planovi NOVJ sastojali su se u koncentrisanju snaga na levoj strani Lima, gde bi se jedinice prikupile i pripremile za prodor u dubinu Srbije. Nemačka Komanda Jugoistoka s obzirom na to rešila je da brani Srbiju aktivnim dejstvima - sprečavanjem pokreta jedinica NOVJ kroz Bosnu preka zapadu, kao i nizom krupnih i ambicioznih operacija u Sandžaku i istočnoj Bosni sračunatih na razbijanje koncentracija NOVJ i njihovo onesposobljavase za ofanzivna dejstva. Snage JVuO, sa svoje strane, sa velikim entuzijazmom učestvovale su u ovim operacijama, kao i u onim koje je organizovao nemački komandant Srbije protiv lokalnih partizana.

Vrhunac ovog sadejstva nastupio je u avgustu 1944, što je ujedno bio i prelomni period u kojem su se odvijala najintenzivnija i najmasovnija dejstva. Napori NOVJ su nakon dugotrajnih iscrpljujućih borbi završeni uspehom. Tokom prvih dana avgusta grupa divizija NOVJ (2, 5. i 17) uspela je da se probije iz Crne Gore i forsira Ibar. 21. avgusta u zapadnu Srbiju prodrla je Prva proleterska divizija, uskoro za njom Šesta lička, a početkom septembra i Dvanaesti korpus. Ove snage oslobodile su mnoge gradove (Gornji Milanovac 12. septembra, Valjevo 18. septembra, Aranđelovac 20. septembra) i uspostavile bazu za predstojeći napad na Beograd. U prvoj polovini septembra, nemačka odbrana Srbije sa zapada, već kompromitovan krupnim prodorima NOVJ, doživela je slom usled izbijanja opasnosti od Crvene armije sa istoka.

U tom trenutku Saveznici i NOVJ imali su odlučujuću prednost. Operacijom Ratweek i borbama u Makedoniji Nemci su sprečeni u pokušaju da efikasno pojačaju odbranu Srbije, i bitka za Srbiju definitivno je rešena tokom oktobra, Beogradskom operacijom - upadom dobro opremljenih snaga Crvene armije, kojoj je NOVJ predstavljala dragocenog partnera, kako pokrivanjem teritorije i komunikacija po dubini, tako i kao frontovska pešadija.

Time je bitka za Srbiju rešena. Dalje borbe u jugozapadnom delu nisu imale za cilj vraćanja kontrole nad Srbijom, nego proboj nemačke Armijske grupe E iz Grčke.

Tokom Bitke za Srbiju 1944. godine, partizani su, uz podršku saveznika, vodili borbu za oslobođenje od okupatora i dolazak na vlast, dok su četničke jedinice, ostavši bez savezničke podrške, ušle u potpunu kolaboraciju na svim nivoima u pokušaju da spreče dolazak komunističkih konkurenata na vlast.

Pozadina

Kažite svakom ko vam kaže da ima još nedićevaca, dražinovaca, ljotićevaca da je to laž, jer od danas ima samo Srba, s jedne, i komunista, s druge strane.

– 'Novo vreme' od 24. marta 1944.

Nakon sloma ustanka krajem 1941, Srbija je u velikoj meri bila pacifikovana teritorija. Osim u par kratkotrajnih epizoda, na njenoj teritoriji više nije bilo operativnih trupa do septembra 1944. Nemci su za održavanje reda i mira koristili policijski puk, razne kvislinške straže, teritorijalne bataljone, i "od rezervista sastavljeni bug. Okup.[acioni] korpus sa 35 bataljona, koji je usled nespretnog komandovanja, nedostatka naoružanja, nedostatka obuke i slabog raspoloženja za borbu, jedva odgovarao borbenoj vrednosti nemačkih landesšicen-jedinica". Žarište ratnih dejstava premestilo se zapadno od Drine i južno od Lima.

Na pitanje g-dina feldmaršala von Weichsa gdje se nalaze komunisti zatvoreni u koncentracioni logor, Viši SS i policijski vođa Behrends je odgovorio da su svi pobijeni. Potom je skrenuo pažnju na to da je u četničke redove uspio ubaciti dovoljno jake grupe Službe sigurnosti, koje imaju ostati sa četnicima i ubuduće. Na to je glavnokomandujući primijetio da je samo to dovoljan razlog zašto bi se vodstvo nad četnicima trebalo povjeriti isključivo Višem SS i policijskom vođi.

– Zabilješka sa savjetovanja njemačkog okupacionog vrha o četničkom pitanju u Srbiji, 8. oktobra 1944.

Strateški značaj Srbije

Istočni front na granicama Srbije, 1. oktobar 1944.

Defile Srpskog dobrovoljačkog SS korpusa i drugih kvislinških formacija 22. juna 1944. ispred Skupštine.

Srbija je naravno prvenstveno značajna svojim stanovnicima kao domovina i mesto gde žive. Dva vojno-politička pokreta, Titov Narodnooslobodilački pokret i Mihailovićev Ravnogorski pokret, imali su oprečne koncepcije i suprotstavljene namere u pogledu karaktera društva i organizacije države. Oba pokreta bila su rešena da dominiraju Srbijom. Poseban razlog sastojao se u tome što su se oba pokreta deklarisala kao jugoslovenski, a Srbija je predstavljala ključni faktor bez kojeg Jugoslavija nije moguća.

Stranim zaraćenim stranama Srbija je bila značajna iz više razloga:

1. Raspolagala je izvesnim resursima značajnim za vođenje rata - prvenstveno poljoprivrednim i rudnim.

2. Srbija je na posebno važnom strateškom položaju. S obzirom na razvoj rata u mediteranskom basenu, Nemci su na Balkanu alocirali dve krupne operativne formacije: Drugu oklopnu armiju u Jugoslaviji i Armijsku grupu E u Grčkoj. S obzirom na sve moguće operativne scenarije, od ključnog značaja bile su dobre, široko propusne komunikacije između njih, kako za snabdevanje, tako i za eventualno rokiranje snaga. Međutim, usled konfiguracije terena i nerazvijene infrastrukture, postojao je samo jedan odgovarajući komunikacijski kanal: moravsko-vardarski pravac. Usled toga, Balkan je, iako geografski široko poluostrvo, komunikacijski predstavljao tesnac.

Ova zavisnost od jedne komunikacije predstavljala je problem za Nemce s jedne, a privlačan motiv za delovanje za Saveznike sa druge strane. Sa savezničke tačke gledišta, s obzirom na izduženost, komunikacija je bila teška za branjenje, i na njoj su se mogli postići relativno skromnim snagama veoma značajni rezultati.

Dakle, sa stanovišta Savezničke Komande Mediterana, Srbija je bila platforma sa koje se mogla napadati nemačka vitalna komunikacija.

3. Postojao je takođe i politički motiv. Hitler je imao poglede na političku budućnost Evrope koji su nespojivi sa stavovima ostalih subjekata, ali su se i vizije Saveznika između sebe u priličnoj meri razlikovale. Stoga zasnivanje nekog budućeg političkog uticaja nije bio beznačajan motiv ni za jednu stranu. Tako su se u drugoj polovini 1943. profilisale namere i interesi glavnih pretendenata na Srbiju:

1. NOVJ je imala planove da osvoji strateške položaje u Srbiji, da bi osigurala političku i vojnu dominaciju
2. JVuO je imala nameru da to spreči po svaku cenu
3. Saveznička Komanda Mediterana planirala je da iskoristi NOVJ za stvaranje problema Nemcima na vitalnoj komunikaciji
4. Nemačka Komanda Jugoistoka imala je nameru da čvrsto drži i brani Srbiju i održi bezbednost komunikacija.
5. Crvena armija nije ispoljavala uticaj ni namere prema Srbiji do septembra 1944. Tada je Srbija za nju postala dobra operativna prilika, u slučaju uspešnog blokiranja nemačkih snaga od strane NOVJ i zapadnih Saveznika.

Evolucija stava Saveznika

U ovom sudbonosnim i za Jugoslaviju velikim danima, kada pobedonosne armije Sovjetskog Saveza stoje na našoj granici s jedne strane, a američke i britanske s druge strane, kada je dan naše slobode u punom svanuću, pozivam sve Srbe, Hrvate i Slovence da se ujedinite i pristupite Narodnooslobodilačkoj vojsci pod maršalom Titom. (...) tom našom narodnom vojskom, koja je jednodušno priznata, podržavana i pomagana od naših velikih saveznika, Velike Britanije, Sovjetskog Saveza i Sjedinjenih Država Amerike.

Svi oni, koji se oslanjaju na neprijatelja protiv interesa svog vlastitog naroda i njegove budućnosti, i koji se ne bi odazvali ovom pozivu, neće uspeti da se oslobode izdajničkog žiga, ni pred narodom ni pred istorijom. Ovom mojom porukom vama, odlučno osuđujem zloupotrebu imena kralja i autoriteta krune, kojom se pokušavalo opravdati saradnja sa neprijateljem i izazvati razdor među borbenim narodom u najtežim časovima njegove istorije, koristeći time samo neprijatelju.

– Poziv kralja Petra II na pristupanje Narodnooslobodilačkoj vojsci Jugoslavije (12. septembra 1944.)

Velika Britanija je iz razloga ideološke bliskosti i lojalnosti jugoslovenskom kralju i vladi u novembru 1941. obećala punu podršku Mihailoviću, doduše pod uslovom da postigne sporazum sa "drugim elementima otpora". Međutim, stvarna situacija na terenu bila je dosta dobro poznata. Već u srpnju 1942. je Glenconner pisao Južnom odjelu Foreign Officea:

»Kao što znamo, svu aktivnost u Jugoslaviji morali bismo zapravo pripisati partizanima. Međutim, kad je riječ o javnoj upotrebi (tog podatka), ne vidim zašto bi bilo štetno da nešto od toga pripišemo u zaslugu Mihailoviću.«

Mnogi autori genezu stavova Saveznika prema zbivanjima u Jugoslaviji objašnjavaju prevashodno političkim motivima. Oni su na kraju i igrali značajnu ulogu. Međutim, u ovom periodu, od leta 1943. do leta 1944, još je bila dominantna koncepcija da je osnovi cilj da se vojno porazi Nemačka, da treba raditi sve što je moguće da joj se nanese što veća štata, dok je sve drugo od sekundarnog značaja. Politička teorija geneze savezničkog stava prema Jugoslaviji zasniva se takođe na netačnoj pretpostavci o zanemarljivo malom značaju zbivanja u Jugoslaviji na rat kao celinu.

Nasuprot ovoj koncepciji, upravo je armija, a ne politika, vršila pritisak i preduzimala korake u ovoj evoluciji.

Nasuprot teoriji zavere Dejvida Martina, saveznički Komandant Sredozemlja je u vrlo maloj meri zavisio od informacija prikupljenih preko SOE. On je imao više izvora kvalitetnih i iscrpnih informacija:

• Saveznički eksperti uspeli su da dekodiraju nemačke šifre serije Ultra, tako da je general Vilson imao svakog dana na svom stolu izveštaj o nemačkom radio-saobraćaju. Bejzil Dejvidson iz SOE izjavio je da su početkom 1943, očigledno po odluci neke više komande ti izveštaji počeli stizati i do SOE:

Mislim da smo intercepte (tj. presretnutu komunikaciju - prim. prev.) počeli dobivati početkom siječnja 1943. godine i da su oni vjerojatno počeli stizati na moj stol već početkom siječnja. Bilo je veoma jasno da su to intercepti brzojavki Sicherheitsdiensta u Jugoslaviji, dakle da su krajnje vrijedna obavještenja... Bile su to brzojavke na primjer ovakva sadržaja: »Partizani koji su dosad bili u X ili Y nalaze se u pokretu prema Z. Šaljemo protiv njih četnike.« Drugi faktor od historijskog značenja jest u tome da su ta obavještenja odigrala veoma krupnu ulogu u odluci premijera (Churchilla), do koje je došlo kad je on u veljači 1943. stigao u Kairo da se iniciraju promjene u našoj politici.

• Osovinska štampa, naročito u Italiji, dosta je pisala o operacijama u Jugoslaviji, pri čemu je otvoreno prikazivala široku saradnju sa četnicima.
• Saveznički oficiri u Jugoslaviji, naročito Bil Hadson, uspeli su u drugoj polovini 1942. da putem radio-poruka do neke mere opišu situaciju na terenu na kome su se kretali.

Usled znatno većeg broja izvora, komandant Sredozemlja, general Vilson, koji se tada nalazio u Kairu, imao je jasniju ukupnu sliku o situaciju i činiocima u Jugoslaviji nego pukovnik Bejli koji se nalazio u Mihailovićevom štabu u Lipovu kod Kolašina.

"Ibarski telegram"

Nakon poraza na Neretvi, pri čemu su Mihailovićeve snage saveznički sarađivale sa Italijanima dok se britanska armija borila protiv Italijana u Africi, sa aspekta Komande Sredozemlja, situacija u Jugoslaviji je izgledala ovako:

Partizanske snage vode borbe i pružaju efikasan otpor Osovini. Međutim, kako izgleda, partizani su nakon sloma ustanka izgubili oslonac u Srbiji. Tamo još uvek postoje izvesne Mihailovićeve snage koje bi se možda mogle navesti da preduzmu nešto korisno za savezničku stvar. Na osnovu ovakvog viđenja situacije, Komandant Sredozemlja je u maju 1943, pre nego što je misija SOE uopšte stigla do Titovog Vrhovnog štaba, poslao Mihailoviću čuveni takozvani "ibarski telegram", koji je poslat oficiru za vezu, pukovniku Bejliju, da ga uruči Mihailoviću, što je ovaj učinio 29. maja 1943:

Maitland Wilson, Vrhovni saveznički zapovednik u Sredozemlju.

Rat na Sredozemlju došao je u fazu kada se saveznička ofanziva može smatrati neminovnom. Apsolutno je potrebno da general Mihailović sada počne da izvršava obaveze koje je ranije prihvatio i da u ovom trenutku sarađuje u potpunosti... Mihailović ne predstavlja borbenu snagu od nekog značaja zapadno od Kopaonika. Njegove jedinice u Crnoj Gori, Hercegovini i Bosni već su uništene ili tesno sarađuju sa Osovinom. Isto tako je teško reći da njegove jedinice postoje u Hrvatskoj, Sloveniji i Slavoniji... Partizani predstavljaju dobru i efikasnu borbenu snagu u svim krajevima, gde jedino kvislinzi predstavljaju generala Mihailovića.

Zato je odlučeno: obavestićete Mihailovića da britanska Glavna komanda Srednjeg istoka zahteva da on, kao saveznik, prekine svaku saradnju sa Osovinom i da krene na istok, u Srbiju. Tamo treba da uspostavi punu vlast i lični uticaj da bi nastavio s napadima na neprijateljske komunikacije. Obavestićete Mihailovića da odmah ide na Kopaonik sa svim svojim odanim oficirima i ljudima; ako je potrebno, neka se probija silom, oružanim snagama. Britanska Glavna komanda smatraće ubuduće oblast pod njegovom komandom i uticajem ograničenu na zapadu borbenim elementima koji već postoje na desnoj obali reke Ibar i prema jugu do Skoplja. Na ovu teritoriju britanska Glavna komanda poslaće veliku pomoć vazdušnim putem.

Molimo da sve ovo objasnite Mihailoviću, da mu prenesete ove odluke na što je moguće više kategoričan način i da nastojite da dobijete njegov brzi i nedvosmislen pristanak za njihovo ostvarenje. Vi i cela Britanska misija pratićete Mihailovića na Kopaonik i nastojati da njegova saradnja bude iskrena i uspešna... Tražimo od Londona da se sporazume sa kraljem Petrom i Jovanovićem da pošalju uputstva Mihailoviću, obaveštavajući ga da je najtešnja koordinacija akcije sa savezničkim silama neophodna s obzirom na buduće operacije u južnoj Evropi.

– Henry Maitland Wilson

Ovaj zahtev, potekao od nadležne vojne komande, inspirisan ratnim operativnim interesima, povučen je na zahtev britanske vlade. Nastupio je period prilagođavanja, odmeravanja i pregovaranja.

Decembarski telegram

Iako je u međuvremenu Mihailović poveo akciju protiv nemačkih snaga i snaga NDH koja je "potrajala šest nedelja". Komandant Sredozemlja ocenio je da se radi o sporednim i kratkotrajnim aktivnostima, uz izbegavanje da se preduzme nešto na komunikacijama značajnim za Saveznike i za Nemce. Stoga je 9. decembra 1943. poslao Mihailoviću telegram kojim zahteva izvršenje specifikovanih napada na komunikaciji, a koja počinje rečima:

Sloboda kojom se Nemci služe železničkim prugama od Grčke do Beograda za prevoz i izdržavanje trupa nepodnošljiva je.

Ovaj telegram smatra se nekom vrstom ultimatuma Mihailoviću. Navedeni napadi na komunikacije nikad nisu izvedeni, i general Vilson je sredinom decembra svim savezničkim oficirima pri Mihailovićevim snagama dao instrukciju da su slobodni da napuste četnike i da se povežu sa najbližim partizanskim snagama. Međutim, ova akcija evakuacije savezničkih oficira iz razloga bezbednosti odvijala se u etapama sve do kraja maja 1944.

Premijer Velike Britanije Vinston Čerčil doneo je formalnu odluku o povlačenju podrške Mihailoviću 17. februara 1944. Nakon toga saveznička pomoć usmerena je na jačanje snaga NOVJ u Srbiji.

U međuvremenu je Saveznička glavna komanda počela da sve veću pažnju usmerava na Srbiju.

Strategijski značaj Srbije bio je očigledan. Ona se nalazila na železničkoj pruzi Beograd - Solun, komunikaciji od životne važnosti za neprijatelja. Njen bi značaj bio povećan ako se iskrcaju saveznici negde na Balkanu, što je u to vreme još uvek bila mogućnost koja je dolazila u obzir. Do tada smo Srbiju smatrali za prvenstveno četnički domen. Materijal koji smo im tamo ranije dostavljali izbacivan je Mihailoviću. Ali rezultati su, po mišljenju Komande Bliskog istoka, bili razočaravajući. Naročito nije dolazilo ili veoma malo do presecanja saobraćaja na pruzi Beograd - Solun... U Donjem domu g. Čerčil je objasnio postupak vlade. "Razlog - rekao je - zašto smo obustavili snabdevanje Mihailovića oružjem i nismo mu dali podršku bio je jednostavan. On se nije borio protiv neprijatelja i, štaviše, neki njegovi potčinjeni pravili su sporazume sa neprijateljem." Ovako se završila veza koja se još od početka zasnivala na nesporazumu. Uz pomoć naše propagande, mi smo u našoj mašti od Mihailovića napravili nešto što on nikada ozbiljno nije ni predstavljao. Sad smo ga odbacili, jer nije ispunio naša sopstvena očekivanja.

Pošto je odlučeno da se četnici odbace, zadatak naše politike bio je da što pre pomognemo jačanje partizana u Srbiji... Sada su srpski partizani imali visok stepen prioriteta za dobijanje materijala...

Nakon niza složenih borbi, zamišljena velika kombinovana operacija trupa na zemlji i vazduhoplovstva protiv vitalnih komunikacija, izvedena je u prvoj nedelji septembra 1944. u saradnji NOVJ i savezničkog vazduhoplovstva. Ona je poznata po svom kodnom nazivu "Operacija Ratvik" (engl. Ratweek), i imala je veliki značaj za dalje odvijanje rata u Evropi.

Podrška partizanima

Promena u našem stavu je takođe imala i znatno psihološko dejstvo. Sav prestiž koji su četnici do tada uživali zbog savezničke pomoći, prenet je na partizane. Efekat je povećan i vešću da je Tito postigao sporazum sa kraljem Petrom, i kraljevom proklamacijom kojom je pozvao svoje podanike da pruže partizanima podršku, što je razbilo tvrđenje generala Mihailovića da se on bori za monarhiju.

Kao sto se to često dešava, svi ovi događaji, jedan za drugim, delovali su kao lavina. Podrška saveznika i pomoć u materijalu privukle su još veći broj dobrovoljaca; bolje opremljeni i brojniji, partizani su bili kadri da povećaju obim svojih aktivnosti; njihovi uspesi na bojištu su, pak, doneli veće zalihe zaplenjenog oružja i tim više povećali njihov prestiž; tako je za nekoliko meseci znatno ojačao pokret.

Najzad je i civilno stanovništvo shvatilo da aktivnija politika partizana nije lakomislena, kao što im se to nekad činilo. Onda im je odjednom postalo jasno da je baš ova politika obezbedila Titu savezničku podršku koju je Mihailović, ma kako bio dobronameran, na kraju izgubio zbog svoje opreznosti i neaktivnosti.

– Ficroj Meklejn

Svakodnevno je sve više ranijih pristalica napuštalo četnike, a sve više dobrovoljaca prelazilo u redove partizana. Narednih dana, duge kolone ljudi i dečaka su se probijale do partizanskih štabova da uzmu puške i municiju; delom dezerteri, delom zarobljenici, delom regruti, delom dobrovoljci, neki u svojim starim uniformama i sa tradicionalnim četničkim bradama, drugi u običnim radnim odelima.

Kolaboracija četnika s Nemcima

Dragoljub Mihailović, vođa četnika.

„Srbija:[...] radi stalnih incidenata izazvanih od strane četnika, naređeno prekidanje pomoći i onim D.M.-četnicima koji učestvuju u borbama protiv komunista.“

– Nemački izvještaj od 27. maja 1944

„Srbija: banditska aktivnost na lokalnom nivou. Prepadi četnika se i dalje nastavljaju. S druge strane, sve veća spremnost većih D.M.-jedinica da nastave brobu protiv komunizma u Crnoj Gori i Istočnoj Srbiji pod njemačkom komandom.“

– Nemački izvještaj od 1. juna 1944

„Dosadašnje držanje D.M.-a ima sljedeće karakteristike:

a. Aktivna borba protiv komunista u Srbiji, Crnoj Gori i Hrvatskoj, s tim što je ova borba zbog brojčane, a naročito materijalno-tehničke nadmoći komunista, uvijek rizična za snage D.M.-a.
b. Neispunjavanje od Saveznika postavljenih specijalnih zadataka.
c. Lokalna, ponekad vrlo aktivna saradnja sa njemačkim trupama, obavještajnim i ostalim okupacionim organima.
d. Potpuna spremnost za izvršavanje taktičkih instrukcija izdatih od strane njemačkih oficira za vezu.

e. Stalno ponavljanje zahtjeva za municijom i oružjem radi borbe protiv komunista, kao nagrada za dokazanu lojalnost.“

– Nemački izvještaj od augusta 1944

Usljed jakog partizanskog pritiska, još četničkih jedinica, uključujući i one iz Istočne Srbije, su izrazile spremnost za daljnu borbu protiv komunizma u saradnji sa Wehrmachtom.

– Nemački izvještaj od 2. oktobra 1944

„Srbija: Četničko držanje i dalje različito. Srbijanski četnici se bore zajedno sa Wehrmachtom protiv komunista. Čak je i sam D.M. tražio njemačko osiguranje za planirano prebacivanje svog štaba iz sjeverozapadne Srbije u područje jugozapadno od Beograda. Ovaj plan se ipak nije ostvario. Suprotno tome, četnici u Istočnoj Bosni, Hercegovini i južnoj Crnoj Gori su neprijateljski nastrojeni. Kreću se ka obali, kako bi u slučaju savezničkog iskrcavanja s njima uspostavili kontakt i dobili savezničku zaštitu od crvenih. Iz sigurnog izvora se doznaje da D.M. izričito osudio njihovo protiv-njemačko držanje.“

– Nemački izvještaj od 2. oktobra 1944

„Četnička grupa Ockoljića iz Istočne Srbije je osiguravala pozadinu Müllerovom korpusu prilikom borbi protiv Rusa u rejonu okuka Dunava-Zaječar.“

– Nemački izvještaj od 19. oktobra 1944

„Prema obavještenjima iz sigurnog izvora, četničke trupe u jugozapadnoj Srbiji i Sandžaku se i dalje bore protiv komunista, prema izričitom naređenju D.M.-a.“

– Nemački izvještaj od 19. oktobra 1944

„Nesigurnost kod četničkih jedinica po pitanju zauzimanju konačnog stava prema razvoju događaja u Jugoslaviji se djelomično potvrđuje neuspješnim pokušajem Keserovića da uspostavi saradnju s Rusima, kao i prijateljskim gestama Damjanovića prema 1. brdskoj diviziji. K tome je, prema posljednjim izvještajima, Baćević tražio razgovore u Beču. Sudeći prema posljednjim izvještajima, treba se očekivati uska saradnja na liniji Engleska-Subašić-Rusija-Tito. U tom slučaju bi četnici ostali sasvim sami, sem ako se ne odluče za radikalnu promjenu svog dosadašnjeg kursa.“

– Nemački izvještaj od 28. oktobra 1944

„Nakon što su propale njegove namjere da se približi Rusima, i nakon što se ispostavilo da od priželjkivanog iskrcavanja Saveznika na Jadranu i uspostavljanju kontakta sa njima nema ništa, D.M. se osjeća usamljenim u borbi za goli opstanak. Shodno tome, dolazi do novih pokušaja približavanja vlastitim okupacionim trupama.“

– Nemački izvještaj od 31. oktobra 1944

„Suprotno od Titovih bandi, koje Rusi čvrsto vode, D.M. pokret se nalazi u raskoraku između straha od crvenog neprijatelja i nade u dosad izostalu anglo-američku pomoć. Njihova volja za borbu protiv komunizma je nesmanjena; djelom je vode uz njemačku pomoć, a djelom se nadaju engleskoj pomoći, posebno u albansko-crnogorskoj oblasti i u Makedoniji. ... Iako odbačeni od svih strana, kod četnika je očigledan kurs koji, s jedne strane, stremi ka uništenju njihovog glavnog neprijatelja Tita po svaku cijenu, a s druge se i dalje nada u političku i praktičnu pomoć od strane Anglo-Amerikanaca.“

– Nemački izvještaj od 8. novembra 1944

Četnici u Dragačevu su oktobra 1944. godine na putu Čačak-Zablaće napadali Nemce. Oni su predali Rusima nekoliko stotina zarobljenika.

Saradnja četnika i Nedićeve vlade

SKUPLJANJE NACIONALNIH SNAGA – Nacionalni četnici su se u velikom broju stavili pod nemačku komandu za borbu protiv Titovih bandi…Četnici se bore rame uz rame sa odredima srpskog dobrovoljačkog korpusa…Usled boljševičke opasnosti okupile su se na taj način sve nacionalne snage srpskog naroda za zajedničku borbu protiv glavnog neprijatelja – boljševizma.

– Časopis “Srpski narod” 6. maj 1944. god.

„Draža je tražio od mene da izložim opštu situaciju i razvoj budućih događaja, našto sam rekao da Nemci propadaju i da će se morati povući iz naše zemlje i pričao sam mu o opasnosti od komunista koji nadiru iz sviju strana i stoga je potrebno da se obrazuje srpski front od mojih i četničkih odreda da bi, ujedinjeni, brzo i efikasno spasili srpstvo i Srbiju od komunističkog upada. Draža je saslušao i prihvatio moje izlaganje. (...) Sporazumeli smo se da oružje i municiju izdejstvujemo preko Nemaca pošto će na tome raditi i Raković za koga je Draža rekao da je u Beogradu i da ga obavesti o tome da će Nemci dati oružje i municiju. Ja se sada ne sećam kolike su bile količine oružja i municije. Znam da se radilo o velikim količinama pušaka, puščanih metaka i mitraljeskih metaka, puškomitraljeza, bacača i granata, što mi je Draža dao sve ispisano na hartiji. U pogledu novca bilo je odlučeno da moja vlada izdaje podoficirima i oficirima Draže Mihailovića na ime prinadležnosti mesečno po 100.000.000 dinara. Dalje smo se sporazumeli da se sve oružane formacije vlade stave pod komandu Draže Mihailovića radi koordinacije u borbi protiv komunista. Draža Mihailović sa svoje strane garantuje da dobijeno oružje i municija neće biti upotrebljeni protiv Nemaca."

– Izjava Milana Nedića na posleratnom saslušanju

Po naređenju Mihailovića su u toku aprila i maja 1944. godine je održan niz sastanaka između Mihailovićevog komandanta Srbije generala Trifunovića, Živka Topalovića i kapetana Rakovića, s jedne strane, i gestapovaca Šterkera, Milana Aćimovića i Dimitrija Ljotića, Ilije Mihailovića, s druge strane, u selima Vranići, Trbušane i Brđane na kojim je došlo do sporazuma o vođenju zajedničkih operacija protiv partizana i liferovanju oružja četnicima od strane Nemaca.

Pored svojih komandanata Mihailović se lično sastaje oko 20. avgusta 1944. godine u selu Ražani kod Kosjerića sa Milanom Nedićem i Dragomirom Jovanovićem, gde je sklopljen sporazum da Nedić Mihailoviću daje mesečno sto miliona dinara novčane pomoći, da Nedić preuzima na sebe obavezu da se Mihailoviću od Nemaca izliferuje 30.000 pušaka, tri miliona puščanih i mitraljeskih metaka, da Nedić izliferuje Mihailoviću uniforme i obuću, da će Nedić u cilju koordinacije akcije protiv Narodnooslobodilačke vojske - ukoliko dozvole Nemci, staviti svoje oružane formacije pod komandu Mihailovića i da Mihailović garantuje da se oružje neće upotrebiti protiv Nemaca.

Angažovane i raspoložive snage

Maximilian von Weichs, nemački zapovednik Jugoistoka.

Crvene snage nameravaju da prodru u Srbiju preko Drine. Mihailović vrši pripreme da ih odbije. On verovatno precenjuje borbenu sposobnost i gotovost svoje trupe isto onako kao i životnu snagu konzervativne ideje nasuprot revolucionarnim elementima.

– Nemački izveštaj od 1.11. 1943.

Na taj način sticaj okolnosti formirao je dve "nevoljne" koalicije u bici za Srbiju:

• Sa jedne strane nalazili su se NOVJ i Saveznici koji se imali zajedniučki interes posedanja strateških položaja u Srbiji od strane NOVJ. Uprkos obostranom nepoverenju koje se zadržalo do kraja rata, Saveznici su se direktno i namerno intenzivno angažovali u pomaganju pohoda NOVJ na Srbiju. Ta podrška uključivala je neposrednu taktičku vazdušnu podršku, snabdevanje oružjem i opremom, transport i zbrinjavanje ranjenika, kao i političku i propagandnu pomoć.
• Sa druge strane, poklapao se interes nemačke Komande Jugoistoka i JVuO da ih u tome spreče. Uprkos masovnom vojnom prisustvu na Balkanu (preko 600.000 operativnih trupa), usled intenzivnog partizanskog rata Nemci nisu bili u stanju da drže situaciju pod kontrolom bez pomoći lokalnih snaga. U mnogim područjima, uključujući Srbiju, delatnost četnika protiv partizana bila je za Nemce dragocena.

Ni jedna od koalicija nije zasnovana na iskrenosti ni bliskosti, nego na nuždi i interesu. Partneri su do kraja ostali oprezni i podozrivi jedni prema drugima.

U trenutku krize, avgusta 1944. Komandant Jugoistoka rešio je da unapredi dotadašnju nesistematičnu ali uglavnom zadovoljavajuću saradnju sa četnicima. Prilikom svog referisanja Hitleru, sa ciljem da dobije odobrenje za kompletno naoružavanje i opremanje Mihailovićevih trupa, fon Vajhs je izložio zajednički interes dveju strana:

U vezi sa tim, gospodin komandant Jugoistoka iznosi najnoviji razvoj situacije neprijatelja u Srbiji... U celini se uz to utvrđuje da

a) je Tito spoznao da svoje velike političke ciljeve može da postigne samo zaposedanjem Srbije,

b)...

c) snabdevanje Titovih bandi usleđuje od strane Angloamerikanaca u znatnom obimu ... Pri oceni motiva koji su doveli do ponude Nedić - Draža Mihailović, gospodin komandant Jugoistoka ukazuje

a) na neosporno postojeće ugrožavanje svih nacionalnih Srba, ...

b) na ličnost Draže Mihajlovića, koji je u stvarnosti vođa svih antikomunističkih i za borbu voljnih elemenata Srbije, no koji, iz obzira prema svom narodu, koji u njemu želi da vidi nepomirljivog nacionalnog heroja, i s obzirom na kasniji vojnički i politički razvoj u Srbiji, želi da svojoj ličnosti nametne svaku političku suzdržljivost. Kad Draža Mihajlović, iz nužde, zbog situacije u kojoj se nalazi, danas više-manje ultimativno zahteva municiju i oružje, to se, na osnovu dosadašnjih iskustava, može biti ubeđen da će on to oružje i municiju upotrebiti u borbi protiv Tita.

Raspoložive snage

• Snaga NOVJ procijenjena na 25.000

• Njemačke, bugarske i kvislinške jedinice: 67.921

– Nemačka procena od 21. avgusta 1944.

Leta 1944. četnici su brojali oko 9.000 naoružanih boraca.

– Nemačka procena iz 1944.

Propaganda Nedićeve vlade: Engleska i partizani protivu Srbije.

Nacistička propaganda protiv NOVJ i Crvene Armije uoči bitke za Srbiju.

SOE je u memorandumu načelnicima štabova oktobra 1943. snage NOVJ procenio na oko 180.000 naoružanih boraca, a Mihailovićeve na oko 20.000. Nemačka Komanda Jugoistoka procenila je Mihailovićeve snage u decembru 1943. na 31 hiljadu ljudi (Slovenija 500, severna Dalmacija i Lika 2.000, zapadna Bosna 1.500, istočna Bosna 3.000, Hercegovina 3.000, Crna Gora 5.000, jugozapadna Srbija 2.500, severozapadna Srbija 3.000, srednja Srbija 3.000, Kopaonik 1.500, jugoistočna Srbija 3-4.000 i severoistočna Srbija oko 2.000). U julu 1944. Nemci su procenjivali Mihailovićeve snage u Srbiji na 25.000 (severozapadna Srbija 2.500; jugozapadna Srbija 3.000; jugoistočna Srbija 1.500; severoistočna Srbija 5.500 i srednja Srbija 12.500). Neki su verovali da je Mihailovićev bio veći nego što je broj boraca u jedinicama pokazivao, pa je fon Vajhs bio uveren da bi, uz nemačku pomoć i opremu, bio u stanju da organizuje armiju od 50.000 ljudi.

Snage NOVJ bile su znatno brojnije, i, počev od kapitulacije Italije, znatno bolje naoružane. Međutim, njihova se organizacija u samoj Srbiji obnavljala sporije. U novembru 1943. u Srbiji su imali svega oko 1.700 ljudi u operativnim jedinicama. U sledećem periodu situacija se preokrenula. Već u junu 1944. snage NOVJ u Srbiji narasle su na 13.000, sa tendencijom daljeg brzog rasta. Vrhovni štab NOVJ bio je odlučan da iskoristi ovu tendenciju, i da radi toga u Srbiju ubaci jake i iskusne trupe sa zapada. Nemci su sa velikom odlučnošću i značajnim uspehom sprovodili akcije protiv prebacivanja snaga NOVJ (veliku pomoć predstavljao im je uvid u radio-saobraćaj štabova NOVJ, čije su šifre provalili). Ipak poslednjih dana jula jedna operativna grupa (tri divizije, oko 8.000 ljudi), a krajem avgusta još jedna (dve divizije, oko 7.000 ljudi) - obe visoke borbene vrednosti - uspele su da razbiju nemačke zapreke, savladaju operativni pritisak Druge oklopne armije i prodru u dubinu Srbije. Sve ove formacije praktično su udvostručene brojčano već prvih nedelja, ali borbena vrednost nije rasla istom brzinom.

Koliko je situacija bila dramatična iz perspektive njemačkog okupatora, najbolje svjedoči izvještaj od 4. novembra 1944. godine koji zajedno potpisuju feldmaršal Maximilian von Weichs i general Hans Felber. Izvještaj predstavlja rekapitulaciju događaja iz prethodnog perioda (avgust—novembar 1944). Dvojica najviših zapovjednika njemačkog Wehrmachta u okupiranoj Jugoslaviji čak navode da je došlo do »formiranja novog istočnog fronta«:

Uprkos mobilizaciji jedinica za uzbunu i koncentraciju neznatnih rezervi, uz bezobzirno ostavljanje otkrivenih širih delova zemlje, prodor Titovih snaga preko Ibarske doline prema jugoistoku Srbije u žestokim borbama nije mogao da bude sprečen.

Grupa armija »F« je protiv Titovih snaga, pripremljenih u Crnoj Gori, bacila u borbu 1. brd. div.[iziju]. Izmičući njenom pritisku, druge Titove jedinice su početkom avgusta prešle jugozapadnu granicu Srbije. Isprva je namera vojnoupravnog komandanta Srbije bila da otkloni glavno ugrožavanje u jugoistočnoj Srbiji. U tu svrhu je 28. avgusta Komandi Grupe »Auleb« povereno komandovanje nad svima jedinicama koje su bile angažovane u jugoistočnoj Srbiji. Trebalo je da napad počne posle dovođenja 1. brd. div. iz Crne Gore.

Tada je kapitulacija Rumunije od 23. 8. iz temelja izmenila situaciju u političkom i vojničkom pogledu. Na Dunavu i na granici Banata nastao je novi istočni front, a podređene bugarske snage otpale su i koncentrisale su se, napuštajući prostore koje su obezbeđivale, krajem meseca, duž glavne pruge od Velike Plane do Leskovca, u cilju odlaska za Bugarsku. Rus[ke] i srpske, kao i pol.[icijske] dobr.[ovoljačke] jedinice i četničke jedinice, koje su se do tada, uprkos svih razočarenja, borile na strani nemačkog Vermahta, postale su nesigurne, poslednje čak i delom neprijateljske.

Situacija je zahtevala momentalnu mobilizaciju svih snaga koje su u tom prostoru stajale na raspolaganju, kao i dovođenje drugih nemačkih snaga iz ostalog jugoistočnog područja i njihovo angažovanje za formiranje novog istočnog fronta.

Sa svoje strane, Nemci su u Srbiji raspolagali samo simboličnim policijskim i teritorijalnim snagama drugorazredne borbene vrednosti kao i sa nekih 5.000 boraca SDK, i isto toliko pripadnika RZK. Srpska državna i granična straža imale su u svom sastavu oko 13.000 ljudi. Glavnina ove formacije preformirana je u septembru u jedinicu pod nazivom Srpski udarni korpus (jačine 6.800) i stavljena pod Mihailovićevu komandu. Pored toga, u Srbiji se do kraja avgusta nalazilo oko 25.000 bugarskih rezervista.

Frontovske jedinice bile su raspoređene u okolnim područjima: 21. brdski korpus (oko 60.000 ljudi) u Crnoj Gori i severnoj Albaniji, 5. SS korpus (60.000) u istočnoj Bosni, Hercegovini i južnoj Dalmaciji, 15. brdski korpus (oko 60.000) u području zapadno od reke Bosne a južno od Save, i 69. rezervni korpus (30-40.000) severno od Save. Pored njih, Komanda Jugoistoka formirala je mobilnu operativnu grupu, koja je u avgustu brojala oko 50.000 ljudi, bila pod taktičkom komandom štaba 5. SS korpusa, i koja je izvodila operacije protiv NOVJ u Sandžaku, Crnoj Gori i istočnoj Bosni.

Međutim, tokom septembra ova operativna grupa morala je da bude po delovima pomerena u istočnu Srbiju, radi formiranja fronta prema nastupajućoj Crvenoj armiji. I pored evakuacije Grčke, do novembra 1944. Komanda Jugoistoka uspela je, da od svojih preko 600.000 ljudi, izvede protiv Crvene armije i NOVJ u Srbiji (uključujući Banat) svega 80 do 90 hiljada ljudi. I ta manja pomeranja snaga sa teritorije Druge oklopne armije plaćena su gubitkom mnogih pozicija i gradova.

Hronologija borbi

Prvi prodor NOVJ u Srbiju (januar 1944.)

Položaj Ivanjice u Srbiji.

Partizani su već januara 1944. godine otpočeli veće operacije za oslobođenje gradova u Srbiji. Bitka za Ivanjicu je vođena januara 1944. godine između partizana sa jedne, i udruženih osovinskih snaga (četnika, Nemaca, Bugara, ljotićevaca, nedićevaca) sa druge strane.

Partizani su isprva uspeli da zauzmu Ivanjicu, ali su intervencijom mnogostruko jačih osovinskih snaga odbijeni. Ivanjica je nakon toga ponovo okupirana, i ostala je pod kontrolom Nemaca do jeseni te godine, kada je konačno oslobođena.

Drugi prodor NOVJ u Srbiju (proleće 1944.)

Grupa nemačkih vojnika i četnika Draže Mihailovića u vreme proboja u Srbiju 2.proleterske i 5.krajiške divizije NOVJ.

Po nalogu D.M., Raković je ponovo precizirao:

1. Sigurne (pismene) garantije da ne postoje ni najmanje namere da se planira opšti ustanak ili da se sprovedu sabotažne akcije.

3. Spremnost za borbu protiv komunista i izvan Srbije, uz isporuke municije.

Raković je dalje saopštio da u glavnom štabu DM strahuju zbog napredovanja Rusa na istočnom frontu.

– Nemački izveštaj od 25. marta 1944. o pregovorima sa komandantom 2. ravnogorskog korpusa

Propaganda Nedićeve vlade protiv Narodnooslobodilačke vojske.

Između 14. marta i 20. maja 1944. 2. i 5. divizija NOVJ izvršile su nastupni marš od reke Lim do reke Ibar s jedne, i planina Povlen i Maljen s druge strane. Cilj ove operacije bio je podrška pokretu otpora u Srbiji, povezivanje sa lokalnim partizanskim snagama radi obezbeđivanja jače baze NOVJ u Srbiji, i stvaranje krupnijih operativnih formacija sa težištem u Srbiji. Podršku ovom prodorom trebalo je da pruže 16. i 17. divizija NOVJ forsiranjem Drine iz Bosne.

Komanda Armijske grupe F smatrala je ovu pretnju ozbiljnom i napravila je plan sopstvenih protivdejstava. Preduzela je mere za preuzimanje inicijative, suzvijanje i onemogućavanje operacije NOVJ. Za taktičko komandovanje dejstvima u Srbiji zadužila je Vojnoupravnog komandanta Jugoistoka, generala Felbera. Istovremeno se Komanda Ag F starala o koordinaciji dejstava generala Felbera sa 2. oklopnom armijom, odnosno sa 5. SS korpusom u istočnoj Bosni i 21. korpusom u Sandžaku.

Vojnoupravni komandant Jugoistoka general Felber, iako nije raspolagao frontovskim snagama, formirao je kombinovani združeni odred od pozadinskih nemačkih, bugarskih i snaga RZK I SDK. Glavnu masu njegovih snaga činile su snage JVuO, koje su samoinicijativno uzele široko učešće u ovoj operaciji. Ovim kombinovanim snagama on je uspeo da spreči snage NOVJ da forsiraju Ibar, i uspeo je da ih drži pod neporekidnim pritiskom, neprekidno ih napadajući, ometajući, uznemiravajući i slabeći.

Sa svoje strane, 5. SS korpus efikasno je sprečio pokušaje forsiranja Drine od strane 16. i 17. divizije NOVJ, a 21. korpus na polaznom području uspeo je da ugrozi neka važna područja za NOVJ, oba uz značajno angažovanje četnika.

Tako su nakon 66 dana iscrpljujućih borbi 2. i 5. divizija NOVJ bile prinuđene da se povuku na polazne pozicije neuspevši da uspostave planirane veze i uporišne zone, čime je operacija NOVJ završena neuspehom.

„Srbija: ostaci 2. i 5. divizije su se sjedinili na planini Zlatar (južno od Nove Varoši). Time je nakon dva mjeseca skončao pokušaj „Grupa Morača“, koja je izgubila tri četvrtine svoje snage, da izvrši Titovu naredbu o stvaranju komunističke baze u jugoistočnoj Srbiji. Nasuprot malim njemačkim i na nekim mjestima priličnim četničkim i dobrovoljačkim gubicima, neprijatelj je izgubio 2736 mrtvih, 108 zarobljenih i 64 prebjega [...].“

– Dnevni izvještaj nemačke komande Jugoistoka od 16. maja 1944.

Pokušaj komunista da prodru u Srbiju sprečili smo... Nemačke snage u ovoj poslednjoj akciji nisu nas ometale ... potrebno je da se prema Nemcima prekine svaka akcija. Ovo je potrebno ovako: jer kad bi napali na Nemce, direktno bi pomagali komuniste, a time bi otežavali samo akciju naših snaga. Stoga ima da se prekine, do mog daljeg naređenja, svaka oružana akcija prema okupatorskim snagama.

– Telegram Mihailovića svojim potčinjenim komandantima 7. maja 1944.

Osovinske preventivne operacije jula i avgusta

General-potpukovnik Peko Dapčević, komandant Operativene grupe divizija za proboj u Srbiju.

„Titove bande imaju se napasti i uništiti, odn. zarobiti. Pristalice D.M.-a (četnici) ne smatrati neprijateljima.“

– Naredba 923. Landeschuetzen-bataljonu za akciju „Dunav“ (29. Juli 1944.)

Jugoslovenska izbeglička vlada priznala je Tita za svog legitimnog predstavnika i vođu, a Šubašić je zadržao mesto predsednika Jugoslovenske izbegličke vlade.

– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 26. avgusta 1944.

Nojbaher konstatuje da je premijer Nedić verno služi nemačkim interesima. Slično je i s Dražom Mihajlovićem, koji se do danas trudio da ne zauzme neprijateljsko držanje prema okupatoru. To isto Važi i za ostale vodeće Srbe, koji su se, pod parolom »Dajte nam oružje — onda pripadamo Vama«, lojalno držali.

– Nemački obaveštajni izveštaj od 30. avgusta 1944.

Nemačka komanda Jugoistoka odlučila je da aktivno brani Srbiju, sprečavajući i razbijajući koncentracije snaga NOVJ u okolini. Obaveštajci štaba Druge oklopne armije i komanda Jugoistoka pratili su i uspešno dekodirali radio-saobraćaj štabova NOVJ. Na osnovu ovih i drugih obaveštajnih podataka, Nemci su imali vernu sliku kretanja jedinica NOVJ. Obe strane su bile svesne značaja Srbije za rat na Balkanu, pa je Vrhovni štab nastojao da stvori koncentraciju snaga za prodor u Srbiju, dok su nemački štabovi nastojali u tome da ga onemoguće. Sve jedinice koje su se pomerale na istok sistematski su napadane na osetljivim mestima, kao što je na primer prelaz preko reke Bosne. Tako je, na primer, 11. divizija imala teške borbe sa 7. SS divizijom 29-31. jula 1944, kojom prilikom je Peta kozaračka brigada imala 156 boraca izbačenih iz stroja, a poginuo je i komandant brigade Rade Kondić.

Protiv 12. korpusa NOVJ i njegovog pokušaja manevra prema Srbiji preduzet je od strane 5. SS korpusa tokom jula 1944. niz operacija (operacije Roze i Rezlajn). Neprekidne borbe dovele su do gubitaka i velikog zamora ljudstva.

U oblasti Berana i Andrijevice 21. SS i delovi 7. SS divizije izveli su u julu neuspešnu operaciju Draufgenger protiv Drugog udarnog korpusa NOVJ. Nakon prodora grupe Dapčević (2. 5. i 17. divizija) preko Ibra, pod komandom štaba 5. SS korpusa preduzeta je zapadno od Ibra najambicioznija operacija razbijanja koncentracije NOVJ - operacija Ribecal. 1. brdska i 7. SS divizija uz učešće delova 181, 369, i 21. SS divizije, 2. puka Brandenburg i četnika, izvele su koncentričan napad na Prvi proleterski i 12. korpus NOVJ. Prvi proleterski korpus manevrom je izbegao napad i prebacio se preko Lima u Srbiju. Planirani napad na njega nije usledio, jer je 1. brdska divizija usled događaja u Rumuniji morala biti prebačena u istočnu Srbiju. Prvih dana septembra, pod borbom protiv delova 7. SS divizije, preko Drine se u Srbiju prebacio i 12. korpus.

Treći prodor NOVJ u Srbiju (leto 1944.)

Operativna grupa divizija NOVJ na putu za Srbiju, nakon žestokih borbi sa Nemcima. 4. avgust 1944.

Treći prodor NOVJ u Srbiju, poznat i kao Prodor operativne grupe divizija u južnu Srbiju, bila je operacija NOVJ, preduzeta tokom jula i avgusta 1944. godine, u cilju povratka partizana u Srbiju i oslobođenja zemlje. Neposredni operativni cilj bio je spojiti se sa partizanima u južnoj Srbiji, protiv kojih su udružene osovinske snage vodile Topličko-jablaničku operaciju.

Operativnu grupu divizija za proboj činile su 2. proleterska, 5. krajiška i 17. istočnobosanska divizija NOVJ. Zapovednik ove operative grupe bio je general Peko Dapčević. Ovom prodoru prethodila su dva neuspešna prethodna prodora, a iz trećeg pokušaja su končano uspeli da ostvare svoje operativne namere.

4. 8. 1944. Između Raške i Kosovske Mitrovice Operativna grupa divizija NOVJ u borbi protiv delova nemačke 7. SS divizije Princ Eugen i 1. brdske divizije, forsirala reku Ibar i izbila na zapadne padine Kopaonika. U borbi je ubila 282, ranila preko 520 i zarobila 37 neprijateljskih vojnika, a iz nemačkog zarobljeništva oslobodila 12 Rusa i 80 Italijana. Zaplenjena je velika količina oružja i municije. Jedinice NOVJ su imale 52 poginula i 136 ranjenih boraca.

6. avgusta 1944. godine, na planini Kopaonik (između Suvog Rudišta, Bukove glave, Brusa i Aleksandrovca), započele su četvorodnevne borbe između Operativne grupe divizija NOVJ i 4. grupe četničkih jurišnih korpusa (1, 2, 3. i 5. četnički jurišni korpus, ukupne jačine oko 10.000 boraca). U oštrim borbama jedinice NOVJ su razbile četnike i potisnule ih ka dolini reke Zapadne Morave, nanevši im gubitke od 522 poginula, 637 zarobljenih, većeg broja ranjenih, a deo četnika je dezertirao, zaplenivši pritom veću količinu ratne opreme. Istog dana, goneći razbijene četnike iz 4. grupe jurišnih korpusa u pravcu komunikacije Aleksandrovac - Jošanička Banja, jedinice NOVJ ubile su 46, ranile 84 i zarobile 292 četnika, dok su same imale 2 poginula borca.

7. avgusta 1944. godine na planini Kopaonik, jedinice Operativne grupe divizija NOVJ napale su četnički 1. ravnogorski i Valjevski korpus. U oštrim borbama četnici su pretrpeli gubitke od 404 poginula, više ranjenih i 347 zarobljenih. Gubici jedinica NOVJ iznosili su 20 poginulih i 45 ranjenih. Zaplenjeni su topovi, puške, municija i veća količina druge opreme. Goneći četnike, 2. proleterska udarna brigada, posle kraće borbe, zauzela je naselje Brus.

9/10. avgusta jedinice NOVJ ušle su u Aleksandrovac.

Topličko-jablanička operacija

Operativna grupa divizija NOVJ u Srbiji, avgusta 1944. Partizanske snage prelaze u Toplicu, posle prelaska Ibra.

General Koča Popović, komandant Glavnog štaba NOVJ Srbije: "Spolja posmatrano, elementi koji se sukobljavaju nesrazmerni su: na jednoj strani broj, organizacija, naoružanje, garnizoni, prevozna sredstva, obezbeđena ishrana — na drugoj glad, umor, bose noge i pobeda, stvarna, neuništiva snaga".

Topličko-jablanička operacija predstavlja početnu fazu bitke za Srbiju. Dok je Druga oklopna armija vodila operacije u cilju sprečavanja prelaska snaga NOVJ u Srbiju iz Bosne i Crne Gore, komandant Srbije, general Hans Felber, imao je zadatak da otkloni pretnju od novoformiranih snaga NOVJ unutar Srbije.

Osnovni vojni cilj bitke za Srbiju bile su komunikacije od vitalnog značaja na Balkanu, a upravo na najosetljivijem mestu, u prostoru između dve jedine komunikacije, južnomoravske i ibarske, formirala se, uz savezničku pomoć, najbrojnija grupacija NOVJ u Srbiji.

Protiv jake partizanske grupacije nemački general Felber isplanirao je i pokrenuo niz operacija radi njenog razbijanja. Ovaj niz sastojao se od tri sukcesivne operacije, Operaciju "Trumpf" (nem. Trumpf - Adut), "Halali" (nem. Hallali) i "Keraus" (nem. Kehraus - Poslednji ples). Ovaj niz povezanih operacija, zajedno sa protivaktivnostima jedinica NOVJ, u posleratnoj jugoslovenskoj istoriografiji dobio je zajednički naziv "Topličko-jablanička operacija".

Budući da general Felber nije raspolagao frontovskim jedinicama, već samo policijskim i teritorijalnim, angažovao je šarolike osovinske snage. Pored uobičajenih kvisliških snaga (bugarskih okupacionih trupa, SDS, SDK, RZK), tokom ovih operacija najznačajniji saveznik bile su mu jedinice JVuO. S obzirom da je Mihailović smatrao svojim vitalnim interesom likvidaciju NOVJ u Srbiji, angažovanje JVuO bilo je reprezentativno: zapaženu ulogu imala je Četvrta grupa jurišnih korpusa JVuO, kao glavna mobilna formacija u Srbiji, kao i Rasinsko-toplička grupa korpusa i Drugi kosovski korpus JVuO.

Zahvaljujući brojčanoj i tehničkoj nadmoći, trupe generala Felbera su uspele da potisnu jedinice NOVJ sa slobodne teritorije. Sve tri divizije NOVJ našle su se na uskom prostoru, sa neprijateljima ispred, a bugarskom i albanskom granicom pozadi. Elastičnom odbranom i manevrisanjem između neprijateljskih kolona, ove jedinice su ipak izbegle veće gubitke.

Istovremeno sa bitkom protiv NOVJ, general Mihailović je naređivao da se Srbija "očisti" od komunista i njihovih simpatizera među stanovništvom.

Prodor partizana u zapadnu Srbiju

Bacačko odeljenje Četvrte proleterske brigade u zapadnoj Srbiji, jesen 1944.

Miting u oslobođenom Valjevu 21. septembra 1944 godine. S desna na levo: 2. Života Đermanović 3. Vaso Jovanović, komandant I prol. div 4. Peko Dapčević 5. Sreten Žujović 6. Mijalko Todorović.

Zbor u oslobođenoj Topoli oktobra 1944.

Uoči bitke sa partizanima, nemački Wehrmacht je snabdeo četnike raspoloživim zalihama italijanskog pešadijskog oružja i municije:

U nadovezi na dogovor od 15. 8. saopštava se, da se za izdavanje četničkim jedinicama mogu staviti na raspolaganje, u najboljem slučaju, sledeća oružja: 7.000 pušaka 6,5 mm (ital.) sa po 100 metaka 50 teš. mitraljeza 8 mm (ital.) sa po 13.000 metaka 42 laka bacača 4,5 mm (ital.) sa po 250 metaka. Upozorava se na to, da je time iscrpljena celokupna zaliha italijanske pešadijske municije u domenu Komandanta Jugoistoka i da se nove pošiljke mogu očekivati tek od oktobra 1944. godine i to u ograničenom obimu.

– Obaveštenje komande Jugoistoka o odobravanju oružja i municije četnicima (16. avgust 1944.)

U bici na Jelovoj gori partizanski Prvi proleterski korpus razbio je 9. septembra 1944. četničku glavninu; od tog trenutka Draža Mihailović i njegove jedinice prestali su biti politički i vojni faktor u Srbiji.

Prvi korpus je imao dosta nevolja da oslobodi Valjevo. Nemci, koji su odstupali, i za koje je ovo bio ključni položaj, odlučili su da ga po svaku cenu zadrže i garnizon se učvrstio sve do zadnjeg čoveka u poslednjem uporištu oko kasarne pretvorene u tvrđavu veoma dobro planiranim i izvedenim fortifikacijskim sistemom. U bici koja je nastala, partizani su pretrpeli teške gubitke i savladali su neprijatelja tek kad su dva saveznička "bofajtera" sa raketama, pozvana iz Italije, zadala završni udarac opkoljenom garnizonu, obrušavajući se i ispaljujući rakete iz neposredne blizine na zgradu kasarne.

Brzi pad Valjeva iznenadio je mnoge žitelje koji su sarađivali s okupatorom i nisu imali vremena da organizuju bekstvo. Tu su spadali: pristalice Nedića i Ljotića, kao i neki četnici. Na fasadi jedne kuće još uvek su stajale parole: "Neka dugo živi Ljotić! Smrt boljševičkom ološu!", koje vlasnik, uprkos grčevitih napora u zadnjem času, nije uspeo da izbriše.

U oslobođenom Valjevu je obavljena koncentracija ljudstva i potom se krenulo ka Aranđelovcu, 60 km južno od Beograda.

Septembra meseca 1944 godine Kolubarski korpus JVUO i Nemci su zajedno branili Ub od jedinica Narodnooslobodilačke vojske.

Prodor Crvene armije u istočnu Srbiju

Oslobođena i poluoslobođena teritorija u vreme izbijanja Sovjetske armije na jugoslovensku granicu, 6. septembra 1944.

Dejstva NOVJ i Crvene Armije u Srbiji

Otpor Rusima od strane četnika malo vjerovatan; upitan i nastavak borbe protiv partizana s obzirom na porast neprijateljskih aktivnosti protiv okupacione sile; neke četničke vođe će je sigurno nastaviti, s obzirom da im drugo ne preostaje; -zadatak okupacione sile je da podrži koliko može one četnike koji su za nastavak borbe, ukoliko se tako može osigurati vlastita pozadina.

– Večernji izvještaj obavještajnog odjeljenja Armijske grupe F za 14. septembar 1944.

U vezi sa izbijanjem Crvene armije u Rumuniju i njenim približavanjem, u istočnoj Srbiji pristupljeno je formiranju 45. divizije. Potom je osnovan 14. korpus, u čiji sastav su ušle: 23, 25. i 45. divizija, za sadejstvo jedinicama Crvene armije. Prilikom formiranja 14. korpus je imao 51.927 boraca. Korpus je preduzeo dalje nadiranje ka Dunavu u cilju što bržeg uspostavljanja veze sa Crvenom armijom.

Nemačka komanda je očekivala izbijanje snaga Crvene armije na granice Jugoslavije. Zbog toga je grupisala u istočnoj Srbiji jake snage da spreče prodor Crvene armije. Glavninu neprijateljskih snaga sačinjavala je nemačka 1. brdska divizija i dva puka »Branderburg« sa više manjih jedinica. Dve divizije 14. korpusa NOVJ upućene su prema Velikoj Moravi da dejstvuju na komunikacije prema Beogradu i u pozadini ove nemačke grupacije.

Loša situacija u Srbiji: zbog pomanjkanja vlastitih snaga, napredovanje partizana se može još samo usporiti; politika upotreba četnika pri tome je od nesmanjene važnosti, te će biti nastavljena svim sredstvima.

– Weichsova ocjena situacije od 17.9.44 (18. septembar 1944.)

Posle gotovo dvonedeljnih borbi jedinica 14. korpusa, uz sadejstvo 113. i 223. divizije, artiljerije i tenkova Crvene armije, otpor nemačke grupe je slomljen, gradovi su oslobođeni, ali glavnini nemačke grupacije je uspelo da se povuče. Uništena je tek pred Beogradom.

Savezničko bombardovanje

Operacija Nedelja pacova (engl. Ratweek) je bila saveznička operacija bombardovanja nemačkih snaga i komunikacija u okupiranoj Jugoslaviji. Operaciju Ratweek zajednički su izvele krupne snage savezničkog vazduhoplovstva i posebno dodeljene snage NOVJ protiv za Nemce vitalnih komunikacija u Jugoslaviji tokom prve nedelje septembra 1944. Cilj operacije bio je otežavanje položaja, smanjenje borbene moći, i posebno onemogućavanje manevrisanja nemačkih snaga na Balkanu.

Operacija je izvedena sa velikim vojnim uspehom, čime je nemačka komanda onemogućena da manevrom upotrebi svoje snage iz Grčke na susednim evropskim ratištima. Nemcima je onemogućeno marševsko manevrisanje - njihove snage u pokretu su razdvojene na mnogo grupa, vezane za položaje i naterane na dugotrajno probijanje pod borbom. Ova izolacija krupnih nemačkih snaga omogućila je brzo oslobođenje Srbije, uspešno izvođenje Beogradske operacije i forsirano napredovanje Crvene armije u južnu Mađarsku, što je bilo od velikog značaja za okončanje rata u Evropi.

Usled masovne upotrebe teških bombardera operacija je prouzrokovala znatne civilne žrtve.

Savezničke vazdušne snage su više puta bombardovale nemačka uporišta u Beogradu. Infrastruktura u Beogradu je sukcesivno bombardovana u aprilu, maju, junu, julu i poslednji put u septembru 1944. godine. Najteže civilne žrtve zabeležene su tokom aprilskog bombardovanja 16. i 17. aprila 1944. godine, što se poklopilo sa pravoslavnim Uskrsom. Glavna jedinica u ovoj akciji bila je američka 15. vazduhoplovna jedinica, sa bazom u Fođi na jugu Italije. Samo u udarima 16. i 17. aprila učestvovalo je 600 velikih četvoro-motornih bombardera, koji su ispuštali bombe sa 3000-5000 metara. 17. aprila je pogođen i koncentracioni logor Staro Sajmište, kada je poginulo 60 logoraša, a oko 150 je ranjeno. U toku savezničkih bombardovanja Beograda (njih ukupno jedanaest, od aprila do septembra 1944. godine) je stradalo gotovo 1.200 građana, a preko 5.000 povređeno.

Posebno velik broj civilnih žrtava je bio prilikom bombardovanja Leskovca 6. septembra 1944.

Niška operacija

Miting u oslobođenom Leskovcu, 1944.

Nišku operaciju izvele su snage NOVJ i Bugarske armije uz sadejstvo sovjetskog vazduhoplovstva protiv nemačkih snaga na prostoru Niš - Leskovac - Vlasotince. Operacija je započela 8. oktobra 1944. i trajala je 7 dana. Snage napadača ostvarile su znatnu brojčanu premoć i pred početak operacije zauzele povoljne pozicije, i tokom nastupanja naterale su nemačke jedinice na povlačenje, opkolile ih, razbile i nanele im težak poraz. Oslobođena je dolina Južne Morave i sva mesta istočno od nje.

Tokom operacije ispoljile su se slabosti u sadejstvu između jugoslovenskih i bugarskih jedinica, što je omelo postizanje još većeg uspeha. Neprihvatljivo ponašanje bugarskih jedinica tokom borbe i van nje dovelo je do zategnutosti i krize u odnosime dve strane.

Beogradska operacija

Prva proleterska udarna brigada u Beogradu oktobra 1944.

Beogradska operacija predstavlja jednu od najvećih i najznačajnijih bitaka na Balkanu u Drugom svetskom ratu.

Operacija je trajala od 12. do 20. oktobra 1944. godine i predstavljala je deo opsežnog operativnog plana Trećeg ukrajinskog fronta Crvene armije i NOVJ, nadovezujući se bez zastoja na operacije u istočnoj Srbiji i nastavljajući se gonjenjem neprijatelja kroz Srem. Združene jedinice NOVJ i Crvene armije nanele su u ovoj operaciji nemačkoj Armijskoj grupi "Srbija" težak poraz, oslobodile su Beograd, glavni grad Jugoslavije i veliki deo Srbije.

Oslobođenjem Beograda okončana je 1287 dana duga nemačka okupacija glavnog grada Jugoslavije. Beograd je (uz djelomično Pariz) bio jedini glavni grad u Evropi u čijem je oslobađanju sa armijama velikih antifašističkih sila ravnopravno učestvovala regularna nacionalna vojska, Narodno oslobodilačka vojska Jugoslavije. Beograd je po oslobođenju postao vojni, politički i administrativni centar i sedište vlade nove, druge Jugoslavije.

Kasniji razvoj

Nemački vojnici se povlače iz Srbije.

„Draža Mihailović će nastaviti borbu protiv komunizma... Sada je stvar u tome, kako upotrebiti četničke jedince kao prethodnice i osiguranje za komunikacije prilikom predstojećeg izmještanja njemačkih trupa iz Srbije.“

– Zabilješka sa savjetovanja njemačkog okupacionog vrha o četničkom pitanju u Srbiji, 8. oktobra 1944.

Nakon poraza u Srbiji, ostaci nemačkih snaga su pokušali da se probiju na zapad, ka granicama Trećeg Rajha.

Jedinice koje su pokušavale da se probiju bile su sastavljene na brzu ruku od ostataka nekih pet-šest različitih divizija i, posmatrajući mrtve, prepoznavali smo poznate oznake: runolist "Prve alpske divizije" i dvostruku munju divizije "Princ Eugen". Kolo sreće se zaista okrenulo otkako smo stajali licem u lice sa ovim istim jedinicama u onim ranim, opasnim danima u bosanskim planinama.

– Ficroj Meklejn

Oslobođenjem Beograda, gerilska faza narodnooslobodilačke borbe se završila. Za nekoliko nedelja Srbija, Makedonija, Crna Gora, Hercegovina, Dalmacija i velika područja Bosne i Hrvatske bili su oslobođeni. Nemci su sada bili u potpunom povlačenju i njihova strategija bila je usmerena jedino na to da sačuvaju komunikacije kojima su odstupali. Sukladno tome, oni su sakupili glavninu svojih snaga da održe glavnu komunikaciju na liniji Sarajevo—Brod—Zagreb sa golim minimumom teritorije potrebne za odbranu.

Severoistočno od Broda, štiteći drugi bok odstupnice koju je ozbiljno ugrožavala Crvena armija, Nemci su pružali snažan otpor u Sremu. Ovde je stabilizovan sremski front, na kome su se Nemci očajnički odupirali udruženim snagama Rusa, Jugoslovena i Bugara. U međuvremenu, na severu Jugoslavije, u Hrvatskoj i Sloveniji, Nemci su pripremali odbrambene linije na koje su mislili da se konačno povuku. U periodu od dva-tri meseca, gerilsko ratovanje pretvorilo se u frontalni rat, koji je bio sasvim nov za partizane.

Neposredno po završetku bitke za Srbiju, u ratnom dnevniku Vrhovne komande Wehrmachta sumira se stanje na terenu te konstatuje početak nove faze rata:

U novembru 1944. nasupilo je na Sremskom frontu i prema frontu na Drini jedno zatišje. Poslednje ruske jedinice krenule su u Mađarsku. Najširi slojevi stanovništva bivše Jugoslavije sada u Titu nisu više gledali crvenog šefa bandi, nego kao borca za nacionalno oslobođenje, koji uživa poverenje kralja Petra. Ovo poslednje bilo je veoma važno za prostor Srbije. Dogovor Tita sa Jugoslovenskom izbegličkom vladom značio je težak udar, ako ne i smrtonosni, za četnike i vladu Milana Nedića.

– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta (Englezi u Solunu)

Literatura

• Petar Višnjić; Bitka za Srbiju 1, Beogradska knjiga, Beograd 1984
• Petar Višnjić; Bitka za Srbiju 2, Beogradska knjiga, Beograd 1984
• Oslobodilački rat naroda Jugoslavije, 2, prepravljeno i dopunjeno izdanje, knjiga 2 - Vojnoistorijski institut, Beograd 1963
• Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom XIV, knjiga 4, četnički dokumenti, Vojnoistorijski institut Beograd
• Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom I (borbe u Srbiji), knjiga 7 - januar - maj 1944., Vojnoistorijski institut Beograd
• Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom I (borbe u Srbiji), knjiga 9 - jun - 20. avgust 1944., Vojnoistorijski institut Beograd
• Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom I (borbe u Srbiji), knjiga 10 - borbe u Vojvodini (novembar-decembar 1944.), Vojnoistorijski institut Beograd
• Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom I (borbe u Srbiji), knjiga 11 - 21. avgust - 10. septembar 1944., Vojnoistorijski institut Beograd
• Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom I (borbe u Srbiji), knjiga 12 - 11-30. septembar 1944., Vojnoistorijski institut Beograd
• Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom I (borbe u Srbiji), knjiga 13 - 1-15. oktobar 1944., Vojnoistorijski institut Beograd
• Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom I (borbe u Srbiji), knjiga 14 - 15-31. oktobar 1944., Vojnoistorijski institut Beograd
• Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom I (borbe u Srbiji), knjiga 16 - borbe u Sandžaku 1942 - 1944., Vojnoistorijski institut Beograd
• Elizabet Barker: BRITANSKA POLITIKA PREMA JUGOISTOČNOJ EVROPI U DRUGOM SVJETSKOM RATU, u Britanska politika na Balkanu u Drugom svjetskom ratu, Delo, Ljubljana-Zagreb 1978.
• Referati i diskusije sa konferencije iz maja 1973. održane u School of Slavonic and East European Studies University of London - engl. Phyllis Auty i engl. Richard Clogg, u Britanska politika na Balkanu u Drugom svjetskom ratu, Delo, Ljubljana-Zagreb 1978.
• Ficroj Meklejn: Rat na Balkanu
• Ratni dnevnik komande Grupe armija »F« za period od 1. jula do 31. decembra 1944. godine - Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom XII, knjiga 4, Prilog 1, Vojnoistorijski institut Beograd
• Koča Popović, Beleške uz ratovanje, BIGZ. Beograd 1988.

Povezano

• Ustanak u Srbiji 1941.
• Povlačenje kolaboracionista sa Nemcima

Vanjske veze

Bitka za Srbiju na Wikimedijinoj ostavi

• Izveštaj Komandanta Jugoistoka od 20. septembra 1944,
• Izveštaj komandanta Armijske grupe "Srbija" od 4. novembra 1944,
• Izveštaj Komandanta Jugoistoka od 9. avgusta 1944. Vrhovnoj Komandi Vermahta o vojno-političkoj situaciji na Jugoistoku
• Izveštaj Vojnoprivrednog štaba Jugoistoka od 15. avgusta 1944. Komandantu Jugoistoka o vojno-političkoj i privrednoj situaciji u Srbiji
• Ficroj Meklejn: Rat na Balkanu
• Koča Popović: BELEŠKE UZ RATOVANjE
• Bitka za Srbiju 1 - Bliže određenje vrste zbivanja i akteri
• Bitka za Srbiju 2 - Organizovanje snaga i posedanje pozicija
• Bitka za Srbiju 3 - NOVJ napada
• Bitka za Srbiju 4 - Crvena armija napada
• Bitka za Srbiju 5 - Na ulicama Beograda