esperanto

Kvart fonem blir skrive med éin bokstav, og kvar bokstav har ein fast definert uttale. Det er fem vokalar, a, e, i, o, u, uttala som vokalane i dei norske orda tang, seng, ting, song, tung. Denne tabellen viser alle konsonantfonema:

Bokstaven ŭ blir berre nytta som andre ledd i diftongar, jamfør Eŭropo, 'Europa', og anstataŭ, 'i staden for'. Bokstavane q, w, x, y blir ikkje nytta.

Aksenten (trykket) ligg fast på den nest siste stavinga i fleirstavingsord, som i scienco [stsi.ˈen.tso], 'vitskap'.

Orddanning skjer ved samansetning og avleiing.

Eit døme på samansetning er fervojo, 'jernbane', av fer-, 'jern', + vojo,'veg'. Forleddet står i stammeform, jamfør substantivet fero, 'jern'.

Språket har eit rikt tilfang av avleiingsaffiks. Frå verbstamma tond-, 'klippe' (infinitiv tondi), får vi substantivet tond-il-o, 'saks'. Suffikset -il- dannar substantiv for reiskapar. Frå adjektivet granda, 'stor', får vi eit adjektivet mal-granda, 'liten'. Prefikset mal- uttrykkjer eit antonym, altså eit ord med motsett tyding.

Substantiv i nominativ ental endar alltid på -o, adjektiv i nominativ eintal endar alltid på -a, infinitiv endar alltid på -i og adverb endar alltid på -e. Difor er det enkelt å lage nye ord ved å føre dei over frå ein ordklasse til ein annan. Eit døme:

• substantiv: am-o, 'kjærleik'
• adjektiv: am-a, 'kjærleg'
• adverb: am-e, 'kjærleg'
• verb: am-i, 'elske', mi am-as, 'eg elskar', og så vidare

Esperanto har ein omfattande, men heilt regelrett bøyingsmorfologi. Substantiv og adjektiv blir bøygde i tal/numerus (eintal/singularis og fleirtal/pluralis) og kasus (nominativ og akkusativ), som vist i dette døme:

• nominativ eintal: bona patrino, 'god mor'
• akkusativ eintal: bonan patrinon, 'god mor'
• nominativ fleirtal: bonaj patrinoj, 'gode mødrer'
• akkusativ fleirtal: bonajn patrinojn, 'gode mødrer'

Desse formene er alle ubundne (ubestemte), og ved å leggje til det uforanderlege determinativet la får ein bunden form: la bona patrino, 'den gode mora', la bonaj patrinoj, 'dei gode mødrene', og så vidare.

Finitte verbformer blir bøygde i tid/tempus (fortid/preteritum, notid/presens og framtid/futurum) og modus (indikativ, imperativ og kondisjonalis), som vist med former av ami, 'elske':

• indikativ preteritum: amis, 'elska'
• indikativ presens: amas, 'elskar'
• indikativ futurum: amos, 'skal elske'
• imperativ: amu, 'elsk'
• kondisjonalis: amus, 'måtte/kunne elske'

Dei infinitte verbformene er infinitiv og partisipp. Partisipp blir bøygt i tid/tempus (fortid/preteritum, notid/presens og framtid/futurum) og diatese (aktiv og passiv):

• infinitiv: ami, 'elske'
• aktiv partisipp i preteritum: aminta, 'som elska'
• aktiv partisipp i presens: amanta, 'som elskar'
• aktiv partisipp i futurum: amonta, 'som skal elske'
• passiv partisipp i preteritum: amita, 'som blei elska'
• passiv partisipp i presens: amata, 'som blir elska'
• passiv partisipp i futurum: amota, 'som skal bli elska'

Diverse grammatiske ord (preposisjonar, partiklar) blir nytta for å uttrykkje grammatiske relasjonar som ikkje kjem fram gjennom bøyingssystemet. Denne setninga viser litt av dette:

• La amiko de mia fratino ne donis la pupon al la plej malgranda infano. 'Venen til systera mi gav ikkje dokka til den minste ungen'.
• Preposisjonen de (frå) uttrykkjer genitiv: la amiko de mia fratino,'venen til systera mi'.
• Preposisjonen al (til) uttrykkjer indirekte objekt: al la plej malgranda infano, 'til den minste ungen'.
• Partikkelen plej uttrykkjer superlativ: la plej malgranda infano, 'den minste ungen'.
• Partikkelen ne (ikkje) negerer verbet: ne donis, 'gav ikkje'.

Ordstilling og leddstilling er i prinsippet relativt fri, men visse rekkjefølgjer er vanlegare enn andre.

Innanfor ein nominalfrase står alltid det bundne determinativet la fremst, men elles kan ledda variere. I staden for la granda hundo, 'den store hunden', med adjektivet føre substantivet, kan ein òg seie la hundo granda. Relativsetningar og preposisjonsfrasar følgjer alltid hovudet i nominalfrasen.

Den vanlegaste leddstillinga er SVO (subjekt+verb+objekt), som i la hundo mordis la leterportiston, 'hunden beit postbodet', men VSO, VOS, OVS, SOV og OSV er også fullt tillatne – til dømes mordis la leterportiston la hundo (VOS).

Kring 84 prosent av ordtilfanget skriv seg frå romanske språk og latin, om lag 14 prosent frå germanske språk og 2 prosent frå andre språk, primært gresk og slavisk.

Av dei romanske språka dominerer fransk, av og til med ei noko avvikande lydleg form, som substantiva arbo, 'tre', i staden for arbro, jamfør fransk arbre og ĉevalo, 'hest', i staden for ŝevalo, jamfør fransk cheval [ʃøval].

Av dei germanske språka dominerer engelsk og tysk, jamfør birdo, 'fugl' (engelsk bird) og jaro, 'år' (høgtysk Jahr). Det finst òg engelske ord med nærmast ein tysk uttale, som ŝtono, 'stein' (engelsk stone [stǝʊn], høgtysk Stein [ʃtaɪn]). Det finst nokre få ord frå jiddisk, morsmålet til Zamenhof, til dømes hejmo, 'heim' (jiddisk heym הײם).

Det finst to substantiv av samisk opphav, boaco, 'reinsdyr' (nordsamisk boazu [poatsu]) og tundro, 'tundra' (via russisk frå kildinsamisk tuunntre, akkusativ/genitiv eintal av tuuntar).