De opkomst van agrarische termijnmarkten

volstrekt contrair d e markt werkt. In schaarstegebieden is er minder ruimte voor huurverhoging, terwijl in e v e n w i c h t s g e b i e d e n meer ruimte is. De corporaties zullen er dan ook niet o m h e e n k u n n e n de differentiatie in de huren beter te laten aansluiten bij de positie die hun w o n i n g e n innemen o p d e woningmarkt. Bijstelling van d e huurprijsregelgeving is echter noodzakelijk. In de eerder aangehaalde beleidsbrief wordt d a n o o k aangekondigd dat er studie is naar een andere manier om woningkwaliteit te meten, dan nu in het w o n i n g w a a r d e ringsstelsel het geval is. Hierbij wordt gedacht aan d e taxaties in het kader van d e Wet Waardering O n r o e r e n d e Zaken. Dit komt een heel eind in de richting van de marktvariant in d e hier g e p r e s e n t e e r d e m o d e l b e r e k e n i n gen. De marktprijzen als richtlijn voor d e maximaal redelijke huur. Geen onaardig idee. F.A. v a n D u g t e r e n De auteur is werkzaam bij de afdeling Rapportage en Advies van het Sociaal en Cultureel Planbureau te Rijswijk. Dit artikel isgebaseerd op het hoofdstuk .Marktwerking in de volkshuisvesting uit de Sociaal en Culturele {'erkenningen Ie)')\ Sociaal en Cultureel Planbureau Yl'GA, Rijswijk Den Haag. 1995. SCP-cahier 120. landbouw De opkomst van agrarische termijnmarkten De prijsfluctuaties rem laudhouuprodukteu nemen toe, eu daarmee c/e behoefte aan agrarische termijncontracten. Amsterdam beeft een agrarische termijnmarkt. Wordt Amsterdam bel agrarischbelangrijke termijnmarklcenlrum ran liurofa? Agrarische termijnmarkten spelen een belangrijke tol in de l a n d b o u w en agribusiness om prijsrisico's af te d e k k e n . De agrarische termijnmarkt biedt l a n d b o u w e r s en 'agribusiness' o n d e r n e m i n g e n d e mogelijkheid om hun marktrisico af te d e k k e n d o o r het innemen van een tegenovergestelde positie o p d e termijnmarkt. Nederland speelt in Europa een leidende rol in dit opzicht. Hierbij dient te worden opgemerkt, dat termijnmarkten in Europa b e d u i d e n d minder ver ontwikkeld zijn dan in de Verenigde Staten. Door de afschaffing van de landb o u w s u b s i d i e s en de introductie van milieu- en produktierechten w o r d e n agrarische termijnmarkten een steeds belangrijker instituut in de l a n d b o u w en agribusiness. risco van de hedger over. tegen een risicopremie uiteraard. Speculanten zijn de smeerolie van d e termijnmarkt. In d e meeste gevallen zullen de betrokken partijen niet d e bedoeling h e b b e n o m het daadwerkelijk tot levering of ontvangst te laten k o m e n . Dat is mogelijk door. voordat d e levering.smaand aanbreekt, o p de termijnmarkt een transactie te doen die tegengesteld is aan d e oorspronkelijke transactie. De prijsverschillen nissen d e twee transacties w o r d e n contant verrekend. De transactie o p de termijnmarkt wordt dan uitsluitend aangegaan om het prijsrisico te vermijden, of juist over te n e m e n . Werking en nut van een agrarische termijnmarkt Met een omzet van ruim 1 1 miljoen contracten per jaar is het tarwetermijncontract van de Chicago Board of Trade (CBOT) het belangrijkste agrarische termijncontract in de wereld. O p d e CBOT w o r d e n maar liefst zeven verschillende agrarische p r o d u k l e n verhandeld. D a a r m e e is tic CBOT de grootst termijnmarkt voor agrarische Produkten. Naast de CBOT zijn in de Verenigde Staten de Chicago Mercantile Exchange en d e Kansas City Board of Trade belangrijke agrarische termijnmarkten. In Europa zijn de O p een agrarische termijnmarkt worden, net zoals o p de effectieve markt, contracten afgesloten voor k o o p en v e r k o o p van agrarische grondstoffen. Levering en betaling geschieden echter niet meteen, maar o p een toekomstig tijdstip. In feite wordt er o p een termijnmarkt niet g e h a n d e l d in g o e d e ren, maar in risico's. Zo kan een p r o d u c e n t van a a r d a p pelen een deel van zijn geschatte voorraad v e r k o p e n o p een termijnmarkt, voordat de oogst plaatsvindt. O p d e z e wijze ondervangt hij het risico van een prijsdaling van a a r d a p p e len in de p e r i o d e tot aan d e oogst. De producent is in dit geval een 'hedger', een marktpartij die een prijsrisico o p de effectieve markt afdekt d o o r het innemen van een tegenovergestelde positie o p d e termijnmarkt. Vaak zullen zij de speculant als tegenpartij vinden. De speculant neemt het prijs- ESI!6-12-1995 Omvang van agrarische termijnmarkten I. Zie voorde werking van termijnmarklen en de essentie van hedging, toegepast op de financiële markten, A.W'.A. Hooi en IL. I.igterink, liedging versus verzekeren. I-Sti.S februari 1995, iilz. 13K-I.W; Waarom hedgen i;sii. 1 maart 1995. hl/. 210211; Derivaten; zinvolle toepassingen en het grote onbegrip. /:'.S/>',22 maart l'Wi, hlz. 292-293;en Naar een verantwoord gebruik van derivaten. US/1. 5april l'Wi, hlz. 331-33". 1105 London Commodity Exchange (ICE) en de Agrarische Termijnmarkt Amsterdam (ATA) de grootste agrarische termijnmarkten. In Londen w o r d e n vooral overzeese agrarische Produkten verhandeld, zoals koffie en cacao. In Amsterdam d a a r e n t e g e n worden Europese agrarische p r o d u k t e n verhandeld zoals a a r d a p p e l e n , slachtvarkens en biggen. Figuur 1 geeft inzicht in het volume verloop, het aantal termijncontracten clat jaarlijks o p de ATA w e r d verhandeld, g e d u r e n d e afgelopen vijf jaar. O p wereldniveau speelt Nederland, tot nu toe, een b e s c h e i d e n rol o p het g e b i e d van d e agrarische termijnmarkten. Nog steeds voert d e Verenigde Staten cle b o v e n t o o n . Dit kan in belangrijke mate w o r d e n toegeschreven aan het g e m e e n s c h a p p e lijk l a n d b o u w b e l e i d van de Europese Unie. Doordat voor veel agrarische produkten, met n a m e v o o r tarwe, marktordeningen gelden, is het prijsrisico voor d e agrarische p r o d u c e n t en de agribusiness gering en bestaat er derhalve g e e n behoefte aan e e n prijsrisico-instrument, in casu e e n agrarische termijnmarkt. Echter bij agrarische p r o d u k t e n welke niet onderhevig zijn aan marktorcleningsmaatregelen, zoals slachtvarkens en a a r d a p p e l e n , zien w e dat de ATA d o m i n a n t is in Europa. Debehoefte aan termijncontracten Door d e recente afname van de landb o u w s u b s i d i e s in het kader van het Macsharry-plan v a n d e Europes e Unie en het GATT-akkoord gaan de agrarische grondstofprijzen meer fluctueren, w a a r d o o r p r o d u c e n t e n van agrarische grondstoffen en de verwerk e n d e industrie van agrarische grondstoffen bloot staan aan grotere prijsriFiguur 1. Het aantal verhandelde jaar op de ATA 300000 250000 sico's. Een voorbeeld van een g e w a s dat, onder invloed van het GATT akkoord en de afname van d e subsidie voor graan, grotere prijsfluctuaties laat zien is het handelsgewas karwij. De prijsfluctuaties zijn w e e r g e g e v e n in figuur 2. Zichtbaar is dat d e 100 per aardappelen slachtvarkens biggen totaal 1S0OOO 100000 50000 -JK , Wt ^T"~ ""•"^T™*—'—-~*'7M" ^™^T"" 1989 1990 1991 1992 1993 1994 — i 1 1 1991 1992 1993 Een a n d e r e ontwikkeling die bijdraagt aan het feit dat l a n d b o u w e r s meer te m a k e n krijgen met prijsfluctuaties is het feit dat de binding van l a n d b o u w e r s met h u n coöperatie afneemt. Door de grotere o m v a n g van d e landbouwbedrijven wordt d e afzet van p r o d u k t e n vaker d o o r cle landb o u w e r zelf ter h a n d g e n o m e n . Dit betekent dat d e l a n d b o u w e r niet e e n g e m i d d e l d e prijs ontvangt zoals bij e e n coöperatie, maar dat hij b e w u s t d e markt o p g a a t o m zijn p r o d u k t e n zo goed mogelijk te v e r k o p e n . D e z e strategie h o u d t in dat de verwachte opbrengst van de l a n d b o u w e r toeneemt, echter de variantie van d e z e verwachte o p b r e n g s t n e e m t o o k toe, o m d a t nu niet zoals bij afzet via coöperaties in de termijcontracten Roterdamse 200 - prijsfluctuaties de laatste jaren t o e n e m e n (overigens is d e sterke stijging in 1993 o.a. het gevolg van problem e n in O o s t e u r o p e s e landen bij d e export). Karwij w o r d t al e e u w e n l a n g in Nederland geteeld en v e r h a n d e l d via de Rotterdamse graanbeurs. O m dat vraag en a a n b o d vanuit d e hele wereld s a m e n k o m e n in Rotterdam v o r m e n d e prijzen in Rotterdam een g o e d e afspiegeling van de wereldmarkt. 200000 1106- Figuur 2. De prijs per 100 kilo karwij op de graanbeurs, 1990- 1995 g e m i d d e l d e uitbetalingsprijs de lage prijzen worden gecompenseerd d o o r h o g e prijzen en vice versa. Deze ontwikkeling naar meer eigen afzetstrategieën d o o r l a n d b o u w e r s is in d e Verenigde Staten verder dan in Nederland. 1 1994 1995 1 1 1996 Wordt bijvoorbeeld de zuivel in Nederland g e d o m i n e e r d d o o r d e c o ö p e raties, in de Verenigde Staten wordt steeds vaker de afzet van melk d o o r cle m e l k v e e h o u d e r zelf bepaald. Dit is m e d e mogelijk d o o r d e grote omv a n g van melkveehouderijbedrijven. De Chicago Mercantile Exchange heeft o p d e z e ontwikkeling ingespeeld d o o r in 1996 een melktermijncontract te lanceren. De specialisatie van lanbouwbedrijv e n is er de oorzaak van dat veel l a n d b o u w e r s voor e e n groot gedeelte van h u n i n k o m e n afhankelijk zijn van slechts één produkt. Dit b e t e k e n t dat prijsschommelingen van dat p r o d u k t volledig d o o r w e r k e n in het i n k o m e n en niet g e c o m p e n s e e r d w o r d e n d o o r andere geproduceerde produkten. Niet alleen d o o r d e hervormingen van het l a n d b o u w b e l e i d maar ook d o o r de introductie van produktierechten en milieurechten staan p r o d u c e n t e n van agrarische p r o d u k t e n in t o e n e m e n d e mate bloot aan prijsrisico's. In d e Europese Unie zijn veel l a n d b o u w k u n d i g e produktierechten geïntroduceerd zoals suikerrechten, zetmeelrechten en natuurlijk d e alom b e k e n d e melkrechten. Een l a n d b o u w e r kan de betreffende p r o d u k t e n alleen p r o d u c e r e n als hij in het bezit is van produktierechten. Niet alleen produktierechten maar ook milieurechten zoals mestproduktierechten spelen e e n belangrijke rol in de landb o u w . De handel in deze rechten is van e e n niet te onderschatten om- 2. J.M.E. Pennings, M.T.G. Meulenberg en W. Heijman, Environmental rights on the future' markets: an application to the Dutch manure market, Environ menial and resource economics, te verschijnen in 1996. vang. Zo wordt aan melkrechten alleen al in Nederland en Groot Brittannië tezamen, jaarlijks voor 2 miljard g u l d e n v e r h a n d e l d ' . De l a n d b o u w e r moet, als hij niet in het bezit is van d e z e rechten of als hij wil uitbreiden, rechten a a n k o p e n . De markt voor d e z e rechten is niet transparant waard o o r er g e e n duidelijke referentieprijs bestaat. Er k o m e n dan o o k regionale prijsverschillen en prijsschommelingen in de tijd voor. O o k hier wordt de landbouwer, maar ook indirect de agribusiness, aan prijsrisico's blootgesteld. Termijnmarkten in Europa B o v e n g e n o e m d e ontwikkelingen h e b ben d e behoefte van de l a n d b o u w en agribusiness aan termijnmarkten versterkt. Deze ontwikkelingen zijn niet o n g e m e r k t aan de verschillende termijnmarkten in Europa voorbij gegaan. Grote financiële termijnmarkten zoals de Matif in Parijs en d e LCE in London h e b b e n al enige n i e u w e agrarische termijncontracten geïntrod u c e e r d . Zo introduceerde d e Matif zeer recent het raapzaad-termijncontract. In Duitsland zal m e d i o 1996 in H a n n o v e r de WTB (Waren Termin Börse) van start gaan. Nederland speelt een belangrijke rol in d e z e n i e u w e ontwikkelingen. De ATA is in e e n ver stadium met d e opzet van een Europees tarwetermijncontract. De sleutel tot succes voor dergelijke termijncontracten is een contractspecificatie die voorziet in de behoefte van d e h e d g e r en van de speculant. Dit element van termijncontract-innovatie is voor l a n d b o u w p r o d u k t e n e e n uiterst delicate zaak, omdat d e onderliggende p r o d u k t e n van d e z e termijncontracten niet zijn gestandaardiseerd maar een grote verscheidenheid van kwaliteiten, leve- ringsplaatsen enz. k e n n e n . De ATA doet uitgebreid o n d e r z o e k o m de termijncontractspecificatie en het handelssysteem zo g o e d mogelijk af te s t e m m e n o p de behoeften van de hedgers en speculanten. Zo zal het Europese tarwetermijncontract worden g e n o t e e r d in Duitse Marken, o p dat dit contract voor de gehele Europ e s e Unie kan d i e n e n als prijsrisico m a n a g e m e n t instrument. Niet alleen doet de A'I'A o n d e r z o e k naar n i e u w e termijncontracten voor agrarische p r o d u k t e n . maar er vindt ook o n d e r z o e k plaats om termijncontracten te noteren voor produktierechten en milieurechten. Zo o n d e r z o e k t de ATA d e mogelijkheid van een termijncontract voor melkrechten. Dit n i e u w e termijncontract verschaft niet alleen e e n prijsrisico m a n a g e m e n t instrument maar maakt de markt voor d e z e rechten doorzichtig en heeft dan o o k e e n belangrijke prijsinformatie-functie. Rechten h e b b e n de prettige e i g e n s c h a p dat zij volledig gestandaardiseerd zijn in cle effectieve markt, wat d e termijncontractspecificatie sterk vergemakkelijkt. Niet alleen de ATA heeft zich o p d e z e nieuw e markten gestort, in d e Verenigde Staten ontwikkelt de CBOT een termijncontract voor SOi-rechten . strijd o m d e Europese agrarische termijnmarkt te zijn los gebarsten, en Nederland speelt daar een belangrijke rol bij. Niet alleen w o r d e n d o o r de ATA n i e u w e agrarische termijncontracten geïntroduceerd, maar wordt ook de mogelijkheid onderzocht van termijncontracten voor milieu- en produktierechten. J.M.E. P e n n i n g s M.T.G. M e u l e n b e r g Beide auteurs zijn werkzaam aan de vakgroep Marklkunde en Marktonderzoek van de Landbouw universiteit Wageningen. J.MH. Pennings is assistent-in-opleiding en M.T.G. Meulenberg is hoogleraar Marklkunde en Marktonderzoek. Conclusies Door veranderingen in d e l a n d b o u w en agribusiness zoals de afschaffing van de l a n d b o u w s u b s i d i e s in het kader van het MacSharry plan en de GATT-overeenkomst, d e eigen afzetstrategie, d e specialisatie van d e landbouwbedrijven en d e introductie van milieu- en produktierechten is het prijsrisico voor de l a n d b o u w e r s en agribusiness t o e g e n o m e n . Het belang van agrarische termijnmarkten kan d a a r o m t o e n e m e n . In Europa lijkt d e 3-J.B. van Dijk enJ.M.K. Pennings, Quotahandel in de zes El'-landen, Boerden j/Veebonderij, jg. 80, 1995. blz. 18-19. 4. T.ll. Tietenberg, Emissions trading au exercise in reforming pollution policy, Washington, 1985; R.I.. Sander, Chicago Board of Trade clean air futures for emissions allowances program risk management, Financial Exchange, jg. 10, 1991, blz. 9-10. ESB:werpt licht op nieuwe markten ESB 6-12-1995 1107