Sanat Olarak Sinem a

S a n a t O la r a k S in e m a R u d o lf A r n h e im Ö T E K İ Y A Y IN E V İ Ö te k i S tN E M A D iz i E d it ö r ü U L U S B A K E R - E G E B E R E N S E L Y a p ım Ö T E K İ A JA N S K a p a k T a s a r ım K A S IM H A L İS R e d a k siy o n S E V A L B O Z K U R T B a s k ı v e C ilt Ö T E K İ M A T B A A SI B ir in c i B a s ım N İS A N 2002 K apak R esm i C H A R L IE Ş E H İR IŞ IK L A R I C H A P L I N ’ÎN F İL M İN D E N Y Ö N E T İM Y E R İ K o n u r S o k a k 5 7 /7 0 6 6 4 0 K ız ıl a y /A N K A R A T e l: 3 1 2 4 1 9 9 8 4 7 F ax: 3 1 2 4 1 9 91 78 I S B N :9 7 5 -5 8 4 -1 8 4 -9 (1 9 3 1 ) R u d o lf A r n h e im S A N A T O L A R A K S İN E M A T ürkçe si R a bia ÜNAL. R u d o lf A rnh eim d ü n y an ın ileri gelen sin em a k u ram c ıla rın d an biri olm asın ın yam sıra e ste tiğ e p sik o lo jik b ir y ak laşım g eliştiren en önem li ak ad e m isy en lerd en de biridir. 1 9 2 0 ’li y ıllard a B erlin Ü n iv e rsite si’n d e de ney sel p sik o lo ji alan ın da ald ığ ı eğ itim d en sonra, A lm a n y a ’da v e İta ly a ’d a sin em a ve rady o üzerin e ön cü bir çalışm a gerçekleştirdi. 1940 yılında A lm a nya’daki N az iz im ’den ve İtaly a’daki faşizm den kaçarak A m erik a’ya yerleşti. B u ra d a G eştalt p sik olo jisi ü zerin e aldığı eğitim i san ata uy g u la d ı. U z u n ­ c a b ir süre S arah L a w re n c e C o lle g e ’d a p ro fesö r o la ra k d ers v er­ di. 196 8’d e H arva rd Ü n iv e rs ite s in e sanat psik o lo jisi p rofesörü olarak çağrıldı. 1974 y ılın d a em ekli oldu ve A nn A rb o r’daki M ich ig an Ü n iv e rsite si’n d e o n yılı aşkın ders verdi. H ale n A m ı A rb ö r’da y aşay an y aza rın b ug ü n e k ad ar y ay ın la n m ış m a k ale le­ rinin yan ı sıra on beş kitabı vard ır. K itapların da n b az ıları şu n la r­ dır: T h e S p l i t a n d t h e S t r u c t u r e , T o t h e R e s c u e o f A r t , T h e P o w e r o f th e Ç e n te r, N e w E s s a y s o n th e P s y c h o lo g y o f A rt, T h e G e n e s is o f a P a in tin g , T h e D y n a m ic s o f A r c h ite c tu r a l F o rm , A r t a n d V i s u a l P e r c e p t i o n , E n t r o p y a n d A r t , V i s u a l T h in k i n g , T o w a r d a P s y c h o l o g y o f A r t. İÇ İN D E K İL E R I. K İŞ İS E L B İR N O T .............................................................. 7 II. F İL M ’D EN U Y A R L A N M IŞ S E Ç M E L E R ...................... 14 III. G Ö R Ü N T Ü Y Ü H A R EK ET ETTİREN D Ü Ş Ü N C E L ER ................................................................. 138 IV . D E V İN İM .......................................................................... 154 V. B İR T E L E V İZ Y O N R A P O R U .......................................160 V I. Y E N İ B İR L A O K O O N : S A N A T S A L B İL E Ş İM L E R V E S Ö Z L Ü F İL M ............................................................ 168 1957 K İŞ İS E L B İR N O T B u kitap ta to plan an y azıla r o tu zlu y ıllard a yazılm ıştır. K ita ­ b ın ilk bö lü m ü H itle r iktidara g elm ed en k ısa b ir sü re önce A l­ m a n y a 'd a F i l m a l s K u n s t adıyla y azılm ış ve b asılm ış olan F i l m adlı kitap tan alın m ıştır. L.M . S ie v e k in g ve la n F .D . M o rrow ta ra fın d an yapılan İng ilizce çev iri 1933 y ılın da , b u yen i yay ın için za rifçe izin veren F ab er and F a b e r yay ın ev i tarafın dan L on dra'da yayınland ı. Y ıllard ır k itab ın yen i baskısı y ap ılm a­ m ıştı. 1933 ve 1934 y ılla rın d a ta sarlan an E n c i c l o p e d i a d e l C i n e m a için R o m a'd a y az ılan m a k ale ler ilk k e z bu rada basıldı. O n ları A lm an ca el y az m aların d an çev irdim . "B ir T elev izyo n T ah m in R aporu" Ş ub at 19 3 5 ’te U lu sla rara sı E ğitici F ilm E n stitü sü ’nün b ir dergisi olan I n t e r c i n e 'de yay ın lan d ı. 1938'te R o m a'd aki D ev let S in em a O k u lu n a b ağ lı a y lık b ir dergi olan B i a n c o e Afero'da çıkan "Y eni B ir L a o k o o n " İtaly an ca orjinal m etin den çevrildi. 7 R U D O L F A R N H E IM S inem a ko n u su n d ak i y az ıla rım a geri d ö n m ek ad ım la rım ın izini sü rm ek ten d a h a ço k şey ifade eder. K ap an m ış b ir sayfayı yen id en açm ak dem ek tir. B u kitabın ok u y uc u la rı, ban a göre, sinem anın bu y ü zy ılın ilk o tu z y ılınd a y er alan görsel sanatlar içind e eşsiz b ir de n em e o ldu ğ u n u k eşfed ece kler. A rı haliyle sin em a b ir kaç c e su r in san ın çaba ların d a yaşar. A ra sıra o la n ve seçkin geçm işi an ım sata n dalg alan m alar, yen i arac a p o p ü le r öykü an la tıc ılığ m d a en ileri y öntem olm a o la n ağ ın ı ta n ıy an si­ nem a en d ü strisin in seri üretim in i ateşler. B u n u n la b irlik te , bu k itab ın yaza rı da p sik o lo ji v e sanat k o n u la rın d a h e r şey i ö ğ re n ­ diği sin em a çalışm aların a dalm ış saplan tılı b ir ad am d an , yılda b ir kaç k e z zeki san atç ıla rın g ö sterilerin d en büyük ze v k alan ve geri kalan z am an d a y az ıla rın d a ve d erslerin d e can lan d ırılm ış b ir fo to ğrafm ka tk ısı özel b ir n ok ta nın ö rn ek le n m esin e y arad ı­ ğınd a film e ba şvu ran b aşıb o ş b ir m üşte riy e d ön ü şm ü ştü r. Bu ne den le S a n a t v e G ö r s e l A l g ı (A r t a n d V i s u a l P e r c e p t i o n ) adlı son k itap ta sin em a ve sin em a benzeri etk iler en ço k devinim i vurgular. S on z am an la rd a ilgim i çek en sanatsal im g elem in dah a geniş açılarıyla k arşılaştırılın ca sin em a sınırlı b ir konu g ib i gö rü n ü r. A m a y irm ile rin de ki genç ö ğ ren ciy i ce zbe d en y aln ız ca h arek et eden g ö lg elerin ye n i, fan ta stik , m era k uy an d ıra n , saldırg an ve du ygu sal oyu nu değ il, k u ram ın b elli ilk elerine eleştirel bir m e ydan oku m ay dı. G en ellik le g elişim i b ir insanın ileriki y a şa ­ m ını belirley en k ıla v u z b ir tem a kişinin yirm ili y aşla rın d a b i­ çim lenir. O y aşla rd a M a t e r i a l t h e o r i e o la ra k ad lan d ırdığ ım ku­ ram a ilişk in b o lc a n o tla r alm ay a başladım . B u, ge rçe ğ in san at­ sal v e bilim sel be tim lem elerin in , k on un u n k end isin d en çok kulla nıla n arac ın (y a d a M a t e r y a l ! in) d on an ım la rın d an eld e edilen ka lıp la rd a b iç im len d iğ in i g österm ey i am aç la y an b ir k u ­ ram dı. G eo m etrik v e say ısal o larak b a sit fo rm lard an, ilkellerin ve ço cu k ların sanatın da, felse fî sistem lerd e, B oh r'un atom m o- 8 S A N A T O L A R A K S İN E M A d elin d e o ld u ğ u k a d a r eski k o zm o lo jile rd e gö rü len d ü ze n v e si­ m e trid en etkilendim . B u sırada ö ğ retm en le rim M ax W erth eim er ve W o lfga ng K öh ler B erlin Ü n iv ersitesi'n in P sik olo ji E n stitü ­ sü n d e G eşta lt ku ram ın ın k u ram sal v e p ratik esasların ı o lu ştu ru ­ y o rlardı. B en d e en b a sit g örm e sü recin in bile dış d ü ny an ın m e ­ ka n ik kayıtlarını ü retm ed iğ in i, du y u m sal ham m ad d ey i yalın lık , d ü zen ve resep tö r m e k an izm asın a eg em en olan denge ilk elerine g ö re y aratıcı b iç im d e d ü ze n le d iğ in i öne süren yeni do k trin in K an t fe lsefe sin e göre g eliştirilm esin e yo ğun laştım . G e şta lt ek olün ün bu bulu şu , sanat y ap ıtın ın da y aln ız ca g e r­ ç eğ in seçilm iş b ir ko p y ası y a d a tak lid i değil, g ö zlem le n en n i­ te lik le rin belirli b ir arac ın b iç im le rin e d ö n ü ştü rülm esi o ld uğ u d ü şü n c e sin e uyd u . B ö yle ce sana tın g erçe ğin bir tü revin d en çok o n u n eşiti o ld u ğu ileri sü rü ld üğ ü nd e fo to ğ rafç ılık ve sin em a bir de n em e örneğ i oldular. E ğe r g erçekliğ in m a kin ay la m ekan ik o la ra k yeniden üretilm esi b ir san at ola b iliy orsa, bu k u ram y an­ lıştı. B a şka b ir dey işle beni h arek e te geç iren g erçek liğ in v e sa­ natın teh lik eli karşılaşm ası oldu. F o to ğ rafçılık v e film in k u su r­ su z b ir yeniden ü retim d e y etersiz k alan esas ö zellik le rin in bir sanatsal arac ın gerek li kalıp ları o la ra k rol o y na y ab ilec eğ in i ay ­ rıntılı o la ra k gösterm eyi g ö rev edind im . B u tezin y alın lığı ve k an ıtlan m asın da k i inatçı tu ta rlılık , sa n ırım y ay ın lan m asın d an b ir çe yrek yüzyıl sonra F i l m adlı kitaba n ed en hala b aş v u ru ld u ­ ğ u n u, k itab ın ne den h ala isten diğ ini v e k ü tü p h an elerd en ç alın ­ dığ ın ı açıklıyor. F i l m 'in tezi geliştiren ilk bö lü m ü uy gu n geld i ve b u rad a "F ilm ve G erçeklik" v e "B ir F ilm in O lu ştu ru lu şu " b aşlıkları altın d a he m en hem en ta m o la ra k yenid en dü zen len d i. G eri k a­ lan b ö lü m lerin ço ğu n u d ışa rıd a bırak tım . Ç ü n kü bazı b ö lü m ler, sta n d art film id eolojisin in b an a ait o la n y arım y am alak "içerik analizi" gibi, bug ü n sayg ın y ö n te m le rin ku llan ıld ığ ı işlere b u ­ laşm ış; diğ erle riy se, örne ğ in sesli film in ilk b ecerik siz lik le ri 9 R U D O L F ARN H EFM gibi, şim di u n utulm uş o la n g eç ic i k o nu la rla ilgiliydi. G eriy e kalan ların çevirisi cü m le c ü m le g özden geçirildi ve d a h a ö nceki basım da bana b a ğ lan an b ir ço k akıl k arıştırıc ı ifade am aç la n an an la m d a d üzeltildi. S orun dil engeli değil d a h a ço k aradan g eçe n zam andı. K en ­ di yaz ılarım la san ki gö zd e b ir ö ğ ren cin in y az ıla rıy la ilg ile n i­ y orm uş gibi ilgilen diğ im i fa rk ettim : B en ze r d ü şü n ce le re yol açm ış olm aktan m e m nu n, k en d i d üşü n cele rim o la ra k g eliştird i­ ğim dü şü n ce le re erk en d e n sah ip çık m asın a belki b ira z ü zü lerek , ço k gerekm ediği h a ld e su çla m ala rd a v e d ü ze ltm ele rd e d a h a acım asız dav rana rak, am a y in e d e ilişkinin g erek tird iğ i k ad ar özen göstererek . B u, m alzem ey i d ü ze n le rk en v e çev irirk en sö z­ cük lerd en ço k an lam ı, cü m le le rd en ço k iddiayı k o ru m ay a ç a ­ lıştığ ım anlam ın a gelir. S av u n u la m az ve ağd alı gelen ayrın tıları eledim , fazla atılg an id diala ra n itele m ele r kattım , g ev şek akıl yü rü tm eleri sık ılaştırdım . A m a te m el olan h iç b ir şey değ işm ed i. H iç b ir şey ek le m ed im , y a k en d i d üşü n cele rim e y a d a te k n ik g elişm elere v e arad ak i y ılla rd a ü retilen film le re d u y d u ğ u m say ­ gıd an dolayı h iç bir şey i g ü n ü m ü z e ta şım ay a çalışm adım . B azı te k n ik gö n de rm eler g ü n ü m ü z ü n u zm an la rın a ark aik gele ce k tir. A lın tılanan hiç b ir film yirm i y ıl ö n cesin d e n yen i değ il, ço ğ u d ah a d a eski. B unu b ir k u su r o la ra k görm ü yo rum . B u arad a olan hiçbir şey b u nu n gibi sin em an ın tarihçesiy le değ il sin em a ku ram ıy la ilgili b ir kitab a k atm ay ı gerek tirece k k ad ar yeni g el­ m iy o r bana. B elki "soyut" film in dik ka te d eğ er gelişim i b u n u n d ışın d a tu tulab ilir; ilerid e şa h e se r resim lerin devin m esi g ib i olacağ ı ön g ö rü le b ilir v e h a re k e t kaz and ırılm ış b ü y ü k resim sa­ n atın ı o lu ştu rabilir b u tür. B en im d uru m u m a g elin ce , o zam an ina nd ığ ım a hâlâ in a n ıy o ru m v e ta h m in le rim in gerçekleştiğ in i görüy orum . G örsel d ilin k u rta rıla b ilir olan p arça ların d an , ü re t­ tiği dü şün ce le rin , şeylerin , v arlık la rın g ü ze lliğ in d en v ar olan sö zlü film hâlâ b ir k ırm ad ır; ço k b o y u tlu aracını k o n tro l e t­ m ek te ye tersiz kalan ren kli film ze v kli "renk uy u m la rın ın " öte- 10 SA N A T O L A R A K S İN E M A sin e gid em em iştir; ste reo sk o pik film h â lâ te kn ik o la ra k u y g u n d eğ ild ir, so n örne klerin d e y en i san atsal o la n ak la r k u llan ılm ak ­ sızın salo n la rd a ilk yard ım ista sy o n ların a g erek sin im d u y u la ra k g ö ste rim in ge rçe kliğini arttırm ıştır; so n o la ra k g en iş p erd e a n ­ la m lı o la ra k düz en le n m iş b ir g örü n tü n ü n so n n u m aralarını o rta ­ d an k ald ırm ak ta ep ey y o l alm ıştır. E le ştirm e n le r h âlâ y ü ce ö v ­ g ü le r için neden bu luy orlar; an ca k so n ra a y ak ta kalm ak için stan d artla rı zam an la değişiyor. B u a rad a te le v iz y o n izley icileri can lı g ö sterim lerin "k on se rv e”lerd en d ah a iyi o ldu ğ u n u fark ed iy orla r. B u , do ğ ay la rek ab et ed en ve k ay b etm ey i h ak ed en ilü zy o n istler için ad alet ç an ların ın çalm ası gibidir. B u kitap ta to plan an İtaly an ca y a z ıla ra ilişk in b ir şey le r söy ­ le m ek gerekir. R o m a’d a U lu s la r B irliğ i ta ra fın d an k u ru lan U lu sla rarası E ğitici F ilm E nstitü sü , ad ıy la aç ık la n an çalışm a a la ­ n ın ın ö te sine ulaştı. 1933'te k ad ro y a g ird iğ im d e, en stitü n ü n atak m ü dü rü Dr. L u cian o d e F eo sin em an m tarih sel, san atsal, to plum sal, teknik, eğ itici ve y ö n e tim se l y ö n le rin i iki ciltte k ap ­ say ac ak b ir ansiklopedi için tü m d ün y ad ak i uzm an lard an m a l­ zem e to p lam ay a ço ktan b aşlam ıştı. İtaly a U lu sla r B irliğ i'd en 1938'de ay rıldığınd a v e en stitü n ü n tü m b ü y ü k ö lç ek li etk in lik ­ leri so n a erdiğin de , M ilan 'd a U lric o H o ep li ta ra fın d an y ay ın la ­ na ca k o la n çalışm a sayfa p ro v asın d ay d ı. A n sik lo p ed in in e d i­ tö rlerin d en biri olarak iki ta n esin i b u ray a d a ald ığ ım pek çok m aka le yazdım . D ah a u zu n o la n " G ö rü n tü y ü H arek et E ttiren D üşü n celer" adlı bölüm so n u çta E d iso n v e L um iere'in b u lu şla ­ rın a giden pek çok eski te kn ik ay g ıttan sö z eder; an ca k onları diğ e rlerin in yaptığı gibi ta m am en ta rih sel sıraların a gö re ele alm ak ta n sa , çoğu bey in de k o le k tif o la ra k y e r alan b ir d üşün ce sü recin in aşam aları sayar. B u ko le k siy o n d a son u ncu olan "Y eni B ir L aok oo n: S an atsal B ileşim ler v e S ö zlü F ilm ", ay rıc a en so n y az ıla c ak olan dı. M a ­ ka le bu İng ilizce v ersiy o n a alın m ış o lsa da, çiled en çık arıcı b i­ li R U D O L F A R N H E IM çim d e D on K işo tç a, b ir sanat eserin d e n e k ad ar çeşitli aracın ku llan ılab ile ce ğ i k o n u su n d a tem el estetik soru yu so rar. S in e­ m ay ı d iğ e r sa n atların b ağ lam ın a k oy arak, ay rıc a çalışm an ın te m elle rin i g en işle tir ve b u k itab ın k ap ak la rın ın ö te sin d e y atan bazı so ru la ra yol açar. O k uy u cu , "E ğ er 'san at' koku su nda d ah a az ısrar ed ilse, si­ nem a sa lo n ların d a g eç irile n yararlı ve eğlenceli ak şam lara daha fazla ö n em v erilsey d i, d ah a ço k ü m it v ad ed en v e dah a faydalı b ir şey le r ya zıla b ilird i" d iy e dü şü neb ilir. G erçe k te n o z am an şu y a da b u estetik k u ra lın çiğ n en m esiy le ilgili b ir su çla m a için daha az ge rek ç e o la ca k tı. D ah a g erçe k b ir so ru n bu. B iç im ve renk, ses ve sö zcü k le r insanın doğ ayı ve y aşam ın ın am acını anlattığ ı araçlard ır. F a a l b ir k ü ltü rd e insanın fikirleri b in a la rın ­ dan , h e y k elle rin d en , şa rk ıların d an ve o y u n la rın d an yan k ılan ır. A n ca k sürekli k ao tik m an zarala ra ve sesle re m a ru z k alan bir halk kendi yo lun u b u lm a k ta cid di b iç im d e en gellen ir. G ö z le r ve ku la k la r anlam lı dü zen i algılam ak ta n alık o n u ld u ğ u n d a, anca k an lık d o yu m un d u y g u su z sin y allerin e tepki g östereb ilirler. Ö yley se bu kita p stan dartları k ap sayan bir kitaptır. B o zu l­ m adan ca n lan d ırılm ış g ö rü n tü lere y üzy ılım ızı y an sıtm a g iri­ şim le rin de n arta ka la n la rı k o ru m ay a yardım cı olacak tır. B u d e­ n e y im d en eld e ed ilen ilk elerin baz ıların ı, film d e m e k le rin in g ö sterim lerin i d o ld u ran , film yapım cısı o larak k işisel çaba gö steren, am atö r k am erala rla d en em eler yapan , rek la m cılığ a ve te levizyo na b ek len en le ri ta şım ay a çalışan, sin em a en d ü strisin in bü yü k bin a la rın a sık sık u ğ ray an yen i n esil g ö n ü llü le re ak ta ra ­ caktır. S tan d artları k o ru m ay a çalışm ak zahm ete değer. O tu zlu yıllard a, şim di be ğ en ile n b ir ço k yeni g erçek çi film in senary o y az arla rı ve y ö n etm en le ri olan İtaly an ö ğren cile r F a şiz m ta ra­ fından kö stek len d iler. Ç ık ışı, m ana stıra k ap atılm ış O rta ç a ğ b il­ g in le rin in fan atik ba ğ lılığ ıy la sin em a sanatının k la sik le rin i ve sin em a k u ram ıy la ilgili m etin le ri çö zü m lem ek te b u ld u lar. O 12 S A N A T O L A R A K S İN E M A y ılla rd a ka za nıla n kalite d uy g u su ve b ilg elik olm asayd ı, o n la n n dü ş gü çlerin in ve y o ğu n g ö zlem le rin in b öy le dik ka te d e ğ e r b ir ü rü n ü ve rm esi gü ç olurd u. O n la rın eserle ri iyi alın tıla rla d o lu ­ dur. B u film le r ve diğ er yete ne k li san atçıla rın film leri bu k itap ta b o lc a ta n ılan a n arılığı b o za n k atk ılarla kuşatılm ışlard ır. A raçla ­ rı d en etlem ek ve da ha k u su rsu z olup o lam ay acak ların ı so rm ak ku ram c ın ın işidir. A ynı z a m a n d a kuram cı g eç m işte ken di sta n ­ d a rtla rın a göre ö zen siz y ap ılm ış o la n v e gelecekte de ö ze n siz y ap ıla ca k olan sanat u y g u la m ala rın ın k ız g ın lık la farkındadır. U y arısın ı yaparak, uzun z a m a n d ır insanlık d u rum u için um ut o la n ku rn azlığ a g iz lice b ira z gü venir. 13 1933 F / L M ’D E N U Y A R L A N M I Ş S E Ç M E L E R 1 F İL M ve G E R Ç E K L İK F ilm ; resim , m üz ik , y az ın ve d ansa şu yö n d en ben ze r: sa n a t­ sal son u çlar ü retm ek için k u llan ılab ile ce k , am a bu am aç la k u l­ lanılm ası zo ru nlu olm ay an b ir araçtır. Ö rn eğ in ren kli resim li k artp o sta lla r san at d eğ ild ir v e san at o lm aları am aç la n m az . A ynı şey b ir ask eri m arş, g erçe k itira fla rd an olu şan b ir ö y k ü y a da striptiz için de geçerlid ir. F ilm le r de m u tlak a sanat o lm ak z o ­ ru nd a değild irler. F ilm in sanat o la b ilec eğ in i kararlı b ir şekild e red d ed e n b ir­ ço k eğ itim li in san var. O n la r te m eld e şunu sö y lü yo rla r: " F ilm gerçe kliğ in m ek an ik b ir y en id en ü retim i o ld u ğ u için san at o la ­ m az." B u g örüşü sa v u n a n la r b u so n u ca resim san atıy la k arşı­ laştırm a yapa ra k varırlar. R esim san atın d a g erçe k lik ten resm e uzan an yol sana tç ın ın gö zü n den , sin ir sistem in de n , elin d en , en so n u n d a tu va le atılan fırça d arb esin d e n geçer. S üreç, n esn ed en 14 SA N A T O L A R A K S İN E M A y an sıy an ışık ışın larının b ir m e rc ek sistem i ta ra fın d an to p la n a ­ rak ü zerin de kim yasal d eğ işik lik ler y ap ac ak la rı duyarlı b ir k a t­ m a n a y ö n le n dirildiğ i fo to ğ rafçılık tak i gibi m e k an ik değ ildir. B u du ru m , fo to ğ ra f ve film in "M ü zler"in ta pın ağ ın d ak i y erin i y ad ­ sım am ız ı ha klı k ılar m ı? F o to ğ ra f ve film in y aln ız ca m ek an ik y en id en ü re tim le r o l­ du ğ u , bu yü zden sanatla h iç b ir ilg ile rin in olm adığı k aralam asın ı b a şta n so n a ve sistem li o la ra k çürü tm ek için zam an h arca m ay a d eğ er; çün kü b u film san atın ın d o ğ asın ı an lam ak için d e m ü ­ ke m m el b ir yöntem dir. B u am açla, film aracın ın tem el ö ğ eleri ayrı ay rı in c elen ip "ge rçek likte" alg ılad ık larım ız ın o n la ra d en k dü şen ö z e llik le ­ riy le k arşılaştırılac ak . B ö yle ce iki g ö rü n tü tü rü nü n te m eld e b ir­ b irin d e n n e k ad ar farklı o ld u ğu g örülecek. Z aten film e san atsal k ay n ak la rın ı sağlayan da b u fark lılık la rd ır. B ö yle ce aynı za­ m an da film san atının işleyiş ilkelerini de anlayacağız. C is im le rin D ü z B ir Y ü z e y Ü z e rin e Y a n s ıtılm a s ı K ü p şeklin dek i belli b ir n esn en in g örsel gerçek liğ in i ele alalım . B u küp önüm d ek i b ir m a sa d a du ru yo rsa, ko n u m u o n u n biç im in i do ğ ru olarak an la m am da b elirle y ic i olur. Ö rn eğ in , ya ln ız ca b ir karenin dört ken arını g ö rüy orsam , ö n ü m d e b ir küp o ld u ğ u n u anlayam a m ; y aln ızca k are b ir y ü ze y görürüm . İn san g öz ü ve fo to ğ ra f m erceği n esneleri y a ln ız c a belli b ir k o n u m d a n g ö rü r ve gö rü ş alanın ın y aln ızca ö nü b aşk a şey le r ta ra fın d an g iz len m em iş bölüm lerin i göreb ilir. K üb ün bu y erleştirilişin d e d iğ e r beş yü zü akınc ısı ta rafın d an p erd elen ir; bu y ü zd en d e y aln ızca altıncı yü z görülür. B u yüz d ah a b aşk a b ir şeyi de g iz ­ le y eb ile ce ğ i için (söz k on usu o la n b ir piram id in tabanı y a d a b ir y ap rak k ağ ıd ın b ir k e n a n da o la b ilird i) kü bü n görü nü m ü onu n ayırıcı n iteliğ in i ya nsıtacak b iç im d e seçilm em iştir. 15 R U D O L F A R N H E IM B ö ylece şim d id en ö n em li b ir ilkeyi sap tam ış olduk: B ir küb ün fo to ğrafın ı çe k m ek iste rsem o nu y a ln ız ca m a k in am ın görüş alanı iç erisin e a lm am y eterli olm az. A sıl b en im nesney e göre k o nu m u m y a d a o n u n asıl y erle ştirdiğ im ön em lid ir. Y u k a­ rıd a sözü edilen seçilm iş açı k ü b ü n biçim i h ak k ın d a çok az bil­ gi verir. O y sa, k ü bü n üç y ü zey in i ve b u nların b irb irleriy le iliş­ kisini ak ta ran b ir açı n esn en in ne o ld u ğ u n u y an lışsız o larak gösterir. G ö rü ş alan ım ız m a d di n esn elerle dolu o lsa da, g ö zü ­ m ü z (k am era gib i) b u alanı b elli b ir an da an ca k sabit b ir n o k ta ­ dan gördü ğü ve gö z n esn ed en y an sıy an ışık ışınlarını onla rı d üz bir yü ze ye (ağ ta ba ka ya ) y an sıtarak alg ılay abild iğ i için en basit n esne nin yenide n üretim i bile m e k an ik b ir işlem d eğ ildir; önem li olan b aşarılı y a d a b a şa rısız y apılm asıd ır. İkinci açı küb ü n b irin cid en d ah a aslın a u yg u n b ir g ö rü n tü ­ sünü verir. B unun neden i İkincinin b irin cid en daha çok şey -bir yerin e üç yüz- g ö ste rm esid ir. B u n u n la birlikte, kural olarak d oğ ru lu k n ic eliğ e d ay an m az . S orun y aln ız ca h an g i aç ın ın d ah a ço k sayıda y üz ey i gö ste rec eğ i olsaydı, e n iyi g örü ş açısın a yal­ nız ca m eka n ik b ir h e sap la m ay la ulaşılabilirdi. E n k arak te ristik açıyı seçm em iz e yardım cı o la cak b ir form ül yo ktu r; b u b ir d u y­ gu so runudur. B ir k işin in y ü zü n ü n önden g ö rü n ü şü n ü n m ü y o k ­ sa yan dan gö rü n ü şü n ü n m ü onu daha iyi an la ttığ ın ın , el ay ası­ nın m ı y o k sa elin dışın ın m ı daha an lam lı o ld u ğu n u n , b elli bir dağ ın ku ze y de n m i b a tıd a n m ı daha iyi g örü n tü len eceğ in in m a tem atik sel k esin liğ i y o k tu r; b u n la r in ce du yarlık so runlarıdır. İlk ola rak , k am eray ı k ü çü m se y e rek otom atik b ir kayıt m a k i­ nesi olarak niteley en k im se le rin ço k b asit b ir n esn en in en yalın foto grafık yen id en üretim in in b ile m e k an ik b ir'işle m in b o y u tla­ rını aşarak o n esn en in d o ğ asın a ilişkin b ir d u y g ulan ım ı g e re k ­ tirdiğini an lam aları sağ lan m alıd ır. S an atsal fo to ğ ra f v e film de h er zam an b ir n esne n in k arak teristiğ in i en iyi g österen açıların seçilm ediğin i d a h a so n ra gö rece ğ iz. Ö zel etki y aratm ak için kasıtlı o la ra k b aşk a aç ıla r seçilir. 16 S A N A T O L A R A K S İN E M A D e r in liğ in A z a lm a s ı D ü z ağ tab ak a ya ln ız ca ik ib oyu tlu g ö rü ntüleri alab ild iğ i h a l­ de, gö zü m ü z bize üç b o y u tlu izlen im leri verm ey i nasıl b aşarı­ y o r? D erin lik algısı iki g ö z arasın d ak i u z a k lığ a day anır. B u uz a k lık ned en iy le b irbirin d en çok az farklı iki g ö rün tü oluşu r. B u iki gö rü n tü n ü n birbirin e g eç erek tek g ö rü n tü olu ştu rm ası ü ç b o ­ yu tlu izlenim i verir. B ilin diği g ib i ayn ı ilke in san gö zleri ara­ sın da ki uzaklık tan aynı an da iki fo to ğ rafın çekildiği stereos­ k o p ta da kullanılm akta dır. B u işlem sin em ad a, g österim i birden fazla kişi iz lediğin de ren kli g ö zlü k le r gibi u yg un su z araçlara b aşv u ru lm ad an kullanılam az. T ek b ir kişi için ste reo sk o p ik film y ap m ak ko la y olurd u. A y nı o la y ın iki in ç u za k lık ta n zam an d aş iki çe k im in in alınm ası ve h er b ir g ö ze b u n la rd a n b irin in g ö ste ­ rilm esi y eterli olurd u. D ah a ço k sayıda izle yiciy e g österim k o ­ n usun d a, ste reo sk op ik film so ru nu h en ü z d oyu ru cu biçim d e çö zü lm em iştir. B u n ed en le film g ö rü n tü lerin d ek i d erin lik hissi çok azdır. N esnelerin ve insan ların ö nd en geriy e hareketi belli b ir de rin lik yaratır, anca k film g ö rü n tü sü n ü n ne k ad ar d üz ol­ d u ğ u n u kab ul etm ek için, h e r şeyi en g erçek çi biçim de ortaya ko yan ste reo sk opu n içine g öz atm ak y ete rlid ir. G örsel g erçe k ­ likle film arasınd ak i tem el farkı ortaya k oy an b aşk a b ir örn ek tir bu. F ilm in etkisi ne tam o larak ik ib oy utlu ne de tam o larak üçb o y u tlu d u r; ikisin in ara sın d a b ir şey dir. F ilm g örün tüleri hem d ü z hem de üçbo yutlud ur. R u ttm an n 'm B e r l i n adlı film ind e iki tre n in birbirlerini ters y ö n le rd e geçtiğ i b ir sahne vard ır. Ç ekim iki treni üstten gö sterm ek ted ir. B u sah n ey i izleyen herhangi biri h er şey de n önce tren lerd en b irin in k en d isin e d o ğ ru geldiğini d iğ erin in ise ken d isin de n u zak la ştığ ın ı a n la r (ü çb o yu tlu g ö rü n ­ tü). A yrıca tren le rd en b irin in p e rd en in alt k en arın da n üste, d i­ ğerin in ise üstten alta do ğ ru h arek et ettiğin i g ö rü r (d ü z g ö rü n ­ tü). B u ikinci izlenim , üçb oy utlu h arek e tin p erd e y üzeyine yan- 17 R U D O L F A R N H E IM sıtılm asm d an k ay n ak la n ır. B u y ansıtm a d eğ işik h arek e t y ö n le ­ rini verm ek ted ir. Ü çb o y u tlu izle nim in b o zu lm asım n p erspe ktifin ü st üste g elm eler so n u cu n d a d a h a gü çlü v u rg u la n m ası gibi ikinci b ir son ucu da ha vardır. G erçe k y aşam da y a d a ste reo sk o p ta ü st üste g elm eler y a ln ız ca n esn ele rin rastlan tısal o la ra k d ü z e n le n ­ m esine bağlı o la ra k kab ul edilir. A m a d üz b ir g ö rü n tü d ek i çok b elirgin k e sm e le r ü st ü ste b in dirm elerde n k ay n ak la n ır. B ir adam elin d e b ir ga ze te tu tu y o rsa ve g az ete n in b ir kö şesi adam ın yü zü ne geliyo rsa, b u kö şe san k i ad am ın y ü zün de n k esilip çık a ­ rılm ış gibi g örün ür, k en arla rı öy le keskin dir. A yrıca ü çb o yu tlu izlenim k a y b o ld u ğ u n d a, p sik o lo g ların b içim v e b o y u t d e ğ iş­ m e zlikleri diy e ta n ım lad ık la rı ö b ü r o lg u la r da o rtadan k alkar. F iziksel olara k görü ş alanı içindeki b ir n esn en in g ö zü n ağtabakasına dü şen g ö rü n tü sü u za k lığ ın k aresiy le orantılı o la ra k k ü ­ çülür, B ir m e tre uz ak lık ta k i b ir n esn e b ir m etre dah a u z a ğ a g ö ­ tü rü lü rse, g ö rün tü nü n ağ ta b ak a üzerind eki alanı ilk g ö rü n tü alanının dörtte biri k a d a r küçü lü r. B ütün fo to ğ ra f k atm an ları da ayn ı biç im de etkilenir. B ö y le ce , ayaklarını ö n ü n e ü za tm ış b iri­ nin fo to ğ rafın da ay ak lar ço k bü yük, b aş ise ço k k ü çü k görün ür. A m a g arip tir ki, ge rçe k y aşam d a elde ettiğ im iz iz le n im le r ağ ta­ baka üz erin de ki gö rü n tü lere uym az. B ir ad am üç m etre u zak ­ lıkta du rsa ve aynı b o y da b ir başkası da altı m etre u zak lık ta o l­ sa, İkincinin g ö rü n tü alanı birincinin d örtte biri o larak g ö rü n ­ m ez. E lini birine d oğ ru uzatan bir adam ın eli de o ran tısız b ü ­ yü klük te g ö rü n m ez . İki adam ı bo yut olarak eşit, eli de norm al olara k gö rü rü z. B u o lg u b o y u t değişm ezliğ i olarak bilinir. Ç i­ zim ve resm e alışık y an i bu k on u la rd a eğitim alm ış k işile r d ı­ şında, ço ğ u insan için d ü ny ay ı ağ k at ü zerin d ek i g ö rü n tü y e göre gö rm ek o la na ksız d ır. B u g erçek sıradan b ir kişin in n esneleri "doğru olara k " k o p y a etm ede gü çlük çe k m esin in n ed en le rin d en de biridir. B o y u t d eğ işm ezliğ i ilkesinin işlem esi için g erekli 18 S A N A T O L A R A K S İN E M A o la n esas ko şu lla rd an b iri üçbo y utlu izlenim dir. B u d a ste re o s­ k o p ta sırad an b ir resim d e tam o la ra k sağlan ır; am a film g ö rü n ­ tü sü n d e ola naklı değ ildir. B u y ü zd en film g ö rü n tü sü n de k a m e ­ ray a ön de ki ad am a gö re iki k a t u zak lık ta olan b ir b aşk a adam v arsa, ön deki ark ad ak in d en ço k d ah a u z u n v e g en iş gö rünür. B iç im değişm ezliğ i için de aynı şe y le r geçerlidir. B ir m asa­ n ın üstü n ü n ağ ta ba k a ü zerin d ek i g ö rü n tü sü onun fo to ğ rafın a b en ze r; izleyic iye ya k ın olan ön k e n a r ark a k en arda n ço k daha geniş görünü r. D örtg en yü ze y in g ö rü n tü sü b ir yam uk olur. O ysa sırad an b ir insan dü şü n ü ld ü ğ ü n d e b u u y g u la m a da m ü m k ün o lm ay ac aktır; çü n k ü bu kişi m asanın üstün ü d örtg en g ö rü r ve o nu bö yle çizer. D erin le m esin e u zan an b ir n esne d e ortay a çıkan p e rs p e k tif değişik lik leri g ö zlem le n m ez , b u n la r b ilin çsiz ce g id e­ rilir. İşte biçim değişm ezliğ i ile k aste d ile n budur. B ir film g ö ­ rü n tü sü n d e bunun h iç b ir işlerliği y o k tu r; bir m asan ın yü ze y i, ö ze llik le k am eray a y akın sa, ö n ü ço k g en iş arkası ise ço k d ar o la ra k görünür. B u olg ular, ge rçek te y aln ızca ü çb o y u tlu lu ğ u n azalm asın a bağlı değildir, aynı zam an d a film g ö rü ntüsü n ü n gerçek d ışılığ ın a da bağ lıdır; g erçe k d işiliğ in ren k le rin yo kluğu, p e rd e ­ nin sın ırlan m ası gibi ne den leri vard ır. B ü tü n bun ların so n u cu n ­ da, b o y ut ve biç im ler p erd ed e g erçe k o ran la rıy la değil, p e rs­ p e k tif açısın d an bo zu lm u ş o larak gö rü nü rle r. R e n k le r in Y o k lu ğ u v e I ş ık la n d ır m a Ö ze llik le dik ka te d e ğ e r o la n b ir b a şk a ko n u da d o ğa d an en tem el ayrılm a olarak d ü şü n ü le b ile ce k renk le rin yo k lu ğ u nu n , renk li film bu n a d ik k at çe k m ed en ö n c e p ek fark ed ilm em iş o lm asıd ır. T ü m renk le rin , siy ah v e b ey a z a indirilm esi gerçek d ü n y ad ak i g örün tü le ri o ld u k ça d eğ iştirir. Ö yle ki ren k le rin p a r­ laklık d eğ erleri bile o ld u ğ u gibi k alm az (ö rn eğ in , k ırm ızı renk- 19 R U D O L F A R N H E IM ler em ü lsiy o n a bağlı olarak ço k açık y a d a ç o k ko yu h ale g ele­ bilir). Y ine d e b ir film iz lem ey e giden herk es p erd ed e g ö rd ü k le ­ rin in do ğaya sadık o ld u ğ u n u kab ul eder. B u n u n n ed en i "kısm i ya nılsam a" de nen o lg ud ur. İzleyici k arşısın d a g ö k y ü zü n ü n in­ san yü zü yle ayn ı ren k te o ld u ğ u b ir d ü n ya b u ld u ğ u n d a şaşırm az; grinin to nlarım ba y rağ ın k ırm ızı, b ey az v e m a vi ren k le ri; siyah dud akları kırm ızı; b e y a z saçları sarı o larak kab ul ed er. B ir ağ a­ cın y a p ra k la n b ir k ad ın ın ağ zı k ad ar k oy ud ur. B ir b a şk a d eyişle, ya ln ız ca ç o k ren kli b ir d ü n y a siy ah -b ey a z b ir d ü n y ay a d ö n ü ştü ­ rü lm em iş, ay rıc a b u sü reçte renk le rin b irb irleriy le o la n ilişkileri de de ğişm iştir: ge rçek d ü n y ad a v aro lm ay an b e n z e rlik le r ortay a çıkar; ya b irb iriy le h iç b ir biç im d e d o ğ ru d an ren k bağ la n tısı olm ay an y a da ta m am e n farklı renk te olan şey le r ayn ı ren k te görünür. F ilm g ö rün tü sü ışık lan d ırm a çok iyi k u llan ıld ığ ı sürec e g er­ çeğe benzer. Ö rn eğ in , ışık lan d ırm a b ir n esn en in b iç im in in an la ­ şılm asın d a ç o k y ard ım cı olur. (A yın k raterleri g erçe k te d o lu ­ nay da gö rü le m ez, çü nk ü gü n eş dü şey d u ru m d ad ır v e hiç gö lge olm az.) A y rıc a ark a p la n n esn en in y ete rin ce gö ze ça rp m asın a o la na k sağ lay an b ir p arla k lığ a sah ip olm alı, sanki ze m in in belli bölü m leri n esn ey e aitm iş gibi ya d a tam tersi b ir y an ılsam a yaratarak n esne nin genel g ö rü n ü m ü n ü e n g elle y e cek b iç im de d ü zenlen m em elid ir. B u k uralla r, ö rne ğ in , h ey k ellerin fo to ğ rafları çek ilirk e n de geçerlidir. "M e kan ik" b ir yenid en ü retim d en b aşk a b ir şeye ge rek du yu lm ad ığ ı z a m an la rd a bile, hem fo to ğrafçıy ı h em h ey­ keltıraşı şaşırtan g ü ç lü k le r çık ar o rtaya. H ey k el h an gi tarafta n çe kilecek? N e k a d a r u za k lık ta n çe kilecek? Ö n d e n m i, ark ada n m ı, sağd an m ı, so ld an m ı ışıkland ırılacak ? B u so ru n la rın nasıl çö zü ld ü ğü fo to ğ rafın y a d a film çek im in in g erçe k n esn ey e b e n ­ zey en bir şey m i y o k sa ta m am en farklı g ö rü n en b ir şey m i ü re ­ teceğ ini belirler. 20 SA N A T O L A R A K S İN E M A G ö r ü n tü n ü n S ın ır la n m a s ı v e N e s n e y e O la n U z a k lık G ö rü ş ala nım ız sınırlıdır. G ö zü n ağ tab ak asın d a görü ş n ettir, a m a k en arlara do ğru gö rü şü n n etliğ i azalır. S onu ç o la ra k g ö rü ş u zak lığ ı organ ın y ap ısın a bağlı o la ra k sınırlıdır. B u n ed en le g ö ­ zü m ü zü belli b ir n o k ta y a d ik tiğ im iz d e sınırlı b ir alanı g örürüz. B u gerçe ğ in uy g ulam ad a p ek önem i y oktur. Ç o ğu insan b u n u n b ilin cin d e değ ildir; ba şım ız v e g ö zlerim iz h arek etli o ld u ğ u v e b u y eten eğ i sü rek li ku llan d ık ları için g ö rü ş alan ım ız ın sın ırlı o ld u ğ u n u n hiç fark ın a v aram ay ız. B u n ed en le, e ğ e r b aşk a b ir ne d en le değ ilse, perdede k i sın ırlı g ö rü n tü n ü n g erçe k y aşam d a k i sın ırlı g ö rü şü n so n uc u o ld u ğ u n u ileri sü rm ek b elli sin em a k u ­ ram c ıla rın a ve bazı y ö n etm en le re g öre k esin lik le yanlıştır. B u ve rim siz psiko lojidir. F ilm g ö rü n tü sü n ü n sınırlılığı v e g ö rü ş alan ın ın sın ırlılığı k arşılaştırılam az; ç ü n k ü g erçe k te g ö rü ş a la­ n ın d a kesin likle sın ır yo ktur. U y g u la m ad a görü ş alanı sın ırsız ve sonsu zd ur. B ir şeye b ak arke n b ak ışlarım ız sab it değil h are­ k et ha lin d e olduğu için g ö zlerim iz odayı tek b ir k o n um d an g ö ­ rem e se de tüm od a sürekli b ir g örü ş alanı o larak algılan ab ilir. G ö zle rim iz ve ba şım ız h arek et ettiği için tüm odayı sü rek li b ir bü tü n olarak g öz üm üz d e canlan dırırız . B u durum fo to ğ ra f v e film de farklıdır. B u idd ianın am acı d o ğ ru ltu su n d a sab it b ir k am eray la çek ilm iş te k b ir çekim i d ü ­ şü n üy oruz . P ano ram a çek im le rin i ve g ez ici çekim leri daha so n ­ ra ta rtışacağız. (B u ko la y lık lar b ile h iç b ir şekild e doğal g ö rü ş alan ın ın yerini d o ld uram az la r, za te n bö yle b ir şey de a m açla n ­ m a z.) G örü ntün ün sınırları hem en h issed ilir. G ö rün tülene n alan b ir ye re kad ar görün ürd ür; am a so nra ö te d e ne o ld u ğ u n u g ö r­ m em izi en ge lley en k en arlar v ard ır. B u sınırlam ayı b ir d eza­ vantaj olara k kabul etm ek h ata olur. T a m tersin e, film e sanat o la ra k ad landırılm a hakkını v eren lerin bu tü r sın ırla m alar o ld u ­ ğu n u daha sonra gösterec eğim . 21 R U D O L F A R N H E IM B u sın ırlam a (y erçe k im i etkisi d e d uy u m san m ad ığ m d an ) be tim lenen sah n en in uzam sal y ön elim in i b ir fo to ğ rafta an laşılır şek ilde yenide n ü retm en in g en ellik le neden ç o k z o r o ld u ğ u n u açıklar. Ö rn eğ in , b ir d a ğ ın eğ im in in aşağ ıd an y a da b irk aç b a ­ sam ağ ın yu k arıd a n foto ğ rafı çek ilirse ortaya çıkan g ö rü n tü d e­ rinlik ve y ü k sek lik izlenim i v erm ey ec ek tir. B ir çıkışı y a d a inişi ya ln ız ca görsel a ra ç la rla g ö ste rm ek , k arşılaştırm a ola n ağ ı sağ ­ layan d ü z b ir ye r de g ö ste rilm ed ik çe güçtür. A y nı b iç im d e, b ir şeyin b o y u tu n u g ö ste rm ek iç in d e k arşılaştırm a sta n d artla rı o l­ m alıdır. Ö rn eğ in , b ir b in a n ın y a da bir ağa cın y ü k sek liğin i g ö ste rm ek için y an ların d a in san figürleri g ö sterileb ilir. G erçek ya şam d a b ir insan y ü rü rk e n çev resin e bakar; gö zlerin i ay ak ları­ na d ik m iş b ir dağ y o lu n u tırm an ırk e n bile zih n in d e çevresin in genci gö rü n ü m ü n e ilişk in b ir fikri vardır. B u alg ın ın b aşlıca nedeni ka sla rın ın ve d en g e d u y g u su n u n ona h er an bed en in in eğim li d ü zlem de nasıl d u rd u ğ u n u sö ylem esidir. B ö yle ce eğim li yü ze yin görsel iz lenim in i sü rek li d o ğ ru o la ra k d eğ erle n d ireb ilir. B u in san a ka rşıt o la ra k b ir fo to ğ rafa ya da ekrandaki_g örü ntüy e bakan b ir insan gö sterileb ilir. B ed en in in geri kalan k ısım la rın ­ dan ya rd ım alm ad an y aln ız ca gö zü y le g ö rd ü ğ ü n e bağlı k alm a­ lıdır. A y rıc a d ay an ak o la ra k görsel d u ru m u n y aln ızca b ir g ö ­ rün tüyle sın ırla nm ış o la n b ö lü m ü n e sahiptir. G örü n tü n ü n alanı k am eran ın n esn ey e olan u z ak lığ ın a b ağ lı­ dır. G erçek yaşam d an g ö rü n tü y e ta şın ac ak b ö lü m le r k ü çü ld ü k ­ çe k am eran ın n esne y e daha y ak ın olm ası g e re k ir v e n esne de gö rü n tü d e d ah a büy ü k o la ra k ortaya ç ık a r ya da bunu n tam tersi olur. E ğ e r ço k k alab alık b ir insan to p lu lu ğ un u n fo toğrafı çek i­ lecekse kam era b ir kaç m etre u zağ a y erle ştirilm elid ir. E ğ er tek bir el gö ste rile ce k se k a m e ra ço k yakın olm alıd ır; aksi ta k d ird e elin ya n ın d a b aşk a n e sn e le r de fo to ğ rafta görünü r. Bu yo lla el çok bü yük ve ekran ın tü m ü n e y ay ılm ış o larak görün ür. B ö y le ­ ce, öz gü rce h arek et ed eb ilen b ir insan gibi k am era d a nesn elere 22 SA N A T O L A R A K S İN E M A u zak tan ya da yakından b ak ab ilm e y eten eğ in e sah ip tir - ö n em li b ir sanatsal aygıttan elde edildiği için sö z edilm esi g erek en k a ­ n ıta gerek bırak m ay aca k b iç im d e açık b ir g erçe ktir bu. U za klık ve bo y u t çeşitlem eleri farklı od aksal u zu n lu ğ a sah ip m e rc e k ­ lerle de sağlanabilir. S o n uç ayn ıdır; am a n esn ey e olan uza k lık d eğ işm ez ve böyle ce p erspe k tifte d eğ işik lik olm az. N esn en in ne kadar büyü k g ö rü n d ü ğ ü k ısm en k am eran ın y erleştirild iğ i uzak lığa, k ısm en ta m am la n m ış film g ö ste rilirk en g ö rü n tü n ü n ne k ad ar bü y ü tü ld ü ğ ü n e bağ lıdır. B ü yü tm e derecesi p ro je k siy o n m a kinasın m m erc ek le rin e v e salon un b ü y ü k lü ğ ü n e b ağ lıd ır. B ir film, b ir ço cuğ un b ü y ülü fen erind eki gibi kü çük ya d a büyük bir sin em a salon un dak i gibi ko ca m an , istenen b oy utta g ö sterilebilir. Y ine de g örü n tü n ü n b üy ü k lü ğ ü ve o nu n izley ic i­ y e uzaklığ ı arasın d a sıkı b ir ilişk i vardır. B ir sin em a salon u n d a izleyici p erd ed en nispeten u za k ta o tu ru r, bu yü zd en g ö sterim b üy ü k olabilir. A m a film i o tu rm a o d asın d a iz ley en le r ek ran a ço k y a la n d ırla r ve bu n ed en le g ö sterim daha k üçü k ola bilir. Y in e de uygulam ad a, ku llan ılan b oy utun uzaklığı herkes için olm ası gerek tiği gibi d eğildir. Ö n sıra la rd ak i iz le y ic ile r ark a sıralarda kilc rd en doğal o larak daha b üy ü k bir g örün tü görürler. A m a bu du ru m görün tü n ün iz ley ic ile re ne bü yük lük te g ö rü n d ü ­ ğ ü n e aldırılm adığ ın ı gösterm ez. F ilm h azırlanırk en belli b ir b o ­ yu tu n gösterim i için tasarlanır. B u n ed en le bü yü k b ir g ö ste rim ­ d e ya da izleyici g ö rü n tü y e yakın o ld u ğ u n d a , h arek e tler (d ah a g en iş b ir alan k ap la nm ak zo ru n d a o lu nd u ğu n da n ) k üçü k b ir g ö sterim d ck in d en daha h ız lı gö rü n ür. B ü yü k b ir g ö rü n tü d e hızlı v e karışık gö rü nen b ir h arek e t d ah a k üç ü k b ir g ö rü n tü d e ta m a­ m en norm al ve uygun olabilir. G ö sterim in boyu tu ay rıc a g ö ­ rün tü deki ayrıntıların izleyici ta ra fın d a n ne k ad ar açık g ö rü ld ü ­ ğ ü n ü de belirler. D ah a ö nc e de b elirtild iğ i gibi, ö zellik le n esn e­ nin gö rü nd üğ ü boyut y ön etm en ta ra fın d an belli b ir san atsal etki sağ lam ak için k u llan ıldığ ın d an , b ir adam ı k rav atın ın üzerin de k i 23 R U D O L F A R N H E 1M pu an la rı say ab ilec ek k a d a r y ak ın d an g ö rm ek v e o n u u zaktan belli b elirsiz g ö rm ek ara sın d a ço k b ü yü k b ir fark vard ır. B u n e ­ denle iz ley ic in in ço k y ak ın y a da çok uzak o tu rm asıy la y ö n e t­ m en in am açla dığı etk i g ö z g öre g öre y anlış ak tarılm ış olur. B ir film i k alab alık seyirciy e, h erk es g örü ntü yü d o ğ ru b o y u tu n d a gö rece k b iç im d e g ö ste rm ek o la n ak lı değ ildir. B u n la ra ek o la ­ rak, ola na klı olab ilm esi için iz ley ic ile rin b irb iri ark asın a y e r­ leştirilm esi ge rek ir; ç ü n k ü sıralar yanlara d o ğ ru ço k g e n işle d i­ ğind e u çlard a o tu ran lar g ö rü n tü y ü bo zu lm u ş o la ra k g ö rü rle r v e bu da ortaya çık ab ile cek en k ö tü du rum dur. Z a m a n -U z a m S ü r e k liliğ in in Y o k lu ğ u G erçek ya şam d a g öz lem le n en h er o la y y a da o la y la r zinciri he r b ir gö zlem ci için uzam sal ve zam ansal o la ra k k esin tisiz ve art ard a tam am la nır. D iy elim ki iki insanı b ir o d ad a b irb iriy le ko nu şu rk en gö rü y oru m . O n lard an on beş ad ım u za k ta d u ru y o ­ rum . A ram ız da k i u zak lığ ı değ iştireb ilirim ; am a bu d eğ iştirm e bird en b ire y ap ılam az. A n id en beş adım u zak lıkta o la m am ; a ra ­ daki uzak lık bo y un ca y ü rü m em gerekir. O day ı terk edebilirim ; am a b ird en b ire so k ak ta olam am . S o kağ a u la şm ak için odadan dışarı çık m alı, kap ıd an g eçm eli, m e rd iv en leri inm eliy im . Z a ­ m an açısın da n da ayn ı şey g eçe rlidir. B u iki insanın on d akika sonra ne y ap ıy o r olaca k la rın ı an id en görem em . B u on d ak ik a­ nın, Önce ken di bü tü n lü ğ ü içerisind e geçm esi gerekir. G erçe k yaşam da zam an d a ve u zam d a bö yle sıç ram alar y ok tur. Z am an ve u zam sürek lidir. F ilm de bö y le d eğ ild ir. Ç ekim i yapılan zam an- süreci h er hangi b ir n o k ta d a b ö lü n ebilir. B ir sahn en in h em en ardın dan tam am en farklı b ir z am an d a g eçe n bir başkası gelebilir. U za m ın sürek liliğ i de aynı y ö n te m le bö lün eb ilir. B ir saniy e ön ce bir evden y ü z m etre u zak lık ta d uru y o rk en , b ird en b ire tam ön ü n d e du rabilirim . B ir kaç saniye ö n ce S yd n ey ’d ey k en , hem en so nra 24 SA N A T O L A R A K S İN E M A B o sto n 'd a olabilirim . B un un için y aln ız ca iki film şe rid in i b irb i­ rin e ek le m em yeter. E lbette, film in k o n u su ey le m le r ile açık lık k aza n ac ağ ı, ay rıc a birb irin e eklen en sah n elerd e zam an v e uzam d a belirli b ir m a ntıksal b ü tü n lü ğ ü n g ö ze tilm esi g erek tiğ i için bu ö zg ü rlü k uy g u la m ad a k ısıtlan ır. Ö ze llik le zam an k o n u ­ su nd a uy ulm ası gerek en k esin k u rallar vardır. G eç m iş serüvenle r, rü y alar v e an ıla r g ib i konu dışı şey ler su n u lm adıkç a, he r han gi b ir film sek an sın d a o la y la r b irb irin i zam an sırasın a göre izler. B ö y le bir g eriy e d ö n ü ş o ld u ğ u n d a d a zam an do ğa l akışın d a geçer; am a o la y an a ö yk ü n ü n çe rç ev esi d ışın d a gerçe kleştiği için an a öy kü ye g ö re h e r hangi kesin b ir zam an da ("önce" ya d a "so nra") su nu lm ası gerekm ez. T ek b ir sah n ed e ay rı ola yların birbiri ard m a g erçe k leşm esi, bu n ların aynı zam an sek an sm d a o ld uğ u nu g österir. Ö rn eğ in , tab an ca sın ı ka ld ıra n ve on u ateşleyen b ir adam ın "gen el çekim i" g ö ste rild i­ ğin d e, ta ban can ın k aldırılm ası v e ateşlen m e si h em en so n ra te k ­ rar o m u z çe kim in d en gö sterilem ez. B ö y le y ap ılm ası aslm d a zam an daş olan ola yların sıralan m ası olacaktır. A ynı zam an da olan şeyleri an latm a n ın en yalın b iç im i e l­ bette onla rı tek bir g ö rü n tü de g ö sterm ek tir. E ğ er ön p la n d a m a ­ sad a yazı yaza n birini, arka p la nd a piy an o çala n birini g ö rü y o r­ sam , zam an açısın dan du ru m k en d in i a çık la r n itelik ted ir. Y in e de bu yö n tem d en san atsal n ed en ler y ü zü n d en k açın ılır ve d u ­ rum ayrı çek im lerle anlatılır. E ğ e r iki dizi olayın aynı an d a o ld u ğ u an la tılm ak isten iy o rsa bun ların birbiri ard ın a g österilm esi y eterlid ir; an ca k bu d u ru m ­ da zam an d aşlığ m am aç la n d ığ ı film in iç eriğ in d en aç ık ça an la ­ şılm alıdır. S essiz film d e bu b ilg iy i v erm e n in en b asit yö ntem i yazılard ır: "E lise y aşam la ö lü m arasm d a gidip g eliy o rk en , E d w ard San F ran cisco 'd a yolcu gem isin e biniyo rd u" gibi. Y a da şöy le b ir şey: B ir at y arışın ın 3 :4 0 'ta b aşlay aca ğ ı anon s edilm iştir. Y er yarışla ilg ile n en in san la rla do lu b ir od adır. B irisi 25 R U D O L F A R N H E IM b ir saat çık a rır v e eliy le saatin 3:4 0 o ld uğ u nu g österir. S on raki sahn e k o şm ay a b aşla y a n atla rın o ld u ğu yarış park u ru du r. A yn ı zam and a o la n o la y la r çeşitli sah n elerin p arça p arça kesilerek, birbirin e ek len m esiy le g ö sterileb ilir. B ö y le ce farklı ola y ların ilerleyişi d ö n ü şü m lü o la ra k aktarılır. T ek b ir sah n ed e zam an ın sürekliliğ i asla b o zu lm am alıd ır. A yn ı za m an d a g erçe k le şen şey lerin birbiri ark asın d an g ö ste ril­ m em esi gerek tiği gibi, h iç b ir an da atlan m am alıd ır. E ğ e r b ir adam kapıda n p en ce rey e d oğ ru gid iy orsa, eylem tam am e n g ö sterilm elid ir; ö rn eğ in , eylem in ortası y o k edilip , izley iciye ön ce ad am ın ka p ıd an y ü rü m ey e başladığ ı sb nra an i b ir sıç ra­ m ayla p e n ce rey e va rd ığ ı g ö sterilm em elid ir. A ray a b aşk a b ir şey g irilerek ara da ki zam an farklı biçim de d old u ru lm ad ık ça, bu d u n u n ey le m de şid d etli b ir k ırılm a olduğu d uy g u su v erir. B ir sahn edeki zam an dilim i y a ln ız c a kasıtlı olarak k om ik etki y a ra ­ tılm ak iste n d iğ in d e atlan ab ilir. Ö rn eğ in , C h arlie C haplin bir reh inc i d ü k k an ın a g ire r v e hem en palto su z o larak d ışarıy a çı­ kar. T üm ola yı g ö ste rm ek g erek siz , do la yısıy la sık ıc ı.v e san atsız o la ca ğınd an eylem in ilerleyişi olayın aynı z am an d a fark lı yerle rd e g erçe k le şen bölü m leri tarafın d an kesilir. B u yo lla, za­ m an aç ısın d an tu ta rsız olan şey ler eğreti b ir b içim d e b irbiri ar­ dın a ek le nm ed en ya ln ız ca olay için gerekli olan an lar g ö ste rile ­ bilir. B u b ir yana, iyi bir film in sen ary o su n d a h er b ir sah ne öyle iyi p la n la n m ış o lm a lıd ırjd g erekli olan her şey, y aln ızca g erekli olanlar, m üm kü n olan en kısa zam an aralığınd a g erçe k le şm elidir. T ek b ir olayd a zam an ın sü rek liliğ in in b o zu lm am ası g erek ir­ ken, ayrı y erle rd e g erçe k le şen o la y la r arasın daki zam an ilişk i­ sinin nasıl olm ası g erek tiği ilke olarak b elirsizd ir ve bu n ede n le g österilen ikinci o la y ın b irin cid en önce m i, on u n la aynı z am an ­ da m ı, y o k sa ond an son ra m ı o ld uğ u nu söy lem ek ola n ak sız o la ­ bilir. O la y lar arasın d a zam an değ il y aln ızca k o n u açısın d an 26 SA N A T O L A R A K S İN E M A b ağlan tı olan b ir ço k eğitici film d e bu d u ru m çok n et olarak gö rü lü r. Ö rn eğin şu k on uy u ele alalım : "...y aln ızca ta v şan lar değ il asla n lar da ev cille ştirileb ilir". İlk görü ntü, g ö ste ri y ap an ta v şan la r. B u sahne b oy un ca zam anın sü rekliliğ in e d ik k at ed il­ m elid ir. İkinci gö rü ntü , aslanın ev cille ştirilm esi. B u rad a da z a ­ m an ın sürek liliğ i bozulm am alıd ır. O ysa bu iki ola y ın h iç b ir b i­ çim d e zam an ilişkisi yoktur. A slan la rın evc ille ştirilm esi ta v ­ şa n la rla yapılan gösteriden ö nce, o n u n la aynı zam an d a ya da o n d a n sonra olu yo r olabilir. B a şka b ir d eyişle, b u d u ru m d a z a ­ m an ilişkisi ö n em sizd ir ve bu y ü zd en zam an aç ısın d an b ir ilişki y o ktur. B e n z e r du rum la r ara sıra anlatı film lerinde de ortay a çıkar. E ğ e r o la yların zam an açısın da n b irb irin i izlediği a n latılacak ­ sa, film in içeriği bunu za m an d aşlık d uru m u n d a o ld u ğ u gibi ti­ tizlik le an laşılır kılm alıdır. Ç ü nk ü ek ran d a iki olayın birbirini izlem esi o n la rın zam an olarak birbirini izlediğini ken d iliğ in d en a n laşıla b ilir kılm az. F ilm zam an ve uzam ın k ullan ılm ası b ak ım ınd an tiyatro dan d a h a fazla özg ü rlü ğ e sahiptir. E lb ette , bir ola y ın bir ön cek in d en ta m am en farklı b ir zam an da ve y erd e gerçe kleşm esi tiyatro da da g ö rüleb ilir. A n ca k sah ne le r zam an ve y erd e gerçekçi b ir sü ­ rek lilik k ay g ısıy la çok uzun tu tu lu r ve ara verilem e z. H erhan gi b ir de ğ işik lik , pe rd elerin ind irilm esi veya sahn en in karartılm ası gibi belirli b ir kesin tiy le belirtilir. B ir seyircinin aynı sahne üz erin d e bu k ad ar ço k b ağ lan tısız ola yı gö rm eyi rah atsız edici bu la ca ğı düşün ü leb ilird i. B öyle olm am ası garip b ir g erçeğe bağ lıdır: b ir oyunun (ya da film in) neden olduğu y an ılsam a y aln ız ca kısm idir. B elli b ir sahn en in inandırıcılığ ı d o ğ allığ ın ­ dan kay n ak lanır. K arak te rler g erçe k yaşam daki insanların k o ­ n u ştu ğ u gibi kon uşm alıdır: b ir kö le b ir köle gibi, b ir dük bir d ük gibi. (A nc ak b u rad a bile şö y le b ir ayrım vardır: k ö le v e dük a n laşılır ve ye ter derecede y ü k sek sesle k o n u şm alıd ır, aslın d a 27 R U D O L F A R N H E IM bu gerçek y aşam d a k iy le k ıy a slan ın ca faz la a n la şılır ve fazla yü k sek tir.) M o d ern b ir salo n a, ay d ın la tm ak için a n tik a b ir R o ­ m a feneri ya d a D e sd e m o n a 'n m y atağ ın ın b a şu c u n a b ir te lefo n k o n ulm am alıd ır. H e r şey e ra ğ m e n od am n y aln ız ca ü ç d u v arı vard ır; seyirci ve sah n e a rasın d a olm ası gereke n d ö rd ü n cü du­ va r y erin de değ ildir. E ğ e r d ek o ru n b ir parçası d ü şe r d e o d an ın du v arın ın bo y an m ış b ir b ezd e n b aşk a b ir şey o lm ad ığ ı o rta y a ç ık arsa ya da p atla m a sesi ta b a n c a ateşlen m e d en b ir k aç saniy e ö n ce işitilirse h iç b ir sey irci gü lm ey ec ektir. T iy a tro d a b ir od an ın üç duv arı o ld u ğ u n u h e r seyirci k ab u l eder. G erçek lik te n sapm a k ab u l ed ilir; çü nk ü tiy atro n u n u y g ulam ası b u n u ge rek tirir. Y a ­ n ılsa m a ya ln ız ca kısm idir. T iya tro sahn esi, d ey im y erin d e y se , b irb iriy le k e sişe n am a birb irin d en farklı iki d ü n y ad ad ır. T iy atro d o ğ ay ı y en id en üretir; an ca k tiya tro salo n u n u n seyircilerin o tu rd uğ u b ö lü m ü n d ek i ge rçe k zam an ve u za m d an b a ğ ım sız o la ra k d o ğ an ın y a ln ız c a b ir b ö lü m ü n ü üretir. A yn ı z am an d a sahn e b ir vitrin , b ir sergi, ola­ yın geçtiği yerdir. B u n ed en le hayali olan m etki alan ın d ad ır. Y an ılsam a u n su ru tiy atro d a n isp eten d ah a g ü çlüd ü r; çü n k ü g e r­ çek te n va r olan b ir u za m (sahne) v e g erçe kten geçen b ir zam an sö z kon usud ur. Y a n ılsa m a u n su ru bir g ö rü n tü y e -ö rn eğ in ö n ü ­ m üz dek i m asanın ü zerin d e du ran b ir foto ğ rafa- b ak ark e n daha küç ü ktü r. F o to ğ ra f da tıp kı oy u n gibi belli b ir yeri v e b elli b ir zam an ı (b ir anı) g österir; an ca k b u n u tiy atro d ak i gibi g erçe k ten v a r olan b ir u za m ın ve g erçe k te n geçe n za m an ın y ard ım ı o lm a­ dan yapar. G ö rü n tü n ü n y üzeyi g örü n tü len m iş b ir uzam ı g ö ste ­ rir; daha ço k so y u tla m a o ld u ğ u için g ö rü n tü yü zeyi b iz e h iç b ir biç im d e v a r olan u zam ın y an ılsam asın ı verm ez. F ilm -can lan d ırılm ış g ö rü n tü - tiyatro v e h arek e tsiz g ö rü n tü ­ nün arasında dır. U zam ı su n ar v e bun u tiyatro dak i gibi g erçe k u za n ım ya rdım ı o lm ad an d ü z yü ze y e sah ip sırad an b ir fo to ğ ­ rafta ki gibi yapar. B u n a rağm en , uzan ım izlen im i, çeşitli ne- 28 SA N A T O L A R A K S İN E M A d en lerle h arek etsiz b ir fo to ğ raftan e d in ilen izlen im k a d a r z a y ıf d eğ ildir. İzley icid e b elirli b ir d erin lik y an ılsam ası ege m en dir. Y in e fo to ğrafın te rsine , film in g ö ste rim i sırasın d a tiyatro dak i gibi zam an geçer. B u geçe n z a m an d an v a r o la n b ir olayı a n la t­ m a k için y ararla nıla bilir; an ca k y in e de g e ç e n zam an izley ic iy e rah atsızlık du yg usu v eren ara la rla b ö lü n e b ile c e k k a d a r katı d e ­ ğildir. G erçe k şu ki film , d ü z v e ik ib o y u tlu g ö rü n tü y e ö zg ü b ir şe y le r barınd ırır. G ö rü n tü ler, z am an ın ta m am en farklı d ö n em le ­ rini an latsala r b ile istenildiğ i k ad ar u zu n y a d a kısa sü re içind e b irb iri ard ın a gösterilebilirle r. B ö y le ce sin em a d a tiyatro gib i k ısm i y an ılsam a yaratır. B elli b ir de rec ey e k a d a r ge rçek y aşam iz le n im i verir. T iy atro n u n te r­ sin e, sinem a gerçe k yaşam ı g erçe k o rta m ın d a g ö ste reb ile c eğ i için ge rçek y aşam izlenim i g ü çlü d ü r. D iğ e r y an d an film , tiy a t­ ro d a hiç rastlan am aya ca k b iç im d e g ö rü n tü y e özgü ö zellik ler taşır. R en k le rin ve üç b o y u tlu d erin liğ in v a r olm ay ışıy la , ek ra ­ nın k en arla rıy la keskin bir b iç im d e sın ırla n m ış olm asıy la vs. film ge rçe k lik ten yeterince sıy rılm ıştır. F ilm h er zam an hem d ü z yü ze yli b ir posta kartına h em d e can lı b ir olaya benzer. B urad an m ontaj denen şey in san atsal g erek liliğ i ortay a ç ı­ kar. Y u k arıd a, ge rçe k du ru m ları b irb irin e eklen eb ilen selüloit şe ritle rin ü ze rin e kaydeden film in , g erçe k zam an ve u za m d a h iç b ir b içim d e ilişkisi o lm ay an şey leri y an yana k o y m a y eten e­ ği o ld u ğ u n a de ğinilm işti. B u y eten ek tam am en m ek anik ti. İzle­ y ic in in ta rk iı çek im le rd en o lu şan b ir film i izlerk en d eniz tu tm a­ sın a be n ze r b ir fiziksel rah atsızlığ a k ap ılab ileceğ i dü şü nü lebilir. Ö rn eğ in : 1. sah ne de b ir ad am b ir ev in k ap ısın ı çala rk en görülü r. H e m e n ardın dan tam am en farklı b ir g ö rü n tü g e lir ve evin içind e ka p ıy a b ak m ay a g elen h izm etçi g örü lü r. B ö y le ce izleyici a n i­ d e n kap alı kapıda n içeri fırla tılm ıştır. H iz m etçi kapıyı aç a r v e ziy aretçiy i görür. S aniye nin k ü ç ü c ü k b ir p arça sın d a ço k hızlı b ir b aşk a de ğişim olur, b ird en b ire b ak ış açısı d eğ işir ve ziya- 2 9 R U D O L F A R N H E IM retç in in g ö zlerin d en h iz m e tç iy e b ak arız. S o nra g irişin g erisind e b ir ka d ın b elirir; so n rak i an da bizi o n d an ay ıra n m esafe yi k ated eriz v e k ad ın ın h em en y an ın d ay ızdır. U zam la ya p ıla n bu şim şek gibi hızlı h ok k ab az lığ ın b ü tü ­ nü yle ra h a tsız edici o la cağ ı d ü şü nü lebilir. A m a sin em ay a giden h erke s g erçe k te h iç b ir rah atsızlık d uy gu su o lm ad ığ ın ı, te rsin e y u k arıd a an la tılan sah n e gib i b ir sahn en in tam am en rah a tç a iz­ lene b ild iğ in i bilir. B u d u ru m n asıl açık lan abilir? S anki sekans ge rçe k te n o lu y o rm u ş gibi k o n u ştu k . A m a g erçe k d eğ ild ir v e en ö ne m lisi iz ley ic ile rd e o n u n g erçe k liğ in e d a ir (tam ) b ir y a n ıls a ­ m a ya ratm az . D ah a ö n ce d e sö z ed ild iğ i gibi, y a n ılsam a y aln ız ­ ca kısm i o ld u ğ u için film aynı an d a hem gerçe kten o la n b ir olay hem de g örün tü etkisi bırak ır. O h ald e film in g ö rü n tü n iteliğ in in b ir so n ucu o la ra k , farklı zam an ve uzam dak i sahn elerin seka n sın ın keyfi y ap ılm ış o ld u ­ ğ u n u dü şü nm ey iz. B u n la ra p o sta kartı alb üm ün e b ak ılıy o rm u ş gibi h e y ec an sız bak ılır. P o sta k artların a farklı y erle rin ve a n la ­ rın k ay de dilm iş olm ası b iz i n asıl hiç rah atsız etm ezse, b u d u ­ rum film de de rah atsız edici gö rü nm ez. E ğ er bir an o d an ın arka tarafın d ak i b ir k ad ın ın g en el çek im in i, d ah a son ra k adın ın y ü ­ zü n ün ayrıntı çek im in i g ö rü rsek , y aln ızca "say fayı çe v ird iğ im i­ zi" ve yen i b ir g ö rü n tü y e b ak tığ ım ızı h issed eriz. E ğ e r film gö­ rüntü leri çok gü çlü b ir uzam sal iz len im verseyd i, bü y ük o la sı­ lık la m ontaj m ü m k ü n o lm az d ı. B un u m üm kün k ılan film g ö ­ rü n tü sün ü n kısm en ge rçe k dışı olm asıdır. O ysa tiyatro sahn esi g erçe k yaşam d an y aln ızca d ö rd ü n cü du va rın olm am ası, oy u n d ak i o la y ların geçtiği y erle rin d e ğ işm e ­ si ve insan ların teatral b ir d ille k o n u şm asıy la ayrılır. F ilm in ay ­ rılıkları d ah a büyü ktür. K am eranın ark asın a y erle ştiğ in i d ü şü ­ nürsek izleyicin in k o n u m u sürekli değişir. T iy a tro d a seyirci sahn ed en hep ayn ı u zak lıktadır. S in em ad a izley ici b ir y erd en bir yere atlıy o rm u ş gib id ir: U za k ta n , y alan d an , y u k arıd a n , pen- 3 0 S A N A T O L A R A K S İN E M A ce re d en , sağ tarafta n, sol ta ra fta n izler. S ö yled iğ im iz gib i g er­ çekte bu aç ık lam a b ü tü nü y le y an ıltıcıdır; çü nk ü du ru m u fiziksel o la ra k gerçekm iş gibi ele alır. O y sa çok çeşitli açılard an çek il­ m iş g ö rü n tü ler birb irini iz le r ve b u n la r çek ilirk en k am eran ın ko nu m u sürekli de ğişm ek zo ru n d a olsa d a izleyici tüm bu k arı­ şıklığı ikinci k e z yaşam ak zoru nd a bırakılm az. M an tıklı d ü şü n en ço ğ u insan bu "kısm i yanılsam a" te o risi­ nin b elirsiz ve iki anlam lı o ld u ğ u n u hissedecektir. Y an ılsam a­ nın özü onun ta m olm ası değil m idir? B irin in , çev re sin d e ark a­ da şla rıy la N ew Y ork'taki e v in d e b ir sand aly ed e o tu ru rk en k e n ­ disini P aris'te dü şü nm esi m ü m k ü n m ü dür? B iraz önce ayn ı y er­ de b ir cadd ey e b ak ark en b ird en b ir o d ay a b ak tığın a in an ab ilir m i? Evet, inanabilir. B ir y an ılsam an ın an ca k h er ayrıntısı tam o ld u ğu nd a güçlü olacağ ı d ü şü n ce si, çağd ışı p sik o lo jiy e gö re hâlâ sağlam kö k lere sah ip y a y g m b ir ina nıştır. A m a herk es b ilir ki, iki nokta , b ir virgü l ve b ir çizgiden olu şan k aba ta slak, ç o ­ cuk ça bir yüz çizim i tam b ir anlatım a sah ip olab ilir; ö fk e, neşe ve korku y u anlatabilir. A n latım nasıl o lu rsa olsun ta m olduğu için ed in ilen izlen im gü çlüd ü r. B unun yeterli o lm asın ın nedeni, ge rçe k ya şam d a hiçbir biç im d e h er ay rıntıyı y ak alay am ay ışım ızdır. B irinin yü z ifadesini g ö zlem le diğ im izd e, g özleri m avi m iydi yoksa ka hv ere ngi m iy di, şapka g iy iy or m uydu yok sa giy m iy o r m uydu sö y lem ek te gü çlük çekeriz. Y ani g erçe k y a ­ şam da, bize yalnızc a b ilm em iz g erek en leri veren esasları a n la ­ yarak tatm in oluruz. B ö y le ce y aln ızca bu esasların yen id en üretilm esiy le tatm in o lu ru z ve y o ğ u nlaştırılm ış olduğu için daha san atsal olan tam b ir izlen im edin iriz. A ynı şekild e sinem a ve tiy atro da da b ir olayın y aln ız ca esasları g österildiğ in den yan ıl­ sam a oluşur. E k ran daki in san lar, insan gibi davranıp in san ca o la y lar y aşad ık la rın d an, ne o n la n elle tu tu lu r canlı v arlık lar o la ­ rak karşım ızda g ö rm em iz ne d e gerçek uzam da b u lu nd uk ların ı g ö rm em iz gerekli değ ildir; o n la r o ld u kları gibi yete rin ce ger- 31 R U D O L F A R N H E IM çek tirler. B u n ed en le n esne le ri v e o la y la n hem can lı h em de hayali, hem ge rçe k n e sn e le r h em d e ek ran d ak i b a sit ışık ö rn e k ­ leri o la ra k algılarız. S in em an ın san at o lm asın ı o la n ak lı kılan da bu gerçe k tir. D u y u la r ın G ö r ü lm e y e n D ü n y a s ın ın Y o k lu ğ u G ö zle rim iz b ed en in g eri k ala n ın da n b a ğ ım sız işle y en bir m e kan izm a değildir. D iğ e r duyu o rg an la rıy la sü rek li işbirliğ i içinde çalışırla r. D o la y ısıy la d iğ e r d u y u la rın y ard ım ı o lm ad an b ir dü şü ncey i aktarm aları iste nd iğ in d e, şaşırtıcı b ir fen o m en doğar. B u neden le, ö rne ğ in , hızlı h arek e t ed e n b ir k am eray la çe kilm iş b ir film iz lenirk en baş d önm esi d uy g u su do ğar. Bu du ygu , gö zlerin h arek etsiz olan bede n in k in e stetik re a k siy o n la ­ rıyla g ö sterilen d ü n y ad an farklı b ir d ü n y ay a k atılm asın d an d o ­ ğar. G ö zler san ki be d en b ü tü n ü y le h arek e t ed iy o rm u ş gib i d av ­ ran ır. O ysa, d en g e d u y u su d a dahil olm ak ü zere , d iğ e r d u y u la r be d en in h arek e tsiz o ld u ğ u n u bildirir. B iz film izlerk en d en g e d u y u m u z gö zlerin b ild ird ik lerin e b ağ ım lıd ır ve ge rçek te o ld u ğ u gibi k in estetik u y a n la r alm az. D ola yısıy la insan g ö zü n ü n v e kam eran ın işleyişi k o nu su n d a çizilen belli pa ralellik le r (ö rn eğ in , k am eran ın ve g ö zü n h are­ k etliliğ i k o n u su n d a y ap ıla n b en ze tm e) y an lıştır. G ö zlerim i ya da başım ı çev irirsem g örü ş alanım değişir. D iy elim b ir saniye ön ce kapıya bak ıy o rd u m , şim d i k itap lığ a bak ıy o ru m , so n ra y e­ m ek m asasın a, son ra p en ce rey e b akacağım . B u p an o ram a g ö z­ lerim in ö n ün de n g eçm ez v e çeşitli n esne le r harek et ed iy o rm u ş izlenim i verm ez. B unu n y erin e o d an ın h e r za m an ki gibi d u ra ­ ğan old uğ un u, benim b ak ışlarım ın y ön ün ün d eğ iştiğ in i v e bu ned en le h arek etsiz o d a n ın d iğ e r bö lü m lerin i de g ö rd ü ğ ü m ü a n ­ larım . F ilm de d urum bö yle değ ildir. B u g ö rü n tü çek ilirke n k a­ m era ş u a y la b ir ne sn ed en d iğ e rin e d ön d ü rü lü rse, g ö rü n tü g ö ste ­ rilirk en kitap lık, m a sa, p en ce re v e kapı h arek e t ed en on larm ış 3 2 SA N A T O L A R A K S İN E M A gibi ek ran ın b ir ta ra fın d an b ir ta ra fın a ilerleye ce ktir. K am era iz leyicin in bed en in in b aş ve g ö z le r gibi bir parçası olm adığı için izleyici dönenin k am era old uğ un u anlayam az. E kranda nesne le rin yer değ iştird iğ in i g ö reb ilir v e ön ce on la rın h arek et ettik le rin i sanabilir. Ö rn eğ in , Jacq u es F eyder'in L e s N o u v e a u x M e s s i e ı ı r s adlı film inde k am eran ın p o ste rlerle kaplı b ir d u v ar b o y u n ca hız lıca geçtiği b ir sahn e vardır. S o n uç ta d u v ar k a m e ­ ranın önü nden geçiyo rm uş gibi görünü r. E ğ er çekilen sahne an laşılac ak kadar basitse, iz ley icinin d ay an a k bulm ası kola ysa, izleyici bu izlenim i er y a da geç düzeltir. Ö rn eğ in , kam era bir ad am ın bacak ların da n b aşlayıp y av aşça y uk arıy a doğru çıkarsa, izleyici adam ın h arek e tsiz k am eran ın ö n ün d en g eçm ek için ö n ­ cede n yukarı uçm adığını bilir. Y in e de film y ö ne tm en le ri kav­ ranm ası pek ko la y olm ay an g ö rü n tü le r çe k m ek için kam erayı d ö n d ü rü rle r veya yö nü nü d eğ iştirirler; bu n ed enle izleyiciyi ko layca sersem le tebilece k ve am aç la n m am ış bir sü rü k len m e du y g u su oluşur. Y uk arıda d a sö ylen diğ i gibi, gö zlerin ve k am e­ ranın hareke tleri arasınd ak i fark lılık la r, g ö zlerim izin görüş ala­ nı uy g u la m ad a sınırsızk en film g ö rü n tü sü n ü n sınırlı olm asınd an ileri gelir. F ilm gö rü n tü sü n ü n çerçev esi içine sürekli yeni nes­ ne ler g irer ve çıkarlar; ancak g ö zler için u za m d a k esin tisiz bir sü reklilik söz konusud ur. B u say ed e b a k ışla r her yerde iste n il­ diği gibi gezdirilebilir. Bu nedenle film de hareket gö rece lid ir. K am eran ın hareketli m i harek etsiz m i oldu ğu n u, eğ e r h arek etliyse bu hareketin ne k a d a r hızda ve hangi yöne d oğ ru o ld uğ u nu g österecek hiçbir fiziksel duyum olm adığı için ve aksini kan ıtlay aca k delillerin ek sik liğind en kam eranın sab it o ld u ğu varsay ılır. D o layısıyla gö rü n tü d e bir şey hareke t ed iy o rsa, b u hareke t kam eranın d u r­ gun bir nesnenin ö n ün d en geçm esi so n ucu değil de, o şeyin ken d isinin hareket etm esin in so n uc u o la ra k gö rünür. A şırı d u ­ ru m la rd a bu, hareketin y ön ü n ü n te rsin e d ö nm esin e yol açar. 33 R U D O L F A R N H E IM Ö rne ğin, h arek e t h a lin d ek i b ir o to m o b il onu g eç m ek te o la n ikinci b ir o to m o b ild e n film e alın d ığ ın d a, ortaya ç ık an g ö rü ntü aç ık ça geriy e do ğ ru h a re k e t ed en bir o to m ob il g österir. Y in e de, gö sterilen n esn ele rin do ğ ası v e çe v re y le etk ileşim i sayesin de hangi ha reke tin gö rece li h an g isin in m u tlak o ld u ğ u n u an laşılır kılm ak m üm kü nd ür. E ğ e r g örü n tü d e k am eran ın h arek e t h a lin ­ deki b ir arac ın ü ze rin d e d u rdu ğu b elliy se, y an i o to m o b ile ait pa rça la r araz iy e k a rşıt o la ra k g ö rü n tü d e g ö rü n ü y o rsa, o tom ob il h arek et h alind e, çe v re d ek i araz i h arek e tsiz o la ra k algılanır. U zam sal y ö n e lim le rin d e (a şağ ı, y u k arı, v b .) g ö re c e liliğ i vard ır. B u, d ah a ö n c e " G ö rü n tü n ü n S ın ırlan m a sı" b ö lü m ü n d e aç ık la d ığ ım ız o lg u y a b a ğ lıd ır. E ğ im li b ir y ü z e y in fo to ğ rafı yo k u ş g ö rü n ü m ü v e re m e z , ç ü n k ü iz le y ic iy e " y u k a rıy ı v e a ş a ­ ğıyı" a n la m a sın d a y a rd ım c ı o la ca k y e r ç ek im i d u y g u su y o k ­ tur. K a m era n ın d ü z m ü d u rd u ğ u n u y o k sa b ir aç ıy la m ı y e rle ş ­ tirild iğ in i a n la m a n ın y o lu y o k tu r. B u n ed en le, te rsin i g ö ste re ­ cek b ir şey o lm a d ığ ın d a , g ö ste rile n d ü zlem d ü şe y o la ra k a lg ı­ lanır. E ğ er k am era y a ta n b ir ad am ın k afasın ı y u k a rıd a n g ö s­ te rm ek için b ir y a ta ğ ın ü z e rin d e tu tu lu rsa, a d am ın d ik o la ra k o tu rdu ğ u, y a stığ ın d a d ik e y o la ra k d u rd u ğ u iz le n im i v e rile b ilir ko layca. K a m e ra a şa ğ ıy a d o ğ ru çe v rild iğ i için y atay b ir y ü z e ­ yi g ö ste rse d e, ek ran d ik e y d ir. Bu etk id en an ca k iz le y ic iy e da y an a k sağ la m ak iç in ç e v re n in y eterli k ısm ın ın g ö rü n tü d e g ö ste rilm e siy le k a ç ın ıla b ilir. D iğ er d uy ulara gelince: b ir sessiz film i ö n y arg ısız o larak izlem eye gid en h iç k im se n in , eğer aynı olay g erçe k te olu y o r olsay dı çık ac ak olan sesle ri d uyam adığı olm am ıştır. H iç k im se­ nin n e ayak seslerin i n e y ap rak la rın h ışırtısını ne d e sa atin tik taklarını d u ya m ad ığ ı olm am ıştır. B u tü r seslerin eksik liği (k o ­ n u şm a da bu n la rd a n b iri elb ette ), g erçek y aşam da o lsa şok y a­ ratacak o lsa da, film d e n ad ire n fark edilir. İn san la r film le rin sessizliğini kab ul ettiler, çün k ü g ö rd ü klerin in eninde so nu n d a 34 SA N A T O L A R A K S İN E M A y aln ız ca b ir görün tü o ld u ğu d u y gu su nu as la tam am en k ay b et­ m ed iler. Y in e de bu du yg u, sesin ek sik liğ in in y an ılsam an ın hoş olm ay an b ir biçim d e b o zu lm ası o la ra k d u y u m s a tm a s ın ı ö n le­ m e k te tek b aşın a yeterli o la m am ıştır. B u n u n o la m am a sı y in e d ah a önce açık lan an larla b ağ la n tılıd ır: T am b ir izlenim ed in ­ m e k için on un doğ al an lam d a tam olm ası gerekm ez. G erçek y aşam d a v a r olan h er şey, g ö ste rile n şey esasları içerdiği sü rece d ışa rıd a b ırak ılab ilir. A n ca k sözlü film ler ortaya çık tık ta n sonra sessiz film d e sesin eksikliği göze ça rpa r oldu. A m a bu h iç b ir şey k an ıtlam az ve ses su n u lm u ş o lsa b ile sessiz film in g elişm e o la n ak la rın a karşı çıkm ayı am aç la y an b ir idd ia değildir. K o k la m a du yusu için d e ço ğ u n lu k la aynı şey g eçe rlidir. E k­ ra n d a b ir R om a K ato lik ayini g ö rd ü ğ ü n d e b u h u r k ok u su a lab i­ leceğ ini d ü şü n ecek in san la r olabilir. H iç k im se uyarıcıyı k açır­ m az. K o ku , de n g e veya d o k u n m a d u y u m ları, elb ette film d e d o ğrud an b ir uyarıcı saye sin d e a k tarılm az; an ca k g örm e y o ­ lu yla dolaylı olara k duy um satılır. B u n a d ay an arak , ana u n su rla ­ rı gö rsel olara k an latılam ay ac ak o la n o la y lard an olu şan film ler y ap m an ın y ak ışık sız olacağı gibi ö n em li b ir kural çık ar ortaya. T a b a n c a p atlam ası bir sessiz film in d o ru k no k tası olabilir; y e­ ten ek li bir yön etm en g erçe k p atla m a sesini ek arte edebilecek g ü çte olabilm elid ir. İzleyici için ta b an can ın ateşlend iğini ve belk i yaralı b ir adam ın d üştü ğ ü n ü g örm ek yeterli olur. Jo se f von S ternberg 'in T h e D o c k s o f N e w Y o r k adlı film inde, patlam a sesi yaralı b ir k u ş sürüsün ün aniden h av alan m asıy la bece riklice g ö rü n ü r kılınm ıştır. 2 B İR F ÎL M İN O L U Ş T U R U L U Ş U F izik se l dün y ad an aldığ ım ız g ö rü n tü lerin , sin em a p erdesind ek ilerde n.fark lı olduğ u y u k arıd a g öste rilm iştir. B u , film in g er­ çe k yaşam ın yavan ve m ek an ik b ir yenid en üretim ind en başka 35 R U D O L F A R N H E IM b ir şey o lm ad ığ ı id d iasın ı çü rü tm ek için yap ıldı. B u çö zü m le m e biz e film san atın ın ilk elerin i o rtay a k o y ab ile ce ğ im iz v erileri sağ lam ıştır. S in em a, d o ğa sı g e re ğ i, y aşad ığ ım ız d ü n y ad a olan m e ra k uya n d ıran , tipik v e h e y e c a n verici şeylere ilişk in g erçe ğ e u y g u n b ilg ile r ve rm ey e y ö ne liktir. F ilm in eski m üz ikh ol g ü n le rin d e hey ec an y aratan ilk şey, sıradan o la y ların p erd ed e tıp kı y aşam gibi an latılm asıy dı. in s a n la r so n hızla ü zerlerin e g elen b ir lo­ k o m o tif ya d a U n t e r d e n Ü n d e n adlı film de o ld u ğ u gib i b iz za t im p aratoru n a tta n d ü şm esi k arşısın d a büyü k b ir h ey ec an duy­ m uşlard ı. O g ü n le rd e film in v erd iğ i k e y if y aln ızca k o n u d an k ay n ak la n ıy ordu . F ilm sanatı, anca k y ö n e tm e n le r b ilin çli veya b ilin çsiz o la ra k sin em ato g rafik te k n iğ in olan aklarını g e liştir­ m ey e ve san atsal ü re tim le r y aratm ak için o n la rd an y ararlan m a­ y a b aşlad ık ları zam an ad ım ad ım gelişti. B u an latım araç la rın k ulla nım ın ın k alab alık sey irc ileri ne ö lç üd e etk iled iğ i tartışm alı b ir k on ud ur. G işe b aşarısı bu gü n bile kesin lik le d ah a ç o k neyin gö sterild iğ in e b ağ lıd ır, sanatsal olup o lm ad ığ ın a değil. F ilm y ap ım cısı k en d isi fo tog rafik m a lzem esin in g erçe ğ e gü çlü b en ze rliğ in d en etkilenir. B ir h ey k eltıra şın v e bir ressam ın tek b aşla rın a d o ğ ay a b en ze y en h iç b ir şey ü retem ey en a ra ç la rın ­ dan farklı ola rak , k am era çalışm ay a b aşlad ığ ın d a g erçe k d ü n ­ yan ın benz eri m e k an ik o la ra k ortaya çık ar. Y ö n etm en in böyle biç im siz b ir yenide n ü retim le yetinm esi gibi cidd i b ir tehlike vardır. Y ön etm en b ir sanal eseri y aratm alıd ır. B u y ü zd en kul­ land ığı aracın özellik lerin i b ilinçli o la ra k v urgu lam ası ö n em li­ dir. Y in e de bu ö y le b ir b iç im d e y ap ılm alıd ır ki g ö ste rile n n e s­ nenin nitelikleri yok ed ilm ek yerin e d ah a d a g ü çlen d irilm eli, y o ğ u n la ştırılm alı v e yo ru m la nm alıd ır. B u n d an so n rak i g ö rev i­ m iz film g erec in in çeşitli ö zellik le rin in sanatsal etki y aratm ak için nasıl ku llan ılab ile ceğ in i ve k ullanıldığ ını ö rn ek le rle an la t­ m ak olacaktır. 36 SA N A T O L A R A K S İN E M A C is im le r in D ü z B ir Y ü z e y e Y a n s ıtılm a s ın ın S a n a ts a l K u lla n ım ı Ö n ce ki bö lü m lerd en birin d e fo to g rafık gö ste rm ed e ü ç b o ­ y u tlu k ütle lerin ve uz am la rın iki b o y u tlu b ir yüzeye, yani g ö ­ rün tü yü ze yin e, ya n sıtılm asın d an n e gibi d u ru m la rın ortay a çık tığ ım gösterm iştim . İlk ö n ce b ir n esn en in tip ik o la ra k y e n i­ den ü retilebilm esinin ya da ü retile m em esin in seçilen g ö rü nü şe bağ lı o ld u ğ u kanıtlanm ıştı. F ilm sanatı em ek lem e d ö n em in d ey k en bu tü r kon uları hiç k im se fazla dik ka te alm azdı. K am era , y ü zleri ve hareketleri k o la y ca g örü n sü n diye çekilen insan ların tam ön ün e koyu lurdu . E ğ e r b ir ev g ö sterilec ek se, k am eram an tam evin k arşısın a ö y le b ir u zak lığa y erle şirdi ki h iç b ir şey g ö ­ rün tü nü n d ışın da b ırak ılm az dı. P e rs p e k tif gö sterim say esin de sağ lan ab ile ce k özel e tk iler an ca k y av aş yavaş fark edildi. C h ap lin 'in T h e I m m i g r a n t adlı film in d e açılış sah nesi, k o r­ k u n ç b ir b iç im de sallanan ve tüm y o lc u la rın ı d en iz tutan b ir te kne gösterir. Y o lcu la r elleriy le ağızlarını kap atarak teknenin b o rd aların a doğ ru sen d elem ek te dirle r. S o nra C harlie C h ap lin 'in ilk g ö rü n tü sü gelir: S ey irc ilere arkası dö nü k o la ra k bord adan sarkm ak ta dır, kafası a şa ğ ıd a d ır ve bacak ları çılgınca geriy e te k m e le r sav urm aktad ır. H erk es zav allı k ah ram anı d en iz tu t­ m uş, diye düşün ür. B irde n b ire C h arlie kend isini yukarı çek er, d ö n e r ve basto n uy la b ü y ü k b ir balık y ak alad ığ ın ı gösterir. Ş a­ şırtıcı etki, izleyicinin d u ru m a b elirli bir konum d an bakm ası saye sin d e başarılm ıştır. S ah n en in tem elini o luşturan düşünce, "b ir ad am he r hangi b ir şey y ap ıy o r, ö rn eğ in , balık tu tu yo r ya da hastalan ıy o r" dü şün ce si d eğ il , "b ir adam b ir şey yapıyo r, aynı zam an da izleyici onu b elli b ir n o k ta d an izliyor" d ü şü n ce­ sidir. Ş aşırtm a un su ru an ca k o la y b elirli b ir no ktadan izlen di­ ğ in d e vardır. E ğ er o la y d en izd en çek ilm iş olsaydı, seyirci C h arlie'nin h asta olm ad ığ ım , b alık tu ttu ğ u n u hem en anlardı ve 37 R U D O L F A R N H E IM b ö y le ce ya nıltıcı d ü şü n c e b aştan aşılan am azd ı. F ilm te k n iğ in in belli b ir ö zelliğ i etk iy i sağ la m la ştırm ak için k u llan ıld ığ ın d an , bu buluş ya ln ız ca k o n u y la ilg ili değ il, aynı z a m a n d a sin em ato g ­ rafiktir. B u tü r b ir sah n ed e n e o ld u ğ u do ğ ası g ereğ i sey irciy e g ö ste rilm em elid ir. S ana tç ı özel b ir etki sa ğ la m ak için, "en tip ik g ö ­ rü nü ş" ilke sin e ta m am e n karşı b ir şey yapa r. D u p o nt'u n V a u d e v i l l e adlı film in d e d e baş k arak te rin film d e ilk k ez g ö rü ­ nü şü aynı ilk ey le ta sarla nm ıştır. H ü k ü m lü Jan n in g s ken d isin i sorgu lay an y a rg ıc ın k a rşısın d a o tu rm ak ta d ır; y ü zü h e n ü z g ö ­ rü lm ez, ceke tin in a rk asın a b ü yü k b ir sayı d ik ilm iş o ld uğ u h ald e sırtı görünü r. B ö y le ce g ö rü n en b ir sem b ol y ard ım ıy la, k en di içinde so yu t, ta m am en zihin sel ve g ö rü n m ez olan b ir fik ir b ild i­ rilm iştir: " D iğ erle rin in arasın d a bu ad am b ir b irey d eğ il, y a ln ız ­ ca b ir sayıdır". D a h a fa n ta stik bir film d e, m a h k u m g ö v d esin in üzerin de ka fasın ın y erin e b ir rak am la g österile b ilird i; hani ba­ zen k arik a tü rle rd e o lu r ya, b ir işadam ın ın k afası d o la r işaretidir. D upo nt'u n sah n esin d e ilgi çekici olan, soy ut b ir şe y i sem b o lize etm ek için ge rçe k lik le çatışılm am asıd ır. K o n uy la d a d o ğ ru lan an bü tün üyle doğal b ir g ö rü n ü ş seçilm iş ve iste ne n e tk i zo rla m ay a kaçılm ad an , anlam lı bir b iç im d e, y aln ız ca ç ek im in belli b ir açı­ d an y ap ılm asıy la sağ lan m ıştır. G ö rü nü ş ö y le seçilm iş v e k ay­ d edilm iştir ki he m tip ik hem de sem b olik tir. B u neden le gö rü n tü n ü n çe k ildiği k o şu lla r (b izim ö rn eğ im iz ­ de belirli bir y ak la şım aç ısın ın seçilm iş o lm ası), ö n em siz n ic e ­ lik ler veya k aç ın ılm az h a ta la r o la ra k d ü şü nü lem ez , g ö rü n tü n ü n bü tü nün e katkısı o la n u n su rla r oldu kları için k u llan ılm ışla rd ır. S anatsal etki o n la rın titizlik le k ulla n ılm asıy la sağ lan ır. "Y arg ıç ve m a hku m u n ko n u şm ası" epizo tu , yen id en ü retim in belirli bir gö rü n üşten y ap ılm asıy la sö zü n ü ettiğ im iz ep izo tu n yen id en üretim inden ayrılm ıştır. B u gö rü n üş y üz le rce gö rsel o la sılık ara- 38 S A N A T O L A R A K S İN E M A sm d an seçilm ek zorund aydı. A n ca k g ö rü ntülen en b elirli b ir olay ın b ir fikri ak tarm asın ı o la n ak lı kılan bu "sın ırlam a"dır. Y aptığ ım bu sistem atik çö zü m lem e, bu sahnenin n asıl y ara­ tıld ığ ın a dair p sik o lo jik b ir açık lam a o larak anlaşılm am alıdır. D e m e k istediğim , D u po nt'u n zih in sel sü rec in in şö y le b ir şey old u ğ u n u n söy lend iğ i d ü şü nü lm em elid ir: "B ir m ahk u m u n b ir rak am d an b aşk a b ir şey o lm adığını se m b o lik olarak g ö ste rm eli­ yim . B u etkiyi y aratm ak için n asıl b ir yön tem ku llan ay ım ? Ah! K am era açısı... B iraz d ü şü ne y im ..." B aşk a b ir yolla da olm uş olab ilir. Y ön etm en rastlantı so n ucu m ah ku m u ark ada n g örm ü ş ve bö ylece ka fasın d a iyi bir dü şün ce b elirm iş olabilir. B iz b u ­ rad a y aln ızca tam am la n m ış çalışm an ın çö zü m len m esiy le ve etk ilerin in in celen m esiy le ilg ileniy o ru z. R us sin em asm da (d iğ erle ri fikri yaln ızca k op ya etm işle rd ir), bir karak terin oto rite gü cü, g en ellik le alttan görüşle an latılm ış­ tır. S ert b ir patron y a da gene ra l sö z ko nu su y sa, kam era o n a san ki b ir da ğa b ak ıy orm u ş g ib i aşağ ıd an bakar. B u rad a da oyuııcu nu n belli b ir g ö rü ş açısın da n çek ilm e si rastg ele o lm am ış, bilin çli olara k kullanılm ıştır. P e rs p e k tif açısı anlam k aza n m ış, zo ru n lu lu k tan fay da sağlanm ıştır. K am eran ın be ce rik lice y erle ştirilm esiy le iki kat etki ü retile ­ bilir. E ğ er sanatsal etki sağ lan aca k sa, bu çift etki gereklidir. Bu çift etki yalnızca ko nuy u tip ik b iç im d e g österm em eli, aynı za­ m an da izleyicinin b iç im d uy g u su n u d a tatm in etm elidir. B ir oto kratm alttan çek ilm esi y aln ızca on u n seyirciden ü stü n o ld u ­ ğu nu gösterm ez, ayrıca b ec erik lice u y gu la n ırsa, d ik k at çekici b ir biç im oyunu yaratabilir. B ö y le çarp ıtılm ış b ir insan g ö v d e­ sini bilinçli olarak alg ılam ak a lışılm ad ık tır ya da bir kaç yıl ö n ­ cesin e ka da r öyleydi. G ö v d en in m ua zz am lığ ı, figü rü n en te p e­ sin d e p ersp ek tif ned en iy le k ü çü cü k g örü ne n kafa, yüzün y ap ı­ sın ın garip b ir biç im d e değişm esi (b urn un ucunun iki kara de- 39 R U D O L F A R N H E IM likle b erab e r b ıy ık ların ü z erin d en çıkın tı y ap m ası; alttan g ö rü ­ nen çene); tüm b u n la rın iç erik le b ağ la ntılı olm ası g e re k m e z ve büy ük b ir biçim sel y arar sağ larlar. B u g ö rü n ü şü n g a rip liğ i ve şaşırtıcılığı, parlak b ir c o u p d 'e s p r i î ("b ir şey e yen i b ir açıd an bakm ak") etk isin e sah ip tir, b ild ik b ir n esn en in b ilin m e y en b ir y ö n ü n ü o rtay a çıkarır. R en e C la ir'in E n t r 'a c t e adlı film in d e cam b ir taba k an ın ü ze rin de d an s eden b ir b alerin in g ö rü n tü sü vardır. G ö rü n tü cam ta b ak an ın altın d an çek ilm iştir. K ız d an s ed erk en, kat kat b ü rü m cü k lü etek le ri b ir çiç eğ in y ap rak ları gibi aç ılıp ka p an ır v e çiçeğ in o rta sın d a b ac ak ların ilg in ç p anto m im i g ö rü ­ nür. B ö y le sin e ilg in ç b ir çek im de n alm an k e y if ö n celik le salt b iç im seld ir ve anlam da n tüm üy le ayrılm ıştır. Y aln ızca g ö rü n ­ tünün şaşırtıcılığ ın a d ay an ır. B u n a ek o la ra k b ir an lam ı d a o l­ saydı, d eğ eri çok dah a b ü yü k olurdu. Ö rn eğ in , k am eran ın bu kon um uy la, dansın erotik yan ı v urgulana bilirdi. D eğişik k am era açıları gen ellik le y aln ız ca b iç im sel y ararla rı için seçilirle r, anlam ları için değil. B üyük o la sılık la y ön etm en, hiç b ir an la m ı olm asa d a k u llan m ak ta d ire nd iğ i u sta ca b ir görü ş açısı bu lu r. İyi b ir film d e h e r çekim in ana öy k ü ye k atk ısı o lm a­ lıdır. Y ine de, y ö n e tm e n le r bu ilkeyi sık sık çiğ n em ek ten geri durm azlar. İki insanı k o n u şu rk en g öste rec ek le rd ir; gö rü n tü yü kafa hizasın dan ç e k e rle r so n ra birden tep elerin e g eçip k afalara yukardan bak arlar. O y sa g ö rü ş açısın dak i d eğ işik liğ in sağ la d ı­ ğı, kan ıtlad ığ ı, açıklad ığ ı h iç b ir şey yo ktur. Y ö n etm en le rin b a­ şarıyla yap tık ları tüm bu şey le r san atla rın ı aç ığ a v u rm ak içindir. C ari D reyer'in gü zel film i T h e P a s s i o n o f J o a n o f A rc ’da genç kız ve p a p a z la r a rasın d a uzun b ir ta rtış m a y er alır. B u ka­ m era açısın da n ve rim siz b ir tem adır. B u sahn elerin asıl önem i ko n u şu lan lard a yatar. T a rtışan k o nu şm ac ıların b itm ez tü k e n ­ m e z an laşm az lıkların ın g ö rsel açıdan p ek b ir çeşitliliğ i yo ktur. G ü çlü ğü n çözü m ü, b u n u n gibi sah neleri sessiz film e k o y m a k ­ tan k esin likle ka çınm ak tır. C ari D reye r h ata yap arak tersine 40 S A N A T O L A R A K S İN E M A k a ra r verm iş. S in em ato grafik açıd an v erim siz episo dları b iç im ­ sel çeşitlilik le can la nd ırm ay a çalışm ış. K am era çok fazla h a re ­ k et etm iş. G enç kızın kafasını eğik o la ra k yu k arıd an çek m iş, so nra diy ag on al olara k çene sin e y ön eltilm iş. K ilise y arg ıc ın ın burun deliklerini aşağ ıd an ç ek e rk en hız la aln ın a g eçm iş, bir soru so rark en yü zü n ü ön d en , b ir b a şk a so ru d a y an d an çekm iş. K ısa ca sı, görkem li po rtreler şaşırtıcı b iç im d e d ü ze n le n m iş, am a sana tsal açıda n hiç b ir anlam ları yok. B u eğ le nc en in izley icinin gen ç kızın so rg u lanm asın ı an lam asın a h iç b ir katkısı yo ktur; te rsin e heyec an veric i o lm ası g e re k e n b ir şey de n sık ılm asın ı ön le m ek için izleyici g erek siz y e re eğlend irilir. B içim u ğ ru n a biçim , p ek ço k san atçın ın , ö ze llik le F ran sız san atçıların , çarpıp ba ttığ ı bir kayadır. B ug ü nk ü film lerin p ek ç o ğ u n d a rastlan ılan -san atsal b ir am açla ya da öy lesin e b en im sen en - ilg in ç kam era açıları, fo to ğ ­ rafçılığ ın ve film in ilk d ö n e m le rin d e u y g u n su z görülürdü . O g ü n le rd e, herkes seyirciye do laylı k am era açıları sunm aktan kaç ın ırd ı. B u gü nk ü d eğ işik liğ in n ed en leri nelerd ir? İlk film lerin çekiciliği, g erçe k y aşam la rd ak i asılla rm a b e n ­ zeye n ve en küçük ay rın tısın a k ad ar o n la r gibi olan nesnelerin pe rd ed e hareke t etm esin d e y atıy o rd u . F ilm e b u g ö zle bakılm ası, do ğa l olarak ka m eranın k o n u m u n u d a belirlem iştir. G österilen he r şey, onu ve harek etlerin i en açık b içim d e g österen açıdan çek ilird i. K am era nın işinin yaln ızca yaşam ı yak alam ak ve k a y ­ detm ek o ld uğ u düşün ülü rd ü. B u d ü şü n cen in de ken di içinde bir değe ri olsa gerek; ya da bilg ileri daha verim li k ay d etm ek h en ü z dü şü n ülm e m işti. İnsan lar o g ü n le rd e film e b ir sanat gö züy le değ il y aln ızca bir kayd etm e arac ı o la ra k b ak ıy orlard ı. "B içim bozm a" am açlı olm ad ığ ı için h e n ü z k esin lik le yanlıştı. G erçe k yaşam ve film arasın d aki farklılık la rın , b iç im sel ola­ rak an lam lı gö rü n tü ler y aratm ak için kullan ılm ası o lanağ ının an ca k yavaş yavaş ve b üy ü k o la sılık la b ilin çsiz o larak fark ın a 41 R U D O L F A R N H E IM v a n lm ış tı. E skide n k ü çü m sen e n v e b asit k ab u l ed ile n şey şim di b ec erik lice ge liştirilm iş, g örü n tü le n m iş v e san atsal y aratıy a hizm et ed en b ir arac a d ö n ü ştü rü lm ü ştü . A rtık ö n em li o la n n e s­ ne nin ken d isi değ ildi. N esn en in y erin i, o nu n n itelik le rin in g ö s­ te rilm esi, esas d ü şü n c e n in g ö sterilm esi vb. alm ıştı. D eğ in ile ce k b a şk a b ir ö ze llik daha kaldı. S ıra d ışı b ir k a m e ­ ra açısın ın (y u k arıd a sö zü ed ilen le r gibi) n esn en in belli b ir b a ­ kım d an k a rak teriz e e d ilm esin d en ve b ild ik b ir n esn ed e b u lu n a ­ bilecek u m u lm ad ık b iç im lerin ilginç b ir şaşırtm a u n su ru o la ra k gö sterilm esin d en d ah a b a şk a b ir so n uc u d ah a vardır. P u d o v k in , film in izleyiciyi sırad an insan anlay ışın ın ö te sine ta şım a y a ça­ ba la dığ ın ı sö ylem iştir. G ü n lü k y aşam da sırad an b ir in san için görm e, do ğa l d ü n y ad a d ay an a k b u lm asın a y aray a n bir ara ç tır yalnızca. K ab aca k o n u şu rsa k , çe v resin dek i n esn ele rin y a ln ız ca ken di am acın a y etec ek k ad arın ı görür. E ğ er b ir ad am e rk e k g i­ yim m a ğa za sın d a te z g a h ın ön ün de du ru yo rsa, h er h ald e satıcı m üşte risin in yü z ifad e sin d en ço k (zevk in i ta hm in ed eb ilm ek için) ta ktığ ı krav atın tü rü n e ve (g erek sin diğ i şeyin n asıl b ir şey o ld uğ un u an lam ak için) g iy silerin in k alitesin e d ik k a t ed ec ek tir; am a aynı adam o fisin e g irerk e n sekreteri k rav atın d an çok (nasıl b ir ruh hali içind e o ld u ğ u n u an la ya b ilm ek için) y ü z ifa d esin e dik ka t edecektir. Şu iyi b ilin en b ir g erçe ktir ki p ek ço k ev li çift b irb irle rin in g ö zlerin in n e ren k old uğ un u b ilm ez; in sa n la r y e­ m ek o d aların ın d u v arın d a asılı olan resm in , y erd ek i halıların ın neye benzed iğini b ilm ez le r; ya da h iz m etçile rin in n asıl g iy in d i­ ğine hiç dik ka t etm ezler. E ste tik k o n u su n d a zevki ve eğitim i olan insanları d ışarıd a tu tarsak , her hangi b ir insan için n e d e n ­ siz yere b ir şeyi se y retm ey e ko y u lm ası, y an ın d ak in in ellerini sey retm esi, te lefon u n b iç im in i incelem esi, k ald ırım d ak i g ö lg e oy unlarını g ö zlem le m esi ola ğa n üstü b ir şeydir. B ir san at yapıtın ı an la m ak için, izleyicinin d ik k atin in b iç i­ m in n itelik lerin e y ö n le nd irilm esi şarttır. Y ani, ken d isin i b ir öl- 42 SA N A T O L A R A K S İN E M A çü y e k ad ar sıra dışı o la n b ir z ih in sel tu tu m a b ırak m ası gerekir. Ö rn ek olarak, bu artık y aln ız ca "o rad a b ir p o lisin du rd u ğ u n u" fark etm e soru nu de ğild ir; d ah a ç o k "p o lisin n asıl du rd u ğ u n u" ve genel an lam d a bunu n bir po lisin tip ik g örü ntü sü o lu p o lm a ­ d ığ ın ın fark ına v arm a so ru n u du r. A d am ın ne k ad ar iyi seçild i­ ğin e, b ir h arek etin diğ eriy le k arşılaştırıld ığ ın d a ne k ad ar tip ik, ne k a d a r açık b ir h arek et o ld u ğ u n a v e figü rü n o to ritesin in alttan ç ek ile rek nasıl o rta y a k o n d u ğ u n a d ik k at edilir. A y rıc a izley icinin b öy le b ir tu tu m ta k ın m asın a yol aç acak be lli hilele r vardır. E ğ e r p erd ed e sand ald ak i b ir kaç adam ın sı­ radan b ir gö rü n tü sü b elirirse, izley ici b ü yü k o la sılık la b ir sa n ­ daldan b aşk a bir şey alg ılam ay ac ak tır. A m a, ö rn eğ in , kam era san d alın üstü ne ço k yü k seğ e y erle ştirilirse, gerçek y aşam da çok n a d ir rastlanan b ir g ö rü n tü çık a c a k tır o rtaya. B ö y lelik le ilgi k o ­ n u d an biçim e kaydırılır. İzley ici sa n d alın ne kad ar u zun o ld u ­ ğu n u n ve kürek çe k erk en ad am la rın b ed en le rin in ön e arkay a sallan m asın ın ne k a d a r ilgin ç o ld u ğu nu n farkına varır. D ah a ö n ce fark edilm eyen şey ler daha çarp ıc ıd ır; çünkü n esnen in k en disi b ir bütün olara k g arip ve o la ğ an ü stü gö rünür. B öylece izleyicin in bildik b ir şeyi yen i b ir şey m iş gibi görm esi sağlanır. İşte o zam an izleyici d o ğ ru b ir g ö zlem yapab ilir. İzle y icin in ilgisi y alnızca doğal n esn en in tip ik ya d a re n k siz m i, aslına u y ­ g u n ya da an laşılır m ı o ld u ğ u n u an la m ay a değil, açın ın sıra d ışılığ ın a y ön le n dirild iğ i için n esn elerin k en d ileri dah a v u rg u lu ve bunun sonucu olarak d a d ah a etkileyici d u ru m a gelir. B ir atın iyi b ir çekim ini izlersem , g ö rd ü ğ ü m ü n "gerçek b ir at -saten gibi postuyla, ko ku su yla b ü y ü k b ir h ay v an ..." o ld u ğ u n u dah a gü çlü duyu m sarım . D em ek iste d iğ im şu ki, böy lece yaln ızca biçim sel değil nesnel n ite lik le r de k en d ilerin i g österirler. Y aln ız şu n u da belirtm ek g erek li, b u y öntem b ec erik sizce k u llan ılırsa tam tersi b ir sonuç d o ğ u ru r v e nesney i ta nın m az kılan ya da öz ya p ısın d an öyle uza k la ştıra n b ir g örün tü ü retir ki so nuçta etk i güçle nd irilm ez , tam am en y o k olur. 4 3 R U D O L F A R N H E 1M Y u k a n d a k i p arag raflard a sö zü edilen le ri b u ra d a k ısa c a özetlem ek yerin de olab ilir: N esneleri "tek y ö n lü ” d ü z g ö rü n tü ler o la ra k g ö ste rm e k fo­ to ğ ra fç ılığ ın b ir ö zelliğ id ir. Ü çb o yu tlu b ir şey in ik ib o y u tlu y a indirg enm esi, san atç ın ın fay da sağ la d ığ ı b ir zo ru n lu lu k tu r. S a­ natçının aşağ ıd aki s o n u ç la n eld e etm esin i sağ lay an b ir araçtır: 1) N esney i sırad ışı v e ç arp ıcı b ir açıd an y en id en ü reterek , sanatçı izleyiciyi salt fark ın a varm an ın v ey a k ab u l etm en in ö te ­ sin de da ha yoğ un b ir ilgi g ö s te n n e y e zorlar. B u yo lla g ö rü n tü ­ lenen b ir nesn e ba ze n g erç e k liğ e göre ü stü n lü k k a z a n ır v e y a ­ rattığı etk i daha gü çlü ve çarp ıc ı olur. 2) S anatçı d ik k ati y aln ız ca n esne y e değil, o n u n b iç im sel n i­ telik lerin e yö n le n d irir. A çın ın k ışk ırtıcı g arip liğ iy le y ö n le n d i­ rilen izleyici, ne sn ele re daha y ak ın d an b a k a r v e (a ) yeni p ers­ pek tifin n esne nin çeşitli b ö lü m lerin d ek i şaşırtıcı h alle rin tü m ü­ nü nasıl g ö rü n ü r kıld ığ ın ı, ( b ) k o n tu rların ve g ö lg e le rin h o şça d ü zenlen m esiyle, d ü z b ir y ü zey e yansıtılan n esn elerin d ü z bir gö rü ntü o la ra k uzam ı nasıl d o ld u rd u ğ u n u -b un un so n u cu n d a iyi ve uyum lu b ir etki ya rattığ ın ı g özlem ler. B u ta sarım n esney e bağlı k alın arak ve n esn en in b iç im i b oz u lm ay arak , n esnen in "old uğu gibi" gö rü n m esiy le başarılır. S o n u çta ça rp ıcı san atsal etki sağlanır. 3) D ikkatin nesnen in biç im sel niteliklerin e y ö n le n d irilm e si­ nin başka bir so n u cu d ah a vardır: İzleyici n esn en in k arak teristik olarak seçilip seçilm ed iğ in i v e h arek etlerin in k arak teristik olup olm adığını; b aşk a b ir d ey işle , n esn en in türü nü n tip ik b ir örneği (ö rn eğin, "tipik b ir m e m u r") olu p o lm adığını v e h arek e tlerin in ve te p kilerin in tü rü ne uy gu n o lu p olm adığını d ü şü n m ey e y ö n ­ len dirildiğ ini du yu m sar. 4) O y sa yeni kam era açısı yaln ızca b ir uyarı işareti y a d a bir yem olarak h iz m et etm ez. N esn ey i belirli b ir g örü ş aç ısın d an gö stererek , o n a derin ya d a sığ an la m la r y ü k le y eb ilir (" b ir sayı 44 SA N A T O L A R A K S İN E M A o la ra k m ahk u m "). B u rad a da, b u so n uc u nesned e h iç b ir d eğ i­ şik lik ya da düzeltm e y ap m ad an , o n u g erçe k y aşam da g ö rü n d ü ­ ğü gibi b ırak arak elde etm en in ö zel bir cazib esi vardır. N esne lerin d ü z b ir y ü ze y d e g ö sterilm esi y aln ızca h er bir n esne nin tek b ir açıd an g ö ste rilm esi zorun lu lu ğ un u d eğ il, çeşitli kü tlelerin bağıl ko nu m d an g österilm esi zorun lu lu ğ u nu da d o ğ u ­ rur. B ir n esne nin diğe rini k esm esi ay rıc a ta rtışılm alıdır. F iziksel k ü tlele r uz am da b ir y er k ap larlar; h er birine ayrı ayrı b a k ıla rak araların d a dolaşılabilir. A n ca k b ir k am era belirli bir no k ta y a ye rle ştirild iğ in d e -şim di gezici k am erayı göz ardı ed iy oru znesneleri insan gözü gibi bir biri ark asın a g örür (g özlem ci h a ­ re k etsiz du rd u ğu nd a o ldu ğu gibi), b ir nesne diğerinin g ö rü n m e­ sini engeller. B u sın ırlam a da y in e san atçının çok özel etk iler y aratm asın a ya rd ım eder. D ikk ate d eğ er b ir örneği ele alalım : A le x an d er R o o m ’un T h e G h o s t T h a t N e v e r R e t u r n s adlı fil­ m ind e şöy le b ir sahne vardır: T u tu k ev in d en henüz salıv erilm iş b ir m ahk um , çok yüksek iki d u v a rın arasınd ak i bir y o ld a sey ir­ ciden uza klaşarak aşağı doğ ru y ü rü rk en görülür. D uv ard aki b ir çatlakta o la sılık la yılla rd ır g ö rm ed iğ i b ir şey görür, k ü çü k bir çiçek . Ç içek, do ğan ın ve y ılla rd ır y o k su n bırakıldığı ö z g ü rlü ­ ğü n ü n (biraz sıradan) b ir sem b olü dü r. Ç iç eğ i koparır. S onra birden kendini kaybeder, yü zün ü kam eray a döner, tehdit ed er­ cesin e yum ru k la rın ı yukarı k a ld ırır ve geldiği yöne d o ğru sallar. O anda kam era farklı b ir k o n um a sıçrar. G örüş yönü aynıdır; am a kam era bir kaç m etre g eriy e, tu tu klu nu n az ön ce çıktığı tutuk ev in in de m ir p arm a k lık ların ın ard ın a yerleşir birden. P ar­ m aklıklar, şim di g ö rü n tü nü n tam am m ı kaplay arak ön planda y e r alır. V e onla rın arasın da n aynı sahn e g örü n ü r -kollarını te h ­ dit ed ercesin e kaldıran m a h k u m la birlik le yol. Y ö netm enin yap tığı bu oyun ola ğ an ü stü etk iley ic i ve ço k öğreticidir! Etki b ir "açı" üzerin d e k a ra r verm e zo ru nlu lu ğu nd an b e c e ­ riklice yararla nıla rak b aşarılm ıştır. K am era yı bir yan a b ırakır- 45 R U D O L F A R N H E IM sak ve y aln ızca ge rçek d u ru m u d ü şü nü rse k , d u ru m u n ü ç ö ğ eden oluştu ğu nu gö rü rü z: d e m ir p arm a k lık lı b ir k ap ı, o n u n ö te sin d e iki uzun du v arın a rasın d a b ir y ol v e bu yo lda y ürü y en b ir adam . Ç o k sayıd a k am era aç ısı o la n ak lıd ır. K am era y o lu n so n u n a y erle ştirileb ilird i. O zam an d e m ir p arm a k lık lı k a p ısıy la tutuk evi arka plan da olacaktı. A d am k ap ıd an çık arke n g ö ste rile b ilird i ve kam erad a o n u n la b irlik te d ışarıy a, ö zg ü rlü ğ e çık ab ilird i. T ü m ep iz otu n iyi b ir genel g ö rü n ü m ü kuş b akışı g ö rü şle g ö ste rile b i­ lirdi. Y ö n etm en in seçtiğ i açı b ö y le b ir genel g ö rü n ü m verm ez. İlk çe kim de tu tu ke vi ke sin lik le gö rü nm ez. İk in ci çek im d e tu tu ­ kevi pa rm a k lık ların d an b aşka h iç b ir şey gö rü nm ez; b u n a k ar­ şın, tutuk lu az ön ce o rad an çık m ış o ldu ğu için tu tu k ev i sah n e­ nin ço k ön em li b ir öğ esid ir. H e r şeye rağm en p a rm a k lık la r sa ­ y esin d e istenen etki sağ la n m ıştır. B ö y le lik le b ir k ez d a h a san at­ çıların sık sık sahn en in en anlaşılır, en açık v e tam g ö rü n ü şü n ü seçm ed iğini gö rü yoruz. B elli bir kam era açısı ü zerin d e k arar v erm esi g erek tiğ in d e n , yö netm en g örün tü d e g ö rü n ece k n esneleri seçm e; gö rü n m esin i ya da hem en gö rü n m esin i istem ed iğ i n esne le ri g iz le m e (bu k a ­ m e ran ın istenm eyen n e sn e le rin d iğ e r n esn elerce p erd elen m esin i ya da istenm eyen n esn ele rin g örü n tü y e hiç g irm em esin i sağ la­ yaca k b iç im de ye rle ştirilm esiy le yap ılır); önem li o ldu ğ u n u d ü ­ şünd üğü ve ola yd ak i ö n em in i k en disi g ö sterem ey ec ek n esn eleri gö ze çarpıcı k ılm a ola n ağ ın a sah iptir. B a şka b ir d ey işle, y ö ­ netm en nesneleri v urg u laya b ilir; o n la ra hiç d o k u n m ad an ve onları hiç d eğ iştirm ed en b ir nesney i g öz e çarpıcı kılıp, rah atsız edici veya g erek siz o la b ile c e k o la n ları giz ley ebilir. A y rıc a birb irle riy le ilişkilerini v u rg u la m ak için nesneleri harek et e ttire b i­ lir. N e sn e le r arasın d aki ilişki an ca k k am eranın b elli b ir k o n u m ­ da y erle ştirilm esiy le gö rsel o larak an laşılabilir. R oom 'un film in in ilk çe k im in d e d em ir p arm a k lık lar g ö rü n ­ m ez; tutukevi tem ası g ö rü n tü d e kesin lik le gö rü nm ez. İzleyici 46 SA N A T O L A R A K S ÎN E M A h üc red en çık m ış, yol b o y u n ca ö zg ü rce y ü rü y en m ahk u m u g ö ­ rür. V e b ird en ad am b a şk a ld ırır ve k en d isin e yapılan h a k sız lı­ ğın -h ap sedilm esin in - nesn esi, çarp ıc ı b ir u stalık la ve sah n en in de ğ iştirilm esin e gerek d u y u lm ad an gö rü n tü d e belirir. (B ir çok film d e tutukevi ya da hü cre g ö rü n tü d e o la ca k tır.) A rzu la n an etk i sad ec e eldeki du ru m d an çık arılm ıştır. D em ir p arm ak lık la r ö z g ü r b ıra kılm ış m a hk um u n p artn e riy m iş g ib i o la y a katılır. B u bu lu şu n özel üstü n lü ğ ü tutuk evi te m asın ın g ö rü ntü y e ta ­ şın m ış o lm asın d a değil, b un u n nasıl y ap ıld ığ ın d a yatar. B ird en a ğ ır d e m ir p arm ak lık la r tüm p erd ey i -tü m g ö rü ntü yü - kaplar. K endi rolün ü görüntüde çok g erid e o yn ay an ve bu y ü zd en ço k k üç ü k g örünen ad am la k arşılaştırılın ca p arm ak lık la r d ev g ib i­ dir. A d am ın acizc e tehdit ettiği v e ken disin i hâlâ eze n m u azz am g ü cü n inand ırıcı sem b o lü d ü r bu. Ç ek im le rin i belli b ir açıdan çek m e zo ru n lu lu ğ u n d an fayda sağlaya n yö n etm en le r n esneleri d iled ik le ri gibi d üzenler, k en ­ dilerin e önem li görünenle ri ön p la n a k oyar, diğerlerin i giz ler, n esn ele r arası ilişkileri akla g etirirler. A d am ve d em ir p a rm a k ­ lık la r ge rçekte dikk ate d eğ er b ir u zak lıkla b irb irlerin d en ay rıl­ m ışlard ır. E ğ er kam era farklı y erle ştirilm iş olsaydı bu u zak lık ço k be lirg in olacaktı; bu du ru m aslın da iki n esn en in aynı g ö ­ rü n tü d e gösterilm esini o la n ak sız da kılabilird i. A nlam lı b a ğ la n ­ tıyı (ad am -d em ir parm ak lık lar) ü reten k am eran ın belirli k o n u ­ m ud ur. Ç ek im için farklı b ir açı seçilm iş olsay dı tam am en e tk i­ siz kala bile ce k ve sem b o lik an lam ı g ö zd en k aça cak olan d em ir p arm a k lık lar, b aşta orada olm am ası ve b aşk a h er şey aynı d u ­ rurk en görün tü ye katılm asıy la etk ileyici ro lü n ü kazanır. B ö y le ­ likle kendisin i sivriltir ve am aç sız g ö sterilm ed iğ in i açıklar. O y u nc u la rda n biriy m işçe sin e g ö rü n tü y e girer. B urad a y ö n etm e­ nin izleyiciye nasıl yol g öste rd iğ in i, o n a n asıl y ö n v erd iğini ve nesn ey e yüklediği anlam ı n asıl v urg ulad ığ ın ı görüyoruz. 47 R U D O L F A R N H E IM S ey rek olara k v e y aln ız ca bü yü k y ö ne tm en le rin y ap ıtların d a bö yle basit araç la rla b ö y le sin e d erin ve sem bo lik a n la m la r ü re ­ tilir. G en ellik le an lam d a h a y üz ey sel o lu r ya da hiç olm az. P abst'ın T h e D i a r y o f a L o s t G i r l adlı film ind e b ir eczacı çırağı p atro n un u n kızını ö p erk en g ö rülü r. D ük k an ın cam kapısın ın Önünde du rm ak tad ırlar. S ah n e ön ce içerden çe k ilir, kam era dü kk an ın içindedir. Ç ek im ikisin i ö p ü şü rk en g ö ste rir v e ark ala­ rınd a cadde nin g ö rü n d ü ğ ü kap ı vardır. S on ra birden sah n e b a ş­ ka b ir açıd an g ö sterilir; çift tam am en aynı d u n u n d a d ır am a k a­ m era bu kez d ışa rıd a d ır ve ca m d an gö rü lü rler. B u n u n h iç b ir anlam ı yoktur. V e an lam ı o lm ay an şey lerin b ir sanat y ap ıtınd a yeri yoktur. İki çe k im in se k an sın ın nedeni tam am en yüzey sel ve süsleyicidir. A ynı sahneyi ö n ce içeriden sonra d ışarıd an , ca m dan g ö rm ek g ö z e hoş gelir. A lm an zevk , b ir b esteci b ir te­ m ayı önce m ajö r so n ra m in ö r ana h ta rda n ç ald ığ ın d a alm an ze v ke ben zetilebilir. M ü zik te m akam dak i d eğ işik lik sek an sın tam am ı ile haklı k ılın ab ilir, film de d e böyle o lm alıd ır. B urada araç yeterin ce iyi k ulla n ılm ad ığ ı için sanatsal açıd an zay ıftır. E ğer ikinci çek im d en son ra kapıd an içeri bakan ve olayı d ışarı­ dan izleyen biri gö ste rilsey d i iki farklı kam era açısını k u llan ­ m ak için önem li n ed en ler o la b ilird i. B öylece sek an s o la y la r d i­ zisin de anlam ka za n ırd ı. İkinci çekim de n sonra olayı g ö rü ş açı­ sı dükkanın için den d ışarıd ak i gö zlem ciye doğ ru d e ğ iştirile ­ cekti ve kam eranın k on um un daki d eğişiklik san atsal o larak haklı çık arılacak tı. A n cak bu du ru m da bile buluş y aln ız ca o la ­ yın becerikli b ir görsel y o rum u o lacağı ve sem b olik derinliği olm ay aca ğ ın dan o ld u k ç a sığ kalacak tı. (H er çek im in T h e G h o s t T h a t N e v e r R e t u r n s 'dek i d e m ir p arm aklık sahn esin in d e rin liğ i­ ne sahip olm asının b ek len d iğ i dü şü nü lm em elid ir. T e rsin e, b ir film in zen ginliği farklı d erin liğ e sah ip çek im lerle sağ lan ır.) S özü edilen iki ö rn ek te , b ir d urum un iki öğesi (b irin cisin d e de m ir p arm ak lık la r ve m ah k u m , İk incisinde cam kapı ve sevgi- 48 S A N A T O L A R A K S İN E M A liler) a rasın d a bakjş açısı aracılığ ıy la b ir ilişki kuruldu. B unu y a p m a k için de m ir p arm ak lık v e cam gib i ark asını g österen n e sn e le r g erek lidir. A k si takd ird e b ir n esn en in ön ü n d e b aşka b ir n esn e olm ası arkadaki nesn ey i k ap atm ay a yara y aca k tır. Ü ç ayrı film de n alına n üç örnek bu yön tem i aç ık la y a cak tır. A şa ğıda ki ö m ek , C harlie C h ap lin 'in T h e h n m i g r a n t Filmin­ den v erd iğ im iz örne ğ e ço k b en ze r, am a d ah a k ısa b ir film ind en alın m ıştır. C h arlie ay yaş o ld u ğ u için k arısı ta ra fın d an te rk ed ilm iştir. K am eraya arkası d ön ü k olarak ü zerin d e k a m ın ın fo­ to ğrafı b u lu n a n b ir m a san ın ö n ü n d e ay ak ta d urm aktadır. O m uz ları inip kalk m ak ta ve belli ki h ü n g ü r h ü n g ü r ağ lam ak tad ır. S o n ra dö ner. O m uz la rın ın inip k alk m asın ın n ed en in in b ir k o k ­ teyl ça lk ala m a kabını çalkalam ası o ld u ğ u anlaşılır. O lay ı, b aşta g erçe ğ in ne olduğ u gö rü lem ey ec ek , y a ln ız ca ta hm in ed ileb ile­ cek biçim d e gösteren kam era açısı b ir kez d ah a b ec erik lice k u llan ılm ıştır. Ç oğu fiziksel nesn en in b ir d iğ e rin in g iz len m esi­ n e yol aça ca k biçim d e arka sın ı g ö ste rm em esin in y ö ne tm en le r için eng elleyici olacağı d üşünü leb ilir. Bu doğ ru ; yö netm en le rin bu en g elin üstesind en n asıl geldik lerin i so n ra görece ğiz. D iğer y an d an bu görsel gerçek bek le nm ed ik b ir sanatsal çö züm sağ ­ la yan b ir saklam b aç oy unu nu olan aklı kılar. B aştan b ir şey in giz le n d iğ i belli olm adığ ı, g izlilik y ap ay b ir biçim de açık lan m a­ dığı için açm a öze llik le etkileyicidir. B ir adam ı arkadan g ö r­ m ekte öz ellik le dikkate d eğ er b ir şey y oktur. İzleyici C h ap lin 'in ne yap tığım k esin likle bildiğini düşünür: K arısı terkettiğ i için ço k do ğa l olarak ağlam aktadır. D o lay ısıy la izleyici ken d in d en em in sahn en in anlam ın ı doğru o la ra k kav rad ığ ın ı düşü nü r; so n ­ ra k ü çü k adam d ön er ve sü rp riz ortay a çıkar. T h e M y s t e r i o u s L a d y adlı film d e (erim e film ) aşağıd aki sah­ ne y er alır: B ir casus olan G reta G arbo b ir R us generali çalışm a o d asın d a öldürm üştür. Y ak alanm a te h lik esi içindedir. K ap ın ın d ışın d a içeri girm ek için bekleyen ask erle r vardır. G eneral kol- 49 R U D O L F A R N H E 1M tuğ u nd a ö lü y atm ak ta d ır. B ü y ü k k o ltu ğu n ark ası k ap ıy a d ö ­ n ü k tü r ve b ö ylece ölü a d am k ap ıd an g örü lm em ek ted ir. K o lu koltuğ un k e n a rın d a n sa rk m a k ta ve kapıd an g örü lm ek te d ir. A s­ k e rle r sertçe kapıyı ça lm ak tad ırla r. G re ta G arb o k o ltu ğ u n k e n a ­ rın a oturur ve "G irin !" der. Ş im di kam era öyle y e rle ştirilm iştir ki, izleyiciler de od ayı g irişte d u ran ask erle rin g ö rd ü ğ ü gibi g ö ­ rürler: A rkası d ö n ü k b üy ü k ko ltuk , g en eralin k o ltu ğ u n k en arın ­ dan görünen kolu v e g e n e ra lin y a n ın d a y ü zü kapıya, sey irc iy e dö nük olara k o tu ran G reta G arbo. A sk e rle r selam v erirle r ve em irleri so rarlar. G re ta G arb o ölü ada m a d ö n er v e aç ık ça d i­ rektifleri sorar. S o n ra d ö n er ve d irektifleri ask e rle re iletir. A s­ ke rle r geriy e d ö n e r v e o d ad an çık arlar. T eh lik e atlatılm ıştır. E isenstein 'm T h e G e n e r a l L ir ıe adlı film in de, y ok su l köylü kadın b ir at ö d ü n ç alm ak için zeng in ad am ın çiftliğ in e gelir. Ş işm an k u la k b ir div an d a u zan m ak ta dır. K ad ın ad am ın ö n ü n d e du ru r ve sayg ıy la o n a sesle n ir. A d am d oğ ru lu p o tu ru n c a k am e­ ra onun arka sın a y erle şir. G e n iş sırtı ön p la nd a b ü y ü k bir y er kaplar ve son un da arka p la n d a ayak ta d u ran kad ın ı ta m am e n ortadan siler. B ö yle ce tüm g ö rü n tü y e, adam ın b ir fılin k in e b en ­ ze y en sırtı eg em en olur. Y in e bu rad a d a o to rite ve k ib ir, k a m e ­ ranın ko n um u nu n ze k ic ç seç ilm esiy le aktarılm ış olur. K am era­ ya çok yakın olm ası n ed en iy le ad am ın sırtı ö ze llik le büyük, şişm an gö rü n ü r ve b o şlu kları yok eder. K öy lü ka d ın ark a p la n ­ da sırtla k arşılaştırıld ığ ın d a ço k k üç ü k gö rünür. S on ra b ir d ü ­ şü n ce ("otorite ça re sizliğ i g özden siler") ön e sü rü lü r ve kadın gö rü ntüd en çıkar. T h e G h o s t T h a t N e v e r R e t u r n s adlı film d e b ir gard iy an ın m esaj iletm ek için m üd ürü n od asına geld iği sahn e, az ö n ce sö ­ zü nü ettiğ im iz sah n ey e k arşıttır. T h e M y s t e r i o u s L a d y 'd e k 'ı g e ­ n eralin koltuğu gib i m üd ürün yü k sek k o ltuğ un u n ark ası sey ir­ ciye dönüktür. B aşta, k oltu k ta o turan hiç kim se y o km u ş gibi görünür. ^A m a g a rd iy a n k o n u şm ay a başlay ın ca, ufak tefek, 50 SA N A T O L A R A K S ÎN E M A k a m b u r b ir adam koltu ğu n yan ta ra fın d an bakar; m ü d ü rü n ilk g ö rü n tü sü d ü r bu. E tki, b ek len m ed ik olsa d a anlam sızdır. B u ani g ö rü n tü yö n etm en in oy u nu nd an b aşk a b ir şey d eğ ild ir; an a ö y ­ k ü y e b ir katkısı y o k tu r ve belli b ir nedeni o lm ak sızın ta v an d ak i av iz en in yön etm en tarafın dan y ere d ü şü rü lm e sin d en daha a n ­ lam lı değ ildir. Z ek ice seçilm iş b ir kam era aç ısı,tek bir nesn en in o ld uğ u k a­ da r tüm m e kan ın da canlı b ir iz lenim in i y aratab ilir. Jac qu es F eyd er'in L e s N o u v e a u x M e s s i e u r s film inin başın da o p erad a bir p ro v a sürm ektedir. B una b en ze r sa h n ele r sık sık g ö ste rilm iştir ve ge n ellik le ilginç olm am ıştır. A n cak bu, canlılığın iyi se ç il­ m iş kam era açısıy la sağland ığ ı sa h n ele rd en b irid ir (b az ıları e t­ kileyici olm ayı başka y ön te m le rle b aşarm ıştır). İzleyici k e n d i­ sini, sah ned eki kargaşanın tam o rta sın d ay m ış gibi hisseder. Bu n asıl b aşarılm ıştır ? K am era sah n e ü stü n e, m ak in aların arasın a y e rle ştirilm iştir ve sah ne y e y u k ard an bakm ak tad ır. Y uk arıd a, k a ra n lık ta iki sahn e işçisinin silu etle ri ön p an d a g ö rü lm ek ted ir. B ir halatı sah n ey e sallan d ırm ak için aşağ ıy a eğ ilm ek te d irler. A şa ğ ıd a sahn en in tab anı b ir k uy un un dib i gibi p arla m ak ta d ır. D iğ e r sah n e işçileri, bir halıyı serm ek le m e şg u ld ü rle r v e a şağ ı­ d a o ld u k ları için cü ce iz len im i v erirle r. Y u k arıd an o n la ra d o ğ ru sarka n halat kısaltım etkisi yaratır. B ö y le ce ipin salla nm ası, g a rip ka sılm alar v e ani sarsın tıla r g ib i gö rü nü r. S o nsu z d erin lik, g ö z alıcı b iç im de ay dınlatılm ış sah ne ile k aran lık sah n e üstü n ü n k arşıtlığ ı, ani harek etlerle sallanan h alat, yu k arıd ak i ad am ların k aran lık siluetleri ile aşağıda ki ay d ın lık sahn en in ü zerin dek i a d a m la r arasın d aki bü yü k lü k fark ı, k ısaca sı h er şey sah n en in ca n lıy m ış gibi g ö rü n m esin e k atk ıd a b u lu n u r. S ahn enin to zu n u n v e serin ha vasının ko ku su alm ıy o rm uş g ib i olur. B elirli b ir kam era açısın ın seçilm esi g erek liliğ in in y a da b a şk a b ir deyişle b ir nesnen in d iğ erin in a rk asın d a g ö ste rilm esi­ n in , sık sık bazı g ü çlü k ler d o ğ u rd u ğ u n a d a h a ö n c e değinm iştik . 51 R U D O L F A R N H E IM Ö rneğ in, b ir k a la b a lığ ın a rasın d a d urm u ş k o n u şan b ir insan g ö sterilec ek se, tü m sa h n e n in iyi b ir genel g ö rü n ü şü n ü v erec ek bir bakış açısı b u lm a k güçtür. K am era n erey e y erle ştirilirse y erle ştirilsin , ark ası d ö n ü k in san lar k o n u şm acıy ı giz lerler. G üçlü ğü aşm an ın tek y o lu , k am eran ın k alab alığ a y u k arıd an bak m asıdır. B ö y le ce e tra fın a to plan m ış in san ların o rta sın d a k o ­ nuşm acı aç ık ça gö rü lü r. A rth u r R ob inson 'un T h e N i g h t A f t e r t h e B e t r a y a l ad lı film in d e b ö y le bir açıd an çe k ilm iş bir g ö rü ntü bulunur. H er film de de falarca k arşılaşıla n ve çeşitli y o llarla çö zü len b ir g üçlü k de iki k işin in y ü z y ü z e o ldu ğu sahn elerd ir. İk i o y un ­ cu nun y ü z ifad eleri d e aç ık ça g ö sterilm ek isten ir. D o lay ısıy la h e r ikisin in y ü zü n ü n d e ö n d en g österilm esi g erek ir. N e y az ık ki bunu y ap m ak o la n ak lı d eğ ild ir; çün k ü iki kişi ka rşılık lı ise, b i­ rinin kam eray a ark ası d ö n ü k k e n yaln ızca d iğ e rin in y ü zü k am e­ ray a d ö n ü k o la ca k tır. İk isi d e p ro fild en g ö sterileb ilir, n e v ar ki bu pek ilgi çek ici o lm az , ay rıc a yü zlerin iyi b ir g ö rü n ü şü n ü de verm ez. Y in e, m on taj k u lla n ıla ra k iki k işin in y ü zü de h ız lı d e ­ ğişim lerle ön de n g ö ste rile b ilir; böylece sahn e, "en iyi" iki görü ş açısın da n g ö sterilerek, b ir y a d a b ir k aç k e z b ölü n m ü ş olur. Y a da son olarak, o y u n cu lard an birin i ark ada n g österm e risk i g ö ze alınabilir. G reta G a rb o 'n u n C la ren ce B ro w n ta ra fın d an y ö n e til­ m iş olan A W o m a n o f A f f a i r s adlı film ind e bu çö zü m ü n başarılı bir ö rn eğ i b ulu nu r. B ir b ab a o ğ lu nu az arla m ak tadır. B ab a ön planda, k am eray a ark ası d ö nü k , k aran lık b ir silu e t o la ra k g ö ­ rünm ektedir; ço k b ü y ü k ve ço k yakın. D ah a g eride, ay d ın lık ta epey ce daha küçük, y ü zü b ab asın a v e kam eray a d ö n ü k oğlu durm aktadır. D o la y ısıy la b ab an ın yü zü g ö rü n m em ek te d ir. A n ­ cak ne sö y led iğ i tu tu m u n d an v e h arek etlerin d en , h er şey d en önce oğ lu nu n y ü z ifad esin d ek i d eğ işik lik le rd en kestirileb ilir. İzleyiciye dolay lı o la ra k b ild irilen bu azarla m a, b ö y le ce etkili ve canlı biç im de gö sterilir. B u d a zo ru n lu lu k ta n y arar sa ğ la m a ­ y a b ir örnektir. 52 S A N A T O L A R A K S İN E M A Ja c q u e s F ey d er'in L e s N o u v e a u x M e s s i e u r s film in d e, bu so­ ru n a daha farklı çö zü m ler b u lu n m u ştu r. Ö rn eğ in , iki sev gili b a ş la n birb irin e ço k yakın b ir h ald e k o n u şu rk en g ö rü nü rler. S o n ra, g ö rü n tü n ü n yarısı, ad am ın b aşm ın k aran lık silue tiy le ka p lan d ığ ı b ir a y n n tı çe k im iy le g ö ste rilir (k am e ra ad am ın a rk a ­ sın a y erle ştirilm iştir), b u b aş, k ad ın ın y ü zü n ü n b ir b ö lü m ü n ü k ap atm ak tad ır; am a geriy e k alan b ö lü m ü ay dın lık ta d ır. B ö lü m ­ le m e ço k an la m lıdır. D aha azıy la d ah a çoğ u g ö rü lm ek te d ir s a n ­ ki. Y in e aynı iki kişi, tiy atro d a k ız ın so y u n m a od asın d ad ır. K ız b ir ay n an ın k arşısın a o tu rm uş m ak y ajın ı y ap m ak tad ır. Y ü z ü a y n a d a ö nd en gö rü lm ek ted ir v e o n u n y an ın d a, arka p la n d a b ir şey le rle u ğ raşan ve kıza k aça m ak b a k ışla r fırla tan ad am g ö rü ­ lür. B ö y le ce -b irb irlerin e b ak m ala rın a k arşın - izleyici ayn ı an d a ik isin in de yüzünü ön d en görür. T ab ik i bu, ay na o lm ad an b a ş a ­ rılam azdı. L eon M ou ssin ac , P a n o r a m i q u e d u C i n e m a adlı çok yararlı k itab ın d a (D u p o n tü n V a u d e v i l l e 'i ü ze rin e o la n b ölü m d e), ze k ic e ve y erin d e ku llan ılan kam era aç ıla rın ın rasg ele b irb irin i iz le m e­ sin in , o lg un la şm ış film sanatın ın başarısı o ld u ğ u n u sö y len E s­ kid e n yö ne tm en , g ö rü n tü n ü n do ğ allığ ın ı y itirm eyi g ö ze alarak, o y u n cu ların ı en açık b içim d e g ö rü n ece k şek ild e y erle ştirm ey e uğ raşırk en , kam era, o yu n cu la rın k arşısın d a adeta çiv iy le sab itlen m iş gibi dururdu. B u n a ilişkin şöy le d e r M ou ssinac: "Bu film de kam eran ın tek b ir sah n ed ey m iş g ib i d üşü nü lm em esi öz ellik le önem li ve de rs v ericidir. K am era sürekli k o n u m u n u d eğ iştirir. S ahne, ayrın tılar, o yu n cu la rın y ü z ifadeleri en etkili aç ıla rd an çekilm iştir. Ö rn eğ in , F ran sız ve A m erik an film le rin ­ dek i gibi b ir kaç kişin in aynı an da y ü zleri k am eray a d ö n ü k o la ­ rak oy na dık ları görülm ez. Ja n n in g s'in sırtı, y ü zü k ad ar an la m lı­ dır. B ö ylece b ir ö zg ün lü ğ ün a y rım ın a v arıy o rsak eğer, bu ö z ­ g ü n lü ğ ü n am ac ın a h iz m et ettiğ i k a b u l edilm elidir. B u en ö nem li ve e n tem el anlatım arac ın ın b elli film sana tç ıla rın ca an la şıld ı­ ğını kanıtlar: çekim i en etkili açıd an yap m ak . O lay ın geçtiğ i 53 R U D O L F A R N H E IM od an ın d ö rd ü n cü d u v a rın ın film d e d ışarıd a b ırak ılm ad ığ m ı b ili­ yo ru z; k am era d a o d ad a b u lu n u r ve öy küy e k atılır." F ilm y ö n e tm e n le rin in b u araçları etkili k u lla n m a n o k ta sın a ç o k yavaş eriştik le rin i a n lam ak ço k kolay. S in em an ın ilkin, ge rçek olay la rı m e k an ik o la ra k k ay de tm e a rz u su n d a n d o ğ d u ğ u ­ nu yu k arıd a b elirtm iştik . İlgi, k o n u d an b iç im lerin ö ze llik lerin e kay an a değ in , sin em a b ir san at olm am ıştı. Ş im diy e k ad ar belli ge rçe k olay ları, ya ln ız ca k a y d etm ey e g ö tü ren şey, şim di n e sn e ­ leri film e ö zg ü özel araç la rla g ö ste rm e am ac ın a dön üştü. B u a raç la r istenen ne sn en in y en id en ü retim in d en d ah a fazlasını y apa b ilirler; o nu g eliştirir, ona b ir biçim k aza n d ırır, n esn en in özel n itelik lerin i aç ık la r, o nu canlı ve sü slü hale sokarlar. M e­ kan ik yenide n ü re tim in bittiğ i, anlatım k o şu lla rın ın nesneyi b iç im le n d irm ey e h iz m et ettiği y erd e sanat b aşlar. İzleyici, y al­ nız ca içeriğe d ik k at etm ek le y etin d iğ in d e tam an lam ı y ak ala­ yam az: bu b ir lo ko m otifin g ö rü n tü sü , bu iki sev g ilin in ve bu d a öfk esi b u rn u n d a b ir garso n un . İzley ici d ik k atin i biç im e y ö n le n ­ dirm ey e h azırlan m alı ve loko m o tifin , sevg ilile rin ve garso nu n n a s ı l a n latıld ığ ın ı d eğ erle n d ireb ilm elid ir. A z a la n D e r in liğ in S a n a ts a l K u lla n ım ı F ilm d e y e n id e n ü r e tile n h e r n e s n e k a tı v e a y n ı z a m a n d a d iiz g ö r ü n ü r . B u g e r ç e k , d a h a ö n c e s ö z ü e d ile n b a ş a rılı ç e k im le r le s a ğ la n a n e tk ile y ic i s o n u ç la r a f a z la s ıy la k a tk ıd a b u lu n u r. B ir in s a n ın a ltta n g ö r ü n ü ş ü n d e d o ğ a l b iç im b ü ­ y ü k ö lç ü d e b o z u lm u ş o la r a k g ö r ü lü r ; ç ü n k ü d e r in lik e tk is i a z a lm ış tır . A y n ı g ö r ü n tü y e s te r e o s k o p ta b a k ıld ığ ın d a b i ­ ç im i d a h a a z b o z u lm u ş g ö r ü n ü r . Ç o k o y lu m lu g ö v d e ile o r a n tıs ız k ü ç ü k lü k te k a f a a r a s ın d a k i k a r ş ıtlık k ıs a ltım a b a ğ lıy m ış g ib i a lg ıla n d ığ ın d a d a h a a z e tk ilid ir . A n c a k , u z a m ç o k a z d u y u m s a n ıy o r s a v e g ö r ü n tü le n e n n e s n e n in ü ç b o y u tlu o y lu m u d ü z le ş tir ilm iş s e , ç o k b ü y ü k b ir b e d e n v e ç o k k ü ç ü k b ir k a f a g ö r ü lü r . 54 S A N A T O L A R A K S İN E M A S in em an ın biç im sel n itelik le ri, d erin lik alg ısının o lm am a­ sından kay nak lanır. H er iyi film çek im i, çizg isel bir k o m p o z is­ yon olara k biçim sel an lam d a ta tm in ed ic id ir. Ç izg iler, k en arla ra o ld uğ u k ad ar b irb irlerin e de b ağ la n tılı o larak, uy um lu b ir b i­ çim de y erle ştirilm iştir. Işık d ağ ılım ı ve g ö lg e le r çekim d e do ğru d en ge le nm iştir. İzleyicin in d ik k ati, y aln ız ca uzam sal izlenim z a y ıf oldu ğ un da , çizgile rin ik ib oy utlu y ap ısın a v e g ö lg e k ü m e­ lerin e yönelir. B unun la b irlik te , b u n la r g erçe k te üçboy utlu nes­ n e le rin içerdiği ö ğ elerd ir ve sad ece b ir d üzlem e yan sıtıld ık ları iç in yü ze ysel ko m po zisy on un ö ğ eleri olm uşlard ır. Y u k arıd a b ir d an sçın ın eteğinin , ca m b ir ta b ak ad an nasıl bir çiçeğ in açılıp k ap an an taçyaprakları gib i g ö rü n d ü ğ ü n d e n sö z etm iştik. C an sız bir n esn e olara k eteğ in n orm al v e k arak te ristik bir özelliğ i o l­ m ad ığ ın da n, bu tam am en işlevi o lm ay an bir etkidir. E teğ in k e­ narla rın ın ilgi çekici b ir şekild e genişle m esi ve daralm ası, yal­ nız ca belirli b ir bakış açısın da n b ak ıld ığ ın d a v e sonra d üz bir yü ze ye y an sıtıld ığ ın da o rtaya çıkar. Bu ste reo sk o p ik film d e daha az fark edilecektir. S ad ece d erin lik azaldığ ınd a, eteğin aşağı-y uk arı harek eti, iç eri-d tşarı b ir h arek et izlenim i verir. Y e ­ niden üretilen her n esn en in ayn ı an da b irb irin d en tam am en farklı iki farklı biç im de g ö rü n m esi -ya n i, ikiboyutlu v e ü çb o ­ yutlu o la ra k - ve aynı n esn en in iki k o şu ld a iki farklı işlevi y eri­ ne getirm esi sinem anın en ö nem li b iç im sel özellik le rin d en b iri­ dir. D erin liğin azalm ası, n esn ele rin üst ü ste binm elerinin p ers­ p ektife bağlı olarak v u rg u lan m asın ı sağlar. S tereo sk op ik bir g örün tü de , çeşitli nesn elerin b irb iriy le ilişkili olarak y erle şti­ rilm esi, gerçe k ya şam da o ld u ğ u n d an d a h a etkileyici olm az. Ç e­ şitli nesn elerin belirli kısım la rın ın ö n ü n e g elen d iğ er n esnelerce kapatılm ası rastlan tısal ve ö ne m sizm iş gibi görünür. D o ğrusu , ste reo sko p ik b ir gö rü n tü d e k a m e ra n ın k on um u p ek ö n em se n ­ m ez, çü nk ü b ir başka g örü ş aç ısın d an kolayca gö rü leb ilecek 55 R U D O L F A R N H E IM üç b o y u tlu b ir u za m o ld u ğ u aç ık ça gö rü lü r. A n c a k d e rin lik iz le ­ nim i yo ksa, p e rsp e k tif d ik k a t çekici v e etk iley ic id ir. N ey in g ö ­ rü ndü ğü, ne yin g iz len d iğ i y aln ızca am aca y ö n e lik o la ra k d ü ­ zen len d iğ in d e ilgi çe k er; k işi, n esn elerin n iy e b ir b a şk a şek ild e değil de b u şek ild e y erle ştirild iğ in i an lam ak için d ü şü n m e y e zorlanır. N e sn e le r arasın d a b oşlu k y oktur; b irb irle rin e y a p ışık y ü zey ler g ib id irle r v e n ered e y se a y n ı d ü zlem d ey m iş gib i g ö rü ­ nürler. B ö y le lik le d erin liğ in o lm am ası, film g ö rü n tü sü n e h o şa g i­ den b ir ge rçek d işilik u n su ru katar. N e sn e le rin k o m p o z isy o n el ve çağrışım sal b ir b iç im d e ü st ü ste b in d irilm esi g ib i b iç im sel n itelik le r iz leyicin in dik ka tin i çe k m ey i b aşarır. U z a m izlenim i gü çlü olsaydı, y u k arıd a a n lattığ ım ız kızın y ü zü n ü n y arısın ın , ad am ın ka fasım n k aran lık silu etiy le k ap atıld ığ ı çek im , bu k a d a r etk iley ic i o lm az d ı. Ç a rp ıc ı etkiyi sa ğ la m ak için y ü zd ek i b ö ­ lünm enin te sadü fi o lm ad ığ ın ın , b ir am aca y ö n elik o ld u ğ u n u n an la şılm ası zo ru n lu d u r. İki yü z hem en hem en a y n ı d ü z le m ­ deym iş gibi g ö rü n m elid ir v e aralarınd a, k o la y ca fark lı bir k o ­ nu m da da y erle ştirileb ilec ek le rin i g ö sterec ek b ir b o şlu k k a l­ m am alıdır. D erinlik algısının olm am asın ın , p sik o lo g la rın b içim v e ebatta "d eğ işm ezlik " o larak ad la nd ırd ık la rı o lg u n u n geçe rliliğ in i ne red ey se ta m am en y itirm esine de yol açtığ ın a ö n ced e n d e ğ in ­ m iştik. Y ön etm en d ik k at çekici etk iler y a ratm ak için bu d u ­ ru m da n yararlanır. H erkes b ir film de k arşıdan h ız la g elen b ir tre n görm üştü r. T ren , izley ic in in üzerin e do ğru g eliy o rm u ş gibi görün ür. Etki ço k can lıd ır; çü nk ü lo ko m otifle h iç b ir tem el iliş­ kisi olm ay an am a iz le y ic in in k o n u m u n a -daha d o ğ ru su- k a m e ­ ranın k o n u m u n a bağ lı o la n bir b aşk a dev im sel k ay n ak ta ra fın ­ dan hız la ön e g itm e h arek etin in d evim sel g ücü arttırılm ıştır. L o k o m o tif y ak ın la ştık ça daha b üy ü k gö rü nü r, p erd ed ek i k a ra n ­ lık kü tle ç o k b ü y ü k b ir hız la h e r y öne y ay ılır (p erd en in ken arla - 56 SA N A T O L A R A K S İN E M A n n a do ğ ru de vim sel b ir g en işlem e). L o ko m otifin g erçe k nesnel h arek eti b u genişle m ey le g üç len d irilir. B öy lece, g erçe k te aynı e b a tta k alan n esne nin b ü y üm esi, o n u n g erçektek i ak tiv itesin i ç o ğ a lü r v e y ö ne tm en in b u a k tiv iten in y arattığ ı etkiyi görsel ola­ rak yo ru m la m asın a ya rd ım eder. C ari D rey er'ın T h e P a s s i o n o f J o a n o f A r c adlı film in d e b ir k eşişin hey ec an la ko ltu ğ u n d an ö n e do ğru fırlayışım , kam erayı o y u n cu n u n önü ne, ço k y ak m a y erle ştirerek v urg u lam asın d a da ay n ı ilke uy gu la nır. B öy lece, ö n e doğ ru h arek e t sayesinde fig ü r ço k b ü y ü r ve tüm perdeyi kaplar. B u rad a d a gerçek d ev im sel g ü cü n etk isi tam am en k am eray a bağlı o la ra k şiddetlen dirilm iştir: Y an sıtılan d ü z görü ntü b ird e n büyü m ü ştü r. E ğ e r kam era ke şişte n b ir kaç m etre u zağ a y erle ştirilm iş olsaydı, ö ne doğru h arek e te bağlı o la ra k b üy ük lü ğ ü n artm asın ın hiç b ir etk isi o l­ m azdı. T h e E n d o f S t. P e t e r s b u r g adlı film ind e P ud ov kin, p ersp ek tif n ed en iy le b üy ük lü ğü n d eğ işm esin i m üke m m el ku llanır. A ç ka lm ış iki köylü iş b u lm ak için b ü yü k k en te gelirler. K entin bü y ü k lü ğ ü b u iki fig ürle k arşılaştırılır; köylülerin ken d ilerin in v e iste klerin in ön em sizliği aşağ ıd ak i çek im d e çarpıcı b ir b iç im ­ de gö sterilm iştir: Ö n p la nd a elini b u y u rg an b ir şekild e k ald ır­ m ış çarın büyük ve k aran lık atlı heyk eli vardır; ark a pla nd a, k arın ca gibi gö rü nen iki k ö y lü n ün y ü rü d ü ğ ü b oş m eydan. E ğ er çek im de k i derinlik etkisi b üy ü k o lsa y dı, b a şk a bir d ey işle, h ey ­ kel ve iki köy lü arasın daki u z a k lık alg ılan a b ilir olsaydı, ö n c e ­ likle b ü y ü klü ktek i farklılık bu k ad ar d ik k a t çekici o lm az d ı ve u za k lığın doğal b ir so n ucu g ib i g örü n ü rd ü ; İkincisi, iki in san ve heykel arasın da bö yle açık b ir ilişki ku ru lam azd ı ve bu n ed en le b irb irle riy le k arşılaştırılam azlardı. F ark lı d üzlem lerd e b u lu n ­ du kları aç ık ça an laşılırdı. P u d o v k in 'in çek im in d e, izleyici g e ç ­ m iş den ey im le riy le y o ru m la ya b ilec eğ i uzam sal b ir d u ru m g ö ­ rür. B un a rağm en bu uzam sa l d u ru m alışılm ış derinlik etkisi 57 R U D O L F A R N H E IM olm ak sızın su nu lur. B ö y le ce iki k arın c a h ey kele doğru sü rü n ü yo rm u ş gibi görünü r. K arın ca la rın ve h ey ke lin b irb irle riy le b ir tü r ilişki içind e o ld u kları açık tır; çü n k ü aynı d ü zlem d e g ö rü ­ nürler. G erçekte iki köy lü h ey k eld en bu k a d a r k ü ç ü k d eğ ildir. Ç e­ kim ko layca ta m te rsin d e n y ap ılab ilird i v e iki k ö ylü ön pla nd a çok büyük, çarın cü ce heyk eli ark a pla nd a b asit b ir ak sesu ar olabilirdi. A m a P u d o v k in ’in sah n esin in sem bo lik önem i iki köy lüyü acın ac ak , çare siz, k o rkm uş, kentin b ü y ü k lü ğ ü , katı m erham etsizliği ve en g in liğ i k arşısın d a d eh şete d ü şm ü ş b ir h al­ de g ö sterm esin d ed ir. Y ö n etm en , b üy ü k lü ğ ü d eğ iştireb ilm e g ü ­ cünü dü şü n ce sin i so m u tlaştırm ak için ze k ic e k u llan m ıştır. Bu gerçek nesn elerin biçim i b o zulm ad an , M ısırlılar'ın rö ly efle rin d e galip b ir kralı ço k b üy ü k, d ü şm an la rın ı m in icik fig ürle r o larak b etim le m elerin e be n ze r b iç im d e y apılm ıştır. T h e G e n e r a l L i n e adlı film in d e E isen ste in b en ze r b ir yolla, doğal oranları sem bo lik o la ra k y en id en d üz en le m iştir. B ir sah ­ nede g erek siz resm i işlem lerin , işlerin g erektiğ i gibi y ü rü tü lm e ­ sini en ge lled iğ i bir d e v le t d airesi dü zen in i anlatm ak ister. S te ­ no grafa dik te ettiren b ir m em u r gö rü lü r. M ak in an ın ço k büyü k gö rü n eb ilm esi için k a m e ra h em en dak tilo n un ö n ü n e y e rle şti­ rilm iştir. D aktilon un şary o su ço k büyü k bir silin d ir gib i p e rd e ­ den geçer; da k tilo cu n u n v e dik te eden ada m ın kafaları ark ad a ço k kü çük görünü r. S o n ra b ir d efte rd a r gö rünür: d e fte r k o ca­ m an. kendisi ço k küç ü ktü r. H er şeyd en ön ce soy ut b ir eşitsizlik, görsel b ir e şü siz lik ie so m u tlaştırılm ıştır. K ing V idor'un T h e C r o w d adlı film ind e aşağıdaki etkileyici sahne y er alır: K üçü k b ir ço cu k arka d aşlarıy la k ald ırım d a oturm aktadır. "B abam h e r zam an d er ki..." d iy e sö z b aşlarken, evinin önün le to p la n m ış b ir kalab alık , b ir am b u la n s ve ev e ta ­ şınan bir sedye görür. S o nra endişey le ev in e koşar. V e sıradaki çekim gösterilir: K am era ikinci katın sahanlığın a, aşağ ıy a dö- 58 SA N A T O L A R A K S İN E M A n ü k o la ra k yerle ştirilm iştir. G iriş kapısı aşağ ıd a, ço k k ü çü k gö rü lm ek te d ir ve b elirg in b ir p e rsp e k tif etk isiy le k ap ıd an y u k a­ rıy a d o ğ ru genişle ye rek çıkan b asam a k la r vardır. K az a h ab erin i d u y an insan la r alt kattaki kapıd an b in a y a do luşur. İn san la r k a ­ rın c a la r gibi içeriye akın ederler. B ird e n k ü çü k ço cu k k a la b a lı­ ğın ara sın da n ke n d in e yol açar. Y avaşça, k o rk u yla v e ne o ld u ­ ğ u n u öğ renm en in en dişesiy le m e rd iv en le ri çıkar. İlkin ço k k ü ­ çü k tü r, so nra daha bü yü r, b a sa m a k la r gen işler, k ala b alık a şa ğ ı­ dad ır. D alıa yakm a gelir, o k am eray a yak la ştık ça bü y üy en boş m e rd iv en ço cuğ un etrafın da daha faz la boş alan gösterir. Y u karı çık ar; ko rk unç d ereced e yalnız, p erişan , b ab asın d an y o k su n ka lm ış b ir çocuk. B u etkin in gücü, k u llan ılan a raç la rın y alın lığ ın d a ve d o ğ a llı­ ğ ın d a yatar. U zaklık azald ık ça m e rd iv en b asam ak ların ın g e n iş­ lem esind en daha doğal h iç bir şey y o k tu r; am a sıradan b ir g e r­ çe k , bu rad a derin likli, etk ili, gü zel halk şark ıların d ak i gibi sem b o lik b ir anlam yaratır. B e lirtm ek gerek ki böyle b ir etkin in b aşarılm ası k am eram a­ nın u sta lığına bağlıdır. Y ö netm en v e sen ary o yazarı hay ranlık u y a n d ıra cak b ir çekim p la n lam ış o la bilir; am a eğer k am eram an k am era için doğru b ir k on um seç m ezse, o nu altı san tim y uk arı ya da aşağı yerle ştirirse, iki adım so la k o y m ak yerin e ta m o rta ­ ya ko yarsa, uygun odaksal u zu n lu k ta k i m erceği seç m ezse, çe­ kim de persp ek tifin gücü o rta y a çık m a z ve dü şü n ce y av an la şır. A y rıca, ışıklar doğru y erleştirilm elid ir; geri p la n ın b ira z fazla ay dın la tılm ış olm ası, ön p la n ın o rta sın a çok yakın b ir sp o t la m ­ bası çekim i kökte n de ğ iştireb ilir ve am aç la n an etkiyi y o k e d e ­ bilir. S in em an ın ilk za m an la rın d a y ö n etm en , h e r hangi b ir o y u n ­ c u n u n ellerini ya da ay aklarını o ran tısız b ü y ü k lü k te g ö rü n ec ek şek ild e kam eraya ço k y ak laştırm a m asın a d ik k at ederdi. B ü59 R U D O L F A R N H E IM y ü k lü ktek i d ik k a t çek ici d eğ işim le rin sanatsal etk i y aratm ak için ku llan ılab ile ceğ i, a n c a k sin e m a b ir san at o la ra k k a b u l e d il­ d ik ten son ra an la şıld ı. A zalan derin liğin san atsal k ap asitesi anlaşılırsa, m ü h e n d isle ­ rin üçb oyu tlu film i y a ra tm a k için gö sterdikleri çab a k arm aşık du yg u larla izlenecektir. D erin lik yan ılsam asın ın g ü çlü olduğu b ir film d e b ü y ü klük te ki p ersp ek tife bağlı d eğ işim le rin , gerçek yaşam d ak in den daha fazla b ir etkisi yoktur. B u du ru m d a o n la n n sanatsal b ir araç o la ra k fayd aları u y g u la m ad a ö nem siz o lacaktır. E lbette ikib oyu tlu ilişk ile r z a y ıf ola ca k ve uzam da b ir n esnen in diğerinin arkasınd a g ö rü n m esi ö y le belli olacak ki, tem el sem ­ bolik ilişkiler olduğ u k a d a r y an sıtm a da (projective ) kendini k esinlikle d u y u m satam ay aca k tır. M üh end isler sanatçı d eğ ild ir­ ler. B u nedenle çab aların ı san atçıy a daha etkili araç lar sağ lam a­ y a değil, film g ö rü n tü sü n ü n d oğallığın ı arttırm aya yöneltirler. F ilm in ste reosko p ik n itelik ten b öy le y oksun o lm ası m ühendisi kızdırır. O n un gay esi g erçe k yaşam ı o ld uğ u gibi ta klit etm ektir. F ilm in renk lerd en v e seslerd en y ok su n olm ası onu k ışk ırtır; bu n ed enle kend ini renkli fo to ğ ra f v e sesli film çalışm aların a adar. S ıradan, sanatsal eğ itim i o lm ay an halk da onun gibi hisseder. B ir izleyici film lerd en ge rçe ğ e m üm kü n old uğ u nc a b en zem esin i b ek le r ve bu yüzden üçb oy utlu film i ikiboyutluya, ren k liy i siyah-b eya za, sesliyi sessize tercih eder. F ilm i g erçe k y aşam a yakın laştıran her adım b üy ü k b ir sansasyon yaratır. H er yeni sansasyon dolu salo nlar d em ek tir. D o lay ısıyla film en dü strisinin çıkarı bu teknolojik g elişm elere bağlıdır. R e n k le r in Y o k lu ğ u n u n v e I ş ık la n d ır m a n ın S a n a ts a l K u lla n ım ı R enk ko nu su da d erin lik k o n u su n a benzer. Y ö n etm en siyah v e be yaz a bağlı k alm ak zoru nd a oldu ğu n da , ö ze llik le can lı ve ; etk ileyici so n u çla r y aratab ilir. 60 S A N A T O L A R A K S İN E M A R en k leri -re n k li film in y a p tığ ı g ib i- d o ğ a d a n h a z ır alm a y ıp p a le ti ü ze rin d e o n la rı y e n id e n y a ra ta n ressam , sa n a tsa l o la ra k am a ç la d ığ ın ı a n la tm a sı iç in g e re k liy s e , u y g u n to n se ç im in i, re n k k ü m e le rin in d a ğ ılım ın ı vb. k u lla n a ra k d o ğ a d a n u z a k la ş a ­ b ilir. Ş u ana k a d a r g ö rd ü k le rim iz d e n y o la ç ık a ra k , b ir re n k li film d e k i re n k le r o lsa o ls a d o ğ a ld ır. V e e ğ e r k u su rlu te k n ik d o la y ısıy la h e n ü z ö y le d e ğ ils e le r, d o ğ a llığ ın e k sik o lm a sı sa ­ n a tç ıy a p o ta n siy e l a ç ıd a n fa y d a lı a n la tım a ra ç la rı sa ğ la m az. R en k li film in san atsal o la n a k la rı h a la b e lirs iz lik iç in d e y ­ k e n , siy a h -b e y a z film u z u n y ılla rd ır b ilin m e k te o la n ç o k etk ili b ir a raç tır. V a r olan re n k le rin ( s a f b e y a z d a n k o y u ’ siy a h a k a ­ d a r) g rin in to n la rın a in d irg e n m e si, ış ık v e g ö lg e a ra c ılığ ıy la anlam lı ve sü slü g ö rü n tü le r y a ra tm a y ı o la n a k lı k ıla n , h o şa g id e n b ir do ğ ad an u z a k la şm a d ır. Y ö n etm en (ö ne m i n ad ire n a n la şıla n k a m e ra m a n la rın y a r­ d ım ıy la ), sin em a salo n u n d a g ö ste rild iğ in d e g ö rü n tü le d iğ i n e s ­ n elerin hangi siy a h -b e y a z d e ğ e rle re s a h ip o la c a ğ ın a k a ra r v erm e g üc ün e sah ip tir. Iş ık la n n a sıl y e rle ştird iğ in e , g ö lg e le rin n erey e d ü şeceğ in i a y a rla m a sın a , a ç ık h av a ç a lışm a la rın d a g ü n eşi d ik k a te alarak k a m e ra sın ı n a sıl y e rle ştird iğ in e , s ü z ­ g e ç le rin in ışığı n asıl ald ığ ın a ve y a n s ıttığ ın a g ö re, ay n ı n e s n e ­ yi ço k p a rla k ışık ta y a d a ço k k o y u g ö lg e d e g ö ste re b ilir, a ç ık ren k b ir şey i e şit d erec ed e aç ık b ir o rta m a y e rle ştire b ilir ya da k o y u ren k ark a p la n la k o n tra st y a p a ra k g ö ze ç a rp m a sın a izin v ereb ilir. B u, sin em an ın en ö n e m li e ste tik o la n a k la rın d a n b iri­ dir. A y d ın lığ a k arşılık k a ra n lığ ın , b e y a z saflığ a k arşılık siy a h k ö tü lü ğ ü n , k a sv e t v e p a rla k lık a ra sın d a k i k arşıtlığ ın ilk el am a d a im a etk ile y ic i olan se m b o lik a n la m la n tü ke n m ez . Ö rn eğ in S te m b e rg 'in T h e D o c k ' s o f N e w Y o r k film in d e , film in iki b aş rol o y u n c u su bu y o lla k a ra k te riz e ed ilm iştir. 61 R U D O L F A R N H E IM K ız ın b e y a z y ü z ü , b e y a z g iy s is i, b e y a z s a ç la rı, g e m i a te ş ç is i­ n in k a ra n lık fig ü rü y le g ö rse l b ir k a rş ıtlık iç in d e d ir. B ö y le c e y e rin d e ve s a n a ts a l a ç ıd a n u y g u n o la ra k , iki in s a n ın z ih in le ­ rin in d ra m a tik e tk ile ş im i, g ö rs e l a lg ın ın te m el ö ğ e le ri (p e r ­ d e d e h a re k e t e d e n s iy a h -b e y a z y a m a la r) a ra c ılığ ıy la a ç ık ­ la n m ış tır. A y n ı e tk in in re n k li film ile b a ş a rıla m a y a c a ğ ı a ç ık ­ tır. Y in e ayn ı y o lla , G ra n o w s k y 'n in S o n g o f L i f e a d lı film in d e a m e liy a th a n e d e k i e tk ile y ic i d o ğ u m s a h n e s in in ö lü m c ü l s e s ­ s iz liğ i ve a c ılığ ı; u z u n b e y a z a m e liy a t g iy s ile ri, b e y a z ste ril ç a rş a fla r, b e y a z p a m u k ve k a ra n lık a le tle riy le b irlik te d o k ­ to rla rın k o y u la stik e ld iv e n le ri a ra s ın d a k i re sim se l k a rş ıtlık la b a ş a rılm ış tır. E ğ e r bu k a rş ıtlık k a m e ra m a n ta ra fın d a n b u k a d a r iyi o rta y a ç ık a rılm a m ış o ls a y d ı, s a h n e n in tü m etk isi k a y b o lu rd u . B ir film ç e k i m in d e s a r ış ın b ir k a d ın ın y ü z ü n ü d ü ş ü ­ n ü n : s a ç la r ın v e t e n i n b ir b i r in e y a k ın d o n u k b e y a z r e n g i ( m a v i g ö z l e r b ile b e y a z ım s ıd ı r ) , k a d i f e m s i, k o y u r e n k d u d a k l a r v e k a l e m le ç iz ilm iş , k e s k in , k o y u r e n k k a ş la r l a b ir k a r ş ıt lık y a r a tır . B ö y le b ir y ü z ö y le g a r ip , g e n e le a y k ır ı o ld u ğ u iç in if a d e s i ö y le g ü ç l ü d ü r k i y ü z v e if a d e d a h a f a z la ilg i ç e k e r . K a p k a r a s a ç ö r g ü le r i y le ç e r ç e v e ­ le n m iş b e y a z y ü z ü n g ü z e l v e u y g u n o lu p o lm a d ığ ı k e ­ y if l e in c e le n ir . F ilm le r d e k i ç o ğ u y ü z ü n n e k a d a r g e r ç e k d ış ı, n e k a d a r d o ğ a ü s tü g ö r ü n d ü ğ ü n ü n , - m a k y a j s a n a t ı ­ n ın ö n e m li ö lç ü d e k a t k ıd a b u lu n d u ğ u - s a n a ts a l b i r y a r a t ı o la r a k n a s ıl d o ğ a l b ir g ö r ü n g ü o lm a d ığ ı iz le n im in i v e r ­ d iğ i n in f a r k ın a v a r a n b ir k im s e , f ilm d e k i iy i b i r y ü z d e n , iy i b ir t a ş b a s k ı d a n v e ta h ta b a s k ıd a n a l d ığ ı z e v k i a l a ­ c a k tır . o la n F ilm le r i n p r ö m i y e r le r i n e g itm e b ir k im s e , o y u n c u l a r g ö s te r i m d e n ç ı k tık l a r ın d a , y ü z l e r in in g e rç e k 6 2 a l ış k a n lı ğ ın d a so n ra s e la m a yaşam da n a s ıl SA N A T O L A R A K S İN E M A acıklı ve pem be görün dü ğü n ü bilir. P erd ed ek i b iç im len d irilm iş, an lam lı v e kocam an m ask eler, etten -k em ik ten v arlık la ra b en ­ zem ez ; o n la r görsel m a tery aller, san atın yaratıld ığ ı m a d d e le r­ dir. F ilm g örün tü le rin in k om p o zisy o n u kolay a n la şılır v e cez be dicidir; çü nkü h am m ad d e y aln ız ca siyah, b ey az v e gri ren k küm elerin de n, be ya z ü ze rin e siyah çizg ile rd en ya d a siyah ü ze rin e bey az çizg ile rd en oluşur. A n la şılır ifade lerin b elirli ses pe rd elerin in gam larda d üz en len m e siy le sağ lan d ığ ı ve k o m p o ­ zisy o n d a y aln ızca bu seslerin k ullan ıld ığ ı m ü zik ile b ir k arşı­ la ştırm a yapılab ilir. B u ses d eğ erlerin in birb irini ne k a d a r iyi iz lediğinin duyulm ası zev k alm m asın ı sağ lar. M üziğin sab it ses ton la rı ve en te rv alle r o lm ak sızın o la n ak lı olm am ası gibi, h er­ hangi b ir grafik sanatı da -ta n ım la yıcı v e betim ley ici işlevin den ayrı ola rak - yapıtın yaratıld ığ ı araç , şekil, p arla k lık ve b ü y ü k lü ­ ğ ün n et bir tanım ına olan ak ta n ıd ığ ı sü rece b iç im sel b ir d eğ ere sah ip olabilir. S iy ah -be ya z sö z k o n u su o ld u ğ un d a b u d u ru m en ü s t nok tad ır. B irinci s ın ıf bir film , ö ze llik le iyi R us ve A m e ri­ kan film leri, -ka rak te rsiz ve b elirsiz to n lar değil- öyle b elirg in siy ah -b ey a z de ğe rler su na r ki b iç im sel n itelik leri hem en k e n d i­ ni gö sterir. D ış m ekanın etkisi n ered ey se tam am en ışık la n d ırm ay a b ağ ­ lıdır. W alter R u ttm ann 'ın bü yü k ken tin sen fon isi, B e r l i n adlı film ind e B erlin'in kuzey in d ek i b oş b ir ca dd en in güneş d o ğ ar­ ken gö sterildiği, ünlü b ir çe k im vardır. Bu çek im e caz ibesin i kazand ıran, sabah gök y üz ü n ün ilginç b ir biçim de pu slu olm ası ve bin aların cephe lerinin g iz em li k aran lığ ıd ır; b aşka b ir dey işle grinin değ erlerinin p ay la ştırılm asıd ır. A yn ı cad de ve ayn ı ka­ m era açısı, bütünü yle z a y ıf ve e tk isiz b ir g örün tü de d o ğ u rab i­ lirdi. E lbette bu fark lılık lar, ışık ların k am eram anın d enetim i altın da olduğu stü dyo da daha b elirg in olurd u. S onra b o ş cad d e­ den aşağı doğru yü rü yen b ir kaç a d am gö rü nü r; fab rik ay a gide n 63 R U D O L F A R N H E 1M işçile rd ir bu nlar. G ri g ö k y ü zü n e k arşı siy ah d ış h a tla n g ö rü n ­ m ek ted ir. B ira z d ah a a y d ın la n m ış c ad d e d ek i b u fig ü rler gün do ğu m u n u n giz em in i, a y d ın lık v e k aran lık arasın d a k i g arip anı v u rg ulam ay a ya rd ım eder. F ilm le rd e, k aran lık b ir o d a d a b ird e n o rta y a çık an , eşy aların üze rin d e ge ze n ve belk i g iz le n en b ir fig ü rü ay d ın la ta n b ir el fenerinin ışığının y ara ttığ ı e tk ile r bilin ir. B ü yü k b ir iç rah atla ­ m asıy la ay d ın la n an b ir y ü z ü n d uy g u lu b ey az lığ ın ın , ay ın ö n ü n ­ den geçen b u lu tla rın h arek e tin in , yerde h arek e t ed en y ap ra k la ­ rın g ö lg elerin in , a n id en p arla y an farların , su d a titreşen y a n sı­ m aların, b ey az ten ü z e rin d e siy ah kan le k esin in g ö ze ç arp m ası­ nın, P u d o v k in ’in T h e E n d o f S î. P e t e s b u r g adlı film in d e k a ra n ­ lık g ö k y ü zü n e b ir n a k ışç ın ın iğ ne siyle işle n m iş gib i g ö rü n en beyaz te lg ra f tellerin in k av rayışlı b ir gö ze v ereb ile ce ğ i büyü k zevk bilinir. N e va r ki b u n la r y a ln ız ca siy ah b ey az film c e tadılabilecek zevklerd ir. E ğ er ışık doğru k u lla n ılırsa gö sterilen şey in şek lin i n e tle ş­ tirm eye de ya rd ım e d e r..B u ko n u da sadece, B aran o v sk ay a’nın yü zü nü P u d o v k in yö n etim in d ek i b ir R us film in d e k iy le ve örneğ in P o i s o n o f G a s y a d a L i f e 's L i k e T h a t gibi- y ab an cı b ir stü dy od a çek ilm iş b ir fılm d ek iy le k arşılaştırm a k y e te rlid if/R u s film le rind e ço k n et, n ered e y se kem ikli yü z h atla rın a , etk ili' ve ışık -g ölge k o n trastla rıy la canlan dırılm ış b ir y ü ze sah ip olduğu ayırt edilir. A y nı y ü z A lm an film lerinde d ü z, b elirsiz, gri ve ifadesiz gö rü nü r. H er şey ışık la n dırm ay a v e çek im in u stalıkla yap ılm asın a bağ lıdır. Y a da G reta G arb o'y u b ir A lm an film i T h e J o y l e s s S t r e e t ’te v e A m e rik an film le rind en b irin d e dü şü ­ nün. A lm an film in in A m erik a n film ind en daha eski o ld u ğ u n u ve A lm a n film i çe k ilirk e n m akyaj san atın ın fazla ilerlem em iş oldu ğun u b ir yana b ırak ırsa k , bu şah an e k ad ın ın yü zü gü çlü kle tan ınacaktır. A lm an film in d e y üzü fazla b e y a z ve m a sk e gibi, cildi b elirsiz ve gri, g ö zleri ifadesiz, saçları toz lu gib i gö rünür. 64 SA N A T O L A R A K S İN E M A H erh an gi bir A m erik an film ind e ten i saten gibi bir p arla k lığ a sah iptir, duru ve sakin g özleri o la ğ an ü stü d e lic id ir vc y u m u şak , ip ek si saçları gizem li b ir ışıkla parla r. İyi bir ışıkland ırm anın y ard ım ıy la dü ze n siz y ü z hatları uy um lu , b ir y ü z bitkin v ey a can lı, ge nç ya da ya şlı g ö sterileb ilir. İç m eka n lard a ve dış m e ­ k an lard a da aynısı geçerlidir. Işık la n d ırm ay a b ağ lı ola rak , bir o da sıcak ve raha t ya d â so ğuk ve çıp lak , bü yü k veya kü çü k , te m iz veya kirli gö rü ne b ilir; ilk b ak ışta etk ileyici ya da ta m a­ m en sırad an ve ön em siz ola bilir. K a ra n lık b ir y e re düşen gü n eş ışınlarının etkisi, renkli film de aynı b aşarıy a ulaşam az. Ş im ­ şek le r çakan b ir k ır m an za rasın ın çek ic iliğ i, koyu renk b ir p e r­ d ed en içeri sü zülen solgun ışık, b ir d ağ sıra sın ın karanlık göky ü zü nd ek i silueti, bir endüstri sah asın ın kirli griliği, d algalana n m ısır tarlası, gün ışığın d a ağ aç d alların ın gölgeleri arasın d a dan s ed en dam lacıklar; tüm b u n la r b ir anlatı film inde istenen ruh hallerinin tam am en do ğal b ir b iç im d e anlatılm asına yaray an siy ah -b ey a z etkilerdir. F ritz L an g 'in T h e N i b e l u n g e n S a ğ a fil­ m in de ki, S ieg fricd’ın b üy ülü b ir orm an da n atla geçtiği ü n lü ilk sahneyi hatırlam ak yeterli olacaktır.. S ıra d an m addelerin ö zy ap ısım n du y u m san m asın ın v erd iğ i özel zevk (ağır dem ir, p arlak te ne k e, p ü rü zsü z kürk, bir h ay v a­ nın kıllı postu, yum uşak ten gib i), film in ve fotoğrafın ren ksiz olm asıy la arttırılır. T erb o rc h tarafın d an yapılan ünlü ipek re­ sim lerini delil olara k g ö sterirsek , şü p h esiz özyapı renklerle d o ­ ğaya daha sadık olarak ü retilir. E ğ er gerçek nesnelerin y an ılsa­ m asını verm e sanatı resim d e bile b ü yü k bir hayran lık uyan dırıy orsa, renk lerin yardım ı o lm adan, y aln ızca siyah ve bey az la sağlan dığın da etki daha o la ğ an ü stü ve hey ecan verici olur. B ir fotoğrafçı görünen nitelikleri o la ğ an ü stü bir bağlılıkla k a y d e t­ m ek gibi çok zo r b ir sanatı ve d o la y ısıy la konusunun gerçe kçi g örü n tü sü n ü yaratm ayı bazen başarır. D iğ er yandan, h azırla n ­ m ış b ir yem ek m asasın ın film d e ne k ad ar garip göründüğü ge- 65 R U D O L F A R N H E IM n ellik le fa rk ed ilir: in san lar n e garip siy ah şey le r y iy o rlar, k ü ­ çü k lek eler, sü m ü k gibi k ay g an , p arla k to p a k la r v e h er çe şit yavan şey. O nları k e se rle r ve n eşey le ağ ızla rın a g ö tü rü rler; am a ne ye d ik le ri an la şılm az . Işığın sü slem e ve çağ rıştırm a m a k sad ın a h iz m e t ettiğ i, fil­ m in d iğ e r d o n a n ım la rın d a o ld u ğu gibi, an ca k film b ir sanat o l­ d u ğ u n d a kab ul edildi. İlk zam an la rd a, p ersp ek tife b ağ lı b ü y ü k ­ lük d e ğ işim le rin d en v e n esn ele rin ü st ü ste b in d irilm e sin d e n kaçın ıld ığ ı g ib i, d ik k a t çek ici h e r ışık etk isin d en d e k aç ın dırd ı. E ğ er ışık la n d ırm a etk isi g ö rü n tü d e ço k aç ık g ö ze ça rp ıy o rsa, b u n u n p rofesyo n el b ir h ata o ld u ğu d ü şün ü lü rdü . A m erik a lı y ö ­ netm en C e cil B. d e M ille bu etki ü z e rin e d ers v eric i b ir öyk ü anlatır: "S ah ne ç a lışm aların a alışk ın dım v e tiya tro da k u llan d ığ ım gibi ö zel b ir ışık etk isin i, çek m ek te o ld u ğ u m b ir film d e k u llan ­ m ak istedim . S öz k o n u su sah n ed e b ir casu s p erd en in ark asın d an sessizc e çık m ak ta d ır. E tk iy i d ah a g izem li y ap m ak için , casu su n y ü zü nü n ya ln ız ca y arısın ı ayd m latm ay a, gerisin i k aran lık ta b ı­ rak m aya k arar v erdim . E k ran d a n so n uc u izled im v e o la ğ an ü stü etkileyici buldum . F ilm b oy un ca k u llan d ığ ım b u ışık o y u n u n ­ dan çok m em n u n k ald ım ; yan i spot lam b aların ı b ir y an d a y a da d iğ e r yanda k u llan d ım -şim di ö zgü rce u y g u la n an b ir yöntem . F ilm i d ağ ıtım b ü ro su n a g ö n d erd ik te n sonra, m ü d ü rd en beni old u kç a şaşırta n b ir te lg ra f aldım . Ş öyleydi: "S en d elirdin m i? B ir adam ın yarısını g ö ste rd iğ in bir film i tam ü cretin e satab ile­ ceğim izi m i sanıyo rsu n? " M ille, b ü yü k A v rup alı b ir san atçıya g ö n d erm e yap arak m ü şte rilerin e b lö f y a p a n a d ek film red ded ilm iş. Ş ö yle b ir te lg ­ r a f çekm iş: "E ğ er siz R em b ran d t c h i a r o s c u r o 's unu* g ö rd ü ğ ü ­ nüzde tan ım ay aca k k a d a r aptal ada m larsan ız su ç b en d e değil." * I ş ık v e g ö l g e z ı t l ı ğ ı y l a r e s m e d e r i n li k k a z a n d ır m a . 66 SA N A T O L A R A K S İN E M A A m a c ın a ulaşm ış. D ağıtım cı, asıl fiyatın iki katm ı te k lif ed ere k film i alm ış ve şu slo g an la g ö sterim e sunm uş: "R em b ran d t ü slu ­ b u y la ışık landırılm ış ilk film ". B u ö y k ü , s o n b irk a ç y ıld a b a k ış a ç ım ız ın n e ö lç ü d e d e ­ ğ iş tiğ in i g ö s te rir. G ü n ü m ü z d e s ır a d a n h a lk b ile , M ille 'n in o z a m a n d e n e d iğ i g ib i ış ık e tk ile r in e a lış tı. A n c a k o g ü n ­ le r d e film d o ğ a l n e s n e le r in y e n id e n ü r e tilm e s i a n la m ın a g e liy o r d u v e h e r h a n g i b ir b iç im s e l z o r la m a n ın d o ğ a n ın g e r ç e k liğ in e , b a ş k a b ir d e y iş le f ilm in te m e l n e s n e s in e g ö l ­ g e d ü ş ü r d ü ğ ü d ü ş ü n ü lü y o r d u . Y a r ıs ı g ö r ü n e n b ir a d a m y a r ım b ir a d a m d ı. G e r ç e k y a ş a m d a in s a n la r k e s in lik le y a ­ r ım d e ğ ild ir , ö y le y s e B a y d e M ill e ’n in film i iy i d e ğ ild ir . B a s it b ir d e n k le m . I ş ık h e r n e s n e n in h e r a y r ın tıs ı g ö r ü l e ­ c e k b iç im d e y e r le ş tir ilm e liy d i; " r a h a ts ız e d ic i" g ö lg e le r d e ğ il, n e t b ir g e n e l g ö r ü n ü ş is te n iy o r d u . Iş ığ ı s a n a tın y a r a ­ r ın a k u lla n m a n ın ö ğ r e n ilm e s i d a h a s o n r a o ld u . G ö r ü n tü n ü n S ın ır lılığ ın ın v e N e s n e y e O la n U z a k lığ ın S a n a ts a l K u lla n ım ı G ö z le r im iz ö z g ü r c e h e r y ö n e d o ğ r u h a r e k e t e d e b ild iğ i iç in , g ö r ü ş a la n ım ız p r a tik te s ın ır s ız d ır . D iğ e r y a n d a n , b ir. film g ö r ü n tü s ü m u tla k a k e n a r la r la s ın ır la n m ış tır . Y a ln ız c a b u s ın ır la r iç in d e m e y d a n a g e le n ş e y le r g ö r ü n ü r d ü r v e b u n e d e n le y ö n e tm e n g e r ç e k y a ş a m ın s ın ır s ız lığ ın d a n s e ç ­ m e le r y a p m a k z o r u n d a d ır ( o la n a ğ ın a s a h ip tir d e d e n i le b i­ lir). B a ş k a b ir d e y iş le , " m o t i f s e ç e b ilir . G ö r ü n tü n ü n s ı ­ n ır lılığ ı d a p e r s p e k tif g ib i b iç im s e l b ir a ra ç tır. Ç ü n k ü ö z e l a y r ın tıla r ın a ç ığ a ç ık a r ılm a s ın a v e ö n e m k a z a n m a s ın a y a d a ö n e m s iz ş e y le r in d ış a r ıd a b ır a k ılm a s ın a , ç e k im e a n s ız ın s ü r p r iz k a tılm a s ın a , ö r tü lü g e r ç e k le ş e n ş e y le rin g ö r ü n ü r k ılın m a s ın a o la n a k ta n ır. D ahası, b ir g ö rün tü nü n sü sley ic i nitelik leri g ö sterilec ek se çerçev e m u tlak b ir zoru n lu lu k tu r. R esim sel bir ta sa ra n a çısın ­ dan çatı görevi gören belli sın ırla r v arsa, y alnızca tu v alin d o ld u 67 R U D O L F A R N H E IM rulm ası, m ek an ın bö lü m le n m esi vb. dü şü nülür. G ö rü n tü çerç e­ vesi iki dikey, iki y a ta y çizgi içerir. D olay ısıy la çek im d e y er alan he r dik e y ve y atay çizgi b u sın ırlarla p ek iştirilec ek tir. E ğim li çizg ile r eğim li g ö rü n ü r; çün k ü g ö rü n tü n ü n k en arları düz, b aşk a b ir deyişle d ik e y v e yataydır. H er sapm a, neden saptığını g österecek b ir k arşılaştırm a stan dardı gerektirir. İyi bir film gö rü n tü sü n d e, tü m çiz gile r ve d iğ er y ö n elim le r, b irb irleriy le v e k en arlarla dengeli b ir ilişki iç in de olurlar. B ir­ birle rin i p aralel y a da karşıt olarak p ek iştirirler; d u rg u n y a da hareketli, ka rm a şık ya d a b asit ö rü n tü ler kurarlar. A y d ın lığ ın v e karan lığın da ğ ılım ın d a d a du ru m aynıdır. E ğ e r p e rd e sın ırsız b ü y ük lü kte olsayd ı, iyi b ir d ü zen lem e y a p m ak gibi b ir sorun olm ayacak tı; çü nkü b u n u yapm ak için d üz en le ne ce k sınırlı bir alan olm ası gerekir. B elk i seri b ir y ek n esak lığ ın b u lu n du ğ u ve elbette film e gü çlü k le u y g u la n ab ile cek d u v ar kağ ıd ı ta sarım ları hariç , sın ırsız lık ta uy um yo ktur. G ö r ü n tü n ü n b ü y ü k lü ğ ü v e o r a n ın a iliş k in s o r u n b u g ü n le rd e ç o k g ü n c e ld ir . A b e l G a n c e , N a p o ly o n ile ilg ili f ilm in d e b a z ı s a h n e le r i ü ç b ö lm e li p e r d e iç in ç e k m iş ti. G ö s te r im d e a y n ı a n d a ü ç p r o je k tö r ç a lış tı v e b u n e d e n le a n c a k o ld u k ç a u z a k ta n in c e le n e b ile c e k , b ir tü r p a n o r a m ik ş e rit o r ta y a ç ık tı. A m e r ik a 'd a d a b ü y ü tü lm ü ş p e r d e y le ilg ili ç e ş itli d e n e m e le r g e r ç e k le ş tir ilm iş tir . A m a g ö s te r im in y ü ­ z e y i b ü y ü d ü k ç e g ö r ü n tü y ü a n la m lı b ir b iç im d e d ü z e n l e ­ m e k d a h a g ü ç tü r. P e r d e n in b o y u tu n u b ü y ü tm e e ğ ilim i, r e n k li, s te r e o s k o p ik v e s e s li film e d u y u la n h e v e s le b a ş a b a ş tır. B u , s a n a ts a l e tk in in a r a c ın s ın ır lılığ ın a b a ğ lı o l d u ­ ğ u n u b ilm e y e n v e n ite lik te n ç o k n ic e liğ e ö n e m v e r e n i n ­ s a n la r ın is te d iğ i b ir ş e y d ir. O n la r d o ğ a y a y a k la ş m a y a d e ­ v a m e tm e k is te r le r v e b ö y le lik le f ilm in b ir s a n a t o lm a s ın ın g ittik ç e g ü ç le ş tiğ in i a n la m a z la r . Ç eşitli b o y u tlarda k i p erd elerle ilgili d en em eler, b ir kez daha stand art dik dö rtge n şek lin san atsal açıd an n e k a d a r ta tm in edici o ld uğ u so ru sun u g ü n d em e getirm iştir. B ü yü k u sta larca hangi 68 S A N A T O L A R A K S İN E M A şekille rin te rc ih ed ildiğ in i anlam ak için istatiksel araştırm alar yap ılm ıştır. R us yö netm en E ise nstein , H olly w o o d 'ta kaldığ ı d ön em de , farklı b iç im d e m ask la r k u lla n ıla ra k h e r oran da d ik e y ve yatay dikd ö rtg en le rin b iç im le nd irile b ilec eğ i kare perd ey i savu n an b ir k o n feran s verdi. "N e d ik e y ne de yatay şek il tek b aşın a idealdir", ded i v e şöyle d ev am etti, "F ilm g ö rü n tü sü n ü n dik ey v e yatay olm ası y ön ün dek i e ğ ilim le r ayn ı anda n asıl ta t­ m in ed ileb ilir? B öyle b ir çatışm a için u zlaşm a alanı k o la y ca b u lu n u r, bu alan karedir. Y an lard aki y a da yu karıdaki v e a şağ ı­ daki b ö lü m le r m a sk elen diğin de , kare m üm kün olan h e r d ik ­ d ö rtg en i üretebile ce k tek şekildir. A y rıca seyirciye k aren in ko zm ik m u tlak lığın ı kab ul ettirm ek için kare p erd e o ldu ğu gibi de kulla n ılab ilir. P erd en in o rta sın d ak i k üç ü cü k kare g id erek tü m p erde yi kaplayan b ir k areye d ön ü ştü rü le re k , b aşk a b ir d e ­ yişle farklı boyu ttaki karelerin devim sel sek an sıy la bu m u tla k ­ lık ö zellik le vu rg ulanır." F o to ğ rafçılığ ın ve dola yısıyla film san atın ın b aşla n g ıcın d a he r şeyi kapsay an , farklı b ir deyişle tem sil ed ilece k olay ın ya da n esne nin bütünü nü içeren g örü n tü ler çekilirdi. O m u z çekim leri (b ir çift el, b ir yüzün yarısı) o zam an d a çek ileb ilird i, am a ç e ­ kilm ed i. T ekn ik açıd an olanaklı olan şey ler, o n la r arac ılığ ıy la faydalı ve değerli so n u çlar elde ed ileb ilec eğ i ve bu son u çlarm yav an ya d a d erm e çatm a o lm ay ac ağı an la şıld ık tan so nra k u lla ­ n ılm ay a başland ı. B ir adam ın çekim i y ap ılm ak iste n d iğ in d e, fig ü rü n tam am ın ın y a da en azınd an ü s t k ısm ın ın bü tü nü y le g ö ­ rü n m esi zorunluydu. P erdenin k en arların a o lm u şu z bak ılırd ı; h iç b ir şeyi kesm em eliy d iler. İlgi ta m am en çekim i y ap ıla ca k şeye y o ğu nlaşm ıştı, çek im in n e ta rz d a y ap ıld ığ ın a değil. B ö ­ lü m lerin ve izole ed ilm iş ay rın tıla rın y aratıcı b ir b iç im de k u lla­ nılm ası b ir dev rim d i; film in bir san at o labilm esi için film arac ı­ nın tüm özellik leri için aynı d ev rim in gerçe kleşm esi gerekti. A y nı C ecil B. de M ille'n in m ü şte rilerin in k ısm en ayd ın latılm ış yü zlerin o ld uğ u gö rü ntü leri alm ak iste m em esi gibi, d o ğ al b ir 69 R U D O L F A R N H E IM n esn en in g ö rü n tü n ü n k e n arlarıy la b ilerek k esilm esi ab sü rd b u ­ lu ndu . Y alm zc a b ir k aç yıl geçtiği h alde g ü n ü m ü z d e, zam an zam an te le m e tren in çıld ırm asın a izin v erm ek sıra d a n y ö n e t­ m e n le r a rasın d a b ile ço k rağ b et g örm ektedir. T h e C a m e r a m a n adlı film d e B u ste r K eaton b asın fotoğrafları acen tesin de çalışan b ir kıza aşıktır. Ş ö yle b ir sahne y er alır: S a­ bahın erken saatleri. O fis açılır, ça lışan la r gelir. M ü şterilerin kabul edildiği m a say la birlikte b ek le m e o da sı g österilir. B u rası kızın çalıştığı yerdir. K ız içeri g'irer, p alto su nu çıkarır, rah atça oturur. B irden k am era bira zcık y ö n d eğiştirir; şim di b ek le m e od asının şu ana d ek g ö rü n m ey e n kö şesi g ö rü n tü y e girer; B u ster K eaton ap ta lca ö nü ne b ak ara k orada otu rm aktadır. K ızı g ö rm ek için bütün gece o rad a oturm uştur. B u, b ir genel çekim in bile bir bakım a ayrıntı çekim i olab ilec eğini gösterir. "G enel çek im " k e ­ sinlikle göreceli ve kesin liği o lm ay an b ir te rim dir. "G enel çe­ kim , belirli bir d u ru m la ilgili olan h e r şeyin b ü tü nü n ü içerir." de nm edikçe ta nım la n am ay ac ak bir te rim d ir . O fisin tü m ü g ö ste­ rilseydi (b u d urum da o ld u ğu gibi), u y g u la m ad a b u n a genel çe­ kim denirdi. N e va r ki, B u ste r K eato n'ın b ulu n d u ğ u can alıcı köşe görüntüye g irm ez v e çekim in tüm etkisi b una b ağlıdır. A y ­ nı o la y şu şekild e d e g österilebilird i: K ız m erd iv en leri çıkar, ofi­ sin kapısın ı aç a r ve k öşede oturan B u ster K eaton'ı görür. A m a absürd ve abartılı etkin in tüm ü izleyicinin g ö rü lecek ne varsa gö rd üğü ne ina nm asın da n k ay na k la n ır (sırad an in san la rın çalıştı­ ğı sıradan b ir ofis) ve birden sanki gök ten düşm ü ş gibi, kom ik, deli gibi aşık adam ortay a çıkar. Sıra dışı h iç bir şey in b ek le n e­ m eyeceği ciddi b ir ofisin ortasında bilin m ey en b ir zam and an beri bek liy orm u ş gibidir. İzleyiciye verilen p sik olo jik şok ku­ ram sal olarak şu şekild e açıklanabilir: b ütü nü n ta m am ı g ö steri­ lir, izleyici sahte b ir gü v en ce y le y atıştırılır; b ird en bu b ütü nü n tüm yapısı, daha ö n ce olanlarla b ağd aşm a yan ö n em siz bir d ö ­ nüşle değiştirilir. S ı n a r t P e o p l e da C harlie C h ap lin frak la ve k a­ fasınd a şapk asıy la gö rü ld ü ğü nd e b en ze r b ir etki başarılm ıştır. 70 SA N A T O L A R A K S İN E M A A n ca k v ü cu du nu n yaln ızca ü st kısm ı g ö sterilir ve b ird en p an to ­ lo nu nun o lm ad ığ ı ve don uyla durd uğu keşfedilir. B u rad a da gö sterilen kısım (vücud un ü st kısm ı) bütün b ir görüntüdür. A çı­ ğa çıkarm a, görülen şeyi tam am en farklı bir gö rü n ü şte g ö sterir ve onu b ir k arik atü re dö nüştürür. S te m b e rg 'in T h e D o c k s o f N e w Y ork'unda, tam am en farklı b ir ö rn ek olan te kn ed en atlayarak intih ar etm e sahnesi vard ır. T ek n e n in ve ayak ta durup so nra te k n ed en atlayan k ad ın ın y a n ­ sım asının dü ştü ğü titreşen su y ü ze y in d en b aşka hiçbir şey g ö ­ rü nm ez. K ad ın dolaylı o la ra k y an sım asıy la g österilm iştir. S onra kad ın ın kend isi ya nsım asın ın d üştü ğ ü n o k ta y a d üşerk en g ö ste ­ rilir; Y an sım a görün tü n ün ü zerin e g erçe k gö rü n tü n ü n dü şm esi ço k etkiley icidir. E tki neyin g ö sterilec eğ in in çok dikk atli s e ­ çilm esi saye sin de g erçe kleştirilm iştir. K am era öyle y erle ştiril­ m iştir ki, çekim in en ö nem li k ısm ı, n esn en in sıradan te m silind e tam am en ab sürd o la ca k b ir d u rum , b o rd asın d a kad ın ın d u rd uğ u te k n e g ö rü ntü ye kesin lik le girm ez. G örü ntüd e, çek im in y a p ıl­ m asın ın asıl nedeni olan olay ın ön em li b ölü m ün ü n y aln ız ca y an sım ası görünür. A m a olay ın d ire k t çekim ini geçici b ir il­ giyle izleye cek olan izleyici, bu su n u m u n sıra d ışılığ ıy la k a v ra ­ n ır v e h ey ecanland ırılır. B e n z e r sana tsal "nu m aralar" ço k sık ku llan ılır. K ö tü a d a ­ m ın açık ren k b ir du v arın ö n ü n d e k o y u g örü nm esi g ib i, n e re ­ d ey se g elen ek halin i alm ıştır. A slın d a b ir g ö lg e sık sık b ir h a ­ berci görevi üstlenir: S ahibi sah ne y e g irm ed en g ö lg e g ö rü n ü r ve bu say ed e sey ircin in ilgisin i v e d ik ka tin i y ak laşm ak ta o la n şey e çevirir. S ınırlı gö rü n tü n ü n g erçe k değe ri o m u z çek im in d e anlaşılır. A y rıntı k ü çü ld ü k çe gö rü n tü d e daha b ü yü k görünür. O m u z çe­ kim i, san atçın ın , birin in y aşla rla do lu gözleri y a da odan ın b ir kö şesin de k i fare gibi, genel çek im d e k üçü k b ir ay rın tı o lacağ ı için fark edilm ey ece k şeyleri b ü y ü tm esin e yard ım cı olm akla 71 R U D O L F A R N H E IM kalm az, ay rıc a b ü tü n ü n k arak teristik öze lliğ in i d e o rtay a çık a­ rır. Ç oğu zam an y ö n etm en yen i b ir d u rum u iz ley ic isin e b u ay ­ rın tıla r saye sin de sunar. B ir d u v a r saa tin in sarkacı g ö ste rile b i­ lir; sonra bü tü n saat, so n ra k am era u zak laşarak g eriy e g id e r v e od ada oturm uş en d işey le saate b ak an insan la r gö rü n ü r. S aa t sah nen in can a lıc ı n o k ta sı o ld u ğ u için ilk ö n c e gösterilir. P ab st'ın T h e D i a r y o f a L o s t G i r l film ind e b ir ısla he v i şu şe k il­ de su nulm uştur: îlk ö nce, saç la rın ı g erg in ce geriy e d o ğ ru to p ­ lam ış b ir ö ğ retm en in ac ım asız , aksi y üzü g ö sterilir; so n ra da ritm ik ha rek e tlerle b ir g o n g a v u rd u ğ u. K am era g eriy e do ğru h arek et ed er ve ö ğ retm en in k ız ların y em ek yed iğ i b ir m asan ın b aşın d a d urdu ğu v e k ız la rın k aşığ ı g o n gu n v uru şla rın a g ö re ağ ız la n n a so ktu kları gö rü lü r. A y nı zam an d a d u ru m u ö rn ek le y en bir ayrıntı olan, an latılm ak istenen ana şey izley ic in in ilg isini doğ ru çiz gide y ö n le n d ire c e k ve b ir sü rp riz u nsu ru sağ lay aca k biçim d e ayrılm ıştır. B ir ayrın tıd an b aşla y a rak y a v a şç a açığa çık arm a d ah a h ey ec an v erici o ld u ğ u için, b ü tü n sah n en in b ir an d a g örülm esin d en d a h a faz la ilgi çeker. B ir ayrın tıdan bütün b ir g ö rü n tü ye d o ğ ru ilerleye n sa h n e le ­ rin sekansı çeşitli yo llarla g ö sterileb ilir. B ü tü n ve a y rın tıla r ayrı ayrı çek ilip, b itm iş şeritte birbirin e ek le ne b ilir; bu d u ru m d a çek ü n le r birin den d iğ e rin e atla m a la rla geçer. Y a da çe k im devam ederk en kam era geriy e d o ğ ru h arek et ettirilir, b ö y le ce p e rd ed e gö rü nen şey gittik ç e daha kü çük v e daha kapsam lı g ö rü nü r; ilk b aşta b ü yü k olan ay rın tı y av aş y av aş k ü çü lü r ve sah n ed e kendi yerini bulur. Y a d a ü çü n cü o larak, o p eratö r h areketli m ask la r ku llan ırk en k am era ayn ı k o n u m u n d a bırakılır. B ö y le ce b aşta görün tü nü n b ü y ü k b ir k ısm ı k aran lık ta k alır ve sah n en in bir ayrıntısı -diye lim ki b ir k afa- k ü ç ü k b ir d aire için de, san k i p e r­ den in üzerind eki b ir d elik ten g örü nü y orm u ş gibi g ö rü nü r. S o n ­ ra bu delik ten b aşla y a rak b ü tü n çekim açılır. 72 SA N A T O L A R A K S İN E M A O m u z çekim ini ku llan m an ın b aşka y o lla n da v a rd ır ve b u n la n he rh an g i belli b ir p la n a y erle ştirm e k daha zordur. T h e D o c k s o f N e w Y o r k ' da b ir d en iz ci ile fah işe arasın d a g eçe n b ir a şk sahn esi vardır. O tu rm u ş iç m ek te d irle r v e pek fazla aşk işa ­ reti yok tur. S on ra aray a b ir o m u z çek im i g irer, g izem li ve sek si b ir ayrıntı: ad am kadını eğ len d irm e k için k asların ı o y n atırk en , k a d ın adam ın y ak ışık sız b ir d ö v m ey le kap lı çıp lak k olu nu is­ te k le ok şam aktadır. A ynı sah n e g en el çe k im le çek ilsey d i bu k a d a r etk ileyici olm azd ı. A d am ın b ü tü n ü y erin e y aln ız ca gü çlü , çıp la k , uyarıc ı b iç im d e sü slen m iş ko lu görünü r. P a r s p r o t o t o k u ralın ın başarılı b ir uy gu lam asıd ır: B u kadın adam ın g ü c ü n ­ d e n , çıp la k lığ ın d an v e kasların dan b aşk a b ir şey görm ez. A d ım la rın sesini görsel o la ra k b elirtm ek için m e rd iv en çık an b ir adam ın ay ak la rın ın ya da iki sev g ilin in b aca k ların ın g ö ste ­ rilm esin e b en ze r örne k le r h er film d e bulun ab ilir. F ey de r'in L e s N o u v e a u x M e s s i e u r s adlı film ind e, b ir işçi k olo n isin d e b ir kaç yen i bin an ın törenle açılm asını an latan b ir sahn e vardır. B aşk an te laş için ded ir ve bü tün alay ayn ı h iz ay a g eçen e d e k k o n tro lle ­ rin i g ittik çe hız landırır. A rk asın d an , alayın içinde y ü zü n ü üzü n tü y le asm ış, he rh ang i b iri o la n şişm an b ir ad am ın o m u z ç e ­ kim i gösterilir. B u adam tüm d ert o rtak ların ın b ir tem silcisi o la ­ rak seçilm iştir. P u dov kin 'in M o t h e r adlı film in d e m ahk em e sa­ lo nların d a geçen sah n elerin ö ncesin de , b in a n ın gri ta şların ın h ız lıca birbirini izleyen o m u z çek im leri, b ir k eresin de de n ö b et tu tan askerlerd en birinin çizm elerin in ço k b üy ük g ö rü n tü sü g österilm iştir. B und an so n rak i sa h n ele rin ruh haline ilişkin m ü ­ ke m m el b ir giriş olan çizm eler, k aran lık v e esraren g iz b ir h a ­ y a le t gibidir. D oğ ru su R u slar o m u z çek im le ri için tam am e n y e ­ ni te k n ik le r geliştirm işlerd ir. B öy le lik le görün tü nü n alan ın ı v e nesn ey e olan uzaklığ ı d e ­ ğiştirm e olanağ ı yö n etm en e h erh an gi b ir sah n en in bü tü n ü n ü ge rçe k lik le ça tışm ad an k o la y ca b ö lm e o la n ağ ın ı sağlar. P arça- 73 R U D O L F A R N H E IM lar bü tün ü te m sil ed eb ilirler; ö n em li y a d a d ik k a te d e ğ e r olan b ir şey gö rü n tü n ü n d ışın d a b ırak ıla ra k g ec ik tirim yaratıla b ilir. B elli b ö lü m ler, iz le y ic in in o n la rın g ö rü n tü sü n d e sem b o lik a n ­ lam lar aram asın a n ed en o la cak şekild e v u rg u lan ab ilir. D ik k at önem li ay rın tıla ra yo ğ u n la ştırılab ilir. H er şeye k arşın o m u z çek im in in cid d i bir sak ın ca sı vardır. N esn enin için de b u lu n d u ğ u o rtam ya d a n esn en in ü stle n d iğ i rol açısın da n iz leyiciy i k o la y ca k aran lık ta b ıra ka b ilir. B u du ru m özellik le om uz çek im i ço k faz la olan, nerede y se hiç g en el ç e ­ kim olm ayan, D rey er'in T h e P a s s i o n o f J o a n o f A r c ' ı ve b ir kaç R us film i gibi film le rd e geçe rlid ir. O m u z çekim i b ir ada m ın kafasını gö sterir; am a o n a baka ra k ada m ın n e re d e old u ğ u n u, kafan ın kim e ait o ld u ğ u n u , a d am ın iç erid e m i d ışarıd a m ı o ld u ­ ğunu, d iğ e r in sanlara g ö re n asıl k o n u m la n d ığ ın ı, o n la ra u z a k m ı yakın m ı old u ğ u n u , y ü zü n ü n o n la ra d ön ü k o lu p o lm ad ığ ın ı, on larla aynı o d ad a m ı y o k sa b aşk a b ir yerd e m i o ld u ğ u n u söy ­ leyem eyiz. O m u z çe kim le rin in ço k fazla olm ası iz le y ic in in sı­ kıcı b ir b elirsizlik ve k o n u m su z lu k d u y g usun a k a p ılm a sın a yol açar kolayca. B u n e d e n le yö n etm en , o m u z çe k im le rin i y aln ız ku llan m am ası g erek tiğ in i, genel d uru m a ilişk in g erek li bilgiyi verecek olan genel çek im le rle b ir arad a k u llan m ak zo ru n d a o l­ duğun u an layacak tır. D iğ er ya ndan, y ö n etm en h er şeye rağ m en tiy atro n u n y o k su n olduğu, ko n usun a olan u za k lığ ın ı seçm e gücü saye sin d e değerli bir an latım arac ın a sah iptir. T iy atro d a izleyici o y u n u n geçtiği yere hep aynı u z a k lık ta k a lır ve do la yısıy la o la y la r v e n esn ele r ancak be lli b ir b ü y ü k lü k te gö sterileb ilir. Ö rn eğ in , yü z ifa d e si­ nin inc eliklerini iz le y ic ile rin sah n ey e y ak ın o tu rm ay an b ö lü m ü görem ez. Ç ok k eskin g ö zlere veya - aslın d a g ö rü n tü yü ta h rif ettiği için uy g u n su z o la n - op era g ö zlü k lerin e sah ip o lm adıkça , ilk balk on d ak i seyirci b ile sah ne d e g ö sterilen şey in a n c a k çok küçük b ir p arça sın ı g öreb ilec ek tir. 74 S A N A T O L A R A K S İN E M A B u n u n la b irlik te sö zü e d ile n y a ln ız c a g ö rsel n e tliğ e ilişk in te k n ik so ru n la r d eğ ild ir. İz le y ic in in sa h n e y e sa b it u z a k lık ta o lm ası, sahn ed ek i h a re k e tle rin v e d ek o rla rın , e ste tik a çıd an ço k ö ne m li olan "b ü y ü k lü ğ ü n " s a b it d e ğ e rle n d irilm e sin e n e ­ den olur. B ir g ö rm e n o k ta sın d a n o y u n c u la rın h a re k e tle ri, k o stü m le ri, d ek o r an ca k a y rım sa m a n ın e n a lt sın ırın d a e tk ili­ dir. F ilm bu g e ç e rlilik a lan ın ı b ü y ü te b ilir v e d ah a ö n e m lisi o n u n y ö n ü n ü d e ğ iştire b ilir. İz le y ic i b ü tü n b ir o d ay a b a k ıy o rk en , k a m e ra ayn ı y e rd e ilg in in m e rk e z in i ta m am e n fark lı ş e y ­ le rin b e lirle d iğ i, ta m am e n fark lı şe y le rin b ü y ü k ve ö n em li o l­ d u ğ u ve m u h tem elen b ir sa n iy e ö n c e g en el ç e k im d e ö n em li o la n şe y le rin d ışa rıd a b ıra k ıld ığ ı, ta m a m e n fark lı b ir sah n e üretir. İki k işin in b u lu n d u ğ u b ir o d a d a n b ir m a sa n ın y a ln ız c a y a rım m etre k arelik b ö lü m ü n ü n g ö rü n d ü ğ ü b ir o m u z ç e k im in e g e ç ilir; m a sa n ın ü ze rin d e m u h te m e le n ö n ce k i g ö rü n tü d e k ü ­ çü k b ir y e r k a p la d ığ ı için d ik k a t ç e k m e m iş o la n b ir çiçek v a r­ dır. Ş im d i od ak olan ç iç e ğ e ay n ı b ü y ü k lü k te , eşit d erec ed e ön em li, d ah a ön ce ço k k ü çü k , ö n e m siz o la n ve ö n em li b ir rol o y n am ay an b ir el yaklaşır. B u neden le sinem anın çalışm a alanı tiy atro y la k arşılaştırıl­ d ığ ın d a çok büyüktür. Ş unu da ek le m ek g erek ir ki tiyatro d a can sız bir nesneyi v u rg u la m ak te k n ik açıd an olan aklı olsayd ı bile bu pek uygun olm azd ı. T iy atro k o n u şu la n sözlere dayanır. İçind e hay v an lar ya da çiç e k le r g ib i o y u na yalnızca g ö rü n tü le­ riyle ya da seslerin eşlik e ttiğ i v e y a etm ed iğ i d ev in im le riy le katılan dilsiz ne sne le r b arın dıran sa h n ele r ile anlam ları d iy a ­ log lard a yatan sırad an d ram a tik sah n ele r b ağ d aşık b ir etkiyle b irle ştirilem ezler. B u n a b e n z e r b ir şey tiya tro da ço k n ad ire n ola na k lıd ır. T em elde d iy alo g la ra day an an sesli bir film de o ld u ­ ğu gib i önem li n o k ta larda b ö y le sah n elerin su nu lm ası, rah atsız edici ve tu ta rsız b ir etki yaratır. 75 R U D O L F A R N H E IM O y u n cu la r sü rekli k o n u ştu k ta n için tiy atro n u n b ü tü n ü y le na sıl d oğ ay a ayk ırı, n asıl stilize ed ilm iş o ldu ğu b elk i de h iç açıkç a d ik k a t çekm edi. B u n u n tiy atro y a giden ço k az insanın ak lın a gelm esi ö ne m li b ir konudur. S ö zle r h er e y lem in ü ze rini ö rte r ve etk isin i aza ltır. İlk ta slak ta bile sah n ele r ö y le p la n la n ır ki, ola y la r d iz isi aralık sız k o n u şm alarla açık lan ır. A slın d a ey ­ lem in tek b aşın a sö zle re ü stü n olm ası b ir k u su r o la ra k görülür. S özler, tiy atro n un en ö n em li ayırıcı özelliğ i, sana tın b in le rce yıllık evrim i b o y u n ca radikal b ir anlatım arac ın a dö n üştü . A n ­ cak bu sun uş yö n te m in in akış ile b ir ilg isin in o lm ad ığ ı, an ca k iyi b ir sessiz film de sö zcü k le r h iç b ir şekild e k u llan ılm ak sız ın ola y la r diz isin in na sıl k o la y ca ilerlediği g ö rü ld ü k ten so n ra tam o la ra k anlaşılac ak tır. F ilm , can sız n e sn e le rin k en d ile rin e d ik k a t ç ek m ele rin i o la­ naklı kılar. T iyo trad a b elli bir sah ne d e m asanın ü zerin d e bir çiçeğ in b u lu n d u ğ u n u v arsay alım . B u çiçe k o y u n cu ların y ard ım ı olm ak sızın sey ircilerin d ik k a tin i asla çekem ez. T iy atro y ö n e t­ m en i ya da oyun yaza rı, oyu n sırasın d a bu k ü çü k ay rın tın ın a y ­ rım ına varm ası o la sılığ ın a g üv enem ez; çü nk ü sey ircile rin d ik ­ katinin sürekli o yu n un asıl k o n u su n a y ö n le n d irilm esi g erek ir. F ilm yö netm eni izley icisinin dik ka tin i m ü m kü n olan en iyi şekild e kon trol ed eb ilir. Ç ünkü kam erayı dilediği y ere y e rle şti­ rerek o an da en ön em li o la n şeyi ek ran a ta şır ve çiç e ğ in "Ş im di bana bakın." diy e b ağ ırm asın a g erek k alm ad an o n a g e re k li önem i k az and ıra bilir. İzley icin in ilgisi k açın ılm az o la ra k ona yö nelir; çü nk ü y ö n e tm e n o an d a b aşk a h iç b ir şey gö ste rm ez . A ynı şekild e, y e rd e yü rü y en b ir sinek, sig aran ın d u m an ı gibi tiyatro sah n esin d e dik k a ti k en d ile rin e çek ece k k a d a r v u rg ulu o la m ay ac ak d iğ e r ay rın tılara film d e g erekli v u rg u k az an d ırılır. B ir film d e, bu k ü çü k olaylar, aksesua rla rın ü stle n d iğ i roller, "m akro sk op ik" ola nlarla , o yu nc u la rın o y n ad ık la rıy la aynı tü r­ de nd ir kesin likle. D olay ısıy la fazlasıy la y eterli b ir b ağ d aşık lık çık ar ortaya. 76 SA N A T O L A R A K S İN E M A N esn ey e olan uzaklığı h ız lıca d eğ iştirm e o la n ağ ı, do ğal o la ­ rak b ü y ü k lü k stan d artların ın g ö rece li o lm asın a yol açar. İzleyici g ö rd ü ğ ü şeyi d eğ erle n dirm ek k o n u su n d a d en ey im le rin i k u lla­ na m az sa; örn eğ in bir sineğin g erçe k te n kü çük , b ir dağ ın ise b ü ­ y ü k old u ğ u n u b ilm iy o rsa, g ö sterilen şey in n esnel bü y ü k lü ğ ü n ü d e ğ erlen d irm e ko nu su n da h iç b ir d ay an ağ ı yok tur. K am era n ın n esn ed en ne kadar uzak lıkta d u rd uğ un u bilm esin in b ir y o lu yok tu r. M im arlığ a ilişkin bir se rg in in h ab er film ind e b ir araz id e in şa ed ilm iş evlerin b ir kaç çek im i, h em en ark asın d a n da R o m a şeh rin in kü çü k alçı m od elinin çek im le ri g österilir. İlk g ö rü n tü ­ lerdeki e v le r olağan bo y u tlard ad ır v e g erek en u za k lıktan ç e k il­ m iştir; so n rak ilerd ek iler an ca k b ir kaç p arm a k y ük sek liğ in d e ve y akın da n çekilm iş olm aların a k arşın , izley ic iy e h er iki ev k ü ­ m esi de e şit büy ük lü kte gö rünür. B u rad a d en ey im in ev le rin g ö ­ receli bü yü k lü klerin i d eğ erlen d irm ed e izle yiciy e h iç b ir yararı yoktur. G örecelilik , bir yandan ta m am e n farklı bü yük lü k tek i şey le ­ rin aynı büy üklükte g ö ste rilm esi ve b öy lece b irb irleriy le ilişkile n dirilm eleri ola n ak la rın ı doğ urur. A lm an y a'd ak i ü n iv e r­ site y aşam ın a ilişkin bir film de, k an ep e d e horlayan b ir ö ğ re n c i­ n in yu v arlık kam ı bir m an za ra çek im ine zin cirle nir: H eid elbe rg ya k ın la rın d a k i aynı biçim d e y u v a rla k b ir tepe. G erçe k te ta m a­ m en farklı büy üklükte olan bu iki şey, k am ın y ak ın d an , tep enin uz ak tan çek ilm esiy le b asitçe ve k olay ca birleştirilm iştir. B ö y ­ lelikle ikisi arasınd a keyifli b ir k arşılaştırm a yap m a olanağ ı v e­ rilm iştir. D iğ er taraftan, belli e tk ile r iz ley ic in in gö sterilen şeyin g e r­ çe k büy ük lü ğü ko nu su n da kand ırılm asın ı sağlay ab ilir. B ir k ere­ sin d e b ir eleştirm en , film san atın ın dilin e ilişkin stan d art b ir ö rne k d iy e Ibsen'in A D o l l 's H o u s e 'u n un film uy arlam asın d ak i b ir sah ney e gö n de rm e y ap m ıştı. B ir od a g ö sterilir ve birden içine ko ca m an b ir el girer. B ö y le lik le o d an ın ço k kü çük o ld u ğ u ve bebek b ir evin in parçası o ld u ğu açıklanır. G ö rü n tü d e olağa- 77 R U D O L F A R N H E IM nüstü b ir şey o ld u ğ u n u g ö ste re c e k -b ir bebek g ib i- b ir şe y o l­ m adığı için ilk b ak ışta o d a n o rm al bü yü klük te sanılır. A n i d eğ i­ şikliğe n ed en o la n ta m am e n d o ğ al ara ç -n o rm al b ü y ü k lü k te bir insan eli- sahn en in se m b o lik liğ in i izley iciye en iyi y o lla ak tarır. B urada insan ların y aşad ığ ı ev le b eb ek evinin k av ram sa l ta n ım ı­ nın gerçe kte ne o ld uğ u g ö ste rilir. B ö y lelik le b ir k ez d a h a s in e ­ m an ın bir "d ez av an tajı" -k esin b ü y ü k lü k sta n da rdım g ö ste rm e o la n ak sızlığ ı- bir a v an taja d ö n ü ştü rü lm ü ş ve san atsal etk i için kullanılm ıştır. Z a m a n -U z a m S ü r e k liliğ in in O lm a m a s ın ın S a n a ts a l O la r a k K u lla n ılm a s ı G erçek y aşam ın te rsin e, film z am an d a ve u za m d a sıç ram ala ­ ra o la n ak tanır. M o n taj, farklı y erle rd e ve za m an la rd a g e rç e k le ­ şen d u rum la rın çek im le rin in b irb irin e bağlan m ası dem ektir. K u ram cılar ve ö zellik le R us k uram cıla r, şim d iy e k a d a r m ontajı film san atın ın h e r h an g i b ir d alın d an d ah a y o ğu n in c ele m işle r­ dir. M o n tajın sana tsal p o ta nsiy elle rin i ilk an lay an la r v e ilk kez m ontaj ilkelerini siste m li b ir biç im d e ta n ım la m a g irişim in d e b u lu n anlar R u sla r'dı. A ynı zam an d a m ontaja ilişk in co şk u la rın ı sık sık ileri gö tü rm ü şlerd ir. M o ntajın sanatsal film in te k ö n em li özelliği o ld u ğ u n u d ü şü n m ü şle rd ir; o nu sık sık ab artılı b ir bi­ çim de k u llan m aları b u n u k an ıtlar. D oğ rusu baze n, ku rg u la n m ış bir film daha az d oğ alm ış gibi, film in k esilm em iş b ir şerid in in gerçeğ in b ir parçası o ld u ğ u n u dü şü nd ük leri izlen im in e k ap ılı­ rız. P ud o vk in F i l m T e k n i ğ i adlı kitabına, m o ntajın sin em a sa ­ natının tem eli o ld u ğ u id d ia sıy la başlar. Ş im d iye dek, te k bir çekim in bile hiç b ir şe k ild e d o ğ an ın b asit b ir yen id en üretim i olm adığ ını, do ğ a ve film g örü n tü sü arasın d a ço k ö n em li ay­ rım ların b u lu n d u ğ u n u , san atsal b iç im verm e sü recin in ço k ciddi ele alın m ası g erek tiğ in i g ö sterm ey e çalıştık. 7 8 S A N A T O L A R A K S İN E M A Y in e de, m o ntajın n ed en film san atın a gid en en ön em li yol o la ra k d ü şün üldü ğü k o la y ca an laşılab ilir. H e r şey e ra ğ m e n b ir g örü ntü, insan ta ra fın d an k o n tro l ed ile n am a y in e d e y ü zey sel o la ra k doğayı yenide n ü retm ek te n b aşk a b ir şey y ap m ad ığ ı d ü ­ şün ülen b ir kay d etm e işle m in de n do ğar. A m a sıra m o n taja g e ­ lince insan işlem e m ü da h ale eder: Z am an parçalanır, zam an v e u za m açısın da n ilişkisiz olan şey ler b irb irin e bağlanır. B u d ah a çok so m u t bir b iç im d e y aratıcı v e b iç im se l b ir işlem gib i g ö rü ­ nür. P udovkin film sanatının ilk dö n em lerin i şöy le anlatır: "K a­ m e ram an ın işinde san ata y er yo ktu. O , oy un cu ların sanatını g ö ­ rü ntülerdi. E lbette sinem a o yu nc u lu ğ u n u n h er hangi özel bir sa­ natı, film in h e r hangi özel b ir niteliği y a da yö n etm en açısm dan b ir yaklaşım yön tem i sö z k o n u su değildi. O gün lerde y ö n etm e­ nin işi neydi acaba? S özle rin olm am ası dışında, tam am en tiyatro için yazılm ış b ir oyu na b en ze y en bir senary oy a sahipti. S özlerin yerini hareketlerle ve g en ellik le u zu n alt yazılarla do ld urm ak için girişim de bulun ulurdu. Y ö n etm en sahneyi sanki tiyatro d a b ir sahn eym iş gibi ele alırdı; girişleri v e çıkışları, geçişleri ve oyu ncu ların d iğ er hareke tlerin i dü zen lerd i. K am era m an sahneyi kendi bü tü nlüğü içinde k ay d ede rk en, y ö n etm en böyle b ir sah n e­ nin ta m olarak canland ırılm asın ı sağlardı. K am era yaln ızca k en ­ di için de tam am lanm ış sahn eleri tak ip ederdi." M ontaj ancak film in b ir sanat olarak g elişm esiy le ortaya çıktı. Z am an ve uzam açısın da n tutarlı ola yların m o n ta jın ı, b irb i­ rin d en ayrı olay ların çap raz k urg u su n d an ayırm ak g erek ir. T a ­ rihi olara k m ontajın b aşla m ası çap raz k u rg u yla oldu; çün kü bu devrim gerek tiren b ir y ö n te m değildi. T iy atrod a b ird en ço k o la ­ yın art arda can la n dırılm ası g ib i, farklı çek im le r b irbirin e b ağ ­ landı. Z am an ve yer açısın da n ilişkisi o lm ay an sah neleri b irb iri ard ın a gösterm ek, tiy atro d a y üz y ıllard a n beri b ir g elen ek o l­ m uştu. S onra, gelişim i süren d u ru m ların p arça p arça gö sterildi- 79 R U D O L F A R N H E IM ği b ir dö ne m geldi: O la y lar p arça la n d ı ve çeşitli p a rç a la r b irb i­ rin e k arıştırıld ı; şö y le ki, o la y b ird en y arıd a k esild i, ta m am en farklı bir sahn e oy n an d ı, ark asın da n b u da b ö lü n d ü ve b irin cisi d ev am etti, ark asın d a n y in e ikinci, vb. B u y ö n te m in b aşla n g ıc ı­ na gele n ek sel tiy atro d a rastlan ab ilir; örne ğ in , S h ak esp eare'in savaş sahn elerin d e o la y la r dizisi g en ellik le iki ta r a f arasın d a dö nü şü m lü olarak ilerler. F ilm d e bu yö nte m i k u llan m ak d ah a ko la y oldu; çü n k ü sahn eyi k ald ığ ı y erd en d ev am etm esi iç in h er d efasın d a ye n id en a y arlam ak y erine, film de bir sah n e b ir so n ­ rakini düz g ün ve hız lı b ir sek an sta izler. B ü tün b ir o la ya m ü d a h ale etm ek daha cesu rca b ir g irişim d i; b ir olayı bölm ek, ak ışın o rta sın d a k am eran ın k o n u m u n u d e ğ iş ­ tirm ek , daha y ak m a taşım ak, daha uzağa g ö tü rm ek , g ö sterilen k on u yu d eğ iştirm ek gibi. B u güne k ad ar k am eran ın ö z g ü rle ş­ m e sin e d o ğ ru atılan en etk in v e belirley ici adım dı bu. Y ö ne tm en m o n ta jd a, anlattığı d u ru m la rı v u rg u la m asın a ve on la ra daha fazla anlam y ü klem esin e yard ım ed en , b iç im sel açıda n birinci s ın ıf b ir ara ca sahiptir. O layın ak ışın d an y aln ızca k en d isin i ilgile nd iren bö lü m leri alır; aynı u za m d a y e r alan n e s ­ nelerd en ve ola ylarda n y aln ız ca ilgili olanları seçer. B azı a y rın ­ tıları vu rg ular, b azıların ı atar. B unla rın ö rn ek le rin i d ah a ö n ce zaten verm iştik. B azen de çek im le r, bağlantısı gerçekçi değ il, k av ram sa l ya da şiirsel olan m on ta jla birleştirilir. "S evinci film y o lu y la a n ­ latm ak istedim . Y aln ızca sevin çli bir yüzü g ö sterm ek , tam am en etkisiz olacaktı. B u n ed en le ellerin hareke tin i ve yü zün alt y arı­ sının, gülüm seye n ağ zın o m u z çekim ini gö sterd im . B u çekim i çeşitli m aterya llerle kestim ; örneğin: b ah ard a h ız la akan ve su ya yansıyan g ü n eş ışınlarının dans ettiği b ir ırm ağ ın çek im i; b ir köy g öletin dc o y n aşan kuşlar; so n o la ra k gülen bir ço cuk . B ö yle ce 'm ah ku m u n sev in cini' anlatabild iğ im i d ü şün d ü m ." B öyle b ir seka nsın sanatsal açıd an u y g un lu ğu ta rtışm ay a açık - 80 S A N A T O L A R A K S İN E M A tır. B u sah n e P u d o v k in ’in M o t h e r adlı film in de n d ir. R u sla r'd a b u tu tu m a ya ln ız ca te orid e rastlan d ığ ı, u y g u la m ad a h iç ra s t­ la nm ad ığ ı halde, P u d o v k in ’in k esilm em iş gö rü ntü yü , h am m ad ­ d ey i kü çü k gö rm esi ço k k arak teristik tir. R u sla r m alzem elerin i n a sıl seçe cek lerini ço k iyi bilirler. A y n c a gü lü m sem en in , ırm a­ ğın , gü ne ş ışm la n m n , "sevinç li m ah k u m u n " v e "gü len ç o c u ­ ğu n" gö rsel açıda n u y u m lu olu p o lm a d ık la n ço k ta rtışm alıd ır. B u , şiirde bin lerce k e z te k ra rla n m ıştır. N e v ar k i b ağ lan tısız te m a la r dild e k olayc a b ağ lan ab ilir; çün kü sö zc ük le re b ağ la na n zih in sel im g ele r d a h a belirsiz, d a h a so y u ttu r ve bu n ed en le d ah a k o la y ca uyuşurlar. V a r o la n g ö rü n tü leri yan y an a k oy m a k, öz e llik le katı gerçe kçi film lerd e, sık sık zorlam a gibi gö rünür. O la y ın b ü tü nlü ğü , sevinç te n u çan m ah ku m u n ö y k ü sü b ird en ta m am e n farklı b ir şeyle b ö lü n ü r. Irm ak ve gün eş ışın ları g ib i b e n z e tm e le r ve çağ rışım la ra so y u t an la m da h afifçe değ in ilm ez , so m u t d o ğ a p a rç a la n o larak su n u lu rla r; do la yısıy la dikk ati d a ­ ğıtırlar. B u te k örneğ in b a ş a n lı o lu p o lm ad ığ ı b ir yana, b ö y le b ir m o ntaj ola na ğın ın v ar o ld u ğu g erçe ğ i değişm ez. B irb irin i izle­ y en çek im lerin zam an -u zam ilişkisin e değ il, b ir öze sah ip o l­ m a sı b u m ontaj m ayırıc ı ö z ellik lerin d en biridir. Irm ağ ın y ü zü n g ü lü m se m esin d en sonra m ı ak tığ ım ya da su da o y nay an k u şlan n gülen ço cuk tan ne k a d a r u zak ta o ldu ğ u n u sorm ak çok a n ­ la m sız olacaktır. M alze m esin i izley icilerin doğ ru tu tu m la y a k ­ la şm asın ı sağ laya ca k b iç im d e su n m ak sanatçının gö rev idir; iz­ ley ici zam an-uzam ilişkisi aram am alıd ır. D iğ er y and an, sık sık y e r b irliğ in in am açlan d ığ ı am a b ec e rik siz k urgu ya bağlı o larak b irlik etk isinin k ay bo ld u ğ u gö rü lü r. B ir adam , arkasınd an ikinci b ir ad am gö rü lü r; am a bu iki insanın aynı yerd e old u ğ u n u d ü ­ şü n d ü recek hiç b ir şey yo ktur. S anki sahn e b aşk a b ir yere g e ç ­ m iş gibi gö rü n ü r v e bu iki fig ü r arasın d a nasıl b ir bağlantı ol­ d u ğ u n u an lam ak o la na k sızd ır. M o ntaj uzam sal sürek liliğ i olan 81 R U D O L F A R N H E IM şeyleri ayırdığı ve es asın d a zam an -u zam sü rek liliğ i o lm ay an şeyleri b irleştird iğ i için işlem in başarılı o la m am ası v e b ü tü n ü n izleyici ta rafın da n san atç ın ın p la n la d ığ ı gibi b irleştirile m e y eceği p arça lara b ö lü n m esi te h lik esi doğar. P ud ov kin beş tan e m o ntaj ilkesi ortaya atm ıştır. A n c a k d iz­ g e m antıksal aç ıd an bü tü n ü y le y eterli d eğ ild ir; çü n k ü sın ıflam a kısm en ke sm e yö n te m in e, k ısm en ko n u ya ilişk in d ir v e b u iki faktör b ir b irin d en ayrılm az. 1) K a r ş ı l l ı k "Ö rneğin , ço k y o k su l b ir ad am ın sefil d u rum u g ö sterilec ek . E ğ er adam ın d urum u a ş ın ze n g in birin in d u ru m u y la k arşıla ştı­ rılırsa, anlatı ço k d ah a b ü y ü k b ir etki y aratır." (Y in e k esilm em iş film e duy ulan g arip g ü v en siz lik .) B u açık lam a k u rg u y ö n te m i­ ne ilişkin hiç b ir ipucu verm ez: A cab a iki şaline b irer b ü tü n o la ­ rak birbirini mi iz lem elid ir, y o k sa p arça p arça b irb irin e m i k a ­ rıştırılm alıdır. 2) P a r a l e l l i k "Y öntem , k arşıtlık y ö n te m iy le ayn ıdır, am a daha ileri g i­ der." İki farklı olay, te k tek çek im le rle sıray la b irb irin i izler. M antık sal k o ord in asyo n tam am e n yan lıştır. K arşıtlık yö nte m i ko n u ya ilişkindi; pa ralellik yö nte m i k urg u te k n iğ iy le ilgilidir. 3) B e n z e r l i k "E isen ste in 'ın S t r i k e film inin sonu nd a işçiler v u ru lu p ö ld ü ­ rü lm ek tedir ve bu sah n e m e zb ah ad a b ir öküzün k esilm esi sah ­ nesiyle kesilir." B u k ateg o ri de içeriğe ilişkindir. İlk e o la ra k bir b irin e geçm iş m on tajın m ı, tam sahnelerin seka n sın ın m ı k u lla ­ n ıldığı fark etm ez. B irinci yönte m in, usul o la ra k b ü y ü k o la sı­ lıkla daha etkileyici o la ca ğ ı açıktır. 4) E ş ü r e m l i l i k ( E ş l i l i k ) A ynı zam an d a g erçe k leştik leri için bir biriyle ilişkili iki p a ­ ralel durum . Ö rneğ in: B ir insan d arağ acın a g ö tü rü le n arkad aşını 82 S A N A T O L A R A K S İN E M A ku rta rm ak için aceleyle eve g itm ek te dir. İlg i, uzam sa l ra stlan tı­ nın zam an ın d a ge rçe kleşip g erçe k le şm ey e ceğ in d e yo ğ u n la şır. B u rad a daha önce hiç d eğ in ilm em iş ü ç ü n c ü b ir ilke su n u lm u ş­ tur. Ö ncek i ba şlık la rın hiç b irin in altın da b irb irin i k esen sah n e­ le rin zam an ilişkisin e dair h iç b ir şey söy len m edi. 5) Y i n e l e n e n t e m a (L e i t m o t i v ) "S en ary o y a z a n eğ er sen ary o su n u n altın d a y atan ana tem ay ı v u rg u la m ak isterse, y in elem e y ö n te m in in ona b üy ü k y ard ım ı ola ca k tır." B elli b ir sahne, b ir çeşit "n ak arat" gib i aynı fo rm da b ir kaç kez yin elenir. B ir k e z d ah a n ered ey se tam am en içeriğe değ inilir. Y u ka rıd ak i gerçekten k ö tü b ir sın ıflam ad ır. T im o sh en k o d a m o n tajın on beş ilkesini şöy le ortaya koyar: 1) Y erin değişm esi 2) K am eran ın ko n um u n un değişm esi 3) G ö rü n tü aln ın ın değişm esi 4) A y rın tıların vu rg ulanm ası 5) A na litik m ontaj 6) G eç m işe dö nm e 7) G eleceğ i ta h m in etm e 8) P aralel o la ylar 9) K arşıtlık 10) Ç ağrışım 11) Y o ğ u n la şm a 12) B üy ütm e 13) M o n od ram atik m ontaj 14) Y inelem e 15) M ontaj B u sınıflam a da pek yeterli o lm ad ığ ın d an b u ra d a dah a fazla ele alın m ayacak tır. B azıların ın b ir b iriy le uyu m lu değil, b ir bi- 83 R U D O L F A R N H E IM rine bağ lı olm ası g e rek e n fak tö rlerin , eksik v e siste m siz o larak alt alta sayılm asın da n b a şk a b ir şey değ ildir. M O N T A J İL K E L E R İ I. K e s m e İ lk e le r i A . K esilen b ö lü m le rin u zu nluğ u 1) U zu n şeritler. (B ir b irin e b ağ la n an ç ek im le rin tü m ü g ö re ­ celi o la ra k uzun du r. Y av aş ritm .) 2) K ısa şeritler. (K ısa şeritlerin hepsi g ö rece li o la ra k kısadır. G en ellik le çek im le rin k en dileri hızlı ey lem le rle d o lu o ld u ğ u du ru m la rd a ku llan ılır. H ızlı ritm .) 3) K ısa ve u z u n u n k om binasyon u: u zu n şe ritle rin iç in e b ir­ den b ir ya da d a h a ço k k ısa şerit. Y a da ta m tersi. U y u m lu ritm . 4) D üzensiz: çeşitli u zu nlu k tak i şeritlerin serisi, ne k esin k ı­ sa ne kesin uzun. U zu n lu k içeriğe bağlı. R itm ik etki yok. B. B ü tü n lü k lü sa h n ele rin m ontajı 1) A rdışık. (B ir ey lem so n un a k a d a r g erçe k leşir. S o n rak i ona bağ la nır, vb.) 2) B ir birine geçm iş. (S ah n ele r k üç ü k p arça la ra a y rılır v e bu pa rça la r bir biri a ra şm a sıkıştırılır. S ah n elerin b ir b iri ard ın a d ö n üşüm lü o la ra k sü rm esi. Ç apraz k urg u ) 3) A raya sok m a. (S ü ren b ir olay m , sah ne le rle y a d a te k k a­ relerle ke silm esi.) C. T ek bir sah n ed e m ontaj 1) G en el çek im le rin ve o m u z çek im le rin in k o m b in asyo n u . (G örec eli b ir te rim o la n g en el çek im le om uz çe k im in in k o n u ­ su nu da ha geniş b ir b a ğ la m a y erle ştiren çek im an laşılm alıd ır.) a) Ö n ce b ir genel çek im , ark asın da n o m u z ç e k im le riy le onun ay rın tıla rın da n b iri y a d a daha fazlası. (T im o sh en k o 'n u n "yo ğu nlaşm a"sı.) b) B ir (ya da b ir k aç ) ay rın tıdan , bu ayrıntıyı iç eren b ir genel 84 S A N A T O L A R A K S İN E M A çe k im e geçm ek. (T im o sh en k o 'n u n "b üy ütm e"si.) M e se la P ab st'ın T h e D i a r y o f a L o s t G ır/’ü n d e n verilen örnek: ö n ce ö ğ ­ retm en in kafası, so n ra y e m e k o d a sın ın bü tün ü. c) G enel çekim le rin v e o m u z çek im le rin bir birini d ü z e n siz o la ra k izlem esi. 2) A y rıntı çek im le rin in b ir b irin i iz lem esi (hiçb iri d iğ e rin in ko nu su nu içerm ez). (T im o sh en ko 'n un "ana litik m o n ta j"ı.) K ü ­ çü k p arça lard an olu şan b ü tü n b ir olay ya d a süren b ir du rum . I. B .'d e k i bütün sahnelerin b ağ la n m ası gibi, tek sah n ele rd e de m on taj art arda gö sterm e, çap ra z ku rg u y a d a eklem e için k u l­ lanılab ilir. II. Z a m a n i l i ş k i l e r i A . E şürem lilik 1) E şürem li bir k aç b ü tü n 's a h n e (T im o sh en k o 'n u n "paralel o la ylar"ı; P u do vk in 'in ”eşü rem lilik "i) art arda ya da çapra z k u r­ g u y la bağlanır. A rt arda g elen sah n ele r a ra yazılarla b ağ lam r: "X 'de şu olurken, Y 'de...") 2) O lay ın geçtiği y erin aynı an d a g örü len ay rın tıların ın eşürem liliği. (A ynı yerd e aynı an d a olan ola yların art ard a g ö s­ te rilm esi. A dam burada, kadın orad a, v b .) (T im o she n k o 'n u n "analitik m o ntaj"ı.) K ulla nışsız. B. Ö nce, sonra 1) B ir birini za m an ın d a izleyen b ü tü n sah neler. A m a ayrıca, g eç m işte olm uş olan ("an ı") y a da g elecek te olacak olan şey le­ rin ("g elec eğ i görm e") sahn eleri ek le nir. T im o sh en k o 'n u n "g eç m işe dönm e" ve "ge leceğ i ta hm in etm e"si.) 2) B ir sahne iç in de art ard a g österm e. B ü tün eylem sırasın ­ da, zam an içinde b ir b irin i iz leye n ay rın tıların art arda gelm esi. Ö rn eğ in : birin ci çek im - ad am ta ba n ca yı kavrar; ikinci çekim kad ın kaçar. 85 R U D O L F A R N H E IM C. N ö tr 1) Z a m a n a ç ısın d a n ilişkili o lm ay an , y a ln ız c a iç erik o la ra k ilişkili o la n ta m a m la n m ış ey lem le r. E ise n ste in : İş ç ile rin a sk e r­ le r ta ra fın d an v u ru lm a sı, m e z b a h a d a k esilen b ir ö k ü z ç e k im iy le b ölü nü r. Ö n c e ? S o n ra ? 2) Z a m a n ilişk isi o lm a y a n te k ç e k im le r. A n la tı film le rin d e se y re k tir; a m a ö rn e ğ in , V e rto v 'u n b e lg e se lle ri. 3) T e k ç e k im le rin ta m a m la n m ış b ir s a h n e y e k a tılm a sı. Ö r­ n eğ in , P u d o v k in ’in s e m b o lik m o n tajı: " m a h k u m u n sev in ci". O la y la z a m a n b a ğ la n tıs ı o la m a y a n ç e k im le rin a ra y a so k u lm a sı. III. U z a m İ l i ş k i l e r i A . A y n ı y e r (fark lı z a m a n ) 1) B ü tü n lü k lü sa h n e le rd e . B irisi y irm i yıl s o n ra ay n ı y ere g eri d ö n e r. B ir b irin i iz le y e n iki sa h n e y a d a ç a p ra z k u rg u . 2) T e k sa h n e iç in d e . " S ık ıştırılm ış z a m a n " . Z a m a n d a ile riy e d o ğ ru b ir s ıç ra m a olur. B ö y le c e b e lli b ir z a m a n g e ç tik te n so n ra ay n ı y e rd e n e o ld u ğ u k e s in tis iz v e a rt a rd a g ö r ü lü r .' B. Y e r d e ğ işik liğ i 1) B ü tü n lü k lü s a h n e le r. F a rk lı y e rle rd e m e y d a n a g e le n o la y la rın b ir b irin e g e ç m e s i y a d a a rt a rd a g e lm e si. 2) B ir s a h n e iç in d e . O la y ın g e ç tiğ i y e rin fa rk lı v e p a rç a p a r ­ ç a g ö rü n tü le ri. 3) N ö tr I I .C .( l- 3 ) ’d e o ld u ğ u g ib i. IV . K o n u B a ğ l a n t ı l a r ı A . B e n z e rlik 1) Ş e k il b e n z e rliğ i a ) N e s n e le rin ş e k il b e n z e rliğ i. (B ir ö ğ r e n c in in y u v a r la k g ö ­ b e ğ in i, y u v a rla k b ir te p e ta k ip e d e r.) b ) H a r e k e tle r in ş e k il b e n z e rliğ i. ( B ir s a a tin s a lla n a n s a rk a - 86 SA N A T O L A R A K S İN E M A cim . Ç o cu k ba hçesin de h arek et h alin d ek i b ir salıncak izler.) 2) A n lam benze rliği a ) T ek bir nesne. (P u d ov kin'in m o ntajı: gülen m ahk u m , ır­ m ak, su da oy nay an ku şla r, m utlu çocu k.) b ) B ü tün sahne. (E isen stein : işçile r vurulur, ö kü z kesilir.) B. K arşıtlık 1) Ş ek illerin karşıtlığı a ) N esn elerin şek illerin in k arşıtlığ ı. (Ö nc e ço k şişm an b ir a- da m , so n ra z a y ıf b ir ad am .) b ) H arek etlerin şek ille rin in k arşıtlığı. ( H ızlı b ir harek eti iz­ le yen y av aş bir hareke t.) 2) A n la m karşıtlığı a ) T ek bir nesne. (İşsiz aç b ir adam ; lezzetli y iy ece klerle d o lu bir vitrin.) h ) B ütü n sahne. (Z en g in ad am ın evind e; yo ksul ada m ın evinde.) C. B enze rlik ve karşıtlığ ın k o m bin asy on u 1) Ş ekil b en ze rliğ i, an la m karşıtlığ ı. (T im oshenko: H ü cred e zin cire vurulm uş bir m ah k um u n ayakları ve b ir tiyatro d a d an s­ çıların ayakları. Y a da: k oltu k ta ze n g in b ir adam , elektrik li san ­ d aly ed e b ir isyancı.) 2) A n lam benzerliğ i, biçim k arşıtlığı. (B u tür b ir şey B u s t e r K e a t o n a s S h e r l o c k H o l m e s J u n i o r 'û a vardır. A dam p erd ed e öp ü şen b ir çiftin ko cam an g ö rü n tü sü n ü gö rü r ve projeksiy on od asın d a kız ark ada şın ı öp er.) B u p la n ın geniş ka p sam lı olm ası am aç la n m am ıştır v e k e sin ­ lik le geniş kapsam lı değ ildir. B u y aln ız ca genel b ir fikir verm ek için olu ştu ru lm uş b ir isk elettir. IV ’deki ilk eler şu sö zlerle açılabilirdi: eğ er film şeritleri b ir birine bağlanırsa, ö zellik le g erçe k te n iyi m ontajlard a, g en ellik le 87 R U D O L F A R N H E IM şeritlerin y aln ızca b ir b irin in y an m a "eklen m iş" gibi d u rm a d ık ­ ları, bu yan yana k o y m a so n u cu n d a farklı in ce a n la m la r k a z a n ­ dık! a n görülür. B ö ylece , E ise n stein ’m daha ö n ce d e ğ in d iğ im iz , işçilerin vu ru lm ası sah n esi, m e zb ah a sah ne siy le b irle ştirild iğ i için ç o k ince b ir an lam kaz anır. A yn ı şekild e, b ir g ö rü n tü biç im sel o la ra k m o n ta jd a n g e n e l­ likle b ü y ü k ö lç üd e etk ilen ir. E ğ e r u zu n b o ylu b ir adam fig ü rü , ço k kısa b o y lu b ir ad am ın h em en ark asın d an g ö ste rilirse, iz le ­ yici u z u n boylu ada m a y a ln ız g ö ste rilm esin d en ço k fark lı y a k ­ laşır: K arşıtlık say esin d e ad am ın boyu ö zellik le v u rg u la n ır. B u etki bazen, b ir birin e ek len m iş çek im lerin sü rek liy m iş g ib i g ö ­ rün m esin e n ed en o la c a k k ad ar ileriye gider. B ö y le ce , ö rn eğ in , iki ay rı çe k im (ö nc e k ısa b o ylu b ir ada m ın , a rd ın d a n u zun b o ylu b ir ad am ın çe k im i) gö rü ld üğ ü h issi tam am en y o k o la b ilir ve b u n u n yerin e k ısa ad am ın b ir sıçram ay la u zad ığ ı, y u k arı doğ ru fışkırd ığ ı san ılab ilir. Ş işm an v e y u v a rla k b ir y ü z d e n h e ­ m en so n ra uzun ve d a r b ir y ü z g ö rü lü rse, ilk yü zün y u k ard an çekildiği için uzayıp in c eld iğ i izlenim i v erilir. D en ey sel p sik o ­ lojide de b en ze r so n u ç la r eld e edilm iştir. M ax W e rth e im e r "ya­ nıltıcı hareket" araştırm ası sırasın da şöy le b ir d en ey y ap m ıştır: k aran lık b ir od ad a b ir b irin e ço k az u zak lık ta b u lu n a n a y d ın la ­ tılm ış iki delik , b ir in san ın gö zleri ö n ü n d e b ir b irin i ta k ib en h ız lıca aydın latılıp karatılır. E ğ er u za k lık v e ışık la m a sü resi d o ğru seç ilm işse, kişi, sıray la ay d ın latılan y an y an a iki d elik olm adığı, so ld a gö rü n en d eliğ in sağa geçtiği v e o ra d a k arartıldığı izlenim in e kapılır. N esn el olara k ayrı u y arıc ıla rın tek b ir iz le n im d e stro b o sk o p ik kayn aşm ası, m ontaj sayesin de film d e d e m e y d a n a gelir. A slın d a sin em an ın tüm varlığı te m eld e b u p re sib e b a ğ lı­ dır. Ç ün kü ge rçekte h arek e tsiz gö rü ntü lerin , h arek e t ev relerin in selü lo it şeritte b ir b irin i ta k ip etm esin den b aşk a b ir şey o lm a ­ m ak adır. G ö rü n tü le r b ir b irin i çok h ızlıca izlediği v e b ir birleri- 88 S A N A T O L A R A K S İN E M A ne tam olarak uydukları için sürekli hareket izlenim i edinilir. Bu nedenle, esasında film tek tek karelerin m ontajıdır -aynm sanam az m ontaj. Bu prensibin, deyim yerindeyse, m akroskopik olana uygu­ lanm ası yukarıda bahsettiğim iz etkileri do ğu ru r. B ir yüz ilk ç e ­ k im d e pro filden, İkincisin de ö nden g ö sterilirse, izleyici yü zün k en d isin e doğ ru d ö n d ü ğ ü iz len im ine kapılab ilir. B u gö rü n gü zaten pek ç o k y erd e sanatsal am aç la r için k u lla ­ nılm ıştır. E ise n stein 'ın T h e B a t t l e s h i p P o t e m k i n film inde ta ştan b ir aslan ın ayağa kalk ıp k ü red iğ i ü n lü b ir sahn e vard ır. S ahn e üç farklı aslan he y k elin in çe k im le rin d en o lu ştu ru lm uştu r. B i­ rin ci heyk el yatan b ir aslan, ikinci hey kel ay ağ a k alk an b ir a s­ lan, ü çü nc ü heykel çene si k ü k rem e k için açılm ış b ir asland ır. T aşın kurgu y ard ım ıy la h ay at k aza n m ası ço k dik ka te değerdir. K ari Ju n g h an s'ın L i f e 's L i k e T h a t film ind e aynı etki d en en ­ m iştir. B irinci çekim : k olların ı k av u ştu rm u ş b ir az iz heykeli. İkin ci çekim : aynı h ey k el k o lların ı y uk arı, cen ne te d o ğru uzat­ m ış. S em bo lik ola rak , azizin can lı o ldu ğu v e b ir işaret verd iği etk isi verilir. B u ilke m ontaj hilele rin e yol açar. Z am an ve uzam aç ısın d an ilişkisiz çekim le rin b ir b irin e g ö re ay arlan m ası sö z k on usu d e ­ ğ ilse ve eylem in b ütü n lü ğ ü m ontaj kulla n ıld ığ ı ay rım san am a y ac ak k ad ar g ü çlü y se , o rta y a çık an g ö rü ng ü g er­ çek m iş g ib i algılanır. Y ü rü y en b ir adam ı g österen b ir sah ned en b ir kaç k are çıkarılırsa, izley ici an id en şim şek hız ıy la ada m ın y ü rü yü şün ün du rd u ru ld u ğ u v e ad am ın ö n e d o ğ m itildiği iz le ­ n im in e kapılır. B u etkin in y aln ızca k o pu k g ö rü n tü le rin b ir b iri­ n e b ağ la n m asıy la b aşarıld ığ ın ın fark ın a varılm az. B u y ö ntem m ontaj o la ra k ad lan d ırılam asa da, d ah a ön ce b ah settiğ im iz y ö ntem lerd en ta m am en farklı b ir y ö n te m in v u r­ g u la n m ası sö z k on usu o ld u ğ u n d a n ö y le adlan dırılm ıştır. G erçek an la m d a m on ta j, iz le yicin in b ir b irin e b ağ lanan çek im le r ara­ sın d ak i ay rım ları gö zlem le y eb ilm esin i gerektirir; gerçek dilim 89 R U D O L F A R N H E IM lerinin ek sik siz b ir bü tü n d e g ru p la n d ırılm ası am açlan m ıştır. O ysa az ö n ce sö zü n ü ettiğ im iz y ö n te m k e silm iş şeyleri b irleş­ tirm ez, sü ren b ir eylem in d oğ asm ı değiştirir. G erçe k an la m d a m ontaj g ö rü n tü le n en m a te ry a lin g erçe k liğ i­ ni bo zm azk en , şu anda sö z k on usu olan y ö n te m on u n g erçe k li­ ğini bo za r, farklı g ö rün m esin e n ed en olur. G erçek o la y la r d e ­ ğiştirilir, yen i g erçe k lik ler yaratılır. İn san la r b ird e n o rtay a çıkıp birden orta lık tan k ay b o lab ilir (B u hile C h ap lin ta ra fın d an uy­ gu la nm ıştır; R ene C la ir gibi F ran sız sü rre a listle r d e k u llan m ış­ lardır -b ir a d am elin d ek i asayı ileri u za tır v e çe v re sin d ek i in­ san la r yo k o lu r.) A y rıca b ir çe şit h ız la n d ırılm ış h arek et elde ed ilebilir; Ö rneğin, W ilfried B asse’nin y ö n ettiğ i M a r k e t in B e r ­ lin 'de b ir sahn e te zg ah la rın boş alana nasıl k u ru ld u ğ u n u g ö ste ­ rir. Y arım saa tte b ir yapılan çek im lerin b irb irin e b ağ la n m asıy la , te zga h la rın farklı y erle rd e birden türed iği izlenim i yaratılm ıştır. T ez g ah la r b ir k aç san iy e için de daha da sık la şa ra k p a z a r ta­ m a m lan ın ca y a k ad ar bü yülü b ir şekild e tüm alanı kaplar. "A y rım san am az m o ntaj" y ö ntem i, b öy le d o ğ aü stü b ir izlenim verm eyen sah n ele rd e d e k ullanılabilir. B ir in san ın y ü zü n ü n ani dön üşü nü n, uçm a h areke tin in y a da b en ze r b ir şey in şeritte n bir kaç k aren in çık arılıp d evinim de b ir sıç ram a y a ra tılm a sıy la daha etkileyici o la ca ğ ı d üşünü leb ilir. C an sız şey le re b ir dereceye kadar harek et k a z a n d ır a b ile c e ğ i y uk arıda taş a sla n lar ö rn eğ in ­ de açık lan m ıştı. G ö r ü lm e y e n D u y u m D e n e y im le r in in O lm a m a s ın ın S a n a ts a l K u lla n ım ı H arek etli b ir resm e v e gerçeğe b ak m ak arasın daki ayrım ı belirley en etm en le rd en biri denge d u y u su n u n ve diğer kine stetik d en ey im le rin olm am asıdır. G ü n lü k y aşan tım ızd a kar­ şıya m ı, yukarı m ı, aşağı mı b ak tığ ım ız ı; b ed en im iz in harek et­ siz m i, h arek e t h alin d e m i o ld uğ u nu v e n e tü r b ir h a re k e t1içinde 90 SA N A T O L A R A K S İN E M A bu lu n d u ğ u n u daim a biliriz. N e v a r ki, d ah a ön ced e be lirttiğ im iz g ib i, izleyici b ir film çek im in in han gi açıd an y ap ıld ığ ım sö y le ­ yem ez. D o lay ısıy la, konu o n a tersini söy lem ed ik çe , k am eran ın h arek e tsiz old uğ un u ve tam karşıyı çektiğini sanır. Ç ek im d e h arek et ed en b ir nesne g ö rü n ü rse, iz ley ic in in ilk sanısı k am era­ n ın du ran b ir nesn en in ö n ü n d en geçtiğ i değ il, n esn en in g e rç e k ­ ten harek et ha lin d e olduğu ola ca k tır. V e u zam k oo rd inatları g öz ön ü n d e tutu ld uğ un da , p erd en in ü st kısm ın da b ir n esn e b e lird i­ ğ in d e izley ici ilk olara k k am eran ın b elirli bir açıy la eğ ilm iş ola bileceğ in i d eğ il, o nesn en in g örü n tü len en u zam da d a y u k arıd a d u rd u ğ u n u düşü necektir. H areketin g ö rece liğ in d en fayd a sağlanır;' örn eğ in , D r. M a b u s e film inde esraren giz b ir ad am ın g ücü v u rg u lan m ak için, y ü zü k aran lık b ir fonun ön ü n de k üç ü cü k g österilir, y üz g ittik çe b ü y ü y erek , tüm perdeyi k a p lay an a k ad ar h ızlıca ön e d o ğ ru sü ­ zülür. O ysa çe kim y ap ılırk en , ta h m in en yü z kam eray a d o ğ ru d eğ il, kam era orta do ğ ru ilerlem iştir. R u s film i T h e S h a n g h a i D o c u m e n f da b ir at y arışın ın çek im le ri görülü r. A tla r ve j o ­ keyleri pistte d ört nala g id erk en g ö ste rilir ve zam an zam an k o ­ şan b ir a tla bin icisin in taşıdığ ı d alg ala n a n b ir b ay rağ ın e tk ile y i­ ci çek im le ri aray a girilir. B ay rağ ın d algalan m ası atın harek et ettiğ i izlenim ini yaratır. B ay rak (o m u z çekim inde ) tüm perdeyi k ap la d ığ ı ve bö yle ce b ay rağ ın ve atın g erçe k te h arek e tsiz o ld u ­ ğ u görülm ediği için, sanki at k o şu y o rm u ş v e kam era da o n u n la birlik te harek et ed iy orm u ş gib i gö rü nü r. İnce b ir zeka ü rü n ü (ve ay rıc a ço k etk iley ici) b ir n u m a ra -y an ılsam an ın yanılsam ası. K am era gerçekten hareke t eden b ir nesney i aynı hızla takip ed iy orm u ş gibi gö rü n en d u rak la m a yanılsam ası, aslın d a h a re k e t­ siz olan b ir nesnen in zek ice y ap ılan çekim iyle ta k lit edilm iştir. D üşün cen in güzelliği, g ö rün üşe g öre h arek etsiz olan bir n esn e­ nin aslınd a göreceli o la ra k öyle oldu ğu nu , aslınd a gerçekten harek et ed iy o r olab ilec eğini izley iciye du yu m sata n hilenin ras- 91 R U D O L F A R N H E IM g ele gö ste rilm em iş o lm asm d a, d a lg ala n a n b ay rak say esin d e en do ğal yolda n g erçe k le ştirilm iş o lm a sm d a yatar. M u m au 'n u n T h e F o u r D e v i l s adlı film in d e b ir sirk sah n esi v ardır: B ey az b ir at aren a n ın ç e v re sin d e sü rek li tırıs gide r. K a ­ m era o n u ta kip e d e r v e b u n ed en le a t p e rd e n in o rta sın d a n ere­ d ey se sab it d u ru y o rm u ş gib i g ö rü n ü r; çün kü b aca k ları d eğ il y aln ız ca g öv de si gö rü n m ek ted ir. F a k a t salo nu n tü m o tu rm a y erle ri, ark a p la n d an p an o ram ik b ir b iç im d e k ay ara k g e ç m e k te ­ dir. Ç e k im de k a m e ra n ın d ev in im in e bağlı o la ra k g ö rü n e n h are­ ket, P ab st'ın T h e B e g g a r 's O p e r a film in de , film in fa n ta stik ve gerçek dışı n iteliğ in i v u rg u la m a k için ço k iyi k ullan ılm ıştır. Y erççkim i etk isin in hiç d u y u m san am am a sı alttan g ö rü şü çok ilginç yapar. Ö rn eğ in , b ir insan aşağ ıd an g ö rü n tü le n d iğ in ­ de, k am eran ın yu k arıy a d o ğ ru y ön le n d irild iğ i elb ette aç ık tır; fakat bu. alg ıy la tam o la ra k ay rım san am az: İz le y ic i g ö rü n tü y ü ­ zeyi d üzlem sel o ld u ğ u ’ için fig ürü n eğ ik o ld u ğ u n u d u yum sar. F ig ü r geriy e do ğ ru eğim li gibi g ö rü n ü r; figü rü n d ü şey ek sen i dik değil, ö nd en ark ay a d o ğ ru y atık gö rü n ür. I.D iy a g ra m d u ­ ru m u n ge rçe k k o şulla rın ı g ö sterir; 1.fig ü rde in san fig ürü (A B ) diktir, k am eray a (C D ) b ir açıy la eğim verilm iştir. F a k a t k am e­ ranın yatık o ld u ğ u n u n g ö ste rec ek h iç b ir şey y o k tu r; 2 .figü rd e izley ic i C D 'n in d ik o ld u ğ u n u v ar sa y a r v e b u n ed en le A B 'yi eğim li görür. B u etki y atık g ö rü n ü şü n g erçe k y aşan ıd a k in d en ço k d ah a çarpıcı hale g e lm esin e k atk ıd a bulunur. U zam sal çatının (spatial fram evvork) g örec ili o lm asın da n 2 .D iya gram da g ö sterild iğ i gibi y ararla n ılab ilir. 1.fig ü rd e d ik d u ran b ir in san (A B ) norm al v e y atay o larak y ö n eltilm iş b ir k am eray la (C D ) çek ilir; şim di bu g ö rü n tü ye 2 .fig ürd ek i gibi b o y lu bo yu n ca uzan m ış b ir in san fig ü rü zin cirle nir. P erd ed e iki çek im in de y ö n ü 3 .fıg ü rd ek iy le ayn ı gö rü n ec ektir. İkin ci a d a ­ m ın ge rçekte ye rde yattığı ko nu da n ortaya ç ık sa da, ad am dik 9 2 S A N A T O L A R A K S İN E M A v e k afası pe rd en in ü st ta ra fın d a g ö rün ec ektir. E ğ er o la y ö rg ü ­ sü n d e bu n u kullanm ak için iyi b ir n ed en v arsa ço k etk iley ici ola cak tır; örne ğ in , n ö b et tu ta n b ir ask erin çekim i y erd e y a ta n ö lü b ir ad am ın çek im ine açılab ilir. B ö y le lik le , fo to g rafık y ö n ­ te m in b ir "kusur"u -b ir g ö rü n tü d en d o ğ ru uzam sa l k o o rd in a tla ­ rın tam o la ra k an la şılam am ası- san atsal etki y aratm ak için k u l­ la n ılacak tır. S in em a sanatın dan h iç b ir şey an la m ay an insan lar, sessizliğ i o n u n en önem li d ez a v a n ta jla n n d a n b iri o la ra k g ö sterirle rdi. B u in sa n la r sesin ortay a çık m asın a b ir ilerlem e ya d a se ssiz sin e ­ m a n ın so nu nu n gelm esi g ö zü y le baktılar. B u dü şü n ce , ü çb o y u tlu yağlı bo ya resim lerin , resim san atın ın bu g ü n e d ek b ilin en ilk ele rin d e b ir ilerlem e g ib i k arşılan m ası k ad ar an lam sız o la ­ caktır. S in em a, üstün sanatsal e tk iler b aşarm a gü dü sü n ü o ld u ğ u k a ­ d a r gü cü n ü de m utlak sessizliğ in d en alm ıştır. C h arle s C h ap lin b ir yerd e, hiç b ir film in d e k o n u ştu ğ u , yan i d ud aklarını oy n attığ ı tek^bir sah n e bile o lm ad ığ m ı y az m ıştır. O n un film le rin d e in san ilişk ile rin e dair yü zlerce farklı d u rum g ö sterilir, am a y in e de k o n u şm ak gibi ço k sırad an b ir y etiy i k u llan m a ihtiyacı h isset­ m em iştir. V e hiç kim se b u n u n ayrım ın a v arm am ıştır. C h ap lin 'in film le rin d e sözlerin y erin i h e r zam an p an to m im alır. B ir kaç h o ş kız ın kendisin i ziy arete g elm esin e sevind iğin i s ö y l e m e z , çatalla ra saplanm ış iki ek m ek to pa ğ ın ı m a san ın ü zerin d e dans ed en ay ak lar gibi h arek e t ettird iğ i sessiz b ir dans g ö sterisi su n ar ( T h e G o l d R u s h ) . T artışm az , k av g a eder. S evg isini g ü lü m se y e­ rek , om uzlarını salla ya rak v e şap ka sın ı k ım ıld atarak gösterir. K ilise d e sözlerle vaaz v erm ez, D av u t ve G oly at'ın ö y k ü sü n ü ca n la n d ırır { T h e P i l g r i m ) . Y o k su l b ir k ız için ü zü ld ü ğ ü n d e çantayım parayla doldu ru r. T erk ettiğini yaln ızca ark asını d ö ­ n ü p yürüy erek g ö ste rir { T h e C i r c u s 'u n son sahnesi). C h ap lin 'in san atın ın b ü yü k bö lü m ü n ü h e r b ir sah n esin in in an ılm az görsel 93 R U D O L F A R N H E IM so m u tlu ğu o lu ştu ru r; C h a p lin 'in film le rin in g erçe k te n "fılm sel" olm adığı, çü nk ü k am erasın ın y aln ızca b ir k ay ıt m ak in ası işlevi g ördü ğü sö y le n d iğ in d e b u n o k ta u n u tu lm a m a lıd ır (b u sık sık sö y le n ir ve elb ette a sılsız d eğ ild ir). , S te m b erg 'in T h e D o c k s o f N e w Y o r k film ind e, ta b a n c a pat­ lam asının b ir kuş sü rü sü n ü n h av alan m a sıy la g ö ste rild iğ i sah n e­ den daha ö n ce b ah setm iştik . B ö y le si b ir etki, iz le yiciy e b ir sila­ hın patla d ığ ın ı aç ık la m ak için d ola ylı görsel b ir y ö n te m k u lla ­ nılm ası, yö n etm en in in sad ece sessizliğ in şerrini y en m ek için baş v u rd u ğ u b ir çare d eğ ild ir. T am ak sin e bu şek ild e ifade e d e ­ rek olu m lu sana tsa l b ir etki sağlanır. B ir ola y ın k en d isin e y a ­ bancı b ir m a tery alle do la y lı o la ra k tem sil etm ek ya d a ey lem in ken disini değil ya ln ız ca so n u çla rın ı g ö sterm ek , tü m san at d alla ­ rın da k u llan ılan gö zd e b ir y ö n te m d ir. R asg ele b ir ö rn ek v ere­ lim: F ra n c e sc a d a R im in i b irlik te kitap o k u m ak alışk an lığ ın d a o ld uğ u ada m a na sıl aşık o ldu ğ u n u an la tırk en, y aln ız ca "O gün artık kitap o ku m adık" der. D an te, ikisin in o g ün ö p ü ştü ğ ü n e yalnızc a so n u cu v ererek , d ola ylı y o ld an işaret eder. B u d o la y lı­ lık çarpıcı biç im d e e tk iley icid ir K u şların h av alan ışı d a aynı n ed en le ö zellik le etk iley ic id ir; büyük ola sılık la ge rçe k ateşlem e sesin in d u y u lm asın d an ço k daha etkiley ic id ir. Ö y le y se b aşk a b ir etm en rol oynar: İzleyici yalnızc a b ir sila hın ateşlen d iğ in i ç ı k a r s a m a k l a k alm az , g e rç e k ­ ten gürültü niteliğ in d e b ir şey g ö r ü r . K uşla rın h av alan ışın ın b ek le n m ed ik liğ i ve b ird cn b ireliğ i sila h sesin in ak u stik n iteliğ in i görsel olara k verir. Jacq u es F ey d er'in L e s N o u v e a u x M e s s i e u r s film inde p o litik b ir to plan tı iyice ateşlenir; artan hey ec an ı y a ­ tıştırm a k için S u za n n e m ek an ik piy an o ya b o z u k p ara atar. S a­ lon he m en y ü zlerce am p u lle a y d ın la n ır ve şim d i ateşli k o n u ş­ m aya ka rşılık m ü zik ah en k le çalm aktadır. M ü zik d uy ulm az: bu sessiz b ir film dir. A nc ak F e y d e r h eyecanla k o n u şm ac ıy ı d in le­ yen kalab alığı gö sterir; b ird en y ü zler y u m u şa r ve rah atlar; tüm 94 SA N A T O L A R A K S İN E M A k afalar m ü ziğ e uyg u n o larak sallan m ay a başlar. M ü ziğ in ritmi g ittik çe b elirg in le şir, ta ki dans hev esi h ep sin i saran a dek; sanki d u yu lm ay an b ir em ir v erilm iş gibi v ü cu tlarım b ir y an d an bir y an a y um uşak ça salla m ay a b aşlarlar. K o n u şm ac ı m ü ziğ e teslim o lm ak zo ru ndadır. H o şn u tsu z insan la rı bir an d a b irleştiren , h ep ­ sini keyifli b ir ru h ha line so k an m ü z iğ in g üc ü n ü , bu anlatım m ü z ik sesinin g erçe k ten d u y u lm asın d an d ah a açıkç a gösterir. A y rıc a m üziğin k arak terin e, salın ım ın a ve ritm ine, işaret eder. B ö yle bir sah ne d e öze llik le dik ka te d e ğ e r o la n sad ece y ö ne t­ m e nin görsel olm ay an b ir şeyi k o la y ca v e ze k ic e g ö rü n ü r y ap ­ m ası değil, böy le y ap ara k onun etk isin i g erçe k ten gü çlen d irm iş olm asıd ır. E ğ er m ü zik g erçe k te n d uy ulsay d ı, izleyici yalnızca m ü ziğ in çaldığ ının fark ın a varırdı; am a bu do laylı y ö nte m le ö n em li no k ta, m ü ziğin ö n em li işlevi -ritm i, insanları birleştirm e ve "h arek et ettirm e" gü cü- d ik k a t çek ic i b ir b iç im d e o rtay a çı­ kar. Y alnızca m üziğin bu özel v a sıfla n v erilm iştir ve m üziğin k en disiym iş gibi d u yu m san m ıştır. A yn ı şekild e b ir silah sesinin ani, şiddetli, irkiltici olm ası, görsel o la n la y er d eğ iştird iğind e iki k at etkileyici olur; çü nkü p atlam a sesin in kend isi değ il, yal­ nız ca b u özel va sıfları ortaya k o n m u ştu r. D em ek ki se ssiz film belli sanatsal p o ta n siy elle rin i sessizliğ in d en alm ak tadır. İşitile­ bilir b ir olayda özellik le v u rg u la n m ak istenen şey in yerin e g ö ­ rü le b ilir b ir şey koyar; ola y ın "k en d isi"n i v erm ek yerine, yal­ nız ca onun anlam lı ka rak teristik le rin d e n b azıların ı v ererek onu b iç im le n d irir ve yorum lar. G erçe kd ışılığ ı sessiz film in sessiz p an to m im o ldu ğu etkisini k esin likle yaratm az. E ğ er öykü y erin e h iç b ir şey g eçirile m ey e­ cek, dolayısıy la ek sik liği h issed ilecek ak u stik b ir şeyle doru ğa ula şm ıy orsa ya da kişi sesli film e alışm am ışsa sessiz film in ses­ sizliğ in in farkına varılmaz-. S esli film y ü zü n d en , gelec ek te bir k onu şm ayı sessiz o la ra k g ö sterm ek an ca k büyü k güçlüklerle m ü m kü n olacaktır. Y in e de b u en etk ili sanatsal yöntem dir. 95 R U D O L F A R N H E IM Ç ü n k ü b ir in s a n ın k o n u ş m a s ı d u y u ld u ğ ım d a , a d a m ın j e s t le r i v e y ü z ifa d e le r i y a ln ız c a , s ö y le d iğ i ş e y le r in a n la m ım v u r g u la m a k iç in e ş lik e d e n ş e y le r m iş g ib i g ö r ü n ü r . F a k a t n e s ö y le n d iğ i d u ­ y u lm a z s a , a n la m d o la y lı y o ld a n a ç ık la n ır v e y ü z , k o l v e b e d e n a d a le le r iy le s a n a ts a l o la r a k y o r u m la n ır . K o n u ş m a n ın d u y g u s a l n it e liğ i a ç ık lık la v e k e s in lik le g ö r ü n ü r k ılın ır k i b u n u g e r ç e k k o n u ş m a a r a c ıy la y a p m a k n e r e d e y s e o la n a k s ız d ır . A y r ıc a , g e r ­ ç e k lik v e s e s s i z b ir g ö s t e r i a r a s ın d a k i a y r ılık o y u n c u y a v e y ö ­ n e t m e n e s a n a t s a l b u lu ş la r i ç i n b o l a la n y a r a tır . ( S a n a t ç ın ın y a ­ r a tıc ı g ü c ü y a lm z c a g e r ç e k lik v e t e m s il e t m e a r a c ı k e s iş m e d i­ ğ in d e o r ta y a ç ık a b ilir .) S e s siz film d e k i d iy a lo g , g ü n lü k yaşam d a y a p ıla n b ir i k i l i k o n u ş m a n ın g ö r ü n e n k ı s m ı d e ğ il d i r y a ln ız c a . E ğ e r g e r ç e k b ir d iy a lo g se ssiz o la r a k g ö s t e r ilir s e , iz le y ic i g e n e llik le onun ne h a k k ın d a o ld u ğ u n u k a v r a y a m a z ; y ü z ifa d e le r in i v e j e s t le r i a n ­ l a m s ız b u lu r . S e s s i z f il m d e d u d a k la r s ö z c ü k ü r e t e n f i z i k s e l o r ­ g a n la r o lm a k t a n ç ı k m ış , g ö r s e l b ir a n la t ım a r a ç la r ı o lm u ş la r d ır . H e y e c a n l ı b ir a ğ z ı n ç a r p ıt ılm a s ı y a d a d u d a k la r ın h ız l ı h ız l ı a ç ılıp k a p a n m a s ı b ir k o n u ş m a n ın y a n ü r ü n le r i d e ğ il, k e n d ile r in e ö z g ü ile t iş im a r a ç la r ıd ır . S e s s i z b ir k a h k a h a g e r ç e k t e n d u y u la n b ir k a h k a h a d a n d a h a e t k ilid ir . A ğ z ı n a ç ı lm a s ı, " g ü lm e " o l g u s u ­ n a c a n lı , s o n d e r e c e s a n a t s a l b ir y o r u m k a ta r . O y s a s e s d u y u lu r ­ sa , a ğ z ın a ç ılm a s ı o la ğ a n g ö r ü n ü r v e b ir a n la t ım a r a c ı o la r a k d e ğ e r i n e r e d e y s e t ü m ü y l e y o k o lu r . S e s s i z f il m in y a r a t t ığ ı b u o la n a k b ir z a m a n la r R u s la r ta r a fın d a n ç o k s ır a d ı ş ı v e e t k il e y i c i ta r z d a k u lla n ılm ış t ı. S a v a ş s ır a s ın d a a k lın ı o y n a t m ış v e ta m a ­ m en a ç ık a ğ z ıy la k o r k u n ç b ir ş e k ild e g ü le n b ir a s k e r in m iy le , z e h ir li g a z n e d e n iy le ö lm ü ş ve a ğ z ı ö lü r k e n ç e k i­ korkunç, k a tı b ir s ır ı t ış la k a p a n m ış b ir a s k e r in ç e k i m i b ir le ş t ir ilir . K o n u ş m a n ın y o k lu ğ u , iz le y ic in in d ik k a t in i d a v r a n ış ın gö­ r ü le b ilir ö z e llik le r in e d a h a ç o k y o ğ u n la ş tır ır v e b ö y le c e b ü tü n o la y ö z e l ilg iy i k e n d i ü z e r in e ç e k e r . B u 96 n e d e n le ç o k s ır a d a n S A N A T O L A R A K S İN E M A çek im le r sessiz film de faz la sıy la etkileyici olur; örn eğin, m a lla­ rını ta n ıtm ak için abartılı je stle rle bağıran b ir sey y ar satıcın ın belgesel çek im in de olduğ u gibi. E ğ e r sö zleri du yü lab ilsey d i, je stle rin in etkisi ya rısı k a d a r bile olm az dı ve b ü tü n epizot çok az ilgi çeke rd i. O y sa sö zle r d ışarıd a b ıra k ılırsa, izleyici ta m a ­ m en je stle rin an latım g ü cü n e te slim olur. B ö y le ce , gerçek olay y aln ız ca b ir şeyd en -seste n - y o k su n bıra k ılarak, bu tü r bir ep iz otu n çekiciliği arttırılır. S ey y ar satıcı gibi je stle rin i çok kullanan bir figürü bir yana b ırak ırsa k , ge rçe k yaşam d an o ld u ğu gibi çekilen bir d iy alo g sessiz film de nad ire n bir şey ak tarır. B öyle b ir şeritten h er d i­ y alo g d a bu lu n ab ilec ek , k o la ylık la a y ırt ed ileb ilec ek k üçü k p ar­ ç a la r alın ab ilir, ancak bu seçm e y ön te m i b ile an ca k rastlantısal b ir b aşarıya ulaşır. P ek ço k tiy atro o yu nc u su n u n ken dilerini sessiz film te kn iğ in e ada p te etm ek te çektikleri g ü çlü k bu nd an k ay n ak la nır; ayrıca oy u nc u la rın film çalışm asın da elde ettikleri bazı te k n ik le r de sahn e ü ze rin de sıkıcı görünür. F ilm T e k n iğ in in D iğ e r K a p a s it e le r i 1) H a r e k e t l i K a m e r a Ş im diy e ka da r en çok sab it k am erayı ele aldık. A ncak k am e­ ranın ray ın üstü ne yerle ştirileb ilec eğ i ya da b ir kablo bo y u n ca k ayd ırılab ilec eğ i veya b ir y an a y atırılıp "çevrinm e" için d ö n d ü ­ rüle b ilec eğ i de bilin ir. K am era y ak la ştığ ı zam an çekim in h ed e­ finin bü yük lüğ ü artar, aynı zam an da alan erim i azalır. Bu m o n ta ja gerek ka lm ak sızın , genel çek im de n om u z çekim ine ke sin tisiz geçişe veya tam tersinin y ap ılm asın a olanak sağlar. O la y o yu nc u la rın girip çık tığ ı sab it bir dek ord a geçm iyorsa, o rta m de ğ işirk en oy u n cu lar bir an la m da sa b it dekorlarsa, h are­ ketli kam era ö zellik le k u llan ışlıdır. K am era kah ram ana evin tüm od aların da , alt katta, cad de b oy un ca eşlik edebilir; çevre sü rekli değ işen b ir p an o ram a gibi geçe rk en insan figürü hep 97 R U D O L F A R N H E IM ayn ı kalabilir. B ö y le lik le film y ön etm en i, tiy atro y ö n etm en i için yapılm ası m ü m k ü n o lm ay an b ir şeyi y ap ab ilir; d ü n y ay ı tek b ir insan aç ısın d an g ö sterir, adam ı ken di ev ren in in m e rk e zin d e çek eb ilir -yani, ço k ö znel b ir deneyim i h erk esin p ay laşm asın ı sağlayabilir. > D ah a da öznel b ir d oğ aya sahip d en ey im le r bu y o lla anlatılabilir. H er şey in b irin in çev resin de d ö n ü y o rm u ş g ib i g ö rü n m e­ si, baş dö nm esi, sarh o şlu k , d üşm e, y ü k selm e d u y g u la rı -tüm bu n la r k am eran ın uy gu n h areke tleriy le k o la y ca ü retile b ilir. 2) T e r s i n e H a r e k e t G erç eğ e bağlı b ir anlatı film ind e b ö y le sin em a te k n ik lerin in kullanım ı b ir avan taj sağ lam ıy o rsa b u n la rın k u lla n ım ın d a hâlâ deneysel a şam a d a o ld u ğ u m u z içindir; an ca k d o ğ ad an kök ten ayrılan bu te kn ik ler, gerçeğ i tam bir b ağ lılık la k o p y alam a arzu ­ sunda olm ay an san atç ıla r için bü yü k o la n a k la r y aratab ilir. Ş im ­ diye dek biç im sel te k n ik le r o larak ele aldığ ım ız, k am era açısı­ nın seçim in den m o n t a j a kadar, nerede yse h e r şey, san atsal o la­ rak seçilm iş ve biç im len d irilm iş o lsa d a iz le yiciy e bild iğ i d ü n­ yanın g ö rü n tü sü n ü v erm ek için k ullan ılır v ey a ku llan ılab ilir. Ş im di, o nlar arac ılığ ıy la g erçekliğ in y o ru m lan ab ileceğ i am a yüzeysel olara k g erçe k çi g ö rü n tü ler y aratm ay an belli y ö n te m le ­ ri ele alacağız. D ön en b ir k am eray la izleyiciye e ğ e r sarho ş ol­ saydı, dünyayı b ö y le sallan ıy o rm u ş gibi g örece ğ i h issettirileb ilir. A n ca k in san lar o to m ob illerin v e h e r şeyin te rsin e hareket ettiği b ir çek im gö rü rse, tüm g erçeklik y an ılsam aların ı y itireb i­ lirler. G ü nü m üz de , g en el o larak ko n u şu rsa k, y ö n etm en in b i­ çim sel d ü şün ce le rin i, sırad an izleyiciyi "g erçek" o la y la r izlediği dü şü ncesin den alık o y ac ak no kta dan öte ye ta şım asın a iz in ve­ rilm ez; ge rçe ğe u y u m sağlam ayan h oş kam era h ileleri ku lla­ nılm az. 98 S A N A T O L A R A K S İN E M A H ab er film lerindeki k ısa g ü lü n ç e p izo tla r d ışın d a, te rsin e h a­ rek et ço k az ye rd e ku llan ılır. P o ta n siy e lle ri n ered ey se h iç d e ­ ne nm em iştir. Ö rn eğ in , b ir o d ay a g iren ad am ın k en d in e özgü ü slu b u n u b etim le m ek için, y ö n etm en o dadan geri geri çıkan ad am ın te rsin e h arek et çek im ini y ap ab ilird i -b u y o lla g eri geri y ü rü y ü şü n ü geriy e sararak onu ö ne d oğ ru yürütebilirdi. B öy le ce ak ıld an çık m ay ac ak k a d a r g arip b ir etk i do ğar. D ahası, y er çekim i ku v v etiy le de oyun oy n an ab ilir. B ir ak ro b atın p araşü tü n u cu n d a yuk arı doğru süzü ldüğ ü b ir sahn e g örd ü ğ ü m ü h atırlıy o ­ rum . P araşü t ken d isin i yu karı g ittik ç e k ü çü k v e sıkı b ir b o hça gibi katlam ış, ad am b ir sark aç gibi sallan arak u ça ğ a geri d ö n ­ m üştü. K ırılm am ış b ir vazo o lu ştu rm ak için geri to plan an kırık pa rç a la r; te rsin e gö sterilen y ü z ifad eleri çeşitlem eleri -tü m b u şey le r b ir şak a o la ra k d en en m iştir, am a h en ü z san atçılar ta ra­ fından cid di olara k k u llan ılm am ıştır. E ğ er bu o lasılık ları g ö zü ­ m üz ü n ön ü ne getirm eye çalışırsak , d ah a y o lu n n e k ad ar b aşın d a o ld u ğ u m u za ve eko no m ik ya da d iğ e r g erek ç ele rle sin em an ın evrim i da ha fazla en g ellenirse n e k ad ar ço k şey y itirec eğ im iz e d a ir küçük .b ir fik ir edin ebiliriz. S anatsal film in (yani, sırad an h a lk göz ardı ed ilerek ü retile n film ), k ü çü cü k bile o lsa p o p ü le r h ale gelm e şan sı o lm ay an ta­ m am en seçkin film ler y aratıld ığ ın d a bir yere geleb ile ce ğ in i a n ­ lam ak gereklidir. H er zam an b o lc a d o ğ alcı film olacak tır; fakat b u n a ek o la ra k -eğ er işad am ları iz in v erirlerse- b ir sanat arac ı­ nın po tansiyelleri onları k ulla n m a ihtiyacı y aratacak tır v e kar­ şılaştırıld ığ ın d a yirm ile rin en çılg ın fü tü rizm in in y an ın d a za ra r­ sız süsle m eler gibi görüneceği g arip ve şaşırtıcı y ap ım la r ortay a çık ac ak tır. 3) H ı z l a n d ı r ı l m ı ş H a r e k e t E ğ er n e g a tif film şeridi k am erad a, p erd ey e y an sıtılm asın d an d ah a yavaş bir hızd a p o zlan d ırılırsa, gösteri sırasın d a zam an sık ıştırılm ış ve h arek etler h ız lan d ırılm ış görünü r. B u h ızlandır- 99 R U D O L F A R N H E IM m a etkisi, örne ğ in , m o d e m trafiğ in h ızm ı a n la tm a k iç in ku lla­ n ılm ıştır -arab alar ca d d e le rd e şim şek gibi gid er, in sa n la r b ir­ birlerin in arasın d a n in an ılm az bir çev ik lik ve d ü z g ü n lü k te yılan gibi sıraların içine g irip çık arlar, ağa çların y ap rak ları te laşla çırp ın ıp du ru rlar. B u n u m a ra san atç ıla r ta rafm d an ara sıra k u l­ la nılm ıştır. Ö rn e ğ in E isen stein T h e G e n e r a l L i n e film in d e işle ­ rin ço k yavaş ilerlediğ i b ir dev let dairesi gösterir. S on ra b ird en birisi yu m ru ğ u n u m a sa y a ind irir ve K ab il'i u y an d ırır, ay n ı anda he r şey şim şek hız ıy la ilerlem ey e başlar. E v rak m e m u rla rı odaların arasın d a u çm ay a başlar, k ağ ıtlar san ki bü y ü y ap ılm ış gibi im za la nır ve m ü h ü rlen ir v e h er şey g ö z açıp k ap ay ın cay a kadar tam am lanır. H ızla n d ırm a ay rıc a tam am en farklı am açla r için d e k u llan ı­ labilir. I. G. F arb en 'in b itk ile rin h ız land ırılm ış g ö rü n tü lerin d en başka b ir şey içerm ey en M i r a c l e o f F l o w e r s film i g elm iş g e ç ­ m iş en fan tastik, en n efes kesici ve en gü zel film dir. B u film in çek im le rin d e çiç e k le rin an lam lı je stle re sah ip o ld u ğ u g ö ste ril­ m işti; b iz b u n la rı g örem eyiz, çü nk ü biz im b ilin cim iz için çok yava ştırla r, am a hızla n d ırılm ış g ö rü n tü de g ö rü le b ilir olurlar. Y ap rak la rın salla nm a v e ritm ik so lu k la nm a h arek etleri, çiçeğ in çevresin de ki y a p ra k la rın heyecanlı dan sı, çiçeğ in aç a rk en ki şehvetli te slim iy eti; b itk ile rin hepsi o an da ca n la n ır v e bizim in sanlard a ve h ay v a n la rd a görm eye alıştığ ım ız tü rd en anlam lı je stle r k u llan dık la rın ı gö ste rirle r. B ir sarm aşığ ın el y o rd am ıy la kaygılı tırm an ışın ı, sü lük leri b ir kafese d o la n ırk en k ararsız ca tu tu nacak b ir y er arayışın ı ya d a solan bir kak tü s çiçe ğ in in se­ lam verir gibi eğ ilişin i ve son nefesini v ererek yık ılışın ı izle­ m ek, hayatta o ld u ğ u n u elbette her zam an kab ul e ttiğ im iz am a asla hareket h alin d e g ö rm ed iğ im iz b ir alan d a y aşay an yeni bir dü nyanın e sraren g iz keşfiydi. B itk ile r birden v e b elirg in b ir b i­ çim de can lı v a rlık la r sın ıfına kay ded ildi. A ynı k u ralların , aym dav ran ış k o dların ın , aynı g üçlüklerin, aynı arzu ların h e r şeyde geçerli olduğ u gö rü ldü . 100 S A N A T O L A R A K S İN E M A B u k esin likle şanslı b ir b ulu ştu v e bu işte d ah a fazlası b e k ­ le n m em eli. Y ine de, in org an ik m ad d elerin d av ran ışla rın ı ko n u alan e şit d erec ed e heyec an v eric i g ö ste rile r gerçe k leşeb ilir. B u tü rd e n b u lu şla r za ten h e r zam an te k tük y ap ılm ıştır; örn eğ in , krista llerin olu şu m u n a y a da p en ce re cam ın dak i b u z şek ille rin e ilişk in h ız lan dırılm ış ço k ilginç film lerd e o ld u ğ u gibi. B u tü r b ir y ön te m sanatçı için d oğ al o la ra k ço k yararlıdır. R u sla r -an i b ir ışık p arıltısı veya açık lan am az , ko n u dışı b ir çişen ti gibi- tam am iy le so y u t ç ek im le rin b ile ç o k do ğ alcı anlatı film le rin d e k ulla nıla bile ce ğ in i g österm işlerd ir. B u ilg in ç çe­ k im le r en az ın dan m ontaj m a lz em esi o la ra k ku llan ılab ilirle r. P eki neden , bir anlatı film inin o rtasın d a da o lsa , b ir çiçek b ir­ den yaprak la rın ı hızla sallam asın y a da çiçe k aç m asın? (Jean R eno ir'in T h e L i t t l e M a t c h G i r l film i, özel b ir g erekçesi olm asa d a, açan gü llerin h ız lan d ırılm ış g ö rü n tü sü n ü içerir.) 4) Y a v a ş l a t ı l m ı ş G ö r ü n t ü E ğ e r n e g a tif film k am erad a g ö ste rim d e p erd ey e y an sıtılm a­ sın dan dalıp hızlı pozlanırsa, san iy ed e y üz le rce k are p o zlam ak am ac ıy la dev in im doğal h ız ın k üçü k b ir bö lüm üne indirilir. Ş im d iy e d ek bu yalnızc a eğ itici film le rd e, ço k hızlı harek etlerin tek tek evrelerini gö sterm ek için k u llan ılm ıştır. B u y o lla b ir b o k sö rü n y a da b ir ke m ancının te k niğ i, b ir bo m b an ın patlay ışı, b ir k öp eğ in zıplayışı k o la y ca an aliz edileb ilir. Ç ok y arar sağ la ­ ya ca k olm asın a rağm en y av aşla tılm ış h arek e te sanatsal am aç la r iç in hiç baş vu ru lm am ıştır. Ö rneğ in, do ğal h arek etlerin gro tesk b ir b iç im de y av aşla tılm asın d a ku llan ılab ilird i. A yrıca doğal h arek etlerin yav aşla tılm ışları gibi g ö rü n m ey en, ken di sü zülm e,y ü zm e k arak te rleri olan yeni h a re k e tle r y aratabilir. Y av aş­ la tılm ış harek et düşleri v e haya le tleri g ö sterm ek için şah ane b ir araç olacaktır. İn san yüzün ün ve b ed en in in an la tım la rın ın y av aşla tıld ığ m d a na sıl g ö rü n dü ğü n ü ve so n uç ta iyi b ir m ontaj m alzem esi olup 101 R U D O L F A R N H E IM olm ay ac ağ ın ı an lam ak için, h ız la n d ırm ad a o ld u ğu gibi y a v a şla ­ tılm ış çek im le de d en e y le r yap ılab ilir. D eh şet y a d a n eşe içinde b ir yüzün ya v aşla tılm ış g ö rü n tü sü neye b en ze r? Y in e b u n d a da izleyicinin g erçe k te da ha hızlı h arek etlerin y av aşla tılm ış v ersi­ yonları o la ra k değ il, "o rjin al" h arek e tler o la ra k kab ul ede ceğ i etk iler elde edileb ilir. (H erh ald e san atçıla r y av aşla tılm ış h are­ ketin k u llan ım ıy la ilg ili d e n e m e le r yap ıy o rla r. V e b ir k e z daha öncü P ud ovk in. B ir g a z e te h ab erin e g ö re yeni Filmi T h e W o r l d I s B e a u tifu F d a i, b ir ço cu ğ u n g ülü m se m esin in o m u z çe k im in d e yav aşça ortay a çıkm asın ı sağ lam ak için y av aşla tılm ış h arek e t k u llan ıy orm uş.) S ürrealist b ir film o la n E n t r 'a c t e 'de cena ze alayın d an u z a k ­ laşan b ir cen aze ara ba sı g österilir. C en az e a rab a sı ca d d elerd e hızla ilerlerk en y as tu tan la r on u n ark asın da n y av aşla tılm ış h a­ reketle k oşarlar. B aca k la rı san ki yere y ap ışm ışla r gibi ço k y a­ vaşça k alk ar ve ko lları ö n e arka y a in an ılm az b ir y a v aşlık ta sal­ lanır. B urad a da ço k k o m ik b ir etki y aratılm ıştır; çü n kü n o rm al koşm anm y a v aşla tılm ışın ın g örü ld ü ğ ü değ il, stilize ed ilm iş b ir sıç ram a h arek e tin in g ö rü ld ü ğ ü düşün ülü r. 5) D o n d u r u l m u ş g ö r ü n t ü S ıradan fotoğ rafç ılık esas olarak sin em ad an d ü şü n üld ü ğü kad ar uzak değ ildir. R esim li dergilerin ve sin em a salo n la rın ın cam ek an la rım n yan ı sıra, h arek e tsiz fo to ğrafla r b aşka am açla r için de kulla n ılab ilir. F ilm in o rtasın da girilen h arek e tsiz b ir fo­ to ğ ra f ço k garip b ir his uy an d ırır; ö zellik le h a re k e t ed en çe­ kim lerin zam an k arak te ri h arek e tsiz fo to ğ rafla sü rd ü rü lü r v e bu n ed en le tu h a f b ir biç im d e d o n du ru lm u ş gibi görünü r. S ıradan bir fo to ğ ra f katı b ir d u rg u n lu k izlenim i v erm ez; çü nk ü h a re k e ­ tin boyutu bu na elv erişli d eğ ild ir ve o na b ak m ak için h arcanan zam an, görün tü de g österilen olay o lu rk en g eç en zam an o larak düşü nülm ez. A m a b ir film d e aray a g irilen h arek e tsiz b ir g ö ­ rüntü L ut'un ka rısın ın üzerin d ek i lanet gibi olacaktır. P e o p l e o n 102 S A N A T O L A R A K S İN E M A S u n d a y s (F ilm S tud io 1929) adlı film d e b ir plaj fotoğ rafçısı ça­ lışırk en gösterilir. F oto ğ rafla rın ı çektiği çeşitli in san lar yarım v e film de ilk ön ce hareket ederk en g ö rü n ür; ark asın d an "portre" o la ra k gösterilir. G ülü m sey en , doğal hareket eden b ir insan si­ hirli b ir d eğ n ek le d o k u n u lm u şç asm a d o n d u ru lu r ve san iy eler b o y u n ca garip v e h arek etsiz kalır. H arek etsiz b ir görün tü nü n aray a g irilm esiy le ü retile n özel etk i, b ir harekette duran v e o n u k oruy an b ir oy un cu ta rafın d an yapılam az. B irincisi, ha re k e tin b ö y le iste ğe bağlı d u rd u ru lm a ­ sıy la h arek etsiz görün tü nü n m utlak k atılığı ara sın d a şaşırtıcı b ir fark lılık vard ır; İkincisi, b ir o y u n cu h arek e tsiz b ir g ö rü n tü y le y ak alan an absürd anlık evreleri k o ruy am az, bu durum o y u n cu ­ nun iradesiy le ve fiziksel h arek et k u ralla rıy la ilgili değ ildir. 6) A ç ı l m a , K a p a n m a , Z i n c i r l e m e B az en birden ortay a çıkm asın da n k açın m ak için, b ir g ö rü n ­ tü n ü n karan lığ ın içinden y av aşça b ü y ü m esin e ya da aynı yo lla y ok o lm asın a izin verilir. A çılm a ve k ap an m a insan ların öznel alg ılam aların ı g österm ek için k u llan ılab ilir; örn eğin, b ir insan uy an ırk en veya uyk uy a d alark en. F ak at h er şeyd en ö n ce, b ir sahneyi diğe rin den ayrı tutm ak için iyi b ir araçtır; çü nk ü hem en b irb irin i izleyen çek im le r g en ellik le k esin tisiz b ir zam an sek an ­ sın ın bö lü m leri gibi görünür. B ir ep izo tu n sona erdiğini v e olay y erin in değiştiğini g österm ek ço ğ u n lu k la zordur. O ysa sahne ka rartılırsa , izleyici pe rd e indirilm iş g ib i b ir ara o ld u ğ un u du­ y u m sa r ve bir şey açılırken yeni b ir sah ne bek lenir. Z i n c i r l e m e , bir çek im in g ittik çe bir b aşk asın a dö nüşm esi dem ek tir. İki çekim sırad an m o n tajla b asitçe y an yana b ağ lan ­ m az, birinci çekim g ittik çe b elirsiz le şirk en , İkincisi b u la n ık g ö ­ rü n m ey e b aşlar ve birin ciyi g ö rü n tü d en çık aran a k ad ar derec e derec e netleşir. A çılm a v e k a p a n m a gib i zin cirle m e de iki sahne arasın da ki arayı b elirtm ey e y arar. K esin tisiz zam an ak ışı ve sabit u z a m yanılsam asın ı yok ed er; çü nk ü za m anların v e yerle- 103 R U D O L F A R N H E IM rin g öz le g ö rü lü r ü s t ü ste b in d irm esin i g ö ste rir ve an ca k ay rı ayrı şey ler b irb irin in ü stü n e b in dirile b ilir, za m an d a b irb irin i izleyen şey le r y a da u zam d a y an y an a o la n şey le r değ il. Z in c ir­ lem e z a m a n (v e u zam ) k oo rd in atla rın ın g ö rü le b ilir v e g ö receli olarak de ğiştirilm esid ir, bu n ed en le d e zam an v e u za m b ü tü n lü ­ ğü k esin tisiz o la n sah n ele rd e olan aksızdır. B asitçe v e k o la y ca b ir çekim diğ erine g ö m ü ld ü ğ ü için, z in ­ cirlem e g en ellik le m o n ta jd a k arşıtlık v e b e n z e rlik etk ilerin i a rt­ tırm ay a y ard ım eder. İk i çe k im ara sın d ak i k o n u b ağ lan tısı (b e n ­ zerlik y a d a k arşıtlık ) b ird en fark ed ilirse d a h a çarp ıc ı o lu r v e bağ lan tı d a h a gü çlü v u rg ulan ır. B en ze rlik ilk esin d e b irleşen iki çekim ,' ik isin d e o rta k o la n şeyi so yu t o la ra k g ö ste rile c e k şe k il­ de, belirsiz, bu la m k, n ö tr alan d a b irb irin e z in cirle n eb ilir; ö rn e ­ ğin, b ir sark ac ın ve salın ca ğ ın "sallanm a"sı. 7) Ü s t Ü s t e B i n d i r m e , E ş z a m a n l ı M o n t a j Z in cirle m ed en , b ir kaç çekim i eşza m an lı g ö sterm ey e y a ln ız ­ ca b ir aşam a vardır. B u da aynı etk iye sah ip tir am a aynı p la k iki kez p o z lan d ırıld ığ ı iç in b ir derec e daha fazla etkilidir. D ü zen ­ sizlik ve k ao su an latm a n ın iyi bir y olu du r. Ç e şitli çek im le r ü st üste gö ste rile rek , cad d elerd ek i trafiğin hız ın ı v e k arm aşa sın ı hissettirm ek için g irişim le rd e bulun ulm uştur. O ysa b u yö n te m le çok farklı e tk iler b aşarılab ilir. F ey d er'in dah a ön ce sö zü ed ilen L e s N o u v e a u x M e s s i e u r s film in in bir sah ne sin d e b ir k o n u şm ac ı ile m ek an ik piy an o arasın d ak i etk ile­ şim gö sterilm iştir. F ey d er, gü rü ltü nü n geldiğ i yöne d o ğ ru um utsuzca el-ko l h arek e tleri yapan k o n u şm ac ın ın om u z ç ek im i­ ni, m e k an ik p iy a n o n u n içind eki m ek an izm an ın o m u z çek im in in üstü ne b in d irir. T o k m ağ ın inip kalktığı g ö rü lü r ve çift g ö rü n tü ­ de to km ak ya ln ız ca da v ula değil, k o n u şm ac ın ın k afasın a d a v u ­ rur. B ö y le ce aku stik v e anlatı tü rü nd en b ir çatışm a g ö rsel alan a taşınır. V e b u g erçe k te aynı yerde geçen am a g erek li bağ la n tıy ı anlatacak gö rsel çağ rışım ı y ap am ay ac ak iki ep iz o tu n y ap ay ola104 SA N A T O L A R A K S İN E M A rak ü st ü ste b in d irile rek y ap ılm ıştır. "Y apay" sö zc ü ğ ü y ö n te m e estetik açıd an b ir karşı çık ış içerir. A yrıca b ir balod aki k arm a şa d a d an sçıla rın ve b an d o n u n ü st ü ste b in dirilm esiy le g ö sterilm iştir. E ğe r bu çek im le r sırad an m o n tajd a y aln ızca yan y an a k o yu lsalard ı, seyirci ü ze rin d e y ö ­ n etm en in y alm zc a b u rad a b ir b an d o , b u rad a dans eden in sanlar o ld u ğu nu gö sterm ek iste d iğ in d en b a şk a b ir izlenim b ırak m azd ı. F ak at bindirm e tüm bu sa h n ele rin soy ut özü nü, b aşka b ir d e ­ y iş le salt olay lard an ço k anlam ı v e ruh halini gö ste rm en in b asit bir yoludur. B u yö ntem ku llanışlı am a b iraz yapa y d ır. D aha ön ce sözü edilen kam era açısının seçim in in etk ileriy le k arşılaştırıld ığ ın d a b u aç ık ça görülür. O p tik b itiştirm e le r v e b in d irm eler sayesinde g erçe k le çatışm adan, n esn ele r ve o la y lar arasınd ak i özel ilişk i­ lerin ya ln ız ca söz ko nusu nesn elerin türü ve k on um u d o ğru b e ­ lirlenerek , son ra sahn ed ek i g erçe k uzam sa l ilişkileri yapay bir biç im d e değiştirilm ed en veya ta m am en yok ed ilm ede n istenen bağ lan tiyı anlaşılır kılacak b ir k a m e ra açısı seçilerek y a ra tıla ­ bile ce ği gösterilm işti. Ö rn eğ in , m a h ku m un v e hap ish an e p a r­ m aklıklarının pe rspe k tife b ağ lı o larak ü s t üste b in d irilm esi. D oğ alcı b ir anlatı film in d e, çift p o zlam ay la üst üste b in d irm e­ nin, geriy e kalan sahn elerin b iç em iy le çe lişen y ab an cı b ir cisim izlenim i yaratabileceğ in i k ab u l etm ek gerekir. A y rıca, m ateryal bo zu lm ad an y o rum la n ır ve b iç im len d irilirse sahnenin sanatsal etkisi daha büyük olacak tır. B ö y le si daha çarpıcı ve daha z a rif­ tir. S anatçım n görsel araç la rın iyi d ü şü n ü lm ü ş ad ap tasy o n u y la y ap ıtm a kattığı soy ut anlam yü ze y sel v e rasg ele su n u lm uş b ir şey gibi görün m ez , am a y a ln ız ca eld eki m atery alin d o ğru grupland ırılm ası ve d o ğ ru g ö rü n ü m ü y le b aşarılm ışsa çok daha etkiley ici olur. Ç ok çevrim , san atç ın ın y arattığ ı etkiyi çok u c u ­ za ve çok yüzey sel b ir b iç im d e b aşard ığ ı hissin i uy andırır. 105 R U D O L F A R N H E IM Ü st ü ste b in dirm e gibi k ullan ılan ve o n u n gibi d eğ erlen d iri­ len b aşk a b ir şey de, b ir g ö rü n tü için de b itiştirile n sah n elerin m on tajı an lam ın a g elen eşzam an lı m ontajd ır. B u n u n ilk k u lla ­ n ım ı, an ıla rın v e ö n sezilerin g ö sterild iğ i san atsal açıd an ta rtışı­ lab ilir b ir y ö n te m d e olm uştu: K ah ram a n d ü şü n cey e d alm ıştır v e birden ne d ü şü n d ü ğ ü p e rd e n in ü s t kö şesin d e d aire içind e belirir. B u yö n te m ve rim siz dir; ç ü n k ü Fikirden görsel b iç im e g id e n yol ço k d o ğ rud an dır. "B ir ad am k arısın ı d ü şü nü yo r", b u e sa sın d a soyu t b ir te m ad ır ve b ir şek ild e so m u tla ştın lm a z sa g ö rse lle ş­ tirm ek güçtür. B aşk a b ir y ö n te m seçilerek -m esela adam k a rısı­ nın resm in e ba k ab ilir- d u ru m açıklanır. B ö y le b ir y ö n te m ö zg ü n d eğ ild ir am a so y u t o la n şey b u yo lla y eterin ce so m u tlaştırılır-. E şza m an lı m on tajın k u rn az lığ ı seyirciyi zo rla m ad an sah n en in soyu t k ısm ın ı açık la y a cak elle tu tu lu r b ir d u ru m b ulm a ç ab a­ sın d an k u rtu lm asıd ır. K av ram sal o larak ilişkili iki şey y a ln ız ca yan y an a ko y ulup te m an ın an laşıla b ilir görsel b ir te m sili elde ed ilm iştir; fakat sa n a tsız ve y ap ay b ir yolla. E şza m an lı m o n ta jla y ap ılm ış d en em elerin ço ğ u n u n böyle b ir n iteliği v ardır. E ise nste in 'm dev gibi d am ızlık bir b ö ğ an ın b ird en in ek lerin ü stü nd e belird iği T h e G e n e r a l L i n e film in d e -d o ğ alcı b iç im sı­ nırları iç in de ki d iğ e r b u lu şla rıy la k arşılaştırıld ığ ın d a - sanatçının ko la ya k aç tığ ı ve so ru n a y ak la şırk en tem ayı ço k fazla g ö rü n tü ­ yü ise ço k az ö ne m sediğ i h issed ilir. Y ine d e sö z k o n u su çekim ke sin lik le sem bo lik o ld uğ u için, onu d iğ er çek im lerin b iç im iy le u yu ştu rm ay a pek gerek o lm ad ığ ı d a d oğrudur. E şzam an lı m ontaj y aln ızca iç erik açısın da n değil, b iç im sel açıd an d a an lam lı o ld u ğ u n d a d ah a etkileyicid ir. V erto v bazen bu yo lla aynı sahn en in ü ç g ö rü n tü sü nü ü st üste g ö ste rm iştir örneğ in aynı m ak in a p e rd ed e ü ç tane g ö rü n ü r- ve bu nd an e tk i­ leyici ve sim etrik b ir ta sarım ortaya çıkm ıştır. Ş im d iy e k ad ar ele ald ığ ım ız örnek lerd e, eşza m an lı m ontaj öy le k u llan ılm ıştı ki izley ici ta rafın d an h em en arılaşılm ış ve bu 106 S A N A T O L A R A K S İN E M A ne d en le g ö rün tü nü n etkisi y a ln ız ca b ileşik o lm asıy la sın ırla n d ı­ rılm ıştı. O ysa bu tü r b ile şm e le r v a r o lm ay an bir g erçe k lik y a ­ nılsam ası y aratm ak iç in k u llan ılab ilir. A ynı nesne iki tane g ö s­ te rileb ilir; b ir adam kend isiyle ko nu şab ilir. B u am açla iki ayrı çek im y ap ılır ve so n ra ö y le u sta lık la yan yana k o y u lu rlar ki eklem en in fark edilm esi o la n ak sızd ır. B u yö n tem y ıld ız oy u n­ cu la rın aynı an d a iki rolde p arla m asın ı ola n ak lı kılm ıştır. K ab a hizm etçi H en ny P o rten, z a r if h an ım efen d i H enny P orten 'Ia k o ­ nu ştu ğ u n d a büy ü k san sasy o n o lm u ştu - (İnanılm az! R o llerd en y aln ızca b irin i oyn am ıy or, ikisin i aynı anda o y na y ab iliy o r!) Ö lü rk en be d en d en ayrılan ru h, C o n rad V eidt'in T h e S t u d e n t o f P r a g u e ve F riedric h E rm ler’ın T h e F r a g m e n î o f a n E m p i r e film le rin de sanatsal o larak k u llan ılm ıştır. İk in ci film d e sem b o ­ lik b ir savaş sah nesi vardır: b ir A lm an askeriyle b ir R u s askeri birb irle rin e sü ng üy le saldırırlar. A ni bir om u z çek im iy le ik isi­ nin de aynı yü ze sahip o ld u ğ u g ö rü lü r (ikisi de aynı oy u n cu ta­ rafınd an can la nd ın Im ıştır). B irle rin i ta n ırla r v e sü ng ü lerin i d ü ­ şü rü rler. A lm an ve R us k ararg ah ların d a k i g en era ller ço k ö fk e­ le n irler jve döv üşün b aştan alın m asın ı em red erler; ancak te k ra r em ir verd ik le ri su ba y lar d a a sk e rle r gibi aynı yüze sahiptirler. "İn san"ı farklı ün iform alar iç in de k e n d in e karşı çeviren sav aşın bu d alalığ ı -bu pa rado ks d ah a önce nerede y se hiç bu k a d a r e tk i­ leyici bir biçim de o rta y a k o n ulm am ıştı. "T üm insanlık o rtak bir şeye, ta rtışılm az b ir b ağ a sahip tir" - so yu t dü şü n ce bu o rtak b a ­ ğın g ö rüleb ilir yapıldığı y a p a y bir g erçeklik y aratılarak som u t­ laştırılm ıştır. T üm in san lar aynı y üz e sah ip tir ve şaşırtıcı b ir b iç im de aç ık lan an g erçe k le k arşılaştırıld ığ ın d a ü niform alarının farklı olm ası anlam sız ve ab sü rd görünü r. 8) Ö z e l M e r c e k l e r A ynı nesnen in ço ğ altılm ası m o n ta jd an ayrı o larak , do ğ ru d an çek im yapılırken özel kesim li m e rcek lerle, p rizm aların ilave ed ilm esiy le ve başk a araç larla başarılabilir. Y ine de bu araçla- 107 R U D O L F A R N H E IM n n p otan siy elle ri ço k g en iş değil gibi görünür. A y n ı y ü z, yüz kez ço ğa ltılab ilir, biçim i b oz u lab ilir -an cak b un la r çok az çe­ şitlem e ola n ağ ı veren, bu n ed en le de kısa sürede sırad an v e b a­ yat g elec ek ço k özel v e katı etkilerd ir. G ran ow sk y bu yolla S o n g o f L i f e film ind e şam p an y a b ard ak la rın ı, k ü çü k ço cuk ları ve kuru kafaları sem bo lik bir b içim d e çoğaltır. B u n u m ara b asm aka lıp ve m e k an ik gö rü nü r, ayrıca k o la y ca saç m ala şab ilir. C h arlie C haplin T h e C i r c u s film in d ek i ayna la b iren ti sah n e­ sin d e m ontaj ya da özel len sle rd en y ararlan m ad a n b ir adam ı ço ğaltarak şaşırtıcı ve eğ le nc eli etk iler yaratm ay ı b aşard ı. 9) O d a ğ ın K u l l a n ı l m a s ı E ski gü nle rde od ak dışı her hangi b ir görüntü y a ln ız c a bir h ata olara k kabul edilirdi. D ezavan taj o ldu ğu varsay ılan diğ er p ek çok şeyde o ld u ğu g ib i fotoğ rafçılık bu n u da özel am aç la r için ku llanm ayı öğ rend i. B aşta bu y ön te m , açılm a ve kap an m a gibi, b ir gö rü n tü n ü n y av aş y av aş ortaya çıkm asın ı y a da yok olm asını sağlam ak için k ulla n ıld ı. B azen bu lanık b ir g ö rü n tü y ü belirsizliği ve an laşılam am az lığ ı çekici y ap ar; ne g eld iğ in i kes­ tirm ek ola n ak sızd ır, h e r tü rlü sp ek ülasyo n a aç ık tır v e so n ra b ir­ d en gö rü ntü b elirg in leşm ey e b aşlar, h er şey b errak la şır. E isenstein 'ın T h e G e n e r a l L i n e film ind e olay ö rg ü sü n ü n ç e v re ­ sinde dö nd ü ğ ü esraren g iz m ak in an m -san trü fü jlü sü t ay rıştırıcısın ın - ilk görün tü sü , m uc izeyi ilk kez aç ık ça g ö ste ren ilk g ö ­ rüntün ün yavaş yavaş o d ağ a girm eye b aşlam asıy la , ö y k ü y le uy um lu b ir biç im d e öz ellik le hey ecan verici y ap ılm ıştır. G ö ­ rün tü netleşirk en , gö rü len ışık p ırıltıla rın ın m a k in am n alü m in ­ yum yü zey in deki p arla k n o k ta la r o ld u ğu an laşılır v e sonra m akin a sanki sislerin iç in d en çık ıy orm u ş gibi b ird en o d a ğ a g i­ rer. B u la n ık lık ay rıc a özn el b u la n ık görü ş izlen im leri v erm ey e yarar: sarh o ş b ir ad am ın y a da an este zid en ayılan b irin in b u la­ nık gö rü şü gibi. H atta g ö rü n tü ço k d erin le re u zan ıy o rsa om u z 108 S A N A T O L A R A K S İN E M A çekim i gibi ay rıntıları o rta y a çık arm ak için d e ku llanılabilir: ka m eran ın odak alanı sınırlı o ld u ğ u için, ön plan ve ark a plan od ak de ğiştirilerek sırayla g österileb ilir. B u yo lla, örn eğ in , biri ön d e ve yakında, diğeri uzak ta ve arka d a iki kişi arasın daki d iy a lo g belirgin leştirilir. S eyirci, y ö ne tm en in isteğ in e bağlı o la rak, ön ce birin e, son ra d iğ erin e b ak m ak zorun d a b ırak ılır. 10) Y a n s ım a G ö ı i i n t ü l e r S on olarak, nesnen in kend isi y erin e, y an sıtıcı b ir m atery al üze rin d ek i görü ntüsü g ö rü n tü le n eb ilir. İzleyici b aşta n u m a ra n ın bilin cin d e olm az ve kend ini g erçe k nesney i g österen norm al bir gö rü n tü y e bak ıy or zan n ede rse , b u ö zellik le etkileyici olur. Ö r­ n eğin , b ir adam ın tam am en d urg u n b ir su yüzeyindeki y an sım a­ sı gö rü ntülen eb ilir; izleyici ne k am eran ın y uk arıya çe v rilm iş o ld u ğ u n u ne de gerçek yerin e b ir y an sım ay a b ak ıy o r o ld u ğ u n u söy ley em ey ece ğ i için norm al b ir g ö rü n tü y e b ak tığın a inanab ilir. S on ra su birden ka rıştırılır ve g ö rün tü titrer, biç im i b o z u lu r ve an laşılm az olur. F ilm de hiç suy a ilişk in bir şey o lm asa bile, b ö y le b ir sahne yalnızc a ette n -k em ik te n b ir adam ı titre k bir ka rik a tü re dön ü ştü rm ek y a d a h alü sin asyo n u anlatm ak için k u llan ılab ilir (bak. G ranovvsky'nin S o n g o f L i f e film inde düş görün tüleri). N esrfe b ir aynadan da g ö rü n tü le n eb ilir. İzleyici gerçek n es­ n e le r g örd üğ ü nü dü şü nü r, izlem eye d ev am ederken, gö rü n tü y e b ir taş atılır, aynanın cam ı kırılır; g erçe k lik -izleyici açısm d an p aram p arça olur. Bu ço k gü çlü b ir görsel şok yaratacaktır. A ynı am aç için biçim b ozan ayn aların h er çeşidi k u llan ılab i­ lir. E ğer araç ustaca k u llan ılırsa, izleyici y aln ızca b ir ay n an ın g ö rün tü le nd iğ in in fark ına v arm ay ac ak ve bu nedenle biçim i b o zu lm uş nesneyi gerçek b ir nesne o la ra k kabul edecektir. K a m e r a n ı n v e F ilm Ş e r i d i n i n B i ç im s e l A r a ç l a r ı n ı n Ö z e t i S inem adan ho şlan m ayan insan ların g ö zd e iddiaları (film d o ­ ğanın m ekan ik yeniden ü retim in d en b aşk a b ir şey d eğ ild ir, do109 R U D O L F A R N H E IM lay ısıyla d a san at de ğ ild ir) ile k ışkırtıla rak fılm sel te m silin çe­ şitli ö zellik le rin i deta ylı o la ra k inc eled ik v e en te m el d ü ze y d e b ile insan g ö zü n ü n g ö rd ü ğ ü gö rü n tü ile k am eran ın g erçe k lik ten yarattığ ı g ö rü n tü ara sın d a ö n em li ay rılık lar o ld u ğ u n u keşfettik. A yrıca bu ay rılık la rın , g erçe k liğ i sanatsal o la ra k b iç im le n d ir­ m ek için k u llan ılab ile ceğ in i keşfettik. B aşka b ir d ey işle, sin em a te kniğin in "d ez av a n ta jları" o larak ad la nd ırılab ilecek (ve m ü ­ h en dislerin ü ste sin d e n g elm ek için ellerin d en geleni y aptık ları) şey ler g erçe k te y aratıcı san atç ın ın araçlarıdır. K o n u y u v u r g u la m a k v e iy ic e a ç ık la m a k iç in n ın k a r a k te r is t ik le r in in ve b u n la r ın film u y g u la m a la r ın ın a r a c ı­ k ıs a b ir ö z e t i n i e k le d i k . 1. H E R N E S N E B İR G Ö R Ü N T Ü L E N M E L İD İR . TEK GÖRÜŞ A Ç IS IN D A N U y g u la m a la r ı : a) N esn en in şek lini en k arak teristik olarak g österen görüş. b) N esne y e ilişkin özel b ir kav ram ın ı aktaran g ö rü ş (örn. ağırlık ve oto rite y e işaret eden alttan görüş). c) S ıradışı olm asıy la izley ic in in dik ka tin i çek en görüş. d) A rkası dö n ü k o la n ın g ö rü n m em esin de n d oğ an sü rp riz e t­ kisi (C hap lin ağlıyor. H ayır! K okteyl karıştırıyo r!) 2. N E S N E L E R P E R S P E K T İF L E Y A N Y A N A V E Y A ARKA A RKA Y A KOYU LUR. U y g u la m a la r ı : a) Ö n em siz n esn ele r tam am e n ya d a k ısm en ö rtü le rek g iz le ­ nir; b ö y le lik le önem li ne sn ele r vurgulanır. b) B aşka b ir şeyle örtü le n şey in birden aç ığ a çık arılm asıy la sü rp riz etkisi. c) O ptik y ok etm e -b ir n esn e diğe rinin ön üne g e lir ve onu yok eder. d) P e rs p e k tif saye sin d e ilişk ile r v u rg u la n ır (m ahk um v e d e­ m ir p arm ak lık lar). e ) S ü s lü y ü z e y ş e k ille r i. 110 S A N A T O L A R A K S İN E M A 3. G Ö R Ü N E N E B A T . Ö N E D O Ğ R U O L A N N E S N E L E R B Ü Y Ü K , A R K A D A K İL E R K Ü Ç Ü K . U y g u la m a la r ı: a) B ir nesnenin tek tek b ölü m le rin i v u rg u lam a (k am e ray a do ğru uzatıla n ayak b üy ü k görünü r). b) E batm göreceli etkiyi v u rg u lam ak için b ü y ü tü lm esi v e küçültülm esi. 4. IŞ IK V E G Ö L G E N İN D Ü Z E N İ. R E N K L E R İN Y O K ­ LUĞU. U y g u la m a la r ı: a) N esn en in hacm ini v e k ab artıla rım ışık v e gölgeyi ay a rla ­ y a ra k iste ğe göre biçim lend irm e. b) Işık ve gölge dü ze niy le v u rg u lam a, g ru plan dırm a, te crit etm e, gizlem e. 5. G Ö R Ü N T Ü N Ü N S IN IR L I O L M A S I. U y g u la m a la r ı'. a) G ö rü ntü tem asının seçilm esi. b) B ütünü ya da b ir kısm ın ı gösterm e. c) S ü rp riz etkisi. H ep o ra d a olan am a çerçev ey le kesilen n esn e birden çerçeve dışın d an g ö rü n tü y e girer. d) (Geciktirim in artırılm ası; ilg in in m erk ezi g örü n tü n ü n d ı­ şın d ad ır (örneğin, y alnızca b ir insan ü zerin d ek i etkisi görülü r). 6. N E S N E Y E O L A N U Z A K L IK D E Ğ İŞ E B İL İR . U y g u la m a la r ı: a) N esn ele r kü çük ya da b üy ü k y apılabilir. b) En uygun uzaklığ ın seçilm esi (b ir iğne, b ir dağ). c) B oy utların gö relileştirilm esi (b eb ek e vi-in san evi). 7. Z A M A N -U Z A M S Ü R E K L İL İĞ İN İN Y O K L U Ğ U . U y g u la m a la r ı: a) A yrı zam anlı epizotları yan yana (ve arada) gösterm e. 111 R U D O L F A R N H E IM b) G erçe k te farklı olan uza m ların b irleştirilm esi. c) B ir ola yın seçilen b ölü m le rin i g ö ste rere k k arak te ristik yö nlerin i sunm a. d) Z am an ve u za m b ağ lan tısı değil, anlam b ağ lan tısı olan şey lerin k o m b in a sy o n u n u gö sterm e. e) A y rım san am az m ontaj. D eğ iştirilen g erçe ğin (fan ta stik ) y an ılsam ası (b ird en g ö rü n m e ve k ay b o lm ala r vb.). f) "K ısa" ya da "uzun" m o n tajla çekim sek an sla rın ın ritm i. 8. U Z A M S A L Y Ö N D U Y G U S U N U N Y O K L U Ğ U . U y g u la m a la r ı : a) H arek etin g ö rec eliliğ i: du rg un şey ler h arek etli, h arek etli şey le r durgun . b) U za m sal ko o rd in atla rın görece liliği (dik ey, y a ta y vb.) 9. D E R İN L İK A L G IS IN IN A Z A L M A S I. U y g u la m a la r ı : a) B o yu tların p e rs p e k tif d eğ işim le ri daha ilginç kılınır. b) D üzlem sel p ro je k siy o n d a p e rsp e k tif ilişkileri dah a ilginç kılınır. 10. S E S İN Y O K L U Ğ U . U y g u la m a la r ı : a) G ö rü n ü r o la n a daha g ü çlü vurgu; örn eğin, y ü z ifadelerin e ve je stlere. b) D uy u lm aya n seslerin nitelik leri ve etkileri g ö rü n ü r alana ak tarılarak özel olara k o rtaya ç ık arılır (tab an ca p atlam asın ın bird cn b ireliğ i-h av alan an kuşlar). 11. K A M E R A H A R E K E T L İD İR . U y g u la m a la r ı : a) D üşm e, yü kselm e, sallanm a, send elem e, baş d ön m e si gibi öznel d u rum la rın sun ulm ası. b) K işin in da im a sahn en in (o la y lar dizisinin ) m erk ezi olm ası gibi öznel tu tu m la rın gösterilm esi. 112 S A N A T O L A R A K S İN E M A 12. F İL M G E R İY E Ç E V R İL E B İL İR . U y g u la m a la r ı: a) H arek et yö nle rin in te rsin e çevrilm esi. b) O la yların te rsin e çe v rilm esi (k ırık p a rç a la r b ü tü n b ir n e s ­ ne y a p m a k için birleşir). 13. H IZ L A N D IR M A . U y g u la m a la r ı: a) B ir h arek etin ya da o laym h ızlan dırılm ası; (kargaşayı sem b o liz e etm ek için) d ev im sel k arak te rd e d eğişiklik . b) Z am an ın sıkıştırılm ası (çiç ek le rin kıpırd am şı). 14. Y A V A Ş L A T IL M IŞ H A R E K E T . U y g u la m a la r ı: a) B ir ha rek etin ya da b ir o la y m y av aşla tılm ası; d evim sel k arak terd e de ğişiklik (tem b ellik, sü zülm e). b) Z am an sürecin in u zatılm ası (ço k hızlı geçe n olayları daha açık gösterm e). 15. D O N D U R U L M U Ş G Ö R Ü N T Ü L E R İN A R A Y A R İL M E S İ. G İ­ U y g u la m a la r ı: H arek etin aniden durm ası; felç (L ut'u n karısı). 16. K A P A N M A V E A Ç IL M A , Z İN C İR L E M E . U y g u la m a la r ı: a) Ö y küd eki değişikli leri b elirtm ek. b) Ö zn el izlenim ler: uy an m a, u y k u y a d alm a. c) Z inc irlem ey le ik i g ö rü n tü arasın d a d ah a güçlü ilişki ve tu tarlılık. 17. Ü S T Ü S T E B İN D İR M E (Ç O K Ç E V R İM ) U y g u la m a la r ı: a) K aos, karm aşa. b ) Y an yana koy m a ve b in d irm e sayesin de ilişkileri b elir­ g in leştirm e. 113 R U D O L F A R N H E IM c) S em bo lik b en ze rlik le ri b elirg in le ştirm e. d) G erçek liğ in de ğ iştirilm esi (ölü rk en o rta y a çık an h ay alet­ ler). 18. Ö Z E L M E R C E K L E R . U y g u la m a la r ı: Ç o ğ altm a, b iç im b ozu m u. 19. O D A Ğ IN D E Ğ İŞ T İR İL M E S İ. U y g u la m a l a r ı : a) Ö zn el izlenim ler: uy an m a, u y k u y a dalm a. b) Y av aş y av aş açım la m a saye sin d e g ec ik tirim ("y av aş y a­ vaş ortay a çıkar"). e) İzley icinin b ak ışın ı ileriye y a da ö n e yö nlen dirm e. 20. Y A N S IM A G Ö R Ü N T Ü L E R . U y g u la m a la r ı : B ir n esne nin (ya d a "d ü n ya n ın ") b iç im in in b o zu lm ası, yok edilm esi. K am era nın n e g ö rü ntü le diğ i -y ani, han gi n esn ele rin , ne tür ola y la r ve yerle rin seçild iğ i, o yu n cu la rın nasıl o ld u ğ u vb .- k o ­ nu su n a g irm ed en , film aracının d on an ım la rın ın do ğ ay ı d e ğ iş­ tirm ek ve b iç im le n d irm ek için ne k ad ar sın ırsız o la n a k la r içer­ diğini gördü k. Y ö n etm en g ö rü n tü le m ek istediği b e lli b ir sahne seçer. B u sahne içind e n esne le ri d ışarıd a b ırak ab ilir, g iz le y eb i­ lir, dikka t çekici y ap ab ilir v e h er şeye rağm en g erçe k lik le ça­ lışm ayabilir. Ş ey lerin b ü y ü k lü k le rin i a za lta b ilir vey a ço ğ alta b i­ lir, küçük nesneleri b üy ü k nesnelerden d a h a bü y ük ya d a ta m tersini yapabilir. U zam ve zam an da tam am en ayrı y erle rd e olan şeyleri b ir b i­ rinin yanm a, arka sın a, ara sın a ko yab ilir. K ü çü k o lsa ve göze çarpm asa bile ön em li olanı seç eb ilir ve b ö y le ce b ir p arçam n bü tünü tem sil etm esin i sağlay ab ilir. D ik olanı y atırıp, boylu bo yun ca yatan şey i d ik e lteb ilir ve h arek etsiz d u ran şeyleri ha- 114 S A N A T O L A R A K S İN E M A reket ettirip, hareke tli şeyleri d o n d u rab ilir. D u yu m sal algın ın bü tü n alanların ı dışarıd a b ırak ır ve b öy le lik le d iğ erlerin i u sta ­ lıkla ek sik ola nların yerin e g eçirerek d ah a d ik k at çekici kılar. S essiz kon uşm ay ı k u llan ab ilir v e b u y o lla ses alan ını yoru m lar. D ü ny ayı yalnızc a nesnel o la ra k g ö rü n d ü ğ ü gibi değ il, ayrıca öznel o la ra k da gösterebilir. İçin d e n esn elerin ço ğa ltılab ilec eğ i yeni g erçe k lik le r yaratır, h arek etlerin i v e ey lem lerin i geriy e çev irir, biçim lerin i b o zar, h ız la n d ırır v e y av aşla tır. Y erçe kim i etkisin in yok old uğu, esraren g iz g ü çlerin can sız n esn eleri h a re ­ ket ettird iğ i, kırık şeylerin b ütü n len d iğ i b üyü lü d ü n y a la r v ar edebilir. G erçek likte h iç b ir b ağ lan tısı olm ayan nesn elerin ve ola yların arasına sem b olik anlam ı olan k ö p rü le r kurar. S om ut b ed en le rd en ve uzam larda!) titre k v e p arça la n m ış h ay aletler y a­ pa rak doğal yapıyı de ğiştirir. N e sn e le rin v e d ün ya n ın hareketini d o n d u ru r ve onları taşa dö nüştürür. T a şa h ayat v erir ve onu h a­ rek et ettirir. K aotik ve sın ırsız alan la rd an biç im sel o la ra k güzel ve derin anlam lı, resim kadar ö zn el vc ko m p lek s g ö rü n tü le r yaratır. Ç o ğ u film yö ne tm en in in em rin d ek i san atsal araç ları o kadar öz gü n b ir biç im de ku llan m ad ığ ın ı d a ek le m ek gerekir. O nlar san at yapıtları üretm ez, sadece in san la ra ö y kü le r an latırlar. Y ö ­ netm en le r,o n la rın patro n la rı ve se y irc ile r biç im le değil içerikle ilgilenirler). Y ine de sin em an ın daha iyisin i y ap ab ilec eğ in i g ö s­ te re cek bo lca örnek v ard ır; ço k sayıd a birinci sınıf, eksiksiz, tutarlı ve ku su rsu z sanat yapıtı o lm asa d a - k i bunu n için sinem a sanatı ço k yeni ve hala daha ço k dene y sel aşam ada d ır- tek sah ­ nelerle, tek tek bu luşlarla, tek b ir o y u n cu n u n çab alarıy la nele r y ap ıla b ilec eğ in i, hala nelerin giz li ve k u llan ılm am ış o ldu ğu nu g ö ste rec ek yeterihce film h er şey e ra ğ m e n vardır. A yrıca sa­ n atta kötü olan büyük n ic elik ler y erin e iyi olan küçük şey lere tu tu n m am ıza engel ola ca k h iç b ir şey yok tur. 1 1 5 R U D O L F A R N H E IM 3 F İL M İN İÇ E R İĞ İ B e d e n A r a c ılığ ıy la D ü ş ü n c e S in em an ın te m sille rin d e k u llan ab ilec eğ i h am m a d d e le r y a l­ nız ca m a d d ese l n e sn e le r ve fizik sel o la y lard an ibarettir. F ak at zihin sel sü reç b u n la r arac ılığ ıy la ifade edileb ilir. H ep sin d en ö ne m lisi y ü z m im ik leri v e v ü c u t h arek e tlerid ir; b u n la r arac ılı­ ğıy la in sanın d ü şü n ce si v e d u y g u la n en d o ğ ru d an ve b ild ik y o l­ dan ifade ed ilir. Y in e d e içsel olayları d ışarıd an g ö rü n ü r k ılm a­ nın te k y o lu b u n la r d e ğ ild ir v e o la sılık la en iyi v e en etkili yolu da değildirler. Ç o ğ u in san g ü n lü k y aşam d a diğ er in san la rın h a rek e tlerin in can lı ve an la m lı o lm a k ta n ne k a d a r u zak o ld uğ u n u g ö zlem le m e a lışk a n lığ ın d a o lm ad ığ ı için, film o y u n cu ların ın h arek e tlerin in ge ne llik le ne k a d a r d o ğ allık tan uzak ve ab artılı o ld u ğ u n u n n a d i­ ren fark ın a varır. G ü n lü k y aşam d ak i "do ğal o y u n cu lu k " g a rip ­ tir. Ç o k b e lirsiz , k u şk u lu , anlaşılm az ve birey seld ir. Ç o ğ u insan "doğal o y u n cu lu ğ u n u " ço k ek o no m ik k u llan ır ve ço k a z sayıda ad alen in k u lla n ım ın a h a p so ld u ğ u için k u llan ım ı te k dü ze d ir. B ir insanın y ü z ifad esi g en ellik le sırad an b ir g ö zlem ciy e o n u n z i­ hinsel d u ru m u h ak k ın d a en k ü çü k b ir fik ir v erm ez. B az ı in san ­ lar ağ lark en g ü lü y o rm u ş gibi g örü n ü r ve b az ı in san la rın g ülü m - sem esi ço k ekşid ir. H ep sin d en ön em lisi g ü n lü k y a şa m d a g ö r­ dü ğ ü m ü z b ir ço k y ü z ifadesi b ir anlam ı la y ık ıy la iletm eyi b a şa ­ ram az; etk iley ici d eğ ild ir, kişi onu n asıl y o ru m lay acağ ın ı b ile ­ m ez, te slim iy et, ku şk u , sersem lik ya da ih tiya tlılık an la m la rın a geleb ilir. Y ü z b u ru ştu ru lu r v e k ırışık lık larla d o lu d ur, am a e tk i­ nin b ütü nü u y u m lu d eğ ild ir, b ağ da şık b ir m esaj iletm ez. Y ü z ifadeleri ço k lu k la b ir d uru m u n parçası o ld u k ların d a an la şıla b ilir olurlar; çü n k ü k o n u şm a ve b aşk a çeşitli g ö ste rg eler kişin in ne hissettiğ im a ç ığ a v u ru rla r. Y ü z çizg ile rin in d ü zen siz h a re k e ti­ nin sık ıntı, hırs ya d a h o şn u tlu k anlam ın a g eld iğ i an c a k bu yo lla an laşılabilir. 116 S A N A T O L A R A K S İN E M A Y etiştirilişim izd en k ay na k la na n n ed en lerle anlam ak b izim için gü ç olsa da, h ay va nların v e ilk el insan ların ifadeleri do ğ ası gereği çok daha anlaşılırd ır. U y g a r insanda bunun b o zu lm uş olm ası çeşitli seb ep le re b ağ lıd ır. T o plu m sal g öreneklerim izin hepsi dış ifadelerim izi y o k su lla ştırm a eğilim ind edir; çü n kü in ­ san ilişk ilerin de kişisel arz u la rı v e d u yg u la rı den etsiz o larak açığ a vu rm anın ya k ışık sız o ld u ğ u d ü şü n ü lü r. Ç o cuklu b ir anne gö zlem le nirse, ço cuğ un y ü z v e el-k ol harek etlerine sü rek li m ü­ d aha le ettiği fark ed ilir ("G öz lerin i b ey efend in in ü zerin e öyle dikm e! - "D oğru dur!"). Y in e, m o d e m in sanın dü şü nceleri v e d u yg u la rı ilkel insanlard a v e h ay v an la rd a o ld u ğu k ad ar d o ğ ru ­ dan değildir. G üd ü le rin in çe şitliliğ i, d üşünm esind ek i çev ik lik ve esnek lik, k ü çü cü k d ü rtü le rin şim şek hız ıy la çakışm ası ve bask ılar; tüm bu n la r y ü z m im ik lerin d e ve beden hareketlerin de do ğa l yan sım alarını g ö sterirle r. B ö y le b ir birine karışan şeyle­ rin çeşitliliği n ed en iy le açık seçik b ir b ütü n oluşm az. O ysa iyi b ir san at y ap ıtın d a h er şey açık olm alıdır. B elirsiz b ir şey gö sterilece kse, b elirsizliğ i de açık olm alıdır. D o la y ısıy la p e rd ed e görülen insan ifadeleri sade olm alı v e yanlış an la m ay a y er bırak m am alıdır. B u yüzden b ir sin em a o y u n cu su "arı" ifade y aratab ilec ek k ap asitey e sah ip o lm ak zo ru n da dır. Ö rneğin, yüzü öyle b iç im ­ le nd irilm iş olm alıd ır k i isten en ifade en k üç ü k ay rın tısın a kadar ortay a çıkm alıdır. B ir o y u n cu n u n bu işten yü zünün akıyla ç ı­ k am am ası, g en ellik le y üz ü n d ek i h er b ü adaleyi gerekli ifadeye u y d uram am asın da n ileri gelir. K ararlılığ ı anlatm ası b ek len d i­ ğ in d e yüzün geri kalanıyla b irlik te sertleşm eyi reddeden b e lg i­ siz ve z a y ıf b ir ağz a sahip ola bilir; ya da yüzünün din gin b ir m u tlu lu ğu ifade etm esi g erek tiğ in d e bir türlü gevşetem ed iğ i ç a tık kaşları olabilir. G erçek ya şam d a ifadesi az ya da çok belirsiz olan insan lara alışm ış olan sey irciye film lerd ek i "arı" o y u n cu lu k n ed en y ap ay 117 R U D O L F A R N H E IM g elm ez ? D ediğim gibi ço ğ u insanın bu k o n u d a algısı pek kesk in değ ildir. G erçe k y a şa m d a olsun, film le rd e o lsu n g ö rd ü k le ri in­ san ların y ü z m im ik le rin i yak ın d an g ö zlem le m e alışk an lığ ın d a d eğildirler. G ördü kleri şey in anlam ım k av ram ak o n la ra yeter. D o lay ısıy la, aslın d a sin em a o y u n cu ların ın abartılı -b aze n de b asm ak alıp ve y a p ay - ifa d elerin i fazlasıy la do ğal o la n h er hang i b ir ifadeden daha ko la y anlarlar. A y rıc a sa n a ts e v e rle r d ü şü n ü l­ d üğ ü nd e, o n la r film lere d o ğ a g ö zü y le değ il, sanat g ö z ü y le b a ­ karlar. S anatsal te m silin ta sv ir ed ilen nesn ey i d aim a a ç ık la d ığ ı­ nı, ço ğa lttığını ve a n la şılır k ıld ığ ın ı bilirler. G erçek y aşam d a tam an laşılam ay an , y a ln ız ca im a edilen ve k arıştırılan şe y le r b ir san at y ap ıtın da ek sik siz , b ü tü n v e konu dışı n o k ta la rd an a rın d ı­ rılm ış o la ra k aç ık ça gö rü n ü r. B u ayrıca sin em a o y u n cu lu ğ u için d e geçerlidir. B u na rağm en, oy u n cu lu ğ u n b iç im lenm esi k esin sın ırla r iç in d e olm alıdır. B ir an la tı film in de , yani "d o ğalcı" b ir film d e, ifadenin biç im len d irilişin in acem ic e b ir y ap ay lığ a d ö n ü şm esi ço k ko laydır. G ö rü lü r o la n a bu k ad ar bağım lı olan bir arac ın ö zellik le sessiz film sö z k onu su o ld uğ u nd a- o y u n cu n u n v e y ö ­ n etm enin yü z ifadelerin i ve je stle ri fazla v u rg u la m ala rın a yol açm ası elb ette an la şıla b ilird ir. B öyle abartılı y üz v e el-k o l h a ­ rek etlerinin b ir film e n e k ad ar ço k y ak ıştığ ın ı k a b a g ü ld ü rü le r bilhassa aç ık ça gösterir. F ak at "doğ alcı" b ir film d e b u n a d ik k a t edilm esi gerekir. H er san atsal araç san atçıyı d oğ al olan ı bo z­ m aya yö nlen dirir; d iğ e r y an dan arac ın ın k o şu lla rın a b o y u n e ğ ­ m ek san atçıy a uysa bile, d o ğ ay a sada k atsiz o lm ak ko n u su n da aslınd a k en d isin e engel olm alıd ır. S ıra d an bir sinem a oy u n cu su tam an la m ıy la "film sel" old u­ ğu için iz ley icinin ko la y ca alıştığı b ir ifade te kn iğ i g eliştirm iş­ tir. Y ine de b u nu n saııatsız olduğu için redd ed ilm esi g erek ir; özellik le arzulanan zih in sel sü reci görsel aç ıd an b asm ak alıp b ir d ille gösterm eye ya ray an ucuz b ir n um ara o ld u ğ u için de red- 118 SA N A T O L A R A K S İN E M A d ed ilm elid ir. O y un cun un gö ğsü g ö rü n ü r şekild e inip k alk tığ ın ­ da, sık ın tının an latılm ak istend iği h erk es için açıktır. B u inip k alk m a harek eti resim sel açıd an ço k yeterli ve etkileyicid ir; faka t d o ğ ay a karşı çıkış böyle b ir y oru m u n "doğal" kab ul ed il­ m e sin e ço k ac ım asız tepki gösterir. İfad e y aln ızca n ah oş bir b iç im d e vu rg u lan m am ış, ayrıca insanın d üşü n d ü ğ ü ve hissettiği şey lerin tüm ün ün hiçbir b iç im d e on u n y ü zü n d en v e h arek e tle­ rin d en an la şılam ay ac ağ ı g erçe ğ in i h esab a katm ak sız ın d ü şü n ­ c e le r ve d u y g u la r b asitçe g ö rü n ü r y ap ılm ıştır. " E m in bu habere ç o k ü zü ld ü ." şeklindeki b ir ara yazı k a d a r an lam sız b ir işaret dili geliştirilm iştir. Ş üp hesiz sesli film , k o n u şm aların duy ula b ilm esiy le b irlikte o yu n cu lu ğu n b u işlevin i yararlı bir b iç im de az altm ıştır. B u arad a iyi o y un cu la r ve iyi y ö n etm en le r en iyi etk ilerin n ered e y se he r zam an m üm kü n o ld u ğ u n ca az "oy u nc u lu k "la ba­ şarıld ığ ın ı gösterm işlerd ir. B ü yü k o y u n c u la r çok az adali enerji harc ay arak çalışırlar, o n la r y aln ız ca g ö rün üşleriy le do y uru cu b ir etki yaratm ayı başarırla r. T iy atro n u n y etersiz görsel o la ­ n ak la rın da n dolayı her şeyi abartılı b ir şekild e oy nam ak zo ru n ­ d a olan tiyatro oyuncuları ise aba rtılm ış etk ilere alışkındırlar. A nc ak bu tekniği sin em ada k ullan m an ın u y g u n su z ve g erek siz o ld u ğ u kısa sürede kanıtlandı; çü nk ü perd ey e y an sıtılırk en gö­ rü n tü n ü n çok bü yü tü lm esin e bağlı o larak en ö nem siz h arek et b ile çok açik b ir şekilde g örü le b ilir. Ö ze llik le R us etkisi altın ­ daki gelişm e yü z m im ik lerin in ço k fazla kısıtlan m ası, o y u n cu ­ nun tipikliği nede niyle seçilm esi v e d o ğ ra b ağlam da su n u lm a­ sıyla etkisini yalnızc a g ö rü n üşü y le y aratm asın a izin verilen bir "dekor" gibi ku llanılm ası d oğ ru ltu su n d a olm uştur. B u nu n için elbette iyi dü zen lenm iş bir sen ary o gereklidir. E ğ er oy un cu "oy nam aya cak " ise, zihinsel d u rum u çev resin d e olup b iten lerle -kend isi öylece etrafa b ak m ak ta n b aşk a b ir şey y ap m asa bileh e r an tam olarak anlaşılır k ılın m alıd ır. B u g elişm e m uh tem elen oy un cu sayısın ın aza lm asına. -R u s sin em asın d a zaten olduğu 119 R U D O L F A R N H E IM gibi- do ğru tip olm ası g erek en rastlan tısal fıg ü ra n la n n say ısın ın artm asın a y ol aç abilir. E ğ e r sin em a (sen ary o d ak i) an lam ı foto­ je n ik an latım ara c ılığ ıy la ifa d e ed ere k o y u n cu lu ğ u n katk ısını aza ltan b ir biç em g eliştirm ey e d ev am ed erse, in san g ittik ç e b ir çok d o n atım lık tan b iri o la c a k tır ve o n a b ir k ö p ek ya da ç ay d a n ­ lık gib i pek d o n atm ak için değil de g örü n ü şü v e v arlığ ı için g e ­ rek sin im du yu la ca k tır. B u am aç için "g erçek" tip le r ro l y ap an ­ lardan daha u y g u n d u r; g erçe k b ir sig orta cı, p olis, ayakk abıcı, ham al, o n la rın y e rin e g eçirile cek fig ü ran lard an h iç k u şk u su z daha iyidir. O yu n cu y aln ız ca "o yu nc u lu k" a ihtiy aç d u y u ld u ­ ğun da g erek lidir; b u n d an dolayı am atörle r, g erçe k tip le r tiyat­ ro nu n işine yaram az. T ü m b u nlard an an laşıla c ağ ı gibi "o y u nc u lu k" b ir film d e zi­ hin sel duru m ları ifad e etm en in tek y o lu d eğ ild ir. (B u rad a k o ­ nuşm anın ifadeci d eğ erin in g ö z ardı ed ilm esi ö n erilir, çün kü bu ko nu d a sö y le n eb ile c ek h e r şey y aln ız ca sö zlü film i d eğ il, tiy at­ royu da kapsar.) A y rıc a şu da v a r ki, eğ er sin em a in san u ğ raşla ­ rını ifade etm ek için sad ece o y u n cu lu ğ a ba ğ ım lı o lsa yd ı, b ed en ­ sel ifade ler k ısa süred e b ir a le t gib i Jkörleşirdi; h ala an laşılır olurlardı, am a artık sey irci b u n la rla etkilene m ez di. E lin d ek i o la ­ naklar çok ilkel o ld u ğ u için (k o n uşm an ın açık lay ıc ılığ ı o lm ak ­ sızın y aln ızca je s tle r v e m im ikler) b ir o y u n cu n u n tiy atro d ak i san atsal d erin liğ i sessiz film d e y ak alay am ay ac ağ ın ı ö n e sü rm ek m antıklı olabilir. B ir o yu n cu S h ak esp ea re'n in ün lü tiratla rın d an birini o ku m ası g erek tiğ in de , b u n u sanatsal b ir b aşarıy a d ö n ü ş­ tü rm ek için te k b aşın a h er tü rlü o la n ağ a sah iptir. F a k a t sessiz bir oy u n cu lu k tan b aşk a b ir şey k ulla n m asın a izin v erm ek sizin ayn ı do ru k la ra çık m asın ı bek le m ek h ak sız lık o lurdu . B ir sessiz film bir S h ak esp eare oyun u k a d a r d erin likli o la bilir; n e v ar ki b ir oy un cu nu n "d ilsiz eylem i" asla b ir H am let tiradı k a d a r d e ­ rinlik li olam az. S essiz film e d eğ il, gele ne k sel an la m d a sessiz "o yu ncu luk "a .fazla bel ba ğlay an film e k arşı çıktığım anlaşılac ak tır. O h alde 120 S A N A T O L A R A K S İN E M A zihinsel du ru m ları te m sil etm ek te k u llan ılan d iğ er a raç la r n e ­ lerd ir? İşte ba sit b ir örnek: Ç ileli p aly aç o h erk esçe b ilin e n g ö z ­ de b ir tem adır; örneğ in S jö strö m ’ün H e W h o G e t s S l a p p e d fil­ m ind e güç du ru m a düşen b ir b ilim adam ı p aly aç o olur. Y üzü b ey az b ir yılgıy a bo yan m ıştır. B u m askenin altın d a o y un cu n u n yü zü hiç görünm ez, am a izleyici y in e d e zav allının acısın ı k u v ­ v etle h issed er; çü nkü adam ın ön cek i halini b ilm ek ted ir, d o la y ı­ sıy la şu an da n e h issettiğini de. O y un cu nu n h iç b ir k atk ısı o l­ m ak sız ın , ca nland ırd ığ ı fig ü rü n d ü şü n ce d u rum u b ö y le ce h e r­ kes ta rafın da n a n la şıln ; çün kü film in o la y la r diz isi öy le d ü zen ­ le n m iştir ki b u sahn enin p sik o lo jisi y anlış an laşılm az. B e n z e r b ir b aşka örnek T h e B l u e A n g e t deki P ro fe sö r U n rath'd ır. B u yolla oy un cu nu n rolü y a ln ız c a g ö rü n m esin e in d irg en eb i­ lir. O yu nc u "ifadeci" o y u n cu lu ğ u b ir k e n a ra b ırak m asın a ra ğ ­ m en, zihin sel d u ru m la rı y ap tığ ı şeylerle de ifade edebilir. D c M ille'nin C h i c a g o film i san sasy o ne l b ir dav anın g örü ld üğ ü b ir m a h ke m e salo nu nd a halkın o tu rd u ğ u sıraların çekim lerin i iç e­ rir. F altaşı gibi açılm ış gö zleriy le d alm ış bir h ald e d avayı iz le ­ yen b ir sıra dolusu kızın o m u z çekim i görülür; k ız la r aynı z a ­ m a nda sakız çiğn em ek ted irle r v e ağ ız la n b ir m a k in a gibi ç a ­ lışm aktadır. S onra dava da h ey ec an lı b ir an g elir ve k ız la r o m u z çek im iy le te k ra r gösterilir, zih in sel d u rum la rın ı -he ye can larınıg österir bir biçim de sanki em re d ilm iş gibi h ep si bir an d a sak ız çiğn em ey i bırak ırlar, n efesle rin i tutarlar. H ey ecan y alm zc a y ü z ifade siy le de gösterilebilird i, an ca k zih in sel d urum un böyle ö z ­ gün b ir aksiyon öğesiyle g ö sterilm esi d ah a caz iptir. B ir no k ta y a dikilm iş g ö zler ve inip k alk an g ö ğ ü sle r y ü zlerce d efa g ö rü l­ m ü ştü r ve artık iz ley icinin "h ey eca n "ı gerçekten an la m asın ı sağlayam azlar. F akat bu do laylı y ö n te m öy le yenidir ki zihin sel sürecin çok açık olm asın a y ard ım eder. E tkiley icidir; çü n kü gö rü len olay ile gö rü lem ey en du yg u arasınd ak i bağlantı y a ln ız ­ ca kavram sal ve tem asal o lm ak la kalm az, ay rıc a ikisi arasınd ak i 121 R U D O L F A R N H E IM yap ısal b ir b en ze rlik ten y ararla nır. G örsel o la y -d ü ze n li ritm ik b ir h a rek e tin b ird en d u rm ası- zihin sel sü rec in en b elirg in k a­ rakteristik öz elliğ in i taşır: k ız ların m ahk em ey i iz lerk en ki sak in ilgilerinin birden bö lü n m esi. A y rıc a b u d u ru m g ö rse l alan a çok ak ıllıca ta şın m ıştır. B ö yle ce o y u n cu nu n zih in sel d u ru m u n u y an sıtan d ışsal bir olay, k ü çü cü k b ir eylem k eşfedilm iştir. T h e W o m a n in t h e M o o n film in d e W illy F ritsch 'in telefon ed erk en m a sasın d ak i vazo da d u ran çiçe k le rin b aşların ı kesm esi n e k ad ar sık ın tılı o l­ du ğun u y ü z ifad e sin d en daha açık gösterir. A y rıc a bu (b asit olm asına rağ m en) ge rçe k bir sin em a m a lzem esid ir; çü n k ü bu ey le m , g ö rü le b ile n b ir eylem d ir. F ey d er’in L e s N o u v e a ı v c M e s s i e u r s film in d e yaşlı k o ntun dan sçı ark ad aşın a B akan G aillac'm y ab an cı b ir ü lk ede k i b ir gö rev e atand ığını söylediği b ir sah n e vardır. G aillac S u z a n n e ’nin gizli sev g ilisid ir. B u y ü z­ den ha be re ço k ü z ü lü r am a ken disini tutm alı ve h iç b ir şey belli etm em elid ir. B ö y le b ir şey nasıl yap ılır? S u zan n e ve K ont çay içm ekted irler. K on t habe ri kıza tam ça y d old u ru rk en söy ler. K ız hiç istifini b o zm ad an , kib arca, "Ö yle m i? ", der. A m a elleri titrer ve çay ı ta b a ğ a dö ker. S u zan ne'nin d u y g uların ı yü züy le ifade etm en in h iç b ir y o lu y oktur, çün kü sah n en in anlam ı d u y ­ gula rını b astırm ak zo ru n d a o lm asın d a yatar. Ö yle o lsa d a, g ü ç­ lü ğ ü n "film sel" b ir yo lla ü ste sin d en gelm eyi b ec erem ey e cek daha az yete n ek li b ir y ö n etm en , kızın yaşad ığ ı şoku belli etm e­ sine izin v erm e k te n çek in m ezd i: K ız irkilir, b aşka y ö n e d ön er, ürk ek ürkek etrafa b a k a r ve h iç bir şey anlam am ış g ib i d av ran an ko n tu öylece b ırak ıp giderdi. B u n a karşılık Jacq u es F ey d er in an dırıc ılığ ı b o zm ad an k en d isin e S u zan ne'nin b astırm ay a ça­ lıştığı te p k ilerin i ve aynı z am an d a g erçek d u y g uların ı gösterm e olanağ ı v e re n küçük b ir ep iz ot sun ar. B ö y le ö rn ek le r iyi b ir film ça lışm asın ın nasıl olm ası g erektiğini en iyi şekild e gö sterir. Bu ko nu da G reta G arb o ’nun ün lü aşk sah nesi, F l e s h a n d 122 S A N A T O L A R A K S ÎN E M A D e v i l film in d ek i sig ara sah nesi d e anılab ilir. G reta G arb o bir p artide genç subay Jo h n G ilb c rt’le tan ışm ıştır. K en d ilerin de n geçm iş b ir halde birb irlerin in g ö zlerin in içine bak arak dan s et­ m ek ted irler; am a dışarıd an h er şey ço k n orm al gö rü n m ek te d ir, b irb irin e karşı kay ıtsız o lm ay an iki insan d a aynısın ı y ap ar. H e ­ n ü z hiçb ir şey b ild irilm em iştir, y aln ızca n e le r ola b ileceğ in i gö steren küçük bir pırıltı vard ır... B ah çeye çıkarlar, k ız d u d a k ­ ların ın arasın a b ir sig ara alır, a d am b ir k ib rit yakar, a m a kadın sig arasın ı yakacağı y erd e belli b elirsiz b ir geriy e çekilm e h a re ­ keti yapar, alev ikisinin de y ü zlerin i ay dın latır, b irbirlerin e b a ­ karlar. B u sosyal ritüelin b ird en keyfi b ir kesintiye uğ ram ası tutum la rın da ki değişik liğ i, d u y g uların aç ık b ir d av ran ışla g ö ste ­ rilm esin de n d ah a iyi g österir; bu yeterlid ir. Şim di farklı b ir şey olacaktır. S inem ada can sız n esn ele r ruh sal du ru m ları g ö sterm ek te o y u n cu lar ka da r faydalıdır. K ırık b ir p en ce re cam ı titreyen b ir ağ ız kada r, b ir sig ara izm ariti y ığın ı p arm a k la rın sinirli sinirli m asay a vurulm ası k a d a r an lam lı olabilir. B ir k e z d ah a -sin em an ın karak teristik ö zelliğ i ola n- insanın bir sürü n esn e­ den biri olarak sın ıflan dırılm ası sade b ir şekild e açıklanır. İnsan u ğ raşla rın ın izleri c an sız n e sn e le r ü ze rin de de vü cu d u n k e n d i­ sin de olduğ u k ad ar g ö rü lebilird ir. A n la m v e B u lu ş S essiz film in hiç b ir d ü şü n ce iletm ediği, zaten aslın d a ilet­ m e sin in olanaklı olm adığı çü n k ü dilin ço k kü çük bir rol o y n a­ dığı sık sık söy lenir. E ğ er d ü şü n ce ile so yu t an lam d a dü şü n cey i kast ediyorsak, d oğ ru su film onları sağ lay am az. A ncak bu tü r zihinsel iç erik ,ed eb iy a tta bile ço k büyük rol o yn am az -söz sa ­ natları bu kon uda üstün d eğ ild ir. E d eb iy atta dil g enellikle y a l­ nız ca som ut ola yları b etim lem ek için ku llan ılır. Ö yküdeki k a ­ rak te rlerin ne d ü şün d üğ ü nü v e n e y aptığını, çevren in neye ben- 123 R U D O L F A R N H E IM zediğin i b etim lem ek için k u llan ılır; eğ er in san lar k o n u şu y o rla r­ sa, ko n u şm aları g en el o la ra k so m u t m e selelerin ç ev re sin d e d ö ­ ner. D ilin so yut d ü şü n cele r, an latım la r için değ il b e tim le m e le r için kulla n ıld ığ ı e d eb iy at k ötü ed eb iy at değ ildir. Ö y le y se bu ko n u da ed eb iy at v e sin em a ara sın d a tem el b ir a y rım yo ktur. E debiyat b e tim le m e k için sözleri, sin em a g ö rü n tü leri k ullanır. İki araç ta da yol gö ste rici d ü şü n cele r so y u t b iç im d e değ il, so ­ m u t epizo tla rla k ap lan arak verilir. S in em an ın d erin lik siz o lm asın ın g erek m ed iğ i b ir ço k b a şy a ­ pıtla k an ıtlanm ıştır. C h ap lin 'in T h e G o l d R u s h film i u n u tu lm az örn ek le r içerir. C ha rlie 'n in aç kalm ış b ir m a d e n aray ıcısı o la ra k pis ve yağlı b otla rın ı p işirip yediği b ir sah n e v ard ır. Z arifçe ve m ü ke m m el b ir so fra ad ab ıy la sıra d ışı y em eğ in i d ilim le r -ü st kısm ı k aldırır, b ö ylece ü zerin d e k alan çiv ilerle b irlik te ta b a b e ti sıy rılm ış b ir ba lık kılçığ ı gib i k a in ; çiv ileri san k i ta v u k k em i­ ğ iy m işler gibi d ik k a tlice em er v e b ağ cık ları çatala spa g etti gibi dolar. B u sah n ed e z en g in v e fak ir arasın d aki fark ö zg ü n , d ik k at çekici ve çarp ıc ı b ir ta rz d a eşsiz b ir b iç im d e sem b o liz e e d il­ m iştir. S ık sık yap ıld ığ ı gibi, y oksul b ir ad am ın fa k ir y e m e ğ iy ­ le, zengin b ir ad am ın bo l y iy ecekleri yan y an a g ö ste rile re k aynı karşıtlık y aratıla bilird i. N e v ar ki, bu nu n g ib i d o ğ ru d an soyu t ola nd an alın an b ir etki sırad an dır, ö zgü n d eğ ild ir v e bu nedenle çek ic iliğ in i k ay b ed e r v e sanatsal o larak d eğersizdir. E ğ er T h e G o l d R u s h film ind ek i sahne pişm iş bo tu k u rt gibi yiyen aç b ir ad am d an b aşk a b ir şey g öste rm ese y d i, bu sah ne y o k su llu ğu n gro tesk b ir k arik atü rü nd en faz la b ir şey olm azdı. S ahn enin ü stü n lü ğ ü ve etkisi, sefaleti an la tırk en ayn ı an d a z e n ­ gin liği de b u y em eğ in zen g in b ir adam ın y em eğ in e olan ö zgü n ve görsel açıd an d ik k a t çek ic i b en ze rliğ iy le an latm a sın a b ağ lı­ dır. 124 S A N A T O L A R A K S ÎN E M A B o t a rtık la n = ba lık a rtık la n Ç iv ile r = ta v u k kem ik leri B ağ cık la r = spagetti C h ap lin , nesn el olara k farklı şey lerin b iç im sel b en ze rliğ in i g ö ste re re k karşıtlığ ı izley icinin gö zleri için ta m am en n e tle ştir­ m iştir. A y rıc a bu lu şu n sanatsall ığı, "iyi yaşam a karşı açlık" gibi d oğ al v e son derec e in san i b ir tem an ın g erçe kten fılm sel olan n esn el araçlarla resim gibi su n u lm u ş o lm asın d a yatar. N e s n e le ­ rin şek ille rin in böy le ç a ğ n ştın lm a sın d a n daha görsel b aşk a h iç ­ b ir şey düşünü lem ez. B e rb a t y em eğ i sanki seçm e b ir b alıkm ış gibi d ü şü n erek , y e ­ rin d e v e z a r if b ir tav ırla y iy e re k C h ap lin yaln ızca y o k su llu ğ u gö ste rm ez, (deyim ye rin deyse) y o k su llu ğ u zeng in liğ in b ir alt d erec esi ve iyi yaşam ın çarp ıtılm ası o larak gösterir. V e b u iliş­ kiyi k u rarak sefale tin daha sefil g ö rü n m esin i sağlar -çü n k ü k ü ­ çük , b ü y ü k yü zü n d en kü çü k ; siy ah , b eyaz y ü zün de n siyahtır. G en el olara k, C harlie C h ap lin'i ayıran y alnızca p erişan bir serseri o lm am ası, ze n g in lik b ak ış açısın da n gö sterilen yo ksul b ir in san olm asıdır. Şık m elon şap kası, sm ok ini and ıra n ceke ti, iki dirh em b ir çek irde k b aston u v e bıyığı ile y o k su llu ğ u servetsizlik olara k tanım lar. B u alak asız "p erişan lık "tan ço k daha d ik k a t çek icidir. T h e G o l d R u s h film in de b o t y e m eğ iy le aynı p ren sip ten yo la ç ık ılara k bu lun m uş olan b ir b a şk a sahn e de iriyarı altın m a d en ­ cisin in , açlıktan yarı çıld ıra ra k, arkada şı C h arlie'yi b ir tavu k o la ra k g ördü ğü v e y ak alay ıp y em ey e çalıştığı sah nedir. C h arlie 'n in çaresiz el-k ol h arek e tleri k an at çırp m asın a d ö n ü şü r v e o cağ a eğ ildiğin de ta v u k su içm ey e eğ ilm iş gibi gö rünür. Y em eğ e du yulan şiddetli arzu n u n doruk nok tası, insanın in sana v a h şi elini sürdü ğü , arka d aşın v ü cu d u n u n y en eb ilir b ir ete d ö ­ nü ştü ğ ü an -in san ın zih n in in d erin lerin d e y atan d üşü n ce - bu kez ark ad aşın v e besili b ir ta vu ğ un g ö rü n üşlerin de ki u m u lm ad ık 125 R U D O L F A R N H E IM be n ze rlik le resim gib i g ö sterilir. D ram atik çelişk iy i an latan , aslın da yine ka rşıt şey lerin g örsel b en ze rliğ id ir. T h e G o l d R u s h film in d e n b ir ö rn ek daha: C h arlie arzu ların ın do ru ğ un a u la şm ıştır -taptığ ı k ız la d an s etm ek tedir. A m a p a n to ­ lonu düşm ek te dir, b ir ip y a k a la r v e beline b ağlar. İpin d iğ e r u cun da b ir k ö p e k b a ğ lıd ır ve d an sa o d a k atılm ak zo ru n kalır. B ö ylece, m u tlu lu ğ u ve b aşarıy ı y ak alad ığ ın d a b ile k ö tü ta lih in safrasının h e r z am an o n a bağ lı o ld u ğu anlatılır. C ha p lin 'in A W o m a n o f P a r i s film ind en iki ö rn ek: B ir kız diğ erine heyec an v eric i b ir h a b e r gö tü rü r, sev g ilisi k ıza sad ık değildir. A rka d aş m asaj y ap tırm ak tad ır v e iki k ız h ey ec an la ko nuy u ta rtışırk en m a sö rü n d u y g u su z v e etk ilen m em iş b ir b i­ çim de işini sü rd ü rd ü ğ ü g ö rü lü r; bir saa tin sarkacı k a d a r sak in, elleriyle ayn ı an d a ö n e ark ay a sallanır; h iç b ir ilgi g ö ste rm ed en tam am en m e k an ik b ir şek ild e ta rtışan k ız la rd an önce b irin e so nra d iğ e rin e b ak ıp durur. Y aln ızca y üz ifad e siy le değ il, so ­ ğukkanlı ön e arka y a h arek etiy le de an la tılan b u ro b o t gibi k a­ yıtsızlık iki an a fig ürün alt ü st o lm u şlu ğ un u daha ço k vu rg ular. B azı k işiler üm itsiz olsa bile d ün ya n ın sessiz v e e n g elle n e m ez dön üşü, bu ola yla ço k d ik k at çekici b ir b içim d e sem b o liz e edilm iştir. F arklı an latılm ış olsa da b en ze r bir tem a P u d o v k in 'in T h e E n d o f S t. P e t e r s b ı ı r g film ind e de vardır. İki k öylü k ente g it­ m ektedir. B u o n la rın son ü m id id ir -yiy ec ek h iç b ir şeyleri k a l­ m am ıştır. S essiz b ir ça resizlik içind e rü zg ara karşı m ü cad ele ederek ta rla la rd an g eçe rler. S o nra b ir yel d eğ irm en i g ö ste rilir, kan atları sakin ve k ay ıtsız b ir b iç im d e d önm ek ted ir. P u d ov k in köylüleri g ö ste rirk e n bu g ö rü ntüy ü b ir kaç k e z aniden g ö ste rir yel değirm eni du rm ak sızın defnen dün yay ı sem bo lize ed e r ve bir karşıtlık örneği o la ra k d ram & tik eylem e hiz m et eder. A W o ın a n o f P a r i s film in in son sahnesi: A dam v e kadın, A d o lp h e M enjou ve E dn a P u rv ian ce, ayrılm ıştır. K ad ın şim di 126 S A N A T O L A R A K S İN E M A b ir köyde yaşam aktad ır. B ir gün yo ld a, eski sevgilisi iyi b ir arab an ın içinde karşı y ö n d en g elirk en , o içinde ö ğ ren cile rin in o ld u ğ u bir a t araba sını sü rm ek te d ir. S ü rü cü leri b irb irin i ta n ı­ m ak sızın araç la r geçer, o tom ob il u zak laşarak g özden k ay b o lu r bu film in sonudur. B urada d a so y u t gerçek , g erçe k liğ i b o z m a ­ d a n som ut biç im le ye r d eğ iştirm iştir: iki y aşam ın çizg ile ri k e si­ şir ve ayrılır. A m a bunu g ö ste rm ek için seçilen so m u t ep izo t sırad an ya da klişe değ ildir, ço k ö zg ü n d ü r; y erind e iki şey in üst ü ste bindirilm esi -yaşam çizg isi v e köy y o lu - dah ic e v e e tk ile ­ yicidir. E ğ er C hap lin'in gelişim i in celen irse onun gü lü n ç b u lu şla rın ­ dak i insani niteliğ in g ittik çe d erin le ştiğ i görülür. A yn ı d ö n em sanatçıların ya pıtların dan g ü çlü k le ayırt ed ileb ilecek ilk ikim akaraları y alnızca çok az cidd i tem eli o la n ya d a hiç o lm ay an ka tık sız şak alar içerir. O n lar da d ah ice ve şaşırtıcıd ır, am a d erin üz üntüyü gösteren je stle rin g özleri suland ırdığı T h e G o l d R u s h g ib i film lerle kıy aslanam az. İlk kısa film lerde bile b u lu şla r ço k farklı n esn ele r arasın da yaratılan şaşırtıcı çağrışım la ra dayanır. C h arlie b ir tefeci çırağ ı o la ra k bir m üşte rinin getirdiği ç a la r saati sanki bir d o k to r h a sta ­ sını m uayene ediy orm u ş gib i inceler. K u la k ların a bir ste to sk o p ta k a r ve saatin tik -ta kların ı d in ler (kalp atışı-saa t m ek an izm ası), so n ra çok dikkatli ve cidd i b ir y ü zle saate b ir çek iç le vurur, bir konserve açacağıyla ark asını ç ık arır (k o n serv e-ça lar saat), çark ları bir cım bızla dışarı ç ık arır v e so n uç ta u fak te fe k p a rç a ­ lardan oluşan yığını, saatin işine y aram ay ac ağ ın ı sö y le y ere k üz gü n sahibinin şapkasm ın içine fırlatır. B u sahn e ço k k o m ik ­ tir, am a tem elde ay dın latıcı d eğ ild ir; tabii b ir eleştirm en in y ap ­ tığı gibi, psikanaliz açısın d an şaşırtıcı p aralellik le r b u lu n d u ğ u ­ nu iddia etm ezsek. B içim y a d a işlevin şaşırtıcı b en ze rliğ i k u l­ lanılm ıştır, am a ba ğlanan şey le r a rasın d a özü nd e h iç b ir bağlantı y o k tu r -bir konserve ile ç alar saati, kalp atışı ile bir saatin tik127 R U D O L F A R N H E IM ta k la n ın e şit sa y m a fik rin d e h iç b ir d erin an lam yo k tu r. N esn el o la ra k b irb irin d en b u k a d a r u zak ta o la n şey lerin b u k a d a r u sta c a b ir a ray a g etirilm esi, b u "g ülü t"ün bü tü n an lam ıd ır. N esn el o la ra k ta m am e n b ağ lan tısız o la n şey lerin şaşırtıcı b i­ çim sel b en ze rlik lerin i g ö ste rm e ilkesi d iğ e r san at d alla rın d a da sıkça k u llan ılır. U y ağ ın v e aliterasy o n un este tik çe k iciliğ i, an ­ lam ları aynı o lm ay an sö zcü k le rin biç im sel b e n z e rlik le rin e y a­ pılan v u rg u y a b ağ lıd ır. (B ö y le b ir açık la m ay la u y ak ve a litera s­ yon u aynı e ste tik p re n sip te n eld e etm ek m ü m k ü n o la bilir.) R o ­ m a ncılar ayn ı y ö n te m i anlam lı ep iz otla r b u la ra k kullanırlar. M ü zik te de b e n z e r b ir şey o ld u ğ u n a şü p he yo ktu r. B u b a ğ la n ­ tıları d ah a y ak m d an in c ele m ek ilginç olurdu. D iğer y an d an bu, y aratıcı d ü şü nm ey le de b ağ lan tılıd ır. B ir nesnenin ya d a ep izo tu n işle v in d ek i ani d e ğ işik lik lere k o m ik film lerd e o ld u ğu k a d a r d ü şü n ce sü reçlerin d e de ra stla n ır ve b un la r da şak ala r k a d a r sıktır. Ö rneğin: C h arlie C haplin b ir p o ­ listir. İri yarı b ir g a n g ste r k ü çü k adam ı ko rk utm ak için b ir fen e­ ri sanki tel p arça sıy m ış gibi bü ker. C h arlie fen eri k a v ra r ve cam m u ha faza g an g ste rin k afasın a g eç en e d ek aşağı iter -g az m u h a­ fazanın içine d ö k ü lü r v e g a n g ste r "güçlü" g az saye sin d e alt edilir. G az fen erin in işlevi b ö y le ce yenid en şek illend irilm iştir. B aşta psik o lo jik o la ra k k a ra k te r y aln ızca sa ğ la m b ir direğ in psiko lojik ka rak terid ir, b irin in gü cü n ü k an ıtlam ak için bü k ü le bilen b ir şey. Y a ln ız c a la m b a gö m leği için b ir k oru m a olan m u­ hafaz a birden ve şaşırtıcı b ir b iç im d e kafa iç in b ir ku tu ya d ö ­ nü ştürü lür. Ş im d iy e d ek ay d ın latm a için k u llan ılan g az b ird en bir silah a d ö n ü ştü rü lü r ve te m eld e b ir g üç d en em esin in so nu ­ cundan b aşk a b ir şey o lm ay an b ük ülm üş fe n e r direği b ir ad a­ m ın gazla an este zisin in tıb bi p ro sed ü rü n d e baş vu ru lm ası g ere­ ken b ir n esne olur. B irinin ak lın a iyi b ir fik ir geld iğ in d e veya b irde n b ir şeyi anlad ığ ın d a sık sık aynı sü reç g erçekleşir. P sik o lo g K ö h ler bu- 128 S A N A T O L A R A K S İN E M A nu hayvan p sik olojisin e ilişk in d en ey leriy le gö sterm iştir: Ö rn e­ ğin, şem p an zeler k afesle rin d e y erd e du ran tahta san dık la rın , k afesin tep esin de asılı du ran m ey v ey e u la şm aların a yard ım edece k b ir yap ı dikm ek için k ulla n ılab ile ceğ in i birden anlarlar. B u ra d a da bir nesn e işlevini b ek len m ed ik bir biçim d e değiştirir, (bak. M ax W erthe im er'in ü retk en d ü şü n m e üzerin e çalışm ası.) S on olara k ald atılan k o ca n ın y atak odası d o la b ın d a b uld uğ u çıp la k ad am orad a ne a rad ığ ın a ilişk in soruyu ün lü sö zle rle ce­ vaplar: "B ana in an m ay ac ak sın ız am a o to b ü s bek liyo ru m !": B ir ep izo t ("b ir adam b ek lem ek ted ir") b ird en ve u m u lm adık b ir b i­ çim de yenide n şekillen dirilir. B ir şak ad a, k o m ik film le rd e o l­ du ğ u gibi, öze llik le yü zey sel olarak b en ze r iki d u rum arasın d a anlam lı bir bağlantı olm adığı için etk in in eğ len diric i olm ası b ir y an a, "iyi fık ir"de (m ay m u n la rın fikri gibi) yen id en şek ille n ­ d irm e başarı ve b ilgile nm ey e y ol açar. C h ap lin buluşları ta m am en "fılm se l" d ir am a y aln ızca film de k ullanılm az. Ö rn eğ in , paly aço G ro ck 'u n m üz ikh old eki g ö ste ri­ sin d e, b ir C haplin film inde de u y g u n su z k aç m ayacak g ö rü n tü ­ le r vard ır. B u nlar, G ro ck 'u n b ir p iy a n o n u n yu karı kald ırd ığ ı kap ağ ın ı b ir kaydırak olarak k u llan m asın d a o ld uğ u gib i ta m a­ m en optik ilk elere dayanır. B u rad a d a açıkça b ir yenid en şek il­ len dirm e sö z konusu: K u y ru k lu piy an o nu n ü zerin d e eğ ik duran k ap ak ta n küçük b ir yo k u ş y ap ılır -aslın d a b ir parça nın lü zu m ­ su zluğ u nu n ortadan k ald ırılm asın d an başka b ir şey y ap ılm az. K apağın tam am en rastlan tısal ve işle v siz eğik p o zisy o nu yararlı b ir nite lik kazanır. C hap lin'in p an to m im n um ara ları y alm zca film e değil ayrıca tiyatro sah n esin e d e u yg u n d u r (C h ap lin ’in kariy eri m üzikh ol sahn elerin de b aşlam ıştır); çünkü eski A m eri­ k an kom edi film leri, kam eran ın v e m on tajın "k eşfi"nd en önceki film stillerini tem sil eder. Bu esk i film lerde, kam era v e m ontaj y aln ızca tekn ik kayıt araçları o la ra k h iz m et ede rler ve bu n e ­ d en le ikincildirler. 129 R U D O L F A R N H E IM E ise n stein'ın T h e G e n e r a l L i n e film in d e b ir trak tö r b ir a ra z i­ yi ço k sayıd a k ü ç ü k p a rç a la n ay ıran çitlere çarpıp y ık a rk e n g ö ­ rülür. B u sah n ed e m o d e m ta rım ın sim g esi o la n trak tö rü n o rta k ­ lığ ı zo ru n lu k ıld ığ ın ı se m b o lik o la ra k g ö ste rm ek am açla n m ıştır. O ysa b u fik ir y ü k se k d erec ed e san atsal d eğ ild ir; çü n k ü g ö ste ri­ len ep iz o t g erçe k le şm esin in o la n ak lı olu p o lm ad ığ ın a b a k m a k ­ sızın , soy ut b ir d ü şü n c e d e n so m u t b ir sahne y aratm ak tad ır. "D oğ alcı" b ir film de se m b o lik b ir sah n e öy le p la n la n m a lıd ır ki y aln ızca im a ed ile n a n lam ı a n la şılır b ir ta rzda g ö rü le b ilir y a p ­ m akla k alm am alı, ayrıca o la y la r d iz isin e v e film de a n latılan dü ny ay a da m u n tazam b ir b iç im d e uy m a lıd ır. Ç ü n k ü şaşırtıcı ve dik ka t çek ici etk i en b aşta b irbirin d en b ağ ım sız v e k e n d in e özg ü an la m la rla y ü k lü iki te m an ın b en ze rlik le ri a ç ığ a çık a rıla ­ rak üretilir. E ise n stein 'm ö rn eğ in d e iki tem ad an b iri (so m u t olan) d iğ erin e (sem b o liz e ed ile n dü şü n cey e) feda e d ilir v e b e n ­ zerlik y ap ay olara k b aşarılır. Ç itleri y ık m ak için trak tö rü n k u l­ lan ılm asınd a u y d u ru k b ir şey vardır. B u sahn e E rm le r'in T h e F r a g m e n t o f a n E m p i r e filim ini an ım satır: B ir ta n k d e h şe te dü şm ü ş b ir ask erin bağ lı o ld u ğu ça rm ıh ın hız la ü stü n e gide r. B u sahne gerçekm iş ro lü n e so yun m adığı için, y ü ze ysel o ld uğ u g erek çesiy le eleştirilem e z. D iğer ya nd an , aynı E ise nste in film in d e b üro k ratik b ir S o v ­ yet m em uru m ü rekk ep h o k k asın ı sü sleyen p o rse le n L en in b a şı­ nın üzerin de dolm a k alem ini tem izle rk en y aratıla n etki m ü ­ kem m eldir. B u rad a altta y atan dü şün ce -"b ü ro k ratla r d ev rim idealini lek eler"- olayların do ğal akışıyla çatışm ad an so m u tlaş­ tırılm ıştır. D evrim in en bilinen sem bo lü -L enin- m em u rla , u y ­ du ru k olm ayan b ir ta rzda aynı görüntüy e ve ola ya ta şın ır ve lekelem e som ut o la y d a do ğal olarak neden lenm iştir. A W o m a n o f P a r i s 't e b u n a k arşıt b ir sahn e vard ır: D ü zen li evlilik yaşam ın ın v e ço cu k ların özlem ini d uy d u ğ u için b ir k ız sev gilisine kend isiyle evlen m esi için y alva rm ak ta dır. S evg ili bu 130 S A N A T O L A R A K S İN E M A sık ıc ı ta rtışm ay a b ir n o k ta k o y m a k için p en ce rey e d o ğru g id er ve d ışarıy a bakar. Y aram az çoc u k la rı ta ra fın d an k ız d ırılm ış ve b itk in d ü şü rü lm ü ş şişm an b ir k ad ın görür; g ü lü m se ye rek kızı p en ce rey e do ğru çe k er ve d ışard ak i g ru b u gösterir. E ğ len d iric i o ls a da b u u staca b ir b u lu ş d eğ ild ir; çü nk ü so m u tlaştırıla rak sahn ey e ta şın m ası gereke n so y u t d ü şü n c e ("ev liliğ in sak ın ca la ­ rı") faz la aç ık ça ortaya sü rü lm üştü r. Ş işm an k ad ın ın o la y ö rg ü ­ sü y le hiç b ir ilişkisi yo ktur, o rtaya çıkışı ta m am en sem b o lik tir ve esasın d a neden i olm ayan b ir rastlan tıd ır yalnızca. B ö yle rastlan tıların sanat y ap ıtın da yeri y oktur. B u lu şla r y aln ızca soyut d ü şü n cele ri film d e ifade etm ek için k ulla nılm az la r. G en ellik le u staca araçların y aln ız ca an la tın ın g erç e k le re dayan an b ölüm ün ü y e rin d e v e etk iley ici b ir b iç im de g ö ste rm esi am açlanır. Ö rneğin: B ir k ız y o k etm ek istediği b ir be b eğ e sahiptir. G örü ntü anneyi ö n c e bir evin ö n kapısın ın ön ü n d e du ru rk en g ö sterir (b öy lece kapı az y a d a ço k gizlenir); k ap ı açılır; şişm an b ir k ad ın ziy aretçiy i içeri alır; k ap ı k a p a n ın ­ c a b ir isim levhası görülür: "B ayan Jon es. Ebe." B u ço k p arlak b ir bu lu ş değ ildir; fakat y aln ız ca g ö ste rile n epizo tta n a n l a ş ı l ­ m a y acak şey lerin anlaşılır y ap ılm ası y ön te m in e ilişk in b ir fik ir v erir. K ızın gö rm ey e g ittiği kadın k im dir? İsim levhası bunu an la tın ın akışı sırasınd a do ğal b ir yo lla o rtaya koyar. E p izo t so n a erip kapı yeniden k ap an a n a dek aç ık lam an ın v e rilm e sin ­ d en d oğ an gerilim zek icedir. S on olarak, film sah n esin in salt anlatın ın ö te sin e geçe n a n ­ lam ın ın , h er zam an soyut o larak b iç im len d irileb ilir b ir d ü şü n ce olm ası gerekm ez. T h e G e n e r a l L i n e film ind e kö y lü kadın şiş­ m an zen gin köy lü ye g e lir ve d ilek lerin i sunar. Z en gin köylü se d irin d e do ğrulu r, b ir kepçey i y u k arı kald ırır, k o ca m an k ase­ sin d en d o lu bir k ep çe panç alır, o nu içer, sonra konu şur, ricayı re d d ed e r ve yen id en te m be lc e m in d erin e gö m ülür. O geriy e ya sla n ırk en , be n ze r k ay kılm a h arek e tiy le kaseye geri in en kep- 131 R U D O L F A R N H E IM çenin o m u z çe k im i gö ste rilir. B u rad a çizile n p aralellik so y u t bir d ü şü n ce su nm az. D ey im y erin d e y se - an a eylem in görse] özü, farklı b ir m ate ry alle b ir çe şit m e ca zi y an k ı gibi te k ra rla n ır ve bö yle ce öz ellik le d ik k at çekici y apılır. 4 K U S U R S U Z F İL M S in em an ın te k n ik açıd an g elişim i, çok g eçm ed en d o ğ an ın m e k an ik yen id en üretim in i en uç n o k ta y a ta şıy ac ak tır. F ilm e sesin ek lenm esi b u y ö n d e aç ık ça atılan ilk adım dı. S esli film in ortay a çık m ası, en iyi sin em a san atç ıla rın ın izled ik leri y o ld a y er alm ayan teknik b ir y en iliğ in d ay atılm ası o larak g ö rü lm elid ir. O nlar, an laşılır ve k atık sız bir sessiz film biçem i b u lm ay a ça­ lışm akla m e şg u ld üler; o n u n kısıtlay ıcı ö zellik le rin i, b ir kutud an gö rü len küçük resim leri (peep sh ow ) san ata d ö n ü ştü rm e k için ku llan dılar. S esli film in o rtay a çıkışı, y ö n etm en le rin , m ü m k ü n olan en üst d erec ed e (k elim en in en y üz ey sel an lam ıy la) "d o ğ al­ lık" yö nün dek i sa n atla ilgisi olm ay an talebi k a rşıla m a k için kulland ıkları p ek ço k form u p aram p arça etti. Sesli film y aln ızca yıkıcı d eğ ild ir, ta m am e n şans eseri k e n d in e ö zgü san atsal ola­ naklar da sunar. S an at severle rin büyü k bö lü m ü sad ece bu rastlantı sebe biyle y ap ım cıların gittik leri y old ak i çu k u rla rı hala fark etm ezler. S in em an ın da, balm um u m üz esin d ek i k u su rsu z m od ellerin yaratıcı san ata karşı k aza nd ığı za fere d o ğru gittiğini anlam azlar. T am iyi ü rü n le r ve rm ey e b aşlam ışke n sessiz film in gelişim i belki so n su za dek d u rd uruldu ; yine d e gerid e b ir kaç ta n e olgun film kaldı. K uşkusuz, g ele ce k te "ilerlem e" daha hızlı olacak tır. R enkli film ler ve stereo sk o p ik film ler o rtay a çık acak ; sesli fil­ m in sanatsal ola n ak la rı gelişim inin ço k erken b ir aşam asın d a bastırılacaktır. T ekn ik aç ıd an m ü ke m m elliğ e u la ştığ ın d a ren kli film in su ­ nacak neyi vard ır? S iy ah -b ey az filmi te rk ed erek san atsal açıdan 132 S A N A T O L A R A K S İN E M A ne kaybedeceğimizi biliyoruz. Renkli film aynı kom pozisyonal ke­ sinliği, aynı şekilde "gerçeklik"ten bağımsız kalmayı başarm am ıza olanak verecek mi? R e sm in başy ap ıtları ren g in siy ah -b ey azd an d a h a g en iş o la ­ n a k la r sağlad ığ ın ı; aynı z a m a n d a ço k in celik li v e ö zg ün biçe m le re fırsat verd iğini kanıtlar. F a k a t resim v e ren k li film kı­ y a sla n a b ilir m i? R essam ın eli d o ğ ay ı b e tim le rk e n b iç im v e ren k le tam am en özgürken , film fiz ik sel g erçe k lik tek i ren k to n ­ larını m e k an ik olara k k ay d etm ek zorun d ad ır. A k ro m atik fo to ğ ­ rafçılık ta h er şeyin grinin to n ların a in d irg en m esi, d o ğ ad an y e ­ te rin ce b ağ ım sız ve on da n ayrılan b ir san at aracı o rtay a çıkardı. R en kli film d e, g erçek lik te k i renk lerin y erin e n iteliksel o larak farklı ren klerin geçirilm esi p e k olası değ ildir. K u şk u su z, tek tek ren k le r dışarıda bırak ılab ilir; ö rn eğ in , tü m m a v ile r çık arıla b ilir ya da ta m tersi ya pılarak m avi d ışın d aki tü m ren k le r ç ık arıla b i­ lir. A y rıc a bir ya da d ah a ço k ren k to n u n u n itelik se l o la ra k d e ­ ğiştirm ek (ö rn eğ in , tüm k ırm ız d a n o ra n jın to n ların a d ö n ü ştü r­ m ek y a da tüm sa rıla n y e şilim si y ap m ak ) y a d a tüm ren k le rin yerini b ir b aşk asıy la d eğ iştirm ek (tüm k ırm ızıları m a v iy e, tüm m av ileri k ırm ızıy a d ö n ü ştü rm e k ) d e m ü m k ü nd ür. A n ca k tü m b u n la r sad ec e ge rçe k liğ in d eğ iştirilm esi, b iç im sel b ir ara ç o la ­ rak yararlılığı ku şk u lu m e k a n ik d eğ işim le rd ir. D o la y ısıy la g e ri­ y e sa d e c e gö rü n tü len ecek şey i u sta c a seçerek ren k le re eg em en olm a o la n ağ ı kalır. Ö zellikle ren k li g ö rü n tü lerin m o n ta jın d a h er tü rlü p ro sed ü r ak la uy g u nd ur. A nc ak , sin em an ın k arak te ristik b ir ö zelliğ i o la n kam eran ın b iç im le yici n itelik le rin in bu y o lla d ah a d a kısıtlan aca ğını v e y ap ıtın san atsal y an ın ın k am eram n ö n ü n e n e ko yu ld u ğ u n a y a da ö n ü n d e n e ca n lan d ırıld ığ m a y o ­ ğ u n la şac ağ ın ı g ö zd en k açırm am ak g erekir. B ö ylece k am era gittik ç e salt m e ka nik b ir kayıt arac ı y e rin e koy ulur. H ep si b ir yana, ü çb o y u tlu film v e b ü yü k p erd en in b iz lere su n u lm a k ü ze re o ld u ğ u n u d ü şü n ü rse k , ren k li film in san atsal 133 R U D O L F A R N H E IM po ta n siy elleri ü z e rin e sp ek ü la sy o n y ap m ak p ek g e rç e k ç i d e ğ il­ dir. Ü çbo yutlu film v e b üy ü k p erd e yö n ü nd ek i ç a b a la r sü r­ m ek ted ir. B u n la r sa y e sin d e g e rçe k lik yanılsa m ası o d erec e artı­ rılm ıştır ki, te k n ik o la ra k u y g u la n a b ilir o lsalar b ile, izley ic i sa­ na tlı ren k etk ilerin i de ğ erlen d irem ey ece k tir. P erd ed e ren k le rin san atlı ve u y u m lu b ir şekild e su n ulm asın ın , n esn ele rin d ik k atli seç ilm esi ve d ü zen len m e si say esin d e m ü m kü n o lm ası ak la uy­ gund ur. A nc ak e ğ e r film g örü n tü sü stereo sto pik o lu rsa artık pe rd en in s ın ırla n iç in d e d ü zlem sel b ir y ü zey o lm az ve d o la y ı­ sıy la bu yü ze yin k o m p o z isy o n u ola m az; g eriy e y aln ız ca tiy atro sah n esin de de o la n ak lı o la n etk iler k alacaktır. B o y utla rı b ü y ü ­ tü lm ü ş p e rd e ik ib o y u tlu v ey a ü çb oy utlu h er h an g i b ir k o m p o ­ zisyo nu d ah a az ilgin ç k ılac ak tır. A y rıca g e rçe k lik y an ılsam ası bö y le sin e g ü ç le n d irilirse , m on taj v e değişen k am era açıları gibi b iç im le yici y ö n te m le r k u llan ılm az o lacaktır. G erçek lik y a n ıl­ sam ası çok g ü ç lü y se , m o n tajın farklı zam an v e m e k an la rın yı­ ğılm ası gibi gö rü n ece ğ i aç ık tır. O zam an k am eran ın k o n u m u n ­ daki b ir d eğ işik liğ in g ö rü n tü alanm dak i g erçe k b ir y er d eğ iş­ tirm e gibi du y u m san ac ağ ı da açıktır. K am era h arek e tsiz b ir k a ­ y ıt m ak in ası o lm ak zo ru n d a k ala ca k , film şerid in de y ap ıla n her k esm e g erçe k liğ in b o zu lm ası ola ca ktır. O lay la r sab it k am eray la ta m u z u n lu k la rın d a ç e k ilm e k v e o ldu kları gibi g öste rilm ek z o ­ ru n d a k alac ak la rd ır. S in em an ın sanatsal ola na k ları tiy atro n un kilerle aynı ola ca ktır. S in em a artık a y n b ir sanat dalı o la ra k k a ­ bul ed ilem eye ce ktir. îlk o rta y a çıkışın ın da g erisin e atılacaktır; çü n kü sin em a sab it k am era v e kesilm em iş şeritle işe başlam ıştı. T ek fark, o zam an b e k le n tile r vark en, şim di dört g ö zle b ek len e­ cek b ir şey k alm ay ac ak olm asıd ır. B u m era k u y an d ırıcı g elişm e b ir dereceye kadar, şim diye dek görsel sana tların tü m ta rih in e n ü fu z etm iş olan d o ğ ay a b e n ­ zem e çabalarının d o ru k n o k ta sm ı belirtir. İn san la rı do ğ ay a sa ­ dık g ö rü n tü ler y a ratm ay a iten çaba , nesneleri yenide n y aratarak 134 SA N A T O L A R A K S İN E M A o nları den etim altm a alm a ilk el arzu su n d an kayn aklanır. T ak lit etm e, in san la ra özel d en ey im le rle b aşa çık m a fırsatı verir; k u r­ tu lu ş sağ la r ve düny ayla k en d isi arasın d a b ir çeşit k arşılık lılık y aratır. İn san eliyle ola ğ an ü stü d erec ed e g erçe k nesney e b e n z e ­ yen b ir görün tü ya ratılm ış o ld u ğ u için, d o ğ ay a bağlı b ir yen id en ü re tim aynı zam an d a b ü y ü k h ey ec an y aratır. Y ine de çeşitli karşı eğ ilim ler -b un ların b azıla r ta m am en algısaldır- m eka n ik b ir b iç im de gerçe ğe sadık ta k litlerin y üz le rce yıl ön ce b a şa rıl­ m asın ı en gellem iştir. Ç o k sey rek rastlan an istisnaları b ir y an a b ırak ırsa k, bu teh lik eli am aca u la şm a k ta y a ln ız c a bizim m o d e m çağım ız başarılı olm uştu r. G erç ek te , sad ec e ko p y alam ak la y e ­ tinm ey ip , yaratm ak, yo ru m la m ak , b iç im le n d irm ek y ö nü nd eki sanatsal d ürtü he r zam an o lm uştur. O ysa estetik kuram ın bu tür etkin lik le ri ço ğu nluk la o na y lam ad ığ ın ı sö yley ebiliriz. L eo n ard o da V in ci gib i sanatçılar için b ile te orid e do ğ ay a m ü m k ün o ld u ­ ğ u n ca sad ık olm a isteği do ğaldı; P lato 'n u n sanatçıları fiziksel ne sn ele rin yen id en ü retim le rin d en b aşk a h iç b ir şey y ap m a­ m akla su çlam ası ise genel tu tu m da n uzaktır. G ü n ü m ü zd e bazı san atçılar bu öğ retiyi bağırlarına b asarla r ve sırad an h alk bu nu daha da ileriye götürür. Y aratıc ısın ın yal­ n ız c a uy gu lam ad a değil zih in sel o la ra k da bu ilkeden ay rıld ığ ı­ nı g ö ste ren yapıtlar, resim ve h ey k eld e an ca k son yıllarda o rta ­ ya çıkm ıştır. B ir kişi san atçın ın doğ ayı ta klit etm esi g erektiğini dü şü n ü y o rsa , V an G ogh gibi resim yapar, kesinlikle P aul K lee gibi değil. M o d em sanatın gü çlü ve yay gın bir biçim de reddinin tam am en doğay a sadık o lm ad ığ ı idd ia sıy la desteklend iğini b ili­ yoruz. S inem anın gelişim i bu idealin hâlâ ne k ad ar gü çlü o ld u ­ ğu nu açıkça gösterir. F o to ğ rafçılık ve ondan d oğ an sinem a, do ğ ay a öylesin e yakın san at araç larıd ır ki sıradan h alk on ların , çizm e ve bo y am a gibi esk i m o da ve kusu rlu tak lit etm e te k n ik lerin e üstün olduklarını düşünür. E ko n om ik n ed en lerle sin em a sırad an h alka başka b ir 135 R U D O L F ARNHELM sanat d alınd an d ah a fazla b ağ ım lıd ır; halk ın "sanatsal" tercihle ri daim a üstü n gelir. A rad a bazı iyi nitelik li y a p ıtla r k aç ırıla b ilir am a bu sinem a san atın ın te m el k u su rla rım telafi etm ez. K u su r­ su z film , tam y a n ılsa m a k on usun da k i a sırlık çab a la m an ın am a­ cına ulaşm asıd ır. İk ib oy u tlu g örün tüy ü m ü m k ü n o ld u ğ u n c a m addi m od elin e b en ze tm e g irişim i b aşarıy a u laşır; o rjin al ve ko pya n ered e y se ayırt e d ile m e z olur. B öy lece, m o d el v e k o py a arasın d aki farka da y an a n biç im leyici o la n ak la rın tü m ü b e rta ra f edilir; özel fo rm ad ın a sana ta sad ec e o rijin al o la n ın d o ğ asın d a bulu na n şey b ırakılır. H. B aer K u n s b l a t t 'daki d ik k a t çekici k ısa m a k ale sin d e , renkli film in g rafik san atlard a zaten b u lu n a n e ğ ilim le rin b a şa ­ rılm asını tem sil ettiğ in i belirtir: "F o to ğrafçılığın da b ir dalı o ld u ğu g rafik san atlar h er zam an rengin p eşin d en g itm iştir. En eski ağaç bask ılar, blo k k itap la r elde b o y an arak ta m am lan d ı. D aha sonra, siy ah -b ey a za ikinci b ir renkli levha ek le nd i -D ü rer'in ’U lrich V a m b ü h le r’in p o rtre­ sind e o ld uğ u gibi. B u rg m a ir tarafın dan y ap ılm ış, siyah , g üm üş ve altın ren k le rin d e zırhı için de gö rk em li b ir şö v aly e resm i v ar­ dır. O n sek izinci y ü zy ıld a asitle o yu lm uş çok ren kli re sim le r üretildi. O n d o k u zu n cu y ü zy ıld a D au m ier ve G a v a m i’nin taşbask ıları seri o la ra k renk le nd irild i... R enk g ö z açısın d an çek ici­ liği arttıra rak grafik san atları istila etti. U y g arla şm a m ış insan k esin lik le siy ah -b ey a zla tatm in olm adı. Ç o cu k la r, k ö y lü le r ve ilkel in sanlar en üst d erec ed e parlak ren k le r talep ettiler. S in e ­ m a p erde sin in ön ü n d e to p lan an la r bü yü k k en tlerd e y aşay an il­ kellerdir. Bu ne d en le sin em a parlak renkleri y ard ım a çağ ırır. B u yen i b ir uyarıcıdır." S essiz film , sesli film ve ren kli sesli film in o n u n la birlikte v a r olm asın a ola n ak ta nınırsa, "kusursuz" film in b ir fela k et o l­ m ası g erek m ez aslınd a. T iy atro y a b ir a lte rn a tif o ld u ğ u iç in "ku ­ sursuz" film e karşı çıkılm az; iyi yap ıtların , ay rıc a o p eraların , 1 3 6 S A N A T O L A R A K . S İN E M A m ü zik al ko m ed ilerin, bale lerin, d an sla rın aslına uygu n g ö ste ri­ lerini u z a k ye rle re ta şım ay a y ard ım cı olabilir. A y rıc a, on u n va rlığ ın ın d iğ er -gerçek - film fo rm la rın ın ü zerinde, o n la rı kendi ç izg ile rin d e g elişm ey e zo rla ya ca ğı için b üy ü k o la sılık la m ü­ ke m m el b ir etkisi olacaktır. Ö rn eğ in , sessiz film ara y az ıla rla d iy a lo g la r üretm ey ec ek tir; çü nk ü o zam an k o n u şm an ın y o k lu ­ ğu n u n yapay v e rah atsız edici o ld u ğ u h issed ilec ek tir. Sesli film d e de, on un la tiy atro arasın d a k alan b elirsiz fo rm la rd an k a ­ çın ılac ak tır. A yn ı şek ilde tiy atro sin em an ın kesin v arlığ ıy la kendi ka rakteristik ö zelliğ in i -d ram atik k o n u şm an ın b a sk ın lığ ı­ nı- vu rg u lam ay a zo rla nd ığ ın ı h issed ece ktir. B ö y le ce "m ü k em ­ m el" film hakiki film fo rm ların a ken di y erlerini b u ld u racak tır. H er şeye rağm en g erçe k şu ki, este tik olarak sin em an ın bu k ateg o rile ri m e kan ik açıd an m ü k em m el yen id en ü retim le rle b irlik te varlıklarını sü rd ü re b ilse le r de, doğayı ta k lit etm e k ap a­ sitesi açısın dan ondan aşağ ıd ad ırlar. B u n ed enle "k u sursu z" film in ke sin lik le eski film fo rm la rın d an ü stü n o ld u ğ u d ü şü n ü lü r v e hepsini alt ed ecektir. 137 1933 G Ö R Ü N T Ü Y Ü H A R E K E T E T T İR E N D Ü Ş Ü N C E L E R B ugün bild iğ im iz film i te m eld e iki te kn ik özellik k arak teriz e eder: İkib o yu tlu y ü zey ü zerin d ek i m ek an ik işlem a rac ılığ ıy la çok sadık b ir b iç im d e dü n y am ız d ak i n esneleri fo to ğ rafık o la ra k yen id en üretir; ne sn ele rin şeklin e gö sterd iğ i titiz lik le h arek e tle­ ri ve olayları d a ye n id en üretir. İnsanın eskid en ka lm a çev re sin in b en ze rle rin i y aratm a a rz u ­ su, insan oğ lu h arek etleri y en id en ü rete b ile cek dü zey e g eld iğ in ­ de yen i do yu m lara ulaştı. B en ze rle ri y aratm a d ileğ in in p s ik o lo ­ jik sebeple ri h e r ne yse, b u rad a ola yların g ö rü n tü le rin i y aratm a­ nın ne sne le ri du rg u n şek ille riy le ve ren k le riy le b etim le m ek te n daha önem li o ld uğ u nu , ç ü n k ü en te m el b iy o lo jik rea k siy o n un sey red ilen ne sn ele re te p k im e k değil o la y lara te pk im ek o ld u ğ u ­ nu açık lam ay a yeterlid ir. B u n un yanınd a, san at başınd an beri h arek et halindeki şe y le rle ilgilen m iştir: av sahneleri, savaş, za­ fer alayları, cen aze le r, d a n sla r v e ziyafetler. 138 SA N A T O L A R A K S İN E M A B ö y le resim sel b etim lem eler biz e can lı g ö rü n sele r de, o la y ­ ların ayırıc ı özelliğ in d en , yani zam an g eç erk en d eğ işm ek te n y o k su n d u rlar. R esim ve hey kel d u rg u n sanatlardır: B ir ey le m in k a ra k te ristik tem asını y a k a la r ve o nu k ay de d erle r, am a zam an sal a ç ıla n ım gösterem ezler. G örse l tem sil, k o n u su nu y a m ek an ik d o ğ ru lu k la y en id en üretm elid ir ya da -terim in estetik an lam ıy la- on u n ay rılm az öz e llik le rin i sad ık b ir biçim d e icra etm elid ir. E k ola rak , tem sil k o ru n ab ilm esi ve h er han gi bir zam an d a y en id en bak ılab ilm esi için gö rü ntüy ü te sp it e tm e lid ir (fıxate). O y u n cu la r bir o y un su ­ n a rk e n ya da ilkel insan la r b ir av cıyı v e avını ta sv ir ed erk en te sp it etm en in tem el ö zelliğ in d en y o k sun d urlar. İnsan sağ lam am a h arek e tsiz resim le r y ap m ak ta b aşın d an b eri m ü k em m elleşm iştir. G ün üm üz e k ad ar devin im i devin im le su nm ay ı, b u y o lla sad ık ve ko la y ca eld e ed ile b ilir y en id en ü retim le r sağ la ­ m ay ı başaram am ıştır. S in em a b ile bu ay rıc alığ ı yakalayam az: D evinim i d ev in im le sun m az, h arek e tsiz gö rü ntülerin art ard a g ö sterilm esi sayesind e b un u n y an ılsam asın ı y aratır. B u g ö zle­ rim izin işle yişin de n ötürü o la n ak lı o la n b ir prosedü r, g ö rk em li b ir vek ildir, ancak tem elde dev in im i d ev in im le sun m aktan ay ­ rılan b ir şeydir. Ö y le y se neden ge rçe k o lm ay an d ev in im e baş v u rm ak z o ­ run da y ız ? N ede n ku ram sal o la ra k ço k açık o la n çö zü m hiç k u llan ılm az? İlke olara k b ir engel y o k tu r, n ed en ler asıl o la ra k tek n ik tir. İnsan bed enini h arek et ettirm e yete ne ğ in e sahip tir, ay rıc a gerekli eylem leri arzu la na n sık lık ta ve hem en hem en ay n ı şek ild e yapa cak olan m ek an izm aları h iz m etin e sun m uştur. Ü retim d e kullanılan m ak in ala r en k a rışık harek etleri yaparlar. N e v a r ki doğal olayları m e k an ik o la ra k taklit etm ek için, işe y a ra r ço k az m e kanizm a g eliştirilm iştir. K u k la lar ve g ö lg e fi­ g ü rle r ey le m d e bu lun urlar, am a m e k an ik o larak değil insan eliyle idare edildikleri için te m eld e tiy atro y a benzerler. K abul etm eliy iz k i elektrikli y a d a o to m atik ro b o tla r da v ardır; şapk a139 R U D O L F A R N H E IM sini çık ararak selam v eren veya v itrin le rd e k i m allara işaret ed en tahta fig ü rler de. İçind e y ü z le rc e k ü çü k işçinin ve m a k in an ın harıl h arıl ça lışırk en g ö ste rild iğ i fab rik aların ve m a d en le rin canlı m o d elleri m ü z ele rd e serg ilenir. B u tü r ay g ıtların tüm ü, d ev in im in m ek an ik o la ra k te sp it edilm esi ve insan id aresin e ihtiyaç du y u lm ak sız ın h er h an g i b ir za m an d a y en id en ü re tile ­ bilm esi k o şulla rın ı y erin e g etirirle r; an ca k şim d iy e k ad ar o y u n ­ caklard an başk a h iç b ir şey, -ko rk u film le rin d e çeşitli c an a v arla r o lsa d a- sanatsal olara k k u lla n ıla b ile c e k h iç b ir şe y ya ratılm ad ı. K ısacası, d ev in im in te m silleri ya in san ey lem le riy le id are ed ilirle r ve dev in im i m e k an ik o la ra k k ay d etm ez le r y a d a m e ka­ nik am a çok ilkeldirler. D oğal h arek e t ed en in san fig ü rleri, rü z­ gard a k ım ıld ay an y ap rak la r, k ay alard an aşağı ak an sular, g ö k ­ yüz ü nd en geçe n b u lu tla r g ö steren ta tm in k ar y en id en ü retim leri ikib oyu tlu veya ü çb o y u tlu o la ra k ü retm ek te o rik o la ra k ak la y akınd ır; tüm b u n la r g e rç e k d ev in im iç in d ed irler, b ir tak ım m e ­ k an izm alarla idare edilirler. B ö y le ca n lan d ırm a b ir sah n e belki b ir yü zey üz erin d e, m e k a n ik o la ra k k u m an da ed ilen m ık n atıslar arac ılığıy la ark ad an kon tro l edilen d em ir ta la şla rıy la da ü re tile ­ bilir. T iya tro m a k in istleri b u lu tla n arka p erd ey e y an sıtarak h a re ­ ket etlirm ek te g ü çlü k çe k m ezler. B urada gereke n d ev in im basit ve dü zdür. G en el olara k g ü n ü m ü z d e bu tü r y ö n te m lerle yeniden üretilen h arek e tlerin ya k en dileri b asit v e d ü zd ü r ya d a k arm a­ şık olm ay an d ev in im lerle idare edilirler. F o to ğ rafçılık be klen tilerim iz i arttırm ıştır: Y en id en ü retim le­ rin yalnızca n esn ey e sadık olm asını değil, ayrıca yen id en ü re ti­ len nesnen in k en d isin in m e k an ik gö ste rg eleri o la ra k sad ak atle ­ rini g aran tile m elerin i b ek leriz. G ö rün tü lene n n esn ele r hassas em ü lsiy o n ü ze rin de ke nd i g ö rü n tü le rin i m ekan ik o la ra k b o za r­ lar. B u d urum un ü ste sin d e n gelen yen id en ü re tim le r v ar m ıd ır? K opyası d ah a so nra y en id en ü retim için k ulla n ıldığ ın d a, orjinal olanın tüm do ğa l ay rın tıla rın ı su n an ço k sad ık b ir tem sil 140 SA N A T O L A R A K S İN E M A o rta y a k oy ac ak şekild e k en d i d ev in im in i m e k an ik o la ra k te sp it ed en , d ik k a te de ğe r b ir fiziksel y öntem örneğ i elbette vardır. Y ete rin ce açık olduğ u gibi bu örnek g ö rü le b ilir şey lerin d ü n y a­ sın d an değ ildir: ses kayd etm e y ön te m id ir. P sik o lo jik açıd an ka rm a şık o lsalar da h er tü r m üzik, sesle r ve d iğ er g ü rü ltü le r fiz ik sel olara k titreşim lerin g en işlik , sıklık v e şekilleri ara c ılı­ ğıy la tüm işitsel nitelik lerin hakk ını v eren b ir titre şim h a re k e ti­ ne indirg en eb ilirler. S es k ay ıt ciha zları ses titreşim le rin in kendi izlerini y a m e kanik o larak p etro l m u m u n un , go m alağ ın vey a p la stiğ in üzerin e ya da ışık ışınıyla fo to elek trik sel o la ra k film in ü zerin e bırak m aların ı sağlar. Y eniden ü retim de bu şek ild e eld e ed ilm iş olan izler bir nevi ray yerin e g eçe r v e b öy lece o rijin ali­ n in ayn ısı olan b ir hareket y aratm ay a y ard ım cı olur. B u te k ­ nik le rle su n ulan sesler çok k arm aşık o lsalar da, yö n tem d e k u l­ lanılan şek illerin görsel o la ra k b ir bo y u tlu çizgilerden b aşka bir şey olm ad ığ ın ı ya da ço k b asit old uk la rın ı fa rk ederiz. S in em an ın öncelleri arasınd a, ilkel b ir b içim d e de olsa d ev i­ nim in de vinim üretm esini sağlaya n bazı g arip ay g ıtlar vardır. D ev in im le de vin im ü retm ek y a resim lerin k end ilerini harek et ettirere k, ya y an sıtılm ış g ö rü n tü le rin i optik o larak harek et e tti­ rerek ya da dev in g en b ir aracın üzerin e yansıtarak yapılırdı. On yed in ci y ü zy ılda m a tem atik çi M illet de C hales tarafın dan ya­ p ıla n L a te rn a M ag ic a y an d an g ö sterilen ca m slaytlar kulland ı. Bu tek n ik yalnızc a b ir kaç resim sek an sın ı aynı slayt üze rin d e art ard a gösterm eye değil, aynı zam an da araba p en ceresin d en bak ark en edinilen izlenim i ta k lit ed erek b ir sahnenin görsel alandan sü rekli b ir devinim içinde k ay d ırılm asın a da o la n ak ta­ nıdı. A yn ı ilke Savoy'lu* ço cu kların ku llan dığ ı V u e s O p ti q ı ı e s o la ra k bilinen aygıtta da geçerliyd i. İzle y ic ile r bu rada optik b ir sistem aracılığıy la bo y an m ış ya da b asılm ış m anzaralar sey re­ derle rd i. B u n la r gen ellik le b ir m ak araya sa rılır ve b ir kol aracı- * S a v o y : L o n d r a 'd a h a lk tü r ii o p e r a la r ın t e m s il e d il d iğ i t iy a t r o . 141 R U D O L F A R N H E IM lığıy la ku tu d a n y a n a l o la ra k geçirilirdi. B u ra d a g erçe k h arek e t ta rafın da n ye n id en ya ratıla n h arek etin sanal b ir h a re k e t olm ası dik k ate değer; tıpk ı b ir p en ce re ö n ün d en akıp g id e n dü n yay ı sey retm en in s ü b je k tif d en ey im i gibi. F iz ik se l g e rç e k lik te tüm ortam ın b ö y le sin e ilkel b ir b iç im d e b asitçe y e r d eğ iştirm esi söz ko nu su değild ir. D erm e çatm a da o lsa tüm g ö rü n tü n ü n y er d eğ iştirm esi, özellik le d ev in im i ü re te n m e k an izm a g iz lenm iş o ld u ğ u iç in te m ­ silin c an lan d ırılm asın a (an im ate) ö nem li ö lç üd e y ard ım eder. B u du ru m d a k o n u seçim in in v e o n u su n m a y o lu n u n k ay ıt cih a­ zın ın d o ğ asın a n e k a d a r bağlı o ld u ğu daha so nra y ararlı b ir şe­ kilde kan ıtland ı. G erçe k film k am erası k u llan ım a girdiğin de, dış m e ka nların k a y d ırm a lı çek im le ri hiç açık d eğ ild i; g erçe k te ay nı etk i y ü zy ılla rd ır b ilin iy o r o lm asın a rağ m en yen i b aştan ke şfed ilm esi gerekti. 1896'da yeni L u m iere ap a ra tıy la k am era­ m an ve m a k in ist olara k A vru pa ’yı g ez en B a y M . A. P ro m io şöy le yazar: " İta ly a'd a ilk k ez k ay d ırm alı çek im le r y a p m ak a k ­ lım a geldi. V en ed ik 'e v ardıktan son ra ista sy o n da n o te lim e g it­ m ek için b ir san d al kiraladım . C an ale G ran de 'n in y a m d a n geçen bina ları g ö rü n ce, ken disi h arek etsiz d u ru rk en h a re k e t eden şey lerin gö rü n tü lerin i çek ebile n film k am erasın ın m u h te m elen kend isi h arek e t ed erk en h arek e t etm eyen şeyleri de çe k e b ile c e ­ ği fikri ak lım a geldi. Ö rn ek b ir film çek tim ve B ay L ouis L u m iere'e g ön de rerek d ü şü n ce sin i sord um . T ep k isi o lu m lu y ­ d u .'1 Bay P ro m io 'n un fikri hakiki b ir b ulu şu n tüm ö ze llik lerin e sah iptir, bu ld u ğ u şey ta rih sel o la ra k yeni o lm asa bile. E ski etk i­ ye, yani dev in en d ış m eka n etk isin e, ta m am e n y en i b ir çıkış n ok ta sınd an v a rılır ve b u sü reçte etk in in tem elini o lu ştu ra n g ö ­ rece lilik ilkesi ke sin ve açık o la ra k belirtilir: F ilm le rd e dev in im m u tlak d eğ ildir, da im a k am eran ın du rd u ğu no k ta y a b ağ lıdır. O halde bir ö nc ü, kayıt te k n iğ in in n itelik lerin i daha so n ra sin em a­ nın sanat olm a y o lu n d a g elişm esin e ö n d erlik eden b ir yakla- 1 4 2 SA N A T O L A R A K S İN E M A şım la değ erlen dirm iştir. K a m era n ın y aln ız ca m e rc ek le rin ö n ü n ­ de dev in en şeyleri k a y d ed e n ed ilg in b ir alıcı o lm ad ığ ı, k end isi d e v in e re k etken b ir ro l ü stlen eb ilec eğ i d üşü n ce si ilerlem e y ö ­ n ü n d ek i ilk adım dı. K am era n ın h a re k e t ettirilm esi, g ö zetle m e k u tu su n d a (peep sho w box) g örü n tü lerin h arek et ettirilm esi k a ­ d a r belli olm uyordu. V u e s O p t i q u e s de görüntü b ütü n ü y le devinirdi. B u yü zden, b u tek nikle insan fig ürlerini h areke tsiz b ir arka pla n ın ön ü n d e h arek et ettirm ek olanaklı değildi. A ncak, ark a plan tam am en dışarıd a bırakılarak, tüm alan h arek et ediyo rm uş izlenim i v eril­ m ek sizin devinen b ir figür g österilebilird i. L a te rn a M ag ic a 'n m ö n e ya da arkay a do ğ ru h arek et ettirilm esiy le y an sıtılm ış fig ü r­ le rin bü yü y o rm u ş y a da k ü çü lü y o rm u ş g ib i g ö rü n d ü ğ ü sih ir­ b a z lık gö sterilerin de de bu tü rd en bazı y ö n te m le r k u llan ılm ış olabilir. M erceklerin ve içbü key ayn aların k ullan ım ın ı iç eren bu tü r num ara ların , A n tik d ö n em de b ile b ilin d iğ in i ö ne süren sö y le n tile r vardır. C o issac , D am asiu s'u n İske n d eriy e'd ek i b ir ta pm ağın du v arın d a "bir ışık k ü tlesi"n in n asıl g ö rü n d ü ğ ü n ü an la ttığ ım aktarır. İlk önce ço k u zak ta y m ış g ib i g ö rü n m ü ş, so n ­ ra y ak la şın ca b ir kişinin d o ğ aü stü g örü n tü sü san ılan b ir şeye dö nü şm ü ştü r. Bu hey ecan verici etki m u h te m elen g ö sterim e od ak la nm am ış o la ra k b aşlay ıp , k işin in gö rü ntüsü n et b ir b iç im ­ de gö rünene d ek m erceği k ım ıld a ta rak üretilm iştir. D ah a k a r­ m aşık b ir sistem F ran sız D ev rim i sırasm da, ö lü le rin g ö rü n tü le ­ rini hayrete düşm ü ş sey ircilere g österen sih irb az E.G . R o be rtso n tarafın d an ku llanıldı. O d a Işık k ay nağ ın ın (la n tem ) h arek etin i m erceğin k o nu m un u d eğ iştirerek telafi etti ve b ö ylece gittik çe büyüyen v e d eğişim in so n u nd a tam o d ak la n m ış o la ­ rak k alan b ir figü r gösterebild i. Y ak laşan b ir fig ü rü n ilginç e t­ k isin i bu yo lla sağlad ı; g ü n ü m ü zd e çeşitli b ü y ü tü m m e rc ek le ­ riy le (yani, zum m erc ek leriy le) ra h atça m eyd an a g etirilen b ir e tk id ir bu. R ob ertson 'ın biç im le rin i bo zm ak ve harek et kazan - 143 R U D O L F A R N H E IM m a ların ı sa ğ la m ak için g ö rü n tü leri d u m an ü ze rin e y an sıtm ış olm ası d a m üm kü n dü r. B u n um a ra n ın da u zun b ir ge çm işi v ar­ m ış gibi gö rü n ü y o r -ö rn eğ in , B en v en u to C ellin i'n in anlattığı C o le sseu m 'd a gö rü n en h ay aletleri dü şünün. T üm bu p ro sed ü rle rd e ortak olan, d ev in im in y en id en ü reti­ len nesn elerin k e n d ile rin d e n eld e ed ilm em iş, g ö rü n tü y e d ışa rı­ dan em po ze ed ilm iş o lm asıd ır. B u şekild e elde ed ilen e tk ile r yan i y an a doğ ru y e r d eğ iştirm e, g erçe k b ü y ü k lü ğ ü n d eğ işim i ya da k u ralsız biçim b o z u m u - rastlan tı so n uc u y a da o ld u k ç a ilkel b ir b iç im d e o lm ad ık ça k arak teristik b en ze rlik üretm ey ec ek tir. D evin im i de v in im le su n m a g irişim le ri çok b aşarılı olm ad ığ ı için, m uc itlerin ilg isini d ev in im yanılsa m ası çekti. H arek etsiz resim leri b ir birin e b a ğ la y a ra k dev in im izlenim i y ara ta b ile c e k ­ lerinin ayrım ın a vardılar. B u rad a kuram sal açıd an ilgin ç b ir so­ ru ortay a çıkar: d eğ işen şeyleri te sp it etm ey e u ğ raşm ak ta doğal bir tu ta rsızlık v ar m ıd ır? P eşin d e o ld u ğ u m u z kalıcı b ir kayıt oldu ğu n d a, az önce b aşk a bir evreyi k ay d ettiğ im iz yere b aşka b ir h arek et ev resin i daim i o la ra k nasıl k ay d ed eb iliriz? B u nok ta d a, sin em an ın ü ste sin d en geldiği iki iş ara sın da k i farkı g ö ste rm ek g erek lidir: film bir d ev in im in (b ir ko şu cu n u n, bir da n sçın ın ya da b ir b iç ic in in devinim i gibi) gö rü n tü sü n ü sun ar ve ayrıca o la y la rın art ard a gerçe kleşen evrelerini sunar. İlkesel olarak iki işlev arasın d a kesin b ir ayrılık y ok tu r; çünkü ikisi de zam an b o y u tu n d a m e yd an a gelen değişim le ri k ay d etm e k ap asitesin d en k ay na klan ır. Y ine de u yg ulam ad a fark a ç ık tır ve çok önem lid ir, öyle ki görsel san atlard a iki aktiv ite tam am en farklı yo llarla tem sil ed ilir. T üm sanat da lla rın d a , an lık devinim h er zam an in san ın k o l­ ları ve bac ak ları a k tif d u rum da gö ste rilerek tem sil ed ilm iştir: koşan baca klar, d ö v ü şen ko llar, kederi g österen h arek etler, dans figürleri. D iğ er ya nd an , b ir eylem in zam an içindeki ilerleyişi b ir tek gö rü n tü yle te m sil edilem ez, d aim a seri h alin d e olm ası 144 S A N A T O L A R A K S İN E M A g erek ir. B u konuda, İsa'nın ıstırab ını g ö ste re n on dört resm i (statio n s o f the cro ss) y a da az izle rin y a şa m öykülerini d ü şü n ­ m ek y eterli olur. Z am an sal sekan s u za m sa l sek an sa dön üştürü­ lür, öy k ü n ü n sürek liliğ i ev relere b ö lü n ü r ve aynı figür b ir kaç te m sild e k arşım ıza çık ar (ayrı a y n b ir k a ç resim d e ya d a aynı resim d e b ir kaç ke z ola bilir), b ö y le ce ö z d e şliğ i parçalanır. B ir birini iz ley en evrelerin b ir resim serisin e dağıtılm ası ve b u n a ba ğlı olara k özde şliğin p arça la n m a sı -y an i, resim v e h ey ­ k eld e öy k ün ün sadece b elli d ev rele rin i an latm a k am acıyla k u l­ lan ılan tek nik- sine m ad a canlı, an lık d ev in im i ta sv ir etm ek için en iyi yönte m oldu. E lbette ö nem li b ir ay rım vardı: sinem ada, tek te k resim leri sekansı sad ece te k n ik o la ra k vardır, seyirciler ta ra fın d an duyu m sanm az. İzle y icin in g ö zü g ö rd ü ğ ü sûrece ev ­ rele rin sentezi değil, b ö lü n m ez b ir sü rek lilik vard ır. F ilm lerde sen te z ilkesi, anca k ayrı ayrı çek ilen sah n ele r m ontaj sırasın d a z a m a n ın ve uzam ın de v am sızlığ ı h isse d ile c e k şekild e birb irin e e k len d iğ in d e te krar o rtaya çıkar. D ah a ön ce de de diğim gibi, d ev in g en olanı devingen o lm a­ y an arac ılığ ıy la tespit etm ek çe lişk iliy m iş gib i gelir. Bu soru ­ nun tem elde ne gib i çözü m leri v ard ır? 1) E ğ e r kam eranın ön ün de du ran ve y erin d en kım ıldam adan y ü z ifadesini değiştiren b ir kişin in fo to g rafık zam an çevrim ini (p ho tog rap hic tim e exposure) y a p m a k istersek, bulanık bir gö­ rün tü ortay a çıkacaktır; çün kü y ü z ifad esin in b ir birini izleyen evreleri birbirinin üzerin e kay ded ilm iş o lacaktır. D em ek istedi­ ğim şu ki, zam an bo yutu öy le ce g ö z ardı ed ilem ez; bunun için b ir k arşılık bulu nm ası zoru nlu du r. P eriy o d ik olayların k ay d e­ dilm esi h er iki tarafa da gireb ilec ek b ir d u ru m oluşturur: örn e­ ğin, sallan an b ir sarkacın fo toğrafı en az ın dan h er iki yandaki uç ko nu m un net b ir görün tüsün ü üretecek tir. B u olanak 1865'te ca n lıla r üzerin de yapılan d en ey lerd e, çalışm ak ta olan bir kalbin hareketini görüntüleyen O n im us ve M artin tarafından kullanıl­ m ıştır. (Bu girişim ler, ilk ön cü sü fız yo lo jist E tien ne Jules M arey 145 R U D O L F A R N H E IM olan k ro no fotog rafm (ch ro n op h o to g ra ph y ) o rtay a çık ışın ı tem sil eder.) K albin d ev in im i b ir tü r d u rak la m ay a u ğ rad ığ ı v e g enişle­ m e v e b üz ülm e an la rın d a y ö n değiştird iği için, iki uçtaki evre fo to ğ ra f ca m ın a (p h o to grap h ic plate) net bir b iç im d e k ayd ed il­ m işti. K esin olara k sö y lem ek g erek irse bu p ro se d ü r sad ec e d e ­ vinim b ir du ra k la m ay a u ğ radığın da v e k ay d ed ile c ek ev rele r fo ­ to ğ ra f cam ı üz erin d e rastlan tısal o la ra k farklı y erle re d ü ştü ğ ü n d e uygu lanab ilir. T am am e n harek etsizm iş izlenim i v ereb ilm e si sa ­ yesin d e pe riy o d ik hareketin özel karakteri öze llik le açığ a çıkar. G öz lem lem ek için, d ev in im in h er b ir p eriy od un d ak i a n lık evre­ lerden sad ece biri v e h e r zam an aynısı seçilirse, bu d u ru m g er­ çekleşir. M ak in alard a d ev irin düzenli olup olm ad ığ ın ı d en etle ­ m ek için stro b osko p ku llanılır. E ğer strob osko bu n aralıkları d e ­ vir sıklığ ın da p oz la n ırsa, her seferin de d ev in im in ayn ı evresi gö rü lü r ve m a kin a h arek etsiz du ru yo rm u ş gibi görün ür. O halde bu durum da, üst ü ste bin dirilen ev reler aynı o ld uğ u için, aynı yerin art ard a p o zlan m ası n et b ir gö rü n tü üretir. 2) G ö rü n tü le n e cek olan n e sn e h arek e t ede rk en fo to ğ ra f cam ı üzerind eki ko n u m u n u d eğ iştiriy o rsa, zam an iç in de b irb irin i iz ­ leyen ev reler uz am d a yan yana g österileb ilir. Ö rn eğ in , b ir n e s­ ne görü ş alam n ın b ir ta ra fın d an ö b ü r ta rafın a d o ğ ru h arek et ediy orsa, ha re k e tin yö rü n g esi d oğ ru lu k la k ay d ed ile c ek tir. B u ilkeye en iyi örnek , y ıld ızlı b ir g ök y ü zü n ü n zam an po zlam asıd ır. H e r y ıld ız p arla k v e dairesel bir çiz g i şek lin de görünü r. G ö rü n tü le n e cek olan n esn ele r p arla k n o k ta larda n b a ş­ ka b ir şey o lm ad ığ ı v e arka plan d ü z siyah o ld u ğu için, bu p ro ­ sed ü r uygulan abilir. F o to ğ ra f cam ı ü ze rin de y e r d eğ iştirerek b u la n ık la şac ak şe k ille r yoktur. Y ine de M arey ’e g ö re k ro no fo to g rafm iki g ö rev i v ardır: d e ­ vin im in y ö rün ge sin i v e ayrıca nesnen in çeşitli d ev rele rd ek i k o ­ nu m u n u kay d etm elid ir. İkinci gö rev in bu p ro sed ü rd e yerin e ge tirilem ed iğ i aç ık tır; çü nk ü çeşitli ev reler b irb irin in g ö rü n tü ­ sünü sile ce k şekild e ü st üste gelir. 146 SA N A T O L A R A K S İN E M A 3) O hald e bir sonraki g erek lilik, sü rek liliğ i a y n ayrı net g ö ­ rü n tü le re ayırm aktır. D evin im in k ay d ed ilirk en işlem in p eriy o ­ dik olara k kesilm esi ve ortay a çıkan p o zların net g ö rü n tü le r sağ la y aca k kısalık ta olm ası gerek lidir. D oğ al olarak, b u n u n için y ete rin ce hassas bir fo to g rafik em ü lsiyon ya d a yeterin ce güçlü b ir ışık kay nağı da gereklidir. Y ü k se k hızdak i m o de m m eto tlar po zlam a süresini san iyen in o n b in d e birin den daha kısa bir sü ­ reye indirm iştir. D ag ue rre bir g örün tü çek eb ilm ek için m e r­ cek lerin i bir kaç d akika açık tu tm ak zorund aydı. A ncak Eadvveard M uy b rid g e 187 0'te san iyen in altıbinde birin d e en stanten e fo to ğ raflar çekti ve eğer kam erası im kan v erseydi, ku llan dığı em ü lsiyo n daha bile kısa sü reli p oz lam alar y ap m ası­ na o la n ak sağlardı. N et gö rü n tü le r y aratab ilm ek için, nesne ne kadar hızlı h a re ­ ket ed erse, po zlam a sü resin in o k ad ar kısa olm ak zo ru n da o ld u ­ ğu açıktır. A yrıca, ey lem in tüm tem el ev releri kay d ed ilec ek se d ev in im hızland ık ça, (d iğ er fak tö rle r ayn ıy k en ) bir birini izle­ yen g ö rü n tü ler ara sın da k i zam an aralığı d a kısalm alıdır. Ö rn e ­ ğin , M arey ’in san iy ed e yirm i g ö rün tü çe k en "fotografik tüfek"i k uşların uçu ş ev relerin i k ay de tm ey e yetec ek hıza sahip değ ildi. P o zla m a hangi yo llarla k esildi? D ag u erre m erceğin k ap ağ ım çık arıp yeterli bir süre g eçe ne d ek elin d e tutm uş olabilir. O tto m ar A n sc hü tz seri fo to ğ rafla rı için, 1874'te Ju les Jan sse n ta rafın da n bu lun m uş ola n, bu gü n h e r fo to k am erad a b u lu n an b ir tü r ö rtü cü kullandı. K am era n ın bir kaç resm i hızlı bir sek an sta çek m esi be k len d iğ in d e bu m ek an izm a d a elverişsizdir. Bu n e­ den le, Janssen "foto ğrafik sila h ı"n ın sıra y la k ırk sekiz resim çek m esin i ola nak lı kılan, d ö n en b ir örtücü disk yaptı. D önen diskin üzerin e, d u ya rk atın iste ne n aralarla p o zlan m asm a o la n ak v e re n delikler açılm ıştı. Işık k ay n ağ ı p eriy o d ik o la ra k k esilerek de aynı etki sağlana bilir. B u , g ü n ü m ü zd e bilim sel hızlı fo to ğ ­ rafçılık ta kullanılan m eto tlard an biridir; fak at 1887'de A n sc h ü tz b ir dizi slaytı "ele k tro sk o p "u n u n d isk in e m o n te etm iş v e o n la rı 147 R U D O L F A R N H E IM aralık la rla an id en p a rla y a n ra d y o la m b alarıy la g ö ste rim için pozlam ıştı. Işık la m an ın p eriy o d ik o la ra k k esilm esi, d ev in im in k a y d e ­ dilm esini statik fo to ğ rafların çek ilm esin e d ö n üştü rü r. E ğ e r ışıkla m a süresi y eterin ce k ısa ise, n esn en in d ev in im i n ered ey se aynı o lu r ve o rta y a n et b ir g ö rü n tü çıkar. K ay d ed ilen eylem şim di ayrı ay rı ev relerd en olu şu r; b u nu n la b erab er, tarihsel o la ­ rak sentezd en ç o k an aliz d e n sö z etm ek d ah a u y g u n olur, çün kü orjinal o la ra k b ü tü n lü k lü d e v in im kısm i g ö rü n tü lere ayrılır. M arey 'in k ro n o fo to g ra fın d a sek an sla rın h are k e tsiz n eg atifle r ü ze rin e tesp it ed ilm esi, sad ece b ilim sel fiz y o lo jik ara ştırm a la r­ d a ku llanıld ı. D e v in im in an aliz edilm esi g erek liy d i, g ö ste rim d e yen id en üretilm esi değil. Ö yle b ile olsa, ilk aşam ası ey lem in ay rıştırılm ası o la n sin em ay a d o ğ ru g elişm ed e, k ro n o fo to g ra f ön em li b ir h azırlık ev resi o lm u ştu r. M arey 'in te kn iğ i y a ln ız c a g ö rün tü d üz lem in e p a ra le l h arek e t ed en ne sn ele re u y g u la n ab ilird i; M arey 'in y ap tığ ı d en ey lerd e yerin e g etire bild iğ i b ir k o şu ld u bu. A y rıc a b ü tü n n eg atifi h er seferind e ışığa aç tığ ı için, erken p oz la m a ile b o zu lm am a sın a dik k at etm ek zoru nd ay dı. B ir k ır m an za rasm ın ö n ü n d e koşan b ir kişin in bu şek ild e g ö rü n tü le n d iğ in i d ü şün elim ; yen i b ir e v ­ reyi k ay de tm ek iç in n e g a tif h e r d efasın d a ışık lan aca k tır, ay rıc a b ü tü n kır m an zarası da k ay d ed ile c ek tir, b u d e m e k tir ki fo to ğ ra f cam ı adam ın g ö rü n tü sü n e o la n du yarlılığın ı y itirec ek tir. B u yüzden M arey gö rü n tü lerin i siy ah b ir ark a p la n ın ö n ü n d e ç e k ­ m ek zo ru ndaydı -te k n iğ in daha k apsam lı b ir iş iç in k u llan ıld ığ ı d ü şü nü ld üğ ün de , bu da ön em li b aşk a bir k ısıtlam ad ır. S on o la ­ rak d ev in im in k am aran ın h arek e tsiz görüş alanı içind e g erçe k ­ leşm esi zo run lu yd u. E ğ e r kay de d ilen devin im önem li ö lç ü d e büyük b ir alanı içine alm ak zo run d ay sa, d ev in im o ld u k ç a b ü ­ yük b ir u za k lık ta n g ö rü n tü len m ek zo ru nd ayd ı -b u da b ö y le elde edilen gö rü n tü n ü n iste r iste m ez k üçü k o lm ası d em ek ti. A y rıca, nesn en in ka m eray a d o ğ ru olan yö nü, n eg atifin y e r d eğ iştirm esi 1 4 8 S A N A T O L A R A K S İN E M A sıra sın d a değ işirdi, y an i n esn en in g ö rü n ü şü p e rs p e k tif açıd an sab it kalm azdı. 4) B ir so nraki aşam a d a h e r b ir re sim için farklı b ir n e g a tif p arça sı ayrılır. F o to ğ ra f cam ı h ala h a re k e tsiz d ir v e b u n ed en le m ü m k ün olan ya lm zca iki ta n e çö zü m vardır: y a m e rc e k fo to ğ ­ r a f cam ın ın ön ü n d e h arek et e ttirilir y a d a y an y an a sıralan m ış k a m e ra la r tek b ir g örü ntü çe km ek iç in ku llan ılır. İlk p ro sed ü rü n ö rn eğ i tarihte yok gibi; İkincisi M u y b rid g e ’nin (1 87 7 ) ve A ü nschü tz'ü n (1 885) seri fo to ğ rafların d a ku llan ılır. B ir grup kam era hareke t ed en b ir nesn ey i sırayla g ö rü n tü le ­ diğ in d e, bir dizi ev re k ay d ed ilir. A n cak b ir kaç k a m e ra aynı y e re y erle ştirilem ey ece ğ i için, sab it n o k ta sürekli değ işir. E ğ e r sıra yla ye rle ştirilm işle rse g ö ste rim d e o rta y a çık an so n u ç k a y ­ d ırm a k çekim gibi olacak tır. B aze n , ö rn eğ in n esn e k am era sıra sı b o y u n ca harek et ettiğinde, u y g u n b ir etk id ir bu. F arklı k o şu lla r altın da, uzak lık açısı can sıkıcı b ir soru n d o ğu rab ilir; A u g u stin le P rin ce 'n in ap aratın ın k an ıtlad ığ ı gibi. A g u stin le P rin ce , n es­ nen in fo toğrafını dö nü şü m lü o la ra k iki farklı film şe rid in in ü z e ­ rin e çeke cek biçim d e, belli say ıd ak i m erc ek le ri iki d aire se l d ü ­ zen d e yerleştirm iştir. Joseplı M ason bu d ü ze n in v erim liğin i gö rü n tü le ri yansıtarak d en eysel o la ra k k an ıtlam ay a g iriştiğ in d e , figü rleri siyah bir ark a plan ın ö n ü n d e g ö rü ntü le m ek , film şerit­ lerini tek resim ler halind e k esm ek v e farklı g ö rsel açılarda n çek ilm iş fig ü rler gö rsel alanın aynı n o k ta sınd a g ö rü n ec ek ş e k il­ de y er d eğ işik lik le rin i d üzeltm ek zo ru n d a kaldı. A yn ı n esn en in aynı anda çekilen b ir kaç g ö rü n tü sü n ü n , belirli renk li film s is ­ te m lerin d e yapıldığı gibi b ağ la n m ası g erek tiğ in de , u za k lık a ç ı­ sına bağ lı y er de ğişikliğ i ö zellik le ra h atsız edicidir. B u uzam sa l b ir uzak lık açısı y aratır, oysa d ev in en n esnelerin g ö rü n tü leri aynı yerden, am a sıra y la çek ild iğ in d e -eşit d erec ed e sak ın ca lıza m ansal uzak lık açısı ortay a çıkar. D iğ er y and an, ste reo sk o p ik film , ço k az farklı g örü ş açıların da n çek ilm iş iki g ö rü n tü y ü iz le y ic in in zih n in d e b irleştirere k u zak lık açısınd an y ararla n ır; 149 R U D O L F A R N H E IM b ö ylecc b ir in sanın iki g ö zü n ü n g ö rd ü ğ ü y le ayn ı ü çb o y u tlu etkiyi e ld e eder. O h ald e M u y b rid g e v e A n sc h ü tz 'ü n seri fo to ğ rafların d a, h a­ rek et y ö rü n g e sin d e k i h e r b ir ev re için farklı k am era k u llan ılarak k am era v e d e v in en n e sn e ara sın d aki ilişki sab it tu tu lm u ştu r. B ö y le ce, y arış atla rı, k e ç ile r v e deve k u şla rı, ta m kam eran ın m e rc ek le rin in g ö rü ş alan ın d an g eçtik le ri an da ko şan b a c a k la ­ rıy la h e r b ir k a m e ra d a a y rıld ıla r (released ). B u m eto t a rac ılı­ ğıy la, ay ırm a m e k a n iz m a sı (rele asin g m e ch an ism ) n esnen in d ev in im in e bağlı k ılın dı. S o nu çta, sad ec e n esne ra stlan tı son ucu sab it b ir h ız d a h a re k e t ettiğ in d e, g ö rü n tü ler sab it a ra la rla çek i­ lebildi. A m a en azın d an şim d i seri evreleri tek tek p o z la n a n seri n eg atifle rin ü zerin e k ay d etm ek m ü m k ü nd ü . T ek tek resim lerin b ir b irin d e n b a ğ ım sız o lm ası, k esin lik le ve tam am en b aşarılm ış oldu. . 't • 5) Ş im d iy e k a d a r a n la ttığ ım ız m e to tların hiç b iri b u g ü n bil­ diğ im iz "sin em a" de ğ ild i. N ered ey se h er yeni b u lu şu n , eski m eto d un ba zı yen i ö z ellik lerle b ira z d eğ iştirilm esi ya da daha ayrın tılı hale g e tirilm e siy le çö zü m e u la şılm asını sağ lay an bir ön aşam ad an ge çtiğ in i in san y ara tıc ılığ ın ın ta rih i kanıtlar. İlk m o­ torlu ta şıtla rın iç in e m o to r y erle ştirilm iş o lm asın a rağ m en atla çek ilen ta şıtla ra b en z e m e sin d e o ld u ğu gibi, d ev in im in ilk fo to ğrafık kay ıtları da sırad an h arek etsiz k am eray a d ay an ıy o r­ du: bu k ay ıtlar y a b ir tek k am eray la b ir tek n eg atifin ü ze rin e ya da bir kaç ka m eran ın birleşim iy le yapılırdı. K esin son uca ula ştıran b ulu ş d ev in en n esn en in h e r yen i e v ­ resi için yeni b ir n e g a tif p arça sın ın k ullan ılm asın a day anır. Bu no ktaya k ad ar n e g a tif h areke tsizd i. B u n ed en le gö rü n tü len en h e r evren in fo to ğ ra f ca m m d a farklı b ir alan a d üşm esin i sağ la y a­ cak şek ilde hareke t ed ere k işb irliği sağ lam ak n esne y e bağlıydı. N eg atifin h arek e t ettirilm esiy le, n esn e aynı y erd e d u rab ilird i ve buna rağ m e n aynı n o k ta d a n seri fo to ğ raflar çek ileb ilird i. 150 SA N A T O L A R A K S İN E M A İlk ay gıtların ba zıların d a bir kaç p arça n e g a tif h arek etli bir ta şıy ıc ıy a m o nte edildi. M arey'in fo to ğrafık tüfeği, k en arların a yirm i p arça n e g a tif takılm ış dönen, k ü çü k b ir cam diske sahipti. D iğ erle rin d e, büyük b ir n e g a tif ka m eran ın için de d ö n erk en y e ­ terli sayıd a pozlanırdı. Jansse n'in say esin d e 9 A ralık 1874'te V en ü s g eze ge ninin gü neşin ön ün den g eçişin i g örü n tü le d iğ i fo toğ rafık silah ında, negatifin k en arların a k ırk sekiz resim çe­ kilm işti. T e k b ir n e g a tif k u llan m a yö nte m i b an y o ve baskı gö z ö n ü n d e tu tu ld uğ u nd a d a h a u yg u n d u v e bu y ü zd en bu y ö n te m ü stü n gelm işti. G ün ü m üz ü n sin em a te kn iği b ir tek n e g a tif k u l­ lanır: B ö lü m bölüm po zlanan film şeridi. İlk kam eralarda resim ler d airese l o la ra k yerleştirilird i. T a h ­ m inen b u esnek olm ay an ' n e g a tif c a m la rın d a uy g u la n ab ile ce k en verim li m etottu. S elü loit, d ev in im in hareketli n eg atifle r ü ze ­ rin e kay de dilm esin de n, d o la yısıy la d ön en n e g a tif ca m la rın d an d ah a so n ra keşfedildi. N eg atifle ri bir silin d ir üzerin e sp ira l b iç im d e y erle ştirerek , d ö n m e ve doğrusal yer d eğ iştirm ey i b ir arad a ilk kez E dison'u n k ullan d ığ ı söylenir. B unu n y in e k en d isin e ait olan fo n o g ra f si­ lin d irle r ilkesind en do ğ m uş b ir fikir o ldu ğu açıktır. S piral disk ü zerin de k i daireden d ah a a z yer kap lar, am a so n uç ta selü lo it ta b an ikisine de üstün geldi. Y in e de, W . F riese-G reen e'n in 18 8 5 ’tc disk üzerin de spiral dü zen i k ullan m asın a v e ay rıc a altı tan e resm in he r birinin zikzak çize n b ir d ev in im içinde b ir fo ­ to ğ ra f cam ının üzerin e g ö rü n tü le n d iğ i bir dene y e d eğ in m ek g e ­ rekir. M odern televizy o n tekniğini anım satan ikinci ilkeye ka m eram an G uido S eeber, eğ er m ik ro sk o p ik k üç ü klü kte neg a­ tifler y apılabilirse bunun te k ra r y arar sağ lay acağını açık lam ış olsa da- sin em a alanında şim d iy e k a d a r baş vurulm adı. P ro je k ­ siyon te k n iğ in in tarihin den b ilin en d iğ e r b az ı ilkeler, resim çek m ek te hiç ku llan ılm am ış gibidir: B ir d av ulu n d ışın a ya da pedallı b ir tekerleğin pa rm a k la rın a y ap ıla n d ü ze n le m elerin y a ­ nın d a, L in nett'in 1865'te y ap tığ ı k in e o g ra fın d a (k in eo grap h ) ve C asle r'in 1894'teki m u to sk op u nd a (m u to se o p e) ku llandığı b ro ­ şü r tipi dü ze nlem eler vardır. 151 R U D O L F A R N H E IM E snek tab an ın be n im sen m esi ile b irlik te , eski fo to ğ ra f ca m ı­ na olan so n b e n z e rlik d e g eçm işte kaldı. K u lla n ılan ilk m a lz e­ m e selü lo it değildi. F rie se-G reen e yağlı kağıdı den ed i. 1889'da kağ ıt iç erm ey en ilk ru lo film p iy a sa y a sü rü lm e d en ö n ce E astm an da k ağ ıd ı denedi. O ran g e'd ak i E d iso n P h o to g rap h ic W orks, rulo film in ilk m ü şte rileri içindeydi. T ab an ın h arek e t etm esi so ru nu çöz m ey e y etm ed i; çü n kü ne sn eler du rm ak sızın h arek e t ed en b ir cam a yada film e k ay d e­ dildiğin de b u la n ık b ir g ö rü n tü o rtaya çık ıy o rd u . N esn en in k e n ­ disin in h arek et etm esi b u la n ık lığ ın d iğ er b ir n ed en iy d i. H e r g ö ­ rüntü için p o z la m a sü resin i, nega tifin hareke tin i o ld u ğ u kadar nesn en in h arek etin i d e n ered ey se sıfıra in d irecek k a d a r kısa tutm ak k uram sal açıd an en b asit çözüm dü. F ak at p o zlam a sü re ­ si bu k ad ar k ısa o lu rsa en gü çlü ışık kaynağı bile o ld u k ça k a­ ranlık g ö rü n tü le r üretece k ti. B u n edenle, bu te k n ik y aln ız ca sa­ niyede 250 ya da da h a faz la resim g erektiren y av aş çek im le r için kullanıldı; ay rıc a b u te kn ik te k am erad a v e film de k esik k e­ sik hareketin no rm al m o d e m p ro sed ürün ü uy g u la m ak ç o k güç olacaktı. B u tü r y ü k sek h ız d a fo to ğrafçılık bilim sel am a ç la r için ku llan ıldığınd a, ge n ellik le hareke t eden n esn ele rin k aran lık taslak g ö rü n tü le riy le yetinilir. O ysa, n o rm al ve iyi ay d ın latılm ış resim le r iste niy o rsa, gü- nü m üz d e bu tü r çek im le rde ku llan ılan n eg atifle rin dah a uzun süre ışıklanm ası gerek ir. O p tik d en gelem e o larak b ilin en tekn ik dalıa karm aşık b ir çö zü m sundu. B u tek n ik te n e g a tif ta şıy ıcın ın hareketi aynı şekild e sü reklid ir; am a dö nen cam lev halard an olu ştu ru lan o p tik b ir sistem , m e rcek g ö rü n tü sün ün p o zlam a sü­ resini old u k ça arttırac ak şekild e yete rin ce uzu n sü re hareketli negatife eşlik etm esin i sağlar. B u, nega tifin m erceğ e k arşı yer değ iştirm esin i d en g elem ek am acıyla yen i b ir d ev in im su n u lm a­ sı dem ektir. B u ilke de sad ece yüksek hız da k i çalışm alard a kullanıldı. 152 S A N A T O L A R A K S İN E M A G ü n ü m ü zd e ço ğ u n lu k la u y g ulan an m e totta, sürekli h arek e t ed en ta ban kullanılm az: N eg atif, h er p o zlam a sırasın d a d u rd u ­ ru lu r. B u, ha re k e tli taban ilkesini u yg u la y arak du rg u n fo to ğ raf­ çılık tan ku rtu lan film in -d a h a g elişm iş b ir tek n ik le de o lsaen sta n tan e fo to ğ rağ rafç ılığ a g eri d ön d ü ğ ü anlam ına gelir. F o ­ to ğ ra f yin e h arek etsiz nega tifin ü ze rin e çekilir, an ca k h e r bir p o zlam ad a n so nra n e g a tif h ız lı b ir m e k an izm ay la y en ile n ir. S ü­ rek li ha reke tin aralıklı h arek e te dö n ü ştü rü lm esi, film şerid in in d elik le rin e ge çerek negatifi kare k are aşağı çeken tırn ak y a da film i aralık lı dön dü ren M alta h aç ı saye sin d e başarılır. M alta haçı daha ön ce on d o k u zu n cu yü zy ılın ortalarınd a, aralıklı d ö ­ nen b ir diskten çizgi film g ö ste rim i yapan M o lteni ta ra fın d an ku llan ılm ıştı. Janssen aynı y ö n te m i fo to grafik silahm da k u lla n ­ dı, oysa L u m iere'n in ünlü C i n e m a t o g r a p h e 'sin de p ençe m e k a ­ n iz m ası çekim , baskı ve g österim için k ullan ıldı. G ü n ü m ü zd e, M alta haçı ço ğ u n lu k la p ro je k tö rle rd e, p en çe k am eralard a k u lla ­ nılır. S on ola rak , devinim i ü reten enerji kaynağı h akk ın d a b ir şey le r sö ylem ek gerek lidir. Jan sse n ve M arey d ö n en d isk le rin i m o d e m elektiriğin ve yaylı m oto rla rın (sp ring m otor) ön cü sü olan saat m ak in alarıy la harek et ettirdiler. E lbette eski film k a ­ m eraları ç e v im ıe ko luy la ça lıştırıld ılar, am a o zam an bile h a re ­ kete geç irm e devinim i sürekliy di. Y aln ız ca anim asyon çalışm a­ sın d a her kare ayrı b ir h arek etle pozlanır. B u te k n ik özellik , film in tek tek gö rü ntülerin sentetik o larak bir araya toplanm ası olm ad ığ ın ı, görün tülenen nesn en in hareketi kadar sürekli ve bü tü nlü klü b ir kay ıt y ö n te m in e d ayandığın ı gö ste rm ey e y ard ım ed eb ilir. D evinim in tek tek "k areler"e ay n lm ası (so n rad an g ö s­ terim d e birleştirilm eleri gib i), p ro sed ü rü n doğasını etk ilem ey en te kn ik b ir detaydan başka b ir şey d eğildir. O halde, görsel d e v i­ nim in kaydı ile fo to ğ raftaki, resim d eki ve heykeldeki h arek etsiz gö rü n tü ler arasınd a te m eld e b ir ayrım vardır. S inem a, ç o ğ a lta n la elde edilen h arek e tsiz g örü n tü n ü n bir çeşidi o lm ak ­ tan daha fazla şey ifade ed er; ö zü n de yeni v e farklıd a-. 153 1934 D E V İN İM F ilm ola yları su n m ak k o n u su n d a uzm and ır. Z am an içinde d eğ işik lik ler gösterir. B u arac ın doğasıyla, açık lan ır. F ilm b aşlı b aşına b ir olayd ır: h e r a n farklı gö rü n ür, o y sa resim ve h e y k e l­ de böy le zam ansal bir ilerlem e yoktur. D ev in im en ön em li özellik le rin d en biri o ld uğ u için, estetik k u rallar gereğ i sin em a devinim i k u llan ır ve yorum lar. B un u n la be rab e r sin em ato g rafik yö n te m in te k n ik o la ra k k a­ rak teristik devinim i, sin em an ın y ararland ığı anlatım araçları arasın da say ılm am alıd ır. F ilm şerid in in k am erad a v e p ro je k tö r­ de harek et etm esi seyirci ta ra fın d an açıkç a d u y u m san m az . B u, sadece pe rd ed e de vinim y an ılsam ası y aratm ak için ku llan ılan m ekanik b ir y ö ntem d ir; ayrıca, film şerid in in k am erad ak i hızı gö sterim in h ız ıy la ka rşılaştırıld ığ ın d a do laylı olarak izley ici tarafın dan gö rü len d ev in im hızını belirler. A n ca k kam eradak i ve pro jeksiy on da ki aralık lı d ev in im in tem p osu g örü n tü n ü n rit­ mini etkilem ez. 154 S A N A T O L A R A K . S İN E M A S ey irci ta ra fın d an gerçek te gö rü len dev in im şu etm en le re bağ lıdır: (1) K am era ta rafın da n g ö rü ntülen en -canlı ya da c a n ­ sız- nesn elerin dev in im in e; (2 ) p e rs p e k tif etkisine ve k am eran ın n esneye olan uzaklığ ın ın yarattığ ı etk iy e; (3) dev in en k a m e ra ­ n ın etkisine; (4) bütün d ev in im k o m p o z isy o n u n d a tek te k sa h ­ n e le rin m o n tajla sentezin in y ap ılm asın a; (5) m o ntajla b irle şti­ rilen ha reke tlerin birb iriy lc etkileşim ine. D ev in im sadece öykü yü m ey d an a g etire n ola ylar h ak k ın d a seyirciyi b ilgile nd irm ey e y aram az. A y rıc a son derec e ifadecidir. Ç o cuğ u nu yatağın a y atıran b ir anney i izlerken sad ec e ne o lu p bittiğini an la m ak la kalm az, ay rıc a an n en in sakin y a d a te ­ laşlı, yu m u şak ya da özensiz, en ejik ya d a yo rg u n, kararlı y a da ikircikli h arek etlerin de n onu n ne tü r b ir insan old uğ unu , ta m o an da ne hissettiğini ve ço cuğ uy la n asıl b ir ilişkisi old u ğ u n u da öğreniriz. B ebeğin bilin çsiz çırpınışları ile annenin den etim li ta v ırları arasın daki karşıtlık , görsel dev in im d e, en azın dan a n ­ nenin ve ço cu ğu n na sıl gö rü nd ü ğü , ey le m in nasıl b ir o rta m d a g erçe k leştiğ i gibi statik e tm en le r k a d a r etkileyici b ir b iç im d e sah n en in an lam ını b elirley en b ir k o n tu rp ua n üretir. D evin im in ifadeci niteliklerin i vu rg ulam ak ; bu yo lla bir tek sahn en in ve çekim in o ld u ğu k ad ar tüm film in karakterini b e lir­ lem ek oy un cu nu n ve y ön etm en in görevid ir. A ynı yolla çeşitli k a ra k te rle r benze rlikleri ve k arşıtlık la rıy la görsel olarak ta n ım ­ lanacaktır. B u yön tem le tiy atro d a da dev in im d en sanatsal o la ­ rak yararlanılır; anca k h er şeyin d ah a yak ın d an , daha açık g ö ­ rün dü ğ ü ve her hareketin y ön ü n ü n ve h ızının g örün tün ün sınırlı d ö rtg en çe rçevesind e açık ça g österildiğ i sinem ada bu durum daha geçerlidir. E ğ er belli b ir k arak ter ya da belli bir sahne m üziksel b ir uyu m a ve etkileyiciliğe sah ip bir devinim tem ası ile tem sil ed ilirse, gö rü ntü nün kaza nc ı iki k atın a çıkacaktır: içerik g örsel olarak y o ru m la n ac ak ve h areketli nesnelerin gö rü n tü sü sanatsal b ir biçim kaza nacaktır. B üy ük bir oyu ncu , sine m ad a o ld u ğu k ad ar tiy atrod a da, ta ­ m a m en ke nd isine ait bir h areke tin yalın v e karak teristik m e lo ­ d isiy le ayrılır. B u, devim sel te m an ın m üzik terim lerinin has155 R U D O L F A R N H E1M saslığı ile aç ık la n a b ilec eğ i, C h ap lin ya d a K eaton gibi u ç du­ rum la rd a ço k k o la y ca g ö rü n ür. (B u rad a, ö rn eğ in , o n la rın akranı olan, bü y ü k b ir san atçı o lm ad ığ ın d an k en d in e ö zg ü bu tü r bir hareke t m e lodisi o lm ay an k o m e d y en H aro ld L lo y d ’u k a rşıla ştı­ rın.) F ilm in g erçe k çi b iç em iy le uy u m lu o lm ay aca ğ ı için sırad an b ir anlatı film i v ü c u t h arek e tlerin in ve y ü rü y ü şü n b iç im sel n i­ teliklerini ayn ı ö lç ü d e v urg u la y a m az; an ca k o ra d a b ile iyi b ir oy uncu h arek e tleriy le g ü c ü zay ıflık ta n , d ü rü stlü ğ ü k u rn a z lık ­ tan, gü zelliğ i ç irk in lik te n aç ık ç a ay ıra cak tır. G r a n d H o t e l 'd e G reta G arb o lo bide esn ek v e d in am ik b ir şek ild e y ü rü rk e n , sa­ d ec e film in en gü zel an ım y aratm ak la k alm az , o y n ad ığ ı d an sçı­ yı en etkili b iç im de karak tcrize eder. S inem a tarih in d e en çok can landırılan yü ze haksızlık etm eyi göze alarak, G re ta G arbo'nun durum a bağlı olarak m uzaffer, eneıjik , yü ce ya d a y o rg u n , ü m it­ siz, kaygılı ve k ırılga n y ü rü y ü şü n ü n ritm iy le in san ru h u n a aynı güçlü ifadeyi verd iğ i söy len ebilir. İlk zam anların filmleri daha az gerçekçiydi ve bu neden le çe­ şitli dram atik tipleri grafik yalınlıktaki devinim le ifade ederlerdi, D ouglas F airbanks'ın z a rif sıçram alarında ve Paul W egeneıJin G olem 'inin ayağını şiddetlice yere vuruşunda m üziksel b ir sad elik ve gü zellik vardı. K u şk u su z so n rak i biçem in ço k "canlı gibi" olm ası sin em a o y u n cu lu ğ u n u m e lo d ik b iç im in d en ö n em li ö lç ü ­ de yo ksun bırak tı. E ski p an to m im le rd e ç o k film sel olan v e son ­ suza dek b ir k en ara b ırak ılm am ası gereke n d an sa b e n z e r bir nitelik vardı. D ev inim oy u n cu y la sın ırlı değ ildir. F ilm de, insan her zam an içinde b u lu n d u ğ u çe v re n in ayrılm az b ir p arça sıdır. O y u n cu lu k ta çev renin de payı v ard ır ve insan b e d en in in ü rete b ile ceğ in d e n d ah a etk iley ici o la b ilec ek h arek etler üretebilir. G ü çlü b ir ad a ­ m ın fırtınay a k arşı inatçı direnişi, aynı z am an d a rü z g a rd a n eği­ len ağ aç lar d a gö ste rild iğ in d e etk ileyici b ir b iç im d e vurg ulanır. D on K işo t ta rafın d an d urd u ru la m ay aca ğ ı gibi o n u y ery ü zü n d e n silerek y en ec ek y eld eğ irm en in in am an sız d ön üşü, k arşısın d a insan b aşk ald ırısın ın an la m sız k aldığ ı d ün y an ın d eğ iştirilem ez dö nüşünü sem b o liz e eder. S h a n g h a i E x p r e s s adlı film d e 156 SA N A T O L A R A K SİN E M A Ç in liler'e ait b ir tre n ista sy on u nd a k ay n aşan k alab alık , b ir aşk sah n esin in sessiz ke skinliğ in e b ir k arşılaştırm a örneği o la ra k h iz m et eder. B ulu tların sü rü k lenişi, b u ğ d ay ta rlasın d a rü zg arın n ed en o ld u ğ u dalg alanm alar, b ir şelale nin çağ la ya rak akm ası, b ir sark acın sallan m ası, p isto n ların kalk ıp inişi b ir ço k film sah n esin e oyu ncuların h arek etlerin e daha ço k etki k a z a n d ır­ m ıştır. İn orga nik dün yad aki ey le m le r, insan zih n in in k arm a şık aletin d e karşılığı kolayca b u lu na m ay an g örkem li b ir b asitliğ e sahip o ld uğ u için bu durum şaşırtıcı değildir. H e r han gi bir hareketin ifadeci n iteliği on u n h ız ın a b ağ lıd ır v e doğ al ha rek etlerin hızını d eğ iştirerek film on u n k a ra k te rle ri­ ni de b iraz değiştirir. D ar sın ırla r içind e k am erasın ı kolu çe v ire ­ rek çalıştıran eski ekolün k am eram an ı y ön etm en in isteğin e göre h ız la n d ıra rak ya da y av aşla tarak h arek etleri ta m olarak d ü zel­ tird i. T elaşlı b ir beden h areke ti d ah a y u m u şak , hızlı b ir eylem d a h a net gösterilebilird i; ayrıca yavaş b ir h am ley e enerji k a tıla ­ b ilird i. K am era h ız ın ın esn ek liği, sesli film san iy ed e n e k a d a r k a re pozla n ac ağ m ı stan d ard iz e ed in ce o rta d a n kalktı; o z am an ­ d an beri d ev in im in biç im in i d ü zeltm e olanağ ı y üz ü stü b ıra k ıl­ m ıştır. Y avaşlatılm ış ve h ız la n d ırılm ış h arek et için ku llan ılan ö zel y ö n te m ler aracılığıy la, elbette, daha esaslı d eğ işik lik ler başarıld ı. G erçe k te doğ al gö rü ne n b ir harek et, p e rd ed e çok hız lı g ö ­ rü n m e eğ ilim ind edir; ta h m in en film çoğ u h areke ti nisp eten da­ ha yakından gösterdiği için böyledir. H arekete ne kadar yakınsak, hareket görsel alanım ızın n e kadar büyük bir bölüm ünü kaplarsa, o kadar daha hızlı görünür. D eneyim li oyuncular stüdyoda yapay bir biçim de yavaş hareket ederler; özellikle om uz çekim leri y a v a şla ­ tılm ış h ız d a oynan m alıd ır. B u p sik o lo jik g erek lilik ilk z am an ­ la rd a anlaşılm am ıştı: h er şey te atral b ir h ız d a olu rd u ve b ed en ha rek e tlerin in ived iliğ i şim di b iz e k om ik gö rünür. U za k lığ ın alg ılan a n hareke t üz erindeki etk isi sin em a salon ların ın ön sıra­ la rın da d a hissedilebilir: p erd e g örü ş alan ım ız ın bü y ük b ir b ö ­ lüm ü nü kap lad ığı zam an, h arek e tler daha geniş m esafelere y a ­ y ılır ve bu ne den le hızlı gö rünür. 157 R U D O L F A R N H E IM R itim de v in im le y a k ın d a n ilişkilid ir. Ö rn eğ in te k ra r, d o ğ ad a olduğu gibi film le rd e de h arek etin b ü yü sü n ü g ü çlen d irir; uy g un adım da to p lu ca yü rü y en ask erle ri, çalışan insanları, m a kin aları ya da b aca klarım ön e sav u rarak dan s eden k ab are k ız ların ı gö steren sahn elerin gö rsel k eskinliği bun u kanıtlar. F ak at sad e­ ce nesnelerin h arek etlerin d en sö z etm ek yeterli değ ildir. B u h a ­ rek etlerin perd ed e g ö rü n ü ş b iç im le ri, nasıl k ay d ed ild ik lerin d en ve nasıl birleştirild ik lerin d en önem li ölçüde etkilenir. K a m e ra ­ nın nesneyi çektiği açı h arek eti etk iley ecektir; y aln ızca h a re k e ­ tin hızı kam eran ın uz ak lığ ın a bağlı o ldu ğu için değ il, ayrıca p e rsp e k tif k ısaltım h a rek e tin y örü n g esin i d araltaca ğ ı, y an i g ö r­ sel h ız ı arttıra cağ ı için. B u y ü zd en eğim li çek im le r, g en ellik le hız d in am ik le rin i e ğ ik k o n u m u n d in am ik le rin e ek ley erek h are­ keti kesk in leştirirler. B unun y an ın d a k am eran ın h erhan gi bir şekild e y er d eğ iştir­ m esi de harek et ü retir ve h areke ti değiştirir. K ay d ırm a k çe­ k im ler nesn eleri y a n ılsam a b ir devin im içinde g ö ste rir, m a n tı­ ğım ız bize on la rın h arek e tsiz o ld uk la rın sö y lese bile. Ö rn eğ in hareket ha lind eki b ir tren d e n g örü ntü le ri çek ild iğ in d e b ir b irin ­ den farklı uzak lıktak i n e sn e le r b ir b irle riy le y er d eğ iştiriy orm uş gibi görünü r; ^yrıca ka m eran ın yö nün e ya da h ız ın a bağ lı o la ­ rak ne sn ele r d ah a h ız lı, d ah a y avaş h arek e t ed iy o rm u ş gibi ya da ha rek etsizm iş gibi g ö rü ne ce k tir. B ir sahne ç e k ild ik ten sonra, içerd iği d ev in im ler k u rg u o d a ­ sında biraz daha d eğ işik liğ e uğrar. B ir h areke tin o ıjin a l b a ğ la ­ m ın dan kesilm iş bir bö lü m ü niteliğin i d eğ iştirebilir, ay rıc a h a­ rek etlerin m on tajd a birleştirilm eleri b irb irle riy le k arşılık lı o la ­ rak çatışm aların a n e d e n olur. B irb irin e zıt ve birbirini d en g ele­ yen ha rek e tler g en ellik le b ir a rad a gösterilir: ilk sah n ed e soldan sağ a do ğru gide n b ir tren, ikinci sah n ed e sağdan sola d o ğ ru k a ­ panan b ir kapı. Y a d a iki h arek e tin p aralel y ön le ri iki sahn e ara­ sında b ir k arşılaştırm a su n m ak için ku llan ılır. Y ine b ir hareket yan dan gelen daha hızlı b ir h arek e t ta rafın d an k esild iğ in d e y a ­ vaşlam ış gibi görün ür. A şırı k arşıtlık sü rekliliği bo zab ilir. İyi kurgu ha reke tlerin hızı, yö n ü ve k on um und a y eterin ce çeşitlilik 158 SA N A T O L A R A K S İN E M A üretecek tir, am a aynı zam an da g erek li b ütü n lü ğ ü de k o ru y a ­ caktır. H er sekans belirgin h arek e t m od elin e sah ip o lm alıd ır, b u b irb irin i izleyen sahn elerin artan h ız ın ın birb iriy le k reşen d o y ap m ası ya da hızlı ve y av aş b ö lü m le rin belli b ir ritim y aratm a­ sı şek lind e olabilir. M o ntaj, po zlam a süresi daha k ısay k en dev in im dah a hızlı g örü ne ce k şekild e hızı etkiler. K ısa p arça la r birbirini hız lı b ir şekild e izlediğinde, dram atik b ir ep izo ta uygun ola b ilecek am a aksi takdird e zin cirle m ey le y u m u şatılm ası g erek eb ilecek k esk in din a m ik ler ortay a çıkar. G örsel devinim zam an içind e g erçe kleşen b ir eylem o ld uğ u için m ü zik le b ir yak ınlığı v a rd ır ve o nd an etkilenir. M üz ik per­ dedeki hareketin devimsel karakterini çok etkileyici bir biçimde vur­ gulayabilir; çizgi filmlerin ıslıklarında, işaretlerinde ve gümbürtüle­ rinde olduğu gibi. Ayrıca müzik devinimin kanatlanmasını sağ lar ve b öy le ce sinem a doğal olanı tüm ö zellik le riy le taklit etm ey e b aşladığın da yitirile n d an sım sı biç im le m en in birazının geri k a ­ zan ılm asın a yardım edebilir. 159 1935 B İR T E L E V İZ Y O N R A P O R U İn sanın m era k alanı d u y u la rın ın erişeb ile c eğ in d en ö teye g e ­ çer. B u tu tarsızlığ ı az altm ay a h iz m et eden te k n ik b u lu şla r iç in ­ de te lev iz yo n en so n un cu su ve belki d e en ö ne m lisid ir. Y eni ay g ıt b üy ülü ve gizem li gö rü n ür. M erak u y an d ırır: N asıl ça lı­ şır? Y aşan tım ız ı n asıl etk iley ece k? K u şk usu z te le v iz y o n la r d o ­ ğum g ü n ü m a saların d a v e N oel ağ aç ların ın altın d a belirm ey e b aşla d ığ ın d a m era k aza lacak tır. G izem ancak yen i o ld u ğ u sü re ­ ce aç ık lam a bek ler. Ş im di bu n d an y ararla nm an ın ta m zam anı. H er şeyd en ön ce te le v iz y o n a ilişkin tem el so ru n ned ir? G ö z le r ve k u la k lar ta m am en farklı işlev lere sah ip tirler, b un a bağ lı o la ra k da farklı y ap ılm ışla rd ır. G ö z ışığa g ö sterd ik leri re­ ak siy o n lara g ö re üçbo yu tlu uza m da k i n esn elerin biçim i, rengi, y ü ze y sel n itelik le ri ve d ev in im leri h ak kın da bilgi verir. K u lak b u an lam d a n esn ele r ha k k ın d a ço k az şey ak tarır; y aln ızca n e s­ n elerin ses d a lg a la n üreten ak tivite leri h ak kın d a bilgi verir. Işık ışınlarının ağ tab ak a ü ze rin e d ü şm esin e n ed en olan ışık k a y n a ­ ğın ın niteliğ i, yeri ve d u ru m u g özleri gen ellik le ilg ilend irm ez. 160 SA N A T O L A R A K S İN E M A K u la k sesin kay nağ ıy la ilg ilen ir; k ay n ak tan gelen iletinin o ld u ­ ğ u gib i ko ru n m ası için ses d alga ların ın k u la k zarına u la şırk en m ü m k ü n o ld u ğ u n c a az d eğ işm esini ister. S es b ir nesne ta ra fın ­ d an üretilir am a bize o n esn en in biçim i k o n u su nd a çok az şey sö yler, o y sa g ö z g ö rev in i yerin e g etireb ilm ek için üçb o yu tlu b ir n esn en in en az ın dan ikib oy utlu b ir b en ze rin i gö rm elidir. Ü ç b o ­ y u tlu b ir nesn en in ikib oy utlu b ir d ü zlem e yansıtılm ası te k ta ­ raflı am a ço ğ u nlu kla ayd ın latıcı b ir g ö rü n tü sağ layacak tır. N e s ­ ne te k bo y utlu hale g etirild iğ in de -uzam sal olarak bir kağıt ü ze ­ rin d ek i çizg iy e ya da zam ansal o la ra k b ir an d a g erçe k leşen d e­ ğ işik lik le rin seka n sın a d ön üştü rü ld ü ğ ü n d e - hiçbir b içim d e y e­ te rli bilgi sağ lanam azdı. H e r han gi bir duyu organ ı bir an da y aln ız ca b ir uyarıcıyı al­ g ılay ab ilir, bu ne den le iki boy utlu bir g ö rün tü elde ed eb ilm e k için g ö z yan yana çalışan ço k sayıda alıcıy a sah ip olm ak zo ru n ­ dad ır. A lıcıların o rtak çalışm ası so n u cu n d a ortaya çıkan bu m o­ zaik , üçboy utlu uzam ı v e oylum u m üm kün olan en iyi şekild e resm ed er. A yrıca k u llan ılab ilir o la n zam an bo yutu, uyarım ın d eğ işm esin i devinim i ve eylem i h e r b ir alıcıy a k ayd etm ek için kullanır. İşitm ed e farklı bir du ru m a rastlanır. İşitsel alanda her hangi b ir za m an d a oluşan sesler ayrı ayrı d u y u m san m az , tek b ir zarın -k u la k z a n - kald ırabileceği az ya d a çok karm aşık b ir titreşim olara k birleşirler. B u birleşik titreşim i b ir diyapazon un b asit sesi, heyecanlı bir kala ba lığın k arm aşık g ü rü ltü sü ya da b ir sen ­ foni orkestrası üretebilir. K ulak bu k arm a şık titreşim i b ö lü m le­ rin e ay ırm ak ta b ir derec ey e k ad ar başarılı olur, am a farklı ses kay n ak ların ın yerleri hak kın d a y etersiz bilgi sunar. K ulak da g ö z gibi bir alıcı ta kım ıy la ça lışır ve o n la r d a ikiboyutlu b ir y ü ­ zey e yerle ştirilm iştir. K u la k saly an g o zu n u n alıcıları paralel te llerd ir; b ir harp ın telleri gibi farklı u zu nlu k lard a ve farklı g er­ g in lik te d irle r ve açık ça aynı am aç için b öyledirler. S aly angozun te llerin in uygun frekansların titreşim leri ken dilerine çarptığı zam an o lu şan tını ile h arekete geçtiği düşün ülü r. Bu kulağın alıcı alan ını ses p erd elerin i ayırt etm ek için kulland ığı anlam ına 161 R U D O L F A R N H E IM gelir, gö z ise k en d isinink in i u zam sa l m ev k ileri ayırt etm ek için kullanır. İşitm e d u yu m uz u n u zam v e sesin g eldiğ i y ön h ak k ın d a bize söy led iğ i şey le r ke sin değ ildir. R adyo ve fo n o g ra f u zam h a k ­ kında bilgi veren tın ıları g en eld e d ışa rıd a b ıra k ır ve sesin geld i­ ği yön ha k k ın d a değil, y aln ızca ses k ay n ağ ın ın m ik ro fo n a olan uzaklığı ha k k ın d a bilgi verir. M ek an ik ay g ıtlarla n ak led ile n bu işitsel alan ne sağı ve so lu, ne de aşağıyı v e y u ka rıy ı bilir. Y a l­ nızca uzağı ve yak ın ı a y ırt ed eb ilir, buna ra ğ m e n b iz ta m ya da en azınd an y eterli bir iz len im ediniriz. N a k le d ile n u zam sa l n i­ telikler, sesin u zam d a y o lc u lu k ederk en geçird iğ i d eğ işik lik le r­ den elde edilir: U z a k ta k i ses an la şılm az d ır, n isp e te n d ah a z a ­ yıftır vs. S esin g eld iğ i y ö n ü b ilm eden de y ap ab iliy o rsak , k u la ğ ın y al­ nızca üç tür v eriy e ge rek sin im i vardır: Ses y ü k sek liğ in i üreten titreşim genişliği, ses p erd elerin i ü reten titreşim hızı ve ses ren ­ gini üreten titreşim şek li (flüt, zil, bir so prano ve k ö pe k h av la­ m ası ara sın da k i fark). B elli b ir anda olu şan tüm sesle r b ir te k bileşik titreşim de kay naştığı iç in sesin fiziksel o larak k a y d o dilm esi ve n ak le d ilm esi için yalnızca bir a lıc ıy a gerek sin in vardır. D iğ er y an d an g ö z gö rsel alanı m eyd an a g etire n m ily o n­ larca nok ta b ü y ü k lü ğ ün d ek i uy arıcı ile ilg ile n m ek zoru n d ad ır. B u neden le u za m ı, oy lu m u v e şekli görm ek için say ısız göze ihtiyaç vard ır -b öc ek lerd e h er gözde ayrı ayrı m e rc ek le re sa­ hipken insanın duyu o rg an ın d a tek b ir m erc ek h ep sin in iş in ’ görür. B u g ö zlerd en olu şan duy arlı y üzey ü çb o y u tlu uzam ı gö rü ntüsün ü yen id en üretir. B un lar, m od em çağ da gö rü ntüleri, m üziği v e k o n u şm aları uzam yoluy la g ö n d erm ek için k u llan d ığ ım ız y ö n te m leri b e lirle ­ yen ko şu lla rd ır. Işık ve ses ken dilerin i n ak le d erlerk en , u zak lı­ ğın n isp eten kü çü k olm asm a, gö zlerim ize ve k u la k la rım ız a m e­ kanik alıcı cihazlarla tak viy e yap ılm ış o lm asın a rağ m en o rta y ı çıkan sonuç ku su rsu z d eğildir. O nları taşıyan titreşim le r uzam dan geçerken ren kler so lu k la şır, b içim ler b elirsiz le şir, sesleı anlaşılm az olur. G ö rm ed e retinal g örün tün ün b üy ü k lü ğ ü , ılım lı 162 SA N A T O L A R A K S İN E M A u zak lık la rd a bile nesn elerin ta n m am a y acak k ad ar k ü çü lm esin e n ed en o la bilecek görüş açısına b ağlıdır. B u yü zd en ses v e ışık iletile rin in n itelik lerin i ele k trik d alg aların ın n itelik le rin e d ö ­ n ü ştü rm e k m ü m k ün o lu r o lm az b elirli b ir ilerlem e k ay d ed ild i. Ç ü n k ü b u d alga lar açık u zam dan ve te llerd e n h iç b ir d eğ işik liğ e u ğ ram a d an geçerler; y ery ü zü n ü n eğ riliğ in e uyum sağ la rlar ve n e re d e y se so nsu z b ir h ıza sahip o ld u kları için em isy o n v e (ışığı ve sesi) alm a hem en hem en eş zam anlıd ır. B ö yle ce zam an v e u za m farkı yok edilir. G ö rün tü lerin te le fo n la g ön de rileb ilm esi ve rad yo d a g ö rü n ­ tü ler g ö rm em iz esrareng iz geldiğ i iç in b iz i h ala etkiler. B ö y le d iy o ru z, çünkü önce sesin elek trik le iletilm esi bu lundu. B irind e diğ e rin d en olduğ un dan daha g izem li b ir şey yoktur. E lek trik d alga ları titreşim lerin şeklin e, sık lığına v e g en işliğ in e karşılık g elen nitelikleri na kleder, b aşka b ir d ey işle sö z k on usu g ö rü n ­ gü n ü n tüm esas özellik le rin i n ak leder. T ele v iz y on un en b elirgin so ru n u , elbette g ö rün tü le rin ik ib oy u tlu olm asıdır. E ğ er an aliz ed ile ce k olurlarsa g ö rü ntüler, ço k say ıd a p arla k lık v e ren k d e ­ ğ erle rin e ayrıştırılır; belli b ir an da b ir v eric iy le b u n la rın sad ec e b ir ta ne si nakledileb ilir. G özü n ağ ta b ak asın m bir g ö rü n tü y ü ü rete b ilm ek için b ir an la m d a y ü z elli m ilyon tan e alıcı k u llan ­ dığ ın ı dü şü nürsek, y aln ızca b ir tane g örü ntü y ü iletm ek için bile m ily o n la rca telefon v e radyo ista sy o n u n a g e re k varm ış gibi g ö ­ rün ür. İyi ki g ö zlerim iz b ir g ö rü ntüy ü k ısa am a b elirli b ir za­ m an süresi için alıkoyar, öyle o lm asa gö rü ntüy ü o lu ştu ra n tüm u y arıc ıla r saniyenin kısac ık b ir b ö lü m ü n d e g ö sterilir v e hepsi b ir an da görünürdü h er halde. B u zam an aralık ların ın kısa o l­ m ası gerek se de, elektrik açısın da n n o k ta b ü y ük lü ğ ü n d ek i u y a­ rıcıları b ir verici üzerin den sıray la g ö n d erm e k için y eterli uzu n lu k tad ır. B ir başk a dey işle so ru n (b ir g örüntüd eki) uzam sa l bağ lan tıları zam ansal b ağ la n tılara d ö n ü ştü rerek çö zü lm ü ştü r, y an i ikibo yutlu gö rü n g üy ü tek b o y u tlu gö rü n gü ye d ö n ü ştü re ­ rek. N a k le tm e hızı, a y n c a görsel n esn ele r değiştiği ve h arek et ettiğ i için de önem lidir. F ilm b iz e d üz g ü n b ir d ev in im sağ lam ak 163 R IID O L F A R N H E IM için san iy ed e m in im u m on altı-yirm i d ö rt arası g ö rü n tü n ü n g e ­ rekli o ld u ğ u n u ö ğ retm iştir. B u n ed en le k ato t ışın ları h er han gi b ir gö rü ntü yü h e r san iy ed e y eterin ce g örü n tü n ü n ü ste sin d en ge lm esin e y etecek h ız d a ta ra m alıd ır. T aram a aygıtı b irin ci, ikinci ve d ö rd ü n cü b o y u tla rın n ered ey se h epsini ayn ı an d a d ik ­ kate alm alıd ır. T elev iz y o n b elg esel h a b e r k o n u su n d a rad yo n un kap asitesin i çok b ü y ü k ö lç ü d e arttırır. D in le y ic in in d u y ab ilec eğ i işitsel d ü n ­ ya, belg esel n itelik le r aç ısın d an yok su ldu r. İşitim , k o n u şm aları ve m üz iği, y an i g ö rü lm ey en ü rü nleri n ak le tm ek te m ü k e m m el­ dir; fizik sel dü n ya nın ço k k ü çü k b ir b ö lü m ü n ü sun ar. B ir y o ­ ru m cu n u n y a da m u h a b irin katkısı o lm ad an , rad y o n u n h av a üzerin den g ö n d erm e y e çalıştığ ı d alg alar, b ölü k p ö rçü k v e a n la m ­ sız kalır. B aze n b ir k en tin cad d elerin d e y ürü y en b ir k alab alığ ın tasv irin e dü zg ün ad ım y ü rü y e n ay akların ritm ik sesleri, b an do m üz iğinin sesi ve k o n u şm a la r eklen eb ilir. F ak at c n in d e so n u n ­ da bö yle b ir ola yın so m u tlaşm ası rad y o n u n h op arlö rü n d en g e ­ len sese değil din ley ic in in h ay al g ü cü n ü n sın ırların a bağ lıdır. K u lak b ir u sla m la m a arac ıd ır; insan ta ra fın d an ö n ced e n b iç im ­ lendirilm iş m a teryalleri a lg ılam ak k o n u su n d a çok iyi v a sıfla n ­ d ırılm ıştır -o ysa g ö rm e d o la y sız b ir d en eyim , du y u m sal h am ­ m addenin de v şirilm esid ir. T elev iz y o n saye sin d e rady o belgesel b ir araç h alin e gelir. R ady o y aln ızca gö ze hitap ettiği zam an b iz leri an ın d a tüm d ü n ­ yada ne olu p bittiğ in d en h a b erd a r etm e gö rev ini y erin e getirir; bu on un tek ve en önem li g ö revi d eğ ild ir elbette. K o m şu k a sa ­ banın insan la rın ın b ir a lan d a b ir aray a geld ik lerin i, yabancı b ir ü lk enin ba şb ak an m m k o n u şm asın ı, o k y an usu n öte yan ın d a dün ya şam p iy o n lu ğ u için d ö v üşen iki b ok sö rü , İn g iliz dans ba n d o ların ın gö ste risin i, b ir İtaly an k o la ra tü r so pran o y u , bir A lm an profesörü , b ir tren en k az ın ın için için yanan k alın tıla rı­ nı, k arna v ald a m askeli k alaba lıkları, b ir u çak tan b ulu tla rın ara­ sından gö rü n en k arla kaplı A lp dağlarını, b ir d en iz altın ın p e n ­ ceresin d en tropikal b ir b alığ ı, ku tu p lard a b u zlarla m ücadele eden b ir k e ş if gem isini g ö rü rü z. V ezü v dağın d a p arla y an gün eşi 164 SA N A T O L A R A K S İN E M A gö rd ü k ten b ir san iy e son ra, ay m an d a B ro ad w ay 'i ay d ın lata n neon ışıklarını gö rü rü z. S ö zc ü k le rle an la tm an ın do laylı yolu g erek siz hale gelir, yaban cı dil en ge li ö ne m in i y itirir. T ü m d ü n ­ ya oda la rım ız a girer. T elev iz y o n otom o b ilin ve u ça ğın akrabasıdır: B ir k ü ltürel ula şım aracıdır. K u şk u su z, rad yo v e sin em an ın aksine, g erçe k ­ liğ in sanatsal olara k y o ru m lan m asın d a yen i b ir şey su n m ay an b ir nakil arac ıd ır sadece. G eçtiğ im iz y ü zy ılın h ed iy esi olan u la ­ şım araç ları gibi te levizy o n da g erçe k liğ e olan tu tu m u m u zu d e ­ ğiştirir: d ü n ya y ı daha iyi ta n ım am ız ı sağ lar v e ö zellik le farklı y erle rd e aynı an da olan şey le rin çeşitliliğ i h ak k ın d a b ir fikir verir. İnsanın an la m ak iç in v erd iğ i m üc ad elenin ta rih in d e ilk kez, eşzam anlılık zam an için de b ir sek an sa d ö n ü ştü rü lm ed en bu şekild e yaşanıyo r. Ç o ğ u n lu ğ u n içind e biri o la ra k b u lu n d u ­ ğ u m u z yeri an lam aya b aşlıyo ru z: d ah a alça kg ön ü llü , d ah a az ben m e rkezci oluyoruz. H er şeye rağm en te lev iz yo n d en en tek n ik ay g ıt bu yararlı d eğ işik lik le re tek b aşına n ed en olm az. O y aln ız ca insan ların değ erlen dirm esi gerek en o la n a k la r sunar. Z am an ve uza m a k ar­ şı kaza nılan bu yen i za fe r a lg ılan a b ilir d ün y an ın ze n g in le şm e­ sin i tem sil etse de, çağ ım ız ın k ültürel an la m d a k arak te ristik yak laşım ı olan du yum sal u ya rım a inancı onaylar. B u lu şla rı­ m ız la (fo to ğrafçılık , fon ograf, sinema., radyo ) g u ru r du y arak b ireb ir deneyim i öv eriz. S ey ah at etm en in gerekli o ld u ğ u n u d ü ­ şü n ü rü z ve oku llard a resim le r ve film le r g östeririz. A n cak in sa­ nın yaşadığı dü ny aya ilişk in im ge lem in i g eç m işte oldu ğ un d an dah a tam ve kesin y ap arke n , ay n ı za m an d a sö y lene n ve y azılan söz cü klerin alem ini, d ola y ısıy la d ü şü n ce alem in i d araltırız. D oğru dan deneyim sağ lay an araç la rım ız m ü k em m elleştik çe , algılam ak la bilm eyi v e anlam ayı b ir tu tm a te h lik eli y a n ılsam a­ sına daha kolay ca düşeriz. T elev izyo n ak lım ız için yen i v e zo rlu b ir sınavdır. E ğ e r yeni ara ca hükm etm eyi b e c e rirse k bizi zen g in leştirece ktir. A n ca k aklım ızı u y u ta b ilir de. E sk id en b ir d en ey im in d o ğ ru d an u la ştı­ rılam am ası ve onu b aşk ala rın a ak ta rm an ın dilin k u llan ılm asın ı 165 R U D O L F A R N H E IM zo ru n lu kılm ası say esin d e insan zih nin in fik irler g eliştirm ey e z o rla n d ığ ın ı u n u tm am alıy ız . B ir şeyleri anlatm a k için ö ze ld en g en ele g id ilm esi ge rek ir; seçm ek , k arşılaştırm ak , d ü şü n m ek g erekir. O ysa p arm a k la g ö ste rere k iletişim k u ru lab ild iğ in de , d u d a k la r su sk u nlaşır, ya za n elle r d uru r ve zih in daralır. îy i bir b elg esel y a d a eğ itici film ham bir d en ey im d eğildir. M ateryal akıl sü z g e c in d e n geçm iş, ayık lan m ış v e y o ru m lan ­ m ıştır. T e lev iz y o n d a şeylerin d o ğ ru d an n ak le d ilm esi m atery alin bö yle b iç im len d irilm esin e p ek o la na k tanım az. Ö y le d e olsa, n asıl g ö zlem le y ec eğ in i ve g ö rd ü ğ ü şeyd en nasıl bir so n u ç çık a­ racağın ı bilen in san lar ç o k şey kaza nırlar. D iğ erle ri ek ran d ak i g ö rü n tü y le a ld a tıla c a k la r v e g ö rü len şey lerin farklılık ları k arşı­ sın d a kafaları k arışac ak tır. B ir sü re so n ra k afaların ın k arışm ası­ na da son verebilirler: A nlam ayı ve ü zerin d e d ü şü nm ey i b ir y a­ na b ırak arak ve h er şeyi gö rm e h ak la rın d an g u ru r d u y arak bü­ yük bir m utlu lu k d u y ab ilirler; tıpkı bir d ün ya turu nd an so nra k en d i m em le k etlerin in tren istasy o nu n a, ay rılırk en k i k afalarıy la d ön en gö zü pek ve g eçk in İn giliz kızları gibi. K atk ıları ab artılm ad ığ ı zam an du y u lar faydalıdır.. Y aşad ığ ı­ m ız kü ltürde bize nisp eten ço k az şey öğretirler. Y üz y ılım ız ın dün yası b ir soy tarıd ır: Y aln ız ca boy alı yü zün ü g ö sterir, am a g erçe k y ü zü ne g ö zlere n e de k ula k la ra d oğrud an açıktır. H aber film leri bize çok az şey anlatır; bu y aln ızca m atery alin k ö tü se­ çilm iş o lm asın da n ya d a nasıl d eğ erlen d irec eğ im izi b ilm em iz ­ den kay nak lanm az. B ö y le dir, çü nk ü düny anın v ar olan d u ru ­ m unun ya da p o litik ola yların ya da dev letin b ir d av ran ışın ın iç y üzü sun ulan gö ste rg elerd e, b ir adam ın k işiliğin in y ü z ü n d e ifa­ de bu lm ası ka da r açıkç a ifade edilm ez. B elirtile r onla rı y o ru m ­ layacak bir hekim yo ksa bir şey ifade etm ez. Y aşad ığ ım ız za­ m anı anlam ak için h alk la , sana y ic ile rle k o n u şm alıy ız ya da d ip lo m atların an ıların ı o ku m alıy ız . E ğe r televizy o n salt g ö ste r­ m ek te n ço k dün y ay ı an la m am ızı sağlayacak sa, en azın d an g ö ­ rün tü le re b ir y o ru m cu n u n sesini, m üzik ve başka sesle r ek le ­ m elidir; çün kü biz özel olanı g ö rü rk en sö zle r genel olanı an la­ tabilir ve b iz so n u çla rla k arşı k arşıy ay k e n seb ep le rd en sö z ede­ bilir. 166 SA N A T O L A R A K SİN E M A T elev iz y o n a rady odan geçen sosya l ö zellik le re ne d em eli? Ş unu kabul etm eliy iz ki b ü y ü k insan k itlele ri aynı pro gram ı iz le diğin de d ü n y a görü şü nd e b ir b irlik ortay a çık acaktır. A yrıca p rog ram la rın de ğ iş to kuş edilm esi u lu sla r arasın d a b ir u zlaşm a sağ laya b ilir. D ev le t b ildirileri, p arla m en to top lantıları, tö ren ler y a da d u ru şm alar ya yın la n d ığ ın d a, y u rttaşlar ü lk e sin in d u ru ­ m uy la daha yakandan ilg ilen m ek isteyebilir. T op lu m sal y aşa­ m ın m erkezi g ü çlerin in , b irey e say ısız aracılarla u la şm asın a n ed en o la n dolaylı dev le tin k arm aşık sistem in in ek sik lerin e, de vlet işlerin e h erk esin "te lsiz katılım ı" eklenir. F ak at b ir şeyleri aynı an da y ap m ak la, b irlik te y ap m ak p e k aynı sayılm az. R adyo v e te lev iz yo n top lu m sal yaşam a sıcak b ir aile havası ka za nd ırırlar; am a aynı zam an da bireyi d iğ er in san­ la rla b ir araya g elm ek te n alık oy arlar. A rtık b ir şeyi ku tlam ak , y a s tutm ak, öğren m ek , zevk alm ak , d estek lem e k ya da p ro testo etm ek için insan la rla birlikte o lm ay a gerek du yulm az. K onser salo n la rım ız ın ve tiy atro la rım ız ın p ek öy le b irlik du ygusu y a ­ ratm ad ığ ı doğru. K oltu klard a y ab an c ıla r o tu ru r, herk es kendi ba şın a dinler ve izler, ü ste lik d iğ erle rin in varlığı faydalı o l­ m a ktan ço k rah atsız edici olur. A n ca k seyirci gülerek, b ağ ıra­ rak, ceva p vererek , alk ışla y ara k v e y u h alay arak kend isini o la ­ y ın b ir parçası yaptığ ın d a, a k tif v e p a s if k atılım cıla r arasın daki u za k lık ortad an kalk tığ ın da, seyirciy e, seçm e ne, öğ renc ilere ve cem aa te o ld uğ u ka da r oy u n cu y a, k o n uşm ac ıy a, ö ğretm ene ve vaize d e elektro n iğ in yerini d o ld uram ay ac ağı b ir şey olur. T elevizy on va r olan fiziksel varlığı rad y o d an daha m ü k e m ­ m el su nacaktır. B irey ken di k öşesin d e daha d a tecrit ed ilece k ve ticaret dengesi bu na bağlı o la ra k istikrarsızla şacak tır: Z e n ­ g in lik le re aşırı b ir akın, k arşılığ ın d a hizm et olm aksızın tüketim . O d asın d a kaykılm ış, g ö rdü ğü m an za rad an m illerce uzak ta, a c ı­ nacak b ir m ün zevi, saçm alad ığ ın ı h issetm ek sizin gülem ey en ya da alk ışlay am ay an b ir "seyirci" asırlar boyu süren g elişm en in son ürünüdür; kam p ateşle rin d en , p aza r yerlerin d en ve aren a­ lardan gün üm üz ü n tu h a f m anz arala rı k arşısın da y aln ızlıktan içi sık ılm ış tü ke ticisin e g ö tü ren b ir ilerlem e. 167 1938 Y E N İ B İR L A O K O O N : S A N A T S A L B İL E Ş İM L E R ve SÖ Z LÜ F İL M A şağıd aki inc elem ey e, h er sözlü film in b u m etn in y aza rın d a uyand ırd ığ ı ve yen i aracı (m ed iu m ) g ittik çe d ah a ç o k tan ım an ın y atıştıram ad ığ ı rah atsızlık yol açm ıştır. O rad a y o lu n d a g itm e ­ yen b ir şey ler o ld u ğ u n a d a ir b ir duyg u bu: ilk en in esasındaki çelişkile r n ed en iy le varlığı ö zg ü n ola m ay an y ap ım la rla karşı karşıy a kalıy oruz. B u rah atsızlık g alib a iz ley ic in in d ik katin in ikiye bö lü n m ü ş o lm asın d an kayn ak lan ıy or. S eyircin in dikkatini çekm e girişim leri sırasın d a işbirliği y ap m ak y erin e iki araç (ses ve gö rü ntü) birb iriy le m üc ad ele ediyor. İki araç da ayn ı konuy u ayrı ayrı yö n te m le rle ifade etm ey e çalıştığı için sed aları b ek ­ lenm edik b ir b iç im de k arşılaşıy o r; b irin in anlatm ak istediği şe­ yin y arısın d an fazlasın ı anlatm asın ı d iğ eri eng elliy or. B u fiili du ru m , ihlal edilm eleri sözlü film in b ö y le sin e k u ­ surlu olm asına yol aça n estetik k an un la rın ın k u ram sal açıdan inc elen m esini g erek tirdi. K o nu ta rtışılırk en ço ğ u n lu k la d eğ in i­ len ilkelerin yanlış o ld u ğ u n d a n y a d a en azın d an y an lış ele a- 168 SA N A T O L A R A K SİN E M A lm d ığınd an kuşku lanm ay a b aşla y ın ca b öy le b ir g irişim daha zaru ri göründü. Y en i aracın d o ğa sın ın y o ru m lan m asın a çabalandığı am a v arlığının kabul ed ileb ilir olup o lm ad ığ ın a ilişk in dah a tem el soru nu n so ru lm asın da n v az ge çild iğ i b ir no kta ya g e ­ linm işti. A slın da şim diye d ek bu so ru n un so ru lm a sın ın sa ld ır­ ganlık, bo zg u n cu lu k ve g ericilik o ld u ğu d üşün üld ü. B u na ra ğ ­ m en bu sorunu ay dın latm an ın gerekli olduğu d üşü n ce sin d ey im . B u am açla, tam am en genel anlam da, b ir san at y ap ıtın ın b ir­ den fazla araca (ko nu şm a, devin en g örün tü, m ü z ik sesi gibi) day an d ırılm asın ın k o şu lla rın ı ve b öy le y ap ıtların alan ın ın , d o ­ ğasın ın ve değ erinin ne o la b ilec eğ in i araştırm ay a ko yu ldum , iste r istem ez ek sik kalan bu araştırm an ın sonucu sözlü film e uygulandı. T iy a tro g ö r ü n tü y ü v e k o n u ş m a y ı b a ş a r ılı b ir ş e k ild e b ir le ş ti­ r ir . - Film in arala rın da k i rek ab ette uzla şm a sağ lay am ad ığ ı iki ö ğ e elbette g örün tü ve kon uşm adır. G ün lük y aşam d a k o n u şm a ­ nın görm em izi, gö rm en in dinlem em izi en g ellem ed iğ in i d ü şü ­ nü rsek bu şaşırtıcı b ir reka b ettir. A n ca k b ey az p erd en in k arşısı­ na oturur oturm az bu tü r sık ın tıla rın fark ına varırız. B elki de tutarsız dav ranıy oru z; çü nk ü sanat y ap ıtın ın k o nu y u ve on u n n itelik lerin i -duy um sal v eriler arac ılığ ıy la - kesin v e ifadeci bir yo lla su nduğu tü rd en biçim sel k esin liğ e g erçe k dü n y an ın g ö ­ rü n tü le rin d e ra stlam ay a alışk ın d eğiliz. N o rm ald e b iz i çe v re le ­ yen düny adan çe vrey e u y u m sağ la m am ıza y etec ek b elirsiz ipu çlarından biraz cık daha fazlasın ı toplarız. F iziksel g erçe klik şeyleri ve olayları s a f h alle rin e y ak ın o la ra k b iç im len d irir ve birleştirir, hakiki "d üşün celer" g ö rg ü l düny anın en altındad ır. Y alnızca pratik am aç la r için b ak tığ ım ız d a b ir ren gin b elirsiz li­ ği, çizgilerden olu şan bir k om p o zisy o n u n u yu m suzluğ u bizi p e k rahatsız etm ez; b ir cü m len in y az ın sa l an la m da k arışık o l­ m ası onun anlam ını k av ram am ız a engel olm az. B u n ed enle, günlük ya şam d a görsel ve işitsel ö ğ elerin b irleşim le rin in d e n ­ g esiz olm asının rah atsızlığ a n ed en olm am ası bizi şaşırtm az. B una karşılık sanat sö z k onu su o ld u ğ un da b ir n esn en in belirsiz ifadesi, bir hareketin u y um su zlu ğu , yersiz bir söz yap ıtla iletil169 R U D O L F A R N H E IM m ek iste ne n etkiyi, anlam ı, g üzelliği b o za cak tır. U y u m lu o lm a­ yan araçların b irleşim in in k atla n ılm az olm ası b u n d an ileri gelir. S ö zlü film le rin y a ra ttığ ı rah atsızlığ ın d ev in en b ir g ö rü n tü y ­ le, k o n u şm an ın b irleşm esin d en kayn ak la nm ası o la n a k sız gibi görün ür; çü n k ü iki ara c ın b irleşm esi k u şk u su z k ad im v e çok verim li b ir san at olan tiy atro tarafın dan o n ay lan m ış g ib i g ö rü ­ nür. B elki de y an lışlık sö zlü film in esk iliğ in d en do lay ı m u teb er birleşim i k u llan ış ta rz ın d a yatm ak ta d ır. A slın d a tiy atro d a za­ m an zam an esasın d a b ir m e le z o lm ak la su çlan m ıştır. B azı eleş­ tirm en ler tiy atro n u n tarihi b o y u nc a, tüm y apım ı ya sah n ed ek i görsel te m sile ya d a işitsel tem sile em an et ed en iki u ç p ro sed ü r arasm da gid ip ge ld iğ in i açık lam ışlard ır. D o la y ısıy la tiy atro hiç­ b ir zam an çö zü lem ey en b ir iç çatışm ay ı, ik isin in k arışım ın d an m eyd ana geld iği iki ifa de b iç im in d en k atık sız o la n b ir ta n esin e ağırlık ve rerek çöz m ey e çab alam ış olabilir: S alt d ev in en g ö ­ rüntü -dan sta g ö rd ü ğ ü m ü z gibi- y a da g ü n ü m ü z d e b elli radyo oy un la rın da m ü ke m m el b ir b iç im d e ku llan ılan salt sözlü ifade. K uşku suz tiy atro n u n k atık sız v e uç biç im le re a ğ ırlık v erm e si, bunla rın k arışım la rın ın k esin lik le kabul edilem ez, o ld u ğ u n u gösterm ez. En tem el sanatsal dü rtü le rd en biri, in san ın d o ğ an ın çeşitliliğ in d en kaç m a arz u su n d a n ve o y üzden b u sersem letici gerçek liği en yalın y o llarla anlatm a aray ışın da n ileri gelir. Bu ned en le kendi k a y n ak larıy la k u su rsu z y ap ıtlar ü rete b ile n bir an latım arac ı, b aşka b ir araç la b irle şm ey e karşı d iren cin i so n su ­ za ka da r ko ru yacak tır. O halde tiy atro da te k vc d ah a y alın bir arac a doğ ru olan eğilim an la şılırd ır -d ah a b asit ve ta m an la­ m ıyla ka tık sız görsel te m sille ya da k atık sız d iy alo g la daha doğ ru d an cezbe de n etk iy e d oğ ru b ir eğilim . B u n u n yanınd a, tiy atro yön etm eni d a h a so m u t ve nispeten d ah a b asit olan görsel aracı, daha soyut ve k arm aşık sözlü araç la b irleştirerek , insan yaşam ını d ah a m ü k e m m el y an sıtan d ah a ze n gin y a p ıtla r ü rete ­ bilec eğ in in de farkınd adır. B u n ed en le b ir an lam d a kend isini fed a ed er -tiy atro ya g erçe k ten inanan b ir insan için k esin likle çok güç ola ca k b ir fed ak arlık : Y o ru m lam ay ı, zen g in leştirm ey i, daha elle tu tu lu r y ap m ay ı kabul ed erek oy u n y az arın ın y apıtın a 170 SA N A T O L A R A K S İN E M A h iz m et e tm e arzusu nu tiy atro y a d a ir iç g ü d ü sü n e z o rla kab ul ettirir. B aşarılı o la b ilm ek için "halis" tiy a tro , yan i ta m am en sah n e te m sili olan b ir g ö ste ri y ö n ü n d ek i c o şk u n isteğin i y e n m e k z o ru n d ad ır. S ırası g elm işk en , b öy le p a n to m im le r de h er d e n e n ­ diğ in d e ve rim siz k alm ışla rd ır v e b ir d an s g ib i b iç im len m ed ik çe ya d a gö rsel açıdan b ir film gib i zen g in le ştirilm e d ik ç e d e öy le kalm ak zorun dad ırlar. T a m v e a y r ı l m ı ş t e m s i l l e r i n p a r a l e l l i ğ i . - B ir sa n a tta b ir kaç arac ın işbirliğin den d o ğ ab ile ce k zen g in lik v e u yu m , "gerçek " dün yayı tecrüb e ederken, b iz im iç in tip ik b ir du ru m o la n h e r türlü d uy u sal algılam anın k ay n aşm a sıy la ö zd eş değ ildir. Ç ü n k ü sa n atta çeşitli alg ısal a raç la r arasın d a k i fark lılık o n la rın b ir b i­ rin d en ayrılm alarını g e re k tirir -bu a y rılık la rın ü ste sin d e n k u su r­ su z b irlik gelebilir. A çık ça anlaşılacağı gibi görsel v e işitsel ö ğeleri bir cü m len in d iğ erin e, b ir de vinim in so n rak i d ev in im e b ağ lan m ası gib i b ir­ le ştirm ey e çalışm ak an lam sız ve a n la şılm a z o lacaktır. Ö rneğ in, bir insanın vücuduyla sesi a rasın d a g erçe k y aşam d a v a r olan b irlik , bir sanat y ap ıtın d a an ca k iki ö ğe arasın d a b iy o lo jik o la ­ rak birb irle rin e m en sup o lm ala rın d an d ah a esaslı b ir b ağ v arsa m ü m k ü n olacaktır. S anatçı k en d i d ü n y a im ge lem in i -ren k le r, şek iller, sesler, h arek etler gib i- d o ğ ru d a n a lg ılan a b ilir du y u m sal n ite lik le r aracılığıy la k av rar ve g eliştirir. A lg ılan an şey lerin ifadeci özellikleri kon unım k arak terin i ve an lam u u y o ru m la m a ­ ya yarar. K onu nun özü d o ğ ru d an g ö rü le n şey lerd e açık o lm a lı­ dır. D uy um sal g ö rün gü nü n b u (da h a alt) d ü ze y in d e g ö rsel ye işitsel g ö rün g ü arasın d a sanatsal b ir bağ ku rm ak m ü m k ün d e ­ ğildir. (B ir resm e ses ko y u la m az !) B ö y le b ir b ağ an ca k ikinci, d a h a y ü ksek b ir düzey de, yani ifadeci n itelik le r d ü zey in d e k u ­ ru lab ilir. K o yu kırm ızı şarap k em an ın g izem li sesiyle aynı ifa­ dey e sah ip ola bilir, am a k ırm ız ıy la ses a rasın d a alg ısal b ir g ö ­ rü n g ü olara k biçim sel b ir b ağ k u rulam az . O h alde farklı d u y u m ­ sal alem le rd en doğan ö ğ elerin b irleşim i san atsal açıd an ikinci d ü zey d e m üm kün olur. 171 R U D O L F A R N H E IM B u n u n la b irlik te bu tü r b irleşm ele r d a h a alt d ü z e y d e sap ta ­ n an a y rılık la ra say g ı g ö ste rm elid ir. B u aslın d a, k a p a lı v e b ü ­ tü n lü k lü b ir y ap ıy a a it o la n h e r b ir d u y u m sal a la n ın b u alt d üz­ lem d e k u ru lm a sın ı g e re k tirir -b u yapı k en d i y ö n te m iy le v e tek b a şm a sa n a t y a p ıtın ın k o n u su n u b ü tü n ü y le su n m alıd ır. İkinci dü ze y d e ta m a m e n m a d d ese l o la n engel k alk tığ ın d a, fark lı alan ­ lard an (ö rn e ğ in g ö rse l v e işitsel) d o ğ an ö ğ e le r y in e d e b ir ö n c e ­ ki d ü zey d e b e lirle n m iş g ru p la şm ala rı ve ay rılık ları m u h a fa za etm elidir. D iğ e r y a n d a n , a n latım a bağlı o la ra k b irb irle rin e b e n ­ zeye n y a d a k a rşıt o la n y ö n le rin d en y a rarlan ıp k a rşılık lı ilişki ya ratab ilirle r. Ö rn eğ in , b ir dans g ru b u n u n tüm fig ü rle ri b ir b ü ­ tün o lu ştu ru rlar, a m a h ep si b ird e n eşlik ed e n m ü z ik te n ay rılırlar. F ak at iki d u y u m sal alan ın ö rü n tü leriy le iletilen ifa d e le r ara sın ­ daki b e n z e rlik b u n la rı te k bir sa n a t y ap ıtın d a b irleştirm ey i o la ­ naklı kılar. Ö rn e ğ in , d an sçılard an b irin in y ap tığ ı b ir h arek e t eşlik ed en m ü z ik c ü m le sin e ifad e v e anlam açısın d an b e n z e y e ­ bilir... T ıp k ı b ir o y u n c u n u n y ap tığ ı h a re k e tin sö y le d iğ i c ü m le y e uy m a sı gibi. B ir san at y ap ıtın d a b ir kaç an latım arac ın ın b irle şim i, tam v e kapalı v e a lt (y a da ilk) d ü zey d e b ir b irin d en k esin lik le ay rılm ış ö rü n tü ler a rasın d a , ik in ci y ap ısal d ü ze yd e b ir ilişki k u ru lm asıy la d eğ erlen en b iç im sel b ir ara ç sağ lar. B u iki d ü zey e ek o la ra k başka, d ah a ü st d ü z e y le rin d e o la b ilec eğ in e d eğ in m iştim , am a bu n la r p e k ö n e m li de ğ ild ir. B u n la rd an bir ta n esi, b ir san at y ap ı­ tınd a te m sil ed ile n n e sn e le rin g erçe k d ü n y am ız a ait o ld u k la rın ı g ö z ö n ü n d e b u lu n d u ra ra k o n la rın k arak teristik ö zellik leriy le ilgilenir; ö rn eğ in , insan bedeni v e sesi ara sın d ak i fiili v e som u t bağ lantılar. B u d ü zey g ü n lü k y a şa m a daha y ak ın d ır v e bu d ü ­ ze yd e k u ru la n ilişk ile r d o la y ısıy la b iz im sağ d u y u m u z açısın d an dah a açık tır. A n c a k b u d ü zey d e farklı alg ısa l a lan la rd an doğan ö rü n tü ler ara sın d a k u ru la n b u tü r b ağ lan tılar o n la rı b ağ d aşık , k ay n aşık y a da d e ğ iştirile b ilir k ılm ay a yetm ez. îlk dü ze y d ek i fark lılık ları b ir en g eld ir. Ç ü n kü ilk d ü zey d e olan şey le r y ap ıtın b ü tü n ü iç in b ağ la y ıcıd ır. 172 S A N A T O L A R A K S İN E M A (F izik se l dü n ya ya ait ö ğ elerin ilişk ile rin in za m ansal ve uza m sa l b ir rastlantı olm aktan ö teye g id e b ilec eğ i anlaşılacaktır. Ö rn eğ in b ir insanın bed en i ve sesi, aksi ta k d ird e o rtak b ir b a ğ ­ ları o lm ay an rastlantısal k o m şu la r d eğ illerd ir. D ah a doğ rusu , aynı orga nizm ay a bağlı o ldu kları iç in ifad eleri sü rd ü ğ ü sü rece y ak ın d an ilişkilid irler; bu, b ed en v e ses arasın d ak i fiziksel b ağ lan tıy ı daha an lam lı kılan b ir b en ze rlik tir. A nc ak n e sanatta ne d e gerçekte, anlam yakınlığı h er zam an g ö rg ü l b ir y ak ın lığ a eşlik eder; ne de anlam y ak ın lığ ı y a ln ız ca gö rg ül o larak birb iri­ ne b a ğ lı şeylerd e bulu nur.) E d ebiy atın tüm du yu ları -gö rm e, işitm e, k o k la m a, dokunm a, ta t a lm a- serb estçe ka rıştırarak v e g erçe k y aşam d a o ld u ğ u gibi ay rılm az su rette k ay na ştırarak k u llan d ığ ın a d a ir b ir karşı çıkış olabilir. O ysa böy le b ir karşı çık ış an ca k yaza rın sözcü k le rin in , y aza rın üretem eyec eği do ğru da n alg ısal d u y g u la n ım la rın yerine g eçe ce k belleksel im geleri, o k u y u cu n u n zih n in d e canland ırm a ara cın d an başk a b ir şey o lm ad ığ ın a inanan k işiler için geçerli olab ilir. (N itek im S ch op en lıau er şö y le der: "S ö zcü k le r a rac ılı­ ğıy la hayal gücünü harek ete g eçirm e san atı tanım ı ban a şiirin en yalın ve en doğru tan ım ıy m ış gib i g eliy o r.") A n ca k edebi dilin, örneğin bir senary o y az a rın ın çe k ile c ek olan b ir film in sah n elerin i anlatm ak isterken baş v urm ak zoru nd a o ld uğ u bir tü r çareden daha fazla bir şey o lm ad ığ ı d oğ ru m u? S ö zc ü k le r y aln ızca b ir geçiş mi yok sa edebi y aratın ın en son biçim i m i? E d eb iy atın özel doğası, her nesn ey i tü rü n ü n o rtak adıyla a d lan ­ dıran bu yüzden nesn en in öznel so m u tlu ğ u n d ak i aslın a u la şm a­ d an onu y alnızca genel o la ra k ta n ım la y an dilin soy utluğ un u ba rın d ırm az m ı? E deb iy at en k arak teristik v e en güçlü etkilerini bu ö ze llik te n sağlar. Ş iirsel sö z c ü k le r d o ğru da n şey lerin an la­ m ına, karakterine, yap ısına g ö n d erm e yapa r; n esn en in im g esi­ nin soyut nitelik lerin e bu yo lla g ö n d e rm e yapar. Y azar belli bir m e k an ın fiziksel som u tluğ u y la k ısıtlan m az ; bu n ed en le ger­ çekte uz am da ve zam and a k o m şu o la m ay ac ak o lsalar da b ir nesn ey i diğe rin e bağ lam akta ö zg ürd ür. A y rıc a m atery al olarak, ge rçekte alg ılan a b ilir şeyleri değ il d e y aln ızca on la rın adlarını 173 R U D O L F A R N H E IM k u llan d ığ ı için im g elerin i farklı d u yu m sal k a y n ak lard an alın m ış ö ğ elerd en o lu ştu rabilir. Y arattığ ı b irleşim lerin fizik sel d ü n y ad a o la na klı, h atta hayal ed ile b ilir olu p olm ad ığ ın ı d e rt e tm ek zo ­ ru n d a değ ildir. G o eth e, şiirle rin d e n birin d e m eşe ağa cın ı sisten elb ise g iy m iş k u le gibi b ir d ev o larak ta n ım lad ığ ın d a , "ku le"y i y aln ızca y ü k sek lik , "d ev "i h ey b etlilik an lam la rın da , "elb ise "yi de ö rtü lm ek sö z c ü ğ ü n ü n y erin e k u llan ır -h iç b ir ressam ın y a p a ­ m aya ca ğı b ir şey. Y azar ik in ci (ya da b ir ü st) o la ra k a d lan d ırd ı­ ğım , görsel ve işitse l sana tların da araların d a b a ğ k u rd uk ları düz ey de ça lışır. Y azarın rü zg arın h ışırtısın ı, b u lu tların a ğ ır ağ ır gid işini, çü rü y en y a p ra k la rın k o k usu n u, y ağ m u r d am la la rın ın te n e d o k u n u şu n u g erçe k b ir b ü tü nd e n asıl b irle ştird iğ in i şim di anlıyoruz. Y az arın d o ğ ru d an so m u tlu k d ü ze y in e de eriştiği v e b ö y le ce on u n da bu dü ze yin c an lan d ırm a ö zellik le rin d en y a ra rla n a b ild i­ ği b ir b ak ım a d o ğru du r. Ç ağ rıştırd ığ ı şeyleri g ö rm em iz i, işit­ m em izi, ko k la m am ızı y a d a o n la ra d o k u n m am am ız ı sa ğ la y a ­ m az, am a onla rı a d lan d ırm a k için kulland ığı sö zcü k le r sestir, yani işitsel b ir m a te ry ald ir. İfad en in ak tarıldığı sesli ve sessiz harflerin sekansı, vu rg u ritim le ri, le g ato la r ve d u rg u la r aynı zam an da ka v ram la rla an la ttığ ı şeyleri, farklı ve d ah a so m u t olan ses arac ıy la da an latm a sın ı ola n ak lı kılar. B u an lam d a edebi bir yapıt da ken di iç in d e b ir b ileşim d ir ve bu n ed en le in celed i­ ğ im iz k urallara uym a lıd ır. S a n a t s a l a r a ç l a r ı n b i r l e ş i m i n d e g e r e k l i o l a n k o ş u l l a r . - S a­ natsal araç lar, d ah a ö n ce ö n e sü rd üğ üm gibi ayrı v e bü tü nlü k lü yapısal fo rm lar o la ra k b ir araya g elirler. Ö rneğin, şark ıy la ifade ed ilm ek istenen b ir tem a, b ir m e tnin sö zleriy le ve m üzik sesle ­ riyle su nulur. İki ö ğ e b ü tü n ü n u yum un u sağ laya ca k b içim d e birb irle riy le uy u m lu d u r, am a y in e de ayrılıkları açıktır. B irle­ şim leri ba şarılı b ir ev liliğ e benzer, b en ze rlik ve ad aptasy o nu n uy um u sağladığı am a iki eşin d e kişilik lerin in d eğ işm ed iğ i bir evlilik. B ö yle b ir ev lilik te n doğan, iki öğen in k en d isin d e ay rı­ la m ay acak b ir şekild e k arıştığ ı b ir ço cu ğ a ise kesin likle b e n z e ­ m ez. 174 SA N A T O L A R A K SİN E M A A ynı şekild e, b ir tiy atro g ö ste risin d e gö rsel tem sil v e d iy a ­ log bü tü n k o n u y u ayrı ayrı su nm alıd ır. E ğ er öğ elerd en birin d e b ir b o şlu k varsa, b u diğe ri ta ra fın d an kap atılam az. R enk, şekil ve devinim le riy le , oy u nc u la rın g örü n ü şleri ve harek etleriyle, de k o ru n ve b u d ek orda h arek e t ed e n in san la rın u za m sa l o rg a n i­ za sy o n u y la diy a lo g u n içeriğ ini sey irc in in g özleri için y o ru m ­ la m ak yö n etm en in görevid ir. B oşluk , sınırlı b ir ara, yan i oy u nu b oz m ay an , on un b ir parçası o la n b ir d u rg u gö revi görm edik çe görsel gösteri bö lü n em ez. D iy alo g un çıkarı için görsel eylem in ifad e siz ya da bo ş olm asın a k esin lik le izin v erilm em elid ir; çü n ­ kü e n özlü cü m le le r bile b ö y le b ir ek sik liğ i telafi edem ezler, g ö rsel b ir bo şlu ğu k ap atam azlar. A ynı şekild e d iya log dak i bir b ö lü n m e de anca k b ir ara b iç im in d e olab ilir; işitsel tem silden gö rsel te m sile za m ansal b ir g eç iş olarak haklı çıkarılam az. E l­ b ette diyalog dak i karşılık lı ateşli cev a p la ra karşılık p an to m im ­ de b ir du raklam a ya da b ir a n lık sessizliğe k arşılık anlam lı bir p an to m im in ko n trp uan sal k arşıtlığ ı olab ilir; am a y aln ız ca ahen k li b ir m üzik parçası çalark en sık sık çeşitli seslerin ve en s­ trü m an la rın girip çıkm ası gibi. D i y a l o g ta m o l m a l ı d ı r . -D ram atik gelişim e ara sıra k ü çü k b ir d iy alo g ekley erek , öykü yü n ered e y se tam am en perd ed ek i gö rsel te m sille sü rü k le y en bazı "entelek tü el" film y ö n etm en le­ rin in rev açtaki alışk an lıkların ın ço k az haklılık payı old u ğ u n u n etle ştire ce k y ete rin ce şey söy len di. B öylesi bir p ro sed ü r iki tam öğ e arasın da b ir p aralellik y aratm az, y an i çok yoğu n görsel bö lüm ve ço k "gözen ekli" işitsel b ö lü m arasın da: D iy alo g aralı o la ca ğın a, bağlantı ku ru la m ay aca k aralarla ayrılm ış k o n u şm a­ lard an ibarettir. B u y ö n etm en le rin b ey an ettikleri am açları, k o ­ nuşm ay ı belirli d o ru k n ok ta la rd a, acil oldu ğu nd a, b ir an lam d a g ö rsel gö rü ntü yü g ü çlen d irm ek için k ullanm aktır. A raçların farklılığı tam am en gö z ard ı ed ilir; so n uç ta k on uşm a kırın tıları, d e m ir atm ad an yü zd ü kleri boş işitsel alan d a, gü lü nç b ir şaşırtıcılık la sipsivri o rtay a çık arlar. A b artılı u zun lu ktaki sessizlikleri, uy gu n g ü rü ltü lerle ya d a m ü zik le d o ld urarak bu k u su r g id e ri­ lem ez; çü nkü şarkı örneği işitsel san at alem in d e bile m ü z ik ve 175 R U D O L F A R N H E IM k on uşm anın, an ca k iki tam ve ayrı ö ğ e -şiir v e m e lo d i- arasın d a paralellik sa ğ la n d ığ ın d a b irleştirileb ilec eğ in i za te n öğ retti. E ğ er d iya log pa rça la ra da ğıtılm am ış h e r b iri kap alı v e sü rek li y a p ıla r olan bü y ü k b ileşim lerd e to p la n m ış o lsalardı, en az ın d an B ee t­ ho ven'in D o k u z u n c u S e n f o n i 'sin d ek i ön em li ö rn e ğ e y a da M ah ler'in daha so n rak i g irişim in e g ö n d erm e y ap ıla b ilird i. M ah ler'in ya pıtın d a en strü m an ta l m ü zik k o m p o z isy o n u n u n d o ­ ruk no ktasına insan sesi g irilm iştir v e o an d an itib a re n yapıt daha geniş, daha hey b etli b ir tem eld en yü kselir. O y sa sözlü film de bu y ön te m bile işe yaram az , çün kü gö rsel b iç im d e sessiz sa h n ele r ve d iy a lo g la ta m am la nm ış sa h n ele r arasın da k i ayrım hâlâ bir engel oluşturur. P erd edeki g örün tü kend isini sürekli e n g elle r ve bu n ed en le d iy alo g "üste çıkm aya" çab alarsa, sin em a salo n ların d a y aşan an d en eyim , sö z ve gö rü n tü n ü n gerçe kten k ay n aşm a sın ın m ü m k ün olm ad ığ ın ı h erk ese g österec ek tir. G örsel te m sil -san atsal o la ra k olm asa da en azınd an te k n ik ola rak- h er zam an tam dır. D iy alo ­ gun ara sıra eşlik ettiğ i tam gö rsel tem sil k ısm en b ir p aralelliğ i tem sil eder, birleşm ey i değil. D iyalo gun d o ğ ası gereğ i k esik kesik olm ası tem el b ir k usurdu r. (K uşku su z b ir d iy a lo g u n k e­ silm esi, perdede k i gö rü n tü n ü n b ird en ortadan k ay b o lm asın ın yaratacağı tü rd en p sik o lo jik b ir şok yaratm az. P sik o lo jik olarak bunun neden i d iy alo gu n kesilm esin in işitsel te m silin kesilm esi o larak alg ılan m am asıd ır, perd ede ki g ö rü n tü n ü n y o k o lm ası ise görsel tem sili kesec ektir. S essizlik seslerin d ün y asın ın ortadan kaldırılm ası olarak değil, daha çok etk isiz b ir k arşılaştırm a ö r­ neği olara k du y u m san ır, bir p o rtred ek i dü z ark a pla n ın resm in bir parçası olm ası gibi boş am a " p o z itif tir . B ir g ö rü n g ü bizi psik olojik an la m da rah atsız etm ese d e sanatsal açıd an karşı çıkılabilir.) Y ap ım cıla rın v e d ağ ıtım cıla rın d iya log ta leplerin i k arşıla­ m ak zo ru nd a kalan yö n etm en in yetkisini sadece asg ari d ü ze y d e tem sil ettikleri için, bu k on uşm a p arçaları ku ram sal aç ıd an ço k az ön em e sah ip tirler. Ç ü nk ü bu du ru m da y ö n etm en yap ıtın ı, dayatılan (söz lü film i san atçıya zorla b en im seten ) b ir ilkeyle 176 S A N A T O L A R A K S İN E M A saflığı bo zu lm u ş b ir sessiz film , yan i k elim en in g erçek an la­ m ıy la b ir film olara k düşü nü r. O y sa k o n u şm a m iktarını az a lta­ rak v e bö y le ce tiyatro tarzından u zak laşarak yen i v e ö zerk b ir sanat fo rm u n a, yani "söz lü film e" u la ştığ ın a inan ıyo rsa, bu on u n pro fesy o n el du yarlılıktan y o k sun o ld uğ u nu gö sterir. D aha az sö zcü k k u llan ıld ık ça ve ö yk ün ün y ü k ü d ah a k aç ın ılm az b i­ çim d e p erd ed ek i görün tü tarafın dan ta şın d ık ça , k on uşm a k ırın ­ tıları d ah a rah atsız edici, y ab anc ı ve saç m a g ö rü n ec ektir; k u lla ­ nılan şey in sessiz film in g elen ek sel ta rz ı o ld u ğ u daha d a belirg in le şecek tir; an ca k an lığ ı b o zu lm u ş olarak. K arşılaştırıld ığ ın d a, film stü d y o la rın d a film en d ü strisin in h iz m etin de çalışan da ha alçak g ön ü llü z a n a atç ıla r sanatsal açı­ dan d a h a aklı başındadırlar. A ra ç la rıy la sık ilişk i ku rm aları sa ­ y esin d e on un gerek sin im le rin e ilişk in sezgisel b ir an lay ışa erişm işle r v e b u ne den le -ya d a k ısm en bu n ed en le - "yü zde 100 diy alo glu" film e yö nelm işle rdir. B u y ap ım la rd a , konu şm a sü re­ si b o y u n ca film e eşlik eder, hiç b oşlu k verm ed en ; bu y o lla araçlarm b irle ştirilm esin de tem el k o şu lla rd an birini, yan i p a ra ­ lelliği y erin e getirirler. E k o larak, bu tü r sırad an b ir film de, ses­ siz film sürec in de geliştirilen görsel ifa d e araçların ın rad ika l bir b iç im d e azaltıld ığı görülür. D ah a so n ra g ö sterec eğ im gibi, bu eğ ilim sözlü film in yarattığ ı estetik k o şu lla rd an ileri gelir. Ö y le o lsa da, bu prosed ür saye sin d e g ö rü n tü ve ko n u şm a arasın d ak i d en g esiz lik ten kaçın ılam adı ve san atsal aç ıd an geçerli sesli film le r üretilem edi. B u nu n y erin e, stü dy o u y gu la m aları sin e­ m an ın yen i tılsım la rın da n v az g e çm ey e razı o lm ak sız ın g elen ek ­ sel tiy atro tarzın a do ğru gider. H e r du ru m d a, ko nu şm an ın film d e k u llan ılm asın d a tam di­ y a lo g - sana tsa l olarak tam v e k a p an ık b ir sö zcü k ö rün tüsü- esas ko şu l olacaktır. Ş im di, bu k oşulu n tiy atro te k n iğ in d en p re n ­ sip te farklı o la ca k b ir te k nik le y erin e g etirilip g etirilem ey ec eğ i­ ni in cele m em iz gerekir. G ö rü n tü v e s ö z tiy a tr o n u n ü s lu b u n d a n f a r k l ı b ir ü s lu p la b i r l e ş t i r i l e b i l i r m i ? -T em silin gö rsel b ö lü m ü g ö z ön ün e a lın ır­ sa, b ö y le yeni bir sana tın u zm an lığ ı, tiyatro ak siy on u ve film 177 R U D O L F A R N H E IM aksiyon u arasın d a k i bazı tem el ay rım lara d ay an d ırıla b ilir. Ç o ­ ğu nlu kla b ö y le b ir ay rım ın b ulu n d u ğ u kabul ed ilir ve u y g u la ­ m ayla kan ıtlan ır. B u n u n la b e ra b e r tiy atro nu n sin em an ın ayırıcı özellik le rin de n y ok su n b ırak ılm ası için h iç b ir asli n ed en yo ktur. C anlı bir o y u n cu n u n y erin i o n u n fo to grafik g ö rü n tü sü a lsa bile, ku şku suz b ir san at fo rm u o la ra k tiyatro ö zü n d e ayn ı k alır; te le ­ viz yo nda y a y ın la n a n tiya tro te m silleri bu n u kanıtlıyo r. A y rıc a tiyatro da doğ al re n k le rin y erin e siy ah -b ey azı g eçireb ilir - za te n tek ren klilik film in d eğ işm ez k arak te ristik ö zelliği d eğ ildir. S i­ nem adaki k ay d ırm alı çe k im le rd e o ldu ğu gib i b ü tü n g ö rü n tü n ü n y e r değiştirm esi, dö n en sah n ele rle ve b en ze r y ö n te m le rle son zam an la rd a -d ah a g ö ste rişsiz b ir biç im d e d e olsa- tiy atro d a da sağlanır; fakat k u şk u su z b ir farklılık varsa ne ö lç ü d e o ld u ğ u pren sip te b ir şey d eğ iştirm ez . A y rıca, m o d e m tiy atro d a g erçe k film gösterim leri -ö rn e ğ in fon ola rak- kullanılır. K ab u l edelim ki şim diki b iç im iy le tiy atro g örü ş uzak lığını ve aç ısın ı d e ğ işti­ rem ez; sin em an ın m o n tajla yaptığı gibi b ir y erd en b ir y ere de atlayam az. B u g ü n k ü h aliy le tiy atro için te k n ik açıd an im k an sız olan şeyin yarın sırad an o la b ilec eğ in i an la m ak için telev iz y o nu gö z önüne alm am ız y etec ek tir. B u hu susta , şu n u da a n la m a lıy ız ki sin em a b ir sa n a ttır am a tam am en y en i ve ay rı b ir san at değ ildir. D ev in en g ö rü n tü n ü n sanatı, resim ve h ey k eld ek i gibi d u rg u n g ö rü n tü san atın d an ayrıdır. F a k a t bu y a ln ız c a sin em ay ı değil, dan s ve p a n to m im i de kapsar; sin em an ın m e k a n ik k ay ıt te k n iğ in d en aldığı ö z e l­ liklerin, da n sla , p a n to m im le , d olay ısıy la tiy a tro y la o rta k olan d iğ e r ö z ellik lerin d en d ah a ön em li olup o lm ad ığ ı k o n u su en azınd an so rg u la n ab ilir. K esin olan b ir şey v a r ki, sin em an ın d iğ e r araç la rla o rtak olan ö ze llik leri göz ard ı ed ilm ey e ç a lışı­ lırsa -film le rin a d m a j o r e m g l o r i a m 'ınd a y ap ıld ığ ı g ib i- sinem a san atın ın d o ğ ru d e ğ e rle n d irilm e si bek le ne m ez. D ev in en g ö ­ rüntü sanatı d iğ e r sa n a tla r k ad ar eskiy e d ay an ır, in san lığ ın kend isi k ad ar esk id ir; sin e m a d a onu n en son em aresin d en b a ş­ ka b ir şey d eğ ild ir. D ah ası, sin em an ın d iğ e r sa n atların se v iy e ­ sine, an ca k ke n d isin i fo to g rafik y en id en ü retim in b ağ ların d an 178 - S A N A T O L A R A K S İN E M A k u rta rd ığ ı ve -çizgi film v e re sim g ib i- k atık sız insan y ap ısı o ld u ğ u zam an erişeb ile c eğ in i d ü şü n m ey e d e ce saret ede b ilirim . O halde tiyatro nun görsel a k siy o n u ile sinem anın dev in en g ö rü n tü sü arasınd a p ren sip te h iç b ir fark yo ktur. D o lay ısıy la tiy atro d a "zen ginleştirilm iş g örü ntü " ile yap ılan d en ey ler sözlü film e do ğru d an uygu lanab ilir. N e d ir bu d en ey le r? B un la r bize, "zen gin le ştirm e" g irişim le rin in k o la y ca cid di sahne san atın dan sap m alara dö nü ştü ğ ün ü gösterir. T asarım cı g öz k am aştırıc ı d ü ­ zen lem e le re yö n eld iğ in d e ve y ö n etm en sahneyi h arek e tle d o l­ d u rd u ğ u n d a, görsel te m sil oyun y az arın ın sö zlerini y o ru m la­ m aktan ço k dikka ti tam am en kendi ü z e rin e çeker. E lbette bu tartışm a, tiy atro te m silin in gö rü n tü ye sad ec e ikincil ve destekleyici b ir işlev y ük le rk e n , diy alo g a ö n p la n d a u y gu n bir po zisyo n sağlam ayı am aç la d ığ ın ı varsayar. Ş im di, bu v arsay ım a day an m ad an d a y ap a b ile c e k d iğ e r sanatsal fo rm la rın o la n ak larını incelem em iz gerekir. D iyalo gu n ifade edilm esi ne k a d a r b asit olursa, seyircinin dram atik kon uşm ayı d ik k atlice ta k ip etm esi o k ad ar az e n g e lle ­ nir. B u du ru m d a b ir d ram atik e d e b iy a t yapıtı, b aşk a b ir sanat yapıtı gibi, herhangi bir d erec ed e y o ğ u n lu ğ a sahip olabilir: Bizi hik ay ed en alıko yacak gö rsel h er h an g i b ir şey o lm ad ığ ın d a b ile (ö rn eğ in radyo te m sillerin d e o ld u ğ u g ib i) d uy ula rım ıza n ere­ deyse aç ık lan am az işle r su n an S h ak esp ea re'in karm aşık v e ağır fik irlerin de n , çok b asit so m u t b ir d u ru m u anlatan g ev şek d iz ele ­ re kadar. D ah a ba sit d iy alo g form ları -ki b u nların edebi olarakdaha az değerli olm ası g erek m ez- d ah a zeng in görsel tem silleri bu n d an za ra r görm eden taşıy ab ilir. M uh tem elen ed ebiyat tarihi bu tü r ba sit diyaloga ço k az ö rn ek sunar; am a oyun y az arı y a­ pıtla rın ın daha zen gin şaline a k siy o n larıy la ze ng in leştirildiğin i g örm e fikrin e alışırsa bu d u ru m belk i değişebilir. A slınd a, m u htem elen yazar k en disi h er ik i araç la da çalışm a, yani iki m isli "bütün" eser y aratm a işini ü stle n eb ilir. B u n un g erçe k leşti­ ğini ve terazinin giderek gö rsel ak siy o n u n u n lehine eğ ildiğini farz edelim : B u d u ru m d a önce işitile b ilir v e g ö rü lebilir olanın deng eli o ld u ğu yapıtlara ; so nu nd a d a d iy alo gu n, gü n üm ü de ti179 R U D O L F A R N H E IM y atro d a p an to m im se l ak siy o n a verilen atıl işlev i k ab u l ettiğ i, g ö rü ntü nü n ağ ırlık lı o ld u ğ u y ap ıtlara ulaşırız. B u ikinci tü rü n y ap ıtları y en i v e esk i san at tü rlerin e ait o lu r m u? B ileşen le r arasın d a k i sa lt n ic elik sel b ir d eğ işik lik y e n i b ir sanat fo rm u d o ğ u ra b ilir m i? K alaba lık b ir d an s g ru b u n u n g ö ste ­ risin e b ir flü tten b a şk a b ir şey eşlik etm ey eb ilir, y a d a ta m te r­ sine b ir d an sçın ın so lo su n a b ü tü n b ir sen fo n i o rk estrası eşlik ed eb ilir...ye ni bir san at fo rm u n d an mı sö z ed iy o ru z? E ğ e r sa d e ­ ce öğ elerin sözü ed ile n d eğ işik liğ i b iz e y aşan tım ızı te m sil et­ m e nin yen i yo llarını, şim d iy e k a d a r hiç ifa d e ed ilm em iş şey le r söy lem en in yeni y o lların ı verecek se, tiyatro san atın ın salt b ir çeşitlem esi o lm ak tan ç o k kend in e ö zg ü özel b ir fo rm la k arşı ka rşıy a olup o lm ad ığ ım ız a k a ra r v erm e kte h iç acele ed ilm e y e ­ cektir. Ş im d i h er şey şu an a k a d a r te o rid e o rta y a k o y d u ğ u m u z pro sed ü rü n uy g u la m ay a g eçirilip g eçirile m e y e c e ğ in e k a ra r verm ey e bağlıdır. Ç e ş i t l i s a n a t s a l a r a ç l a r ı n ö z e l k a r a k t e r i s t i k l e r i . - Ö rn eğ in , devin en g örü ntü ve k o n u şm a gib i farklı araç la rın b irle ştirilm e ­ sinin, gü nlü k y aşam d a g örsel v e işitsel ö ğ e le rin y a k ın ilişkili olm asıyla, aslın d a ay rılm az b ir biç im d e k ay n aşım ş o lm asıy la ko layca m a zu r gö ste rile m e y eceğ in i daha ö n ce açık ladım . B ö yle b ir b irleşm e için san atsal n ed en ler olm ası gerekir: B u b irle şm e araç larda n ya ln ız ca b iriy le an la tılam ay ac ak b ir şey i ifa d e etm e­ ye y aram alıd ır. B ileşik b ir san at y apıtının, sad ece a ra ç la r ta ra ­ fınd an üretilen ek sik siz y ap ılar paralel bir fo rm d a b ü tü n le şti­ ğin de m ü m kü n o ld u ğ u n u anladık. D oğ al o larak , b ö y le b ir "çift hat" sad ece b ileşen ö ğ e le r aynı şeyi an la tm a d ığ ın d a an la m lı olacaktır. A yn ı ko n u y a farklı şekild e d eğ in erek b irb irle rin i ta ­ m am lam aları gerekir. H e r b ir araç k on uy u k en d i ta rz ın d a ele alm alıd ır ve o rta y a çık an fark lılık la r a raç la r arasın d a v a r olan fark lılık la ra u y g u n olm alıd ır. L essing 'in L a o k o ö n 'un da çeşitli araç la rın k a ra k te r aç ısın d an farklı olduk ları görsel san atlar v e ed ebiyat ö rn ek le riy le g ö ste ri­ lir. Ö rne ğin, te m sili ve te m sili olm ayan araçları b irb irin d en a y ı­ rırken , resm in ya da d ansın -m üz ik le k arşılaştırıld ığ ın d a - tem el 180 SA N A T O L A R A K S İN E M A te şk il ed en tem aları daha do laylı ve ö rtü k b ir ü slu p la ak tarab i­ le ceğ i ko la y ca anlaşılır. T em sil elle tu tu lu r so m u t n esn elere b ağ lıd ır am a tam am en bu n ed en le p ratik d eneyim lere daha uy­ g u n du r. M ü zik b ö y le fikirleri d ah a doğ ru dan , dah a sade v e gü çlü ce aktarır; an ca k som ut n e sn e le r ve ola ylar y ığ ın ın ı d ışa ­ rıd a bıraktığı için, nesn eleri ta n ım lam ay a ihtiyacı o lm ay an y o ­ rum u aynı zam an d a daha so y u t v e geneldir. M ü ziğ in d an sı v e sessiz film i bu ka da r m ü k em m el b ir b içim d e ta m am lam a sın ın n ed en i budur: D u y g u la n , ruh h allerin i v e a y n c a g ö rsel tem silin ta sv ir etm ek isteyeceği am a so m u t nesn elerin ku llan ılm ası n e ­ de n iy le sadece k aç ın ılm az o la ra k b ö lü m le re ay ıra rak v e b e lir­ siz ce aktarabileceği h arek e tlerin ö zü nd ek i ritm i etk in b ir b iç im ­ de aktarır. F ark lı araç ların b irb irle rin e g öre d eğ erle rin i k arşılaştırm anın b ir an la m ı yoktur. K işisel te rc ih le r vardır, am a h er araç d o ru k ­ lara ken di yö n te m iy le u laşır. E ğ er edeb iy atın h ep sin d en d ah a k u su rsu z (com plete) b ir ara ç o ld u ğ u n u söy lersek, şu nu da un u tm am alıy ız ki bu ev ren sellik d iğ e r araçların özel b ir d ay a­ nık lılık gösterdiği zay ıflık la ra da y o l açar. A n ca k içerik d ü şü ­ nü ld ü ğ ü n d e sö zcü kle r d iğ er araçların alan ların ın hep sin e birden sahiptir: D ün yam ızdak i şeyleri d u rağ an ya da sürekli bir d eğ i­ şim içinde ta sv ir edebilir; eşsiz b ir rah atlık la b ir yerd en d iğ e ri­ ne, bir andan sonraki ana atlay ab ilir; sadece dış d u y u la n ın ız la alg ıladığım ız dünyayı değil, ru h , hayal gü cü, duyg u ve arzu alem ini de sunabilir. S ö zc ü kler bu içsel ve dışsal gerçekleri sa ­ dece kendi içlerinde b arın dırm ak la kalm azlar, ayrıca insan zih ­ ninin onla r arasında ku rd u ğu m a ntık sal ve sezgisel ilişkileri de içerirler. N esn eleri -kendi b irey sel so m u tlu k la rın d an y o ğ u n lu ğ u azaltılm ış gene lliğ e k adar- h erh an g i b ir so yu tluk derec esin d e sunabilirler. A lgı ve anlayış a rasın d a g id ip g ele b ilir ve b ö ylece en ruh i taleple ri o ld uğ u k ad ar en d ü n y ev i taleple ri de k arşılay a­ bilirler. V e özellikle, şairlerin çalıştığ ı, gö rü n gü ve d ü şü n ce n in k arşılaştığı cezb edici alan d a ço k rah attırlar. D r a m a tik d iy a lo g u n y a r a r lı b ir ta m a m la y ıc ıs ı o la r a k g ö r s e l a k s i y o n . - Ö yle olsa bile, te ra zin in alg ıd an an la yışa g ö tü ren u- 181 R U D O L F A RN H EFM cun d a, dil v arsay ım ın b elli b ir d erec esin d en ö te y e geçe m ez . N esn ele ri, biz e o n la rın m a d d ese l d oğ aların ı su n acak k a d a r so ­ m u tlaştıram az . "R en k" d iy ebilir, am a b iz e rengi gö sterem ez . D iyalo gları sahn e ak siy o n u y la, öy küle ri resim lerle ta m am la m a u y g ulam aları bu y ü zd en d ir. A ynı za m an d a bö yle b ir ta m am la­ m anın zo ru n lu olm ad ığ ın ı d a anlarız. Y az ar h erhan gi b ir n e sn e ­ yi sanatsal am acının g erek tird iğ i k esin lik d erec esin d e ta sv ir edebilir. Bu neden le, b ir o y u n u n sa h n ele n m ey e gereksin im i y o k tu r; sad ec e bu n a im kan verir. B u n a bağlı o la rak , o yu n cu la rın h a re ­ ketleri o ld u ğ u k a d a r d e k o rla r da, dik kati tek b aşın a da tam olan dram atik yap ıta çek m elid ir. S ah ne y ap ım ı an ca k şa ir yap ıtın ı ta m am la dıktan so n ra ö z g ü rc e v e te sir altın d a k alm ad an v a r olur. S ah ne ak siy o n u şa ir ta ra fın d an ak ta rılan im g elem i so m u t­ laştırır. R enk le r, b iç im le r ve g ü rü ltü le r sey irc iy e h o ş g elen ve şairin k en d isin in de sö zcü k le rin in ritmi ve sesiy le say gı g ö ste r­ diğ i dah a b a sit ve d a h a tem el du y u d en ey im le rin e h iz m et eder. S es ve g ö rü n tü , d oğ ay a sö zcü k le rle icra etm ekten daha yakın, tem el san atlard ır. M ü zik , resim , hey kel, m im ari, dan s v e sin e­ m a insan zihninin daha ilkel olan y an m a hitap eder. K o n u şm a say esin d e ay d ın lanm ış olm asın a rağm en ihsan, bu ark aik a ra ç ­ ları ve o n la rın etkili y o ru m u n u yeğler. D aha som ut ve b iy o lo jik o larak d ah a eski olan g ö rü n tü d ah a güçlü e tk ile r üretebilir; resim ve ö zellik le de devin en g ö rü ntü o rta y a çık tığ ın d a sö zc üğ ün teh lik eye girm esi bu n ede n le d ir. İyi b ir sahn e yapıtı gö rsel ak siy on u seyirciden belli b ir u zak lık ta tutarak ve sah ned eki ey le m m iktarını sınırlayarak o n u n doğal ü stü n lü ğ ü n ü yum uşatır. G ö r s e l a k s iy o n o y u n u n a y r ılm a z b ir p a r ç a s ı h a lin e g e le m e z m i ? - O hald e tiya trod a g örsel aksiy o n diy alog un hiz m etin d ed ir. D iğ er yandan, görsel aksiy o n oy u n y azarının söylediği y a da sö ylem iş o la b ileceğ i şeyleri te k ra r etm ekle kalm az. K o n u y u ede biya tta elv erişli olm ay an özel b ir y ö n te m le su narak, görsel aksiyon araçların birleşm esin d e g erekli olan ko şulla rd an birini yerin e getirir. B ö yley ke n, oyun yazarı için dilin b elli d u ru m la r182 S A N A T O L A R A K . S İN E M A d a ye tersiz b ir araçm ış gib i g ö rü n m esi akla yatk ın değil m idir? S ö zc ü k lerle ifade ed em ey ece ğ i, sad ec e sah n e aksiyonu say esin ­ de ifad e ed ebileceği şey ler yok m u d u r? B u n ed en le iki aracı da k u llan m ay ı gerek li gö rm üş o la b ilir m i? O y u n yazarları oy u n la rın d a d ış sah n e aksiy o n un a çeşitli ö l­ çü lerd e gö nd erm elere d e y er verirler. B ir ta rafta tam am en iç ak siy on a ko nsan tre olan şair tü rü vardır. O nu n tek dileği d iy a­ logun sözcü klerin de ifade ed ilen fizik sel g üç le rin çatışm asını su nm ak tır. R ady o oyu nla rı bu d o ğ ru ltu d a ilerlese de, bu uç d u ­ rum a g ö sterilece k çok az örnek v ard ır h e r halde. Z ıt k u tu p ta ise dış ak siy on da n başka bir şey iç erm ey en -o y u n yazarını p a n to ­ m im an la tıc ısın a d ö n ü ştü ren - oy u n tü rü n ü buluruz. Y a z a r ın o y u n a d ış a k s iy o n iç in g e r e k li g ö n d e n n e le r i k o y a b ile c e ğ i ik i y o l v a rd ır. B ü y ü k o y u n y a z a r la r ın ın k l a ­ s ik y ö n te m i b u n la rı d iy a lo g u n iç in e d a h il e tm e k tir. B u n a e k o la ra k , d e k o r u v e s a h n e ü z e r in d e n e o ld u ğ u n u ta s v ir e d e n s a h n e ta rif le r in e d e g e n e llik le r a s tla r ız . S a h n e ta r i f l e ­ ri k la s ik o y u n la r d a o ld u ğ u g ib i s e y r e k v e k ıs a o la b ilir le r y a d a - b a z ı m o d e m o y u n la r d a o ld u ğ u g ib i- ro m a n la r d a r a s tla n a n tip te ç o k u z u n ta rif le r e d ö n ü ş e b ilir le r . A n c a k b u n la rın ille d e ik in c i b ir a r a ç o la r a k d ü ş ü n ü lm e s i g e r e k ­ m e z . B u r a d a g ö rs e l a k s iy o n u n o y u n y a z a r lığ ın ı is ti la s ın ­ d a n d e ğ il, d a h a ç o k k u rg u s a l e d e b iy a t te k n ik le r in b e n i m ­ s e n m e s in d e n s ö z e d iy o r u z . G ö r s e l a k s iy o n u n e d e b i o la ra k ta s v ir e d ilm e s i ile g ö r s e l o la r a k ü r e tilm iş b ir ş e y in s ö z ­ c ü k le r le a n la tılm a s ı a r a s ın d a ö n e m li b ir a y r ım v a rd ır. F ilm s e n a r y o s u y a z a r la r ın ın te k n iğ in d e n b ild iğ im iz g ib i, ik in c i d u r u m d a s ö z c ü k le r s a lt b ir ç a r e o la ra k k u lla n ılır. B ir ş a ir b ir re s m i ta s v ir e ttiğ in d e , o r ta y a ç ık a n b ir r e s im d e ğ ild ir v e o lm a s ı d a a m a ç la ıım a m ış tır . D iğ e r y a n d a n , s a d e c e k a y ­ d e tm e k iç in k u lla n ıla b ile c e k b a ş k a b ir a ra ç o lm a d ığ ın d a n b ir p a r ç a g ö r s e l a k s iy o n u s ö z c ü k le r le te s p it e tm e g ir iş im i, ta s v ir y e te n e k li b ir y a z a r ta r a f ın d a n y a p ılm ış o ls a b ile ed e b i a ç ıd a n k o la y c a a n la m s ız la ş a b ilir v e o k u y u c u n u n h a ­ y a l g ü c ü n d e n a ş ırı b ir b e k le n ti iç in e g ire b ilir. H a m le t'in b a b a s ın ın h a y a le tin i g ö r d ü ğ ü s a h n e d e G a r r ic k 'in y o r u m u ­ n u s ö z c ü k le r le m u h a f a z a e tm e y e ç a lış m ış , o n s e k iz in c i 183 R U D O L F A R N H E IM y ü z y ıl y a z a r ı G . C h . L ic h te n b e r g 'e a it b ir p a r ç a y ı ö r n e k o la r a k ç e v ir e c e ğ im : " G a r r ic k b ir d e n d ö n e r v e a y n ı a n d a d iz le r i b ir b ir in d e n a y rı b ir h a ld e ik i y a d a ü ç a d ım g e r ile r ; ş a p k a s ı y e r e d ü ş e r; h e r ik i k o lu , a m a ö z e llik le s o l k o lu y ü k s e lir , s o l e li b a ş ın ın h iz a s ın d a , s a ğ k o lu d a h a k ıv r ık , s a ğ e li d a h a a ş a ğ ıd a , p a r m a k la r ı a y r ılm ış v e a ğ z ı a ç ık tır; s a n k i fe lç o lm u ş g ib i ö y le c e d u r u r , g e n iş a m a a ş ı n o l m a ­ y a n b ir a d ım ın o r ta s ın d a o n u n d ü ş e b ile c e ğ in d e n k o r k a n v e h a y a le te d a h a a ş in a o la n d o s tla r ı ta r a f ın d a n d e s te k le n ir ; y ü z ü n d e , k o r k u ö y le b ir ta r z d a if a d e e d ilm iş ti k i k o n u ş ­ m a y a b a ş la m a s ın d a n ö n c e b ile ü rp e rd im ." O halde, görsel b ir k on un u n ed ebi tasviri ile e d eb i olm ay an , gö rsel b ir araca ait şeylerin kay ded ilm e si a rasın d a g erçe k bir fark varsa, b ir yaza rın d ram atik d iy alo gu n u özel b ir tü r gö rsel sahn elem en in ta m am la m asın ı - o n a eşlik etm esin i d eğ il- g erekli bulm ası m ü m kü n de ğ il m id ir? Y ap ıtın ın son rak i "g ö stcrisi"n d en ço k "d iğer yarısı"n ı te m sil ettiği için, y az arın k e n d isin in de görsel yap ım ın ay rın tıların a dik ka t etm ek zo ru n d a olm asıy la ka nıtlandığı gibi, bu gerçe kten yeni b ir sanat türü olurdu. Ş i m d i y e k a d a r s a n a t ç ı l a r t e k b i r a r a c ı t e r c i h e t m i ş l e r d i r .- Ç alışm aları sanki estetik k an u n ların ın u y g u la m ad a o rtay a ç ık ı­ şını tem sil ed en b ü yü k sana tç ıla r, buraya k ad ar b ö yle b ir im kanı ku llan m ay a ço k az eğilim g österm işlerd ir. S h ak esp eare tiy atro dü n y asıy la sürekli ilişki içinde yaşam ıştır, am a yine de G oethe o n u n b ir tiy atro yazarı o lm ad ığın ı v e y az ark en tiy atro yu d ü ­ şünm ediğin i sö yley ebilir. A slın da onu n m üm kün olan tüm sah ­ ne etkilerini ve dolay ısıyla b izim an la d ığ ım ız an lam d a bir sahne gö sterisinin m üm kü n o lm ad ığın ı g ö rm esin d en daha radik al b ir yol yoktur. A ynı şekild e, M oliere'in , G o cth e'n in , S chiller'in, G oldo n i'n in -tüm tiy atro ad am larının- oyu nla rı kağ ıt ü zerin d e bile tam d ır ve aynı şey Y u na n klasikleri için de geçerlid ir. Y er ve zam an, k a rak terle r ve o la y la r dizisi an la tım ların ın b ü y ü k b ir b ölüm ün ü oluştu ra n b elli o y u n la r -örneğin, B a h a r N o k t a s ı ya da K leist'in P e n t h e s i l e a 's ı - g erçek te sah n elene m ez gib i görün ür; çün kü şairlerin sözcük leri o k ad ar güçlü, o k ad ar fan ta stik im ­ ge ler yaratır ki onla rı sahn e y ap ıtın d a b irle ştirm ey e y a da g e liş­ tirm ey e çalışm anın g ü lü n ç olacağı dü şün ebilir. 184 SA N A T O L A R A K S İN E M A B ütün kayıtlı sanat tarihi b o y u n ca , b ir arac ın d iğ e rin e y ar­ dım cı b ir ilave olm asını değil de, b ir ö lç üy e k ad ar iki arac ın o rta k çab asını içeren sadece b ir ta n e ö n em li ö rn eğ e rastlarız: opera. Y ine de in celersek b ileşen le rd e n b irin in , m üziksel o la ­ nın , kesin lik le üstün old uğ un u g örürüz. A slın d a, libretto salt m ü ziğ in am acına hizm et eden b ir v asıtad ır. G en ellik le tam an ­ la m ıy la bestecin in ihtiy açlarına g öre u y d u ru lu r v e edebi değeri çok azdır. O peran ın ge rçe k ö zü için v azg e çilm ez d eğ ild ir; esa­ sen o la ylar dizisini açık lam ay a ve sah n e yap ım ın ı ola n ak lı k ıl­ m a y a yarar. (R ich ard W ag n er'in yap ıtı m üzik v e lib retto arasın ­ da den ge ye yaklaşır, am a bu yapıt o k a d a r ta rtışm alıd ır v e te o ­ riden o ka da r etk ilenm iştir ki tek b a şın a geçerli b ir k arşı iddiayı tem sil etm ez.) A slında ta rih sel o la rak , o peranın ortay a çıkm ası pek de m üzik ve edebiyatın b irleşm esin i değ il, d ram atik ö ğ e­ nin, aksi ta k d ird e lirik b ir b iç em le sın ırlan d ırıla n m ü ziğ e ü stü n gelm esin i tem sil eder. O n b eşin ci y ü zy ılda m üzik say esin d e Y un an tragedyaları tarzın d ak i trag ed y aların dram atik ve g ö r­ k em li niteliklerin i arttırm ak için y ap ıla n g irişim le rd en doğan op era, harek et içindeki in sanın ça b a la rın ı, du yg uların ı v e to p ­ lum sal ilişkilerin yol açtığı ç a tışm a y a d a uy u m du ru m larını m ü zik le ifade etm e isteğini g erçe k te n karşılar. D iy alo g , oy u n ­ cu n un en doğal yolda n d uy ulm asını sağ la m ak ve o la y la r d iz isi­ ni pan to m im in dev in en g ö rü n tü sün e e k ola rak , sadece m üzikle an laşıla b ilir kılınab ilece k bu b a sit te m ala rın öte sin e ta şım ak için te knik ve ikincil b ir araç o la ra k ku llan ılır. B aşka b ir deyişle o p e ra neredeyse tam am en m ü zikal b ir form du r ve d iy alo g u n g örev i az çok sessiz film le rdeki "y azıların " gö rev iy le sınırlıdır. B urada şunu da h atırla m ak g e re k ir ki b ü yü k oy u n cu lar, d o ­ ğaçlam a yaparak ça lışm aların a v e b ö y le ce te m sili esas olarak beden anlatım larına ve sese sak lam aların a o la na k tan ıyan v asat oy u n la rı çoğu nlu kla tercih ed erle r; d iğ e r y an da n on la rın b u y e ­ ten ekleri dram atik edebiyatın b ü yü k y ap ıtları için tehlik e o lu ş­ turur. A ynı şekilde, iyi d an sçılar v e sessiz film yönetm enle ri b irin ci s m ıf olam ay ac ak b asit ve dü z m üzik leri seçerler. 185 R U D O L F A R N H E IM B ir aray a ge tirilen b ü tü n b u g e rçe k le r şu n u g ö ste rir ki şim ­ diy e k ad ar san atç ıla r ge rçe k te n b ird en fazla arac a d ay an a n y a­ p ıtla r üretm ey e ç o k az y eten ek veya eğilim g österm işlerd ir. K uşk usuz, v e rile n tü m ö rn ek le rd e g erçe k te n b ird en faz la araç ku llan ılır, am a h er b ir arac a farklı bir kişi b a k a r v e araç la rd an biri liderliği üstlenir: Ü stü n olan araç y ard ım cı araç ta ra fın d an daha basitçe d este k len en te m adan ze n gin b ir yap ı geliştirir. Y ard ım cı araç asla u c u z o la cak k ad ar ihm al edilm em eli ya da kendini g ö ste rem ey ece k k ad ar b astırılm am alıd ır. S a n a t gö rev h iy era rşisin i kabul ed er, am a b ir kez dahil ed ild ik te n son ra b ile­ şenlerd en herhang i birin in niteliksel ya d a n ic elik sel o la ra k körelm esini hoş ka rşılam az . S a n a t y a p ı t ı n d a a r a ç l a r ı n h i y e r a r ş i s i . - B ileşik y apıtlard a, o n la ra b ak an san atç ıla r gibi farklı a raç la r d a h iy e ra rşile r k u ru y orm u ş gibi görün ür. A n tik d ön em in d ram atik yapıtları bu n u en iyi şekild e gö ste rirle r. O n larda şairin sözleri üstün dür, am a g e ­ nellik le d ram atik o la y ların taslağını çize n şaline ak siy o n u ve ayrıca m ü zik le ta m am lan ırlar. B a şka b ir örn eğe, m im ari y ap ı­ nın resim ve heykelle zen g in leştirild iğ i o rtaçağ k ated rallerin d e rastlan ır. B u n a tiy atro sey irc isin i ve dini .cem aati d e ek le d iğ i­ nizde ve san at u y g arlığ ın son aşam a sın d a dö n ü şm ey e b aşlad ığ ı te crit ed ilm iş b ir n e sn e d e n ço k h er şeyi saran b ir ritiiel olarak k arşm ız da dır. B u hiy e ra rşik ürü nler, daha önce de b elirttiğ im iz gibi, b ir kişin in değil b ir k aç kişinin y ap ıtlarıd ır v e b ö yle bir işbirliğ in de başarılı olm ak için n ıh sal b ir b erabe rlik g erek ir, yani dah a geniş an lam ıy la o rtak bir inancın varlığı g erek ir. D i­ ğ e r yan dan, tek b ir san atçı dünyayı sadece b ir tek araç la a ç ık ­ lam ak eğ ilim ind edir. B ir ka ç san atçın ın işbirliği, farklı alg ısal araç lar ara sın da k i karşıtlığın ü ste sin d e n g elm ey e yardım eder. H er b ir sanatçı kend ini b ir tek d uy usal e v ren le sınırlayabilir. Tabii ki son u n da b ü tü n ya p ıt tu ta rsız olabilir; ö zellikle h iç bir araç liderliği ele alm ad ığ ın da ve b u n u n yerin e ikisi ya d a daha fazlası hem en hem en d eng ed e o ld uğ u nd a. Bu, örn eğin, belli şark ılard a m e y ­ dana gelir. O pe ra gibi şarkı da m üzikal bir form dur. A m a b es186 S A N A T O L A R A K S İN E M A te le n en şiir önem li ölçü de d ik k at çe k m ey i b aşard ığ ın d a m ü zik ve şiir arasınd ak i denge d eğ işir gibi olur. A raç la r arasınd ak i bö yle bir rek ab et din ley icinin y ap ıtla g erçe k bir ilişki ku rm asını en geller: be nz er am a yin e de h etero jen olan bileşen lerin u y u­ m u nda n ileri gelen biç im sel caz ib ed en zev k alm an ın öte sin e geçem ez. F i l m d i y a l o g u n u n m u h t e m e l a v a n t a j l a r ı . - Ş im di sözlü filmi de ğ erlen d irm ed e fay dalı o la b ilec ek bazı tem el k av ram ları in­ celedik. S ö yled ik lerim de n , h er şey den ön ce üstün b ir ara ç o l­ m ası g erektiğ i an laşılır. S özü n ü stü n lü ğü tiyatro ya g ö tü reb ile ­ ceği için bu görev dev in en g ö rü n tü y e düşecek tir. Ö yleyse sorun sessiz film olara k g eliştirilm iş o la n ca nland ırılm ış g ö rü ntü sa­ n atın ın , op erad a d ram atik ak siy o n u n iskeletini o luşturan b ir tür libretto kullanıp k ulla n am aya ca ğıd ır. B u rad a her şey de n ön ce şu n u te krarla m alıy ız ki opera, lib­ retto su sayesinde (k ilise m üz ik le rin in ön ce llerin d e olduğu gibi) geniş ve yeni bir alem feth e tti, yan i dram atik m üzik ya da m ü­ zikal dram a alem ini. S inem a sö z k onu su o ld uğ und a d iya log yeni bir yapıt tü rü n e geçit verm ez. En fazla var olanı geliştirir. Ş un u unu tm am alıy ız ki sessiz film d e b aşlık lar halinde verilen diyalog hiçbir şekild e sinem anın d oğ du ğu yapıtın çıkış noktası ya da tem eli değildi. O nlar, g ö rü n tü lerle olu ştu ru lan ve a n la şı­ lan yapıtlara, yard ım cı o larak ve açık lam a am acıyla eklen en ko la y çarelerdi sadece. S esli d iy a lo g belki de bu m ütevazı işlevi b ile yerin e getirm ey i bece rem ez . O p era için faydalı olan şey, sin em a için zararlı olabilir. B ir sanatçı, yani k u llan d ığ ı arac a karşı tam b ir d uy arlılığın reh b erlik ettiğ i b ir kişi, g ö rü n tü lerle y aratm ak y erine, diyalo g için gö rü ntü "b estelem eye" sevk ed ildiğ in i h issed eb ilir m i? O nu ce zbed en şey g ö rü n tü ler o ld u ğ u için, sahn elerin in anlam ını k esk in le ştireb ilec ek , o la y la r d iz isin i açık lam ak için gerekli olan do lam b açlı yo llarda n k u rtaraca k v e daha geniş b ir konu alanı su n acak olan tek nik b ir araç o la ra k k o n u şm a tarafın dan teşvik ed ileb ilir. A slında diyalog dış ak siy o n u n fazlasıyla g elişm esini ve özellik le iç ak siy o nu d a o la n ak lı kılar. G erç ek te n karm aşık 187 R U D O L F A R N H E IM b ir o la y ya da zihin d urum u y a ln ız ca g ö rü n tü le rle ak ta rıla m az . B u n ed en le d iy alo gu n ilave ed ilm esi hik ay e an la tım ın ı dah a k ola ylaştırdı. B u b ak ım d an , film d iy alo ğ u b azı eleştirm e n le r ta ra fın d an zam an, u zam v e y aratıc ılık ta sarrufu o la ra k ta n ım ­ la nm ıştır (film in m e v cu t u zu n lu ğ u n u ve y ö n etm en in y aratıcı gü cü n ü yapıtın g erçe k te n u yg u n içeriği için sak lay an b ir ta sa r­ ruf). Y in e de geriy e ro m an d a v e oy u n da ra stlad ığ ım ız tü rd en b ir aksiyo nu n film de h ak lılığ ı o lu p olm adığını g ö rm ek kalır. K alabalık b ir film sey ircisin in ko n u şm an ın o rtaya çık ışın ı n ed en alkışla dığın ı k o la y ca an laya b iliriz. S eyircin in istediği^ heye can verici o la y la ra m üm kü n o ld u ğ u n ca ek sik siz o la ra k k a ­ tılm ak tır. B unu tam an la m ıy la b aşarm a n ın en iyi y olu g ö rsel aksiy o n ile d iy alo ğu n k arıştırılm asıd ır: dış o la y la r g ö z e so m u t olarak g ö ste rilir ve ayn ı zam an da k arak te rlerin d ü şü n cele ri, n i­ yetleri ve duy gu ları sö zcü k le r saye sin d e en d o ğ ru d an v e do ğal y o lla aktarılır. D ahası k o n u şm alarla ve d iğ er sesle rle o la yların g örü len v arlığ ı zeng in leştirilir. S ey irci sade ce , d iy a lo g ak siy o n u açık lam ay ac ak k a d a r kısaltılırsa y a da tam aksin e ço k ço k az d ış aksiyon varsa ve ko n u şm an ın tam am ı sıkıca olursa, itirazd a b ulu nu r. K ab aca söy lersek , sözlü film e yapılan bu itira z la r u z ­ m a nların itira zlarıy la ayn ıd ır. D iy a lo g s in e m a n ın d ü n y a s ı n ı d a r a l t ı r . - O p era ö rn eği diy alo ğ un kullanım ını haklı çık arm ak ve tav siye etm ek gibi oldu. A n ca k ihtiyatlı d av ran m ad an ses sa n atıy la g ö rü n tü san atı­ nı k o n u şm ay la olan ilişkileri açısın da n k arşılaştıran la yız. D ra­ m atik d iy alo ğ un ba şlıca ö zellik lerin d en biri ak siy o n u o y u n ­ cuyla sın ırlan dırm asıd ır. Bu m ü ziğ e tam o larak u y ar, çü nk ü d ediğim iz gibi ke sin lik le insan ları m üzikal o la ra k d ram atik ak ­ siyon içinde g ö ste rm ek için y aratılm ıştır. G ö rü n tü n ü n insanı su n m ak için d iy alo g a elb ette ihtiyacı yo ktur, am a in san görsel d ü n y ad a sah ne de sahip o ld u ğu b aş ro ld en h oşlanm az . K abul ed elim ki belli resim lerd e insan figü rleri ön p la nd a k o cam an y e r tutarlar; an ca k g en ellik le resim , insanı ona anlam k atan ve on u n anlam kattığ ı çevresin in b ir parçası olarak gösterir. İnsan, an ca k zorla ay rılab ilec eğ i alem in b ir parçası olarak görün ür. 188 S A N A T O L A R A K S İN E M A S in e m a b a ş ın d a n b e r i d ü n y a s ın ı s ü s le y e n in s a n d a n ç o k in s a n t a r a fın d a n c a n la n d ır ıla n d ü n y a y la i l g i le n d i. B u n e d e n le , d i y a l o g n e d e n iy le in s a n la r ın g ö s te r ile r iy le s ın ır la n d ır ılm ış o lm a k d a y a ­ n ılm a z o lm a y a m e c b u r d u r . İ n s a n ın d o ğ a l ç e v r e s in in s u n u lm a s ı, tiy a t r o d a n s o n r a f il m l e ­ r in v a r l ı ğ ı n ı h a k lı g ö s t e r e n b a ş a r ıla r d a n b ir i o ld u . D o ğ a l o la r a k s e s s i z f ilm d e o y u n c u la r ı s ık s ık o m u z ç e k im iy le g ö s t e r d i. A m a d a h a ö n e m lis i s e s s i z in s a n v e s e s s i z n e s n e le r a r a s m d a , y a k ın d a ­ k i ( d u y u la b ilir ) in s a n v e u z a k m e s a f e d e k i ( d u y u la m a y a n ) in s a n a r a s m d a y a r a t t ığ ı g ib i b ir b ir l e ş m e y a r a ttı. G ö r ü n t ü n ü n e v r e n s e l s e s s i z l i ğ i n d e , k ır ık b ir v a z o n u n p a r ç a la r ı b ir k a r a k te r in y a n ın d a k i y l e k o n u ş t u ğ u g i b i " k o n u ş a b ilir d i" , a y r ıc a b ir y o l d a y a k ­ la ş m a k ta o la n v e u fu k ta s a d e c e k ü ç ü c ü k b ir n o k ta g ib i g ö r ü n e n b ir in s a n o m u z ç e k i m i n d e o y n a y a n b ir i k a d a r " k o n u ş tu " . T iy a t ­ r o y a ta m a m e n y a b a n c ı a m a r e s im iç in b ild ik o la n b u h o m o je n ­ li k s ö z l ü f il m ta r a fın d a n y o k e d ild i: o y u n c u y a k o n u ş m a y ı b a h ­ ş e t t i v e b u n a s a d e c e o s a h ip o l d u ğ u i ç i n d iğ e r h e r ş e y g e r i p la n a itild i. Ş im d i, ö z e llik le g ö r ü n tü d iy a lo g a g ö r s e l a k s iy o n d a in s a n e ş lik e tm e k zo ru n d a y sa , fig ü r ü n d e n k a y n a k la n a n b ir s ın ır la m a v a r d ır . K a t ık s ız p a n t o m im b u s ın ır la m a n ın ü s t e s i n d e n g e l m e n i n üç y o lu n u bunun b ilir . O la y la r d iz is in i a n la tm a k ta n v a z g e ç e b ilir v e y e r i n e " m u tla k " b e d e n d e v i n i m i n i s u n a b ilir , y a n i d a n s . B u r a d a , m ü z iğ in (k u r a m s a l o la r a k ) d o ğ a l g ü r ü ltü le r d e n m e y d a ­ n a g e le n b ir s a n a ta ü s tü n o lm a s ı g ib i, in s a n b e d e n i s a lt p a n to ­ m im e ü s tü n o la n m e lo d ik v e a r m o n ik fo r m la r iç in b ir e n s tr ü ­ m a n o lu r . î k i n c i o la r a k , p a n t o m im n im s e y e b ilir , y a n i d e v in im s e s s iz film in ç ö z ü m ü n ü b e ­ iç in d e k i daha z e n g in b ir e v r e n in p a r ç a s ı o la b ilir . V e s o n o la r a k , t iy a t r o d a y a p t ığ ı g ib i d r a m a tik k on u şm aya iç in bu boyun ç ö z ü m le r in e ğ e b ilir . üçü de A ncak s ö z lü e r iş ilm e z d ir : f ilm d e k i dans p a n to m im o la m a z çünkü d a n s ın k o n u ş m a y a ih tiy a c ı y o k tu r v e b e lk i d e ta h a m m ü lü b ile y o k tu r ; in s a n fig ü r ü n e b a ğ lı o lm a s ı y ü z ü n d e n s e s s i z f ilm in m u ­ azzam o r b is p ic tu s 'u n a d a la m a z ; v e k e n d is in d e n v a z g e ç m e d e n k o n u ş m a n ın h iz m e t in e g ir e m e z . 189 R U D O L F A R N H E 1M D iy a lo g ^ g ö r s e l a k s i y o n u f e l c e u ğ r a t ı r . - K o nu şm a sinem ayı y aln ız ca dram a tik p o rtre le rin san atı olm akla sın ırla m az , ayrıca g ö rü n tü n ü n a n latım ıy la d a çatışır. S essiz film ne k ad ar iyiyse insan ları ko nu şurk en g ö ste rm ek te n o k ad ar titizlik le kaçınırdı: H er ne ka da r k o n u şm a g e rç e k y aşam d a ö nem li o lsa bile. O y u n ­ cu lar kendilerini d u ru şla rıy la ve y ü z ifad eleriyle ifa d e ederlerd i. Ek anlam figü rü n ışık lan d ırm a ile gö rü n tü de g ö ste riliş ta rz ın ­ d an ve özellik le sek an sa v c o la y la r d izisine anlam k az and ıran şartların b ü tü n ü n d e n ileri gelird i. K o n uşm an ın g örü ne n k arşılı­ ğı, yani ağzın m o n o to n h arek e tleri çok az şey k atar v e aslın d a bed enin anlam lı d ev in im in e en gel olurdu. K o nuşm a ey le m in in oyu ncuy u görsel o la ra k m o n o to n , anlam sız v e g en ellik le gü lü nç d av ran ışlara zo rla d ığ ın ı ağ ız h arek etleri ikna edici b iç im de k a ­ nıtlar. K o nu şm an ın h a re k e tsiz g ö rü n tü y e (resim , fo to ğ raf) ek lc n em ey eceği açık tır; am a ifade araç ları resm in kilerc ben ze y en se s­ siz film e de eşit d erec e u y g un su zd u r. S essiz film in, d ram a tik du ru m u yo ğ u n la ştırm ay a m u k te d ir kendi biçem ini g e liştirm e si­ ni sağlayan tam am en ko n u şm an ın y ok lu ğuy du . A yrılm ak ya da kav uşm ak , ka za n m ak ya d a teslim olm ak, d o st ya da d ü şm an o lm ak -tüm bu tem alar, b aşın ya d a bir ko lu n h av ay a k alkm ası vey a bir k işin in diğ erini b aşın ı eğerek selam lam ası gibi, b ir kaç b asit davran ışla dü zg ü n ce g österilird i. B u d u ru m b asit o la y larla do lu olan ve sö zlü film in o rta y a çık m asıy la yerini dış ak siy on y ön ü nd en z a y ıf am a p sik o lo jik o la ra k iyi g eliştirilm iş tiyatro tipi bir oyunu n ald ığ ı, çok sin e je n ik bir öykü türünü (sp ec ie s o f tale) doğurdu. B u h arek e t h alin d ek i insanın görsel açıdan v e­ rim li gö rün tüsünü n yerini k o n u şan insanın v erim siz g ö rü n tü sü ­ nün alm ası dem ekti. O pera sö z ko nusu o ld uğ un d a, ak siy on u insanın çev re sin d e top la y an diy alo ga ya da o y u n cu n u n görsel o larak felç o lm asına h iç itiraz yoktur. D ah a ö n ce d ed iğ im iz gibi o pe ran ın am açlad ığı şey hareket içindeki in san ın m üzikal an latım ıdır. S ah n e ü z e rin ­ deki ca nland ırılm ış gö rü n tü n ü n ifadeci ö zellik lerin i çok ço k az kullanır; b u n la r y ard ım cı, tam am la y ıc ı v e açıklayıcı o la ra k ka1 90 SA N A T O L A R A K S İN E M A lırlar. O p era yö ne tm en i, uzun ary alar için sahne aksiyo nu nu d u rd u rm a k ta te redd üt etm ez. B u, d iy alo g a b o lc a zam an verir, as lın d a çok fazla zam an verir: c ü m le le r uzatılm alı ve m ü ziğ e u ym ası için te krarlanm alıd ır. S o n uç ta sinem aya zarar veren şey o p eray a za ra r verm ez. S ö zlü film in y o lu n d a bu lu n an ku ram sal güçlük leri ta rtıştık ­ tan so n ra sinem a yap ıtların ın u yg ulam ad a tatm in edici çö zü m y o lları b u lu p bu lm adığını g ö rm ek için çevrem ize b ak arsak , te ş­ h isim izin k u v v etlend iğ in i g örürüz. G ü nü m üz d e sıradan b ir sö z lü film , diyalog la dolu görsel a çıd an z a y ıf sa h n ele r ile z e n ­ gin v e sessiz aksiyo nu n tam am en farklı g eleneksel biçem ini birleştirm ey e gayret eder. S essiz film dev riy le k arşılaştırıld ı­ ğ ın d a, sanatsal seçk in likte de d o k u n ak lı b ir çökü ş vardır; zirv e ­ deki y ap ım larda olduğ u gibi sıradan film lerde de g ö rü lü r. T a ­ m am en sürekli artan en d ü strileşm ey e bağlı ola m ay ac ak b ir eğ i­ lim d ir bu. M ev cu t olan d ah a s a f form larla k arşılaştırıld ığ ın d a, in san lı­ ğın b u k ad ar radikal bir san atsal fak irleşm ey i tem sil eden b ir ilke y e dayanan çok sayıda yapıt ü rete cek olm ası şaşırtıcı g ö rü ­ nebilir. B ir ço k insanın d iğ e r b a k ım la rd a n da gerçek dışı bir y aşam sü rd üğü ve insanın g erçe k d o ğ asın a v e on u n uygun te za ­ h ürlerin e ulaşm ak ta ba şarısız o ld u ğu bir zam and a böyle b ir ç e ­ lişki gerçekten şaşırtıcı m ıd ır acaba? E ğ er film lerd e tam tersi olsayd ı, bö yle hoş b ir tu tarsız lık d ah a d a şaşırtıcı olm az m ıydı? B un un la berab er, m elez form la rın çok değ işk en o lm asının verd iği b ir teselli vardır. G eçm işe d ö n m e k anlam ına gelse bile k en d i gerçe kdışı fo rm ların dan d ah a s a f form alara d ö n ü şm e e ğ i­ lim in de d irler. Y ap tığ ım ız g afların ö tesin de, uzun vad ed e h ata­ nın ve kusu run üstesin de n g elen v e insan eylem ini iyiliğin ve d o ğ ru lu ğ u n saflığ ın a y ön le nd ire n d oğ al güçler vardır. 191 Bu k ita p h a la o k u n u y o r o lm a sıy la , b iç im le rin d e içerik le rin d e v e işlev lerin d e g e r ç e k le ş e n tü m d eğ işik lik le re ra ğ m e n film lerin g ö rs e l a ra c ın te m e l ö z e llik le rin e bağlı k a ld ık la rın d a g e r ç e k te n etkileyici oldukları tezin i kanıtlıyor'gibi. E lb ette d eğ işim le r d ik k ate • % değerdir. S an at olarak s in e m a v e e ğ le n c e olarak sin e m a arasınd aki ayrım , filmi yap an ların ve izleyenlerin kafasını artık m eşg u l etm iy or gibi. Belli y a p h la rı in c e le d ik le rin d e s a n a tta n b a h s e d e n s in e m a e le ş tirm e n le ri y a d a k u ra m c ıla rj h a la v a r m ı? B u gü n y a z ıla rd a s in e m a ü z e rin e o ld u k ç a iyi içerilc analizleri. film dilinin a n a to m is i v e h a tta fe lse fe vardır; fa ka t y a z a rla r aynı ö z e n i se y re k ra s tla n a n b a ş y a p ı t l a r k a d a r t ic a r i v e h a f if f ilm le r e d e h a r c a m a k eğ ilim in dedirler. Y üksek e s te tik kalite v e g iş e b a şa rısı a ra sın d a k i ayrım bu lanıklaştı; tıpkı s a y g ıd e ğ e r g a z e te le r in , bu liste le rin n e tür a y rım la rd a n do lay ı y ay ın lan d ığ ın ı b e lirtm e k siz in h aftalık , e n ç o k s a ta n k ita p listeleri ya y ın lam aları gibi. Bu n e d e n le k itab ım ın adı. n e o ld u ğ u n a değil, n e olabileceğ i ya d a n e o lm ası g erek tiğ in e a tıfta bulunur. > R udolf A rnh eim