KSIĘGA BEZPRAWIA

KSIĘGA BEZPRAWIA 1 2 Instytut pamięci narodowej Komisja Ścigania Zbrodni PrzEciwko Narodowi Polskiemu KSIĘGA BEZPRAWIA Akta normatywne kierownictwa resortu bezpieczeństwa publicznego (1944–1956) Wybór i opracowanie Bogusław Kopka Warszawa 2011 3 Publikacja wydana w ramach prac naukowo-badawczych Biura Udostępniania i Archiwizacji Dokumentów Instytutu Pamięci Narodowej Recenzenci Andrzej Paczkowski, Tadeusz Wolsza Redakcja i korekta Elżbieta Wilanowska, Anna Kaniewska Indeks Witold Bagieński, Bogusław Kopka, Elżbieta Wilanowska Okładka Krzysztof Findziński, Marcin Koc Skład i łamanie Krzysztof Siwiec Opracowanie fotograficzne kopii dokumentów Henryk Domagała, Andrzej Michalik Druk i oprawa LEGRA Sp. z o.o. ul. Rybitwy 15, 30-716 Kraków © Copyright by Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Warszawa, 2011 ISBN 978-83-7629-253-3 Zapraszamy na naszą stronę internetową www.ipn.gov.pl oraz do księgarni internetowej www.ipn.poczytaj.pl 4 SPIS TREŚCI Wstęp (Andrzej Paczkowski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Dokumenty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Nota edytorska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Wykaz dokumentów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 Rok 1944 (nr 1–12) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Rok 1945 (nr 13–35) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Rok 1946 (nr 36–60) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 Rok 1947 (nr 61–66) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 Rok 1948 (nr 67–85) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261 Rok 1949 (nr 86–99) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329 Rok 1950 (nr 100–121) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381 Rok 1951 (nr 122–145) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 459 Rok 1952 (nr 146–163) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 545 Rok 1953 (nr 164–202) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 621 Rok 1954 (nr 203–216) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 759 Rok 1955 (nr 217–241) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 827 Rok 1956 (nr 242–260) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 945 Podstawowe piony operacyjne Resortu Bezpieczeństwa Publicznego PKWN, Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego (tabela) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1000 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1003 Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1031 Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1039 Załącznik: kopie dokumentów na płycie DVD 5 6 WSTĘP Aparat bezpieczeństwa był jednym z głównych instrumentów, które umożliwiły komunistom zdobycie i umocnienie władzy w Polsce oraz sprawowanie jej aż po rok 1989. Jest to szczególnie oczywiste dla lat 1944–1956, w których zostały uformowane podstawowe elementy systemu, a powszechny terror i masowe represje stanowiły zasadnicze, choć rzecz jasna nie jedyne, narzędzia panowania. Nic więc dziwnego, że od dawna na różne sposoby próbowano wniknąć w mechanizmy działania tego aparatu. W istocie jednak aż do rozpadu systemu komunistycznego próby te przynosiły zaledwie cząstkowe rezultaty, a znaczna część mechanizmów działania, a nawet rozmiary tej działalności pozostawały nierozpoznane lub były znane z oderwanych fragmentów. Brakowało bowiem swobodnego dostępu do podstawowych źródeł – dokumentów samego aparatu bezpieczeństwa i dotyczących go dokumentów partii komunistycznej, która była rzeczywistym nadzorcą i inicjatorką poczynań podejmowanych przez bezpiekę. W tych warunkach ci, którzy odrzucali propagandową wersję wydarzeń i oficjalnie forsowaną legendę ubeków „mężnie utrwalających władzę ludu”, mogli opierać się jedynie na relacjach i zeznaniach funkcjonariuszy, którzy zbiegli za granicę, nielicznych dostępnych opracowaniach resortowych, skażonych ideologicznym bełkotem i skrajnie jednostronnym obrazem wydarzeń (poświęconych zresztą głównie walce z opozycją i konspiracją lat 1944– –1947), na wspomnieniach ofiar terroru, które jednak w zasadzie krążyły w przekazie rodzinnym lub towarzyskim (nawet w wydawnictwach emigracyjnych pojawiały się bardzo rzadko), czy też na nielicznych dokumentach, które „wydostały się na wolność”, jak np. „Memoriał Szerera” z 1957 r.1 Dzięki powstaniu w końcu lat 70. niezależnego obiegu wydawniczego, nasileniu się napływu wydawnictw emigracyjnych oraz pojawieniu się grupek niezależnych badaczy (niekoniecznie profesjonalnych historyków) intensywnie studiujących dzieje PRL, zakres wiedzy o bezpiece wyraźnie się poszerzył, co było szczególnie widoczne w latach 80.2 Jednak dopiero otwarcie archiwów – najpierw PZPR, a później samego resortu bezpieczeństwa – rozpoczęte na szerszą skalę w latach M. Szerer, Komisja do badania odpowiedzialności za łamanie praworządności w sądownictwie wojskowym, „Zeszyty Historyczne” 1979, nr 49, s.71–159. 2 Jako przykład można wymienić książki Marii Turlejskiej Te pokolenia żałobami czarne… Skazani na śmierć i ich sędziowie, 1944–1954, NOW-a, Warszawa 1986 oraz Zbigniewa Błażyńskiego Mówi 1 7 1990–1995, dało możliwość podjęcia bardziej systematycznych i szczegółowych badań. Momentem o zasadniczym znaczeniu było wszakże utworzenie Instytutu Pamięci Narodowej. Oznaczało ono bowiem nie tylko rozpoczęcie procesu powszechnego udostępniania zachowanej masy dokumentów aparatu bezpieczeństwa, ale także podjęcie na szeroką skalę badań monograficznych opartych na źródłach. Nie miejsce tu na omawianie setek powstałych publikacji, wystarczy chyba konstatacja, że została już wykonana ogromna praca poznawcza, obejmująca – co w kontekście niniejszego tomu szczególnie istotne – w przeważającej mierze lata od powstania bezpieki (1944) do politycznego przełomu z 1956 r., który miał istotne znaczenie dla sposobów wykonywania kontroli i represji przez zmodyfikowane wówczas struktury SB. Jeśli pozostać tylko w obrębie publikacji IPN, zwraca uwagę, iż przeważają – co wydaje się całkowicie naturalne, a nawet pożądane – opracowania szczegółowe, dotyczące lokalnych (powiatowych) lub regionalnych (wojewódzkich) instancji resortu bezpieczeństwa, poszczególnych operacji, sylwetek funkcjonariuszy, tajnych współpracowników, czy zawierające biografie ofiar bezpieki3. Ukazały się też prace dotyczące ogólniej pojętego systemu represji, m.in. sądów wojskowych, więzień czy obozów pracy. Powstawały one głównie – a często wręcz wyłącznie – na postawie dokumentów służby bezpieczeństwa i sądownictwa przechowywanych w IPN. Wiele z nich było związanych bezpośrednio z badaniami nad niepodległościową konspiracją lat tuż powojennych. Inną cechą prac publikowanych w ramach zadań ustawowych IPN – ale także przez badaczy spoza Instytutu – jest waga, jaką autorzy przywiązują do wydawnictw źródłowych i dokumentacyjnych. Przykładem tych ostatnich są trzy tomy dotyczące aparatu kierowniczego bezpieki, z których jeden obejmuje lata 1944–19564. Ukazało się już niemało zbiorów dokumentów centrali MBP: m.in. cztery tomy materiałów narad kierownictwa z szefami WUBP z lat 1945–1954, protokoły posiedzeń Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego z lat 1954–1956, biuletyny informacyjne resortu z lat 1946–1956 czy wybrane instrukcje pracy operacyjnej5. Także w niektórych wydawnictwach źródłowych dotyczących regionalnych struktur bezpieczeństwa publikowano materiały ze szczebla ministerialnego6. Setki dokumentów – w tym pochodzących ze ścisłego kierownictwa bezpieki – ogłoszono pojedynczo Józef Światło. Za kulisami bezpieki i partii 1940–1955, Polska Fundacja Kulturalna, Londyn 1985 (książka ta miała w krajowym drugim obiegu 4 wydania). 3 Duży zbiór tego rodzaju opracowań znajduje się w wydawnictwie ciągłym „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” ukazującym się od 2004 r. 4 Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. 1, 1944–1956, red. K. Szwagrzyk, Warszawa 2005, t. 2, 1956–1975, red. P. Piotrowski, Warszawa 2006, t. 3, 1975–1990, Warszawa 2008. 5 Te ostatnie należą niewątpliwie do „akt normatywnych”, trzeba więc zaznaczyć, iż w publikacji Instrukcje pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa, 1945–1989, red. T. Ruzikowski, Warszawa, 2004, na 11 opublikowanych dokumentów 5 pochodzi z lat 1945–1956 (s. 23–92). 6 Np. Rok pierwszy. Powstanie i działalność aparatu bezpieczeństwa publicznego na Lubelszczyźnie (lipiec 1944–czerwiec 1945), red. S. Poleszak i in., Warszawa, 2004. W tomie tym na 86 opublikowanych dokumentów aż 23 pochodzi ze szczebla szefa resortu, a później ministra. Natomiast w tomie Metody pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa wobec Kościołów i związków wyznaniowych, 1945– 8 lub w większych zespołach w czasopismach specjalistycznych, w prasie codziennej i tygodnikach bądź jako załączniki – nieraz o poważnej objętości – w opracowaniach monograficznych. Niezależnie od motywów, którymi kierowali się autorzy tych publikacji, dzięki ich pracy oddana została do użytku publicznego – a także dydaktycznego i edukacyjnego – pokaźna baza źródłowa dotycząca przede wszystkim lat 1944–1956. Niniejsza publikacja stanowi fragment tego archipelagu. Nie opublikowano dotychczas szczegółowego opracowania monograficznego o działalności całego aparatu bezpieczeństwa w latach 1944–1956. A więc odsyłając czytelnika do niewielu tekstów dotyczących tego okresu7 oraz do odpowiednich fragmentów prac Henryka Dominiczaka8 i Ryszarda Terleckiego9, ograniczę się tutaj do ogólnikowego zarysowania głównych problemów funkcjonowania bezpieki. Biorąc pod uwagę kluczowe zadania stawiane przed aparatem bezpieczeństwa, okres 1944–1956 należy podzielić na krótsze odcinki chronologiczne. Lata 1944–1945: etap formowania aparatu W tym czasie zarówno jeśli chodzi o „oczyszczanie terenu” z antysowieckiej (antykomunistycznej), niepodległościowej partyzantki, jak i bardziej skomplikowane operacje o charakterze kontrwywiadowczym, polski aparat bezpieczeństwa był de facto instytucją pomocniczą wobec działających na terenie Polski służb sowieckich (NKWD, NKGB, kontrwywiad wojskowy „Smiersz”). Było tak choćby z uwagi na niedobory kadrowe i brak rozbudowanych jednostek o charakterze wojskowym, które mogłyby brać udział w obławach. Wszystko to wykonywały służby sowieckie, w tym kilka dywizji Wojsk Wewnętrznych NKWD operujących w Polsce od października 1944 r. W ciągu 1945 r. aparat bezpieczeństwa był stopniowo rozbudowywany zarówno pod względem ilościowym10, jak i strukturalnym. Z jednolitego Wydziału Kontrwywiadu stopniowo wydzielano poszczególne jednostki operacyjne, zaś w sierpniu 1945 r. MBP przejęło od wojska Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego (KBW) będący odpowiednikiem wojsk wewnętrznych NKWD. Za moment kończący ten etap można uznać wrzesień 1945 r., gdy urzędy bezpieczeństwa publicznego (UBP) istniały już we wszystkich województwach, powiatach i miastach wydzielonych, a w centrali powstały liczne departamenty operacyjne i skompletowano piony –1989, red. A. Dziurok, Warszawa, 2004, nie ma ani jednego dokumentu z najwyższego szczebla bezpieki (przeważają dokumenty z kancelarii dyrekcji departamentów zajmujących się Kościołami). 7 Np. rozdział autorstwa K. Szwagrzyka Aparat bezpieczeństwa w l. 1944–1956 [w]: Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. I, s. 19–75 czy artykuł A. Paczkowskiego Terror i kontrola: funkcje aparatu bezpieczeństwa w systemie komunistycznym. Polska 1944–1956 [w]: idem, Od sfałszowanego zwycięstwa do prawdziwej klęski. Szkice do portretu PRL, Kraków 1999, s. 33–75. 8 H. Dominiczak, Organy bezpieczeństwa PRL, 1944–1956. Rozwój i działalność w świetle dokumentów MSW, Warszawa 1997, s. 15–116. 9 R. Terlecki, Tarcza i miecz. Historia aparatu bezpieczeństwa w Polsce, 1944–1990, Kraków 2007, s. 29–144. 10 Od około 2 tys. funkcjonariuszy w XII 1944 r., do około 11 tys. w V 1945 r. i ponad 22 tys. jesienią tegoż roku. 9 techniki operacyjnej. W okresie tym ukształtowała się też kadra kierownicza bezpieki: duża część osób pełniących wówczas najważniejsze funkcje kierownicze – minister (Stanisław Radkiewicz) i dwóch jego najbliższych współpracowników (Roman Romkowski i Mieczysław Mietkowski), większość dyrektorów i wicedyrektorów departamentów i biur w centrali (m.in. Julia Brystygier, Józef Różański czy Józef Czaplicki) oraz większość szefów wojewódzkich urzędów bezpieczeństwa i ich zastępców – pozostała w resorcie co najmniej do reorganizacji z grudnia 1954 r., a nawet aż do listopada 1956 r. Także w 1945 r. wprowadzono trwający do 1956 r. system sowieckiej obecności w bezpiece. Składali się nań doradcy (sowietnicy) w poszczególnych pionach ministerstwa i w terenowych UBP oraz oficerowie sowieccy zatrudnieni na stanowiskach funkcyjnych (np. dyrektorzy pionów kadr – Mikołaj Orechwa – czy finansów – Iwan Kisielow). W tym czasie zasadniczym zadaniem było zniszczenie konspiracji i partyzantki, co udało się tylko w niewielkim zakresie. 1945–1948: walka z podziemiem i opozycją legalną Od lata 1945 r. bezpieka – wspierana przez KBW i Milicję Obywatelską (MO), także podległą MBP – prowadziła operacje i śledztwa w zasadzie samodzielnie, choć do wiosny 1947 r. pozostały w Polsce (stopniowo redukowane) jednostki Wojsk Wewnętrznych NKWD. Dla osiągnięcia niezbędnej skuteczności konieczna była ścisła współpraca z wojskiem, co zapewniała powołana w końcu marca 1946 r. Państwowa Komisja Bezpieczeństwa11, której wspólnie przewodniczyli ministrowie Radkiewicz i Michał Rola-Żymierski. W latach 1946–1947 nastąpiło – przy walnej pomocy regularnych jednostek Wojska Polskiego – faktyczne rozbicie konspiracji i ogromnej części oddziałów partyzanckich. Podziemie, nawet na poziomie lokalnym, przestało być zagrożeniem. Od drugiej połowy 1945 r. najważniejszym obok konspiracji przeciwnikiem była legalna opozycja, a przede wszystkim Polskie Stronnictwo Ludowe, wobec którego bezpieka użyła rozległego repertuaru środków: od infiltracji, dezinformacji i dezintegracji (m.in. inicjowanie lub wspomaganie wewnętrznych konfliktów) po skrytobójstwa. Dwiema najpoważniejszymi operacjami prowadzonymi w tym czasie przez bezpiekę było sfałszowanie wyników referendum ludowego z 30 czerwca 1946 r. oraz sterroryzowanie (zastraszenie) społeczeństwa przed wyborami ze stycznia 1947 r. – w czym niezwykle aktywne były specjalne wojskowe grupy „ochronno-propagandowe” – i sfałszowanie ich wyników. Obie te operacje, w których przeprowadzeniu nader ważną rolę odegrał masowy werbunek tajnych informatorów i agentów, zakończyły się „pełnym sukcesem”, czego potwierdzeniem była ucieczka przywódcy PSL Stanisława Mikołajczyka w październiku 1947 r. Na lata 1946–1948 przypadł szczyt represji: wedle oficjalnych danych bezpieka aresztowała wówczas – nie licząc osób oskarżonych o „przestępstwa okupacyjne” – co najmniej 90 tys. osób, w tym co najmniej 25,7 tys. osób jako „członków nie W niektórych dokumentach nosi nazwę Państwowy Komitet Bezpieczeństwa. 11 10 legalnych organizacji”12, a same tylko sądy wojskowe wydały w tych latach około 32,5 tys,wyroków, w tym około 12 tys. za udział w „nielegalnym związku”13. 1949–1954: terror powszechny W drugiej połowie 1948 r. w Polsce zaczęła się – od wskazania „wroga wewnętrznego” (w osobie Władysława Gomułki) i utworzenia monopolistycznie rządzącej Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR) – prawdziwa sowietyzacja, co nazywano wówczas „budową podstaw socjalizmu”. O ile w latach poprzednich głównymi bezpośrednimi ofiarami represji i terroru były osoby i środowiska otwarcie przeciwstawiające się – zbrojnie lub politycznie – zdominowanej przez komunistów władzy, o tyle od 1949 r. represje dotykały także (a może nawet głównie) tych, którzy wyrażali swoje opinie w formie napisów na murach czy w ręcznie pisanych ulotkach, a przede wszystkim tych, którzy nie podejmowali żadnych form czynnego oporu: chłopów, którzy opóźnili się z obowiązkowymi dostawami, robotników pracujących na wydziale, na którym miał miejsce awaria (co traktowano jako sabotaż), osoby przekazujące informacje pozyskane z zagranicznych rozgłośni lub powielające plotki i pogłoski. Głównym, a w istocie nawet jedynym, zorganizowanym przeciwnikiem stał się Kościół katolicki. Bezpieka dążyła do objęcia kontrolą całego społeczeństwa: sieć informatorów przekroczyła w 1953 r. 75 tys. osób; we wszystkich większych zakładach pracy powstały lokalne komórki UB; rozbudowano system tajnej kontroli korespondencji; prowadzono ewidencję „elementów antypaństwowych”, w której znalazło się ponad 5 mln osób. Mimo faktycznej likwidacji podziemia i partyzantki rok w rok bezpieka przeprowadzała masowe aresztowania i w 1950 r. w więzieniach przebywało około 58,5 tys. więźniów „antypaństwowych”. Jednak cechą zasadniczą tego okresu była nie tyle skala represji, ile powszechność zagrożenia: do więzień i aresztów trafiały osoby, które do niedawna należały do rządzącej elity (m.in. Marian Spychalski w 1950 r., Gomułka w 1951 r., Rola-Żymierski w 1953 r.), najwyżsi hierarchowie Kościoła katolickiego (wśród nich bp Czesław Kaczmarek w 1950 r. i prymas Stefan Wyszyński w 1953 r.) oraz wysokiej rangi oficerowie służby czynnej (jak generałowie Jerzy Kirchmayer, Stefan Mossor czy Wacław Komar). Żaden autorytet społeczny, żadne stanowisko, a nawet żadne zasługi dla reżimu nie dawały ochrony przed represją. Aparat bezpieczeństwa systematycznie się rozrastał: w 1949 r. MBP przejęło zwierzchnictwo nad Wojskami Ochrony Pogranicza (WOP), w 1950 r. nad Strażami Przemysłowymi, powstawały nowe, wyspecjalizowane departamenty (m.in. Departament X tropiący „wroga” wewnątrz partii komunistycznej i Departament XI zajmujący się Kościołem i związkami wyznaniowymi). W 1953 r. resort zatrudniał w całym kraju około 33 tys. osób Obliczone wg: Zestawienie statystyczne osób aresztowanych przez służbę bezpieczeństwa w l. 1944–1956, AIPN, 0887/73, bez paginacji. Zestawienie to nie obejmuje zapewne osób zatrzymanych „prewencyjnie” przed referendum i wyborami. 13 J. Paśnik, Wybrane problemy orzecznictwa sądów wojskowych w sprawach o przestępstwa przeciwko państwu w latach 1946–1953, „Materiały Historyczne” 1991, nr 1, Tabela nr 1, s. 32. 12 11 (w tym około połowy stanowili funkcjonariusze operacyjni i śledczy), w ministerstwie istniało kilkanaście departamentów i biur na prawach departamentów, działało 17 urzędów wojewódzkich i około 300 powiatowych. MBP posiadało wielką liczbę gmachów (a w nich areszty), domów mieszkalnych, garaży, stołówek, żłobków i przedszkoli, domów wczasowych, prowadziło sieć sklepów „specjalnych” (dla osób z wyższych szczebli aparatu partyjnego i państwowego), miało nawet własny klub sportowy („Gwardia”). W jego gestii znajdowały się MO (i jej Ochotnicza Rezerwa, ORMO), KBW, WOP, więzienia i obozy, jednostki ochrony przemysłu i kolei, ewidencja ludności, sprawy paszportowe itd. Kontrolę PZPR nad działalnością bezpieki zapewniał zarówno wysoki stopień „upartyjnienia” funkcjonariuszy czy system nomenklatury (mianowań na stanowiska), jak i przede wszystkim utworzona w lutym 1949 r. Komisja Biura Politycznego KC PZPR ds. Bezpieczeństwa Publicznego, na czele której stał osobiście Bierut. Lata 1954–1956: „odwilż” i reorganizacje Po śmierci Stalina (5 marca 1953 r.) zaczął się w Związku Sowieckim powolny proces nazywany odwilżą lub destalinizacją, którego najważniejszym elementem było stopniowe ograniczanie represyjności reżimu, a co za tym idzie roli aparatu bezpieczeństwa. Do Polski proces ten dotarł mniej więcej po roku i wyrażał się przede wszystkim w wyraźnym zmniejszeniu się liczby aresztowań, usunięciu ze stanowisk kilku funkcjonariuszy z pionu śledczego, zredukowaniu liczby departamentów, zmniejszeniu stanu zatrudnienia w MBP, poprawie warunków w aresztach i więzieniach, warunkowym zwolnieniu części więzionych. Zakończyła działalność Komisja Biura Politycznego ds. Bezpieczeństwa. Wydarzeniem, które przyspieszyło ten proces, było rozpoczęcie przez zbiegłego na Zachód wysokiego rangą ubeka (ppłk. Józefa Światłę) nadawania przez Radio Wolna Europa audycji ujawniających kulisy bezpieki i partii. W rezultacie kierownictwo PZPR podjęło – po konsultacjach z Moskwą – decyzje o reorganizacji aparatu bezpieczeństwa, usunęło ze stanowisk ministra oraz trzech z czterech wiceministrów, a wieloletni szef Departamentu Śledczego (Józef Różański) trafił do więzienia. W dniu 7 grudnia 1954 r. zlikwidowano MBP, dzieląc je na dwa resorty: Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (MSW), w gestii którego znalazły się m.in. MO, KBW, WOP i więziennictwo, oraz Komitet ds. Bezpieczeństwa Publicznego (KdsBP), który przejął piony operacyjne, techniki operacyjnej i dział ewidencji. Na czele tych urzędów stanęły osoby skierowane z aparatu partyjnego – Władysław Wicha (MSW) i Władysław Dworakowski (KBP). Z więzień wyszła większość aresztowanych komunistów, w tym Gomułka. W styczniu 1955 r. na posiedzeniu KC PZPR przyjęto wygodną dla partii komunistycznej tezę, iż aparat bezpieczeństwa „postawił się ponad partią”, i uznano, iż jest odpowiedzialny za „błędy i wypaczenia”. Stopniowo redukowano stany osobowe KBP, zlikwidowano część sieci tajnych współpracowników (w maju 1956 r. zostało ich 36 tys.), z kartotek usuwano niektóre kategorie uważane uprzednio za „element antypaństwowy”, coraz więcej osób zwalniano z więzień „na przepustki” (dla ratowania zdrowia). Nie oznaczało to powstrzymania się od kontrolii repre12 sji14, a tylko ich ograniczenie, niemniej wpływało na zmianę atmosfery w kraju i obniżanie się bariery lęku. Po XX Zjeździe KPZR, na którym sekretarz generalny Nikita Chruszczow potępił w tajnym referacie „kult jednostki”, i po śmierci Bieruta (13 marca 1956 r.), „odwilż” raptownie przyspieszyła, czego najbardziej widocznym przejawem było ogłoszenie w kwietniu 1956 r. szerokiej amnestii i rozpoczęcie postępowań rehabilitacyjnych wobec niektórych kategorii skazanych (m.in. oficerów aresztowanych w latach 1949–1952). Polska weszła w okres kryzysu politycznego, a jak wykazała rewolta poznańska z 28 czerwca – nawet kryzysu ustrojowego. Konflikty powstające na szczytach władzy przełożyły się m.in. na osłabienie aktywności bezpieki i dezorientację wśród funkcjonariuszy, zwłaszcza niższego szczebla, zaś fakt, iż jednym z kluczowych momentów poznańskiej rewolty było wielogodzinne oblężenie gmachu Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego, zachwiał pewnością siebie ubeków. W rezultacie w okresie październikowego przełomu aparat bezpieczeństwa nie odegrał żadnej roli i właściwie biernie rejestrował wydarzenia. Gomułka, który doceniał rolę przymusu i bynajmniej nie dążył do likwidacji podstawowego jego narzędzia, uważał za niezbędne dokonanie głębokich zmian organizacyjnych i kadrowych w bezpiece. W dniu 13 listopada 1956 r. sejm uchwalił ustawę, na mocy której rozwiązano Komitet ds. Bezpieczeństwa, a składające się nań departamenty oraz biura wcielono do MSW i przekształcono w Służbę Bezpieczeństwa MSW. Za decyzją tą poszły znaczne redukcje personelu (z 20 tys. do niespełna 8 tys. funkcjonariuszy), kolejne zmniejszenie sieci agenturalnej (do 14,5 tys. osób), ograniczenie ilości rozpracowań i obserwacji (do około 18 tys.), odwołanie sowieckich doradców (których zastąpiła oficjalna misja KGB) oraz usunięcie z aparatu większości funkcjonariuszy wysokiego szczebla. Był to bez wątpienia najbardziej radykalny lifting w dziejach polskiego aparatu bezpieczeństwa. Działalność bezpieki była w znacznym stopniu oparta na różnego rodzaju pisemnych poleceniach i wewnętrznych zarządzeniach. Prawdopodobnie w początku lat 60. w Biurze „C” MSW, którego głównym zadaniem była ewidencja operacyjna, ale które miało w swej pieczy także historyczne archiwum aparatu bezpieczeństwa, zaczęto na szerszą skalę porządkowanie zachowanych dokumentów oraz przygotowywanie różnego rodzaju opracowań15. W ramach tych prac zebrano wielką liczbę dokumentów wysyłanych z kancelarii kierownictwa resortu w teren – w zasadzie Wiosną 1956 r. regularnej obserwacji było wciąż poddanych ponad 25 tys. osób, w okresie V 1955 – IV 1956 aresztowano około 2 tys. osób, przechwycono około 42 tys. listów, a sądy rozpatrzyły blisko 2 tys. spraw ze śledztw prowadzonych przez bezpiekę – zob. A. Paczkowski, Terror i kontrola…, s. 72–73. 15 Najbardziej znane i najczęściej użytkowane są Informator o nielegalnych antypaństwowych organizacjach i bandach zbrojnych działających w Polsce Ludowej w latach 1944–1956, Warszawa 1964 (druk tajny), reprint Lublin 1993; dwutomowa publikacja Służba Bezpieczeństwa w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej w latach 1944–1978. Centrala, Warszawa 1978 (druk tajny), reedycja w: M. Piotrowski, Ludzie bezpieki w walce z Narodem i Kościołem, Lublin 1999 oraz Informator o osobach skazanych za szpiegostwo, MSW Biuro „C” 1984, reprint Lublin 1994. 14 13 na szczebel WUBP – i nadano im zbiorczą nazwę „Akta normatywne”. Dokumenty te zostały ułożone chronologicznie, z tym że w ramach każdego roku zastosowano wewnętrzny podział wedle rodzajów dokumentów, dostosowany do schematu kancelaryjnego (np. osobno rozkazy, osobno okólniki). Część tego zbioru, obejmująca okres lipiec 1944 – listopad 1956, była zebrana w 42 tomach, zawierających zapewne kilka tysięcy dokumentów na kilkunastu tysiącach stron. W niektórych przypadkach, gdy w Biurze „C” nie znaleziono egzemplarza w wersji faktycznie rozesłanej, zastępowano go projektem dokumentu (zdarzają się w zbiorze nawet egzemplarze z naniesionymi odręcznymi poprawkami) lub ściągano te, które przepadły w centrali, ale zachowały się w komendach wojewódzkich MO. Określenie „akta normatywne” nie oddaje zbyt dokładnie faktycznej treści wysyłanych pism, gdyż obok dokumentów rzeczywiście normujących tok działalności na dłuższy czas (np. instrukcje), znajdowały się w tym zbiorze także dokumenty o charakterze doraźnym, takie jak rozkazy wydawane w związku z planowanymi przedsięwzięciami (np. „ochroną” obchodów 1 Maja) czy rozkazy karne16. W zbiorze tym znajdowały w zasadzie tylko dokumenty wytworzone na najwyższym szczeblu resortu, podpisywane przez ministra, jednego z wiceministrów (lub w latach 1946–1948 „pomocnika ministra”) czy dyrektora Gabinetu Ministra (lub jego zastępcę). Gdy w 1954 r. powstał Komitet ds. Bezpieczeństwa Publicznego, dokumenty podpisywali przewodniczący, jego zastępca lub sekretarz Komitetu. Po przejęciu dokumentów aparatu bezpieczeństwa przez IPN zbiór pn. „Akta normatywne” został rozproszony, a poszczególne dokumenty włączono – zgodnie z ich proweniencją – do różnych kancelarii, co było zasadne z punktu widzenia sztuki archiwalnej, ale obecnie trudniej jest ogarnąć całą aktywność „normotwórczą” szefów bezpieki. Wprawdzie nie ulega wątpliwości, iż w niezliczonych przypadkach polecenia (rozkazy) dotyczące poszczególnych akcji czy postępowania wobec poszczególnych osób przekazywane były telefonicznie lub osobiście, jednak cała ogromna machina bezpieki pracowała przede wszystkim właśnie na podstawie pisemnych „aktów normatywnych”, toteż można uznać za pewne, iż bez ich znajomości nie sposób opisać i zrozumieć działalności tej złowrogiej służby. Takie właśnie było założenie przyjęte przy wyborze dokumentów do niniejszej publikacji. Wybór ten ma na celu: 1) przedstawienie głównych kierunków (obszarów) działalności aparatu bezpieczeństwa, co obrazują m.in. rozkazy dotyczące konkretnych operacji lub innych działań podejmowanych w skali ogólnokrajowej, 2) ukazanie przynajmniej część narzędzi (jak sieć agenturalna), którymi się posługiwano, i struktur organizacyjnych aparatu, 3) wskazanie niektórych elementów „otoczenia” bezpieki, a przede wszystkim jej stosunków z wymiarem sprawiedliwości (głównie prokuraturą), 16 W zespole „Akt normatywnych” w zasadzie nie było rozkazów organizacyjnych dotyczących tworzenia, rozwiązywania lub przekształcania komórek organizacyjnych resortu/ministerstwa oraz przyznanych im etatów. Było to rejestrowane i przechowywane w innym zbiorze („Rozkazy organizacyjne”). 14 4) zasygnalizowanie części problemów wewnętrznych resortu, w tym nadużycia władzy czy sprawy łamania dyscypliny służbowej. Zamiarem było też przedstawienie, niejako przy okazji, biurokratycznych aspektów działania aparatu bezpieczeństwa, który był przede wszystkim narzędziem represji, ale też niezwykle rozbudową instytucją państwową o skomplikowanej strukturze i z wszechobecnymi nawykami urzędniczymi. Dlatego w wyborze znalazły się dokumenty różnego rodzaju: rozkazy (w tym karne i organizacyjne), zarządzenia, okólniki (pisma okólne), instrukcje czy pisma przewodnie, a w kilku przypadkach także telefonogramy, które były de facto rozkazami o najwyższym współczynniku pilności. Dokumenty pochodzą w zasadzie z najwyższego szczebla bezpieki (minister, wiceministrowie, Gabinet Ministra). Ponieważ jednak wiele ważnych dokumentów dotyczących istotnych elementów działania całego aparatu bezpieczeństwa powstawało na niższych szczeblach, w niniejszym wyborze znajduje się nieco pism – ale zawsze o charakterze „normatywnym” – wydanych przez dyrektorów niektórych departamentów. Do wyboru trafiły tylko te dokumenty, które zostały wytworzone przez różne kancelarie aparatu bezpieczeństwa, pominięto natomiast dokumenty powstałe w KC PPR/PZPR czy Radzie Ministrów, gdyż zamiarem wydawcy było ukazanie bezpieki niejako od wewnątrz. Nie oznacza to, iż była ona instytucją autonomiczną i sama wyznaczała sobie zadania. Jak w sposób oczywisty wynika z przywołanych wyżej opracowań, to partia komunistyczna sprawowała kierownictwo nad kolejnymi wcieleniami Resortu Bezpieczeństwa Publicznego, zarówno wskazując ofiary (niekiedy nawet konkretne osoby), wyznaczając zadania, decydując o obsadzie kluczowych stanowisk, a niekiedy uciekając się wręcz do techniki „ręcznego sterowania”. Tak było np. w latach 1949–1952, gdy istniała – kierowana przez Bolesława Bieruta – Komisja Biura Politycznego ds. Bezpieczeństwa Publicznego, która m.in. inicjowała i szczegółowo kontrolowała śledztwa i rozpracowania zmierzające do wykrycia „wielkiego spisku gomułkowskiego” i postawienia przed sądem jego domniemanych uczestników. Istnienie tej komisji nie jest ujęte w żadnych dokumentach MBP, a jej akt założycielski powstał w kancelarii Sekretariatu KC PZPR17. Także kluczowe decyzje dotyczące reorganizacji bezpieki zostały podjęte – w październiku–listopadzie 1954 r., a później w listopadzie 1956 r. – wyłącznie przez najwyższe instancje partyjne. Z okazji zmian z 1954 r. przedstawiciele bezpieki byli wzywani „na dywanik”, a gdy trzeba było ratować image partii, członek Biura Politycznego i minister bezpieczeństwa publicznego Stanisław Radkiewicz został bez pardonu zwolniony ze stanowiska. Cezury zastosowane w publikacji są, jak sądzę, zupełnie oczywiste. Resort Bezpieczeństwa Publicznego został formalnie powołany 22 lipca 1944 r. i aż do 13 listopada 1956 r. bezpieka funkcjonowała jako odrębne ministerstwo lub urząd centralny Rezolucja Sekretariatu KC PZPR w sprawie pracy organów bezpieczeństwa, przyjęta na posiedzeniu w dniu 24 lutego 1949 r. – publikowana m.in. w Aparat bezpieczeństwa w latach 1944–1956. Taktyka, strategia, metody, cz. II, 1948–1949, Warszawa 1996, s. 18–21. 17 15 na prawach ministerstwa. Dopiero w wyniku zmian związanych z „polskim październikiem” aparat bezpieczeństwa został włączony w skład szerszego organizmu, czyli Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Niewątpliwie pożyteczna byłaby kontynuacja publikacji „akt normatywnych” w postaci podobnego typu dokumentów wytworzonych już w MSW. Andrzej Paczkowski 16 DOKUMENTY 17 18 NOTA EDYTORSKA Każda redakcja – by użyć określenia Cypriana Kamila Norwida – jest r e d u k c j ą . W tym wypadku redukcją tematów. Wybór opublikowanych źródeł dotyczy działań represyjnych resortu bezpieczeństwa publicznego w okresie stalinowskiego terroru w Polsce lat 1944–1956. Po raz pierwszy w jednym tomie pomieszczono tak szeroki zbiór aktów normatywnych szefów komunistycznej bezpieki. Jest to dokumentacja bezprawia państwowego, która może być dzisiaj wykorzystana nie tylko przez historyków, prokuratorów ścigających zbrodnie komunistyczne, lecz także przez badaczy języka władzy, socjologów, nauczycieli akademickich i studentów. Pominięto normatywy wytworzone w autonomicznych pionach resortu bezpieczeństwa publicznego – śledczym oraz więziennictwa, a także jednostkach organizacyjnych podległych resortowi (Korpusie Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Wojskach Ochrony Pogranicza, Milicji Obywatelskiej, Ochotniczej Rezerwie MO), jeśli nie nawiązywały w treści bezpośrednio do działań opresyjnych. Ze względu na objętość i wagę tych dokumentów winne być one opublikowane w odrębnych tomach, tak jak „Dzienniki Rozkazów” Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Do tomu dołączona jest płyta DVD, na której znajdują się skany dokumentów niepublikowanych w niniejszym wydawnictwie w formie papierowej; łącznie zamieszczono 3857 kart kopii. Znalazły się one na płycie z powodów praktycznych. W miarę umacniania się władzy komunistów w Polsce centrala aparatu bezpieczeństwa wydawała coraz więcej dyrektyw na użytek wewnętrzny, starając się w ten sposób regulować prawie każdą sferę działalności aparatu. Również i objętość tych świadectw rosła, tak że na początku lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku były to już małe książeczki (broszury), liczące kilkadziesiąt stron. Dlatego też tak obszerne druki znalazły się na płycie. Ponadto na płycie umieszczono fotokopie rozkazów, instrukcji, okólników mających mniejsze znaczenie niż te opublikowane drukiem. Faksymile mogą stać się użytecznym dopełnieniem opracowania Aleksandra Kochańskiego Polska 1944–1991. Informator historyczny (Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe 1996), z którego pierwszego tomu korzystałem najczęściej podczas prac redakcyjnych. Nie bez znaczenia jest sama wizualizacja dokumentu. Na podstawie fotokopii można dokonać pełniejszej krytyki zewnętrznej analizowanego źródła, wychwycić „fałszywki” w dokumentacji UB. 19 Każdy dokument w książce poprzedzony jest regestem wskazującym na miejsce i datę jego powstania oraz autora (autorów, jeżeli był wydany wspólnie np. przez przewodniczącego Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego i ministra spraw wewnętrznych). Podkreślenia i wyróżnienia oddano za pomocą pogrubionej czcionki. W przypisach tekstowych odnotowano jedynie odręczne dopiski (uwagi). W komentarzach merytorycznych skupiono się na objaśnianiu spraw niezbędnych do prawidłowego odczytania źródła, wskazano też literaturę przedmiotu. Pominięto objaśnianie kwestii powszechnie znanych, biogramy osób wymienianych wielokrotnie w encyklopediach i informatorach, jak Józef Stalin albo Bolesław Bierut. Opracowane biogramy osób dotyczą nie tylko zasadniczego okresu, z którego pochodzą publikowane dokumenty, lecz także okresu wcześniejszego, lat 1905–1945 oraz przebiegu „kariery zawodowej” po zakończeniu służby w aparacie bezbieczeństwa. Dla łatwiejszego korzystania z not biograficznych imiona i nazwiska osób w odsyłaczach podkreślono pogrubioną czcionką. Z uwagi na istniejące możliwości dostępu do źródła nie do wszystkich nazwisk udało się napisać biogramy. Użyte w metryczkach dokumentów słowa kluczowe (keywords), licznie stawiane w przypisach odesłania, w tym do dokumentów (skanów) z płyty DVD, oraz indeks osób mają pomóc w sprawnym poruszaniu się po obszernym tomie źródeł. W warstwie językowej starano się zachować oryginalne brzmienie dokumentu, zwłaszcza jeśli chodzi o kopiowanie normatywów z sowieckich rozkazów, instrukcji pisanych cyrylicą na język polski. Biogramy funkcjonariuszy resortu bezpieczeństwa publicznego opracowano na podstawie dostępnych informatorów, wykazów i słowników biograficznych oraz teczek personalnych pracowników resortu przechowywanych obecnie w archiwum IPN. Skorzystano również z bardzo pożytecznych katalogów internetowych http://katalog.bip.ipn.gov.pl (wykaz kierowniczych stanowisk partyjnych i państwowych b. PRL; funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa). Nieocenioną pomoc przy poszukiwaniu teczek personalnych ludzi bezpieki okazał Witold Bagieński, za co mu bardzo dziękuję. Wszelkie rozwinięcia skrótowców, akronimów umieszczono na końcu książki w Wykazie skrótów. Publikowane dokumenty pochodzą z zasobu Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (najwięcej z Gabinetu Ministra [Bezpieczeństwa Publicznego] oraz Gabinetu Przewodniczącego [Komitetu ds. BP]); nieliczne uzupełniono z Archiwum Akt Nowych w Warszawie, z zespołu Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (Departament Więziennictwa). Jest ich w sumie 260, ułożonych w układzie chronologicznym. Sygnowane są przez: kierownika Resortu Bezpieczeństwa Publicznego PKWN, ministra bezpieczeństwa publicznego, przewodniczącego KdsBP albo ich zastępców; niektóre zostały wydane z polecenia ministra. Niekiedy, ze względu na znaczną wagę normatywu (np. w przypadku rozpowszechniania przez bezpiekę kłamstwa katyńskiego), wykorzystano wytyczne wytworzone przez dyrektorów departamentów operacyjnych resortu bezpieczeństwa publicznego. Natomiast nie zamieszczono w książce źródeł już opublikowanych w specjalistycznych wydawnictwach (z aparatem naukowym) do roku 2009. Tytuły wydanych źródeł podano w Bibliografii. 20 Profesorom Andrzejowi Paczkowskiemu i Tadeuszowi Wolszy bardzo dziękuję za krytyczne uwagi, okazaną mi bezinteresowną pomoc przy opracowywaniu tomu dokumentów. Książka dedykowana jest tragicznie zmarłemu w katastrofie lotniczej pod Smoleńskiem 10 kwietnia 2010 r. Profesorowi Januszowi Kurtyce, dzięki którego opiece i osobistemu zaangażowaniu praca ta mogła być ukończona w Instytucie Pamięci Narodowej. Bogusław Kopka 21 Wykaz dokumentów Nr 1. 1944 lipiec 28, Lublin – Zarządzenie nr 1 kierownika Resortu Bezpieczeństwa Publicznego PKWN wzywające do zdawania broni przez ludność . . . . . . . . Nr 2. 1944 sierpień 10, Lublin – Zarządzenie nr 2 kierownika Resortu Bezpieczeństwa Publicznego PKWN wzywające do zwrotu mienia zagrabionego podczas okupacji niemieckiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nr 3. 1944 październik 4, Lublin – Okólnik nr 1 kierownika Resortu Bezpieczeństwa Publicznego PKWN do naczelników więzień i dyrektorów zakładów wychowawczo-poprawczych o przejęciu nadzoru nad tymi placówkami przez Resort Bezpieczeństwa Publicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nr 4. 1944 październik 9, [Lublin] – Zarządzenie nr 4 kierownika Resortu Bezpieczeństwa Publicznego PKWN o zorganizowaniu oddziału cenzury wojennej przy Wojewódzkim Urzędzie Bezpieczeństwa Publicznego w Lublinie . . . . . . . . Nr 5. 1944 październik 12, Lublin – Okólnik nr 3 kierownika Resortu Bezpieczeństwa Publicznego PKWN o obowiązku naczelników więzień i dyrektorów zakładów wychowawczo-poprawczych zawiadamiania centrali – Resortu Bezpieczeństwa Publicznego o wypadkach buntu, głodówek, samobójstw i ucieczek więźniów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nr 6. 1944 listopad 21, [Lublin] – Instrukcja szefów Wydziału Nadzoru Naczelnej Prokuratury WP nad organami bezpieczeństwa publicznego oraz Wydziału Kontrwywiadu RBP PKWN, zatwierdzona m.in. przez kierownika RBP, w sprawie przestrzegania rozkazu nr 4/025 z 19 listopada 1944 r. „w przedmiocie uprawnień organów bezpieczeństwa publicznego dotyczących stosowania aresztu oraz obowiązków naczelników więzień w odniesieniu do przestrzegania terminów przetrzymywania aresztowanych” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nr 7. 1944 listopad 29, [Lublin] – Okólnik nr 4 kierownika Resortu Bezpieczeństwa Publicznego PKWN w sprawie ścisłego przestrzegania instrukcji z 30 października 1944 r. przy postępowaniu z mieniem volksdeutschów . . . . . . Nr 8. 1944 grudzień 4, [Lublin] – Zarządzenie nr 5 kierownika Resortu Bezpieczeństwa Publicznego PKWN o aresztowaniu lub pociągnięciu do odpowiedzialności karnej sędziego wyłącznie za zgodą Resortu Bezpieczeństwa Publicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nr 9. 1944 grudzień 5, Lublin – Odpis rozkazu kierownika Resortu Bezpieczeństwa Publicznego PKWN w sprawie nadsyłania do Resortu Bezpieczeństwa Publicznego kart rejestracyjnych na przestępców antypaństwowych . . . . . . Nr 10. 1944 grudzień 16, Lublin – Okólnik nr 5 kierownika Resortu Bezpieczeństwa Publicznego PKWN w sprawie rejestracji radioodbiorników . . . . . . . . . Nr 11. 1944 grudzień 21, Lublin – Rozkaz nr 6 kierownika Resortu Bezpieczeństwa Publicznego PKWN o sformowaniu Specjalnego Batalionu Ochronnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 45 48 49 51 53 54 58 60 61 63 65 Nr 12. [1944, Lublin] – Zarządzenie Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego o przekazaniu Resortowi Bezpieczeństwa Publicznego kompetencji wydawania obywatelom Rzeczypospolitej Polskiej zezwoleń na wyjazd za granice państwa polskiego i prowadzenie ewidencji cudzoziemców przybywających na terenie Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 Nr 13. 1945 styczeń 15, [Lublin] – Okólnik nr 2 ministra bezpieczeństwa publicznego dotyczący kryteriów rekrutacji agentury wywiadu . . . . . . . . . . . . . . 71 Nr 14. 1945 luty 10, Lublin – Okólnik nr 3 ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie występowania funkcjonariuszy resortu bezpieczeństwa publicznego w charakterze świadków przed sądem oraz sędzią śledczym . . . . . . . . . . . . 74 Nr 15. 1945 luty 27, Lublin – Rozkaz nr 5 ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie zorganizowania przez kierownika Centralnego Biura Kontroli Prasy przy MBP wojewódzkich biur kontroli prasy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Nr 16. 1945 marzec 17, Warszawa – Instrukcja kierownika Poczty Specjalnej MBP o przyjmowaniu i przesyłaniu tajnej i ściśle tajnej korespondencji przez Pocztę Specjalną . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Nr 17. 1945 marzec 27, Warszawa – Zarządzenie nr 6 ministra bezpieczeństwa publicznego o utworzeniu specjalnych sekcji II (ds. wywiadu) w wojewódzkich urzędach bezpieczeństwa publicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 Nr 18. 1945 kwiecień 1, Warszawa – Okólnik nr 7 ministra bezpieczeństwa publicznego dotyczący informowania MBP o nadzwyczajnych wypadkach mających miejsce w terenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Nr 19. 1945 kwiecień 9, Warszawa – Instrukcja dyrektora departamentu w MBP o postępowaniu władz bezpieczeństwa na obszarach Rzeczypospolitej Polskiej włączonych w czasie okupacji do Rzeszy Niemieckiej i w Gdańsku w stosunku do osób wymienionych w dekrecie z 28 lutego 1945 r. o wyłączeniu ze społeczeństwa polskiego „wrogich elementów” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 Nr 20. 1945 kwiecień 28, Warszawa – Rozkaz nr 16 ministra bezpieczeństwa publicznego o powołaniu wydziałów i sekcji do walki z bandytyzmem przy Departamencie I MBP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 Nr 21. 1945 kwiecień 28, Warszawa – Instrukcja nr 4 dyrektora Departamentu I MBP o Wydziale Walki z Bandytyzmem Departamentu I, oddziałach wojewódzkich i sekcjach powiatowych urzędów BP do rozkazu nr 16 ministra bezpieczeństwa publicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 Nr 22. 1945 maj 30, Warszawa – Zarządzenie nr 11 ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie trybu postępowania z aresztowanymi żołnierzami Armii Krajowej i Narodowych Sił Zbrojnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 Nr 23. 1945 czerwiec 12, Warszawa – Okólnik nr 9 ministra bezpieczeństwa publicznego o przeprowadzeniu akcji likwidacji „band” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Nr 24. 1945 lipiec 17, Warszawa – Okólnik nr 12 ministra bezpieczeństwa publicznego o niedopuszczalności rozporządzania się przez urzędy BP mieniem pozostającym w dyspozycji innych urzędów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 23 Nr 25. 1945 lipiec 19, Warszawa – Okólnik nr 15 ministra bezpieczeństwa publicznego o formie zwracania się do sądów i urzędów państwowych . . . . . . . . . 110 Nr 26. 1945 lipiec 27, Warszawa – Okólnik nr 18 ministra bezpieczeństwa publicznego dotyczący przekraczania kompetencji przez kierowników wojewódzkich urzędów BP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Nr 27. [1945?] sierpień 1, Warszawa – Instrukcja wiceministra bezpieczeństwa publicznego o zakresie współpracy wydziałów operatywnych z wydziałami śledczymi w UBP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 Nr 28. 1945 sierpień 11, Warszawa – Okólnik nr 23 ministra bezpieczeństwa publicznego o niezajmowaniu budynków urzędowych mających urządzenia specjalnie przystosowane do ich potrzeb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 Nr 29. 1945 sierpień 30, Warszawa – Rozkaz nr 49 ministra bezpieczeństwa publicznego w przedmiocie tępienia napadów bandyckich na trzody bydła należące do jednostek Armii Czerwonej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 Nr 30. 1945 sierpień 31, Warszawa – Zarządzenie nr 25 ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie zorganizowania aparatu kartoteki MBP . . . . . . . . . 119 Nr 31. 1945 październik 31, Warszawa – Okólnik nr 33 ministra bezpieczeństwa publicznego przypominający o zakazie pobierania przez funkcjonariuszy UBP z browarów, gorzelni i magazynów bez zapłaty piwa, spirytusu, wódki oraz innych produktów objętych kontrolą władz skarbowych . . . . . . . . . . . . . . . 121 Nr 32. 1945 listopad 2, Warszawa – Okólnik nr 31 ministra bezpieczeństwa publicznego o zakresie współpracy organów bezpieczeństwa publicznego z prokuraturą wojskową . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 Nr 33. 1945 listopad 20, Warszawa – Rozkaz nr 75 ministra bezpieczeństwa publicznego o weryfikacji kadr organów bezpieczeństwa publicznego . . . . . . . . 125 Nr 34. 1945 listopad 27, Warszawa – Rozkaz nr 76 ministra bezpieczeństwa publicznego dotyczący zmian w strukturze organizacyjnej WUBP . . . . . . . . . . . 128 Nr 35. 1945 grudzień 19, Warszawa – Rozkaz nr 81 ministra bezpieczeństwa publicznego o wzmocnieniu walki z bandytyzmem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 Nr 36. 1946 styczeń [11?], Warszawa – Rozkaz nr 4 ministra bezpieczeństwa publicznego o powołaniu w Departamencie V MBP grupy operacyjnej agenturalno-śledczej do „likwidacji wrogich ośrodków tzw. obozu narodowego” . . . . . 137 Nr 37. 1946 styczeń 15, Warszawa – Rozkaz nr 6 ministra bezpieczeństwa publicznego o utworzeniu Departamentu VII MBP (Departamentu Walki z Reakcyjnym Podziemiem) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 Nr 38. 1946 styczeń 20, Warszawa – Rozkaz nr 7 ministra bezpieczeństwa publicznego o stanie pracy agenturowo-operacyjnej w Wojewódzkich Urzędach Bezpieczeństwa Publicznego w Warszawie i Krakowie . . . . . . . . . . . . . . . 144 Nr 39. 1946 luty 14, Warszawa – Rozkaz nr 13 wiceministra bezpieczeństwa publicznego o utworzeniu wydziałów VIII w WUBP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 Nr 40. 1946 luty 15, Warszawa – Okólnik nr 9 dyrektora Gabinetu Ministra BP w sprawie ograniczenia świadczeń rzeczowych ludności na rzecz organów bezpieczeństwa publicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 24 Nr 41. 1946 marzec 14, Warszawa – Instrukcja nr 4 dyrektora Departamentu I MBP w sprawie reorganizacji sieci agenturalnej „po linii podziemia niemieckiego” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 Nr 42. 1946 maj 22, Warszawa – Zarządzenie nr 10 wicedyrektora Gabinetu Ministra BP w sprawie udziału pracowników bezpieczeństwa publicznego w głosowaniu ludowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 Nr 43. 1946 maj 24, Warszawa – Rozkaz specjalny ministra bezpieczeństwa publicznego do oficerów i żołnierzy KBW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174 Nr 44. 1946 czerwiec 16, Warszawa – Rozkaz nr 58 wiceministra bezpieczeństwa publicznego o niezatrzymywaniu członków prezydium terenowych rad narodowych bez zachowania specjalnego postępowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176 Nr 45. 1946 czerwiec 18, Warszawa – Instrukcja ministra bezpieczeństwa publicznego dla powiatowych sztabów ochrony Głosowania Ludowego w sprawie zapewnienia ochrony dokumentów Głosowania Ludowego w czasie transportu ich z obwodów do okręgów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 Nr 46. 1946 lipiec 6, Warszawa – Pismo okólne dyrektora Gabinetu Ministra BP w sprawie opłacania drużyn egzekucyjnych za wykonane wyroki . . . . . . . . . . . 181 Nr 47. 1946 lipiec 6, Warszawa – Okólnik nr 48 dyrektora Gabinetu Ministra BP w sprawie ścigania osób, które okazują pomoc partyzantce . . . . . . . . . . 183 Nr 48. 1946 lipiec 9, Warszawa – Okólnik nr 46 ministra bezpieczeństwa publicznego o obowiązku podporządkowania się funkcjonariuszy bezpieczeństwa publicznego orzeczeniom i zarządzeniom sądów powszechnych . . . . . . . . . . . . 186 Nr 49. 1946 lipiec 23, Warszawa – Rozkaz nr 70 ministra bezpieczeństwa publicznego o agenturalnym rozpracowaniu podziemia oraz załącznik: instrukcja dyrektora Departamentu III MBP w tej sprawie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188 Nr 50. 1946 lipiec 26, Warszawa – Instrukcja kierownika Wydziału Śledczego MBP o postępowaniu organów bezpieczeństwa publicznego w wypadkach śmierci osób zatrzymanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 Nr 51. 1946 lipiec 27, Warszawa – Rozkaz nr 74 wiceministra bezpieczeństwa publicznego o wprowadzeniu w życie instrukcji „o postępowaniu organów bezpieczeństwa publicznego w wypadku śmierci osób zatrzymanych” . . . . . . . . . . 205 Nr 52. [1946?] sierpień 1, Warszawa – Instrukcja wiceministra bezpieczeństwa publicznego o zakresie współpracy wydziałów operatywnych z wydziałami śledczymi w UBP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206 Nr 53. 1946 sierpień 31, Warszawa – Zarządzenie nr 18 ministra bezpieczeństwa publicznego w związku z prowadzoną przez Polską Partię Robotniczą od 15 sierpnia do 30 września 1946 r. akcją werbunkową kandydatów do pracy w aparacie BP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209 Nr 54. 1946 październik 21, Warszawa – Instrukcja pomocnika ministra bezpieczeństwa publicznego o zakazie formalnego werbunku dzieci i młodzieży poniżej lat siedemnastu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212 Nr 55. 1946 październik 23, Warszawa – Projekt reorganizacji wyszkolenia w MBP „po linii departamentów operacyjnych” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214 25 Nr 56. 1946 październik 31, Warszawa – Rozkaz nr 108 ministra bezpieczeństwa publicznego dotyczący pracy pionu ósmego MBP (komunikacja) . . . . . . . 220 Nr 57. 1946 listopad 2, Warszawa – Rozkaz nr 109a ministra bezpieczeństwa publicznego o rozwiązaniu Głównego Urzędu Cenzury MBP . . . . . . . . . . . . . . . 222 Nr 58. 1946 listopad 24, Warszawa – Ogólne wytyczne ministrów bezpieczeństwa publicznego i obrony narodowej dla wojewódzkich komitetów bezpieczeństwa w sprawie ochrony wyborów do Sejmu Ustawodawczego . . . . . . . . . . 223 Nr 59. 1946 grudzień 9, Warszawa – Instrukcja dyrektora Gabinetu Ministra BP dotycząca poddania kontroli UBP drukarń przed wyborami do sejmu . . . . . . . . 226 Nr 60. 1946 grudzień 11, Warszawa – Pismo okólne dyrektora Gabinetu Ministra BP w sprawie „propagandowego naświetlenia” „jawnych procesów przywódców i członków band i organizacji reakcyjnych” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229 Nr 61. 1947 styczeń 29, Warszawa – Pismo okólne wiceministra bezpieczeństwa publicznego do szefów WUBP dotyczące redukcji zatrudnienia: „etatów organów służby bezpieczeństwa, tj. UBP, MO, KBW i więziennictwa” po wyborach do Sejmu Ustawodawczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233 Nr 62. 1947 luty 14, Warszawa – Pismo okólne dyrektora Gabinetu Ministra BP dotyczące wydawania przez UBP sprzecznych opinii o jednej i tej samej osobie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236 Nr 63. [1947 luty 25, Warszawa] – Instrukcja operacyjna pomocnika ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie ujawnienia się „elementów bandyckich” i członków nielegalnego podziemia politycznego w związku z ustawą amnestyjną . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238 Nr 64. 1947 maj 28, Warszawa – Rozkaz nr 38 ministra bezpieczeństwa publicznego dotyczący walki z tzw. sabotażem wraz z instrukcją wicedyrektora Departamentu IV MBP do tego rozkazu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241 Nr 65. 1947 wrzesień 30, Warszawa – Rozkaz nr 00396/Op. ministrów bezpieczeństwa publicznego i obrony narodowej dotyczący walki z bandytyzmem w powiecie hrubieszowskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252 Nr 66. 1947 październik 22, Warszawa – Zarządzenie nr 46 dyrektora Gabinetu Ministra BP o prowadzeniu korespondencji między organami bezpieczeństwa publicznego a organami Informacji WP i Informacji KBW . . . . . . . . . . . . . . . . . 255 Nr 67. 1948 styczeń 22, Warszawa – Okólnik nr 1 ministra bezpieczeństwa publicznego o współpracy organów BP z burmistrzami, wójtami i sołtysami . . . . . 263 Nr 68. 1948 styczeń 29, Warszawa – Instrukcja dyrektora Departamentu V MBP do okólnika nr 1 z 22 stycznia 1948 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266 Nr 69. 1948 luty 12, Warszawa – Zarządzenie nr 5 ministra bezpieczeństwa publicznego o udzielaniu opinii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268 Nr 70. 1948 marzec 3, Warszawa – Rozkaz nr 13 ministra bezpieczeństwa publicznego o obowiązku meldowania mu o wypadkach nadzwyczajnych o każdej porze dnia i nocy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270 Nr 71. 1948 kwiecień 17, Warszawa – Rozkaz nr 21 ministra bezpieczeństwa publicznego o postępowaniu ze zwolnionymi pracownikami . . . . . . . . . . . . . . . 272 26 Nr 72. 1948 kwiecień 23, Warszawa – Instrukcja pomocnika ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie 3 maja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274 Nr 73. 1948 czerwiec 9, Warszawa – Rozkaz nr 37 wiceministra bezpieczeństwa publicznego w związku ze złym traktowaniem jeńców wojennych . . . . . . . 277 Nr 74. 1948 lipiec 14, Warszawa – Instrukcja pomocnika ministra bezpieczeństwa publicznego dotycząca organizacji kontroli sieci agentów i informatorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280 Nr 75. 1948 wrzesień 16, Warszawa – Instrukcja dyrektora Departamentu II MBP o ewidencji sieci agenturalno-informacyjnej jednostek operacyjnych służby bezpieczeństwa publicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283 Nr 76. 1948 wrzesień 18, Warszawa – Instrukcja specjalna nr 1 dyrektora Gabinetu Ministra BP o zadaniach organów bezpieczeństwa publicznego „na obecnym etapie walki klasowej na wsi” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289 Nr 77. 1948 październik 3, Warszawa – Instrukcja wewnętrzna dyrektora Gabinetu Ministra BP o zmianie procedury wydawania paszportów emigracyjnych . . . 303 Nr 78. 1948 październik 9, Warszawa – Zarządzenie wiceministra bezpieczeństwa publicznego o zatwierdzeniu „Instrukcji o ewidencji sieci agenturalno-informacyjnej jednostek operacyjnych służby bezpieczeństwa publicznego” . . 305 Nr 79. 1948 październik 25, Warszawa – Rozkaz nr 56 ministra bezpieczeństwa publicznego o operacyjnych dyżurach wraz z załącznikiem – instrukcją o organizacji i zakresie pracy operacyjnych dyżurnych WUBP i PUBP . . . . . . . . . . . . . . 307 Nr 80. 1948 listopad 5, Warszawa – Okólnik nr 12 dyrektora Gabinetu Ministra BP w sprawie trybu pozbawiania autochtonów już przyznanego obywatelstwa polskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310 Nr 81. 1948 listopad 8, Warszawa – Rozkaz nr 57 ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie współdziałania więziennictwa z organami MO i organami śledczymi urzędów BP wraz z instrukcją dyrektora Gabinetu Ministra BP „o współpracy aparatu więziennictwa z urzędami bezpieczeństwa publicznego i komendami MO przy zwalnianiu więźniów oraz kontroli miejsc ich dalszego pobytu” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312 Nr 82. 1948 listopad 29, Warszawa – Okólnik nr 14 dyrektora Gabinetu Ministra BP o zakazie przejmowania przez pracowników organów bezpieczeństwa publicznego lokali mieszkalnych po osobach aresztowanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317 Nr 83. 1948 grudzień 14, Warszawa – Rozkaz organizacyjny nr 0112 ministra bezpieczeństwa publicznego o włączeniu do MBP Wojsk Ochrony Pogranicza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319 Nr 84. 1948 grudzień 31, Warszawa – Rozkaz nr 67 ministra bezpieczeństwa publicznego o zakazie dokonywania aresztowań w miejscach pracy aresztowanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322 Nr 85. 1948 [b.d.], [Warszawa] – Instrukcja pomocnika ministra bezpieczeństwa publicznego dla grup operacyjnych w więzieniach przeznaczonych dla przekraczających nielegalnie granice państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324 27 Nr 86. 1949 styczeń 24, Warszawa – Zarządzenie nr 6 dyrektora Gabinetu Ministra BP w sprawie zatrzymań osób przez urzędy bezpieczeństwa publicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331 Nr 87. 1949 marzec 21, Warszawa – Instrukcja nr 3 ministra bezpieczeństwa publicznego dotycząca „akcji masowej prowadzonej w związku z oświadczeniem rządu w sprawie stosunku do Kościoła” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333 Nr 88. 1949 kwiecień 15, Warszawa – Zarządzenie nr 21 ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie zabezpieczenia operacyjnego święta pracy 1 Maja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338 Nr 89. 1949 maj 9, Warszawa – Zarządzenie nr 31 dyrektora Gabinetu Ministra BP w związku z przewidywanym zwolnieniem przebywających w obozach volksdeutschów i wysiedleniem ich z Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342 Nr 90. 1949 maj 28, Warszawa – Rozkaz nr 25 ministra bezpieczeństwa publicznego o wzmożeniu walki z sabotażem w gospodarce narodowej . . . . . . . . . . . . . 345 Nr 91. 1949 czerwiec 11, Warszawa – Rozkaz karny nr 28 ministra bezpieczeństwa publicznego przeciw stosowaniu niedozwolonych metod w śledztwie . . . . 350 Nr 92. 1949 czerwiec 13, Warszawa – Rozkaz nr 27 ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie stosowania niedozwolonych metod w śledztwie przez funkcjonariuszy UBP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354 Nr 93. 1949 czerwiec 28, Warszawa – Rozkaz nr 30 ministra bezpieczeństwa publicznego o organizacji Biura do Spraw Funkcjonariuszy Bezpieczeństwa Publicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357 Nr 94. 1949 lipiec 7, Warszawa – Rozkaz nr 40 ministra bezpieczeństwa publicznego „o współpracy urzędów bezpieczeństwa z jednostkami KBW po linii walki z bandytyzmem” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363 Nr 95. 1949 lipiec 14, Warszawa – Zarządzenie nr 52 wiceministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie zabezpieczenia operacyjnego święta 22 Lipca . . . . 365 Nr 96. 1949 lipiec 23, Warszawa – Instrukcja nr 9 naczelnika Wydziału ds. Funkcjonariuszy MBP o postępowaniu w sprawach wykroczeń i występków służbowych oraz przestępstw popełnionych przez funkcjonariuszy BP i MO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 368 Nr 97. 1949 październik 5, Warszawa – Zarządzenie nr 69 wiceministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie powiązania pracy działów specjalnych więzień z pracą operacyjną jednostek UBP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 374 Nr 98. 1949 listopad 16, Warszawa – Rozkaz karny nr 53 ministra bezpieczeństwa publicznego dotyczący dopuszczenia przez funkcjonariuszy UBP do ucieczek aresztowanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 376 Nr 99. 1949 grudzień 29, Warszawa – Rozkaz nr 62 ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie wzmocnienia pracy operacyjnej w kraju po wprowadzonych przez rząd podwyżkach cen na artykuły pierwszej potrzeby . . . . . . . . . . . . 379 Nr 100. 1950 marzec 2, Warszawa – Rozkaz organizacyjny ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie utworzenia Biura Specjalnego MBP . . . . . . . . . . . . 383 28 Nr 101. 1950 marzec 11, Warszawa – Rozkaz nr 09/50 ministra bezpieczeństwa publicznego o przeciwdziałaniu próbom „wykorzystania przez elementy wrogie samolotów lotnictwa cywilnego do organizowania ucieczek za granicę” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385 Nr 102. 1950 marzec 20, Warszawa – Rozkaz nr 010/50 ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie wzmocnienia kontroli systemu sprzedaży biletów lotniczych oraz stanu ochrony na lotniskach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 388 Nr 103. 1950 marzec 21, Warszawa – Rozkaz nr 011/50 ministra bezpieczeństwa publicznego w związku ze stosowaniem wobec chłopów „niedopuszczalnych metod nacisku administracyjnego w kierunku przyspieszenia organizowania przez nich spółdzielni produkcyjnych lub wstępowania do już istniejących” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 390 Nr 104. 1950 marzec 27, Warszawa – Rozkaz nr 015/50 ministra bezpieczeństwa publicznego o współpracy z organami Informacji WP w związku z organizacją dywizji terytorialnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393 Nr 105. 1950 kwiecień 4, Warszawa – Zarządzenie nr 09/50 ministra bezpieczeństwa publicznego dotyczące ochrony obiektów gospodarczych i naukowo-badawczych przed penetracją wywiadu państw kapitalistycznych . . . . . . . . . . . 396 Nr 106. 1950 kwiecień 12, Warszawa – Rozkaz karny nr 020/50 ministra bezpieczeństwa publicznego w związku ze stosowaniem „niedozwolonych metod śledztwa wobec osób zatrzymanych” w WUBP w Bydgoszczy w pierwszej połowie 1949 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 398 Nr 107. 1950 kwiecień 18, Warszawa – Zarządzenie nr 014/50 ministra bezpieczeństwa publicznego dotyczące zabezpieczenia operacyjnego święta 1 Maja . . . 402 Nr 108. 1950 kwiecień 20, Warszawa – Zarządzenie nr 015/50 ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie przeciwdziałania wrogim wystąpieniom 3 maja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 407 Nr 109. 1950 maj 19, Warszawa – Zarządzenie nr 021/50 wicedyrektora Gabinetu Ministra BP o podaniu do wiadomości wszystkich funkcjonariuszy MBP przez odczytanie na odprawach wyciągu ze spraw karnych byłych funkcjonariuszy aparatu BP Wacława Hajduka i Ireny Rozesłańskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . 410 Nr 110. 1950 maj 19, Warszawa – Zarządzenie nr 022/50 wicedyrektora Gabinetu Ministra BP o podaniu do wiadomości wszystkich funkcjonariuszy MBP przez odczytanie na odprawach wyciągu ze spraw karnych byłych funkcjonariuszy aparatu BP Kazimierza Gruszczyńskiego, Zygmunta Czerwonki i Bernarda Janiaka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 412 Nr 111. 1950 czerwiec 13, Warszawa – Rozkaz organizacyjny nr 044/Org. ministra bezpieczeństwa publicznego o utworzeniu Biura Paszportów Zagranicznych MBP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414 Nr 112. 1950 czerwiec 14, Warszawa – Instrukcja nr 02/50 dyrektora Departamentu V MBP dotycząca rozpracowania i przesłuchiwania byłych pracowników sanacyjnego aparatu policyjnego wraz ze schematem przesłuchania . . . . . . . . . . 416 29 Nr 113. 1950 sierpień 9, Warszawa – Instrukcja nr 09/50 ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie ujawniania i zwalczania podziemia oraz dywersji w szeregach młodzieży . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423 Nr 114. 1950 sierpień 19, Warszawa – Instrukcja nr 010/50 wiceministra bezpieczeństwa publicznego w związku ze zmuszaniem chłopów przez niektóre ogniwa BP do wstępowania do spółdzielni produkcyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . 432 Nr 115. 1950 październik 30, Warszawa – Rozkaz nr 046/50 ministra bezpieczeństwa publicznego dotyczący postępowania organów BP w wypadku śmierci osób zatrzymanych, wraz z instrukcją dyrektora Departamentu Śledczego . . . 437 Nr 116. 1950 październik 31, Warszawa – Rozkaz nr 049/50 ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie konieczności przestrzegania zasad konspiracji w pracy z siecią agencyjno-informacyjną . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 440 Nr 117. 1950 październik 31, Warszawa – Zarządzenie nr 050/50 ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie zabezpieczenia operacyjnego święta 33. rocznicy rewolucji październikowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 443 Nr 118. 1950 listopad 2, Warszawa – Rozkaz nr 050/50 ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie wzmożenia walki z przestępstwami walutowymi . . . . . . 445 Nr 119. 1950 listopad 4, Warszawa – Zarządzenie nr 052/50 wiceministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie wzmożenia walki „z dywersyjną działalnością kułaków i uprawianym przez nich sabotażem akcji skupu” . . . . . . . . . . . . . . 448 Nr 120. 1950 grudzień 4, Warszawa – Rozkaz nr 052/50 wiceministra bezpieczeństwa publicznego o przejęciu przez Departament II (Łączności) z Departamentu V (Społeczno-Politycznego) MBP nadzoru nad łącznością radiową i pocztową . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 451 Nr 121. 1950 [b.d.], Warszawa – Rozkaz ministra bezpieczeństwa publicznego o zadaniach organów BP w związku z reformą walutową . . . . . . . . . . . . . . . . . . 453 Nr 122. 1951 styczeń 12, Warszawa – Pismo okólne dyrektora Gabinetu Ministra BP do szefów WUBP w sprawie przygotowania charakterystyk inspektorów NIK, którzy mają skontrolować aparat bezpieczeństwa publicznego . . . . . . 461 Nr 123. 1951 luty 6, Warszawa – Rozkaz nr 03/51 ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie zadań aparatu bezpieczeństwa w okresie prowadzonej akcji skupu zboża . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 463 Nr 124. 1951 luty 15, Warszawa – Pismo okólne nr 04/51 wicedyrektora Gabinetu Ministra BP w sprawie aresztowań przez organa bezpieczeństwa oficerów w służbie czynnej oddelegowanych do Powszechnej Organizacji „Służba Polsce” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 466 Nr 125. 1951 luty 21, Warszawa – Pismo okólne nr 06/51 wiceministra bezpieczeństwa publicznego o przeciwdziałaniu wrogiej propagandzie w okresie akcji siewnej w spółdzielniach produkcyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 467 Nr 126. 1951 luty 24, Warszawa – Zarządzenie nr 010/51 dyrektora Biura ds. Funkcjonariuszy MBP i wicedyrektora Gabinetu Ministra BP w związku z tym, że „w dalszym ciągu mają miejsce wypadki bicia i znęcania się nad aresztowanymi” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 470 30 Nr 127. 1951 kwiecień 23, Warszawa – Rozkaz nr 014/51 ministra bezpieczeństwa publicznego dotyczący zwolnienia aparatu agenturalnego pracującego z agenturą od prowadzenia śledztwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 475 Nr 128. 1951 lipiec 12, Warszawa – Zarządzenie nr 040/51 dyrektora Biura ds. Funkcjonariuszy MBP i wicedyrektora Gabinetu BP w związku z „karygodnymi wyczynami, które stale towarzyszą nadużyciu władzy” przez funkcjonariuszy bezpieczeństwa publicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 479 Nr 129. 1951 lipiec 30, Warszawa – Okólnik nr 02/51 wicedyrektora Gabinetu BP w sprawie przeciwdziałania dekonspiracji niektórych agentów i informatorów przy wcielaniu ich do wojska (zalecenie ujawniania się tylko przed organami Informacji MON) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 487 Nr 130. 1951 lipiec 31, Warszawa – Pismo okólne wiceministra bezpieczeństwa publicznego do szefów WUBP i PUBP w sprawie „wzmożenia pracy operacyjnej celem wykrycia i likwidacji zorganizowanej działalności skierowanej przeciwko akcji skupu” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 489 Nr 131. 1951 sierpień 3, Warszawa – Zarządzenie nr 047/51 wiceministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie zapobiegania ewentualnym ucieczkom za granicę po procesie grupy dywersyjno-szpiegowskiej w Wojsku Polskim (przed Najwyższym Sądem Wojskowym 13 VII – 13 VIII 1951) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 491 Nr 132. 1951 sierpień 11, Warszawa – Pismo okólne nr 023/51 dyrektora Gabinetu Ministra BP zakazujące funkcjonariuszom bezpieczeństwa publicznego nabywania przedmiotów zabezpieczonych przez organa bezpieczeństwa oraz udziału w licytacji tych przedmiotów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 494 Nr 133. 1951 sierpień 17, Warszawa – Instrukcja nr 03/51 dyrektora Gabinetu Ministra BP w sprawie postępowania w wypadku pociągnięcia funkcjonariusza lub pracownika służby bezpieczeństwa publicznego do odpowiedzialności karnej w trybie sądowym powszechnym lub administracyjnym . . . . . . . . . . . . . . . . 495 Nr 134. 1951 sierpień 18, Warszawa – Pismo okólne wicedyrektora Gabinetu Ministra BP do szefów WUBP i PUBP w sprawie walki ze stonką ziemniaczaną . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 497 Nr 135. 1951 sierpień 28, Warszawa – Rozkaz nr 026/51 wiceministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie walki ze zbrojnym podziemiem, wraz z załącznikiem nr 1 dyrektora Departamentu III MBP w tej sprawie . . . . . . . . . . . . . . . . 501 Nr 136. 1951 wrzesień 8, Warszawa – Rozkaz nr 027/51 ministra bezpieczeństwa publicznego w związku z puszczanymi z zagranicy balonami z ulotkami o treści antypaństwowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 517 Nr 137. 1951 październik 3, Warszawa – Pismo okólne dyrektora Gabinetu Ministra BP do szefów WUBP w sprawie zainstalowania w sedesach aresztów wewnętrznych i więzieniach karno-śledczych siatki w celu zapobiegania porozumiewaniu się osadzonych za pomocą przewodów kanalizacyjnych . . . . . . . . . 520 Nr 138. 1951 październik 9, Warszawa – Zarządzenie nr 057/51 ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie przeciwdziałania wrogiej działalności w akcji skupu artykułów żywnościowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 521 31 Nr 139. 1951 październik 17, Warszawa – Pismo okólne ministra bezpieczeństwa publicznego do szefów WUBP w sprawie zwalczania wrogiej działalności podczas akcji skupu produktów rolnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 526 Nr 140. 1951 październik 17, Warszawa – Pismo okólne ministra bezpieczeństwa publicznego do szefów PUBP i komendantów powiatowych MO w sprawie nieuzasadnionych przypadków zatrzymań i rewizji furmanek chłopskich udających się na targi i do miast . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 528 Nr 141. 1951 październik 18, Warszawa – Pismo okólne ministra bezpieczeństwa publicznego do szefów WUBP i PUBP oraz komendantów wojewódzkich i powiatowych MO w sprawie śledzenia nastrojów kolejkowych przed sklepami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 530 Nr 142. 1951 grudzień 4, Warszawa – Pismo okólne dyrektora Gabinetu Ministra BP do szefów WUBP i PUBP w sprawie walki z nielegalnym ubojem, handlem spekulacyjnym mięsem i trzodą podczas realizacji akcji kontraktacyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 532 Nr 143. 1951 grudzień 6, Warszawa – Pismo dyrektora Gabinetu Ministra BP do dyrektorów Departamentów I, II, III, IV, V, VIII i Biura Specjalnego MBP w sprawie opracowania instrukcji określającej organizację pracy operacyjnej w nowej strukturze resortu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 534 Nr 144. 1951 grudzień 10, Warszawa – Zarządzenie nr 071/51 wiceministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie zwalczania propagandy rewizjonistycznej wśród autochtonów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 537 Nr 145. 1951 grudzień 14, Warszawa – Rozkaz nr 040/51 dowódcy Wojsk Wewnętrznych w związku ze skazaniem na śmierć i rozstrzelaniem dwóch żołnierzy Wojsk Ochrony Pogranicza za próbę ucieczki do Szwecji . . . . . . . . . . . . . . . 543 Nr 146. 1952 luty 2, Warszawa – Zarządzenie nr 06/52 ministra bezpieczeństwa publicznego w celu zapoznania „pracowników wszystkich służb aparatu bezpieczeństwa, aż do najniższych komórek terenowych, z projektem konstytucji” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 547 Nr 147. 1952 luty 11, Warszawa – Instrukcja nr 01/52 dyrektora Departamentu V MBP w sprawie zwalczania i likwidowania podziemia, dywersji i chuligaństwa wśród młodzieży . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 552 Nr 148. 1952 luty 27, Warszawa – Pismo okólne wiceministra bezpieczeństwa publicznego do szefów WUBP w sprawie wzrostu wrogiej szeptanej propagandy na wsi oraz „wrogich wystąpień elementów kułackich i ich zauszników” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 563 Nr 149. 1952 marzec 10, Warszawa – Rozkaz nr 05/52 ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie unikania i likwidacji nieporozumień i zatargów między funkcjonariuszami urzędów bezpieczeństwa publicznego i Milicji Obywatelskiej a żołnierzami Wojska Polskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 565 Nr 150. 1952 marzec 12, Warszawa – Instrukcja nr 6/52 dyrektora Departamentu V MBP w sprawie przeciwdziałaniu rozpowszechnianiu prawdy o Katyniu jako zbrodni sowieckiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 567 32 Nr 151. 1952 marzec 31, Warszawa – Rozkaz nr 08/52 wiceministra bezpieczeństwa publicznego o walce z alkoholizmem wśród funkcjonariuszy organów bezpieczeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 570 Nr 152. 1952 kwiecień 11, Warszawa – Zarządzenie nr 020/52 ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie wprowadzenia jednolitego systemu dowodów osobistych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 574 Nr 153. 1952 kwiecień 15, Warszawa – Rozkaz karny nr 014/52 wiceministra bezpieczeństwa publicznego w związku z procesem nielegalnej organizacji młodzieżowej, który odbył się przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Bydgoszczy na sesji wyjazdowej w Toruniu 12–15 marca 1952 r. . . . . . . . . . . 577 Nr 154. 1952 kwiecień 26, Warszawa – Rozkaz nr 015/52 ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie procesu toruńskiego nielegalnej organizacji młodzieżowej „Prawicowy ZMP” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 580 Nr 155. 1952 maj 7, Warszawa – Zarządzenie nr 33/52 wiceministra bezpieczeństwa publicznego w związku z wprowadzeniem kartek na cukier i artykuły cukiernicze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 585 Nr 156. 1952 maj 20, Warszawa – Zarządzenie nr 36/52 w sprawie przeciwdziałania powrotom w strony rodzinne osób wysiedlonych w ramach akcji „Wisła” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 590 Nr 157. 1952 maj 27, Warszawa – Zarządzenie nr 37/52 wiceministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie wykrycia materiałów archiwalnych dotyczących działalności politycznej oraz funkcjonowania policji w okresie międzywojennym oraz w okresie okupacji niemieckiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 593 Nr 158. 1952 sierpień 6, Warszawa – Pismo okólne wiceministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie obowiązkowych dostaw żywca i mleka dla państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 595 Nr 159. 1952 sierpień 13, Warszawa – Zarządzenie nr 05/52 wiceministra bez pieczeństwa publicznego w sprawie filtracji przestępców granicznych . . . . . . . . 599 Nr 160. 1952 sierpień 16, Warszawa – Informacja nr 1/52 dyrektora Gabinetu Ministra BP dotycząca okresu przedwyborczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 602 Nr 161. 1952 wrzesień 16, Warszawa – Rozkaz nr 046/52 wiceministra bezpieczeństwa publicznego dotyczący trybu pracy „B” wraz z załącznikiem – Instrukcją p.o. dyrektora Departamentu II MBP dla jednostek operacyjnych o trybie pracy „B” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 607 Nr 162. 1952 listopad 11, Warszawa – Rozkaz nr 052/52 ministra bezpieczeństwa publicznego o zakazie umieszczania w protokołach przesłuchań i innych dokumentach operacyjno-śledczych „dosłownego brzmienia oszczerstw i wyzwisk rzucanych przez wrogów pod adresem przywódców ruchu rewolucyjnego, przedstawicieli władz państwowych, niecenzuralnych zwrotów i wyrażeń” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 613 Nr 163. 1952 grudzień 19, Warszawa – Zarządzenie nr 073/52 ministra bezpieczeństwa publicznego o zatrudnianiu byłych więźniów wraz z załącznikiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 615 33 Nr 164. 1953 styczeń 7, Warszawa – Pismo okólne ministra bezpieczeństwa publicznego do szefów WUBP w sprawie walki z wrogimi wobec systemu plotkami, pogłoskami, napisami oraz wystąpieniami społecznymi . . . . . . . . . . . . . . 623 Nr 165. 1953 styczeń 12, Warszawa – Pismo okólne wiceministra bezpieczeństwa publicznego do szefów WUBP dotyczące akcji walki ze spekulacją . . . . . . 625 Nr 166. 1953 styczeń 15, Warszawa – Zarządzenie nr 02/53 ministra bezpieczeństwa publicznego w związku z rozpoczęciem wydawania dowodów osobistych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 628 Nr 167. 1953 styczeń 21, Warszawa – Pismo okólne dyrektora Gabinetu Ministra BP do szefów WUBP i PUBP w sprawie ujawnienia kilku przypadków „uprawiania gier hazardowych” wśród funkcjonariuszy bezpieczeństwa publicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 631 Nr 168. 1953 styczeń 23, Warszawa – Pismo okólne nr 02/53 dyrektora Gabinetu Ministra BP w sprawie trybu postępowania z dowodami osobistymi osób zatrzymanych, wraz z odpisem zarządzenia nr 275 prezesa Rady Ministrów i ministra bezpieczeństwa publicznego w porozumieniu z ministrem sprawiedli wości i prokuratorem generalnym PRL z 23 grudnia 1952 r. w tej sprawie . . . . . 633 Nr 169. 1953 luty 2, Warszawa – Pismo okólne dyrektora Gabinetu Ministra BP do szefów WUBP o zakazie werbowania członków PZPR do sieci agenturalnej bez zgody I sekretarza komitetu wojewódzkiego PZPR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 637 Nr 170. 1953 luty 21, Warszawa – Instrukcja nr 02/53 dyrektora Departamentu IV MBP w sprawie pracy wydziałów IV WUBP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 639 Nr 171. 1953 luty 27, Warszawa – Pismo okólne ministra bezpieczeństwa publicznego do szefów WUBP i PUBP oraz komendantów wojewódzkich i powiatowych MO o wzmożenie walki z „wrogą propagandą pochodzącą z imperjalistycznych radiostacji” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 649 Nr 172. 1953 marzec 4, Warszawa – Telefonogram ministra bezpieczeństwa publicznego do szefów WUBP w związku z komunikatem radiowym o chorobie Józefa Stalina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 651 Nr 173. 1953 marzec 6, Warszawa – Zarządzenie nr 09/53 ministra bezpieczeństwa publicznego w związku ze śmiercią Józefa Stalina zalecające „maksymalnie zmobilizować czujność rewolucyjną i pogotowie bojowe wszystkich ogniw aparatu bezpieczeństwa” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 653 Nr 174. 1953 marzec 7, Warszawa – Pismo okólne ministra bezpieczeństwa publicznego do dyrektorów MBP w sprawie zachowania powagi w czasie żałoby i w dniu pogrzebu Józefa Stalina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 656 Nr 175. 1953 marzec 12, Warszawa – Pismo okólne dyrektora Gabinetu Ministra BP do szefów WUBP i PUBP o niezbędnej selekcji aresztowanych w ostatnim czasie za wrogie wypowiedzi i szeptaną propagandę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 658 Nr 176. 1953 marzec 16, Warszawa – Instrukcja nr 03/53 p.o. dyrektora Departamentu III MBP w sprawie pracy wydziałów III (do walki z podziemiem) WUBP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 660 34 Nr 177. 1953 marzec 25, Warszawa – Instrukcja nr 06/53 dyrektora Departamentu V MBP „o wzmożeniu walki z sabotażom i dywersyjno-szpiegowską działalnością w gospodarce narodowej w mieście i na wsi, uprawianą przez wrogie elementy, grupy i organizacje objęte zakresem pracy operacyjnej pionu Departamentu V MBP” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 665 Nr 178. 1953 marzec 31, Warszawa – Zarządzenie nr 016/53 dyrektora Gabinetu Ministra BP w sprawie podania „do wiadomości operacyjnych funkcjonariuszy bezpieczeństwa publicznego przez odczytanie na odprawie poniższego wyciągu ze spraw karnych byłych funkcjonariuszy bezpieczeństwa publicznego” . . . . . . 677 Nr 179. 1953 kwiecień 17, Warszawa – Rozkaz karny nr 013/53 wiceministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie byłego szefa PUBP w Międzychodzie, który przez okres kilku miesięcy składał fałszywe sprawozdania z pracy operacyjnej urzędu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 684 Nr 180. 1953 maj 13, Warszawa – Rozkaz nr 017/53 ministra bezpieczeństwa publicznego w związku z wypadkami naruszania prawa przez funkcjonariuszy BP przez przetrzymywanie w aresztach zatrzymywanych bez sankcji prokuratorskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 686 Nr 181. 1953 maj 18, Warszawa – Rozkaz nr 018/53 wiceministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie agentury celnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 690 Nr 182. 1953 czerwiec 2, Warszawa – Rozkaz nr 023/53 ministra bezpieczeństwa publicznego nakazujący „postawić przed całym aparatem bezpieczeństwa publicznego jako szczególnie ważne i pilne zadanie wzmocnienie pracy nad ochroną jednostek Wojska Polskiego przed wrogą, szpiegowsko-dywersyjną i rozkładową działalnością ze strony wrogich ośrodków i elementów z zewnątrz” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 692 Nr 183. 1953 czerwiec 19, Warszawa – Pismo okólne ministra bezpieczeństwa publicznego do szefów WUBP i PUBP zalecające wzmożenie czujności organów bezpieczeństwa publicznego w walce z wrogami w związku z wystąpieniami antyrządowymi w NRD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 698 Nr 184. 1953 czerwiec 24, Warszawa – Telefonogram ministra bezpieczeństwa publicznego do szefów WUBP w sprawie zapoznania się aparatu bezpieczeństwa z materiałami opublikowanymi w „Trybunie Ludu” „dotyczącymi oceny nieudanej prowokacji imperialistów amerykańskich i niemieckich w NRD” . . . 701 Nr 185. 1953 lipiec 9, Warszawa – Rozkaz karny nr 029/53 wiceministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie naruszenia zasad praworządności przez funkcjonariuszy BP przy werbunku informatora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 703 Nr 186. 1953 sierpień 10, Warszawa – Pismo okólne ministra bezpieczeństwa publicznego do szefów WUBP i PUBP dotyczące dorocznej akcji obowiązkowych dostaw zboża dla państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 705 Nr 187. 1953 sierpień 11, Warszawa – Pismo okólne wiceministra bezpieczeństwa publicznego do szefów WUBP zalecające podjęcie działań w związku z uroczystościami kościelnymi 15 i 16 sierpnia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 708 35 Nr 188. 1953 sierpień 24, Warszawa – Pismo okólne dyrektora Gabinetu Ministra BP do szefów WUBP w sprawie obowiązku nadsyłania do Departamentu Śledczego MBP meldunków z wyjaśnieniami przypadków zatrzymań osób powyżej 48 godzin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 710 Nr 189. 1953 wrzesień 10, Warszawa – Zarządzenie nr 049/53 dyrektora Gabinetu Ministra BP o przeciwdziałaniu wrogiej agitacji i działalności w związku z rozpoczynającym się procesem bp. Czesława Kaczmarka, ordynariusza kieleckiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 712 Nr 190. 1953 wrzesień 25, Warszawa – Pismo okólne wiceministra bezpieczeństwa publicznego do szefów WUBP i PUBP w sprawie niewykonania planu skupu zboża we wrześniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 717 Nr 191. 1953 wrzesień 29, Warszawa – Pismo okólne ministra bezpieczeństwa publicznego do szefów WUBP w sprawie wzmocnienia pracy agenturalnej „wewnątrz całego kleru i zakonów” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 720 Nr 192. 1953 wrzesień 30, Warszawa – Zarządzenie nr 045/53 dyrektora Gabinetu Ministra BP w sprawie nadużywania przez niektóre UBP uprawnień „odnośnie pobierania tzw. sankcji operacyjnych – postanowień prokuratorskich o zastosowaniu tymczasowego aresztu na dwa miesiące bez przedstawienia oficjalnych dokumentów obciążających” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 723 Nr 193. 1953 październik 2, Warszawa – Pismo okólne ministra bezpieczeństwa publicznego do szefów WUBP i PUBP w sprawie wrogich wystąpień w związku z aresztowaniem prymasa Polski kard. Stefana Wyszyńskiego . . . . . . . . . . . . . . 725 Nr 194. 1953 październik 20, Warszawa – Pismo okólne nr 010/53 dyrektora Gabinetu Ministra BP informujące o zakazie organizowania lokali konspiracyjnych w mieszkaniach funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa „oraz tych pracowników aparatu państwowego i działaczy społecznych, którzy zajmując poważne stanowiska, szeroko znani są z tej racji społeczeństwu” . . . . . . . . . . . . 727 Nr 195. 1953 październik 30, Warszawa – Rozkaz specjalny nr 046/53 ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie nadania odznaczeń państwowych oraz premii pieniężnych funkcjonariuszom aparatu bezpieczeństwa „za aktywny udział w rozpracowaniu antyludowego ośrodka kierowanego przez biskupa Kaczmarka” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 728 Nr 196. 1953 listopad 6, Warszawa – Pismo okólne dyrektora Gabinetu Ministra BP do szefów WUBP w sprawie przesyłania przez niektóre UBP do instancji partyjnych doniesień agenturalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 740 Nr 197. 1953 listopad 7, Warszawa – Zarządzenie nr 057/53 ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie zabezpieczenia operacyjnego akcji częściowej obniżki cen artykułów powszechnego spożycia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 742 Nr 198. 1953 listopad 21, Warszawa – Pismo okólne wiceministra bezpieczeństwa publicznego do szefów WUBP oraz komendantów wojewódzkich MO w sprawie pracy z osadzonymi w więzieniach i aresztach za opór w obowiązkowych dostawach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 746 36 Nr 199. 1953 listopad 30, Warszawa – Pismo okólne dyrektora Gabinetu Ministra BP w sprawie meldunków dziennych szefów WUBP . . . . . . . . . . . . . . . . . . 748 Nr 200. 1953 listopad 30, Warszawa – Pismo okólne nr 012/53 dyrektora Gabinetu Ministra BP w sprawie współdziałania urzędów bezpieczeństwa publicznego z organami Zwiadu Wojsk Ochrony Pogranicza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 750 Nr 201. 1953 grudzień 17, Warszawa – Pismo okólne dyrektora Gabinetu Ministra BP do szefów WUBP i PUBP w sprawie „prowadzenia rozmów i całej pracy politycznej i operacyjnej z chłopami osadzonymi w więzieniach i aresztach za opór w obowiązkowych dostawach” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 752 Nr 202. 1953 grudzień 19, Warszawa – Pismo okólne dyrektora Gabinetu Ministra BP do szefów WUBP i PUBP o konieczności zróżnicowanego podejścia do chłopów represjonowanych za niewywiązywanie się z obowiązku dostaw . . . . . 755 Nr 203. 1954 luty 13, Warszawa – Pismo okólne wiceministra bezpieczeństwa publicznego do szefów WUBP PUBP w sprawie „zabezpieczenia wiosennej kampanii siewnej przed działalnością wroga” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 761 Nr 204. 1954 luty 22, Warszawa – Zarządzenie nr 08/54 wiceministra bezpieczeństwa publicznego o przejęciu zadań operacyjnych wykonywanych przez wydziały ochrony w jednostkach organizacyjnych gospodarki narodowej przez odpowiednie urzędy bezpieczeństwa publicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 764 Nr 205. 1954 luty 25, Warszawa – Rozkaz nr 03/54 ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie likwidacji bandytyzmu na wsi oraz wytyczne p.o. dyrektora Departamentu III MBP do tego rozkazu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 767 Nr 206. 1954 marzec 5, Warszawa – Rozkaz karny nr 06/54 ministra bezpieczeństwa publicznego w związku z preparowaniem przez WUBP we Wrocławiu „materiałów o rzekomym istnieniu szpiegowskiej organizacji” . . . . . . . . . . . . . . 776 Nr 207. 1954 maj 19, Warszawa – Rozkaz nr 012/54 ministra bezpieczeństwa publicznego o pracy organów bezpieczeństwa publicznego za granicą . . . . . . . . 785 Nr 208. 1954 sierpień 20, Warszawa – Instrukcja nr 02/54 wiceministra bezpieczeństwa publicznego o zwalczaniu wrogiej działalności podziemia rewizjonistycznego i wywiadu adenauerowskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 792 Nr 209. 1954 sierpień 30, Warszawa – Instrukcja nr 03/54 dyrektora Departamentu VIII MBP do rozkazu organizacyjnego nr 052 ministra bezpieczeństwa publicznego z 25 czerwca 1954 r. w sprawie struktury jednostek podległych Departamentowi VIII (walka z wrogą działalnością w transporcie) . . . . . . . . . . . 800 Nr 210. 1954 październik 14, Warszawa – Zarządzenie nr 065/54 wiceministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie operacyjnego zabezpieczenia wyborów rad narodowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 804 Nr 211. 1954 listopad [?], Warszawa – Wnioski resortu bezpieczeństwa publicznego w sprawie opracowania korespondencji krajowej i zagranicznej oraz paczek i innych przesyłek wpływających z zagranicy do kraju . . . . . . . . . . . . . . 808 Nr 212. 1954 grudzień 9, Warszawa – Ramowe wytyczne dla szefów WUBP w sprawie opracowania projektów organizacyjnych i etatowych wojewódzkich 37 urzędów do spraw bezpieczeństwa publicznego i powiatowych urzędów (delegatur) do spraw bezpieczeństwa publicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 810 Nr 213. 1954 grudzień 10, Warszawa – Ostatni rozkaz ministra bezpieczeństwa publicznego informujący funkcjonariuszy aparatu BP o zniesieniu urzędu Ministra Bezpieczeństwa Publicznego i utworzeniu Ministerstwa Spraw Wewnętrznych oraz Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 816 Nr 214. 1954 grudzień 10, Warszawa – Rozkaz nr 1 przewodniczącego Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego informujący funkcjonariuszy aparatu BP o utworzeniu Ministerstwa Spraw Wewnętrznych oraz Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 819 Nr 215. 1954 grudzień 28, Warszawa – Zarządzenie nr 04/54 przewodniczącego Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego w związku z osłabieniem pracy z siecią agenturalno-informacyjną . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 821 Nr 216. 1954 grudzień 29, Warszawa – Zarządzenie nr 05/54 przewodniczącego Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego w sprawie nowej struktury organizacyjnej Komitetu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 825 Nr 217. 1955 luty 2, Warszawa – Pismo okólne sekretarza KdsBP do kierowników wojewódzkich urzędów ds. bezpieczeństwa publicznego w związku z brakiem „aktywności w pracy nad pozyskiwaniem nowej, wartościowej agentury i osiąganiu dalszych postępów w prowadzonych sprawach i rozpracowaniach wrogich ośrodków” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 829 Nr 218. 1955 luty 15, Warszawa – Notatka dotycząca przedsięwzięć Komitetu ds. BP i MSW w sprawie wrogiej akcji ulotkowej Komitetu Wolnej Europy . . . 832 Nr 219. 1955 luty 19, Warszawa – Instrukcja nr 02/55 I zastępcy przewodniczącego KdsBP w sprawie zabezpieczenia terenu przed kolportażem ulotek pochodzenia zagranicznego w języku polskim oraz ujawniania kolporterów tych ulotek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 835 Nr 220. 1955 marzec 11, Warszawa – Uchwała Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego o zasadach pracy z agenturą, prowadzeniu rozpracowań agenturalnych i ewidencji operacyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 839 Nr 221. 1955 marzec 18, Warszawa – Pismo okólne sekretarza KdsBP do dyrektorów departamentów operacyjnych Komitetu i kierowników WUdsBP w sprawie przekazywania materiałów dotyczących członków PZPR do archiwum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 853 Nr 222. 1955 kwiecień 2, Warszawa – Zarządzenie nr 012/55 zastępcy przewodniczącego KdsBP w sprawie zasad korzystania z kartoteki sieci agenturalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 856 Nr 223. 1955 maj 5, Warszawa – Zarządzenie nr 029/55 I zastępcy przewodniczącego KdsBP w sprawie zweryfikowania rozpracowań wrogich ośrodków wywiadowczych i osób prowadzących wrogą działalność przeciwko PRL . . . . 859 Nr 224. 1955 czerwiec 10, Warszawa – Notatka służbowa p.o. dyrektora Departamentu VII KdsBP oraz zastępcy szefa Zarządu IV Głównego Zarządu Infor38 macji MON w sprawie podporządkowania aparatu śledczego organów Informacji WP Komitetowi ds. BP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 861 Nr 225. 1955 czerwiec 14, Warszawa – Notatka służbowa wicedyrektora Departamentu X KdsBP oraz szefa Oddziału VII Głównego Zarządu Informacji MON w sprawie połączenia poszczególnych działów Oddziału VII GZI i Departamentu X w jedną organizacyjną całość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 864 Nr 226. 1955 czerwiec 23, Warszawa – Zarządzenie nr 051/55 zastępcy przewodniczącego KdsBP w sprawie zasad aktualizacji kartotek ogólnoinformacyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 866 Nr 227. 1955 lipiec 7, Warszawa – Zarządzenie nr 059/55 przewodniczącego KdsBP o zasadach współpracy organów bezpieczeństwa publicznego i Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego wraz z instrukcją . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 871 Nr 228. 1955 lipiec 19, Warszawa – Zarządzenie nr 065/55 przewodniczącego KdsBP oraz ministra spraw wewnętrznych o zasadach współpracy organów bezpieczeństwa publicznego i Milicji Obywatelskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 875 Nr 229. 1955 sierpień 10, Warszawa – Rozkaz nr 075/55 przewodniczącego KdsBP w sprawie gazety „Oręż Walki” wydawanej przy WUdsBP w Krakowie bez zgody Komitetu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 880 Nr 230. 1955 wrzesień 3, Warszawa – Instrukcja nr 089/55 dyrektora Departamentu III KdsBP w sprawie zwalczania bandytyzmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 882 Nr 231. 1955 wrzesień 3, Warszawa – Uchwała nr 683/55 Rady Ministrów o włączeniu wojskowych organów bezpieczeństwa oraz ich zakresu działania do Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 892 Nr 232. 1955 wrzesień 14, Warszawa – Zarządzenie nr 094/55 przewodniczącego KdsBP, ministra spraw wewnętrznych i ministra obrony narodowej o włączeniu organów Informacji MON i Wojsk Wewnętrznych do Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 895 Nr 233. 1955 wrzesień 17, Warszawa – Rozkaz nr 096/55 przewodniczącego KdsBP o współdziałaniu organów bezpieczeństwa publicznego z organami Informacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 898 Nr 234. 1955 październik 4, Warszawa – Zarządzenie nr 0100/55 przewodniczącego KdsBP o organizacji pracy agenturalno-operacyjnej na obronnych, kluczowych i innych obiektach gospodarki narodowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 902 Nr 235. 1955 październik 14, Warszawa – Zarządzenie nr 0108/55 I zastępcy przewodniczącego KdsBP w sprawie uaktywnienia pracy operacyjnej Departamentu II Komitetu w zakresie rozpracowania placówek dyplomatyczno-konsularnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 910 Nr 236. 1955 październik 21, Warszawa – Pismo okólne I zastępcy przewodniczącego KdsBP do kierowników WUdsBP w związku z przybyciem gości zagranicznych na 10-lecie ruchu postępowych katolików (Stowarzyszenia „PAX”) w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 915 39 Nr 237. 1955 październik 24, Warszawa – Zarządzenie nr 0113/55 I zastępcy przewodniczącego KdsBP w sprawie agentury celnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 918 Nr 238. 1955 listopad 10, Warszawa – Uchwała Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego w sprawie wzmocnienia pracy wywiadowczej . . . . . . . . . . . . . . . . 923 Nr 239. 1955 listopad 24, Warszawa – Zarządzenie nr 0124/55 przewodniczącego KdsBP w sprawie przekazywania przedmiotów wartościowych przesyłanych przez obce ośrodki wywiadowcze, a przejmowanych przez organa bezpieczeństwa na rzecz Skarbu Państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 934 Nr 240. 1955 grudzień 21, Warszawa – Zarządzenie nr 0140/55 I zastępcy przewodniczącego KdsBP w sprawie „wzmocnienia walki z elementami i grupami rewizjonistycznymi o szowinistycznych, niemieckich zapędach” w związku z listem Sekretariatu KC PZPR w sprawie stosunku do autochtonów oraz uchwałą Sekretariatu KC PZPR dotyczącą ludności niemieckiej zamieszkałej w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 936 Nr 241. [1955, Warszawa] – Projekt rozkazu nr 096 /55 przewodniczącego KdsBP o współdziałaniu organów bezpieczeństwa publicznego z organami Informacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 940 Nr 242. 1956 styczeń 11, Warszawa – Zarządzenie nr 02/56 zastępcy przewodniczącego KdsBP o zasadach korzystania w celach operacyjnych z pracy „W” wraz z załącznikiem – instrukcją dyrektora Biura „W” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 947 Nr 243. 1956 styczeń 30, Warszawa – Zatwierdzony przez przewodniczącego KdsBP zakres pracy wydziałów „W” (perlustracja korespondencji) i samodzielnych sekcji „W” WUdsBP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 954 Nr 244. 1956 luty 21, Warszawa – Pismo okólne zastępcy przewodniczącego KdsBP do dyrektorów Komitetu, kierowników WUdsBP, PUdsBP w sprawie obowiązku zaprowadzenia osobistych kont funkcjonariuszy resortu bezpieczeństwa publicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 956 Nr 245. 1956 luty 24, Warszawa – Pismo okólne zastępcy przewodniczącego KdsBP do kierowników WUdsBP w Gdańsku i Szczecinie dotyczące działalności przemytniczej wśród sieci agenturalnej aparatu bezpieczeństwa . . . . . . . . . . 959 Nr 246. 1956 luty 25, Warszawa – Pismo okólne dyrektora Gabinetu Przewodniczącego KdsBP do dyrektorów departamentów Komitetu, kierowników WUdsBP, PUdsBP i delegatur, szefów zarządów Informacji w sprawie przeciwdziałania wrogiej propagandzie w związku z XX Zjazdem Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 961 Nr 247. 1956 marzec 7, Warszawa – Pismo okólne nr 016/56 zastępcy przewodniczącego KdsBP o trybie eliminowania z sieci agenturalnej i przekazywania na łączność organów bezpieczeństwa publicznego tajnych współpracowników zwolnionych ze służby wojskowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 963 Nr 248. 1956 kwiecień 28, Warszawa – Zarządzenie nr 032/56 przewodniczącego KdsBP o dokonywaniu nowych werbunków agenturalnych wśród byłych więźniów zwolnionych w wyniku amnestii z 27 kwietnia 1956 r. . . . . . . . . . . . . 967 40 Nr 249. 1956 maj 17, Warszawa – Zarządzenie nr 038/56 zastępcy przewodniczącego KdsBP w sprawie operacyjnego zabezpieczenia XXV Międzynarodowych Targów Poznańskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 970 Nr 250. 1956 czerwiec 26, Warszawa – Projekt dekretu w sprawie przejścia więziennictwa do zakresu działania Ministerstwa Sprawiedliwości, wraz z uzasadnieniem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 974 Nr 251. 1956 czerwiec 29, Warszawa – Rozkaz nr 51 przewodniczącego KdsBP w sprawie zwolnienia ze służby w wojskowych organach bezpieczeństwa oficerów, „którzy dopuścili się naruszenia metod pracy śledczej” (dotyczy rewizji sprawy gen. Tatara) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 977 Nr 252. 1956 czerwiec 30, Warszawa – Telefonogram przewodniczącego KdsBP do kierowników WUdsBP zalecający w związku z wydarzeniami poznańskimi 28 czerwca 1956 r. utrzymanie stanu pogotowia w aparacie bezpieczeństwa publicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 979 Nr 253. 1956 lipiec 1, Warszawa – Telefonogram przewodniczącego KdsBP do kierowników WUdsBP zalecający w związku z wypadkami poznańskimi 28 czerwca 1956 r. m.in. wzmocnienie pracy agenturalnej w zakładach pracy, rozpracowywania operacyjnego figurantów – organizatorów strajków, wystąpień pracowniczych, zabezpieczenie operacyjne masowych imprez . . . . . . . . . . 981 Nr 254. 1956 lipiec 3, Warszawa – Zarządzenie nr 52/56 przewodniczącego KdsBP i ministra spaw wewnętrznych w sprawie koordynacji działań w wypadku „prowokacyjnych wystąpień przeciw władzy ludowej” . . . . . . . . . . . . . . . . . 983 Nr 255. 1956 sierpień 7, Warszawa – Zarządzenie nr 065/56 zastępcy przewodniczącego KdsBP w sprawie uroczystości maryjnych w Częstochowie . . . . . . . . 986 Nr 256. 1956 sierpień 16, Warszawa – Zarządzenie nr 071/56 przewodniczącego KdsBP w sprawie zasad przyjmowania, przenoszenia ewidencji personalnej i zaopatrzenia pracowników Komitetu do spraw BP kierowanych do pracy specjalnej za granicą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 988 Nr 257. 1956 wrzesień 22, Warszawa – Zarządzenie nr 079/56 I zastępcy przewodniczącego KdsBP w związku ze zbliżającym się (rozpoczętym 27 września 1956 r.) procesem aresztowanych „za udział w prowokacji poznańskiej” . . . . . . 990 Nr 258. 1956 październik 12, Warszawa – Zarządzenie nr 085/56 przewodniczącego KdsBP w sprawie zorganizowania grupy kontrwywiadowczej w Berlinie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 992 Nr 259. 1956 listopad 2, Warszawa – Pismo okólne przewodniczącego KdsBP do funkcjonariuszy organów BP w kraju w sprawie przeciwdziałania „wszelkim awanturniczym wystąpieniom ze strony reakcji i nieodpowiedzialnych elementów” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 995 Nr 260. 1956 listopad 3, Warszawa – Pismo okólne przewodniczącego KdsBP do dyrektorów departamentów Komitetu ds. BP, kierowników WUdsBP i PUdsBP w sprawie pracy operacyjnej organów bezpieczeństwa publicznego . . . . . . . . . . 997 41 42 Rok 1944 (nr 1–12) 43 44 Nr 1 1944 lipiec 28, Lublin – Zarządzenie nr 1 kierownika Resortu Bezpieczeństwa Publicznego PKWN wzywające do zdawania broni przez ludność Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego Zarządzenie a(nr 1)a kierownika Resortu Bezpieczeństwa Publicznego1 Godzina wyzwolenia Polski, jaką przeżywamy, budzi wśród ludności terenów uwolnionych od wroga głęboki entuzjazm i szlachetne pragnienie najszybszego wzięcia bezpośredniego udziału w zbrojnej walce z hitlerowskim najeźdźcą i przepędzeniu niemieckich okupantów z reszty polskich ziem. Na podstawie dekretów Krajowej Rady Narodowej o jednolitym Wojsku Polskim i utworzeniu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego1 wydanych dnia 21 lipca 1944 r. wszystkie polskie formacje wojskowe mają się podporządkować Polskiemu Komitetowi Wyzwolenia Narodowego i powołanemu przez niego Naczelnemu Dowództwu Wojsk Polskich. Entuzjazm, z jakim spotyka się Wojsko Polskie na całym terenie wyzwolonym, świadczy o wielkim przywiązaniu narodu polskiego do swojej armii, masowe zaciąganie się w szeregi Wojska Polskiego świadczy o głębokim zrozumieniu idei czynu zbrojnego, co jest naczelnym celem Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Przywiązanie narodu do munduru polskiego żołnierza, pęd najszerszych mas Polaków do walki zbrojnej o wolną i demokratyczną Polskę usiłują wykorzystać Numer zarządzenia wpisany ołówkiem kopiowym. Na temat szefów polskiej bezpieki oraz struktur resortu bezpieczeństwa publicznego w Polsce i w innych europejskich krajach socjalistycznych zob.: A. Dudek, A. Paczkowski, Polska [w:] Czekiści. Organa bezpieczeństwa w europejskich krajach bloku wschodniego 1944–1989, red. Ł. Kamiński, K. Persak, Warszawa 2010, s. 393–468; H. Dominiczak, Organy bezpieczeństwa PRL 1944–1990. Rozwój i działalność w świetle dokumentów MSW, Warszawa 1997; R. Terlecki, Miecz i tarcza komunizmu. Historia aparatu bezpieczeństwa w Polsce 1944–1990, Kraków 2007; por. B. Kopka, Przegląd głównych instytucji aparatu represji III Rzeszy Niemieckiej, Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich i Polski Ludowej [w:] Informator o zasobie archiwalnym Instytutu Pamięci Narodowej (stan na dzień 31 grudnia 2008 roku), red. J. Bednarek, R. Leśkiewicz, Warszawa 2009, s. 29–48. 1 J. Stępień, Pierwsze decyzje. Protokoły posiedzeń Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego 21 lipca – 6 sierpnia 1944 r., „Teki Archiwalne” 2000, seria nowa t. 5 (27), s. 151–196; Stosunki polsko-radzieckie w latach 1917–1945. Dokumenty i materiały, oprac. E. Basiński, Warszawa 1967, s. 374–416. Por. K. Kersten, Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego 22 VII – 31 XII 1944, Lublin 1965; M. Lipska, Aparat administracyjny PKWN, „Czasy Nowożytne” 2005, t. 18–19, s. 27–34; W. Materski, Dyplomacja Polski „lubelskiej”: lipiec 1944 – marzec 1947, Warszawa 2007; A. Skrzypek, Mechanizmy uzależnienia. Stosunki polsko-radzieckie 1944–1957, Pułtusk 2002; T. Żenczykowski, Dwa komitety 1920, 1944. Polska w planach Lenina i Stalina. Szkic historyczny, Łomianki [b.d.w.] (opracowano na podstawie wydania: Paryż 1983), s. 59–145. a–a 45 wrogie elementy często związane z niemiecką agenturą. Z niektórych miejscowości nadchodzą wiadomości o potajemnej mobilizacji proklamowanej przez nieodpowiedzialne jednostki. Wobec tego oświadczam, co następuje: 1. Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego powołany przez Krajową Radę Narodową jest w chwili obecnej jedynym przedstawicielem suwerenności narodu polskiego i jedynie Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego władny jest proklamować mobilizację do Armii Polskiej. Mobilizacja taka jawnie przeprowadzona będzie w swoim czasie na polecenie Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego przez jego organy w terenie: wojewódzkie, powiatowe, miejskie i gminne rady narodowe. 2. Nie należy dawać posłuchu jakimkolwiek nakazom mobilizacyjnym niepochodzącym od polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, a tych, którzy nakazy takie wydają, należy przytrzymywać i oddawać do dyspozycji władz Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Cała broń posiadana przez ludność musi być niezwłocznie zdana organom Milicji Obywatelskiej2, względnie miejscowym radom narodowym. Przestrzegam, że każdy, kto poza organami Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego będzie podejmował próby jakiejkolwiek mobilizacji lub przechowywał broń bez pozwolenia organów Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, będzie karany z całą surowością prawa wojennego. Lublin3, 28 lipca 1944 roku Jej istnienie formalnie sankcjonował dekret PKWN z 7 X 1944 r. (DzU nr 7, poz. 33), chociaż faktycznie – jak wskazuje cytowane powyżej zarządzenie – pierwsze jej jednostki pojawiły się pod koniec lipca tego roku. Październikowy akt z 1944 r. został zastąpiony nowym dekretem o Milicji Obywatelskiej z 20 VII 1954 r. (DzU nr 34, poz. 143), w którym zakres działalnia MO został określony podobnie. Po raz kolejny zakres działalnia i uprawnienia MO zostały określone w art. 6 i 7 dekretu o organizacji i zakresie działania Milicji Obywatelskiej z 21 XII 1955 r. (DzU nr 46, poz. 311). Więcej patrz: D. Byszuk, Wojewódzka Komenda Milicji Obywatelskiej w Rzeszowie. Struktura organizacyjna i obsada personalna w latach 1944–1954, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2004, nr 1 (1), s. 71–100; A. Dziurok, Początki milicji na Górnym Śląsku, „Biuletyn IPN” 2002, nr 6 (16), s. 45–48; Z. Jakubowski, Milicja Obywatelska 1944–1948, Warszawa 1988; P. Majer, Milicja Obywatelska 1944– –1957. Geneza, organizacja, działalność, miejsce w aparacie władzy, Olsztyn 2004; idem, Milicja Obywatelska w systemie organów władzy PRL (zarys problematyki i źródła), Toruń 2003; idem, Milicyjna agentura 1944–1957, „Dzieje Najnowsze” 2005, nr 1, s. 47–68; T. Pączek, Struktura organizacyjna Milicji Obywatelskiej w Słupsku i powiecie słupskim w latach 1945–1954, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2009, nr 1 (7), s. 41–76. Por. AIPN, 1666/588, E. Ura, Milicja Obywatelska w PRL. Pozycja prawna i zakres działalności, Warszawa: ASW 1975. 3 W dniach 25–27 VII 1944 r. siedzibą RBP PKWN był Chełm, później przeniesiono ją do Lublina; Ochrona bezpieczeństwa państwa i porządku publicznego w Polsce 1944–1988, red. T. Walichnowski, Warszawa 1989, s. 15; L. Chajn, Kiedy Lublin był Warszawą, Warszawa 1964. 2 46 Kierownik Resortu Bezpieczeństwa Publicznego Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (–) Stanisław Radkiewicz4 Źródło: AIPN, 01225/9, k. 1, obwieszczenie. Stanisław Radkiewicz (1903–1987) – funkcjonariusz KPP (1925–1938); w l. 1938–1939 cieśla budowlany w Warszawie. W l. 1940–1942 w ACz, w 1941 r. ewakuowany w głąb ZSRR, w l. 1942–1943 pomocnik rolny w kołchozie (Woroneż). Skierowany do służby w WP (15 VIII 1943 – 21 VII 1944) i na początku 1944 r. oddelegowany do pracy w Moskwie jako zastępca sekretarza Centralnego Biura Komunistów Polskich w ZSRR, członek ZG ZPP (IV–VII 1944), jednocześnie pracował – jak pisał w życiorysie – w sztabie partyzanckim w Moskwie. Kierownik RBP PKWN od 22 VII do 31 XII 1944 r., następnie minister BP (1945–1954), członek KC PPR (VIII 1944 – XII 1948), członek Biura Politycznego KC PPR (XII 1945 – XII 1948), członek KC PZPR (XII 1948 – V 1957) członek Biura Politycznego KC PZPR (XII 1948 – VII 1955). 9 XII 1954 odwołany ze stanowiska ministra BP; minister PGR (XII 1954 – XI 1956). 18 V 1957 r. wykluczony z KC i z partii. Żona Stanisława Radkiewicza, Rita Radkiewicz z d. Taich, była dyrektorem Wytwórni Filmów Dokumentalnych przy ul. Chełmskiej w Warszawie. AIPN, 2347/13; AIPN, 2174/1529; Akta personalne MON; Słownik biograficzny Europy Środkowo-Wschodniej XX wieku, red. W. Roszkowski, J. Kofman, Warszawa 2004, s. 1041; http:// katalog.bip.ipn.gov.pl . Tu i dalej biogramy opracowano na podstawie: AIPN, 01435/14, t. 1–2, Służba Bezpieczeństwa w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w latach 1944–1978, Centrala, t. 1–2, [Warszawa]: Biuro „C” MSW 1978, druk tajny; klauzulę tajności zniesiono decyzją nr 104 MSWiA z 15 IV 1999 r. – przedruk: M. Piotrowski, Ludzie bezpieki w walce z Narodem i Kościołem. Służba Bezpieczeństwa w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w latach 1944–1978. Centrala, Lublin: Klub Inteligencji Katolickiej 1999 (na stronie redakcyjnej podano, że „książkę dofinansował Robert Luśnia”, który w l. 1983–1988 był zarejestrowany jako TW „Nonparel”); Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. I, 1944– –1956, red. K. Szwagrzyk, Warszawa 2005; T. Mołdawa, Ludzie władzy 1944–1991. Władze państwowe i polityczne Polski według stanu na dzień 28 II 1991, Warszawa 1991; http://katalog.bip.ipn.gov.pl. 4 47 Nr 2 1944 sierpień 10, Lublin – Zarządzenie nr 2 kierownika Resortu Bezpieczeństwa Publicznego PKWN wzywające do zwrotu mienia zagrabionego podczas okupacji niemieckiej Zarządzenie a(nr 2)a kierownika Resortu Bezpieczeństwa Publicznego W okresie obecnej wojny, a w szczególności w czasie, gdy na miejscu nie było żadnej władzy, jednostki pozbawione hamulców moralnych korzystały z tego stanu, grabiły mienie państwowe, samorządowe, społeczne, jak również stanowiące własność poszczególnych obywateli. Także w okresie okupacji niektóre jednostki grabiły mienie obywateli, których zbrodnicze represje okupanta pozbawiły możności obrony. W uwzględnieniu anormalnych warunków wywołanych wojną i okupacją poprzedzam kierowanie tych spraw do sądów karnych wezwaniem publicznym wszystkich grabicieli, by w nieprzekraczalnym terminie ośmiu dni na posterunkach miejscowej Milicji Obywatel[skiej] zwrócili zagrabione mienie1. Kto nie usłucha niniejszego wezwania, oddany będzie po upływie określonego terminu pod sąd, który zastosuje najsurowszą karę. Apeluję do ogółu społeczeństwa, by współdziałało z organami władz bezpieczeństwa w akcji wyjaśnienia i ukarania grabicieli. Lublin, dn. 10 sierpnia 1944 r. Kierownik Resortu Bezpieczeństwa Publicznego Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (Stanisław Radkiewicz) Źródło: AIPN, 01225/9, k. 3, obwieszczenie. Numer zarządzenia wpisany piórem wiecznym. Regulacja była zgodna z rewolucyjnym zawołaniem Włodzimierza Lenina: „Rabuj zrabowane!”. a–a 1 48 Nr 3 1944 październik 4, Lublin – Okólnik nr 1 kierownika Resortu Bezpieczeństwa Publicznego PKWN do naczelników więzień i dyrektorów zakładów wychowawczo-poprawczych o przejęciu nadzoru nad tymi placówkami przez Resort Bezpieczeństwa Publicznego Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego Resort Bezpieczeństwa Publicznego Nr 486/BP Lublin, dn. 4 października 1944 r. Okólnik nr 1 Do naczelników więzień i dyrektorów zakładów wychow[awczo]-poprawczych1 Do wiadomości i ścisłego wykonania. 1. Więzienia i zakłady wych[owawczo]-poprawcze dla nieletnich podlegają kierownikowi Resortu Bezpieczeństwa Publicznego, który wykonywa nad nimi nadzór i naczelne kierownictwo aż do odwołania. 2. Nadzór bezpośredni nad więźniami i zakładami sprawuje Wydział Więziennictwa przy Resorcie Bezpieczeństwa Publicznego, do którego należy odnosić się we wszelkich sprawach organizacyjnych i administracyjno-gospodarczych2. Na początku sprawy więziennictwa należały do kompetencji Resortu Sprawiedliwości Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (Referat Więziennictwa). Jednakże w wyniku decyzji politycznej prawdopodobnie z początku IX 1945 r. system penitencjarny przekazano do pionu operacyjnego Kontrwywiadu Resortu Bezpieczeństwa Publicznego PKWN (Sekcja Więziennictwa). 4 X 1944 r. Sekcja Więziennictwa przekształciła się w samodzielną jednostkę organizacyjną – Wydział Więziennictwa, a od 1 XI tr. w Wydział Więziennictwa i Obozów RBP PKWN z Teodorem Dudą jako kierownikiem na czele. Od 2 I 1945 r. funkcjonował Departament Więziennictwa i Obozów MBP, stanowiący od 6 IX 1945 r. Departament VI MBP; od 10 VIII 1946 do XII 1954 r. Departament Więziennictwa MBP. Od 7 XII 1954 r. w wyniku reorganizacji resortu bezpieczeństwa publicznego istniał Departament Więziennictwa MSW, a od 19 III 1955 r. Centralny Zarząd Więziennictwa MSW. 1 XI 1956 r. więziennictwo przeszło w zakres działania Ministerstwa Sprawiedliwości (Centralny Zarząd Więziennictwa, od 23 XII 1969 r. Centralny Zarząd Zakładów Karnych i Aresztów Śledczych, a od 26 X 1970 r. Centralny Zarząd Zakładów Karnych). AAN, Zespół Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, 1744, Inwentarz, s. 1–7; AIPN, 0990/1, t. 1, k. 58; K. Bedyński, Historia więziennictwa Polski Ludowej 1944–1956, Warszawa 1988; Z. Karl, Krótki zarys struktury organizacyjnej więziennictwa polskiego w latach 1944–1956, „Przegląd Więziennictwa” 1962, nr 2 (cz. 2: nr 17), s. 3 i n.; J. Utrat-Milecki, Więziennictwo w Polsce w latach 1944–56, „Studia Iuridica” 1995, t. 27, s. 93–134; T. Wolsza, W cieniu Wronek, Jaworzna i Piechcina… 1945–1956. Życie codzienne w polskich więzieniach, obozach i ośrodkach pracy więźniów, Warszawa 2003; por. dokumenty nr 6, 250 oraz następny przypis. 2 Dalej zob. pełny tekst okólnika nr 42 (5) ministra BP i dyrektora Departamentu Więziennictwa i Obozów MBP z 25 IV 1945 r. w sprawie wykonania nadzoru nad więzieniami i obozami pracy w: B. Kopka, Obóz w Jaworznie w systemie polskiego gułagu [w:] Obóz dwóch totalitaryzmów. 1 49 3. Do czasu wydania nowej ustawy (regulaminu przepisów służbowych i gospodarczych) naczelnicy więzień i dyrektorzy zakładów winni oprzeć organizację życia więziennego na przepisach sprzed 1939 r. 4. Wszelkie sprawozdania oraz zapytania w sprawach wątpliwych należy kierować drogą służbową do Wydziału Więziennictwa3. Kierownik Wydziału Więziennictwa Kierownik Resortu (–) A[dam] Wróblewski4 Bezpieczeństwa Publicznego PKWN (–) Radkiewicz St[anisław] Za zgodnośća Źródło: AIPN, 01225/13, k. 33, druk. Jaworzno 1943–1956, t. 2, red. R. Terlecki, Jaworzno 2007, s. 20–22. Por. W. Janowski, Działalność Departamentu Więziennictwa i Obozów Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego w 1945 r., „Teki Archiwalne” 2006, seria nowa t. 9 (31), s. 203–242; Protokoły z odpraw, zjazdów i narad kierownictwa Departamentu Więziennictwa Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego z naczelnikami więzień i obozów pracy (1944–1954), oprac. M. Jabłonowski, W. Janowski, Warszawa 2006, s. 29–33. a Poniżej nieczytelny podpis. 3 Okólnik uchylony 7 XII 1954 r. Tu i dalej informacje o uchyleniu regulacji podaję za: A. Kochański, Polska 1944–1991. Informator historyczny, t. I, Podział administracyjny. Ważniejsze akty prawne, decyzje i enuncjacje państwowe (1944–1956), Warszawa 1996. Por. AIPN, 01225/879, Skorowidz przepisów wydanych przez b. MBP za lata 1944–1954, mps, s. 194, [Warszawa:] KdsBP 1956; M. Motas, Przegląd przepisów karnych 1944–1956, „Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu – IPN” 1992, t. 34, s. 136–163; Skorowidz przepisów prawnych ogłoszonych w Dzienniku Ustaw i Monitorze Polskim w latach 1918–1939 oraz 1944–1992 (według stanu prawnego na dzień 1 lipca 1992 r.), Warszawa 1992; Wykaz niektórych aktów normatywnych dotyczących działalności aparatu bezpieczeństwa w latach 1944–1956 w: A. Kura, Represje aparatu bezpieczeństwa publicznego w latach 1944–1956, „Biuletyn IPN” 2002, nr 6 (16), s. 31–33. Zob. też AIPN, 0447/126, „Zeszyty Historyczne [ASW]” 1989, t. 9; W obronie władzy ludowej. Wybór wydarzeń z dziejów walk w obronie władzy ludowej w Polsce w latach 1944–1952, red. T. Walichnowski, Warszawa 1985. 4 Adam Wróblewski – z dn. 23 VIII 1944 r. przyjęty do pracy w RBP PKWN; p.o. kierownik Sekcji Więziennej RBP (IX–X 1944), inspektor Straży Więziennej (do IX 1945). AIPN, 0990/1, t. 1, k. 8. 50 Nr 4 1944 październik 9, [Lublin] – Zarządzenie nr 4 kierownika Resortu Bezpieczeństwa Publicznego PKWN o zorganizowaniu oddziału cenzury wojennej przy Wojewódzkim Urzędzie Bezpieczeństwa Publicznego w Lublinie Resort Bezpieczeństwa Publicznego Dnia 9 października 19441 Zarządzenie nr 4 Do Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa w Lublinie2 Resort Bezpieczeństwa Publicznego zarządza zorganizowaniem Oddziału Cenzury Wojennej przy wojewódzkim urzędzie bezpieczeństwa publicznego3. Wojewódzki Oddział Cenzury Wojennej utworzony być musi przy pocztowych punktach rozdzielczych województwa. Niezbędne instrukcje otrzymacie od Wydziału Cenzury Wojennej naszego resortu. Kierownik Resortu Bezpieczeństwa Publicznego (Stanisław Radkiewicz) Dzień wcześniej rozkazem organizacyjnym nr 024 naczelnego dowódcy WP powstał Wydział Cenzury Wojskowej przy Naczelnym Dowództwie WP. 2 Był to pierwszy wojewódzki urząd BP, utworzony w VIII 1944 r.; następny powstał WUBP w Rzeszowie, a potem w Białymstoku. O WUBP w Lublinie patrz: L. Piłat, Struktura organizacyjna i działalność Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Lublinie 1944–1945, „Studia Rzeszowskie” 1999, t. 6, s. 77–92; S. Poleszak, Pion śledczy WUBP w Lublinie. Struktura i ludzie (sierpień 1944 – kwiecień 1947), „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2005, nr 1 (2), s. 24–61; por. idem, Narodziny bezpieki. Powstawanie powiatowych urzędów bezpieczeństwa publicznego na Lubelszczyźnie. Od sierpnia 1944 do czerwca 1945 roku [w:] „Zwyczajny” resort. Studia o aparacie bezpieczeństwa 1944–1956, red. K. Krajewski, T. Łabuszewski, Warszawa 2005, s. 33–87. 3 W Resorcie Bezpieczeństwa Publicznego PKWN działał od 1 IX 1944 r. Wydział Cenzury (Wojennej), zajmujący się perlustracją korespondencji. 1 51 Nacz. Wydziału Cenzury (Wierbłowska [Hanna]4) Źródło: AIPN, 01225/9, k. 6, mps. Hanna Wierbłowska z d. Fagot (ur. 1893) – należała do SDKPiL (1916–1918), KPP (1918–1938), we Francji od 1925 do 1930 r. z rozkazu KPP (we Francji pracowała jako robotnica w fabryce i jako kierowniczka Domu Dziecięcego dla dzieci pracowników poselstwa radzieckiego); w czasie wojny w ZSRR, pracownik ZPP, Radia „Moskwa”. Kierownik Wydziału Cenzury Wojennej RBP (19 IX 1944), starszy inspektor Gabinetu Ministra BP (15 I 1946), zwolniona na własnę prośbę 1 IX 1949 r. i przeniesiona do rezerwy MBP. Wierbłowska w 1945 r. była przełożoną Marcela Reich-Ranickiego, cenzora w resorcie BP, który po konflikcie ze swoją bezpośrednią przełożoną „na własną prośbę” został przeniesiony do wywiadu – II Wydziału Samodzielnego MBP. Żona Stefana Wierbłowskiego (1904– –1978), członka KC PPR i przedstawiciela KC PPR w Moskwie, posła RP w Pradze, sekretarza generalnego MSZ. AIPN, 0193/7019, Akta osobowe funkcjonariusza; G. Gnauck, Marcel Reich-Ranicki. Polskie lata, Warszawa 2009, s. 88; P. Libera, Marcel Reich-Ranicki przed Centralną Komisją Kontroli Partyjnej 1950–1957, „Zeszyty Historyczne” 2009, z. 167, s. 188, 207; http://katalog.bip.ipn.gov.pl. 4 52 Nr 5 1944 październik 12, Lublin – Okólnik nr 3 kierownika Resortu Bezpieczeństwa Publicznego PKWN o obowiązku naczelników więzień i dyrektorów zakładów wychowawczo-poprawczych zawiadamiania centrali – Resortu Bezpieczeństwa Publicznego o wypadkach buntu, głodówek, samobójstw i ucieczek więźniów Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego Lublin, dn. 12 października 1944 Resort Bezpieczeństwa Publicznego Ściśle poufne Nr 562/BP Do naczelników więzień i dyrektorów aakładów wychow[awczo]-poprawczych Okólnik nr 3 Podaję do wiadomości, że w razie buntu, głodówki, samobójstwa więźnia lub ważniejszych wydarzeń w więzieniu mogących poruszyć opinię publiczną naczelnicy i przełożeni więzień oraz dyrektorzy zakładów powinni niezwłocznie o tym donieść telefonicznie lub telegraficznie Resortowi Bezpieczeństwa Publicznego – Wydział Więziennictwa oraz miejscowym władzom bezpieczeństwa publicznego. Poza tym należy przesłać raport ze szczegółowym podaniem przyczyn, które wydarzenia powyższe wywołały, oraz z podaniem wydanych w związku z tymi wydarzeniami zarządzeń. W razie usiłowania lub ucieczki więźnia naczelnicy więzień i dyrektorzy zakładów winni w obu wypadkach sporządzić dochodzenie i przesłać do Resortu Bezpieczeństwa Publicznego – Wydział Więziennictwa, a przeciwko winnym funkcjonariuszom Straży Więziennej wszcząć dochodzenia dyscyplinarne1. Referent Oddziału Penitencjarnego (–) A[ntoni] Piotrowski Kierownik Resortu Bezpieczeństwa Publicznego PKWN (–) Radkiewicz St[anisław] Źródło: AIPN, 01225/13, s. 29, druk. 1 Okólnik uchylony 10 III 1948 r. Zob. dalej dokument nr 18. 53 Nr 6 1944 listopad 21, [Lublin] – Instrukcja szefów Wydziału Nadzoru Naczelnej Prokuratury WP nad organami bezpieczeństwa publicznego oraz Wydziału Kontrwywiadu RBP PKWN, zatwierdzona m.in. przez kierownika RBP, w sprawie przestrzegania rozkazu nr 4/025 z 19 listopada 1944 r. „w przedmiocie uprawnień organów bezpieczeństwa publicznego dotyczących stosowania aresztu oraz obowiązków naczelników więzień w odniesieniu do przestrzegania terminów przetrzymywania aresztowanych” „Zatwierdzam” „Zatwierdzam” Naczelny Prokurator WP Kierownik Resortu Bezp[ieczeństwa] Publ[icznego] [Jan] Mastalerz1 płka Radkiewicz, ppłkb dnia 21 XI 1944 r. dniac XI 1944 r. Instrukcja W wykonaniu rozkazu nr 4/025 z dnia 19 listopada 1944 r.2 w przedmiocie uprawnień organów bezpieczeństwa publicznego dotyczących stosowania aresztu oraz obowiązków naczelników więzień w odniesieniu do przestrzegania terminów przetrzymywania aresztowanych, zarządzamy co następuje: Obok podpis odręczny. Zwraca uwagę brak podpisu S. Radkiewicza, a na końcu instrukcji R. Romkowskiego. c Puste pole; brak daty dziennej. 1 Jan Mastalerz (ur. 1894) – stalinowski prokurator, sędzia. Rozkazem Głównej Prokuratury Wojennej Armii Czerwonej z 15 II 1944 r. oddelegowany do służby w WP: prokurator Prokuratury PSZ w ZSRS (od 15 II 1944) i Naczelny Prokurator Wojskowy (od 2 IX 1944 r.). Od I 1946 do III 1947 r. I zastępca prezesa NSW. 21 III 1947 r. powrócił do Związku Sowieckiego; K. Szwagrzyk, Prawnicy czasu bezprawia. Sędziowie i prokuratorzy wojskowi w Polsce 1944–1956, Kraków – Wrocław 2005, s. 369–370; idem, Oficerowie sowieccy w strukturach wymiaru sprawiedliwości Wojska Polskiego, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2005, nr 1 (2), s. 16–17. 2 Zob. dołączoną do książki płytę DVD, rocznik 1944 – ostatni dokument sygnowany przez Mastalerza i Radkiewicza oraz w: Rok pierwszy. Powstanie i działalność aparatu bezpieczeństwa publicznego na Lubelszczyźnie (lipiec 1944 – czerwiec 1945), red. L. Pietrzak, S. Poleszak, R. Wnuk, M. Zajączkowski, Warszawa 2004, s. 96–97. Zastosowanie rozkazu i instrukcji w praktyce zob. m.in.: Z. Leszczyńska, Procesy sądowe w latach 1944–1956 wobec członków organizacji niepodległościowych na Lubelszczyźnie [w:] Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Polsce lat 1944–1956, red. W. Kulesza, A. Rzepliński, Warszawa 2001, s. 135–152. a b 54 1. We wszystkich wypadkach, kiedy organy bezpieczeństwa publicznego będą miały dostateczny materiał uzasadniający podejrzenie o popełnienie przestępstwa przewidzianego w art.art. 85–99 i 101–103 KKW i dekretem o ochronie państwa3, z których to wypadków wymienimy przykładowo: przychwycenie na gorącym uczynku, dowody rzeczowe pozyskane w rezultacie rewizji, zeznania świadków i podejrzanego itp., i uznawszy, że pozostawienie na wolności podejrzanego sprawcy tego przestępstwa byłoby ze szkodą dla wymiaru sprawiedliwości4, sporządzą uzasadnione zdobytymi materiałami postanowienia o zastosowaniu środka zapobiegawczego – aresztu tymczasowego. 2. Postanowienie takie winno być zaopatrzone w sankcje właściwego prokuratora wojskowego. 3. W wypadkach wyjątkowych, kiedy uprzednie uzyskanie sankcji prokuratorskiej jest niemożliwe, a pozostawienie dalsze na wolności podejrzanego może spowodować jego ucieczkę, zatarcie śladów przestępstwa, wpływanie na świadków w kierunku składania fałszywych zeznań lub w inny sposób powodować przeszkodę w wymiarze sprawiedliwości, władze bezpieczeństwa publicznego i Milicja Obywatelska mogą zatrzymać podejrzanego na podstawie postanowienia o zastosowaniu środka zapobiegawczego aresztu. 4. Każde postanowienie o zastosowaniu środka zapobiegawczego aresztu winno być podejrzanemu ogłoszone, przy czym na postanowieniu musi być uczyniona wzmianka, podpisana przez podejrzanego, o dacie i godzinie ogłoszenia mu tego postanowienia. 5. Od chwili zatrzymania podejrzanego zaczyna biec termin 48-godzinny, w czasie którego organy bezpieczeństwa publicznego winny uzyskać na to postanowienie sankcję właściwego prokuratora wojskowego. W wyjątkowych tylko wypadkach, gdy siedziba prokuratora wojskowego znajduje się poza okręgiem danego wydziału bezpieczeństwa publ[icznego], termin ten przedłuża się do 96 godzin od chwili zatrzymania. 6. Za chwilę zatrzymania uważa się moment faktycznego ograniczenia swobody ruchów zatrzymanego. Dekret o ochronie Państwa z 30 X 1944 r. (DzU 1944 nr 10, poz. 50) działał z mocą wsteczną od 15 VIII 1944 r. We wszystkich jedenastu artykułach dekretu wymieniano rodzaje przestępstw zagrożonych karą śmierci. Był on wymierzony przeciw związkom mającym na celu „obalenie demokratycznego ustroju państwa polskiego”, sabotażowi, utrudnianiu przeprowadzania reformy rolnej, zamachom na organa władzy państwowej, WP i „siły sojusznicze”. Powierzał organom bezpieczeństwa publicznego prowadzenie dochodzeń w sprawach objętych dekretem. Rozprawy oskarżonych na podstawie tego dekretu miały odbywać się przed sądami wojskowymi. Por. Protokoły posiedzeń Biura Politycznego KC PPR 1944–1945, oprac. A. Kochański, Warszawa 1992, s. 49–52. 4 Tu i dalej patrz A. Machnikowska, Wymiar sprawiedliwości w Polsce w latach 1944–1950, Gdańsk 2008 (rec. M. Łysko, D. Maksimiuk, Pierwsze lata ludowej sprawiedliwości, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2009, t. 61, zeszyt 1, s. 361–375). 3 55 7. W postanowieniu o areszcie winno być uwidocznione, w jakim miejscu (więzieniu) będzie dokonane przetrzymanie aresztowanego. 8. Naczelnicy więzienia, do których skierowano aresztowanego, przyjmować będą aresztowanych w celu przetrzymania jedynie na podstawie nakazu przyjęcia podpisanego przez upełnomocnionego do podpisu szefa bezpieczeństwa i zaopatrzonego w pieczęć okrągłą z godłem państwowym danego urzędu bezpieczeństwa publicznego. Równocześnie winny być złożone w depozycie więziennym rzeczy należące do oskarżonego, a zabrane mu przy aresztowaniu. 9. Wraz ze skierowaniem do więzienia winien być załączony odpis postanowienia o zastosowaniu środka zapobiegawczego. W wypadku braku na postanowieniu sankcji prokuratorskiej naczelnicy więzienia winni po upływie 48 godzin, względnie w wyjątkowych wypadkach 96 godzin, niezwłocznie dokonywać zwolnienia przetrzymywanych, zawiadamiając o tym uprzednio szefa bezpieczeństwa publicznego, który wydał nakaz aresztowania. 10. Naczelnicy więzienia zaprowadzą księgę aresztowanych, podejrzanych o popełnienie przestępstw z art. 85–99 i 101–103 KKWP oraz na podstawie przepisów dekretu o ochronie państwa. 11. Naczelnicy więzienia przy zwalnianiu aresztowanych uczynią wzmianki w księdze aresztowanych o dniu i godzinie zwolnienia. Wzmianka ta winna być podpisana przez aresztowanego. 12. Zwalniając z więzienia, naczelnicy więzienia winni brać od aresztowanego pokwitowanie z odbioru depozytu oraz wszelkich zatrzymanych przy aresztowaniu rzeczy. 13. W księdze aresztowanych winno być wymienione imię i nazwisko aresztowanego, data i miejsce urodzenia, ostatnie miejsce zamieszkania, numer i data postanowienia o zastosowaniu aresztu, jaki depozyt i numer tegoż depozytu, podstawa, data i godzina zwolnienia. 14. Z dokonywanej osobistej rewizji w chwili zatrzymania winien być spisany dokładny protokół z wymienieniem wszystkich zabranych u zatrzymanego rzeczy. Protokół ten winien być podpisany przez zatrzymanego, z obowiązkową wzmianką, że żadnych pretensji co do sposobów przeprowadzonej rewizji oraz co do pominięcia jakiejkolwiek zabranej rzeczy w protokole nie zgłasza. 15. W sprawie przeprowadzania rewizji mieszkaniowej obowiązują organy bezpieczeństwa publicznego i Milicji Obywatelskiej przepisy KP[K]. 16. W wypadku stwierdzenia naruszania przez funkcjonariuszy bezpieczeństwa publicznego, Milicji Obywatelskiej i naczelników więzienia przepisów KPK i niniejszego zarządzenia winni będą pociągani do surowej odpowiedzialności. 17. We wszystkich wypadkach wzbudzających wątpliwość przy stosowaniu niniejszego zarządzenia należy się bezpośrednio zwracać do Naczelnej Prokuratury WP i do Resortu Bezpieczeństwa Publicznego. 56 Szef Wydziału Nadzoru Szef Wydziału KW5 Naczelnej Prokuratury WP Resortu Bezpieczeństwa Nad Organami Bezp[ieczeństwa] Publicznego Publ[icznego] [Roman] Romkowski7, mjr A. Karbowski, ppłk6 Źródło: AIPN, 01225/20, k. 1–3, mps. Zob. Z dziejów kontrwywiadu w Polsce Ludowej (wybór dokumentów 1944–1984), Warszawa: Departament Szkolenia i Doskonalenia Zawodowego MSW 1987, t. 1–2, druk tajny; dokument nr 34. 6 Powyżej odręczny podpis. W archiwum IPN brak jest teczki personalnej oraz danych w ewidencji o tym funkcjonariuszu wojskowego wymiaru sprawiedliwości. 7 Roman Romkowski; Natan Grinspan-Kikiel, Menasze Grinszpan (1907–1968) – absolwent komunistycznego Uniwersytetu Mniejszości Narodowych Zachodu i Międzynarodowej Szkoły Leninowskiej, członek Poalej Syjon – Lewica, Związku Młodzieży Komunistycznej (od 1924 r.), funkcjonariusz KPP (od 1930 r.), WKP(b), wielokrotnie więziony za działalność komunistyczną. W VII 1941 r. na Nowogródczyźnie utworzył oddział partyzancki przekształcony później w Oddział Specjalny im. J. Stalina. Szef wywiadu i kontrwywiadu oraz doradca Odziału Specjalnego (III 1943 – V 1944), następnie odkomerendowany do WP. W resorcie BP od 1 VIII 1944 do 28 XI 1954 r.: kierownik Kontrwywiadu RBP (8 VIII 1944 r. kierownik RBP PKWN wydał pierwszy rozkaz personalny, w którym zatwierdzał kpt. R. Romkowskiego na stanowisku kierownika Kontrwywiadu RBP), od 1 I 1945 r. dyrektor Departamentu I MBP, potem pomocnik ministra BP (od 15 I 1946), gen. bryg. (1947), od 10 I 1949 r. wiceminister BP, odwołany (27 XI 1954). Zwolniony dyscyplinarnie ze służby z dn. 31 VII 1955 r. na podstawie zarządzenia personalnego nr 1853 ministra SW z 26 IX 1959 r. Wyrokiem Sądu Wojewódzkiego dla m.st. Warszawy z 11 XI 1957 r. skazany na 15 lat więzienia, zwolniony przedterminowo w 1964 r.; karę odbywał w Centralnym Więzieniu w Sztumie. Od 7 XII 1964 r. zatrudniony – za wstawiennictwem funkcjonariuszy partyjnych z KC PZPR – w zakładach T-1 (produkcja specjalna) jako kierownik działu planowania (za podobnym wstawiennictwem po wyjściu z więzienia w Raciborzu otrzymał pracę Anatol Fejgin – od 8 XII 1964 r. kierownik działu techniczno-ekonomicznego w zakładzie L-18 „Omig”). 15 XI 1946 r. poślubił Eleonorę Kempę (ur. 1923), byłą sekretarkę w Wydziale Propagandy ZG ZPP w Moskwie, a od 27 XI 1946 r. sekretarkę ministra BP (AIPN, 0193/3933). W archiwum IPN brak teczki osobowej funkcjonariusza R. Romkowskiego. AIPN, 0194/717; M. Piotrowski, Ludzie bezpieki…, s. 314; J. Topyło, Departament X MBP w latach 1949–1954. Geneza – struktura organizacyjna – metody pracy, Toruń 2006; http://katalog.bip.ipn.gov.pl. 5 57 Nr 7 1944 listopad 29, [Lublin] – Okólnik nr 4 kierownika Resortu Bezpieczeństwa Publicznego PKWN w sprawie ścisłego przestrzegania instrukcji z 30 października 1944 r. przy postępowaniu z mieniem volksdeutschów Resort Bezpieczeństwa Publicznego Nr 1647/BP Okólnik nr 4 z dnia 29 listopada 1944 r. w sprawie ścisłego przestrzegania instrukcji z dnia 30 X [19]44 r.1 przy postępowaniu z mieniem volksdeutschów2 Do komendanta głównego Milicji Obywatelskiej, wszystkich funkcjonariuszy Resortu Bezp[ieczeństwa] Publ[licznego], kierowników wojew[ódzkich] i pow[iatowych] urzędów BP, wojewódzkich i powiatowych komendantów MO Wobec zdarzających się wypadków, że funkcjonariusze urzędów bezpieczeństwa publicznego i Milicji Obywatelskiej w związku z zatrzymywaniem volksdeutschów przywłaszczają sobie mienie i przydzielają sobie mieszkania po volksdeutschach, przypominam, że sposób postępowania z mieniem volksdeutschów jest dokładnie uregulowany instrukcją z dnia 30 X 1944 r. i władze bezpieczeństwa publicznego (w tym i Milicja Obywatelska) obowiązane są ściśle stosować się do tej instrukcji, w szczególności do przepisów dotyczących postępowania z mieniem zatrzymanych. Chodzi o instrukcję kierownika RBP o zatrzymaniu i odsyłaniu do obozów pracy zdrajców narodu, tzw. volksdeutschów. Tekst normatywu zob. Rok pierwszy. Powstanie i działalność aparatu bezpieczeństwa publicznego na Lubelszczyźnie…, s. 72–75. Potwierdzeniem obowiązywania instrukcji z 30 X 1944 r. było przyjęcie przez PKWN dekretu o środkach zabezpieczających w stosunku do zdrajców narodu. Według niego obywatele polscy, którzy w czasie okupacji niemieckiej na terenie Generalnego Gubernatorstwa i okręgu białostockiego zadeklarowali przynależność do narodowości niemieckiej i korzystali z tego tytułu z praw i przywilejów, podlegali „przytrzymaniu, umieszczeniu na czas nieoznaczony w miejscu odosobnienia (obozie) i poddaniu przymusowej pracy”; B. Kopka, Obozy pracy w Polsce 1944–1950. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 2002, s. 33–34; por. idem, Archipelag bezpieki, „Gazeta Wyborcza [Świąteczna]” 11–12 XII 2004, s. 21–22. 2 Termin „volksdeutsche” oznacza osoby, które w czasie okupacji hitlerowskiej zostały wpisane na volkslistę, czyli na listę osób mających (naprawdę lub rzekomo) pochodzenie niemieckie. Z tego tytułu przysługiwały im – w zależności od przyznanej im grupy – przywileje w porównaniu z ludnością polską. Liczbę volksdeutschów szacowano wtedy na ponad 2,5 mln (R. Kaczmarek, Polacy w Wehrmachcie, Kraków 2010, s. 29–77; L. Olejnik, Zdrajcy narodu? Losy volksdeutschów w Polsce po II wojnie światowej, Warszawa 2006, s. 19; P. Madajczyk, Niemcy polscy 1944–1989, Warszawa 2001, s. 33). 1 58 Przestrzegam, że przy każdym ujawnionym nadużyciu w postaci opisanych przywłaszczeń mienia i bezprawnego zajmowania mieszkań po volksdeutschach przez funkcjonariuszy bezpieczeństwa publicznego i Milicji Obywatelskiej, sprawy przeciwko winnym kierowane będą do sądów wojskowych. Kierownik Resortu Bezpieczeństwa Publicznego (Stanisław Radkiewicz) Źródło: AIPN, 01225/13, k. 3, mps. 59 Nr 8 1944 grudzień 4, [Lublin] – Zarządzenie nr 5 kierownika Resortu Bezpieczeństwa Publicznego PKWN o aresztowaniu lub pociągnięciu do odpowiedzialności karnej sędziego wyłącznie za zgodą Resortu Bezpieczeństwa Publicznego Nr 1742/BP Do komendanta Milicji Obywatelskiej i kierowników wojewódzkich urzędów bezp[ieczeństwa] publ[icznego] Zarządzenie nr 5a kierownika Resortu Bezpieczeństwa Publicznego z dnia 4 grudnia 1944 r. W związku ze zdarzającymi się wypadkami wszczynania postępowania karnego i aresztowania sędziów bez uprzedniego uzyskania właściwego zezwolenia – komendantowi głównemu Milicji Obywatelskiej i wszystkim kierownikom wojewódzkich urzędów bezpieczeństwa publicznego polecam: pouczyć podwładne organa władz bezpieczeństwa publicznego (Milicję Obywatelską), iż w wypadku, gdy zachodzi konieczność aresztowania lub pociągnięcia do odpowiedzialności karnej sędziego, należy załączając materiały, zwrócić się za pośrednictwem swej władzy przełożonej do Resortu Bezpieczeństwa Publicznego o wyjednanie właściwego zezwolenia. Tą samą drogą należy wyjednać sankcję w wypadku zatrzymania sędziego przy schwytaniu go na gorącym uczynku1. Kierownik Resortu Bezpieczeństwa Publicznego (–) Radkiewicz Stanisławb 7 egz. J.P. Źródło: AIPN, 01225/9, k. 13, mps. Numer zarządzenia wpisany odręcznie. Powyżej notka: wz. i nieczytelny podpis. 1 Uchylone 1 II 1955 r. a b 60 Nr 9 1944 grudzień 5, Lublin – Odpis rozkazu kierownika Resortu Bezpieczeństwa Publicznego PKWN w sprawie nadsyłania do Resortu Bezpieczeństwa Publicznego kart rejestracyjnych na przestępców antypaństwowych Odpis Lublin, dnia 5 XII [19]44 r. RBP VIII Nr 13 bju./44 Do kierownika WUBP Sek. VIII w Rzeszowie1 W uzupełnieniu tut[ejszego] rozkazu nr 13/44 z dnia 22 XI 1944 r. w sprawie nadsyłania do Res[ortu] BP VIII2 kart rejestracyjnych na przestępców przeciw państwu3 rozkazuję: Na wszystkich przestępców przeciw państwu zatrzymanych i poszukiwanych przez organa BP jednostki zainteresowane wypełnią natychmiast po zatrzymaniu, względnie po ucieczce zatrzymanego lub podejrzanego kartę rejestracyjną, wypełniając czytelnie i ściśle wszystkie rubryki. Na kartach tych zaznaczyć datę i powód zatrzymania oraz dokąd skierowano zatrzymanego i sprawę, jeśli go zwolniono, to podać datę i przyczynę. Jeśli zatrzymanego akta przekazano sekcji śledczej, to ta po przeprowadzeniu dochodzeń wypełni na podejrzanych karty rejestracyjne, zaznaczając wynik, tj. czy podejrzany został zwolniony, czy też sprawę przekazano sądowi lub prokuratorowi. We wszystkich wypadkach wyżej wymienionych podawać datę i n[ume]r oraz adres, gdzie skierowano podejrzanego, i akta. Fakty powyższe notować w rubryce: „krótki opis działalności”. Karty należycie wypełnione nadsyłać drogą służbową do Res[ortu] BP VIII każdego miesiąca 10, 20 dnia. Patrz: J. Borowiec, Aparat bezpieczeństwa a wojskowy wymiar sprawiedliwości. Rzeszowszczyzna 1944–1954, Warszawa 2004; K. Kaczmarski, M. Krzysztofiński, Struktury Urzędu Bezpieczeństwa na Rzeszowszczyźnie w latach 1944–1956 [w:] Twarze bezpieki w Polsce południowo-wschodniej 1944–1990. Obsada stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa, Rzeszów 2007, s. 11–19; Rok pierwszy. Powstanie i działalność aparatu bezpieczeństwa publicznego na Rzeszowszczyźnie (sierpień 1944 – lipiec 1945), oprac. D. Iwaneczko, Z. Nawrocki, Rzeszów 2005; Z.K. Wójcik, Rzeszów w latach drugiej wojny światowej. Okupacja i konspiracja 1939–1944–1945, Rzeszów – Kraków 1998; zob. dalej przypis nr 6, s. 103. 2 Pion śledczy Kontrwywiadu Resortu BP PKWN. 3 Por. tu i dalej P. Kładoczny, Prawo jako narzędzie represji w Polsce Ludowej (1944–1956). Prawna analiza kategorii przestępstw przeciwko państwu, Warszawa 2004. 1 61 Sprawę powyższą należy traktować jako bardzo ważną w dziedzinie walki z przestępcami przeciw państwu. Dlatego też żądam od wszystkich kierowników operatywnych jednostek ścisłego wykonania mych rozkazów wydanych w tym kierunku. Wz. kierownika Res[ortu] BP (–) mjr Romkowski Egz. 18. S.B.a Źródło: AIPN, 01225/3, k. 22, mps. a 62 Poniżej odręczny zapis: 22 XII [19]44 r. za zg[odą] i podpis Radkiewicza. Nr 10 1944 grudzień 16, Lublin – Okólnik nr 5 kierownika Resortu Bezpieczeństwa Publicznego PKWN w sprawie rejestracji radioodbiorników Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego Lublin, dn. 16 XII [19]44 r. Resort Bezpieczeństwa Publicznego Nr 2527/BP Okólnik nr 5 z dnia 16 grudnia 1944 r. w sprawie rejestracji radioodbiorników. Do kierowników awszystkicha resortów PKWN W związku z tym, że wbrew zarządzeniom1 szereg osób korzysta z aparatów radiowych bez formalnego zezwolenia – proszę o wydanie zarządzenia polecającego wszystkim podległym resortowi instytucjom i osobom, bez względu na zajmowane stanowisko, zarejestrowanie swoich radioaparatów w terminie do 2[6] XII br. u kierownika Polskiego Radia ob. [Wilhelma] Billiga2. Wpisane odręcznie. Zob. zarządzenie nr 6 kierownika RBP PKWN z 5 XII 1944 r. w sprawie konfiskaty radioodbiorników (Rok pierwszy. Powstanie i działalność aparatu bezpieczeństwa publicznego na Lubelszczyźnie…, s. 89–90). 2 Wilhelm Billig (1906–1985), ps. „Stefan” – członek KPP (1929–1938), w l. 1933–1939 więziony; od 1941 do 1944 r. członek WKP(b). Od 1939 do 1940 r. inspektor w Rejonowym Wydziale Oświaty w Łunińcu, następnie dyrektor szkoły w Łunińcu (1940–1941). W 1941 r. kierownik Działu Rolnego „Sztandaru Wolności” w Mińsku. Od 1941 do 1944 r. kierownik Redakcji Polskiej Wszechzwiązkowego Komitetu Radiowego w Moskwie. W 1944 r. kierownik radia ZPP w Moskwie. Od 1944 do 1949 r. dyrektor Polskiego Radia w Lublinie i Warszawie, prezes Centralnego Urzędu Radiofonii (1949–1951). Podsekretarz stanu w Ministerstwie Poczt i Telegrafów (1951–1955), następnie w Ministerstwie Łączności (1955–1956). Od 1957 do 1968 r. pełnomocnik rządu ds. Wykorzystania Energii Jądrowej, usunięty w 1968 r. Inwigilowany przez Wydział III, następnie Wydział II Departamentu III MSW z powodu „utrzymywania ścisłego kontaktu z osobami prezentującymi poglady rewizjonistyczno-syjonistyczne” („autorytet i przywódca duchowy tych osób, opracowuje różnego rodzaju memoriały i uwagi odnośnie prowadzonej polityki partii i rządu, negatywnie ustosunkowany do obecnej rzeczywistości”) w ramach KE krypt. „Beta” (1974–1980). Niektóre publikacje wydawał pod zmienionym imieniem i nazwiskiem Wacława Bieleckiego; Archiwum Ruchu Robotniczego. (W 40 rocznicę powstania Polskiej Partii Robotniczej), t. 7, Warszawa 1982, s. 273; B. Bernacki, Organizacja i funkcjonowanie sowieckiego rynku prasowego na ziemiach północno-wschodnich II RP w latach 1939–1941, „Białoruskie Zeszyty Historyczne” 2004, nr 22, s. 104–105; Marzec 1968 w dokumentach MSW, t. 2 Kronika wydarzeń, cz. I, oprac. F. Dąbrowski, P. Gontarczyk, P. Tomasik, Warszawa 2009, s. 557; A. Sobór-Świderska, Inwigilacja polityków pochodzenia żydowskiego przez Służbę Bezpieczeństwa przed i po Marcu 1968 roku, „Studia Historyczne” 2008, a–a 1 63 Po rejestracji uprawnieni do korzystania z radioaparatów otrzymają formalne zezwolenie z Resortu Bezpieczeństwa Publicznego. Uprzedzam, że po 2[6] XII br. wszystkie niezarejestrowane radioaparaty ulegną konfiskacie, a przeciwko właścicielowi, bez względu na osobę, która je posiada, będzie wszczęte dochodzenie karne. Kierownik Resortu Bezpieczeństwa Publicznego (–) Radkiewiczb Źródło: AIPN, 01225/13, k. 23, mps. z. 2 (202), s. 186, 191, 197; D. Stola, Kampania antysyjonistyczna w Polsce 1967–1968, Warszawa 2000, s. 188, 242, 248; http://katalog.bip.ipn.gov.pl. b Powyżej podpis ministra. 64 Nr 11 1944 grudzień 21, Lublin – Rozkaz nr 6 kierownika Resortu Bezpieczeństwa Publicznego PKWN o sformowaniu Specjalnego Batalionu Ochronnego Lublin, 21 XII [19]44 r. Rozkaz nr 6 kierownika Resortu Bezpieczeństwa Publicznego z dnia 21 grudnia 1944 r. §1 W celu zapewnienia bezpieczeństwa rządu utworzyć Specjalny Ochronny Batalion składający się z 837 ludzi podległych Wydziałowi Ochrony PKWN przy Resorcie Bezpieczeństwa Publicznego. §2 Dowódcą wskazanego batalionu naznaczam mjr. Kuczewina Wasyla1. §3 Celem skompletowania personelu powyższego batalionu rozkazuję: Dowódcy Brygady Wojsk Wewnętrznych ppłk. [Henrykowi] Toruńczykowi2 przekazać d[owód]cy specjalnego batalionu mjr. Kuczewinowi 837 ludzi. 1 Wasyl Kuczewin (ur. 1920) – w 1936 r. ukończył kurs rachmistrzów. W l. 1936–1938 pracował jako buchalter, w 1938 r. jako nauczyciel; w l. 1938–1939 ukończył kurs nauczycielski. Służył w Armii Czerwonej (1939–1944): w 1939 r. skierowany do Szkoły Piechoty im. Lenina w Taszkiencie, w l. 1941–1943 walczył na froncie; w l. 1943–1944 odbył Wyższe Kursy Zwiadu w Moskwie. W 1944 r. był instruktorem PSBS; w l. 1944–1948 dowódca, a następnie zastępca dowódcy Samodzielnego Batalionu Ochrony Rządu. W 1948 r. odkomenderowany do Armii Radzieckiej (A.G. Kister, Pretorianie. Polski Samodzielny Batalion Specjalny i Wojska Wewnętrzne 18 X 1943–26 III 1945, Warszawa 2010, s. 197–198). 2 Henryk Toruńczyk (1909–1966) – studiował w Wyższej Szkole Tekstylnej w Belgii (1929–1933), w tym samym czasie należał do MOPR i był członkiem Studenckiej Brygady Socjalistycznej w Belgii. W l. 1933–1934 odbył służbę wojskową w 59. pułku piechoty WP w Inowrocławiu. W l. 1935–1937 pracował jako inżynier w prywatnej fabryce w Łodzi. W l. 1937–1939 brał udział w wojnie domowej w Hiszpanii po stronie republikańskiej (dowódca 13. Brygady Międzynarodowej im. Jarosława Dąbrowskiego), należał do Komunistycznej Partii Hiszpanii. W 1939 r. dotarł do Paryża, ponownie działał w MOPR i polskiej Grupie Inicjatywnej; przebywał w obozach internowania we Francji i w Afryce (1939–1943). W 1943 r. wstąpił do 1. KPSZ w ZSRR; od III 1944 r. dowódca Polskiego Samodzielnego Batalionu Specjalnego w ZSRR (XI 1944 r. przeformowanego w Brygadę Wojsk Wewnętrznych), p.o. dowódca Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego (III–V 1945). W l. 1945–1949 dyrektor Urzędu Kontroli i Inspekcji w Ministerstwie Ziem Odzyskanych; w 1949 r. pracował w Oddziale II Sztabu Generalnego WP. Od 1949 do 1950 r. dyrektor naczelny Centralnego Zarządu Państwowych Gospodarstw Rolnych; 1950–1966 – dyrektor generalny w Ministerstwie Przemysłu Lekkiego. Autor wspomnień O powstaniu Batalionu Szturmowego i Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, „Z Pola Walki” 1967, nr 1, s. 159–167. Zob. A.G. Kister, Pretorianie…, s. 211–212; H. Toruńczyk, Próba podsumowania 65 Z nich: szeregowych 720 podoficerów 78 oficerów 39. Brakujących, poza pełniącymi już służbę ochrony, ludzi do stanu 837 dopełnić ludźmi sprowadzonymi z Zamościa. Skład personalny przekazany specjalnemu batalionowi winien być kompletnie umundurowany i uzbrojony. §4 Celem skompletowania osobistej ochrony ministrów wydzielić dodatkowo do liczby wyżej wymienionej 35 ludzi najbardziej sprawdzonych. Termin wykonania 24 grudnia 1944 r. Kierownik Resortu Bezpieczeństwa Publicznego (Radkiewicz) Źródło: AIPN, 1576/5, k. 23, mps. [w:] Polacy w wojnie hiszpańskiej (1936–1939), red. M. Brona, Warszawa 1967, s. 186–190; http:// katalog.bip.ipn.gov.pl. 66 Nr 12 [1944, Lublin] – Zarządzenie Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego o przekazaniu Resortowi Bezpieczeństwa Publicznego kompetencji wydawania obywatelom Rzeczypospolitej Polskiej zezwoleń na wyjazd za granice państwa polskiego i prowadzenia ewidencji cudzoziemców przybywających na terenie Polski Zarządzenie Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego o przekazaniu Resortowi Bezpieczeństwa Publicznego kompetencji wydawania obywatelom Rzeczypospolitej Polskiej zezwoleń na wyjazd za granice państwa polskiego i prowadzenia ewidencji cudzoziemców przybywających na terenie Polski1 Art. 1. Udzielanie zezwoleń na opuszczenie terytorium Polski przez obywateli Rzeczypospolitej Polski włożyć na organy Milicji Obywatelskiej. Art. 2. Prowadzenie ewidencji cudzoziemców przybywających na teren państwa polskiego poleca się organom Milicji Obywatelskiej. Art. 3. Prowadzoną dotychczas ewidencję zezwoleń na wyjazd i ewidencję przybywających cudzoziemców przez Resort Spraw Zagranicznych przekazać Resortowi Bezpieczeństwa Publicznego. Art. 4. Wykonanie niniejszego zarządzenia poleca się kierownikowi Resortu Bezpieczeństwa Publicznegoa. Art. 5. Zarządzenie wchodzi w życie z dniem ogłoszenia. Kierownik [Resortu] Bezpieczeństwa Publicznego Radkiewicz Stanisław Źródło: AIPN, 1576/1, k. 1, mps. Tak w tekście. Tu i dalej patrz D. Stola, Zamknięcie Polski. Zniesienie swobody wyjazdu i uszczelnienie granic w latach 40. i 50. [w:] PRL. Trwanie i zmiana, red. D. Stola i M. Zaremba, Warszawa 2003, s. 159– –186; idem, Kraj bez wyjścia? Migracje z Polski 1949–1989, Warszawa 2010; dokument nr 111. a 1 67 68 Rok 1945 (nr 13–35) 69 70 Nr 13 1945 styczeń 15, [Lublin] – Okólnik nr 2 ministra bezpieczeństwa publicznego dotyczący kryteriów rekrutacji agentury wywiadu Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Białymstoku2 Nr 036 15 I 1945 Wojewódzka Rada Narodowa Ściśle tajne1 Okólnik nr 2 WW3 Do kierowników wojewódzkich i powiatowych urzędów bezpieczeństwa publicznego W związku z utworzeniem w systemie Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego Wydziału Wywiadu, którego głównym celem jest prowadzenie pracy wywiadowczej na terytorium Polski będącym jeszcze pod okupacją niemiecką polecam: Poniżej por. Rok pierwszy. Powstanie i działalność aparatu bezpieczeństwa publicznego na Lubelszczyźnie…, s. 102–103. Szerzej o wywiadzie cywilnym patrz: W. Bułhak, A. Paczkowski, „Przyjaciele radzieccy”. Współpraca wywiadów polskiego i sowieckiego, 1944–1990, „Zeszyty Historyczne” 2009, z. 167, s. 127–146; A. Paczkowski, Wywiad cywilny Polski komunistycznej, 1945–1989. Próba ogólnego zarysu, „Zeszyty Historyczne” 2005, z. 152, s. 3–25; Z. Siemiątkowski, Wywiad a władza. Wywiad cywilny w systemie sprawowania władzy politycznej PRL, Warszawa 2009 (rec.: W. Bagieński, O wywiadzie inaczej i polemicznie, „Dzieje Najnowsze” 2010, nr 3, s. 161–177; W. Bułhak, Kronika wywiadu PRL, „Pamięć i Sprawiedliwość. Pismo IPN” 2011, nr 1, s. 442–463). Zob. dalej dokumenty nr 207 i 208. 2 Egzemplarz tego dokumentu zachował się w wersji sygnowanej przez WUBP w Białymstoku. Na samym dole wpisano odręcznie: Wpłynęło dn. 20 I / zarejestr. nr 73. Zob. A. Wojciulik, Obieg dokumentów oraz ich archiwizacja w UBP województwa białostockiego w latach 1944–1956 (zarys problemu) [w:] W kręgu „teczek”. Z badań nad zasobem i funkcjami archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, red. J. Bednarek, P. Perzyna, Łódź – Toruń 2006, s. 129–136. 3 WW – Wydział Wywiadu MBP. Okólnik nr 2 WW był pierwszym dokumentem tworzącym zręby organizacyjne przyszłego wywiadu. Wywiad cywilny w Polsce Ludowej powstał formalnie 28 XII 1944 r. jako Wydział Wywiadu w Resorcie BP, a od 1 I 1945 r. – MBP. Pełniącym obowiązki kierownika WW do 4 IV 1945 r. był Stefan Antosiewicz (1918–1998). W IV 1945 r. WW przemianowano najpierw na Wydział II Specjalny, od VII 1945 r. – Wydział II Samodzielny, następnie – Wydział II MBP (od 8 III 1946 r.). Nazwa ta przetrwała do VII 1947 r. (patrz dalej dokument nr 77). 10 VII 1945 r. minister BP rozkazem personalnym nr 151 mianował Juliusza Burgina kierownikiem Wydziału II Samodzielnego. Dotychczasowy p.o. kierownik Wydziału Julian Konar (Kohn) zastał jego zastępcą. Zob. dalej o wywiadzie cywilnym (i wojskowym): AIPN, 002559/1, [M. Chabros], 1 71 1. Wybrać ze stanu posiadania agentury4 takich agentów5, których można by wykorzystać dla celów wywiadowczych za linią frontu na polskim terytorium. Mogą być też osoby nierekrutujące się spośród agentów, całkowicie jednak oddane nam i zasługujące na pełne zaufanie. Przy doborze tym należy kierować się następującym: a) posiadanie rodziny lub krewnych na terenie okupacyjnym, b) posiadanie kontaktów do istniejących tam organizacji, jak np. AK6, NSZ7, Str[onnictwo] Narodowe i delegatur londyńskiego rządu, c) zalety osobiste i zdolności kandydata. Biorąc pod uwagę powagę stawianych zadań, należy wybrać kandydatów sprawdzonych już w pracy, oddanych sprawie demokracji i wiernych Tymczasowemu Rządowi Rzeczypospolitej Polskiej. Dane biograficzne i charakterystyki kandydatów wysłać do Wydziału Wywiadu Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego do dnia 20 stycznia 1945 r., po czym należy w dalszym ciągu systematycznie informować o wymienionych kandydatach. Przyczynek do historii Departamentu I MSW, [lata 70. XX w., opracowanie resortowe MSW], mps, s. 349; AIPN, 002559/27, W. Andrzejewski, Historia wywiadu resortu spraw wewnętrznych 1944–1960, praca magisterska, Warszawa 1987, mps, s. 120; AIPN, 02921/61, L. Winiarska, Rola i zadania wywiadu. Z uwzględnieniem wywiadu PRL, Legionowo 1988, praca dyplomowa, mps; Wywiad polski w roku 1949. Sprawozdanie z działalności, oprac. A. Paczkowski, Warszawa 2009. Informacje o zmianach organizacyjnych WW podano za ustaleniami Witolda Bagieńskiego. 4 Agentura – określenie wszystkich osobowych źródeł informacji organów bezpieczeństwa Polski Ludowej. Stosowano też określenia: sieć agenturalna, agenturno-informacyjna sieć (z ros.). Patrz tu i dalej: Osobowe źródła informacji. Zagadnienia metodologiczno-źródłoznawcze, red. F. Musiał, Kraków 2008 (rec. A. Zieliński, Osobowe źródła informacji…, „Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej” 2010, t. 3, s. 345–366); Słownik pojęć [aparatu bezpieczeństwa] w: Instrukcje pracy pionów pomocniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa (1945–1989), oprac. M. Komaniecka, Kraków 2010, s. 581–602. Por. do okresu późniejszego Słownik kontrwywiadu wojskowego [w:] Instrukcje pracy kontrwywiadowczej Wojskowej Służby Wewnętrznej wraz z instrukcjami prowadzenia dokumentacji i ewidencji (1957–1990), oprac. B. Kapuściak, Kraków 2010, s. 469–505. 5 O kategoriach agentury oraz rozmiarach sieci agenturalnej w Polsce Ludowej zob. T. Ruzikowski, Agenci, „Biuletyn IPN” 2005, nr 3 (50), s. 36–48. Por. okólnik nr 1 ministra BP z 5 I 1945 r. (DVD). 6 Zob. G. Mazur, Agonia Armii Krajowej 1944–1945, „Zeszyty Historyczne” 1995, z. 114, s. 34–59. 7 Po wkroczeniu Armii Czerwonej do Polski dowództwo NSZ z gen. Zygmuntem Broniewskim „Boguckim” na czele zdecydowało o nieujawnianiu struktur przed władzą komunistyczną. Postanowiono pozostawić w szeregach ludzi najbardziej pewnych. Mieli oni tworzyć ściśle zakonspirowaną siatkę. Członkowie, którzy w swym dotychczasowym miejscu zamieszkania byli narażeni na dekonspirację, mieli być, po otrzymaniu nowych dokumentów, przerzucani w inne miejsce. Zob. szerzej: K. Kaczmarski, Podziemie narodowe na Rzeszowszczyźnie 1939–1944, Warszawa 2003; D. Małyszek, Narodowe Siły Zbrojne w PRL i na emigracji w latach 1945–1989 w świetle historiografii, publicystyki, literatury oraz filmu, „Pamięć i Sprawiedliwość. Pismo IPN” 2006, nr 2 (10), s. 245–291; Narodowe Siły Zbrojne. Dokumenty, struktury, personalia, oprac. L. Żebrowski, Warszawa 1994; M. Piotrowski Narodowe Siły Zbrojne na Lubelszczyźnie 1944–1947, Lublin 2009 (por. AIPN Lu 0136/176, Charakterystyka nr 117 nielegalnej organizacji Narodowe Siły Zbrojne Okręg Lublin, cz. I; cz. II w: AIPN Lu 0136/177). Zob. dalej dokument nr 36. 72 2. W wypadku zatrzymania na terenie województwa lub powiatu przerzuconych przez Niemców agentów, terrorystów i dywersantów należy natychmiast informować Wydział Wywiadu Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego o rezultatach przesłuchania oraz przesyłać kopię protokółów8. Minister bezpieczeństwa publicznego (–) Radkiewicz Stanisław Wpłynęło dn. 20 I. Zarejestr. nr 73a a Źródło: AIPN, 01225/25, k. 7, mps. Wpisane odręcznie. Tu i dalej zob. R. Śmietanka-Kruszelnicki, Protokół przesłuchania jako źródło historyczne, „Pamięć i Sprawiedliwość. Pismo IPN” 2003, nr 1 (3), s. 199–207. a–a 8 73 Nr 14 1945 luty 10, Lublin – Okólnik nr 3 ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie występowania funkcjonariuszy resortu bezpieczeństwa publicznego w charakterze świadków przed sądem oraz sędzią śledczym Nr BPr. 37/45 Lublin, dnia 10 lutego 1945 r. Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Okólnik nr 3 Wobec zachodzących wypadków wzywania funkcjonariuszy ministerstwa i urzędów bezpieczeństwa publicznego w charakterze świadków przez sądy i sędziów śledczych zarządzam, co następuje: Funkcjonariusze bezpieczeństwa publicznego mogą występować jako świadkowie przed sądem lub sędzią śledczym jedynie na podstawie decyzji kierownika właściwego wojewódzkiego urzędu bezpieczeństwa publicznego wydanej na podstawie bezpośredniego porozumienia się z nim prokuratora lub kierownika sądu, przed którym funkcjonariusz bezpieczeństwa publicznego ma zeznawać w charakterze świadka. Minister bezpieczeństwa publicznego Źródło: AIPN, 01225/25, k. 12, mps. 74 Nr 15 1945 luty 27, Lublin – Rozkaz nr 5 ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie zorganizowania przez kierownika Centralnego Biura Kontroli Prasy przy MBP wojewódzkich biur kontroli prasy Rzeczpospolita Polska Lublin, dn. 27 lutego 1945 r. Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Rozkaz nr 5 W uzupełnieniu rozkazu mego nr 2 z dnia 19 styczna 1945 r.1 rozkazuję: 1. Kierownik Centralnego Biura Kontroli Prasy przystąpi do zorganizowania wojewódzkich biur kontroli prasy. 2. Wojewódzkie biuro kontroli prasy podlega bezpośrednio Centralnemu Biuru Kontroli Prasy i w pracy swej kieruje się dyrektywami operacyjnymi i politycznymi Biura Kontroli Prasy. 3. Kierownik wojewódzkiego biura kontroli prasy obowiązany jest również wykonywać zarządzenia kierownika wojewódzkiego urzędu bezp[ieczeństwa] publ[icznego], o ile są zgodne z dyrektywami Centralnego Biura Kontroli Prasy. 4. Wojewódzkie biura kontroli prasy obowiązane są przesyłać odpisy sprawozdań (wzory nr nr....) kierownikom wojew[ódzkich] urzędów bezp[ieczeństwa] publ[icznego]. 5. Kierownik wojew[ódzkiego] biura kontroli prasy składa osobiście kierownikowi wojew[ódzkiego] urzędu bezp[ieczeństwa] publ[icznego] sprawozdania z działalności biura raz w dekadę. 6. Wojewódzkie biura kontroli prasy niezwłocznie informują wojewódzkie urzędy bezp[ieczeństwa] publ[icznego] o wszystkich zjawiskach zagrażających bezpieczeństwu państwa w dziedzinie objętej kontrolą wojew[ódzkiego] biura kontroli prasy. 7. Powiatowi pełnomocnicy wojewódzkiego biura kontroli prasy w działalności swej kierują się dyrektywami operacyjnymi i politycznymi wojew[ódzkiego] biura kontroli prasy oraz wykonują zarządzenia kierowników powiatowych urzędów bezp[ieczeństwa] publ[icznego], o ile są one zgodne z dyrektywami wojew[ódzkiego] biura kontroli prasy. 8. Konferencje pełnomocników powiatowych winny odbywać się w obecności delegata Centralnego Biura Kontroli Prasy oraz przedstawiciela wojew[ódzkiego] urzędu bezp[ieczeństwa] publ[icznego]. Zob. tekst dokumentu w: Główny Urząd Kontroli Prasy 1945–1949, oprac. D. Nałęcz, Warszawa 1994, s. 27. 1 75 9. Kierowników i zastępców kierowników wojewódzkich i powiatowych biur kontroli prasy oraz personel cenzorski (instruktorów, cenzorów i st[arszych] cenzorów) mianuje minister bezpieczeństwa publicznego na wniosek kierownika Centralnego Biura Kontroli Prasy. 10. Pozostały personel w aparacie centralnym mianuje kierownik Centralnego Biura Kontroli Prasy za zgodą Wydziału Personalnego Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, zaś w aparatach wojewódzkich i powiatowych – kierownicy wojewódzkich biur kontroli prasy za zgodą wydziału personalnego wojew[ódzkiego] urzędu bezp[ieczeństwa] publ[icznego]. 11. Centralne Biuro Kontroli Prasy finansuje wojewódzkie biuro kontroli prasy w ramach budżetu przez Centralne Biuro [Kontroli Prasy]. 12. Wojewódzkie urzędy bezp[ieczeństwa] publ[icznego] obowiązane są aprowizować i zaopatrywać materialnie wojew[ódzkie] biura kontroli prasy i ich pracowników na równi z innymi placówkami i pracownikami wojew[ódzkiego] urz[ędu] bezp[ieczeństwa] publ[icznego]. Minister bezpieczeństwa publicznegoa Źródło: AIPN, 01225/27, k. 15, mps. Poniżej podpis S. Radkiewicza. Dokumenty podpisywano wtedy ołówkiem kopiowym albo piórem wiecznym. a 76 Nr 16 1945 marzec 17, Warszawa – Instrukcja kierownika Poczty Specjalnej MBP o przyjmowaniu i przesyłaniu tajnej i ściśle tajnej korespondencji przez Pocztę sSpecjalną Zatwierdzam Minister bezpieczeństwa publicznego Warszawa1, dnia 17 marca 1945 r. Dla celów służbowych Tajne Instrukcja I o przyjmowaniu i przesyłaniu tajnej i ściśle tajnej korespondencji przez Pocztę Specjalną Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego 1. Korespondencję specjalną rządu oraz przewidzianych odrębnym wykazem urzędów, instytucji państwowych i organizacji społecznych przesyła się przez Pocztę Specjalną Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. 2. Korespondencją specjalną jest: korespondencja tajna, ściśle tajna, szczególna (do rąk własnych), cenna oraz zwykła korespondencja, która ze względów specjalnych nie powinna być przesyłana ogólną pocztą. 3. Korespondencję specjalną przyjmują i rozsyłają oddziały poczty specjalnej znajdujące się przy Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego, wojewódzkich urzędach bezpieczeństwa publicznego i powiatowych urzędach bezpieczeństwa publicznego. 4. Dla nadania korespondencji specjalnej należy wszystkie listy i pakiety: a) dokładnie i szczegółowo zaadresować i u dołu koperty podać adres nadawcy, b) korespondencję oznaczyć literami i posegregować według kategorii Szczególna – litera „A” tajna – litera „B” ściśle tajna – litera „C”. Na listach i pakietach kategorii „A” powinna być pieczątka z napisem „Litera A”, którą stawia się po lewej stronie koperty. Cenną korespondencję należy oznaczyć napisem „Cenna” i wskazać jej wartość. Na kopercie nad literami powinien być podpis urzędnika, który kopertował. c) Listy i pakiety z literami „A” należy przeszyć w każdym rogu koperty i zalakować pięcioma pieczątkami, przy czym pośrodku połączyć nitki z czterech stron 1 III 1945 r. minister BP zarządził przeniesienie (2–3 III tr.) siedziby MBP z Lublina do m.st. Warszawy. Pierwszą siedzibą MBP w Warszawie był budynek przy ul. Józefa Sierakowskiego 7 (dawniej Namiestnikowska); Ochrona bezpieczeństwa państwa…, s. 240. Por. T. Łabuszewski, Czerwona mapa Warszawy [w:] Warszawa miasto w opresji, red. K. Krajewski, M. Pietrzak-Merta, Warszawa 2010, s. 24–25; 758. 1 77 i zalakować pieczątką. Listy i pakiety z literami „B” i „C” należy pośrodku koperty przeszyć i zalakować jedną pieczątką lub bez przeszywania zalakować pięcioma pieczątkami. 5. Urzędy i instytucje przy kierowaniu korespondencji specjalnej do Oddziału Spec-Poczty powinny wszystkie listy i pakiety wpisywać do rejestru (forma nr 1), który podpisuje urzędnik wysyłający z przyłożeniem pieczęci. Rejestr w dwóch egzemplarzach oddaje się do oddziału spec-poczty. Ekspedytor przyjmujący pocztę kwituje odbiór podpisem i pieczęcią, jeden egzemplarz zostawia u siebie, odpis zaś zwraca nadawcy. Przy nadawaniu pojedynczych listów (w ilości do trzech) sporządzanie rejestru nie jest obowiązkowe. Odbiór tych listów kwituje się w książce doręczeń. 6. Oddziały spec-poczty a) wciągają przyjmowaną korespondencję lub rejestry (forma nr 1) do dziennika rejestracyjnego z oznaczeniem daty przyjęcia, osoby doręczającej i adresu nadawcy; b) segregują przyjętą korespondencję według oddziałów spec-poczty, do których ma być wysłana, i sporządzają rejestry (forma nr 2) w trzech egzemplarzach. Kurier otrzymuje korespondencje z dwoma egzemplarzami rejestru (forma nr 2). Trzeci egzemplarz rejestru, pokwitowany przez kuriera, pozostaje w oddziale nadawczym spec-poczty. Jeśli korespondencję kurier otrzymuje w formie zalakowanej pakietu pocztowego, 2 egzemplarze rejestru winny znajdować się wewnątrz pakietu. 7. Oddziały spec-poczty rozsyłają korespondencję przez kurierów w sposób następujący: oddział spec-poczty przy ministerstwie przesyła korespondencję przez swoich kurierów do oddziałów spec-poczty przy wojewódzkich urzędach bezpieczeństwa publicznego. Oddziały spec-poczty przy wojewódzkich urzędach bezpieczeństwa publicznego przesyłają korespondencję przez swoich kurierów do oddziałów spec-poczty przy powiatowych urzędach bezpieczeństwa publicznego i do adresatów w miastach wojewódzkich. Oddziały spec-poczty przy powiatowych urzędach bezpieczeństwa publicznego przesyłają korespondencję przez swoich kurierów adresatom w powiecie. Kurier doręczający spec-korespondencję dla oddziału specpoczty odbiera od tego oddziału korespondencję dla swego oddziału spec-poczty, z zachowaniem formalności przewidzianych. 8. Po otrzymaniu korespondencji specjalnej od kuriera spec-poczty kierownik względnie upoważniony do tego urzędnik instytucji otrzymujący korespondencję kwituje jej odbiór podpisem i pieczęcią w rejestrze doręczonym mu przez kuriera w dwóch egzemplarzach (forma nr 2), przy czym jeden egzemplarz zwraca kurierowi, odpis zaś zostawia u siebie. Pojedyncze listy i pakiety można doręczyć według oznaczonego adresu za pokwitowaniem w książce. 9. W razie stwierdzenia jakiegokolwiek naruszenia korespondencji należy zestawić akt w dwóch egzemplarzach podpisany przez 2–3 osoby. Jeden egzemplarz należy odesłać nadawcy korespondencji, drugi zostawić u siebie. Kurier ponosi pełną odpowiedzialność za doręczenie przez niego korespondencji w nienaruszonym stanie. 10. Wszelką korespondencję, rejestry, dzienniki rejestracyjne, dzienniki wychodzącej korespondencji powinny być przechowywane w kasie ogniotrwałej pod odpowiedzialnością kierownika oddziału Spec-Poczty. 78 11. Za usługi Spec-Poczty pobierana będzie opłata na podstawie taryfy ustalonej odrębnymi przepisami. Kierownik Spec-Poczty Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (–) Goryń Leon2 Źródło: AIPN, 01225/30, k. 15–16, mps. Powyżej podpis. Leon Goryń (Leonid Gorin), ur. 1914 r. jako Leon Juchniewicz – oficer sowiecki, członek WKP(b). W 1915 r. rodzice ewakuowali się z Wilna w głąb Rosji do Taszkientu, gdzie żyli do 1930 r., następnie w Swierdłowsku. Od 1934 do 1938 r. studiował prawo na uniwersytecie w Leningradzie; w 1943 r. skierowany 2 Dywizji WP, na szkoleniu w Oficerskiej Szkole w Kujbyszewie (I–V 1944). W resorcie BP: pracownik Kartoteki Wydziału Personalnego RBP (1 IX 1944), przeniesiony do Poczty Specjalnej RBP PKWN (IX 1944), „Słabo opanował język polski” (z adnotacji urzędowej przełożonego z 25 X 1944 r.), przeniesiony na kierownika Poczty Specjalnej MBP (29 I 1945; zatwierdzony na zajmowanym stanowisku 8 VII 1948), naczelnik Wydziału IV Departamentu Łączności MBP (13 VII 1950), naczelnik Wydziału IV Departamentu Łączności KdsBP (13 IV 1955), naczelnik Wydziału III Departamentu Łączności KdsBP (3 IV 1956), naczelnik Wydziału Poczty Specjalnej Zarządu Łączności MSW (28 XI 1956), zwolniony z wojskowej służby zawodowej i przeniesiony do rezerwy od 18 VIII 1958 r.; zwolniony ze służby w MO (7 I 1959). AIPN, 0194/112, Akta osobowe funkcjonariusza; AIPN, 2174/5126, Akta personalne KBW; http://katalog.bip.ipn.gov.pl. 2 79 Nr 17 1945 marzec 27, Warszawa – Zarządzenie nr 6 ministra bezpieczeństwa publicznego o utworzeniu specjalnych sekcji II (ds. wywiadu) w wojewódzkich urzędach bezpieczeństwa publicznego Ściśle tajne Wpłynęło dn. 27 III 1945 Nr 01571/1 ref. Rzeczpospolita Polska Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Zarządzenie [nr] 6 W związku ze stworzeniem Wydziału Wywiadu w systemie Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego zarządzam: 1. W Wojewódzkich Urzędach Bezpieczeństwa Publicznego w Krakowie1, Poznaniu, Rzeszowie, Katowicach2, Bydgoszczy stworzyć sekcje wywiadu według załączonego etatu i instrukcji. 2. Sekcja wywiadu będzie się odtąd nazywać „Specjalna Sekcja II”. 3. Specjalna Sekcja II podlega wyłącznie kierownikowi woj[ewódzkiego urzędu bezpieczeństwa publicznego, który bezpośrednio kieruje jej pracą. 4. Wszystkie plany i projekty pracy sekcji powinny bezwzględnie być uzgadniane z Specjalnym Wydziałem II Ministerstwa BP i dopiero po otrzymaniu jego sankcji realizowane. Minister bezpieczeństwa publicznego Warszawa-Praga, dnia 27 III 1945 r. Źródło: AIPN, 01225/33, k. 17, mps. Szerzej o tym urzędzie zob. W. Frazik, Struktura organizacyjna Urzędu Bezpieczeństwa w województwie krakowskim w latach 1945–1956 w świetle aktów normatywnych [w:] Strażnicy sowieckiego imperium. Urząd Bezpieczeństwa i Służba Bezpieczeństwa w Małopolsce 1945–1990, red. F. Musiał, M. Wenklar, Kraków 2009, s. 9–87. 2 W. Dubiański, A. Dziuba, A. Dziurok, Struktury i kadry wojewódzkiej bezpieki [w:] Kadra bezpieki 1945–1990. Obsada stanowisk kierowniczych aparatu bezpieczeństwa w województwach śląskim/ katowickim, bielskim i częstochowskim, red. eidem, Katowice 2009, s. 11–43; Województwo śląskie 1945–1950. Zarys dziejów politycznych, red. A. Dziurok, R. Kaczmarek, Katowice 2007. 1 80 Nr 18 1945 kwiecień 1, Warszawa – Okólnik nr 7 ministra bezpieczeństwa publicznego dotyczący informowania MBP o nadzwyczajnych wypadkach mających miejsce w terenie Rzeczpospolita Polska Ściśle tajne Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Warszawa dnia 1 IV [19]45 r. 02534/45 egz. nr 25 Okólnik nr 7 W ostatnich czasach niektóre urzędy BP w niedostatecznej mierze informują Ministerstwo BP o nadzwyczajnych wypadkach mających miejsca na terenach. Tym samym ministerstwo nie ma możności na czas operatywnie działać i pospiesznie reagować. W celu uporządkowania informacji, pominąwszy kolejne meldunki i miesięczne sprawozdania, polecam: Zawiadomić Ministerstwo BP telefonicznie, telegraficznie, oraz oddzielnymi natychmiastowymi meldunkami w sprawach następującej treści: 1. O zbrojnych napadach band (na państwowe, gospodarcze instytucje, więzienia, obozy, posterunki MO, urzędy BP, instytucje wojskowe itd.). W doniesieniach wskazać okoliczności i następstwa napadu, charakterystykę bandy dokonującej napadu. 2. O wszystkich terrorystycznych aktach oraz zabójstwach w celu ograbienia. 3. O wysadzaniu wrogiego desantu. 4. O zjawianiu się i tworzeniu nowej bandyckiej grupy oraz o zmianie bazy i miejsca postoju band. 5. Jakie masowe operacje zostały przeprowadzone przeciw bandom. Jakie siły brały udział w operacji (milicja, Wojsko Polskie, wojsko Armii Czerwonej1) Na temat Armii Czerwonej/Radzieckiej oraz bandytyzmu wśród czerwonoarmistów i funkcjonariuszy sowieckich służb specjalnych w Polsce patrz: Armia Radziecka w Polsce 1944–1956. Dokumenty i materiały, oprac. M.L. Krogulski, Warszawa 2003; T. Balbus, Polskie „istriebitielne bataliony” NKWD w latach 1944–1945, „Biuletyn IPN” 2002, nr 6 (16), s. 71–75; A. Chmielarz, Obóz NKWD w Rembertowie [w:] Niepiękny wiek XX, red. J. Eisler i inni, Warszawa 2010, s. 343–361; M. Golon, Represje Armii Czerwonej i NKWD wobec polskiej konspiracji niepodległościowej w latach 1944–1946 (część I), „Czasy Nowożytne” 1996, t. 1, s. 75–110; (część II), „Czasy Nowożytne” 1997, t. 2, s. 107–136; F. Gryciuk, P. Matusak, Represje NKWD wobec żołnierzy podziemia Państwa Polskiego w latach 1944–45. Wybór źródeł, t. 1–2, Siedlce 1995; J. Hytrek-Hryciuk, „Rosjanie nadchodzą!” Ludność niemiecka a żołnierze Armii Radzieckiej (Czerwonej) na Dolnym Śląsku w latach 1945–1948, Wrocław 2010; Iz Warszawy. Moskwa, towariszczu 1 81 i rezultaty przeprowadzanych operacji (ilu bandytów zostało zabitych, ilu rannych, ilu zatrzymanych, ile wzięto broni). Nasze straty (zabici i ranni). 6. O masowych ucieczkach aresztowanych z więzienia, obozu, aresztów oraz o ucieczkach wyjątkowo ważnych przestępców spod eskorty2. 7. O kradzieżach ze składów broni palnej, materiałów wybuchowych oraz o rozbrajaniu przez bandytów poszczególnych milicjantów, osób wojskowych i pracowników BP. Przestrzegam, że nieinformowanie Ministerstwa BP na czas o zachodzących wypadkach będzie karane dyscyplinarnie. Za zgodność: szef Kancelarii MBP Żurek J[anina]3, por. Minister bezpieczeństwa publicznego (–) Radkiewicz, płk Berija… Dokumenty NKWD SSSR o Polskom podpole 1944–1945, Moskwa – Nowosybirsk 2001; P. Kołakowski, Pretorianie Stalina. Sowieckie służby bezpieczeństwa i wywiadu na ziemiach polskich 1939–1945, Warszawa 2010; P. Madajczyk, Dokumenty o konfliktach Armii Czerwonej z władzami i ludnością polską na ziemiach zachodnich w 1945 r., „Teki Archiwalne” 1997, seria nowa t. 2 (24), s. 145–165; NKWD o Polsce i Polakach. Rekonesans archiwalny, red. W. Materski, A. Paczkowski, Warszawa 1996; Obława augustowska – lipiec 1945 r. Wybór źródeł, red. J.J. Milewski, A. Pyżewska, Białystok 2010; H. Pająk, Zbrodnie UB-NKWD, Lublin 1991; Represje sowieckie wobec narodów Europy 1944–1956, red. D. Rogut i A. Adamczyk, Zelów 2005; Specłagier NKWD nr 2 w Poznaniu. Dokumenty, oprac. G. Barczykowski, W. Handke, R. Kościański, Poznań 2009; J. Ślaski, Skrobów. Dzieje obozu NKWD dla żołnierzy AK 1944–1945, Warszawa 2003; R. Techman, Armia Radziecka w gospodarce morskiej Pomorza Zachodniego w latach 1945–1956, Poznań 2003; Teczka Specjalna J.W. Stalina. Raporty NKWD z Polski 1944–1946, Warszawa 1998; W objęciach wielkiego brata. Sowieci w Polsce 1944–1993, red. K. Rokicki, S. Stępień, Warszawa 2009; Wostocznaja Jewropa w dokumentach rossijskich archiwow 1944–1953, t. 1: 1944–1948, Moskwa – Nowosybirsk 1997; M. Zaremba, „Jak nie urok, to…”. Strach przed czerwonoarmistami 1944–1947 [w:] W objęciach wielkiego brata…, s. 235–262; idem, Niemiecka dżuma, sowiecka grypa, „Polityka”, 25 VII 2009, nr 30 (2715), s. 63–66; M. Zwolski, Deportacje internowanych Polaków z województwa białostockiego 1944–1945, „Pamięć i Sprawiedliwość. Pismo IPN” 2005, nr 2 (8), s. 89–107. 2 Por. D. Suchorowska, Rozbić więzienie UB! Akcje zbrojne AK i WiN 1945–1946, Łomianki 2010. 3 Janina Duda z d. Żurek, Bluma Perelmut /Janina Żurek-Carycyńska /Janina Pawelczuk (ur. 1918 w Białymstoku) – należała do KZMP (1934–1937), członek Komsomołu (1939–1944), WKP(b) (1943–1944). Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej w 1941 r. i nieudanej ewakuacji uciekła z getta białostockiego na Polesie, wtedy występuje już pod zmienionym nazwiskiem – Janina Żurek; oficer oświatowy Brygady Partyzanckiej „Grunwald” mjr. Józefa Sobiesiaka ps. „Bronicz”, „Maks”; służyła w PSBS. W resorcie BP: od VII do VIII 1944 r. pełnomocnik PKWN w Tomaszowie Lubelskim, Zamościu i Krasnymstawie, kierownik Sekretariatu WUBP w Lublinie (1 IX 1944), kierownik Kancelarii Gabinetu Ministra BP (28 XII 1944), naczelnik Sekretariatu Departamentu II MBP (11 II 1947), zwolniona (1 IV 1947), powtórnie przyjęta, kierownik Biura Paszportów Komendy Miejskiej MO w Łodzi (27 X 1950), inspektor Gabinetu Ministra (26 XII 1953), inspektor Inspektoratu Gabinetu Ministra BP (11 XI 1954), inspektor Inspektoratu Przewodniczącego Komitetu ds. BP (1 IV 1955), zastępca naczelnika Wydziału VI Departamentu III KdsBP (26 XI 1955), zwolniona (27 XII 1956). Później pracowała w Centrali Handlu Zagranicznego „Rolimpex”. Żona Teodora (Fieodora) Dudy (1914–1986), wysokiego funkcjonariusza UBP (AIPN, 0194/927; P. Woźniak, Zapluty karzeł reakcji. Wspomnienia 82 Wykonano w 30 egz. otrzymują wg rozdzielnika: Kierownicy WUBP, kierownicy dep[artamentów] i samodz[ielnych] wydz[iałów] Źródło: AIPN, 01225/31, k. 20, mps. AK-owca z więzień PRL, [wyd. 3], s. 12–13). AIPN, 0193/6752, Akta osobowe funkcjonariusza; A.G. Kister, Pretorianie…., s. 213; M. Piotrowski, Ludzie bezpieki…, s. 545. 83 Nr 19 1945 kwiecień 9, Warszawa – Instrukcja dyrektora departamentu w MBP o postępowaniu władz bezpieczeństwa na obszarach Rzeczypospolitej Polskiej włączonych w czasie okupacji do Rzeszy Niemieckiej i w Gdańsku w stosunku do osób wymienionych w dekrecie z 28 lutego 1945 r. o wyłączeniu ze społeczeństwa polskiego „wrogich elementów” Zatwierdzam Warszawa, dnia a9 IV 1945 r.a Minister bezpieczeństwa publicznego (Stanisław Radkiewicz) Instrukcja o postępowaniu władz bezpieczeństwa publicznego na obszarach Rzeczypospolitej Polskiej włączonych w czasie okupacji do Rzeszy Niemieckiej i w Gdańsku w stosunku do osób wymienionych w dekrecie z dnia 28 II 1945 r. o wyłączeniu ze społeczeństwa polskiego wrogich elementów (DzURP nr 7/45 poz. 30.) – dotyczy województw: gdańskiego1, białostockiego, poznańskiego, pomorskiego2, śląskiego, krakowskiego i łódzkiego §1 Do czasu upływu terminów, które będą wskazane w rozporządzeniu wykonawczym przewidzianym w art. 2 dekretu, nie należy stosować represji wobec osób wpisanych do 3 lub 4 grupy niemieckiej listy narodowej (Deutsche Volksliste)3 lub do Data wpisana odręcznie. Zob. tu i dalej (woj. pomorskie): G. Baziur, Armia Czerwona na Pomorzu Gdańskim 1945–1947, Warszawa 2003; M. Golon, Polityka radzieckich władz wojskowych i policyjnych na Pomorzu Nadwiślańskim w latach 1945–1947, Toruń 2001; Kujawy i Pomorze w latach 1945–1956 od zakończenia okupacji niemieckiej do przełomu październikowego, red. W. Jastrzębski, M. Krajewski, Włocławek 2001; Rok pierwszy. Powstanie i działalność aparatu bezpieczeństwa publicznego na Pomorzu i Kujawach (luty–grudzień 1945), oprac. P. Rybarczyk i inni, Warszawa – Bydgoszcz – Gdańsk 2010. 2 Województwo pomorskie funkcjonowało do 1950 r. i było jednym z czternastu województw Polski. Później przyjęło nazwę bydgoskiego. 3 28 II 1945 r. wydano dekret „o wyłączeniu ze społeczeństwa polskiego wrogich elementów” (DzU nr 11, poz. 54), w którym podjęto próbę uregulowania statusu tzw. volksdeutschów. Jednak dekret ten ze względu na dużą liczbę błędów formalnych i merytorycznych nie został zatwierdzony przez KRN i utracił moc prawną 7 V tr. (Niemcy w Polsce 1945–1950. Wybór dokumentów, red. W. Borodziej, H. Lemberg, t. 1: Władze i instytucje centralne. Województwo olsztyńskie, oprac. W. Borodziej i C. Kraft, Warszawa 2000, s. 59). Por. A. Dziurok, Śląskie rozrachunki. Władze komunistyczne a byli członkowie organizacji nazistowskich na Górnym Śląsku w latach 1945–1956, Warszawa 2000; B. Linek, Polityka antyniemiecka na Górnym Śląsku w latach 1945–1950, Opole 2000; W. Stankowski, Niemcy na Pomorzu Gdańskim i Kujawach w latach 1944/45–1950. Ucieczka, życie codzienne, wysiedlenie, Bydgoszcz 2000; Zapomniane historie ludzkich dramatów. Losy mieszkańców Górnego Śląska w latach 1939–1956, red. K. Banaś, A. Sznajder, Katowice 2003. a–a 1 84 grupy tzw. Leistungs-Pole4. Przepisu tego nie stosuje się do osób trzeciej grupy, posiadających na dowodach niemieckich pieczątkę „Mit Verzicht auf den Wiederruf”5, które należy traktować na równi z wpisanymi do drugiej grupy. §2 W okresie składania deklaracji przewidzianych w art. 2 dekretu powiatowe urzędy bezp[ieczeństwa] publ[icznego] winny dopilnować, aby starostowie złożyli im odpisy rejestrów osób, które złożyły deklarację. §3 Powiatowe urzędy bezp[ieczeństwa] publ[icznego] winny w drodze poufnej zebrać dane dla sporządzenia listy osób wymienionych w art. 1 dekretu, które nie złożyły wspomnianych deklaracji, oraz dane o zachowaniu się w czasie okupacji osób, które złożyły deklarację. §4 Po upływie terminów, które będą wskazane w rozporządzeniu wykonawczym przewidzianym w art. 2 dekretu – osoby trzeciej i czwartej grupy i tzw. Leistungs-Pole, które nie złożyły deklaracji, winny być zatrzymane przez organa bezpieczeństwa publicznego, które jednocześnie zgłoszą do sądu wniosek o wydanie postanowienia zgodnie z art. 13 dekretu. Majątek osób zatrzymanych należy tymczasowo zabezpieczyć zgodnie z instrukcją z 30 XI [19]446 i bezzwłocznie zawiadomić o tym urząd skarbowy, nadmieniając, że majątek ten ma być zabezpieczony do czasu wydania postanowienia sądowego. §5 W stosunku do osób, co do których wpłynęło doniesienie przewidziane w art. 4 dekretu i w stosunku do osób, co do których władze bezp[ieczeństwa] same posiadają odpowiednie dane zebrane zgodnie z § 3 instrukcji, należy, nie wyczekując na upływ terminu do złożenia deklaracji, przeprowadzić dochodzenie zgodnie z art. 5 i w zależności od wyników tego dochodzenia osoby te należy zatrzymać, majątek zabezpieczyć, a sprawę skierować do sądu grodzkiego celem wydania postanowienia, zgodnie z art. 13 dekretu. §6 Osoby wpisane do drugiej grupy, a także osoby wpisane do trzeciej grupy, lecz posiadające na dowodach niemieckich pieczątkę „mit Verzicht auf den Wiederruf”, należy natychmiast zatrzymywać, a majątek ich zabezpieczyć z jednoczesnym zawiadomieniem o tym Urzędu Skarbowego. Polaków, bez tzw. udziału krwi niemieckiej, nie przyjmowano na VL, co najwyżej byli zaliczani do „Leistungs-Pole” (aktywnie pracujący Polak; wydajny Polak). Niemcy uważali tych ludzi za współpracujących dla dobra Rzeszy i dlatego zostali oni uprzywilejowani lepszą płacą i pracą oraz dodatkowymi kartami żywnościowymi. Zob. dalej dokument nr 226, s. 868. Por. Rok pierwszy... na Pomorzu i Kujawach..., s. 310. 5 „Rezygnacja z odwołania”. 6 Instrukcja kierownika Wydziału Bezpieczeństwa RSB „o trybie postępowania przy prowadzeniu dochodzeń przez władze bezpieczeństwa” (Rok pierwszy. Powstanie i działalność aparatu bezpieczeństwa publicznego na Lubelszczyźnie…, s. 79–88). 4 85 Osoby te mogą złożyć wniosek o rehabilitację z miejsca zamieszkania. §7 Powiatowe urzędy bezp[ieczeństwa] publ[icznego] winny spowodować wydelegowanie grodzkiego funkcjonariusza urzędu bezp[ieczeństwa] publ[icznego] na rozprawy nad wnioskiem urzędu i osób wnoszących o rehabilitację. §8 W wypadkach uwzględnienia wniosku o rehabilitację lub oddalenie wniosku urzędu bezp[ieczeństwa] publ[icznego] przewidzianego w § 4 i 5 instrukcji, wydelegowany funkcjonariusz bezp[ieczeństwa] publ[icznego] winien w ciągu 3 dni złożyć kierownikowi urz[ędu] bezp[ieczeństwa] publ[icznego] raport ze swoją opinią. §9 Kierownik urz[ędu] bezp[ieczeństwa] publ[icznego] w wypadkach, kiedy uzna, że orzeczenie sądu grodzkiego jest niesłuszne, złoży w ciągu 3 dni kierownikowi woj[ewódzkiego] urzędu bezp[ieczeństwa] publ[icznego] raport ze swoją opinią. § 10 Kierownik woj[ewódzkiego] urzędu bezp[ieczeństwa] publ[icznego] w wypadku podzielenia opinii kierownika pow[iatowego] urzędu bezp[ieczeństwa] publ[icznego] zwróci się natychmiast do prokuratora właściwego sądu specjalnego7, przedstawiając odpowiednie dowody, celem spowodowania odwołania i zastosowania art. 14 (DzURP nr 7) dekretu z dnia 28 II 1945 r. § 11 Zabezpieczenie majątku osób przewidzianych w art. 18 dekretu § 4, 5, 6 i 13 instrukcji, należy do właściwych urzędów skarbowych. Urzędy bezp[ieczeństwa] publ[icznego] winny dopilnować wykonania tego przepisu i udzielać urzędom skarbowym niezbędnej ku temu pomocy. W wypadkach niecierpiących zwłoki organa bezp[ieczeństwa] publ[icznego] winny tymczasowo zabezpieczyć majątek w myśl instrukcji z dnia 30 XI 1944 r. i niezwłocznie zawiadomić urząd skarbowy. § 12 Osoby niemogące wykazać się oryginalnymi dowodami osobistymi niemieckimi oraz osoby wykazujące się tymczasowymi zaświadczeniami z 1942 r. stwierdzającymi wpisanie ich przez władze niemieckie na niemiecką Volkslistę8 winny być traktowane jak osoby wpisane do 2 grupy narodowości niemieckiej. 7 Chodzi o specjalne sądy karne (1944–1946), które orzekały wyroki w sprawach karnych określonych dekretem PKWN o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców narodu polskiego z 31 VIII 1944 r. (potocznie nazywanego „sierpniówką”; tekst jednolity z 11 XII 1946 r., DzU nr 69, poz. 377). Ze względów politycznych skazywani byli na podstawie tego dekretu m.in. żołnierze Armii Krajowej i Narodowych Sił Zbrojnych, którzy przez komunistyczną władzę sądowniczą uznawani byli za faszystów. Duża liczba sądzonych z „sierpniówki” to byli „mali kolaboranci” lub szmalcownicy; zob. dalej przypis nr 8, s. 713. 8 W roku 1942 okupant niemiecki wprowadził po raz pierwszy w Generalnym Gubernatorstwie kenkarty, wcześniej były różnego rodzaju zaświadczenia (np. Ausweis, Bescheinigung). 86 § 13 Osoby narodowości niemieckiej bez względu na ich przynależność państwową, jak również obywatele polscy wpisani do pierwszej grupy winni być natychmiast zatrzymani i osadzeni w obozach pracy przymusowej, majątek ich zabezpieczony, zgodnie z art. 18 dekretu. § 14 Zastępcze dowody tożsamości przewidziane w art. 23 dekretu wydawać będą organa Milicji Obywatelskiej – w trybie i terminie określonym w rozporządzeniu wykonawczym i w instrukcji Komendy Głównej Milicji Obywatelskiej. § 15 Instrukcji niniejszej nie stosuje się w wypadkach przewidzianych w dekrecie o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw, znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców narodu polskiego (DzURP nr 4/44 poz. 16, nr 7/45 poz. 29), w wypadkach tych osoby podejrzane należy natychmiast zatrzymywać do dyspozycji prokuratorów sądów specjalnych. Za zgodność: kier[ownik] IW (–) Górski [Jan]10 por. Dyrektor Departamentu9 [Ministerstwa] Bezp[ieczeństwa] [Publicznego] (–) Romkowski, [p]płk Źródło: AIPN, 01225/30, k. 26, mps. 9 Nie podano, jakiego (numeru) departamentu. Może to wskazywać na możliwość antydatowania rozkazu ministra BP powołującego Romkowskiego na stanowisko dyrektora Departamentu I MBP z dn. 1 I 1945 r. 10 Jan Górski (Guensberg), ur. 1906 – mgr farmacji, aktor (w l. 1929–1931 aktor teatru objazdowego, w l. 1931–1933 podobno studiował w Wyższej Szkole Sztuki Teatralnej w Wiedniu i w Pradze; od 1933 do 1939 r. pracował w teatrach w Polsce i za granicą; notabene żona jego Anna też była z zawodu aktorką), należał do KPZU. Podczas wojny służył w Armii Czerwonej. W resorcie BP: funkcjonariusz Sekcji 7 Resortu BP PKWN (6 X 1944), kierownik Sekcji 1 Resortu BP (5 XI 1944), kierownik Wydziału I Departamentu I MBP (17 VII 1945), zwolniony i skierowany do dyspozycji Departamentu Personalnego MON (12 XII 1947 r.). Z charakterystyki J. Górskiego skreślonej przez dyrektora Biura Personalnego MBP M. Orechwę 5 XII 1947 r.: „Jest człowiekiem zdolnym i inteligentnym. Nie nadał jednak pracy na powierzonym mu odcinku należytego kierunku operacyjnego. Nie wykazał się właściwą inicjatywą. Pracę traktował raczej jako środek do zrobienia kariery. Politycznie nieskrystalizowany, aczkolwiek jest członkiem PPR. W aparacie bezpieczeństwa nadal wykorzystywany być nie może”. W 1948 r. wyjechał na stałe do Izraela, gdzie pracował jako oficer policji pod nazwiskiem Jakow Cenossar. W 1953 r. Wydział II Departamentu VII MBP podjął nieudaną próbę werbunku J. Górskiego. AIPN, 0193/499, Akta osobowe funkcjonariusza; AIPN, 1847/38, Akta personalne MON. 87 Nr 20 1945 kwiecień 28, Warszawa – Rozkaz nr 16 ministra bezpieczeństwa publicznego o powołaniu wydziałów i sekcji do walki z bandytyzmem przy Departamencie I MBP Nr 01999/45 Ściśle tajne 28 kwietnia 1945r. Rozkaz nr 16 ministra bezpieczeństwa publicznego O powołaniu wydziałów i sekcji do walki z bandytyzmem przy I Departamencie Ministerstwa [BP], wojewódzkich, powiatowych urzędach bezpieczeństwa publicznego Niemiecki okupant i reakcja spod znaku emigracyjnego rządu londyńskiego w walce z demokracją stosują terror w postaci zorganizowanych band dywersyjno-terrorystycznych. W szeregu województw na skutek tego grasuje wiele band terrorystycznych, które działają na szkodę państwa. Celem zlikwidowania tych band rozkazuję: 1. Powołać przy I Departamencie Wydział do Walki z Bandytyzmem, równoległe oddziały w wojewódzkich i sekcje w powiatowych urzędach bezpieczeństwa publicznego1. 2. Wydziały i sekcje do walki z bandytyzmem organizować według specjalnej instrukcji: „O wydziałach walki z bandytyzmem przy I Departamencie ministerstwa, wojewódzkich i powiatowych urzędach bezpieczeństwa publicznego”. 3. Na kierownika Wydziału Walki z Bandytyzmem przy I Departamencie Ministerstwa naznaczam płk. [Ludwika] Si[e]lickiego2, na jego zastępcę – ppłk. [Stanisława] Szota3. Zob. więcej B. Kopka, G. Majchrzak, Centrala a teren na przykładzie działań Departamentu III Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego w latach 1944–1954 [w:] „Zwyczajny” resort…, s. 204–223. 2 Ludwik Sielicki (ur. 1903) – żołnierz ACz (1926–1944), w rezerwie (1938–1942), członek Komsomołu, WKP(b), m.in. pracownik partyjny w Komitecie Obwodowym WKP(b) w Białymstoku (1939–1941); komisarz i dowódca brygady partyzanckiej im. Zasłonowa na Białorusi (1942–1944), płk (1943), skierowany do Polskiego Sztabu Partyzanckiego jako naczelnik oddziału operacyjnego (IV–VIII 1944). W MO i resorcie BP: zastępca komendanta głównego MO (1 IX 1944), kierownik Wydziału do Walki z Bandytyzmem MBP (14 IV 1945), wicedyrektor Departamentu VII MBP (15 I 1946), dyrektor Departamentu I MBP (5 II 1946), naczelnik Wydziału Ochrony Rządu MBP (1 X 1946), zwolniony 1 VI 1948 r.; w VII 1948 r. wyjechał do ZSRR. AIPN, 0193/969, t. 1–2, Akta osobowe funkcjonariusza; Aparat bezpieczeństwa w Polsce…, t. 1, s. 78. 3 Stanisław Szot (ur. 1917) – skierowany do resortu BP przez zastępcę szefa Sztabu Głównego WP Mariana Spychalskiego pismem przewodnim z dn. 8 IX 1944 r.; zastępca kierownika Wydziału Personalnego Resortu BP PKWN (12 IX 1944), kierownik WUBP w Lublinie (29 X 1944), kierownik 1 88 4. Kierownikowi Wydziału Personalnego mjr. [Mikołajowi] Orechwie4 i kierownikowi Wydziału Walki z Bandytyzmem przy I Departamencie płk. Si[e]lickiemu skompletować do 15 maja 1945 r. etaty Wydziału Walki z Bandytyzmem przy ministerstwie oraz oddziałów w wojewódzkich urzędach. 5. Płk [Aleksander] Nikolenko5 zaopatrzy wydziały walki z bandytyzmem I Departamentu i oddziały wojewódzkich urzędów w potrzebną ilość broni i środków lokomocji. 6. Dyrektor I Departamentu oraz kierownicy wojewódzkich i powiatowych urzędów przekażą wydziałom walki z bandytyzmem agenturę i odpowiednie materiały. Grupy Operacyjnej woj. poznańskiego (21 I 1945), zastępca kierownika Wydziału do Walki z Bandytyzmem (8 VI 1945); zwolniony 13 VI 1945 r.; w l. 1945–1948 I sekretarz KW PPR w Lublinie. AIPN, 0193/4395, Akta osobowe funkcjonariusza; M. Piotrowski, Ludzie bezpieki…, s. 474–475; http://katalog.bip.ipn.gov.pl. 4 Mikołaj Orechwa, Kołyszko, Malinowski (1902–1990) – od 1919 r. w ACz, w l. 1920–1924 w aparacie Komsomołu, członek WKP(b), od 1924 r. I sekretarz KC Komunistycznego Związku Młodzieży Białorusi, w I 1925 r. oddelegowany do pracy na pn.-wsch. ziemiach II RP: sekretarz wileńskiego okręgu KPZB. Aresztowany w 1926 r., skazany na sześć lat więzienia za działalność komunistyczną. W 1934 r. został szefem Krajowego Sekretariatu KPZB, a od 1936 r. przedstawiciel KC KPZB przy KC KPP, w l. 1936–1939 był w Czechosłowacji jako funkcjonariusz KPZB. W l. 1939–1944 w ZSRR. W 1944 r. oddelegowany do WP. W resorcie BP: kierownik Wydziału Personalnego RBP (8 VIII 1944), dyrektor Biura Personalnego MBP (26 III 1946), dyrektor Departamentu Kadr MBP (1 VIII 1949), dyrektor Departamentu Kadr i Szkolenia KdsBP (1 I 1955). Zwolniony z dniem 10 I 1956 r. W pięćdziesięciolecie urodzin otrzymał od B. Bieruta odznaczenie, które na zwołanym zebraniu aktywu kierowniczego MBP wręczył mu S. Radkiewicz. Orechwa powiedział wówczas: „Służu Sowieckiemu Sojuzu”. Przed wyjazdem do Związku Radzieckiego napisał do I sekretarza KC PZPR Bieruta list (datowany na 12 XI 1955 r.): „Teraz mam 53 lata – z tego 26 lat oddałem pracy w Polsce. Nie mam zawodu cywilnego ani specjalności wojskowej. W okresie KPP byłem tzw. zawodowym rewolucjonistą, a po wyzwoleniu tzw. personalnikiem. Jestem jeszcze za młody, aby pójść na emeryturę, ale za stary, aby zdobyć poważny zawód, ale jestem jeszcze pełen sił i energii”. W l. 1956–1984 pracował w Instytucie Historii Partii przy KC KPB. AIPN, 0193/6999, t. 1–2, Akta osobowe funkcjonariusza; AIPN, 01264/330; AIPN, 01480/83; H. Dominiczak, Organy bezpieczeństwa PRL…, s. 36; A. Garlicki, Z tajnych archiwów, Warszawa 1993, s. 220; Słownik Biograficzny Europy Środkowo-Wschodniej…, s. 42 (tutaj jako Arechwa); M. Piotrowski, Ludzie bezpieki…, s. 372; http://katalog.bip.ipn.gov.pl. 5 Aleksander Nikolenko (ur. 1896) – oficer sowiecki; należał do WKP(b). W resorcie BP: dyrektor Departamentu III (Zaopatrzenie) MBP (12 V 1945), dyrektor Szefostwa Zaopatrzenia MBP (6 IV 1946), zwolniony z dn. 25 IV 1947 r. i odkomenderowany do dyspozycji Zarządu Personalnego Armii Radzieckiej w celu dalszego pełnienia służby. AIPN, 0193/754, Akta osobowe funkcjonariusza; http:// katalog.bip.ipn.gov.pl. 89 7. Kierownictwo praktycznego zorganizowania wydziałów i sekcji walki z bandytyzmem powierzyć dyrektorowi I Departamentu ppłk. Romkowskiemu, który 15 maja br. zamelduje o wykonaniu powyższego rozkazu6. Minister bezpieczeństwa publicznego (Radkiewicz, płk)a Źródło: AIPN, 01225/27, k. 31–32, mps. a 6 90 Poniżej podpis. Faktycznie uchylony 15 I 1946 r. Nr 21 1945 kwiecień 28, Warszawa – Instrukcja nr 4 dyrektora Departamentu I MBP o Wydziale Walki z Bandytyzmem Departamentu I, oddziałach wojewódzkich i sekcjach powiatowych urzędów BP do rozkazu nr 16 ministra bezpieczeństwa publicznego „Zatwierdzam” Minister bezpieczeństwa publicznego 28 kwietnia 1945 r. Ściśle tajne Instrukcja nr 4a O Wydziale [do] Walki z Bandytyzmem przy I Departamencie ministerstwa, oddziałach wojewódzkich i sekcjach powiatowych urzędów bezpieczeństwa publicznego I. Zadania wydziałów i sekcji Wydziały i sekcje do walki z bandytyzmem mają za zadanie prowadzić i organizować walkę z bandami terrorystycznymi, bandytami pojedynczymi o politycznym zabarwieniu, nieprzyjacielskimi spadochroniarzami, dezerterami i uchylającymi się od służby wojskowej oraz ścigać osoby współpracujące z bandytami i dezerterami1. II. Funkcje wydziałów i sekcji 1. Organizują sieć wywiadowczą, agenturę i informację, których zadaniem jest rozpracowanie, ujawnienie celem likwidowania w zarodku formujących się band terrorystycznych i istniejących już ich baz2. Obok dopisano odręcznie: „do rozkazu 16”. Zob. dokument nr 20. Jakimi metodami posługiwał się aparat bezpieczeństwa, zwalczając podziemie niepodległościowe, zob. m.in. na temat tzw. grup pozorowanych: M. Korkuć, Oddziały prowokacyjne UB i KBW w Małopolsce, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 1996, nr 8, s. 97–108; P. Łapiński, S. Poleszak, Posłańcy śmierci. Kombinacje operacyjne aparatu bezpieczeństwa na Białostocczyźnie 1949–1950, „Pamięć i Sprawiedliwość. Pismo IPN” 2003, nr 1 (3), s. 133–152; R. Śmietanka-Kruszelnicki, Działalność prowokacyjna Urzędów Bezpieczeństwa Publicznego w województwie kieleckim i ich manipulacje przebiegiem i wynikami śledztw w świetle materiałów Wojskowego Sądu Rejonowego w Kielcach [w:] „Zwyczajny” resort…, s. 461–481; L. Żebrowski, Działalność tzw. band pozorowanych jako metoda zwalczania podziemia niepodległościowego w latach 1944–1947 [w:] Skryte oblicze systemu komunistycznego. U źródeł zła…, praca zbiorowa, Warszawa 1997, s. 75–90. Por. A.G. Kister, Studium zniewolenia. Walka aparatu bezpieczeństwa z polskim zbrojnym podziemiem niepodległościowym na Lubelszczyźnie (1944–1947), Kraków 2005. 2 Por. Instrukcję (tymczasową) o pozyskaniu, pracy i ewidencji agenturalno-informacyjnej sieci dyrektora Departamentu I MBP z 13 lutego 1945 r. [w:] Instrukcje pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa (1945–1989), oprac. T. Ruzikowski, Warszawa 2004, s. 23–28. O specjęzyku UB zob. T. Dojka, Zakłamany słownik, czyli żargon funkjonariuszy bezpieczenstwa PRL, Kraków 2011; Z. Uniszewski, Żargon zawodowy pracowników śledczych i operacyjnych. Problematyka kryminalistyczna, a 1 91 2. Organizują walkę z dezerterami i uchylającymi się od służby wojskowej. Dla sprawniejszego zlikwidowania prowadzą ścisłą ewidencję grup terrorystycznych, bandytów pojedynczych, terrorystów i dezerterów oraz prowadzą aktywny wywiad nad rozpracowaniem band dezerterów. 3. Pracują nad wykryciem i konfiskowaniem broni i materiałów wybuchowych tajnie przechowywanych. 4. Opracowują plan ogólnowojskowych operacji i na tej podstawie organizują likwidację grup terrorystycznych i dezerterów. Przeprowadzają kontrolę terenów, w których drogą wywiadu, przez agenturę lub informatorów ustalono istnienie i zbieranie się band terrorystycznych. W tym celu korzystają z pomocy wojsk wewnętrznych3, KBW4, Milicji Obywatelskiej oraz najbardziej oddanej sprawie demokracji ludności miejscowej. Wrocław 1999; w kwestiach terminologicznych patrz podstawowe opracowanie: Wokół teczek bezpieki. Zagadnienia metodologiczno-źródłoznawcze, red. F. Musiał, Kraków 2006. 3 Tu i dalej mowa o KBW, powołanym 24 V 1945 r. Dowództwo Wojsk Wewnętrznych, któremu podporządkowano KBW i WOP, powstało w 1951 r. Zob. Archiwum Ruchu Robotniczego…, t. 7, s. 41–42; Protokół obrad KC PPR w maju 1945 roku, oprac. A. Kochański, Warszawa 1992, s. 18, 81, 42, 88; Protokoły posiedzeń Sekretariatu KC PPR 1945–1946, oprac. A. Kochański, Warszawa 2001, s. 114 oraz poniższy przypis. 4 W 1944 r. wzorem istniejących w ZSRR Wojsk Wewnętrznych NKWD utworzono Wojska Wewnętrzne jako wojskową formację działającą w ramach RBP PKWN. Bazą do utworzenia oddziałów WW był Samodzielny Batalion Szturmowy, sformowany 18 X 1943 r., który 21 III 1944 r. przekształcono w Polski Samodzielny Batalion Specjalny. PSBS, mimo że powołany rozkazem dowódcy 1. KPSZ, etatowo nie wchodził w jego skład, lecz podlegał bezpośrednio Wydziałowi Krajowemu ZG ZPP. W XI 1944 r. przekształcono jednostkę w Brygadę WW z zamiarem dalszej jej rozbudowy. Planowano utworzenie w ramach WW trzech samodzielnych brygad. Do wiosny 1945 r. nie udało się w pełni sformowanie nawet pierwszej brygady, brak było również wyszkolonej kadry oficerskiej. 26 III 1945 r. Rząd Tymczasowy podjął uchwałę o powołaniu Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Uchwała ta nakazywała ministrowi bezpieczeństwa publicznego w terminie do 1 V tr. sformować KBW. Nie dotrzymano tego terminu, a organizacja formacji w założeniu liczącej 32 tys. ludzi przerosła możliwości MBP, dodatkowo w szeregach KBW nastąpiły liczne przypadki dezercji. Ostatecznie decyzją Rządu Tymczasowego z 24 V 1945 r. (po zakończeniu działań wojennych) powierzono tworzenie Korpusu ministrowi ON, jednocześnie wydzielono ze składu WP 4. Dywizję Piechoty jako podstawę organizacji KBW. Proces powstawania KBW trwał do 22 VIII 1945 r., czyli do czasu przekazania go przez MON do MBP. Na jesieni 1945 r. w ramach KBW sformowano: dowództwo (m.in. sztab, zarząd polityczno-wychowawczy, zarząd Informacji, prokuratura i sąd); jednostki operacyjne (w każdym województwie czternaście jednostek WBW, w których skład wchodziły – batalion operacyjny, batalion ochrony lub batalion ochrony kolei, kompania konwojowa, pluton łączności); jednostki specjalne (m.in. Szkoła Oficerska, Pułk Ochrony Rządu). Zasady doboru do KBW regulował okólnik KC PPR z X 1946 r. (PPR. Rezolucje, odezwy, instrukcje i okólniki I 1946 – I 1947, Warszawa 1961, s. 160–161). Pierwotnie Korpus miał zostać rozwiązany w terminie do 1 X 1956 r., jednak po wydarzeniach w Poznaniu w czerwcu tr. partia odstąpiła od pomysłu likwidacji KBW (Centrum władzy. Protokoły posiedzeń kierownictwa PZPR. Wybór z lat 1949–1970, oprac. A. Dudek, A. Kochański, K. Persak, Warszawa 2000, s. 158). Zarządzeniem premiera z 24 VI 1965 r. Korpus do końca 1965 r. uległ rozwiązaniu, a jego jednostki, przemianowane na oddziały Wojsk Obrony Wewnętrznej, weszły w skład tworzącego się systemu Obrony Terytorium Kraju. Patrz: M. Jaworski, Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego 1945–1965, Warszawa 1984; A.G. Kister, Pretorianie…, s. 130–155; Ochrona bezpieczeństwa państwa…, s. 29–34. Por. Sprawozdania z operacji I i II Brygady KBW na terenie północnego i wschodniego Mazowsza w latach 1948–1951 92 Przeciwko zatrzymanym członkom band prowadzi się pierwotne śledztwo, a następnie wszystkie mateiały przekazuje się Wydziałowi Śledczemu ministerstwa względnie wojewódzkiemu urzędowi bezpieczeństwa publicznego. III. Struktura wydziału Wydział Walki z Bandytyzmem jest częścią składową I Departamentu Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Wydział składa się z dwóch sekcji: 1. Sekcja do walki z bandytyzmem i terrorystami 2. Sekcja do walki z dezerterami i uchylającymi się od służby wojskowej. Wydział do Walki z Bandytyzmem w ministerstwie kieruje odpowiednimi oddziałami w województwach i powiatach BP, zgodnie z instrukcjami ministerstwa opracowuje materiał z całego kraju odnośnie walki z bandytyzmem, dostawia odpowiednie doniesienia ministrowi dla informowania rządu. W każdym wojewódzkim urzędzie bezpieczeństwa publicznego należy organizować analogiczne oddziały, które z kolei kierują sekcjami walki z bandytyzmem i wykonują rozkazy i polecenia Ministerstwa BP. W powiatach powołuje się sekcje walki z bandytyzmem. Etaty Wydziału Walki z Bandytyzmem przy ministerstwie 1. Kierownik wydziału, równocześnie z[astęp]ca dyr[ektora] Departamentu I – 1. 2. Zastępca kierownika wydziału – 1. 3. Kierownicy sekcji –2. 4. Zastępcy kierowników sekcji – 2. 5. Starszych referentów – 8. 6. Referentów – 10. 7. Młodszych referentów – 5. 8. Kierownik sekretariatu – 1. 9. Sekretarz 1. 10. Maszynistki – 2. 11. Szoferów – 5. razem 38 Etaty wojewódzkich wydziałów i powiatowych sekcji określa zał. nr 1. IV. Meldunki operacyjne Wydziały wojewódzkie do walki z bandytyzmem obowiązane są co 10 dni składać sprawozdanie w Wydziale Walki z Bandytyzmem przy I Departamencie – we- przeciwko oddziałom partyzanckim Okręgu Warszawskiego Narodowego Zjednoczenia Wojskowego nr 16 („Orzeł”, „Mazowsze”) i Okręgu Białostockiego NZW nr 15 („Chrobry”), oprac. K. Krajewski, T. Łabuszewski, „Dokumenty i Materiały Archiwum Polski Podziemnej 1939–1956” 1995, nr 3, s. 159–187; K. Szwagrzyk, Działania Wojsk Bezpieczeństwa Wewnętrznego województwa wrocławskiego przeciwko oddziałowi Franciszka Olszówki ps. „Otto” (23 grudnia 1945–23 lutego 1946 r.), „Aparat Represji w Polsce Ludowej” 1944–1989” 2007, nr 1 (5), s. 103–135. 93 dług ustalonej formy. Prócz tego w nadzwyczajnych wypadkach terroru należy natychmiast składać specjalne meldunki. Dyrektor I Dep[artamentu] Min[isterstwa] Bezp[ieczeństwa] Publ[icznego] (–) Romkowski ppłk Zgadzam się: wiceminister bezp[ieczeństwa] publ[icznego] (–) [Mieczysław] Mietkowski5 płk [?] kwietnia 1945 r. Za zgodność: szef Kancelarii MBP Żurek J[anina] por. Źródło: AIPN, 1572/845, k. 20–22, mps. Mieczysław Mietkowski, do 1929 r. Mojżesz Bobrowicki (1903–1990) – służba w WP (1925); działacz KPP, uczestnik zjazdów partyjnych jako delegat IV Zjazdu KPP i I Zjazdu KPZB (1926–1928), przebywał na leczeniu w ZSRR (1929); pracownik Profinternu (1929–1931), pracownik oficerskiej szkoły przygotowującej przyszłych uczestników Brygad Międzynarodowych (IX 1936 – IV 1937); członek Brygady im. Jarosława Dąbrowskiego podczas wojny domowej w Hiszpanii (IV 1937 – II 1939); internowany we Francji (II–IV 1939); redaktor/zastępca dyrektora Wydawnictwa Literatury w Językach Obcych w Moskwie (1939 – VI 1941), w ACz (VI 1941 – V 1943); w WP (I Dywizja WP im. T. Kościuszki, przedstawiciel Naczelnego Dowództwa WP przy Naczelnym Dowództwie Armii Czerwonej (VII 1943 – X 1944). W resorcie BP: zastępca kierownika RBP PKWN (16 X 1944), wiceminister bezpieczeństwa publicznego (1 I 1945), 9 XII 1954 r. odwołany ze stanowiska, a 31 V 1955 r. zwolniony ze służby. Z ramienia MBP był członkiem Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym (XI 1945 – X 1950). Od 1955 r. dyrektor Banku Inwestycyjnego. Syn Wadim Mietkowski (rocznik 1931) uczęszczał do radzieckiej dziesięciolatki przy ambasadzie ZSRR w Warszawie, o czym była mowa na posiedzeniu Biura Politycznego KC PPR 11 II 1948 r. (jego biogram w: Marzec 1968 w dokumentach MSW, t. 2 Kronika wydarzeń, cz. I, s. 484). AIPN, 0193/7004, Akta osobowe funkcjonariusza; AIPN, 2347/7; Protokoły posiedzeń Biura Politycznego KC PPR 1947–1948, oprac. A. Kochański, Warszawa 2002, s. 340; http://katalog.bip.ipn.gov.pl. 5 94 Nr 22 1945 maj 30, Warszawa – Zarządzenie nr 11 ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie trybu postępowania z aresztowanymi żołnierzami Armii Krajowej i Narodowych Sił Zbrojnych wraz z załącznikiem „Zwolnionym – do wiadomości” Ściśle tajne Zarządzenie nr 111 Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego RzTRPa Warszawa, dn. 30 maja 1945 r. Do kierowników wszystkich wojewódzkich i powiatowych urz[ędów] bezp[ieczeństwa] publ[icznego] Nasze organa bezpieczeństwa publicznego, stojąc na straży zdobyczy demokratycznych ludu polskiego i walcząc przeciwko faszystowsko-reakcyjnym bandom NSZ i sanacyjno-obszarniczym watażkom z AK, w szeregu województw dopuściły się błędów2. Częste areszty i tych spośród AK, którzy tylko w przeszłości byli związani z tymi organizacjami, a obecnie nie brali czynnego udziału w walce przeciwko rządowi demokratycznemu. W aresztach znalazła się pewna ilość ludzi-szeregowców z AK, przeważnie z młodzieży chłopskiej, którzy przez swoją nieświadomość i ulegając podstępnej, oszukańczej propagandzie reakcyjnych przywódców akowskich, względnie pod ich terrorem, kontynuowali nielegalną działalność skierowaną przeciwko własnemu państwu, mimo że Polska została już wyzwolona3. Stanowisko Tymczasowego Rządu4 w stosunku do wymienionych wyżej ludzi z AK i innych prolondyńskich organizacji zostało dokładnie określone w wypoNumer zarządzenia wpisany odręcznie. Poniżej również odręcznie napisane: Dot. trybu postępowania z osobami aresztowanymi b. AK. 1 Por. dokument nr 13. 2 Por. wystąpienie ministra BP S. Radkiewicza na posiedzeniu plenarnym KC PPR odbytym w Warszawie w dn. 20–21 V 1945 r. w: Protokół obrad KC PPR w maju 1945…, s. 34–37. 3 Zob. instrukcję dyrektora Departamentu I MBP z 27 III 1945 r. o „prowadzeniu rejestracji przestępców przeciwko państwu” [w:] Drogi do niepodległości 1944–1956/1980–1989. Nieznane źródła do dziejów najnowszych Polski, oprac. T. Balbus, Ł. Kamiński, W. Sawicki, K. Szwagrzyk, red. W. Wrzesiński, Wrocław 2001, s. 29–31. 4 31 XII 1944 r. Józef Stalin de facto przemianował Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego na Rząd Tymczasowy z Edwardem Osóbką-Morawskim jako premierem i Władysławm Gomułką jako I wicepremierem. Oficjalnie podano, iż był to nowy rząd i tym razem powołany na mocy „decyzji a 95 wiedziach prezydenta Krajowej Rady Narodowej, ob. [Bolesława] Bieruta5, w referacie premiera rządu ob. [Edwarda] Osóbki-Morawskiego6 na ostatniej sesji KRN i wreszcie w wystąpieniu wicpremiera rządu na zjeździe chłopskim 19 V rb. ob. Gomułki7: „Rząd Tymczasowy nigdy nie odnosił się i nie odnosi wrogo do szeregowych członków AK i innych ugrupowań, którzy szczerze deklarowali lub deklarują się w pracy dla państwa” (Osóbka-Morawski): „W demokratycznej Polsce jest miejsce dla wszystkich obywateli, którzy chcą ją budować... droga jest otwarta do każdej pracy i do każdego stanowiska w odrodzonej Ojczyźnie… Mówimy to każdemu bez względu na to, czy wczoraj jeszcze należał do grupy londyńskiego Stronnictwa Ludowego, czy do grupy Wola Ludu, czy kierowany chęcią walki z Niemcami o wyzwolenie Polski walczył w szeregach Armii Ludowej lub Batalionów Chłopskich, czy też trafił do Armii Krajowej” (Gomułka Wiesław)8. Dlatego też, kierując się tymi wytycznymi polityki rządu, wszyscy kierownicy wojewódzkich i powiatowych urzędów bezp[ieczeństwa] publ[icznego] muszą natychmiast przystąpić do przeglądu i sprawdzenia wszystkich aresztowanych i przytrzymanych za działalność przeciw Rządowi Tymczas[owemu]. Spośród aresztowanych w rezultacie sprawdzania należy niezwłocznie zwolnić tych, którzy: a) ostatnio – przed aresztowaniem – nie brali udziału w walce przeciwko Rządowi Tymcz[asowemu], chociaż do czasu wyzwolenia Polski, a nawet do rozwiązania AK Krajowej Rady Narodowej”. Komunizm w Polsce. Zdrada, zbrodnia, zakłamanie, zniewolenie, praca zbiorowa, Kraków [b.d.w.], s. 183. 5 Bolesław Bierut „Tomasz” (1892–1956) – prezydentem KRN był od XII 1944 do II 1947 r.; 5 II 1947 r. w głosowaniu jawnym sejm wybrał go na prezydenta RP. Zgodnie z uchwaloną w tym samym miesiącu przez Sejm Ustawodawczy tzw. małej konstytucji, pełnił także funkcję przewodniczącego Rady Państwa (II 1947 – XI 1952); http://katalog.bip.ipn.gov.pl. Zob. też Opracowany w Wydziale Informacji Międzynarodowej KC WKP(b) życiorys Bolesława Bieruta, „informacja ściśle tajna” z 13 V 1944 r. w: Polska – ZSRR. Struktury podległości. Dokumenty WKP(b) 1944–1949, A. Kochański, A. Paczkowski i in., Warszawa 1995, s. 59–61. 6 Edward Osóbka-Morawski, właśc. E. Osóbka, ps. Wasilewski, Wróblewski (1909–1997) – przewodniczący PKWN oraz kierownik Resortu Spraw Zagranicznych PKWN (VII–XII 1944), kierownik Resortu Rolnictwa i Reform Rolnych PKWN (X–XII 1944), prezes Rady Ministrów (XII 1944 – II 1947), minister spraw zagranicznych (XII 1944 – V 1945), minister administracji publicznej (II 1947 – I 1949); http://katalog.bip.ipn.gov.pl. 7 Władysław Gomułka „Wiesław” (1905–1982) – I wiceprezes Rady Ministrów (XII 1944 – I 1949), przewodniczący Głównej Komisji Politycznej ds. Walki z Bandytyzmem (od VI 1945 r.), minister Ziem Odzyskanych (XI 1945 – I 1949), sekretarz generalny KC PPR (XII 1945 – IX 1948). 2 VIII 1951 r. aresztowany, a następnie do XII 1954 r. więziony w areszcie domowym. I sekretarz KC PZPR (X 1956 – XII 1970). Zob. (krytycznie): W. Gomułka, Pamiętniki, t. 1–2, Warszawa 1994; A. Werblan, Władysław Gomułka sekretarz generalny PPR, Warszawa 1988; Władysław Gomułka i jego epoka, red. E. Salwa-Syzdek, T. Kaczmarek, Warszawa 2005; Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego, t. 2, Warszawa 1987, s. 303–310; http://katalog.bip.ipn.gov.pl. 8 „Głos Ludu”, Warszawa, 22 V 1945, nr 128 (za: D. Baliszewski, A.K. Kunert, Ilustrowany przewodnik po Polsce stalinowskiej 1944–1956, Warszawa 1999, s. 300). Por. K. Kersten, Polityczny i propagandowy obraz zbrojnego podziemia w latach 1945–1947 w świetle prasy komunistycznej [w:] eadem, Pisma rozproszone, wybór T. Szarota, D. Stola, Toruń 2005, s. 162–171. 96 pośrednio lub bezpośrednio byli związani z organizacjami popierającymi reakcyjny „rząd” emigracyjny w Londynie; b) dzięki swojej nieświadomości znaleźli się w prolondyńskich antydemokratycznych organizacjach i nie pełnili w nich żadnej odpowiedzialnej kierowniczej funkcji (szeregowi), a obecnie wykazujący skłonność zerwania z nimi (tu szczególnie należy wnikliwie i uważnie odnieść się do młodzieży chłopskiej i robotniczej); c) popełnili drobne przestępstwa przeciw państwu demokratycznemu, nie zdając sobie sprawy z czynu przestępczego, np: nie zdali w oznaczonym terminie radioodbiorników, z nich nie korzystali itp.; d) zostali zatrzymani na podstawie jednostronnej, niedostatecznie sprawdzonej informacji, niepotwierdzonej innymi dowodami winy. W pierwszym rzędzie należy to zastosować do zatrzymanych tu i ówdzie ludzi związanych w przeszłości lub do dnia zatrzymania z organizacjami wchodzącymi w skład bloku rządowego: Stronnictwo Ludowe, PPS, PPR i Str[onnictwo] Demokratyczne. Nie dotyczy to w żadnym wypadku aresztowanych za udział w zbrojnych bandach NSZ i AK lub innych występujących zbrojnie lub czynnie współpracujących z nimi, przechowujących broń i amunicję. Tych ludzi w żadnym wypadku nie zwalniać. Wojewódzkie i powiatowe UBP natychmiast sporządzą listy znajdujących się w aresztach osób zgodnie z niniejszym zarządzeniem podlegających zwolnieniu i przedstawią je do zatwierdzenia kierownikom wojewódzkich UBP. Tylko wtedy, po zatwierdzeniu, należy uzyskać sankcje prokuratora i razem z nim ustalić dalsze postępowanie, którą sprawę umorzyć i dochodzenie wstrzymać, w stosunku do kogo zmienić środek zapobiegawczy (dozór itp.). Termin wykonania niniejszego zarządzenia wyznaczam 10 czerwca rb. Za dopilnowanie i ścisłe wykonanie niniejszego zarządzenia czynię odpowiedzialnym osobiście kierowników woj[ewódzkich] urzędów BP. Kierownicy woj[ewódzkich] UBP wydelegują odpowiedzialnych pracowników do Pow[iatowych] UBP z upoważnieniem na prawo zatwierdzenia list aresztowanych podlegających zwolnieniu na miejscu i dopilnują prawidłowe wykonanie tego zarządzenia. Akt zwolnienia należy przeprowadzić pojedynczo lub 2–3 osoby razem. Przy zwolnieniu należy odczytać oświadczenie, treść którego załączamy, i wręczyć każdemu zwolnionemu jeden egzemplarz, żeby mógł zabrać ze sobą. Od zwolnionych należy jednocześnie pobrać deklaracje wg załączonego wzoru, – z własnoręcznym podpisem zwolnionego. 10 czerwca br. wszyscy kierownicy woj[ewódzkich] UBP nadeślą specjalne raporty o wykonaniu niniejszego zarządzenia ze wskazaniem, ilu ludzi zwolniono. Minister bezpieczeństwa publicznego (–) Stanisław Radkiewicz 97 [Załącznik] Zwolnionym – do wiadomości Z krwi i walki całego narodu polskiego – dzięki zwycięstwu odniesionemu nad Niemcami wysiłkiem wszystkich sprzymierzonych narodów – odrodziła się wolna i niepodległa Polska. Straszliwa wojna jest już poza nami. Nastał upragniony pokój i okres zaleczenia ciężkich ran wojennych. W tym nowym okresie władze Rzeczypospolitej postanowiły umożliwić powrót do swoich rodzin i do pracy zawodowej tym, którzy w okresie wojny odrodzonej Polski z Niemcami, pozostając pod wpływem kłamliwej propagandy hitleryzmu i jego agentów, działali na szkodę Polski i całego narodu, a teraz zrywają z tymi szkodnikami. Zgodnie ze stanowiskiem Rządu Tymczasowego zostajecie zwolnieni z więzienia. Władze Rzeczypospolitej dają wam możność naprawić własną pracą przy odbudowie Polski to zło, które wyrządziliście ojczyźnie wówczas, gdy krwawiła ona krwią swoich najlepszych synów w wojnie z Niemcami. Stosunek wasz do Polski demokratycznej może przekonać władze państwowe i społeczeństwo, że zrozumieliście błędy swojej przeszłości. Za to, że zostaliście aresztowani, ponoszą winy ci, którzy was ogłupiali kłamliwą i zbrodniczą agitacją – ponoszą winę różni sanacyjni i faszystowscy gracze polityczni, którzy kierowali AK i innymi organizacjami nie dla dobra, ale dla zguby Polski. Byliście ślepym mieczem w ich rękach. Rejestr zbrodni i przestępstw popełnionych przez tych ludzi obciążył ich wieczną hańbą przed narodem i historią. Oni to bowiem organizowali dezercje z Wojska Polskiego, które bohatersko walczyło o wyrzucenie z ziemi polskiej niemieckich okupantów. Oni to organizowali na tyłach haniebne, kainowe mordy żołnierzy i oficerów Wojska Polskiego, gdy armie polskie krwawiły w walkach z Niemcami pod Warszawą, nad Wisłą, Odrą, Nysą i Morzem Bałtyckim. Oni to organizowali mordy bratobójcze i zabijali zza węgła przedstawicieli władzy państwowej, wzywali do sabotażu, bojkotu pracy, do nieoddawania kontyngentów itp.9 Oni to wzywali młodzież polską do lasu, gdy Polska wzywała ją do Wojska Polskiego, organizowali bandy dywersyjne na tyłach polskich, gdy Polska rzucała wszystkie siły na front walki z Niemcami. Oni to organizowali mordy żołnierzy i oficerów Armii Czerwonej, judzili naród polski przeciwko Związkowi Radzieckiemu w momencie, kiedy żołnierze ci krwawili w walce o zniszczenie armii hitlerowskich i wyrzucenie Niemców z Polski. Oni to, tak na emigracji, jak i w kraju, robili wszystko, co mogli, aby powaśnić między sobą Związek Radziecki, Anglię i Amerykę, aby rozbić jedność narodów Por. M. Markiewicz, Konflikty społeczne wokół świadczeń rzeczowych w Polsce w latach 1944– –1946: przykład Białostocczyzny, „Dzieje Najnowsze” 2004, nr 4, s. 111–125 oraz M. Nadolski, Komuniści wobec chłopów w Polsce 1941–1956. Mity i rzeczywistość, Warszawa 1993, s. 114–116 (tam też szczegółowe omówienie formalnoprawnej strony świadczeń rzeczowych). 9 98 sprzymierzonych, która była naczelnym warunkiem osiągnięcia zwycięstwa nad Niemcami, a więc i zdobycia niepodległości Polski. Oni to – organizując te wszystkie zbrodnie – pomagali w ten sposób Niemcom, kłuli Polskę nożem w plecy, osłabiali jej siłę. Oni to i dzisiaj jeszcze organizują w Polsce bandy dywersyjne, mordują funkcjonariuszy państwowych, działaczy demokratycznych, grabią chłopów, rabują i niszczą mienie państwowe – aby siać zamęt i anarchię, aby utrudniać pracę nad odbudową kraju. Taka jest naga prawda i żadne oszustwa agitacyjne prawdy tej nie zasłonią. Ci agenci hitleryzmu w narodzie polskim, winowajcy klęski wrześniowej Polski, aby zaprząc was do tej swojej zbrodniczej roboty, oszukańczo deklarowali wam, że walczą o Polskę. A w rzeczywistości nie o Polskę im szło, ale o narzucenie władzy reakcyjnej w Polsce, o uratowanie swoich dworów i pałaców, o pokłócenie narodu polskiego ze Związkiem Radzieckim, o organizowanie nowej wojny. Cierpieliście za to, że daliście wiarę i posłuch tej zbrodniczej propagandzie, za to, że w ten lub inny sposób podnosiliście rękę na Polskę. Wbrew tym szkodnikom i zbrodniarzom ugruntowały się zrębyb niepodległej i suwerennej Polski, wbrew nim powraca Polska na swoje stare, bogate ziemie piastowskie po Odrę i Nysę i nad Bałtyk, wbrew nim otrzymał chłop polski ziemię obszarniczą, wbrew nim naród polski usunie zniszczenia spowodowane wojną i okupacją i doprowadzi Polskę do rozkwitu. Demokratyczna Polska nie chce i nie będzie utrudniać nawet tym obywatelom, którzy błądzą, możliwości powrotu na słuszną drogę. Wyraz temu stanowisku dał Rząd Tymczasowy przez wypowiedź premiera Osóbki-Morawskiego i wicepremiera Wł[adysława] Gomułki-Wiesława na zjeździe chłopskim w Warszawie. Powiedzieli oni: „Rząd Tymczasowy nigdy nie odnosił się i nie odnosi się wrogo do tych członków AK i innych ugrupowań, którzy szczerze zadeklarowali lub deklarują się w pracy dla państwa” (Osóbka-Morawski). „W demokratycznej Polsce jest miejsce dla wszystkich obywateli, którzy chcą ją budować... droga jest otwarta do każdej pracy i każdego stanowiska w odrodzonej ojczyźnie... Mówimy to każdemu, bez względu na to, czy wczoraj jeszcze należał do grupy londyńskiego Stronnictwa Ludowego, czy do grupy Woli Ludu, czy kierowany chęcią walki z Niemcami o wyzwolenie Polski walczył w szeregach Armii Ludowej lub Batalionów Chłopskich, czy też trafił do Armii Krajowej” (Gomułka-Wiesław). Kierując się tymi wytycznymi polityki rządu – wzywam was: zerwijcie z wrogami ludu. Stawajcie w szeregi budowniczych niepodległej Polski demokratycznej. Powiedzcie wszystkim, którzy dotąd błądzą i słuchają podszeptów watażków z NSZ i AK – niech póki czas zerwą z nimi, dobrowolnie zgłoszą się do władz, zdadzą wetkniętą im broń przez wrogów narodu, wyjdą z konspiracji, b W oryginale: żeby. 99 zaprzestaną haniebnego wałęsania się po lasach i uprawiania bandytyzmu przeciw własnemu narodowi i państwu. Kto to uczyni, będzie miał zapewnione bezpieczeństwo i wolność. Kto jednak będzie dalej warcholił, uprawiał bandytyzm i przeszkadzał narodowi naszemu w spokojnej i ciężkiej pracy nad odbudową Polski, ten będzie bezlitośnie zmiażdżony siłą. W[arsza]wa, 1 czerwca 1945 r. Źródło: AIPN, 1572/31, k. 11–12, druk. 100 Minister bezpieczeństwa publicznego (–) Stanisław Radkiewicz Nr 23 1945 czerwiec 12, Warszawa – Okólnik nr 9 ministra bezpieczeństwa publicznego o przeprowadzeniu akcji likwidacji „band” Ściśle tajne Egz. nr 5 Warszawa, dnia 12 VI 1945 r. Do kierowników Woj[ewódzkich] Urz[ędów] BP w Lublinie, Rzeszowie i Białymstoku Okólnik 9 o przeprowadzeniu akcji likwidacji band1 I. Sprawy organizacyjne 1. Na podstawie decyzji rządu rozpoczną się masowe akcje likwidacji grasujących band, które będą przeprowadzać jednostki wojskowe przy bezpośrednim udziale odpowiednich urzędów BP. 2. Dla ogólnego kierownictwa tą akcją została powołana Główna Komisja Polityczna dla spraw Walki z Bandytyzmem2. Powołuje się również Wojewódzkie Komisje Polityczne w Białymstoku, Lublinie, Siedlcach i Rzeszowie. W skład każdej wojewódzkiej komisji wchodzi kierownik woj[ewódzkiego] UBP, przewodniczącym komisji jest wojewoda lub jego zastępca. 3. Do dowództwa każdej dywizji będą przydzieleni jako doradcy oficerowie AL z doświadczeniem partyzanckim. Na teren woj[ewództwa] białostockiego3 Zob. dokument nr 35. Por. T. Balbus, Rozkaz Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego z 23 X 1945 r. [w:] Studia i materiały z dziejów opozycji i oporu społecznego, t. 1, Wrocław 1998, s. 143–145; M. Kurkowska-Budzan, Antykomunistyczne podziemie zbrojne na Białostocczyźnie. Analiza współczesnej symbolizacji przeszłości, Kraków 2009. O rzeczywistym bandytyzmie po wojnie traktują m.in. prace: R. Wnuk, Problem bandytyzmu wśród żołnierzy antykomunistycznego podziemia w Polsce (1945–1947) [w:] Komunizm. Ideologia, system, ludzie, red. T. Szarota, Warszawa 2001, s. 67–79; M. Zaremba, „Człowiek drży jak liść”. Trwoga przed bandytyzmem w okresie powojennym [w:] Niepiękny wiek XX…, s. 363–388. 2 Protokół posiedzenia Głównej Komisji Politycznej dla Spraw Walki z Bandytyzmem odbytego dnia 8 czerwca 1945 r. [w:] Straceni w polskich więzieniach 1944–1956, Lublin 1994, s. 17–18. 3 Zob. tutaj: Białostocczyzna 1944–1945 w dokumentach podziemia i oficjalnych władz, oprac. J. Kułak, Warszawa 1998; J. Kułak, Pierwszy rok sowieckiej okupacji. Białystok 1944–1945, Białystok 1996. 1 101 przydzielony jest płk Alef4, lubelskiego – płk [Grzegorz] Korczyński5, rzeszowskiego6 – płk [Mieczysław] Moczar7. Chodzi o Gustawa Bolkowiaka („Bolek”), w aktach personalnych figurował jako Alef Gustaw do 1946 r., tj. do nadania mu przez MON drugiego nazwiska Alef-Bolkowiak Gustaw (1916–1979) – przed wojną należał do młodzieżowej lewicowej organizacji syjonistycznej „Ha-Szomer Ha-Cair”, potem do OMS „Życie” (kryptokomunistycznej organizacji studenckiej); magister prawa (UW). W czasie okupacji niemieckiej ukończył partyzancką Szkołę Oficerską, komendant organizacji bojowej w getcie warszawskim, jak napisał w życiorysie. W 1941 r. przebywał w Moskwie, od 25 II 1942 r. dowódca oddziału, członek sztabu obwodu GL, zastępca dowódcy batalionu ds. politycznych, oficer AL (1944); pracował w MO od 12 X 1944 do 28 VII 1945 r. Z podania G. Bolkowiaka z 25 IV 1961 r.: „Rozpocząłem pracę w Głównej Komendzie MO w październiku 1944, jeszcze w Otwocku, w charakterze szefa oddziału personalnego Głównej Komendy MO. W końcu 1944 zostałem mianowany szefem oddziału paszportowego Komendy Głównej MO. W V 1945 r. zostałem mianowany komendantem Wojewódzkiej Komendy MO w Katowicach. W V 1945 r. zostałem wysłany jako doradca dowódcy 1. Dywizji WP do spraw walki z bandami, a w VIII 1945 r. zostałem przekazany do dyspozycji Naczelnego Dowództwa WP”. Następnie zatrudniony w Zarządzie II Sztabu Generalnego WP (III 1946 – XI 1949), w okresie od III 1946 do IV 1948 r. zastępca attaché wojskowego w Waszyngtonie, a od 15 VIII do 15 IX 1949 r. – attaché wojskowy w Belgradzie. W XI 1949 r. skierowany do dyspozycji KC PZPR; został dyrektorem Centralnego Zarządu Przemysłu Okrętowego w Gdańsku (1949–1950), a następnie dyrektor Departamentu Prezydialnego NIK (od 24 VII 1950 w Ministerstwie Kontroli Państwowej). W l. 1955–1956 dyrektor gabinetu ministra F. Jóźwiaka w Urzędzie Rady Ministrów, następnie przedstawiciel PRL w Międzynarodowej Komisji Nadzoru i Kontroli kolejno w Kambodży i Laosie. Od 18 XII 1958 r. do 10 XI 1964 r. szef Oddziału Propagandy w Głównym Zarządzie Politycznym WP. Należał do Związku Żydów Bojowników Przeciw Hitleryzmowi, ZBoWiD i był (etatowo) zastępcą sekretarza Międzynarodowej Federacji Bojowników Ruchu Oporu FIR z siedzibą w Wiedniu w l. 1964–1969. Autor wspomnień pt. Gorące dni, Warszawa 1959 i nast. oraz współredaktor albumu filatelistycznego, wydanego pod patronatem FIR, Na frontach antyhitlerowskiej wojny. Album znaczków pocztowych, Warszawa 1972. AIPN, 698/25, Akta personalne funkcjonariusza; AIPN, 00244/58; AIPN, 00244/58/2, Akta osobowe MON; AIPN, 698/25, Akta personalne KG MO; AIPN, 0586/321, mf; AIPN, 0204/631; S. Łukasiewicz, Przesłuchania generała Modelskiego przed komisjami Izby Reprezentantów i Senatu USA wiosną 1949 roku, „Pamięć i Sprawiedliwość. Pismo IPN” 2010, nr 1 (15), s. 413–496; Protokoły posiedzeń Biura Politycznego KC PPR 1947–1948…, s. 230; Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego, t. 1, Warszawa 1978, s. 61–62; Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego, t. 1: A–D. Suplement do pierwszego wydania, Warszawa 1985, s. 18–19; http://katalog.bip.ipn.gov.pl. 5 Grzegorz Korczyński, poprzednie Stefan Jan Kilanowicz, „Grzegorz” (1915–1971) – zawód deklarowany (w 1945 r.): robotnik-trykotażnik. Należał do ZNMS (1933–1935), współpracował z KPP, w 1937 r. wyjechał do Hiszpanii, gdzie służył w 6. kompanii Batalionu im. Jarosława Dąbrowskiego oraz w XIII Brygadzie im. Jarosława Dąbrowskiego; najprawdopodobniej w X 1938 r. trafił do oddziału specjalnego André Marty`ego, który był oficjalnym szefem komunistycznych kadr w Hiszpanii z ramienia Komitetu Wykonawczego Międzynarodówki Komunistycznej. W II 1939 r. przedostał się do Francji, przebywał w obozach Gurs i Argelen-sur-Mer. W 1941 r. w Paryżu działał w konspiracji Komunistycznej Partii Francji. 16 VIII 1942 r. znalazł się w Warszawie, następnie organizował oddziały zbrojne o charakterze rabunkowym na Lubelszczyźnie. W 1942 r. dowóca Grupy Operacyjnej im Tadeusza Kościuszki na Zamojszczyźnie, w l. 1943–1944 szef I Oddziału Operacyjnego Głównego Sztabu AL, a w 1944 r. dowódca II Obszaru Lubelskiego AL. W 1944 r. komendant wojewódzki MO w Lublinie, komendant wojewódzki MO w Warszawie (1 X 1944; na początku siedzibą stołecznej i wojewódzkiej komendy MO był Otwock, później Praga, ul. Inżynierska 6, a po zburzeniu budynku przez niemiecką artylerię – Anin, skąd znowu powrócono do Otwocka. 14 XII 1944 r. dokonano podziału jednostki warszawskiej 4 102 na KW MO i Komendę MO m.st. Warszawy, której komendantem został Józef Konarzewski), szef WUBP w Gdańsku (4 IV 1945), oddelegowany do Głównej Komisji Walki z Bandytyzmem (8 VI 1945; wówczas przydzielony do sztabu 3. Dywizji Piechoty), pomocnik ministra BP ds. operacyjnych (15 III 1946) – miał nadzór nad pracą Departamentu I (kontrwywiad), Wydziału I Samodzielnego, Zarządu Informacji, KBW oraz Głównego Urzędu Cenzury; zwolniony ze służby (6 IX 1948). Na posiedzeniu KC PPR 31 VIII – 3 IX 1948 oskarżony o „ujawnioną chwiejność i pojednawczość wobec odchylenia prawicowego i nacjonalistycznego”. 3 IX 1948 r. przeniesiony w związku z tym ze stanowiska członka KC na zastępcę członka KC. 21 V 1950 r. aresztowany, m.in. w związku z jego działalnością na Lubelszczyźnie w 1942 r. Był odpowiedzialny za likwidację oddziału Piotra Grochalskiego „Sokoła”, z którym wszedł w konflikt, oraz zamordowanie 10 Żydów, którzy schronili się pod opiekę wspomnianego oddziału. Sąd Wojewódzki w Warszawie skazał 22 V 1954 r. Korczyńskiego na karę dożywocia. Sąd Najwyższy 24 XII 1954 r. zmniejszył mu karę do 15 lat więzienia, a następnie na mocy amnestii do 10 lat. Na wniosek Prokuratury Generalnej Sąd Najwyższy postanowieniem z 10 XI 1956 r. wznowił postępowanie i uchylił wyrok skazujący, uzasadniając m.in. tym, że śledztwo prowadzone było przez organa BP w sposób tendencyjny. Aresztowanie pod zarzutem szpiegostwa było spowodowane „chęcią wymuszenia od niego zeznań obciążających Władysława Gomułkę”. Postanowieniem prokuratora generalnego z 12 I 1957 r. śledztwo przeciwko niemu umorzono. W końcu XI 1956 r. szef Zarządu II (wywiadu) Sztabu Generalnego WP; wiceminister ON (VII 1965 – III 1971), następnie ambasador PRL w Algierii; zmarł tam 22 X 1971 r. w niejasnych okolicznościach. Uznawany jest za jedną z kluczowych postaci odpowiedzialnych za użycie broni wobec robotników w XII 1970 r. (na ten temat: J. Eisler, Grudzień 1970. Geneza, przebieg, konsekwencje, Warszawa 2000). Jego brat Jerzy Kilanowicz (1918–1978), „Maczek”, był członkiem KZMP, a od 1942 r. działał w GL i uczestniczył wspólnie z Korczyńskim w organizowaniu oddziałów partyzanckich na Lubelszczyźnie. Następnie oficer Sztabu Głównego GL i AL; w resorcie BP: kierownik Oddziału Obserwacji Zewnętrznej KG MO (1 IX 1944), szef WUBP w Szczecinie i zastępca szefa PUBP w Szczecinie (10 IV 1945), p.o. kierownik Wydziału V Departamentu I MBP (9 I 1947), zwolniony ze służby i przekazany do dyspozycji GZI (29 III 1947). W X 1956 r. powrócił do wojska, później był attaché morskim w Kanadzie, attaché wojskowym, morskim i lotniczym w Egipcie i Libanie. Zob. Aparat bezpieczeństwa w województwie gdańskim w latach 1945–1990. Obsada stanowisk kierowniczych. Informator, oprac. M. Węgliński, Gdańsk 2010, s. 17, 185–186; P. Gontarczyk, Grzegorz Korczyński (1915–1971), generał, wiceminister bezpieczeństwa publicznego i obrony narodowej, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2006, nr 1 (3), s. 362–365; Ochrona bezpieczeństwa państwa…, s. 20; A. Kochański, Korczyński Grzegorz [w:] Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego, t. 3, Warszawa 1992, s. 292–293; Protokoły posiedzeń Biura Politycznego KC PPR 1947–1948…, s. 270; Twarze szczecińskiej bezpieki. Obsada stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa województwa szczecińskiego. Informator personalny, Szczecin 2008, s. 115; http://katalog.bip.ipn.gov.pl 6 Zob. Z. Nawrocki, Zamiast wolności. UB na Rzeszowszczyźnie 1944–1949, Rzeszów 1998; G. Ostasz, Pod nadzorem UB i MO. Przyczynek do działalności organów bezpieczeństwa na Rzeszowszczyźnie, „Czasy Nowożytne” 1999, t. 6, s. 259–272; M. Krzysztofiński, Komuniści na Rzeszowszczyźnie 1918–1944/1945, Rzeszów 2010; dokument nr 9. 7 Mieczysław Moczar (Diemko/Demko) „Mietek” (1913–1986) – należał do KPP (od 1937 r.), więziony za działalność na rzecz MOPR (1938–1939). W 1939 r. przedostał się pod okupację sowiecką do Białegostoku, gdzie został zwerbowany przez sowiecki wywiad wojskowy GRU, a następnie odbył szkolenie w specjalnym ośrodku pod Smoleńskiem. Latem 1941 r. przybył ponownie do Łodzi; w tym czasie zaczął posługiwać się imieniem i nazwiskiem Mieczysław Moczar, ps. „Mietek”. Od wiosny 1942 r. komendant Obwodu Łódzkiego GL, a rok później dowódca Obwodu II Lubelskiego GL; rozkazem z 25 VI 1944 r. przeniesiony na takie samo stanowisko w Obwodzie III Kielecko-Radomskim AL. W resorcie BP: kierownik Grupy Operacyjnej województwa łódzkiego (23 I 1945), szef WUBP w Łodzi (8 VI 1945; doraźnie delegowany na Rzeszowszczyznę i przydzielony do sztabu 9. Dywizji Piechoty, powrócił do Łodzi w VII tr.; do czasu jego powrotu WUBP w Łodzi przez miesiąc kierował J. Czaplicki), pomocnik ministra BP ds. operacyjnych (25 V 1948); w okresie od 8 VI 1945 do 26 VII 103 4. Urząd bezpieczeństwa powinien przygotować dokładnie materiały o bandach i przekazać je dowództwu odpowiedniej jednostki wojskowej. 5. Do odpowiednich pułków należy wydelegować na czas operacji autorytatywnych i najdzielniejszych oficerów urzędów BP, których zadaniem jest zbieranie materiałów agenturowych o bandach, organizowanie agentury oraz przyjmowanie udziału w opracowaniu materiału dla operacji. 6. Za przeprowadzenie akcji odpowiedzialny jest wobec Ministerstwa BP kierownik woj[ewódzkiego] UBP. Podkreśla się, że nie powinno być ani jednej operacji bez udziału w niej organów bezpieczeństwa. Inicjatywę w akcji daje kierownik odpowiedniego UBP. Na posiedzeniach wojewódzkiej komisji kierownik w WUBP stawia swoje wnioski i czyni wszystko co możliwe, by je wprowadzić w życie. II. Aresztowanie i ujęcie w czasie akcji 1. Ściśle przestrzegać decyzji rządu – nie aresztować tych, którzy dobrowolnie zgłaszają się i zdają broń, zrywając z bandą. Dotyczy to i dowódców. Jednak zgłaszających się należy wziąć na ewidencję oraz prowadzić rozpracowanie, a niebezpiecznych wziąć pod obserwację. Członkowie band, którzy zgłoszą się dobrowolnie, powinni przynieść swoją broń, w przeciwnym razie należy ich przetrzymać dla przeprowadzenia dochodzeń, a na zatrzymanie mieć sankcję kierownika WUBP. 2. Należy prowadzić aktywną robotę rozkładu band, agitując za składaniem broni przez bandytów. Niektóre urzędy rozpoczęły tę pracę i osiągnęły niezłe rezultaty, np. w woj. kieleckim złożyła broń banda „Graba” w ilości 100 ludzi8, w woj. łódzkim zgłosili się przedstawiciele trzech band i prowadzą pertraktacje. 1946 r. delegowany do dyspozycji rządowej Komisji do Walki z Bandytyzmem; odwołany (6 IX 1948). Wojewoda olsztyński (VIII 1948 – V 1950), przewodniczący Prezydium WRN w Olsztynie (V 1950 – IV 1952), przewodniczący Prezydium WRN w Białymstoku (IV 1952 – XII 1954), przewodniczący Prezydium WRN w Warszawie (XII 1954 – V 1956), minister państwowych gospodarstw rolnych (IV–XI 1956); podsekretarz stanu w MSW (XII 1956 – XII 1964), minister spraw wewnętrznych (XII 1964 – VII 1968), sekretarz KC PZPR (VII 1968 – VI 1971), członek Rady Państwa (VI 1969 – III 1976), prezes NIK (VI 1971 – III 1983) i członek Rady Ministrów jako prezes NIK (III 1976 – X 1980), prezes Zarządu Głównego/Rady Naczelnej ZBoWiD (1964–1983). Zmarł 1 XI 1986 r. w Warszawie. Autor wspomnień Barwy walki (I wyd. 1961). Żona jego, Alfreda Moczar-Demko z d. Kosińska (rocznik 1930), Alfreda Szypulska, pracowała w resorcie BP, a później SW od 1950 do 1983 r. na różnych stanowiskach od maszynistki w Departamencie Kadr MBP, przez sekretarkę wiceministra SW po naczelnika Wydziału Ekspedycji Depesz w Departamencie Łączności MSZ (na niejawnym etacie MSW), który stanowił faktyczną ekspozyturę Departamentu I MSW. Pobrali się 23 VII 1969 r. AIPN, 2347/9; AIPN, 01753/229; K. Lesiakowski, Mieczysław Moczar „Mietek”. Biografia polityczna, Warszawa 1998; J. Żelazko, Kadra kierownicza Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Łodzi w latach 1945–1956 [w:] „Zwyczajny” resort…, s. 169–171; http://katalog.bip.ipn.gov.pl. 8 Oddział Władysława Molendy „Graba”. Por. R. Śmietanka-Kruszelnicki, Podziemie poakowskie na Kielecczyźnie w latach 1945–1948, Kraków 2002; Teczka Specjalna J.W. Stalina…, s. 301, 338; zob. też (krytycznie) wspomnienia byłego prominentnego funkcjonariusza UB Stanisława Filipiaka z 1963 r. 104 Przez partie polityczne i Wydział Propagandy przeprowadzona będzie szeroka akcja polityczno-propagandowa wśród ludności, mająca na celu uświadomienie o destrukcyjnej roli band, wyjaśnienie znaczenia akcji likwidowania tych band i roli ludności w tej akcji. Rozpowszechniane będą obwieszczenia rządu i rozrzucane ulotki. 3. Bandytów, którzy dobrowolnie nie zgłaszają się i nie składają broni, należy ścigać z całą bezwzględnością. Ujętych zarówno pojedynczo, jak i przy operacjach należy odstawić do odpowiednich urz[ędów] BP. 4. Wobec istnienia stałych garnizonów (placówek org[anizacyjnych] AK i NSZ) składających się z miejscowej ludności, należy w takich miejscowościach przeprowadzić ścisłą rewizję celem wyszukania przechowywanej broni. 5. Bezpośrednio po ujęciu lub aresztowaniu należy sporządzić krótkie zapiski, zawierające imię i nazwisko zatrzymanego, wiek, miejsce i okoliczności, w jakich został ujęty (np. „Stanisław Kozik, l. 19, schwytany w bandzie x, z bronią w ręku, strzelał”, albo: „przy rewizji we wsi x znaleziono karabin nr 0275”, podpis sporządzającego zapis i ewentualnych świadków). W miarę możności sporządzić szersze zapiski i protokóły rewizji. Dokumenty, zapiski i broń kierować do punktów UBP wraz lub w ślad za zatrzymanymi. 6. Pracę śledczą należy zorganizować w ten sposób, aby aresztowani byli przesłuchani w jak najszybszym terminie (referenci i oficerowie śledczy pracują w dzień i w nocy). Szczególnie dokładnie należy badać i trzymać pod szczególną ochroną ujętych spadochroniarzy. 7. Przygotować więzienia i areszty dla przyjęcia bandytów ujętych i aresztowanych podczas akcji, wzmocnić ochronę ilościowo i jakościowo9. Dobrać dla ochrony pewnych i zdyscyplinowanych żołnierzy. Kierownik woj[ewódzkiego] UBP osobiście skontroluje należyte przygotowanie więzień i ochrony. 8. Równolegle z akcją przeciwko bandytom należy poszukiwać i odbierać brońu osób nienależących do wywrotowych organizacji, lecz nieposiadających właściwego zezwolenia. Celem poszukiwania i odbierania broni należy stosować wszystkie dostępne środki (rewizje, agentura, agitacja, wykorzystanie krewnych itp.). 9. Zaprowadzić ścisłą ewidencję broni odbieranej ludności, zdobytej na bandytach i zdanej dobrowolnie, podając rodzaj broni, markę, nr ... i pochodzenie. Specjalną uwagę zwrócić na broń pochodzenia obcego. 10. Milicja Obywatelska winna przyjąć szeroki udział w przeprowadzonej akcji. pt. Z dziejów walki ze zbrojnym podziemiem na Kielecczyźnie w latach 1945–1947, „Z Pola Walki. Kwartalnik poświęcony dziejom ruchu robotniczego” 1964, nr 2 (26), s. 214–223. 9 Por. W. Janowski, Działalność Departamentu Więziennictwa i Obozów Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego w 1945 r.…, s. 203–242. 105 Komendant Główny MO wyda podwładnym sobie organom odpowiednie zarządzenie. III. Ewidencja legalnie posiadanej broni W czasie przeprowadzania akcji miejscowi aktywiści, którzy będą przydzieleni do pracy pracownikom operatywnym, będą posiadali broń. Dać prawo Pow[iatowym] UBP na wydanie zezwolenia noszenia broni na czas trwania akcji. Wszystką broń znajdującą się w legalnym posiadaniu osób cywilnych wziąć na ewidencję i ścisłą kontrolę. Prawo wydawania zezwolenia przez PUBP przysługuje tylko na czas trwania akcji. IV. Informacja 1. Należy pamiętać, że od szybkiej operacyjnej informacji zależy pośpiech w przeprowadzaniu operacji. Poleca się zorganizować codzienną operatywną informację w następujący sposób: a) W ważniejszych wydarzeniach natychmiast meldować MBP telefonicznie lub samolotem. b) Każdego dnia nie później niż o godz. 24.00 – meldunek operacyjny za cały dzień (według załączonego wzoru). 2. Po zakończeniu akcji o rezultatach jej wysłać do ministerstwa dokładne sprawozdanie. W myśl powyższego okólnika opracować i rozesłać odpowiednie zarządzenie PUB. Zwrócić specjalną uwagę na pracę agenturową, rozbudowę sieci agenturno-informacyjnej oraz nielegalnych posiadaczy broni10. Za zgodność: szef kancelarii (–) Żurek J[anina] por. Otrzymują: Nr 1 – woj. lubelskie Nr 2 – [woj.] rzeszowskie Nr 3 – [woj.] białostockie Nr 4 – gen. [ps.] Witold11 Minister (–) Radkiewicz Okólnik uchylony 1 II 1955 r. Chodzi o komendanta głównego MO Franciszka Jóźwiaka (1895–1966) – działacz KPP, był na przeszkoleniu w Moskwie pod nazwiskiem Feliks Bagiński, za działalność komunistyczną wielokrotnie więziony, m.in. w obozie w Berezie Kartuskiej. Uwolniony z więzienia po wybuchu wojny we IX 1939 r., od X tr. przebywał w Kowlu, w V 1941 r. przyjęty do WKP(b). Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej walczył do XI tr. w radzieckiej partyzantce na tyłach frontu. W III 1942 r. zrzucony do kraju, wchodził w skład ówczesnego kierownictwa PPR, od VIII 1942 do VII 1944 r. szef Sztabu Główne10 11 106 Nr 5 – Sekret. MBP Nr 6 – Wydz. UB Nr 7 – Departament I Nr 8 – Departament I, Wydz. VIII Nr. 9 – Biuro Prawne Wzór Codzienny Meldunek Operacyjny za dzień... województwo... Ściśle tajne egz. nr 015 1. Wszystkiego przeprowadzono operacji... w tym przyjmowało udział... Wojska Polskiego... bezpieczeństwa publicznego... Milicji Obywatelskiej... 2. Zlikwidowano band... (Podać nazwę bandy i teren, gdzie bandę zlikwidowano) Przy przeprowadzaniu operacji zabito bandytów … w tym: oficerów... szeregowych... Schwytano bandytów... w tym: oficerów... szeregowych... 3. Zdobyto broni: ckm... go GL/AL. Od VIII 1944 do III 1949 r. pierwszy komendant główny MO, jednocześnie z urzędu wiceminister BP; co ciekawe, wcześniej otrzymał on pierwszy stopień generalski – generała brygady w VII 1944 r. – od swojego szefa Stanisława Radkiewicza, który został generałem dopiero w grudniu 1945 r. 9 III 1949 r. został prezesem NIK, a po jej przekształceniu 21 XI 1952 r. w Ministerstwo Kontroli Państwowej – kierownikiem tego resortu; następnie był wicepremierem (16 IV 1955–24 X 1956); członek Biura Politycznego KC PZPR (1948–1956). Był przewodniczącym CKKP PZPR (IV 1949 – I 1955); prezesem ZG Związku Uczestników Walki Zbrojnej o Niepodległość i Demokrację (IX 1945 – IX 1948), prezesem ZG Związku Bojowników z Faszyzmem i Najeźdźcą Hitlerowskim o Niepodległość i Demokrację (IX 1948 – IX 1949) oraz prezesem ZG ZBoWiD (IX 1949 – XII 1956). Mąż Heleny Wolińskiej, kierownika Kancelarii KG MO od 1944 r., a potem szefa Wydziału Nadzoru Prokuratorskiego nad Śledztwami w Wojsku NPW. „Bijące serce partii”. „Dzienniki Personalne Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego”, t. I: 1945–1947, oprac. A.K. Kunert, Warszawa 2001; Z. Jakubowski, Franciszek Jóźwiak-Witold. Życie i działalność, Warszawa 1978; idem, Jóźwiak Franciszek [w:] Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego, t. 2, s. 738–740; T. Mołdawa, Ludzie władzy…, s. 366; K. Szwagrzyk, Zbrodnie w majestacie prawa 1944–1955, Warszawa 2000, s. 182; http://katalog. bip.ipn.gov.pl. 107 rkm... automatów... karabinów... pistoletów... amunicji... minomiotów... 4. Zdobyto trofea: radiostacji... telefon[icznych] aparatów... samochodów... koni... krów... i innych sprzętów... 5. Zgłosiło się dobrowolnie bandytów... w tym: oficerów... szeregowych... Zdano broni... (automatów, rkm, kb, pistoletów itp.) 6. Ludność cywilna dobrowolnie zdała broni... (wykazać ile i jaką) 7. Znaleziono broni u osób cywilnych... (ile i jaką) 8. Nasze straty: Zabitych... w tym: Wojska Polskiego... pracowników BP... milicjantów... Raniono... w tym: Wojska Polskiego... pracowników BP... milicjantów... Kierownik WUBP (–) Źródło: AIPN, 01225/31, k. 24–26, mps; 01225/25, k. 22–23, mps. 108 Nr 24 1945 lipiec 17, Warszawa – Okólnik nr 12 ministra bezpieczeństwa publicznego o niedopuszczalności rozporządzania się przez urzędy BP mieniem pozostającym w dyspozycji innych urzędów Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 17 lipca 1945 r. Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Do wszystkich kierowników wojewódzkich urzędów bezpieczeństwa publicznego Okólnik nr 12 O niedopuszczalności rozporządzania się przez urzędy BP mieniem pozostającym w dyspozycji innych urzędów Zachodzą częste wypadki, że urzędy bezpieczeństwa publicznego wydają dyspozycje odnośnie mienia będącego w zarządzie innych urzędów państwowych. I tak jeden z powiatowych urzędów bezpieczeństwa publicznego polecił zdjąć urzędowi pocztowo-telegraficznemu kilka aparatów telefonicznych u abonentów. W pewnym wypadku funkcjonariusze urzędu bezpieczeństwa publicznego samowolnie zdjęli aparaty telefoniczne abonentów. Jeden z urzędów bezpieczeństwa publicznego zajął samowolnie większą ilość drzewa sosnowego wyrobionego na podkłady kolejowe i będącego na placu tartaku Dyrekcji Lasów Państwowych, polecając przetrzeć drzewo to na potrzeby urzędu. Tego rodzaju postępowanie urzędów bezpieczeństwa publicznego jest niedopuszczalne, sprzeczne z zasadami praworządności i wprowadza dezorganizacje pracy instytucji państwowych. W związku z powyższym wyjaśniam, co następuje: 1. Urzędy bezpieczeństwa publicznego nie są uprawnione do rozporządzania mieniem podlegającym dyspozycji innych urzędów państwowych, jak również do wydawania urzędom poleceń dotyczących tego mienia. 2. W wypadku, gdy urzędowi bezpieczeństwa publicznego potrzebne są przedmioty będące w dyspozycji innych urzędów lub świadczenia ze strony tych urzędów, winny skierować odpowiednie zgłoszenie do właściwego urzędu. 3. Niestosowanie się do powyższego pociągać będzie niezależnie od odpowiedzialności dyscyplinarnej i odpowiedzialność cywilną za wynikłe szkody. Powyższe zarządzenie należy podać do wiadomości podległych urzędów. Minister Źródło: AIPN, 01225/31, k. 30, mps. 109 Nr 25 1945 lipiec 19, Warszawa – Okólnik nr 15 ministra bezpieczeństwa publicznego o formie zwracania się do sądów i urzędów państwowych Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 19 lipca 1945 r. Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Do wszystkich kierowników urzędów bezpieczeństwa publicznego Okólnik nr 15 o formie zwracania się do sądów i urzędów państwowych Zachodzą częste wypadki zwracania się przez urzędy bezpieczeństwa publicznego do sądów, starostw i innych urzędów państwowych w niewłaściwej formie. Zachodzą wypadki używania w stosunku do tych instytucji zwrotów w formie rozkazującej, jak „polecam...”, „poleca się...”, „nakazuję...”. W związku z powyższym wyjaśniam: 1. Urzędy bezpieczeństwa publicznego nie mają żadnych uprawnień do wydawania nakazów lub poleceń sądom, starostom i innym urzędom państwowym. Zwracanie się w tej formie kompromituje urząd bezpieczeństwa publicznego, który jej użył. 2. W stosunku do urzędów, które nie są podległe, należy używać formy grzecznościowej („proszę o...”), nawet zwracając się z uzasadnionym żądaniem. 3. W treści pism, jak również przy bezpośrednim zwracaniu się do sądów i urzędów państwowych należy przestrzegać formy najbardziej godnej, zwracać się z szacunkiem należnym sądom i urzędom jako przedstawicielom władzy państwowej. Minister Źródło: AIPN, 01225/25, k. 23, mps. 110 Nr 26 1945 lipiec 27, Warszawa – Okólnik nr 18 ministra bezpieczeństwa publicznego dotyczący przekraczania kompetencji przez kierowników wojewódzkich urzędów BP Rzeczpospolita Polska Warszawa dn. 27 VII [19]45 Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Ściśle tajne! N[r] 03569/45 Okólnik nr 18a Dotyczy przekraczania kompetencji przez kierowników wojewódzkich urzędów bezpieczeństwa publicznego Instrukcja personalna – zatwierdzona przez mnie – regulująca kompetencję kierowników WUBP w zakresie przyjmowania, zwalniania i przenoszenia pracowników bezpieczeństwa ignorowana jest przez niektórych kierowników WUBP w sposób karygodny1. Przykłady: 1. W rozkazie nominacyjnym nr 14 z dnia 4 VI [19]45 r. mianowałem sierż. Prajsa Jana2 do stopnia chorążego3. Kierownik WUBP w Bydgoszczy4 pozwolił sobie swoim rozkazem nr 19 zdegradować wyżej wymienionego Prajsa Jana. 2. Były kierownik S[ekcji] I MUBP w Radomiu Sztabelski Adam5 przekazany był do dyspozycji kierownika WUBP w Katowicach, który bez sankcji Wydziału a Numer okólnika oraz powyżej numer pisma, miejsce i data wystawienia dokumentu wpisane odręcznie. 1 Zob. instrukcję kierownika Wydziału Personalnego RBP PKWN w sprawie organizacji wydziałów personalnych UBP [w:] Rok pierwszy. Powstanie i działalność aparatu bezpieczeństwa publicznego na Lubelszczyźnie…, s. 100–101. 2 Jan Prajs (ur. 1918) – funkcjonariusz WUBP w Bydgoszczy (25 I 1945), oficer dyżurny WUBP w Bydgoszczy (30 III 1945), zastępca komendanta gmachu WUBP w Bydgoszczy, oficer dyżurny MUBP w Toruniu (5 X 1945), komendant gmachu PUBP w Toruniu (23 I 1946), dyżurny pomocny komendanta WUBP w Bydgoszczy (22 VIII 1946), komendant gmachu PUBP w Świeciu (9 VI 1948), zwolniony dyscyplinarnie ze służby w organach BP z dn. 30 IX 1954 zgodnie z wnioskiem Wydziału ds. Funkcjonariuszy WUBP w Bydgoszczy. AIPN By, Kartoteka funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza. 3 Zob. „Bijące serce partii”…, t. 1, 1945–1947, s. 313. 4 Hipolit Duljasz był wtedy p.o. kierownikiem WUBP w Bydgoszczy (5 II 1945 – 7 XII 1945), jego biogram zob. dokument nr 42; Twarze bezpieki 1945–1990. Obsada stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w województwach pomorskim/bydgoskim, toruńskim i włocławskim. Informator personalny, red. M. Szymaniak, praca zbiorowa, Bydgoszcz – Gdańsk 2010, s. 37, 115, 230. 5 Adam Sztabelski (ur. 1924) – starszy wywiadowca (12 I 1945), funkcjonariusz Grupy Operacyjnej na Śląsk Opolski (7 IV 1945), kierownik PUBP w Nysie (24 IV 1945). AIPN Ki, Kartoteka 111 Personalnego MBP naznaczył go na stanowisko kierownika PUBP [w Nysie] i kontynuując naruszanie instrukcji ministerstwa, samowolnie zwolnił go z pracy w organach BP. 3. Kierownik WUBP w Poznaniu do listu z dnia 12 lipca 1945 r. załącza swój rozkaz nr 12, w którym usuwa z organów bezpieczeństwa za nadużycie władzy kierownika PUBP w Kościanach i oddaje go pod sąd6. Ten sam kierownik WUBP w Poznaniu w załączniku do listu z dnia 18 VII 1945 r. przesyła odpis wyroku Wojskowego Sądu Okręgowego w Poznaniu, który zasądził 2 pracowników bezpieczeństwa przekazanych sądowi przez kierownika WUBP w Poznaniu. Przykłady samowoli przy zwalnianiu pracowników obserwuję i w innych województwach. W związku z powyższym uprzedzam: 1. Nie będę tolerował ignorowania instrukcji personalnych Ministerstwa BP odnośnie przyjmowania, przenoszenia i zwalniania pracowników BP. 2. Aresztować pracownika bezpieczeństwa publicznego można tylko po otrzymaniu sankcji Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. 3. Po przeprowadzeniu dochodzenia w sprawie pracownika należy ponownie otrzymać sankcje ministerstwa w sprawie przekazania sądowi. Kierownikowi Wydziału Personalnego MBP polecam meldować mi o każdym wypadku naruszenia rozporządzeń niniejszego okólnika z przedstawieniem wniosków. Minister bezpieczeństwa publicznego Wszystkie Woj. Urz. BP Dep. I Wydz. Personalny B. Prawne Ad actab b Źródło: AIPN, 01225/25, k. 26–27, mps. funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza; Kadra bezpieki 1945–1990. Obsada stanowisk kierowniczych aparatu bezpieczeństwa w województwach śląskim…, s. 66 (tutaj błędnie: Sztoblewski). b–b Odręczny wpis. 6 Chodzi o Józefa Kruka, kierownika grupy operacyjnej PUBP Kościan, zwolnionego 27 VI 1945 r. jako nienadającego się do pracy w organach BP. We wspomnianym rozkazie nr 12 kierownika WUBP w Poznaniu z 11 VII 1945 r. napisano: „Jana Andrzejewskiego wicestarostę pow. Kościan aresztował bezpodstawnie przy czym czynnie go znieważył a nawet pobił”, ponadto napadł w nocy pełniącą dyżur pracownicę urzędu pocztowego, którą pobił, pobił również naczelnika urzędu pocztowego, urządzał libacje alkoholowe w UB, konfiskował spirytus w gorzelniach. Podlegli mu funkcjonariusze nie spisywali z przeprowadzanych rewizji protokołów, poza tym w areszcie PUBP nie było księgi depozytów; W. Handke, R. Kościański, „Zwyczajny Urząd…”. Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Kościanie 1945–1954, Kościan – Leszno 2006, s. 241–242. 112 Nr 27 [1945?] sierpień 1, Warszawa – Instrukcja wiceministra bezpieczeństwa publicznego o zakresie współpracy wydziałów operatywnych z wydziałami śledczymi w UBP Rzeczpospolita Polska Warszawa, dn. 1 sierpnia 1945 r.a Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Ściśle tajne! Instrukcja o zakresie współpracy wydziałów operatywnych z wydziałami śledczymi w UBP Kontrola w szeregu wojewódzkich UBP wykazała, że między wydziałami operatywnymi i śledczymi WUBP nie ma odpowiedniej współpracy, wskutek czego cierpi praca operatywno-agenturalna i praca śledcza. Zdarzają się wypadki, i to dość często, że wydziały śledcze przeprowadzają realizację bez uprzedniego porozumienia się z odnośnym wydziałem operatywnym i bez skontrolowania w kartotece wydziału II1 aresztują agentów, bądź też osoby rozpracowane przez wydziały operatywne. Wydziały śledcze, mając u siebie kompromitujące materiały uzyskane w wyniku śledztwa, nie przekazują ich do wiadomości odnośnemu wydziałowi operatywnemu bądź przekazują z dużym opóźnieniem, wskutek czego cenne nieraz materiały leżą niewykorzystane. Również wydziały operatywne, posiadając materiały uzyskane w drodze agenturalnego rozpracowania i przekazując aresztowanych do dyspozycji wydziału śledczego, nie informują tegoż wydziału o posiadanych przez nich materiałach, a często przekazują tylko protokół rewizji bez konkretnych danych, co utrudnia znacznie prowadzenie śledztwa. Wydziały operatywne po przekazaniu aresztowanych do wydziału śledczego nie interesują się dalszym tokiem śledztwa, nie pomagają agenturowo w rozpracowaniu śledztwa i nie kontrolują przez śledztwo pracy agentów. Zdarzają się wypadki, że wydziały operatywne aresztują ludzi, opierając się na niedostatecznych i nieprzekontrolowanych materiałach, trzymają aresztowanych po kilka tygodni w areszcie, po czym bez żadnych konkretnych materiałów i bez sankcji prokuratora przekazują do wydziału śledczego, przysparzając tym samym wydziałowi śledczemu trudności w prowadzeniu śledztwa. Wydziały śledcze i wydziały operatywne nie doceniają znaczenia wydziału II jako wydziału operatywnego i nie rejestrują osób skompromitowanych bądź rozpracowywanych przez agenturę lub śledztwo w wydziale II. a 1 Rok 1945 wpisany odręcznie. Por. dokument nr 52. Wydział II Departamentu I MBP – „do walki z reakcyjnym podziemiem”. 113 Celem skoordynowania pracy wydziałów operatywnych z pracą wydziału śledczego: 1. Zabrania się wydziałom operatywnym i wydziałom śledczym przeprowadzania samowolnych aresztowań, naczelnicy wydziałów operatywnych i śledczych, zamierzając przeprowadzić aresztowania osób podejrzanych, winni przedstawić szefowi UBP lub jego zastępcy posiadany przez nich materiał kompromitujący, po czym po uzyskaniu sankcji przystąpić do realizacji2. W szczególnie ważnych wypadkach szef PUBP winien wziąć sankcję u szefa WUBP, a ten wyżej. 2. Wydziały operatywne na osoby podlegające aresztowaniu zestawiają informacje, gdzie ukazują na podstawie posiadanych materiałów wywrotową działalność danej osoby lub grupy, sposób prowadzenia realizacji, sposób wyprowadzenia agentury z rozpracowania i inne operatywne przedsięwzięcia3, po czym uzgadniają całokształt sprawy z naczelnikiem wydziału śledczego. Po uzgodnieniu i uzyskaniu sankcji szefa UBP przeprowadzają realizację. 3. Wydziały operatywne po przeprowadzonej realizacji winny niezwłocznie przekazać aresztowanych wraz z aktami do wydziału śledczego. Celem przetrzymywania aresztowanych do swojej dyspozycji ze względów operatywnych winny one przestrzegać ściśle rozkazu z dnia 28 lipca 1945 r. nr 40 p. 2, tj. uzyskać w przepisowym terminie 48 godzin sankcje prokuratora4. 4. Naczelnicy wydziałów operatywnych po przeprowadzonej realizacji i po przekazaniu aresztowanych do wydziału śledczego wyznaczają jednego referenta, który rozpracował agenturalnie daną osobę lub grupę i który winien być w ścisłym kontakcie z wydziałem śledczym. Dany referent ma prawo wglądu do akt sprawy i może być obecny przy przesłuchaniach, chyba że szczególne okoliczności sprawy nie pozwalają na to (np. podejrzany chce zeznawać tylko w obecności oficera śledczego itp.). 5. Naczelnik wydziału śledczego powinien natychmiast przy pomocy wyciągów z protokołów przesłuchań informować operatywne wydziały lub przekazywać inne kompromitujące materiały uzyskane w toku śledztwa na osoby będące na wolności, dla dalszego operatywnego rozpracowania nielegalnych organizacji. 6. Naczelnik wydziału śledczego winien w pierwszym rzędzie zabezpieczyć śledztwo operatywnie i w tym celu wyznaczyć zdolnych oficerów śledczych. 7. Wydział śledczy winien zwracać szczególną uwagę na wyszukiwanie spośród aresztowanych pozostałych do jego dyspozycji odpowiednich kandydatów nadają- Czyli do aresztowań. Termin stosowany przez UB na określenie pracy operacyjnej, czyli działań funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa zmierzających do zdobycia informacji o osobach, które posądzono o prowadzenie działalności wrogiej wobec systemu. Celem pracy operacyjnej było zneutralizowanie owej działalności. 4 Zob. DVD. 2 3 114 cych się na werbówkę agentów danego urzędu, po czym zawiadamiać zainteresowane wydziały, które dokonują werbówkę. 8. Wydziały śledcze i wydziały operatywne po uzyskaniu kompromitujących materiałów na osoby będące na wolności, jak również osoby rozpracowywane przy pomocy [?]b rejestruje w kartotece II wydziału. W[ice]minister wz. (–) Romkowski płk Źródło: AIPN, 01225/30, k. 157–158, mps. b Nieczytelny fragment. 115 Nr 28 1945 sierpień 11, Warszawa – Okólnik nr 23 ministra bezpieczeństwa publicznego o niezajmowaniu budynków urzędowych mających urządzenia specjalnie przystosowane do ich potrzeb Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 11 sierpnia 1945 r. Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Do komendanta głównego MO, wszystkich kierowników wojewódzkich urzędów bezpieczeństwa publicznego Okólnik nr 23 O niezajmowaniu budynków urzędowych mających urządzenia specjalnie przystosowane do ich potrzeb Zdarzają się wypadki, że urzędy bezpieczeństwa publicznego i organy MO zajmują budynki, w których mieszczą się urzędy i instytucje państwowe, przy czym usuwa się je z takich budynków, które posiadają specjalne urządzenia konieczne dla właściwego ich funkcjonowania, jak np. klasy szkolne, kasy pancerne, skarbce konieczne dla urzędowania urzędów skarbowych, sale sądowe itp. W związku z powyższym wyjaśniam, że niedopuszczalnym jest samowolne usuwanie innych urzędów i instytucji państwowych z budynków przez nie zajmowanych, zwłaszcza gdy chodzi o budynki mające specjalne urządzenia konieczne dla właściwego funkcjonowania tych urzędów i instytucji. Komendant główny MO i kierownicy WUBP podadzą niniejszy okólnik do wiadomości i wykonania podległym im komendantom i urzędom. Minister bezpieczeństwa publicznego (–) Radkiewicz St[anisław] Źródło: AIPN, 1572/475, k. 3?, druk. 116 Nr 29 1945 sierpień 30, Warszawa – Rozkaz nr 49 ministra bezpieczeństwa publicznego w przedmiocie tępienia napadów bandyckich na trzody bydła należące do jednostek Armii Czerwonej Rzeczpospolita Polska Warszawa dnia 30 sierpnia 1945 r. Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Ściśle tajne! 04505/45 Egz. nr ... Rozkaz nr 49 w przedmiocie tępienia napadów bandyckich na trzody bydła należące do jednostek Armii Czerwonej W niektórych okolicach zdarzają się częste napady bandyckie na trzody bydła należące do jednostek Armii Czerwonej1. 1 1) Z tajnego pisma Ławrientija Berii do Józefa Stalina i Georgija Malenkowa o sytuacji na terytorium Polski: „W związku z napaściami band akowskich na Grajewo i w rejonie Augustowa na kołchoźników konwojujących stada bydła na Białoruś, a także w związku z innymi przejawami bandytyzmu doradca przy Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego Polski tow. Sieliwanowski wspólnie z organami bezpieczeństwa publicznego Polski podjął kilka działań w zakresie likwidacji band akowskich w województwie białostockim” (Teczka specjalna J.W. Stalina…, s. 285). 2) Z aktu oskarżenia Alojzego Bruskiego (właść. Alojzy Figurski), represjonowanego w Polsce Ludowej z powodów politycznych: „w marcu i kwietniu zorganizował na terenie obozu pracy w Zimnych Wodach nielegalny związek AK mający na celu obalenie ustroju demokratycznego państwa polskiego, […] polecił gromadzić wszelką broń i amunicję, […] część jego bandy […] dokonała dwóch wypadów celem odebrania bydła pędzonego przez żołnierzy Czerwonej Armii; przy czym […] zastrzeliła 6-ciu żołnierzy Cz. Armii”. Skazany na karę śmierci, zginął 17 IX 1946 r. (został niespodziewanie zastrzelony strzałem w tył głowy, w sytuacji, gdy oczekiwał na złagodzenie wyroku), pochowany we Wronkach. Zob. B. Chrzanowski, Alojzy Bruski (1914–1946) [w:] Konspiracja i opór społeczny w Polsce 1944–1956. Słownik biograficzny, t. 1, Kraków–Warszawa–Wrocław 2002, s. 67–70; K. Sidorkiewicz, Represje organów wymiaru sprawiedliwości w sprawach politycznych w województwie pomorskim (bydgoskim) w latach 1945–1956, Toruń 2005, s. 89; T. Wolsza, W cieniu Wronek, Jaworzna i Piechcina…, s. 66. Por. do tego dokumentu M. Machałek, Na poniemieckiej ziemi. Polityka rolna komunistycznych władz na Pomorzu Zachodnim 1945– –1948, „Biuletyn IPN” 2005, nr 9–10 (56–57), s. 54–60. 3) Z raportu Jerzego Siedleckiego do ministra BP z 20 IX 1947 r.: „Stwierdzono, że przez grupę wypadową PUBP w Ostrowcu został odbity bandzie zrabowany transport bydła, który został przepędzony do PUBP w Ostrowcu w ilości przeszło 100 krów. Odbite krowy zostały przekazane konwojującej jednostce radzieckiej, a około 10 krów, które na skutek pomyłki w liczeniu bydła nie zostały wpisane do protokołu zdawczo-odbiorczego, szef PUBP w Ostrowcu Pronobis Józef w porozumieniu z ówczesnym szefem WUBP w Kielcach mjr. [Adamem] Korneckim i płk. Szpilewojem pozostawił dla stołówki urzędu. Ponieważ PUBP w Ostrowcu nie posiadał odpowiednich pomieszczeń dla bydła, pracownicy urzędu pobrali krowy do siebie na przechowanie, za zobowiązaniem zwrotu na każde żądanie urzędu. Między innymi na przechowanie krowę pobrał Olech Kazimierz i pozostawił ją u swojej rodziny, a następnie krowę tą sprzedano za sumę 45 000 zł, pieniądze biorąc dla siebie”. AIPN, 01753/68, Akta osobowe funkcjonariusza Kazimierza Olecha, k. 50. Dziękuję Witoldowi Bagieńskiemu za udostępnienie dokumentu. 117 Bandyci ubrani po cywilnemu, a ostatnio również w mundurach Wojska Polskiego, uzbrojeni w automaty, pistolety, granaty i ręczne karabiny maszynowe grupami od 10 do 100 ludzi grasują w rejonie głównych dróg prowadzących z zachodu na wschód. W wyniku tych napadów uprowadzono w ciągu miesiąca czerwca 1945 r. według niepełnych danych, przeszło 3000 sztuk bydła, ograbiono przeszło 320 konwojentów, z których wielu zabito, zraniono lub uprowadzono do lasu. Celem zlikwidowania tego stanu rzeczy rozkazuję: 1. Kierownikom WUBP w porozumieniu z komendantami wojewódzkimi MO i dowódcami pułków KBW opracować plan i zorganizować patrolowanie ochrony zagrożonych odcinków szlaków, po których pędzi się trzody bydła należące do Armii Czerwonej. 2. Udzielić konwojentom pomocy przez wydelegowanie dodatkowej ochrony między jednym powiatem a drugim, w których istnieje niebezpieczeństwo napadów bandyckich. 3. W terminie od 1 do 15 września 1945 r. przeprowadzić akcje celem zlikwidowania band grasujących w rejonie szlaków, po których pędzi się trzody bydła. Operacje przeprowadzić w kontakcie z wojskiem sowieckim pełniącym funkcję ochrony szlaków. 4. Podejrzanych o udział w napadach, o udzielenie im pomocy i o korzystanie ze zrabowanego bydła pociągnąć do odpowiedzialności karnej z art. 1 ewentualnie 8 oraz 3 i 9 dekretu o ochronie państwa2. O wykonaniu danego rozkazu zameldować mi do dnia 20 X [19]45 r.3 Za zgodność: kierownik Kancelarii MBP (–) Żurek J[anina] por. wyk. w 23 egz. otrzymują wg rozdzielnika: 1–3 aa 4–19 WUBP 20 KBW 21 Dep. I 22 Gł. Kom. MO 23. Biuro Prawne Minister bezpieczeństwa publicznego (–) Radkiewicz St[anisław] Źródło: AIPN, 1572/48, k. 75, mps. Dekret z 30 X 1944 r. o ochronie państwa (DzU nr 10, poz. 59). Rozkaz uchylony 1 II 1955 r. 2 3 118 Nr 30 1945 sierpień 31, Warszawa – Zarządzenie nr 25 ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie zorganizowania aparatu kartoteki MBP Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Warszawa, dnia 31 sierpnia 1945 r. Do dyrektorów departamentów, kierowników wojewódzkich urzędów bezp[ieczeństwa] publ[icznego]1 Zarządzenie nr 25 Celem właściwego korzystania z Centralnej Ogólnoinformacyjnej Kartoteki Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego i ogólnoinformacyjnych kartotek wojewódzkich urzędów bezpieczeństwa publicznego zarządzam, co następuje: 1) O osobach aresztowanych, inwigilowanych, zatrzymanych, podejrzanych, mających być zwerbowanych oraz kierowanych do pracy w organach bezp[ieczeństwa] publ[icznego] należy zebrać informacje, czy nie figurują w Centralnej Ogólnoinformacyjnej Kartotece Min[isterstwa Bezpieczeństwa Publicznego] wzgl[ędnie] w województwach – w wojewódzkich ogólnoinformacyjnych kartotekach. 2) W tym celu należy dla wszystkich osób podlegających sprawdzeniu w ogólnoinformacyjnej kartotece ministerstwa wzgl[ędnie] wojew[ódzkich] urzędów bezp[ieczeństwa] publ[icznego] – wypełniać kartę rejestracyjną z całkowicie ustalonymi personaliami danej osoby, zaopatrzoną w podpis naczelnika wydziału i następnie kierować do Departamentu II Oddział I ministerstwa, a w wojew[ódzkich] urzędach do sekcji II. 3) Dyrektor Departamentu II płk [Jan] Snigir2 zorganizuje aparat kartoteki w ten sposób, aby informacje na miejscu udzielane były w ciągu 24 godzin, zaś zamiejscowe w terminie do 5 dni. Tu i dalej zob.: dokumenty nr 75, 78, 222; instrukcje nr 1 i 2 z 21 VIII 1949 r. o rejestracji i sprawdzaniu elementu przestępczego i podejrzanego w Kartotekach Ogólnych PUBP, WUBP oraz w Kartotece Centralnej MBP na płycie DVD; M. Komaniecka, Organizacja i funkcjonowanie kartotek ogólnoinformacyjnej i zagadnieniowej aparatu bezpieczeństwa [w:] Wokół teczek bezpieki. Zagadnienia metodologiczno-źródłoznawcze, red. F. Musiał, Kraków 2006, s. 231–280; eadem, Miniprzewodnik po materiałach ewidencyjnych Służby Bezpieczeństwa [w:] Osobowe źródła informacji…, s. 263–291 (na końcu artykułu jest Słowniczek kart; karty zestawiono w porządku chronologicznym, s. 291–293). 2 Jan Śnigir/Snigir (ur. 1904) – oficer sowiecki, Białorusin. W l. 1926–1932 nadleśniczy, następnie w ACz (1932–1944), szef Wydziału Łączności Polskiego Sztabu Ruchu Partyzanckiego, WP (1944– –1945). W resorcie BP: p.o. dyrektor Departamentu II – technika operacyjna i ewidencja operacyjna (6 IV 1945); dyrektor Departamentu II MBP (9 I 1946). Zwolniony z zajmowanego stanowiska 1 119 Karta rejestracyjna po wypełnieniu sprawdzonymi danymi winna być podpisana przez sprawdzającego. 4) Karty rejestracyjne z wypełnionymi danymi należy dołączyć do akt śledczych, do akt osób inwigilowanych i do akt osób przyjmowanych do pracy w urzędach bezp[ieczeństwa] publ[icznego]. Minister Źródło: AIPN, 01225/33, k. 42, mps. w związku z odkomenderowaniem do ZSRR z dn. 30 IV 1947 r. AIPN, 0193/1087, Akta osobowe funkcjonariusza; Aparat bezpieczeństwa w Polsce…, t. 1, s. 79; A.G. Kister, Pretorianie…, s. 71; http:// katalog.bip.ipn.gov.pl. 120 Nr 31 1945 październik 31, Warszawa – Okólnik nr 33 ministra bezpieczeństwa publicznego przypominający o zakazie pobierania przez funkcjonariuszy UBP z browarów, gorzelni i magazynów bez zapłaty piwa, spirytusu, wódki oraz innych produktów objętych kontrolą władz skarbowych Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Warszawa, dn. a31a października 1945 r. 07880/45 Do wszystkich kierowników wojewódzkich urzędów bezpieczeństwa publicznego Okólnik nr 33 Napływają do mnie doniesienia, że pomimo interwencji władz skarbowych zachodzą wypadki pobierania przez funkcjonariuszy bezp[ieczeństwa] publ[icznego] z browarów, gorzelni lub magazynów bez zapłaty piwa, spirytusu, wódki1 i innych produktów objętych kontrolą władz skarbowych. Przypominając okólnik nr 11 z 27 czerwca 1945 r. i nr 12 z 17 lipca 1945 r.2, wyjaśniam: 1) że pobieranie przez funkcjonariuszy bezpieczeństwa publicznego piwa, spirytusu, wódki itp. bez zapłaty, jak również zabieranie ich pod pozorem rewizji ścigane będzie jako nadużycie władzy i przywłaszczenie mienia państwowego. Odnosi się to również do wydawania zleceń sprzedaży i pobierania wódki i spirytusu po cenach 1 kategorii bez zgody władz skarbowych. Okólnik powyższy podać do wiadomości podwładnych funkcjonariuszy. Źródło: AIPN, 01225/25, k. 47, mps. Minister Wpisano odręcznie. Zob. K. Kosiński, Historia pijaństwa w czasach PRL. Polityka – obyczaje – szara strefa – patologie, Warszawa 2008: „Jeszcze pod koniec wojny na ziemiach zajmowanych przez Armię Czerwoną, przekazywanych pod kontrolę PKWN, utrzymywał się przez pewien czas – narzucony w czasie okupacji przez Niemców – obyczaj wypłacania rolnikom i robotnikom części wynagrodzenia lub premii w postaci wódki lub spirytusu […] Premię w postaci alkoholu wypłacano niekiedy w urzędach, a nawet w resortach tworzonego właśnie PKWN. Pod koniec 1944 r. 33 najważniejszych rangą funkcjonariuszy Resortu Bezpieczeństwa Publicznego – z okazji świąt – otrzymało po litrze wódki (wśród nich m.in. Stanisław Radkiewicz, Mieczysław Mietkowski, Roman Romkowski, Józef Różański)”, s. 566. 2 Zob. dokument nr 24. a–a 1 121 Nr 32 1945 listopad 2, Warszawa – Okólnik nr 31 ministra bezpieczeństwa publicznego o zakresie współpracy organów bezpieczeństwa publicznego z prokuraturą wojskową Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 2 listopada 1945 r. Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Ściśle tajne Do kierowników wojewódzkich urzędów bezpieczeństwa publicznego Okólnik nr 31 O zakresie współpracy organów bezpieczeństwa publicznego z prokuraturą wojskową W związku z zapytaniami co do zakresu współpracy organów bezpieczeństwa publicznego i prokuratury wojskowej wyjaśniam, co następuje: 1. Zgodnie z art. 16 dekretu o ochronie państwa z dnia 30 X 1944 r. do rozpoznania spraw o przestępstwa objęte tym dekretem oraz wymienione w art. 85–99 i art. 101–103 KKWP (zbrodnie stanu) właściwe są sądy wojskowe, a prowadzenie dochodzenia w sprawach wyżej wymienionych należy do organów bezpieczeństwa publicznego, o ile nie zostało lub nie zostanie wszczęte postępowanie przez prokuratora wojskowego1. W zasadzie pożądanym jest, by śledztwa w tych sprawach prowadziły sekcje śledcze UBP. 2. W sprawach podlegających właściwości sądów wojskowych, w których śledztwo zgodnie z ustawami szczególnymi prowadzą organa bezpieczeństwa publicznego, prokurator wojskowy sprawuje nadzór nad prowadzeniem śledztwa i może udzielać wiążących wskazówek prowadzącemu śledztwo. 3. Agenturowe prowadzenie sprawy nadzorowi prokuratury wojskowej nie podlega. 4. Po uzyskaniu w wyniku działań operacyjnych materiałów uzasadniających konieczność aresztu podejrzanego należy akta przedstawić właściwemu prokuratorowi wojskowemu celem uzyskania sankcji na areszt. W wypadkach niecierpiących zwłoki, jeżeli nie można było uzyskać sankcji prokuratora na areszt do chwili zatrzymania podejrzanego, należy uzyskać sankcje prokuratora wojskowego na areszt w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania, w areszPor. Wytyczne polityki karnej w sprawach „kontrrewolucyjnych” (wybór dokumentów), oprac. F. Musiał, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 2004, nr 21, s. 351–366. 1 122 tach Pow[iatowego] UBP – w ciągu 96 godzin, a w wypadkach, gdy Pow[iatowy] UBP znajduje się w odległości powyżej 100 km od siedziby prokuratora – w ciągu 6 dni. 5. Przeprowadzenie rewizji winno się odbywać jedynie na podstawie nakazu zaopatrzonego w podpis kierownika wojewódzkiego, miejskiego lub powiatowego UBP oraz w odcisk pieczęci okrągłej z godłem państwowym, który to nakaz ma być sankcjonowany przez prokuratora wojskowego. W przypadkach niecierpiących zwłoki, jeżeli nie można uzyskać sankcji prokuratora przed rewizją, przeprowadzający rewizje winien doręczyć osobie, u której rewizja się odbywa, nakaz kierownika UBP 6. O ile prokurator wojskowy odmówił sankcji na osadzenie w areszcie podejrzanego, kierownik UBP winien zwolnić zatrzymanego albo w ciągu 24 godzin zgłosić umotywowane zażalenie do Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego i Naczelnej Prokuratury WP dla ostatecznej decyzji. 7. Prowadzenie śledztwa i tymczasowe aresztowanie w toku dochodzenia może trwać najwyżej 3 miesiące. Jeżeli zachodzą uzasadnione przyczyny, właściwy prokurator wojskowy może przedłużyć termin dochodzenia i tymczasowego aresztowania o jeden miesiąc, a za zgodą Naczelnego Prokuratora Wojskowego – o dalsze dwa miesiące. 8. Śledztwo należy prowadzić w ścisłym kontakcie z prokuratorem wojskowym. Pożądanym jest udział prokuratora w ważniejszych czynnościach śledczych. 9. Po zakończeniu śledztwa akta sprawy przesyła się do właściwego prokuratora wojskowego wraz z aktem oskarżenia celem przekazania do sądu. 10. Wraz z aktami sprawy przesyła się do prokuratury wojskowej dowody rzeczowe, a gdy załączenie dowodów rzeczowych do akt sprawy względnie przekazanie ich jest niemożliwe, załącza się do akt sprawy protokół oględzin dowodów rzeczowych i dokument o miejscu ich przechowania, zaopatrzony w pieczęć urzędową. 11. Do akt sprawy należy załączyć odpis kwitu depozytowego, który by dokładnie wyszczególniał przedmioty zakwestionowane oraz miejsce ich przechowania. 12. O ile w toku dochodzenia okazało się, że nie ma dowodów dostatecznych dla pociągnięcia podejrzanego do odpowiedzialności karnej, organa UBP sporządzają umotywowane postanowienie o umorzeniu dochodzenia i zwolnieniu aresztowanego, zarządzają wypuszczenie na wolność, o ile prokurator nie zarządzi inaczej. 13. W razie wydania wyroku uniewinniającego kierownikowi UBP przysługuje prawo w ciągu pięciu dni od chwili otrzymania wyroku zgłoszenia drogą służbową przez MBP umotywowanego wniosku do prezesa Sądu Najwyższego lub naczelnego prokuratora wojskowego o uchylenie wyroku. W razie odmowy uniewinniony winien być niezwłocznie zwolniony z więzienia. Kierownikowi UBP przysługuje też prawo zgłoszenia drogą służbową umotywowanego wniosku o uchylenie lub zmianę wyroku, jeżeli uważa, że wymiar kary jest niesłuszny, do Prezesa Najwyższego Sądu Wojskowego lub do Naczelnego Prokuratora Wojskowego poprzez Ministerstwo BP. 123 Ze względu na to, że: 14. prokuratorzy wojskowi mają obowiązek przeprowadzania systematycznej kontroli warunków, w jakich znajdują się w więzieniach i aresztach osoby podlegające właściwości sądów wojskowych, a także sprawdzania ogólnego stanu pracy śledczej, kierownicy UBP winni ułatwiać wojskowym prokuratorom wykonanie powyżej wymienionych funkcji. Okólnik powyższy podać do wiadomości podległym urzędom. Minister bezpieczeństwa publicznego (–) Radkiewicz St[anisław] Za zgodność: szef Kancelarii MBP (–) Żurek J[anina], por. Otrzymują: 1–15 Kierownicy WUBP 16 Dyrektor Dep. I 17 „ „ II 18 „ „ IV 19 „ „ V 20 „ „ VI 21 Kierown. Wydz. II Samodz. 22 „ „ IV 23 „ „ WB 24 „ „ dla spraw funkcjon. 25 Wydział Prawny 26 Szkoła 27 ad acta 28 Prokuratura KBW Źródło: AIPN, 01225/31, k. 58–59, mps. 124 Nr 33 1945 listopad 20, Warszawa – Rozkaz nr 75 ministra bezpieczeństwa publicznego o weryfikacji kadr organów bezpieczeństwa publicznego Rzeczpospolita Polska Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Ściśle tajne Przechowywać na równi z szyfrem Egz. nr 18 Rozkaz nr 75 z dnia 20 listopada 1945 r.a W wyniku wytężonej pracy wydziałów personalnych i kierowników urzędów osiągnięto w okresie ubiegłym szeroką rozbudowę aparatu służby bezpieczeństwa na terenie całego kraju za wyjątkiem: okręgów warmińsko-mazurskiego1, pomorsko-zachodniego i województwa białostockiego. Konieczność szybkiej rozbudowy aparatu bezpieczeństwa utrudniła wydziałom personalnym odpowiedni dobór, kontrolę i załatwianie formalności przyjęcia nowo zatrudnionych. W związku z tym do aparatu UBP przedostało się dużo elementu obcego i zdemoralizowanego. Dotychczas jeszcze istnieje we wszystkich prawie województwach bardzo duża liczba zatrudnionych, lecz niezatwierdzonych rozkazem personalnym. Szybki wzrost liczby zatrudnionych, nie będąc odpowiednio regulowany, doprowadził do przerostu aparatu pomocniczego i obsługującego (pracownicy biurowi, gospodarczy i ochrony) nad aparatem operacyjnym, który stanowi podstawowe i decydujące ogniwo w aparacie służby bezpieczeństwa. Wśród zatrudnionych duży odsetek stanowią pracownicy w wieku do lat 20 i jeszcze większy odsetek – posiadający ukończoną zaledwie szkołę powszechną. Na skutek braku czujności politycznej ze strony wydziałów personalnych wojewódzkich urzędów oraz kierowników miejskich i powiatowych urzędów przedostało się do aparatu urzędów dużo elementu wrogiego. Brak twardej dyscypliny służbowej i kontroli nad postępowaniem pracowników, jak i słabość pracy polityczno-wychowawczej sprzyjały rozwojowi szabru, łapownictwa i innych zjawisk nielicujących z powagą pracowników demokratycznej służby bezpieczeństwa. Wydziały do spraw funkcjonariuszy w ciągu ostatnich 6 miesięcy zastosowały różnego rodzaju sankcje karne przeciwko 1450 funkcjonariuszom BP. a Poniżej po lewej stronie, na marginesie odręczna adnotacja ministra Radkiewicza: Wydz. Personalny/ Do rozpoczęcia natychmiastowego wykonania rozkazu/ podpis i data 24 XI. 1 Później województwo olsztyńskie; na mocy dekretu Rady Ministrów z 29 V 1946 r. z dawnego Okręgu Mazurskiego utworzono woj. olsztyńskie. 125 Kontrola ministerstwa nad składem personalnym urzędów bezpieczeństwa w znacznym stopniu była osłabiona na skutek braku dyscypliny personalnej ze strony kierowników WUBP, którzy wbrew istniejącym instrukcjom obsadzali stanowiska kierownicze przez ludzi, których kandydatury nie zostały uzgodnione z wydziałem personalnym ministerstwa. W niedostatecznym stopniu wykonuje się rozkaz o fachowym szkoleniu kadr. Jeżeli w wojewódzkich urzędach: Łódź2, Katowice, Gdańsk, Lublin i Warszawa osiągnięto pewne postępy w tym zakresie, to kierownicy wojewódzkich urzędów: Kraków, Kielce, Rzeszów i Wrocław zaniedbali sprawę szkolenia kadr i dotychczas w tym kierunku nic nie zrobili. Dla usunięcia wyżej wskazanych braków i w celu dalszego usprawnienia działalności aparatu służby bezpieczeństwa rozkazuję: 1. W terminie do dnia 1 stycznia 1946 r. sprawdzić wszystkich zatrudnionych, lecz jeszcze niezatwierdzonych rozkazem personalnym i załatwić wszystkie formalności związane z przyjęciem tych, którzy nadają się do służby bezpieczeństwa. Nienadających się zwolnić. Od dnia 1 stycznia 1946 tzw. niezatwierdzonych do pracy w organach bezpieczeństwa nie dopuścić. 2. Rozpocząć systematyczną czystkę i specjalne sprawdzanie wszystkich zatrudnionych w aparacie urzędów bezpieczeństwa, usuwając stanowczo element obcy, zdemoralizowany i politycznie niepewny. 3. Wydział personalny ministerstwa wzmocni swoją kontrolę składu personalnego miejskich i powiatowych urzędów przyjmowanych rozkazem personalnym kierownika WUBP. 4. Rozszerzyć ilość stanowisk kierowniczych, których obsadzenie nie zastrzega się do wyłącznej kompetencji ministerstwa, do zastępców kierowników powiatowych urzędów, kierowników sekcji miejskich i powiatowych urzędów, oraz wszystkich referentów personalnych włącznie. 5. Dalszy dobór pracowników do organów bezpieczeństwa prowadzić w sposób planowy i zorganizowany z partii politycznych bloku rządowego, z robotniczych związków zawodowych i spośród zdemobilizowanych z wojska oficerów i szeregowych, którzy wyróżnili się w bojach z okupantem niemieckim i reakcją. 6. Planowo rozdzielać pracowników między poszczególnymi województwami i zasilić pracownikami szczególnie okręgi: Warmia-Mazury i Pomorze Zachodnie kosztem innych województw (Łódź, Warszawa, Kielce i Kraków i innych). 7. Przy wprowadzeniu nowych etatów zaszeregować pracowników na stanowiska etatowe, biorąc pod uwagę ich doświadczenie i kwalifikacje, w stosunku do tych funkcjonariuszy, którzy z jakichkolwiek względów nie kwalifikują się dostatecznie na zajmowane przez nich obecnie stanowiska, stosować formułkę „przyjęty do odwołania”. Zob. J. Żelazko, Organizacja aparatu przymusu i pierwsza fala represji [w:] Rok 1945 w Łodzi. Studia i szkice, red. eadem, Łódź 2008, s. 97–117. 2 126 8. Rozpocząć z dniem 1 grudnia 1945 r. odbieranie przysięgi na wierność państwu demokratycznemu od wszystkich funkcjonariuszy bezpieczeństwa publicznego trybem ustalonym przez dekret KRN z dnia 28 XII 1944 r. DzURP nr183. 9. Zorganizować przy wszystkich wojewódzkich urzędach stałe kursy z terminem trwania od 3 tygodni na 100–150 słuchaczy według jednolitego programu i systemu. 10. Zorganizować kursy dokształcające w zakresie małej matury dla posiadających powszechne wykształcenie oraz wprowadzić systematyczne wygłaszanie wykładów i referatów na tematy polityczne we wszystkich wojewódzkich, powiatowych i miejskich urzędach wg jednolitego programu dla wszystkich urzędów. 11. Kierownicy wojewódzkich urzędów ukompletują do dnia 1 grudnia rb. wydziały personalne i sekcje do spraw funkcjonariuszy do pełnego etatu spośród najbardziej sprawdzonych i dobranych pracowników. 12. Kierownik wydziału personalnego ministerstwa do dnia 1 grudnia br. zorganizuje miesięczny kurs podwyższenia kwalifikacji pracowników personalnych na 50 osób. Minister bezpieczeństwa publicznego Rozdzielnik Gabinet Ministra Wydział Personalny Gł. Komenda MO Depart. Więzień i Obozów Wydział Pers. WBW WUBP [?] egz. WH. Za zgodność: kierownik Wydziału Personalnego (Orechwa, ppłk) Źródło: AIPN, 1572/48, k. 11–13, mps. Chodzi o dekret o ślubowaniu urzędników państwowych i sędziów na wierność „demokratycznemu państwu polskiemu”; rota przysięgi bez słów „tak mi dopomóż Bóg”. 3 127 Nr 34 1945 listopad 27, Warszawa – Rozkaz nr 76 ministra bezpieczeństwa publicznego dotyczący zmian w strukturze organizacyjnej WUBP Ściśle tajne! Przechowuje się na równi z szyfrem! egz. nr 1a Rozkaz nr 76 z dnia 27 XI 1945 r. Zgodnie ze zmianą struktury MBP1 i w celu usprawnienia pracy aparatu WUBP zmieniam strukturę woj[ewódzkich] UBP w sposób następujący i rozkazuję: § 1. Istniejący dotychczas Wydział I (kontrwywiadu) reorganizować i stworzyć na jego podstawie wydziały: a) Wydział I (kontrwywiad)2 w składzie 4 sekcji: Sekcja 1 – (walka z niemieckim wywiadem) Sekcja 2 – (walka z angielskim wywiadem) Sekcja 3 – (walka z amerykańskim i francuskim wywiadem) Sekcja 4 – (walka z innymi wywiadami) b) Wydział IV (ekonomiczny) w składzie 7 sekcji: Sekcja 1 – (ciężki przemysł) Sekcja 2 – (lekki przemysł) Sekcja 3 – (handel i aprowizacja) Sekcja 4 – (finanse i handel zagraniczny) Sekcja 5 – (rolnictwo i lasy) Wpisane odręcznie. Zob. rozkaz nr 51 ministra bezpieczeństwa publicznego z 6 IX 1945 r. [w:] Aparat bezpieczeństwa w latach 1944–1956. Taktyka, strategia, metody, cz. I, 1945–1947, oprac. A. Paczkowski, Warszawa 1994, s. 12–15 i n.; L. Pawlikowicz, Tajny front zimnej wojny. Uciekinierzy z polskich służb specjalnych 1956–1964, Warszawa 2004, s. 18–45. 2 Do końca lat 40. głównie zajmował się niemieckim podziemiem, problematyką przestępstw wojennych, wysiedleńców, a później mniejszości niemieckiej i autochtonów, rozpracowując akcje repatriacyjne oraz z roku na rok rzadsze migracje. Wydział ten – jak zauważa Patryk Pleskot – „pełnił swego rodzaju lustracyjną rolę, wyszukując współpracowników niemieckiego aparatu przemocy, volksdeutschów czy też pozostałości struktur nazistowskich, ze szczególnym uwzględnieniem hitlerowskiego wywiadu” (P. Pleskot, „Tarcza partii i narodu”. Kontrwywiad Polski Ludowej w latach 1945–1956. Zarys struktur i wybór źródeł, Warszawa 2010, s. 40). Zob. dalej dokumenty nr 41 i 144. a 1 128 Sekcja 6 – (auto i awiotransport oraz łączność) Sekcja 7 – (odbudowa) W WUBP Gdańsk, Kielce, Białystok3, Lublin, Rzeszów, Olsztyn, Bydgoszcz, Koszalin, Kraków, Warszawa i Poznań Sekcja 1 (przemysłu ciężkiego) i Sekcja 2 (przemysłu lekkiego) łączą się w jedną sekcję, która nazywać się będzie Sekcją 1 – przemysłową. W WUBP Kielce, Białystok, Lublin, Rzeszów, Olsztyn, Bydgoszcz, Koszalin – Sekcja 3 (handel i aprowizacja) i Sekcja 4 (finanse i handel zagraniczny) łączą się w jedną sekcję, która nazywać się będzie Sekcją 3 – handel, aprowizacja i finanse. Sekcja 7 (odbudowy) tworzy się tylko w WUBP Warszawa i Gdańsk. Dla obsługi kolei zamiast b. Sekcji Kolejowej tworzą się ekspozytury BP przy wszystkich dyrekcjach kolejowych, zgodnie z rozkazem nr 71 z dnia 12 XI 1945 r.4 c) Wydział V (społeczno-polityczny) w składzie 5 sekcji: Sekcja 1 (operacyjna obsługa oraz ochrona partii i ugrupowań politycznych przed atakami reakcji) Sekcja 2 (obsługa instytucji oświatowych i kulturalnych, oraz wolnych zawodów) Sekcja 3 (obsługa administracji państwowej) Sekcja 4 (obsługa organizacji młodzieżowych) Sekcja 5 (obsługa duchowieństwa) d) Wydział III A (obserwacja zewnętrzna i wywiadu) w składzie 4 sekcji: Sekcja 2 – (wywiad) Sekcja 3 – (agenturalna) sekcja 4 – (gospodarcza) e) Wydział IV A (śledczy) w składzie 2 sekcji: Sekcja 1 – (realizacja) Sekcja 2 – (śledcza) § 2. Reorganizację pierwszego wydziału we wszystkich WUBP zgodnie z wyżej podaną strukturą i nowymi etatami zakończyć do dnia 20 grudnia 1945 r. Por. Białostocczyzna 1944–1945 w dokumentach podziemia…, Warszawa 1998; P. Kalisz, Urząd Bezpieczeństwa w Białymstoku 1944–1956 [w:] Twarze białostockiej bezpieki. Obsada stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w Białymstoku. Informator personalny, red. P. Łapiński, Białystok 2007; J. Kułak, Pierwszy rok sowieckiej okupacji…, s. 84; Polska północnowschodnia w okresie stalinizmu – spojrzenie z perspektywy półwiecza, red. K. Sychowicz, E. Świętochowska-Bobowik, Waldemar F. Wilczewski, Białystok–Warszawa 2009. 4 Rozkaz nr 71 ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie organizowania służby bezpieczeństwa na kolejach; zob. Z historii walk o utrwalenie władzy ludowej, Warszawa 1979, poz. 36 oraz płytę DVD. 3 129 § 3. Wnioski dotyczące przeniesienia pracowników na nowe stanowiska kierownicy woj[ewódzkich] urzędów przedstawią mnie do zatwierdzenia do dnia 15 grudnia 1945 r. Rozdzielnik: Gabinet Ministra Wydział Personalny MBP Dyrektor Depart. I 18 – Kier. WUBP Źródło: AIPN, 1572/ 48, k. 136–137, mps. 130 Minister bezpieczeństwa publicznego Nr 35 1945 grudzień 19, Warszawa – Rozkaz nr 81 ministra bezpieczeństwa publicznego o wzmocnieniu walki z bandytyzmem Rzeczpospolita Polska Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego 08336/45 Ściśle tajne! Warszawa, dnia 19 grudnia 1945 r. Rozkaz nr 811 o wzmocnieniu walki z bandytyzmem2 Organa bezpieczeństwa publicznego zadały dotkliwy cios podziemnej organizacji AK i NSZ i co najważniejsze – ich sztabom. Pomimo to trwa nadal aktywna działalność różnych grup bandyckich, które dokonywują poważnych napadów na państwowe urzędy i instytucje, na pociągi i organa BP, Milicję Obywatelską, PPR oraz na osoby wojskowe3. W wielu wypadkach bandyckie wystąpienia nie spotykają się z należytym odporem. Bandy często nie odczuwają efektywnych uderzeń ze strony organów BP i KBW. Por. dokument nr 23. Funkcjonariusze resortu BP terminu „bandytyzm” nie używali w powszechnie przyjętym znaczeniu. Był on przede wszystkim zarezerwowany dla zbrojnego podziemia niepodległościowego. W języku resortu banda to „porozumienie co najmniej trzech osób, działających z bronią w ręku przeciwko ustrojowi ludowemu państwa polskiego”. Dzisiaj niezwykle trudno ustalić, ilu funkcjonariuszy bezpieczeństwa zajmowało się zwalczaniem podziemia, a ilu pospolitego bandytyzmu, będącego wówczas codziennością. Zob. K. Kersten, Rozważania wokół podziemia 1944–1947 [w:] eadem, Między wyzwoleniem a zniewoleniem. Polska 1944–1956, Londyn 1993, s. 28–99; B. Kopka, G. Majchrzak, Centrala a teren na przykładzie działań Departamentu III…, s. 204; T. Łabuszewski, Bandy reakcyjnego podziemia czy zbrojne podziemie niepodległościowe?, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 2003, nr 19–20, s. 7–34; A. Paczkowski, Aparat bezpieczeństwa wobec podziemia niepodległościowego w latach 1944–1948 [w:] Wojna domowa czy nowa okupacja. Polska po roku 1944, red. A. Ajnenkiel, Wrocław–Warszawa–Kraków 1998, s. 92; Z. Szpakowski, Zbrojne podziemie antykomunistyczne [w:] Polacy wobec przemocy 1944–1956, red. B. Otwinowska, J. Żaryn, Warszawa 1996, s. 34–79; R. Wnuk, Problem bandytyzmu…, s. 67–79. 3 W l. 1944–1946 oddziały podziemia niepodległościowego zaatakowały w sumie 84 więzienia i areszty UB oraz cztery obozy NKWD. Niemal codziennością były akcje na konwoje z więźniami i areszty przy posterunkach MO oraz terenowe placówki UB. W wyniku tych działań oddziałów partyzanckich ponad 5000 osób odzyskało wolność (T. Łabuszewski, K. Krajewski, Z orłem w koronie. Powojenne powstanie antykomunistyczne. Życie codzienne w nowej rzeczywistości i walka zbrojna, „Rzeczpospolita” 27–28 II 2010, s. 2, dodatek historyczny IPN Wierni – wyklęci). Zob. wydawnictwo albumowe Żołnierze wyklęci. Antykomunistyczne podziemie zbrojne po 1944 roku, praca zbiorowa, wyd. uzupełnione i poprawione, Warszawa 2002. 1 2 131 Brak operacyjnej ruchliwości grup wojskowo-operacyjnych przejawia tchórzostwo ze strony poszczególnych oficerów oraz brak należytej operacyjnej współpracy organów BP, MO i poszczególnych dowódców jednostek KBW i Wojska Polskiego – hamuje walkę z bandytyzmem. W rezultacie mają miejsce karygodne wypadki, jak np.: 1. W celu likwidacji bandy „Orlika” (powiat garwoliński)4 została wysłana dość silna wojskowa grupa operacyjna składająca się z 300 ludzi. Grupa ta, przebywając w terenie przez cały miesiąc, zadania nie wykonała. Banda nie została zlikwidowana, a przeciwnie, przejawiała nadal aktywność i dokonała napadu na stacjonujący garnizon grupy operacyjnej w Dęblinie, gdzie ponieśliśmy poważne straty w ludziach5. Mjr Suchoj, który stał na czele grupy wojskowej z ramienia KBW, zamiast ścisłej współpracy ze starszym operacyjnym pracownikiem BP i zabezpieczenia wykonania ogólnego planu operacyjnego, stał na stanowisku „niezależności działania”. Wskutek swojej bezczynności, zamiast aktywnie współdziałać z UBP w walce, dopuścił do rozprężenia dyscypliny i pijaństwa wśród żołnierzy oraz do rabunków dokonywanych u obywateli przy rewizjach domowych. 2. Dnia 30 XI 1945 r. przeciwko bandzie „Młota” (pow. Bielsk Podlaski)6 była wysłana wspólna grupa operacyjna, składająca się z kompanii KBW pod dowództwem por. Ornawskiego i kompanii wojsk specjalnych Armii Czerwonej7. Grupa Armii Czerwonej napotkała bandę i przystąpiła do boju, natomiast kompania por. Ornawskiego, znajdująca się o 2 km od miejsca boju, nie tylko nie przyszła z pomocą, lecz gdy bandyci, wycofując się, przejeżdżali w odległości 200–300 m od znajdujących się na stanowisku grup kompanii por. Ornawskiego, [por. Ornawski] nie zarządził pościgu, a nawet nie otworzył ognia i tym samym dał możność bandytom bezkarnego wycofania się i zabrania rannych i zabitych. Oddział dowodzony przez Mariana Bernaciaka. O dziejach zgrupowania „Orlika” traktuje jedna z najbardziej znanych prac Jerzego Ślaskiego pt. Żołnierze wyklęci, Warszawa [2004]. M. Bernaciak „Dymek”, „Orlik” zginął 24 VI 1946 r., zaatakowany we wsi Więcków-Trojanów przez grupę saperów z 1. DP ochraniającą przebieg referendum, gdy wracał z odprawy organizacyjnej w Życzynie (pow. Garwolin). Pochowany jest na cmentarzu Bródnowskim w Warszawie. Zob. L. Pietrzak, Marian Bernaciak (1917–1946) [w:] Konspiracja i opór społeczny w Polsce 1944–1956, t. 1, s. 27–29; Informator o nielegalnych antypaństwowych organizacjach…, s. 79. 5 Por. A. Chmielarz, Obóz NKWD w Rembertowie…, s. 361; J. Kochanowski, Akcja na pociąg, „Karta” 1999, nr 28, s. 110–114. 6 Chodzi o Władysława Łukasiuka, ps. „Młot”, „Młot II”, dowódcę oddziału zbrojnego AKO (OAK) Bielsk Podlaski, dowódcę 6. Brygady Wileńskiej AK; zginął 27 VI 1949 r. (K. Szwagrzyk, Władysław Łukasiuk 1906–1949 [w:] Konspiracja i opór społeczny w Polsce 1944–1956., t. 1, s. 271–274). Zob. więcej: T. Łabuszewski, „Młot” – legenda Podlasia [w:] Wokół legendy „Ognia”. Opór przeciw zniewoleniu: Polska – Małopolska – Podhale 1945 –1956, red. R. Kowalski, Nowy Targ 2008, s. 73–88; K. Krajewski, T. Łabuszewski, Od „Łupaszki” do „Młota” 1944–1949. Materiały źródłowe do dziejów V i VI Brygady Wileńskiej, Warszawa 1994; eidem, „Łupaszka”, „Młot”, „Huzar”. Działalność 5 i 6 Brygady Wileńskiej AK (1944–1952), Warszawa 2002 oraz P. Kozłowski, Jeden z wyklętych. Zygmunt Szendzielarz „Łupaszko” 1910–1951, Warszawa 2004. 7 Por. T. Danilecki, M. Zwolski, Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Bielsku Podlaskim (1944– –1956), Białystok 2008. 4 132 3. Wojskowa grupa operacyjna wojsk KBW pod dowództwem por. Pawłowskiego, działająca wraz z operacyjną grupą Powiatowego Urzędu Bezp[ieczeństwa] Publ[icznego] w Łomży8, podczas likwidacji bandy „Sępa”9 przy zetknięciu się grupy operacyjnej powiatowego urzędu BP z bandą pomocy nie okazała i wycofała się z pola walki. W rezultacie banda rozpierzchła się, a grupa operacyjna PUBP poniosła wielkie straty w ludziach (8 zabitych i 5 rannych funkcjonariuszy BP i MO). Tego rodzaju sytuacja w walce z bandytyzmem jest niedopuszczalna. Rozkazuję: 1. Kierownikom wojewódzkich urzędów bezp[ieczeństwa] publ[licznego] i dowódcy KBW uaktywnić walkę z bandytyzmem i w ciągu najbliższych kilku tygodni zlikwidować wszystkie aktywne bandy oraz opracować plan operacyjny całkowitego oczyszczenia terenów w każdym województwie z wszystkich band, grup oraz placówek bandyckich. Termin całkowitego oczyszczenia terenu ustalam na dzień 1 marca 1946 r. Plany opracowane i zatwierdzone przez kierowników WUBP i dowódców KBW w województwach nadesłać do Ministerstwa Bezp[ieczeństwa] Publ[icznego] do dnia 15 I 1946 r. 2. Dowódcy wojsk BW są współodpowiedzialni z kierownikami wojew[ódzkiego] urz[ędu] bezp[ieczeństwa] publ[icznego] za likwidację bandytyzmu na swoich województwach. Dowódcy wojsk BW obowiązani są na każdy sygnał z urzędu bezp[ieczeństwa] publ[icznego] o bandzie natychmiast przystąpić do operacji, które przeprowadzać w ścisłym kontakcie z UBP. Kierownicy urzędów bezp[ieczeństwa] publ[icznego] obowiązani są ściśle informować dowódców BW o ruchach band i wspólnie z nimi opracowywać i przeprowadzać plany operacyjne. 3. Kierownicy powiatowych urzędów są osobiście odpowiedzialni za organizację walki z bandami na swym terenie i za agenturalne rozpracowanie band i ich rezerw (placówek). W związku z tym polecam kierownikom wojewódzkich urzędów bezp[ieczeństwa] publ[icznego] w powiatach zagrożonych – skompletować bardziej wartościowymi ludźmi sekcje WB i zapewnić im pomoc w organizacji pracy operacyjno-agenturalnej10. K. Sychowicz, Urząd Bezpieczeństwa w Łomży – powstanie i działalność (1944–1956), Białystok 2009. 9 Chodzi o oddział Pogotowia Akcji Specjalnej Komendy Powiatu NZW Łomża, dowodzony przez Michała Bierzyńskiego „Sępa” (nazwisko konspiracyjne Tadeusz Mroziński), który 23 X 1945 r. rozbił pod Jedwabnem grupę operacyjną UB-MO-KBW; Atlas polskiego podziemia niepodległościowego 1944–1956, red. R. Wnuk, Warszawa–Lublin 2007, s. 90–91; J. Kułak, Michał Bierzyński (1924– –2002) [w:] Konspiracja i opór społeczny w Polsce 1944–1956. Słownik biograficzny, t. 2, Kraków– Warszawa–Wrocław 2004, s. 27–30; idem, Zbrodnia zinstytucjonalizowana, „Biuletyn IPN” 2002, nr 6 (16), s. 41. 10 Por. D. Węgrzyn, Wytyczne do pracy operacyjnej Miejskiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Częstochowie z 1945 r., „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2004, nr 1 (1), s. 165–185. 8 133 4. W każdym wypadku zerwania operacji, paniki, przejawu tchórzostwa przez grupy operacyjne przeprowadzać natychmiastowe dochodzenie, winnych niezwłocznie pociągnąć do odpowiedzialności i przekazywać prokuratorowi wojskowemu. 5. Generałowi [Bolesławowi] Kieniewiczowi11 – pociągnąć do odpowiedzialności wszystkich oficerów winnych zerwania operacji wymienionych w niniejszym rozkazie i sprawy ich skierować do prokuratury wojskowej. 6. Kierownikom wojewódzkich i powiatowych urzędów BP – przy agenturalnym rozpracowaniu band oraz ich rezerw zwrócić specjalną uwagę na wykrycie magazynów broni, amunicji i materiałów wybuchowych należących do organizacji wywrotowych. W pracy agenturalnej ściśle przestrzegać instrukcji i dyrektyw dotyczących pracy agenturalno-operacyjnej. 7. W związku z rozkazem ministra obrony narodowej nr 306 kierownicy urzędów BP i dowódcy WB bezzwłocznie wejdą w porozumienie i nawiążą ścisłą współpracę z dowódcami jednostek WP na ich terenie dla wzmocnienia akcji likwidacji band. 8. Kierownikowi Wydziału W[alki] [z] B[andytyzmem] Ministerstwa Bezp[ieczeństwa] Publ[icznego] płk. Sielickiemu – dopilnować wykonania niniejszego rozkazu i systematycznie informować mnie o jego realizacji. Minister bezpieczeństwa publicznego (–) Radkiewicz St[anisław] Otrzymują: Wojew[ódzkie] Urzędy Bezp[ieczeństwa] Publ[icznego] Komenda Główna MO Sztab Wojska Polsk. BW Wydziały Operacyjne MBP Za zgodność: szef Kancelarii MBP (–) Żurek J[anina] por. Źródło: AIPN, 01225/28, k. 211–212, mps. 11 Bolesław Kiniewicz-Kieniewicz (1907–1969) – oficer sowiecki; od V 1943 r. zastępca dowódcy 1. DP im. T. Kościuszki ds. liniowych, 1944–1945 organizator i dowódca 4. DP. Od 23 V 1945 do 6 IX 1946 r. dowódca KBW, odwołany do Armii Radzieckiej, następnie ponownie w WP jako dowódca Krakowskiego Okręgu Wojskowego. Jak pisze Edward Jan Nalepa: „Dwóch generałów radzieckich pełniło służbę w WP dwukrotnie, tj. w czasie wojny lub też po wojnie oraz na początku lat pięćdziesiątych. Byli to: gen. bryg. Andriej Miszczenko (V 1945 – X 1945 i IX 1951 – VII 1952) i gen. dyw. Bolesław Kieniewicz (V 1943 – XII 1946 i IV 1950 – I 1954). Obaj zresztą zmarli w Warszawie, choć w innych okolicznościach”. E.J. Nalepa, Oficerowie Armii Radzieckiej w Wojsku Polskim 1943–1968, Warszawa 1995, s. 21–22, 25, 100, 151, 159; H.P. Kosk, Generalicja polska, Pruszków 1998, s. 225. Por. J. Królikowski, Generałowie i admirałowie Wojska Polskiego 1943–1990, t. 2, Toruń 2010, s. 159–162. 134 Rok 1946 (nr 36–60) 135 136 Nr 36 1946 styczeń [11?], Warszawa – Rozkaz nr 4 ministra bezpieczeństwa publicznego o powołaniu w Departamencie V MBP grupy operacyjnej agenturalno-śledczej do „likwidacji wrogich ośrodków tzw. obozu narodowego” Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Warszawa, dnia [...] stycznia [19]46 r.1 Nr 0325/46 Ściśle tajne Egz. nr 1 Rozkaz nr 4 W związku ze wzmagającą się ostatnio działalnością antypaństwową i terrorystyczną elementów tzw. obozu narodowego2, a w szczególności elementów związanych z organizacjami Stronnictwa Narodowego, ONR i podległymi im NZW i NSZ, stwierdzam: a) Zwalczanie wrogiej działalności tych organizacji i likwidowanie ich ze strony organów bezpieczeństwa publicznego jest całkowicie niedostateczne. b) Areszty, które zostały w ostatnich tygodniach dokonane wśród członków tych organizacji, były na ogół wynikiem przypadku, a nie planowej i celowej pracy i nie przyczyniły się do rozgromienia ośrodków dyspozycyjnych tych organizacji. c) Areszty przeprowadzone przez warszawski urząd bezpieczeństwa publicznego wśród członków SN i NZW i śledztwo w tej sprawie nie szły we właściwym kierunku i nie zapewniły skuteczności ciosu. W związku z powyższym rozkazuję celem wzmocnienia i koordynacji pracy naszej na tym odcinku: Por. tu i dalej Biuletyny Informacyjne Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego 1946, t. 3, Warszawa 1996. 2 Z literatury tematu na wyróżnienie zasługują takie prace, jak: M. Bechta, …Między Bolszewią a Niemcami. Konspiracja polityczna i wojskowa Polskiego Obozu Narodowego na Podlasiu w latach 1939–1952, Warszawa 2008; T. Biedroń, Represje wobec działaczy obozu narodowego 1944–1956, „Studia Rzeszowskie” 1999, t. 6, s. 93 i n.; Lista strat działaczy obozu narodowego w latach 1939– –1955. Słownik biograficzny, t. 1, wstęp J. Żaryn, red. W. Muszyński, J. Mysiakowska-Muszyńska, Warszawa 2010; Obóz narodowy w obliczu dwóch totalitaryzmów, red. R. Sierchuła, Warszawa 2010; D. Węgrzyn, Aparat bezpieczeństwa wobec środowisk narodowych na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim w latach 1945–1956, Katowice–Kraków 2007; Żeby Polska była polska. Antologia publicystyki konspiracyjnej podziemia narodowego 1939–1950, oprac. M.J. Chodakiewicz, W.J. Muszyński, Warszawa 2010. Zob. też przypis nr 7, s. 72. 1 137 a) Utworzyć grupę operacyjną agenturalno-śledczą pozostającą pod kierownictwem dyrektora Departamentu V3 ob. [Julii] Brystyger4 w składzie następującym: 1. Siedlecki Jerzy5 mjr – kier[ownik] Wydz[iału] Inform[acji] I Dep[artamentu], 2. Zawadzki Wacław6 – kier[ownik] 4 Sekc[ji] I Wydz[iału] V Dep[artamentu], 3 Departament V MBP (Społeczno-Polityczny); zakres działania: partie polityczne, władza i administracja państwowa, Kościół, młodzież. 4 Julia Brystiger (Brystygier, Brystyger, Brüstiger) z d. Prajs (Preiss) „Ksenia” „Luna” (1902– –1975) – absolwentka Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie (1926 r.), studiowała we Francji (1926–1927), dr filozofii UJK (1928), nauczycielka w gimnazjum w Wilnie (1928–1930), należała do KPP (1931–1938), więziona za działalność komunistyczną. Funkcjonariusz Obwodowych Komitetów MOPR we Lwowie (1939–1941) i w Samarkandzie (1941–1943), członek ZG ZPP w Moskwie (1943– –1944). W Resorcie BP: kierownik Sekcji 3 Resortu BP (20 XII 1944), kierownik Wydziału III Departamentu I MBP (1 I 1945), p.o. dyrektor Departamentu V MBP (1 X 1945), dyrektor Departamentu V MBP (15 I 1950), dyrektor Departamentu III MBP (1 VIII 1954), dyrektor Departamentu III Komitetu ds. BP (1 I 1955), zwolniona (15 XI 1956). W 1957 r. przygotowywano wniosek o pociągnięcie jej do odpowiedzialności karnej za działalność w MBP (sprzeciwił się temu W. Gomułka). Redaktorka wydawnictwa PIW; inwigilowana przez Wydział III Departamentu III MSW w ramach SOR krypt. „Egoistka” (1962– –1974). Pod nazwiskiem Julia Prajs opublikowała powieść Krzywe litery (1960) i dwa tomy opowiadań. AIPN, 0154/49, Akta osobowe funkcjonariusza; AIPN, 1977/50, Akta personalne MON; J. Żaryn, Córka marnotrawna, czyli Luna w Laskach, „Biuletyn IPN” 2005, nr 11, s. 43; Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego, t. 1, s. 327–328; Suplement, s. 38–39; A. Stopyra, Figurantka „Roxana”. Inwigilacja Julii Brystiger przez Służbę Bezpieczeństwa (1962–1974), „Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej” 2009, t. 2, s. 389–404; http://katalog.bip.ipn.gov.pl. 5 Jerzy Siedlecki „Stefan” (1907–1996) – należał do KPZU (1930–1936), redaktor „Nowej Prawdy”, organu tejże partii, więziony za działalność komunistyczną. Brał udział w kampanii wrześniowej, po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej wstąpił do ACz. W 1943 r. znalazł się w szeregach 1. Dywizji Piechoty im. T. Kościuszki (był m.in. kierownikiem Oddziału Personalnego w Wydziale Politycznym). Od III do VI 1944 r. był kierownikiem Sekcji Mobilizacyjnej przy Wydziale Wojskowym ZPP w Moskwie. W resorcie BP: kierownik Sekcji Śledczej Resortu BP PKWN (15 VIII 1944), kierownik Biura Informacji Departamentu I MBP (1 I 1945), zastępca kierownika Wydziału ds. Funkcjonariuszy MBP (15 I 1946), p.o. naczelnik Wydziału ds. Funkcjonariuszy MBP (11 VI 1946), dyrektor Biura ds. Funkcjonariuszy MBP (1 VIII 1949). W VIII 1953 r. oddelegowany do Komisji Repatriacyjnej na Półwysep Koreański, a w IX 1954 r. zwolniony z organów BP i przekazany do dyspozycji KC PZPR; J. Bednarek, Przestępczość wśród funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa w latach 1946–1950 w ocenie Biura do Spraw Funkcjonariuszy MBP, „Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej” 2008, t. 1, s. 143 (za: AIPN, 0193/7011, Akta osobowe funkcjonariusza). 6 Wacław Zawadzki (ur. 1900) – od 1920 do 1923 r. w WP, za dezercję z wojska otrzymał wyrok czterech miesiący więzienia, motorniczy MZK w Warszawie, należał do KPP, PPR (ps. „Jurek”), AL. W resorcie BP: starszy referent Sekcji 2 PUBP Grójec (15 V 1945), kierownik Sekcji 5 Wydziału I Departamentu V MBP (30 XII 1945), starszy referent Sekcji 3 Wydziału I Departamentu V MBP (29 VI 1946), starszy referent Sekcji 4 Wydziału V Departamentu V MBP (31 XII 1946), zwolniony 1 V 1947 r. w związku z przejściem do innej pracy – delegowany na p.o. komendanta Straży Marszałkowskiej w sejmie (13 II 1947), przyjęty powtórnie – kierownik Ekipy Wydziału V Departamentu Ochrony Rządu MBP (11 XI 1949), komendant Komendy Prezydium Rady Ministrów Wydział Komendantury DOR MBP (20 V 1950), zwolniony 10 II 1955 r. AIPN, 0193/5841, Akta osobowe funkcjonariusza. 138 3. Huk Władysław7 ppor. – st[arszy]8 ref[erent] 1 Sekc[ji] I Wydz[iału] V Dep[artamentu], 4. Halicki Jerzy – zast[ępca] kier[ownik] Wydz[iału] Śled[czego] warsz[awskiego] UBP, 5. [Jerzy] Arcimowicz9 – st[arszy] oficer śledczy warsz[awskiego] UBP, 6. Szelagiewicz Jan – p.o. kier[ownika] V Wydz[iału] warsz[awskiego] [UBP], 7. Winnicki Michał10 – st[arszy] ref[erent] Wydz[iału] IV Sam[odzielnego] MBP, Władysław Huk (ur. 1918) – piekarz, należał do KPP (1934–1938), Stronnictwa Ludowego (1936– –1938). W ACz (1940–1944), w WP (1944–1945). W resorcie BP: słuchacz Centralnej Szkoły MBP w Łodzi (20 VI 1945), młodszy referent Sekcji 1 Wydziału I Departamentu V MBP (27 IX 1945), referent Sekcji 1 Wydziału I Departamentu V MBP (7 XI 1945), starszy referent Sekcji 1 Wydziału I WUBP w Szczecinie (19 IV 1946), starszy referent Sekcji 1 Wydziału I UBP na m.st. Warszawę i kierownik tejże sekcji (29 VIII 1946), zwolniony z resortu w VII 1947 r.: „nadużywał alkoholu, pod wpływem którego wywoływał awantury. Z tego też powodu, jak również i za postrzelenie dwóch osób cywilnych został dyscyplinarnie zwolniony z organów Bezpieczeństwa Publicznego w 1947 r. Do odpowiedzialności karnej za postrzelenie dwóch osób nie został pociągnięty” (k. 97). AIPN, 0967/29, Akta osobowe funkcjonariusza. 8 W rozkazach (z teczki osobowej funkcjonariusza) nie ma informacji, że był starszym referentem, podpisywał się wtedy jako referent I Wydziału V Departamentu MBP. AIPN, 0967/29, k. 37. 9 Jerzy Arcimowicz (ur. 1920) – w czasie wojny używał nazwisk: Bartold, Przybylski, Jakubowski; pracował w Straży Kolejowej (Bahnschutz) pod własnym nazwiskiem, co zataił w życiorysie dla przełożonych w UB. W resorcie BP: śledczy Warszawskiego WUBP (23 VI 1945), starszy oficer śledczy WWUBP (1 X 1945), starszy oficer śledczy Sekcji 2 Wydziału IV A WWUBP (15 I 1946), zwolniony 5 XII 1946 r. – w aktach personalnych napisano: „niepewny politycznie”, „ze względu na niejasną przeszłość z okresu okupacji”. W ankiecie specjalnej funkcjonariusza UB w miejsce fotografii jest wklejony wycinek prasowy, najprawdopodobniej z „Życia Warszawy” (wydanie z okresu późniejszego), gdzie zamieszczono komunikat wraz z dwoma zdjęciami Arcimowicza: „Prokuratura prowadzi śledztwo przeciwko Jerzemu Arcimowiczowi, zam. w Warszawie, przy ul. […], który występując pod różnymi nazwiskami i pseudonimami oraz przedstawiając się jako wpływowy urzędnik instytucji państwowych, dokonywał szeregu oszustw i przestępstw na szkodę osób trzecich. Osoby pokrzywdzone, szantażaowane lub znające przestępczą działalność Jerzego Arcimowicza proszone są o zgłoszenie się w Prokuraturze Wojewódzkiej dla m.st. Warszawy przy ul. Świerczewskiego 127, pokój 453, IV piętro – celem złożenia zeznań lub udzielenia informacji”. AIPN, 0833/648. 10 Michał Winnicki (1919–1965) – czeladnik kaflarski w Tarnopolu (1936–1939), kaflarz w Spółdzielni Pracy „Inicjatywa” w Tarnopolu (1939–1941). Podczas wojny służył w ACz (V–VII 1941), następnie robotnik Strojbatalionu nr 817 w Swierdłowsku (dziś Jekaterynburg) (VIII 1941 – IV 1942), ślusarz Warsztatów Ślusarskich nr 13 w Swierdłowsku (IV 1942 – V 1943), potem skierowany do 1. DP WP im. T. Kościuszki (V 1943 – IV 1944), słuchacz Szkoły Specjalnej NKWD w Kujbyszewie (IV–VII 1944). W resorcie BP: oficer śledczy w dyspozycji kpt. R. Romkowskiego RBP (7 XI 1944), starszy oficer śledczy Wydziału VIII Departamentu I MBP (9 VII 1945), kierownik Sekcji 1 Wydziału II Departamentu Śledczego MBP (1 VII 1947), kierownik sekcji i p.o. zastępca naczelnika Wydziału III Departamentu Śledczego MBP (1 XI 1948), zastępca naczelnika Wydziału III Departamentu Śledczego MBP (1 IV 1951), zastępca naczelnika Wydziału II Departamentu Śledczego MBP (1 XII 1952), słuchacz Kursu Aktywu Kierowniczego w Ośrodku Szkolenia MBP (9 XI 1953), zastępca naczelnika Wydziału II (Ochrony osobistej) Departamentu Ochrony Rządu MBP (1 III 1954), zastępca i p.o. naczelnik Wydziału VIII Departamentu VIII KdsBP (1 IV 1955), naczelnik Wydziału VIII (Transportowego) Departamentu VIII KdsBP (1 X 1955), oficer ewidencji operacyjnej Sekcji 2 Wydziału II Biura 7 139 której zadaniem będzie w jak najszybszym terminie nadać śledztwu kierunek i osiągnąć likwidację wrogich ośrodków tzw. obozu narodowego. b) Kierownik grupy dyrektor V Departamentu. ob. Brystyger meldować mi będzie codziennie o wynikach pracy. Minister bezpieczeństwa publiczn[ego] (–) Radkiewicz St[anisław] Za zgodność: szef Kancelarii MBP (–) Żurek J[anina] kpt. wyk. w 7 egz. J. DZ. Otrzymują: 1–2 ad acta 3 – Departament V – mjr Brystyger 4 – Depart. I płk Romkowski 5 – Kier. WUBP w Warszawie 6 – IV Wydział Samodz. mjr [Józef] Różański11 Ewidencji Operacyjnej MSW (28 XI 1956), oficer ewidencji operacyjnej Wydziału I Biura Ewidencji Operacyjnej MSW (15 XII 1958), oficer ewidencji operacyjnej Wydziału I Biura „C” MSW (2 I 1960), 2 VIII 1965 r. skreślony z ewidencji. AIPN, 0194/1883, Akta osobowe funkcjonariusza 11 Józef Różański, od nazwiska panieńskiego matki; prawdziwe: Goldberg „Jacek” (1907–1981) – absolwent Wydziału Prawa Uniwersytetu Warszawskiego (1929), należał do ZMK (do 1930 r.), w l. 30. funkcjonariusz KPP oddelegowany „na robotę żydowską”: trafił do organizacji GEZERD (Towarzystwo Osiedlania na Roli Żydów Pracujących, po ros. OZET), która swą centralę miała w Moskwie, a następnie do „Agroidu” (Stowarzyszenia dla Rozwoju Pracy Rolnej i Przemysłu Nakładowego wśród Żydów w Polsce). Po wybuchu wojny wraz z żoną uciekł na wschód, gdzie służył w NKWD, we lwowskim Wydziale Politycznym NKWD, służył przy obozach jeńców polskich z 1939 r. na Ukrainę; po napaści III Rzeszy na ZSRR ewakuowany przez NKWD ze Lwowa do Samarkandy; od I 1944 r. w 3. Dywizji Piechoty im. Romualda Traugutta I Korpusu WP, gdzie ukończył szkołę oficerów polityczno-wychowawczych; pracował w redakcji gazety 1. Armii Polskiej w ZSRR. W resorcie BP: pracownik Sekcji 7 Resortu BP – do dyspozycji kpt. R. Romkowskiego (9 IX 1944), zastępca kierownika Sekcji 7 Resortu BP (23 XI 1944), kierownik Wydziału VIII Departamentu I MBP (17 VII 1945), kierownik Wydziału IV Samodzielnego MBP (17 XII 1945), dyrektor Departamentu Śledczego MBP (10 VII 1947). Zwolniony z resortu 5 III 1954 r. rozkazem personalnym ministra BP z 5 III 1954 r.; tego samego dnia, jeszcze jako funkcjonariusz bezpieki, rozkazem karnym nr 06/54 ministra BP otrzymał naganę z ostrzeżeniem. Pracował potem (jeszcze przed aresztowaniem) na stanowisku dyrektora w Polskim Radiu i Telewizji (15 IV 1954 – 15 VII 1954) i w PIW (15 VII 1954 – 14 III 1955). Anna Kowalska notowała 4 VII 1954 r.: „Płk Różański, brat Borejszy, dyrektorem PIW-u. Kott powtórzył dowcip: Odtąd w umowach PIW-u zamiast «autor stwierdza» będzie «autor zeznaje», zamiast «dwa tysiące od arkusza», «trzy miesiące od arkusza». I drugi dowcip: „Suita Panufnika na organy Bezpieczeństwa” (A. Kowalska, Dzienniki 1927–1969, oprac. P. Kądziela, Warszawa 2008, s. 220–221; cyt. za: J.J. Lipski, Dzienniki 1954–1957, oprac. Ł. Garbal, Warszawa 2010, s. 31). Aresztowany 8 XI 1954 r., a 23 XII 1955 r. skazany na pięć lat więzienia. W VII 1956 r. Sąd Najwyższy polecił Prokuraturze Generalnej uzupełnienie śledztwa; 11 XI 1957 r. Sąd Wojewódzki w Warszawie skazał go na 15 lat więzienia. W październiku 1958 r. Sąd Najwyższy zmniejszył tę karę do 14 lat, 140 7 – Biuro Prawne Źródło: AIPN, 1572/722, k. 7, mps. a w październiku 1964 r. Rada Państwa skorzystała z prawa łaski, zwalniając go z odbycia reszty kary; karę odbył w więzieniu Warszawa I przy ul. Rakowieckiej. Pracował potem w Mennicy Polskiej (1 IV 1965 – 31 X 1972). Pochowany na Cmentarzu Żydowskim w Warszawie; na płycie nagrobnej znajduje się napis: „Józef Różański/ Ur. 13.VII.1907 r. Zm. 21.VIII.1981 r./ Adwokat/ Rodzina – Przyjaciele”. Młodszy brat Jerzego Borejszy (1905–1952), kierownika Wydziału Prasowo-Informacyjnego Resortu Informacji i Propagandy PKWN, a przede wszystkim twórcy i szefa koncernu (domu) wydawniczego „Czytelnik” w l. 1944–1948. AIPN, 0193/7094, Akta osobowe funkcjonariusza; AIPN, 0194/717; Agroid i Birobidżan, oprac. I. Piekarski, „Studia Judaica” 2007, nr 1 (19), s. 101–117; B. Fijałkowska, Borejsza i Różański. Przyczynek do dziejów stalinizmu w Polsce, Olsztyn 1995; E. Krasucki, Międzynarodowy komunista. Jerzy Borejsza – biografia polityczna, Warszawa 2009, s. 34, 51 (rec. A. Chojnowski, Portret „ciekawego” komunisty, „Dzieje Najnowsze” 2010, nr 3, s. 152–160); Słownik biograficzny Europy Środkowowschodniej…, s. 1084–1085; http://katalog.bip.ipn.gov.pl; http://www. cemetery.jewish.org.pl . 141 Nr 37 1946 styczeń 15, Warszawa – Rozkaz nr 6 ministra bezpieczeństwa publicznego o utworzeniu Departamentu VII MBP (Departamentu Walki z Reakcyjnym Podziemiem) Rzeczpospolita Polska Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Ściśle tajne! Rozkaz nr 6 z dn. 15 I [19]46 r. §. 1 W celu wzmocnienia walki z reakcyjnym podziemiem i bandytyzmem stworzyć w systemie Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego z dn. 15 I [19]46 r. operacyjny Departament Walki z Reakcyjnym Podziemiem1, który tymczasowo nazywać się będzie Departamentem VII. §. 2 Departament VII składać się będzie z 3 wydziałów: Wydział I – Walki z Bandytyzmem, Wydział II – walka z podziemnymi organizacjami sanacyjnymi i pokrewnymi Wydział III – walka z podziemnymi organizacjami endecji i pokrewnymi. §. 3 Dyrektor Departamentu VII ppłk [Józef] Czaplicki2 opracuje zakres obowiązków oraz etaty Departamentu WBP i równoległego wydziału w WUBP do dnia 20 I 1946 r. Tu i dalej zob. B. Kopka, G. Majchrzak, Raport O służbie bezpieczeństwa publicznego z 1946 roku, „Pamięć i Sprawiedliwość. Pismo IPN” 2003, nr 1 (3), s. 251–261. 2 Józef Czaplicki (Izydor Kurc) (1911–1985) – ur. najprawdopodobniej w Wiedniu, z zawodu tkacz; należał do KZMP (od 1927) i KPP (1930–1938). W l. 1932–1933 był „funkcjonariuszem Sekretariatu KC KPP, pracując na terenie Niemiec” – jak pisał w oświadczeniu. Pracował jako urzędnik w fabryce maszyn budowlanych w Warszawie (1934–1939), następnie po wybuchu wojny jako tkacz w kombinacie tekstylnym w Białymstoku (1939–1941). Służył w partyzantce sowieckiej w lasach briańskich, ps. „Sasza” (1941–1943) i w WP (1943–1944). W resorcie BP: pracownik RBP do dyspozycji R. Romkowskiego (6 VIII 1944), kierownik Sekcji 4 RBP (19 IX 1944), funkcjonariusz Warszawskiej Grupy Operacyjnej (23 XI 1944), p.o. kierownik Grupy Operacyjnej MBP na m.st. Warszawę (15 I 1945), kierownik Wydziału I WUBP w Łodzi (10 II 1945), p.o. kierownik WUBP w Łodzi (8 VI 1945), wicedyrektor Departamentu I MBP (23 VIII 1945), dyrektor Departamentu VII MBP (15 I 1946), wicedyrektor Departamentu I MBP (5 XII 1947), dyrektor Departamentu III MBP (24 II 1950), wicedyrektor Departamentu VII MBP (16 IV 1953), wicedyrektor Departamentu I i jednocześnie p.o. dyrektor Departamentu I Komitetu ds. BP (28 I 1955), dyrektor Departamentu I KdsBP (31 I 1956), zwolniony 31 V 1957 r. W aktach osobowych funkcjonariusza nie ma rozkazu potwierdzającego fakt, że był rzekomo zastępcą dyrektora Departamentu I MSW (28 XI 1956 – 31 V 1957), jak to podają publikacje, 1 142 §. 4 Istniejący dotychczas samodzielny Wydział Walki z Bandytyzmem oraz Wydział A – czasowo znajdujący się przy Departamencie I – wraz z aktami urzędowymi, agenturą i składem personalnym przekazać do Departamentu VII z dn. 15 I [19]46 r. §. 5 Kierownik Wydziału Personalnego wspólnie z dyrektorem Departamentu VII w terminie do dnia 25 I [19]46 r. dokonają przeniesień funkcjonariuszy zatrudnionych w Wydziale Walki z Bandytyzmem i Wydziale A – na odpowiednie stanowiska zgodnie z etatami Departamentu VII. Minister bezpieczeństwa publicznego Źródło: AIPN, 1572/49, k. 6–7, mps. informatory o resorcie SW. Po zwolnieniu z resortu aż do przejścia na emeryturę: zastępca głównego inspektora Państwowej Inspekcji Handlowej (1 I 1958–31 XII 1967). Z powodu stosowanego przez niego terroru i prześladowań żołnierzy AK określany jako „Akower” (zob. fragmenty pamiętnika płk. Jana Rzepeckiego dotyczące okoliczności jego aresztowania w Łodzi 5 XI 1945 r. w: Drogi do niepodległości 1944–1956/1980–1989..., s. 32–33). AIPN, 01753/7, Akta osobowe funkcjonariusza; AIPN, 01251/486; T. Łabuszewski, K. Krajewski, Józef Czaplicki vel Izydor Kurtz (1911–1985), działacz komunistyczny, partyzant, dyrektor Departamentu III Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2008, nr 1 (6), s. 479–487; M. Piotrowski, Ludzie bezpieki…., s. 337; J. Żelazko, Kadra kierownicza Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Łodzi…, s. 165. 143 Nr 38 1946 styczeń 20, Warszawa – Rozkaz nr 7 ministra bezpieczeństwa publicznego o stanie pracy agenturowo-operacyjnej w Wojewódzkich Urzędach Bezpieczeństwa Publicznego w Warszawie i Krakowie Rzeczpospolita Polska Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Nr 0815/46 Warszawa, dnia 20 stycznia 1946 r. Ściśle tajne Egz. nr 34 Rozkaz nr 7 o stanie agenturowo-operacyjnej pracy w Wojewódzkich Urzędach Bezpieczeństwa Publicznego w Warszawie i Krakowie W ostatnim czasie elementy reakcyjne w kraju i na emigracji przy pomocy agentów niektórych państw obcych uaktywniły swoją działalność wywrotową, zmierzającą do rozbicia bloku partii demokratycznych, poderwania prac Krajowej Rady Narodowej1 i Rządu Jedności Narodowej, do organizowania sabotaży, szkodnictwa i dywersji w przemyśle i transporcie kolejowym, do rozbicia chłopskiego bloku robotniczego i zerwania akcji świadczeń rzeczowych. Wykorzystywane są do tego wszystkie legalne i nielegalne formy walki politycznej, dywersji terroru i szkodnictwa. W tej sytuacji praca agenturowo-operacyjna szeregu organów bezpieczeństwa publicznego pozostaje do dnia dzisiejszego na bardzo niskim poziomie i nie nabrała charakteru ofensywnego. Liczne organa, jak też i poszczególni pracownicy bezpieczeństwa do dnia dzisiejszego nie umieją właściwie ocenić pod względem politycznym siły znaczenia i manewrów wrogiego podziemia i w rezultacie nie potrafią zorganizować koniecznych skoncentrowanych operacyjnych wysiłków dla zadania ciosów w najważniejszych kierunkach wrogiej działalności. Organa bezpieczeństwa publicznego w wielu wypadkach słabo i niezdecydowanie zajmują się pozyskaniem agentury wewnątrz wrogich ugrupowań. Praca z agenturą prowadzona jest w sposób niecelowy, od wypadku do wypadku, z poważnymi naruszeniami najelementarniejszych zasad konspiracji. Nie przeprowadzana jest – jako metoda wychowywania kadr – surowa krytyka złej pracy ani też analiza dodatnich i ujemnych momentów pracy na odprawach pracowników operacyjnych. Kierownictwo często nie darzy właściwą uwagą cennych i uczciwych pracowników i nie udziela im odpowiedniego poparcia, podczas gdy hańbiące dobre imię organów bezpieczeństwa nieróbstwo, nieudolność lub nawet Zob. tu i dalej Opozycja parlamentarna w Krajowej Radzie Narodowej i Sejmie Ustawodawczym 1945–1947, oprac. R. Turkowski, Warszawa 1997. 1 144 czyny przestępne dokonywane często na zlecenie wrogiego obozu podziemnego uchodzą bezkarnie. Przeprowadzona przez Ministerstwo BP kontrola pracy Woj[ewódzkich] Urzędów BP w Krakowie i Warszawie ujawniła: Dobór i wychowanie kadr jak i stan dyscypliny, zarówno w Warszawskim, jak i w Krakowskim WUBP stoją na niskim poziomie. Metoda starannego doboru kadr wg wartości politycznych i fachowych zastąpiona została systemem mechanicznego przyjmowania ludzi bez odpowiedniego ich sprawdzenia i bliższego poznania. Oba WUBP dopuściły do przesączenia do ich aparatu elementu koniunkturalnego, przestępczego, jak też i agentury wrogich organizacji podziemnych. Wydział Personalny krakowskiego WUBP przyjął do pracy w charakterze referenta Pow[iatowego] Urz[ędu] BP w Żywcu bandytę i złodzieja Kamińskiego, który grasował wśród miejscowej ludności od 1936 do 1944 r. Były referent innego powiatowego urzędu, przepracowawszy pewien czas jako pracownik operacyjny, zdezerterował i obecnie stoi na czele [?]a terrorystycznych. Kilku referentów tego samego urzędu powiat[owego] [?]a przeciwko Rządowi Jedności Narodowej. W warszawskim WUBP w listopadzie 1945 [?]a w ilości 6 ludzi, zorganizowana a [?] przedtem był pracownikiem oper[acyjnym] Kierownictwo organów bezpieczeństwa nie zajmuje się organizacją dnia pracy swych funkcjonariuszy, kontrolą i pomocą w bezpośredniej pracy aparatu, wskutek czego praca często odrabiana jest bezmyślnie z wielkimi niedociągnięciami i w sposób niezorganizowany, co stwarza przesłanki dla rozkładu dyscypliny i nadużyć. Tak na przykład funkcjonariusz Krakowskiego WUBP aresztował konduktorkę tramwajową za to, że zażądała od niego wykupienia biletu, i przetrzymał ją w areszcie przez kilka godzin, tramwaj zaś tymczasem był unieruchomiony. Po interwencji władz miejskich konduktorka została zwolniona, lecz po zakończeniu pracy ten sam funkcjonariusz bezpieczeństwa publicznego ponownie ją aresztował i przetrzymał w areszcie przez całą noc. Kierownik III Wydz[iału] tegoż WUBP bez żadnych podstaw rekwirował samochody należące do różnych instytucji i przedsiębiorstw, wykorzystując je według swego uznania. W dniu żałoby po śmierci Wincentego Witosa2, gdy zgodnie z zarządzeniem wojewody wszystkie lokale rozrywkowe w Krakowie były zamknięte, grupa pracowników WUBP otworzyła jedną z restauracji i rozpoczęła pijatykę, a gdy funkcjonariu- Tu i dalej ubytek fragmentu dokumentu. Wincenty Witos zmarł 31 X 1945 r. w Krakowie. Jego pogrzeb w Wierzchosławicach przekształcił się w stutysięczną chłopską manifestację poparcia dla polityki Witosa i jego następcy w PSL, Stanisława Mikołajczyka; Wincenty Witos 1874–1945, oprac. T. Bereza, M. Bukała, M. Kalisz, Rzeszów 2010, s. 357, 397. a 2 145 sze MO, kontrolując wykonanie zarządzenia wojewody, weszli do lokalu, zostali ze skandalem wyrzuceni z restauracji. Jeszcze do dnia dzisiejszego stosuje się metody gwałtu fizycznego, metody obce aparatowi demokratycznemu. Nie ma również właściwego porządku w pomieszczeniach, gdzie znajdują się aresztowani. W warszawskim WUBP miała również miejsce znaczna ilość faktów naruszenia dyscypliny, wypadków dyskredytujących organa bezpieczeństwa i nadużyć3. Przytoczone wyżej fakty są rezultatem zarówno braku kontroli ze strony kierownictwa, jak i braku wychowawczej pracy wśród pracowników i są one również rezultatem niedostatecznego zwrócenia uwagi przez kierownictwo na sprawę zaspokojenia gospodarczego potrzeb pracowników, rezultatem niestosowania metody premiowania funkcjonariuszy dobrze pracujących z jednej strony, z drugiej zaś bezkarności i liberalizmu w stosunku do funkcjonariuszy naruszających dyscyplinę i narażających na szwank dobre imię pracowników bezpieczeństwa. Jak wykazała kontrola – kierownicy urzędów wojewódzkich mjr [Władysław] Dominik4 i mjr [Jan] Bielecki5 nie zajmowali się dostatecznie kwestią materialnego 3 Por. m.in.: J. Bednarek, Przestępczość wśród funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa…, s. 141– –207; idem, „Krwawa noc kępińska”. Zbrodnie popełnione w 1945 r. przez funkcjonariuszy PUBP w Kępnie, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2006, nr 2 (4), 214–241; J. Borowiec, Nadużycia funkcjonariuszy więzienia w Rzeszowie w świetle raportu naczelnika Wydziału ds. Funkcjonariuszy WUBP w Rzeszowie z listopada 1949 r., „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2007, nr 1 (5), s. 273–295; I. Hałagida, J. Marszalec, Każdemu sprawiedliwie. Łamanie prawa przez funkcjonariuszy stalinowskiego aparatu represji i spotykające ich z tego powodu konsekwencje (kilka gdańskich przykładów), „Biuletyn IPN” 2002, nr 6 (16), s. 59–61; K. Szwagrzyk, Przestępstwa funkcjonariuszy urzędów bezpieczeństwa na Dolnym Śląsku w latach 1945–1953 [w:] „Zwyczajny” resort…, s. 189–203. Zob. dalej m.in. dokument nr 220. 4 Władysław Dominik (1905–1969) – w dyspozycji Wydziału Śledczego RBP (8 VIII 1944), tymczasowy kierownik Sekcji 7 RBP (19 IX 1944), funkcjonariusz Warszawskiej Grupy Operacyjnej RBP (23 XI 1944), p.o. kierownik WUBP w Warszawie (4 IV 1945), kierownik Wydziału II Departamentu VII MBP (15 I 1946), wicedyrektor i p.o. naczelnik Wydziału II Departamentu III MBP (1 IV 1946), wicedyrektor Departamentu III MBP (15 VIII 1947), wicedyrektor Departamentu Ochrony Rządu MBP (21 I 1949), w dyspozycji dyrektora Departamentu Kadr i Szkolenia KdsBP (10 XII 1954), zwolniony (30 IX 1956); http://katalog.bip.ipn.gov.pl. 5 Jan Bielecki od 1945 r. (właśc. Frey, później Frey-Bielecki) (1916–1994) – należał do OMS „Życie” na Politechnice Warszawskiej i KZMP (1934–1938). Przed wybuchem wojny pracował w Zakładach Tramwajowych we Lwowie jako mechanik. W czasie wojny: tokarz, konstruktor mechanik Metalurgicznych Zakładów im. Kujbyszewa w Niżnym Tagile na Uralu; w VIII 1941 r. skierowany do Moskwy do szkoły partyjnej, skąd został usunięty za szereg wystąpień szkodzących autorytetowi kierownictwa szkoły i „na specjalną pracę podziemną na tereny Polski nie został wysłany”; w XII 1941 r. skierowany do ACz (do grup specjalnych, gdzie był przygotowywany do pracy w partyzantce), w 1944 r. przerzucony na tereny Białorusi i Wileńszczyzny z zadaniami wywiadowczymi, członek grupy „Sergo”, dowódca radzieckiego oddziału partyzanckiego „Maksymiliana Białego”; od X 1944 do I 1945 r. wchodził w skład redakcji rozgłośni radiowej ZPP. W resorcie BP: kierownik Grupy Operacyjnej WUBP w Warszawie (17 I 1945), p.o. kierownik WUBP w Warszawie (5 II 1945), kierownik WUBP w Krakowie (4 IV 1945; szczególną rolę odegrał w tłumieniu patriotycznych wystąpień młodzieży 3 V 1946 r. w Krakowie. Osobiście dowodził akcją, podczas której użyto przeciwko demonstrantom ostrej amunicji; autor raportu specjalnego nr 59 z 29 VI 1945 r. do ministra BP w sprawie zatrzymania 146 zabezpieczenia pracowników i nie wykorzystywali środków, jakie mieli do dyspozycji dla polepszenia go. Nie okazywali oni pomocy organizacjom partyjnym w zorganizowaniu pracy polityczno-wychowawczej wśród aparatu, nie uczyli i nie dawali przykładu kierownikom urzędów powiatowych BP, jak należy dobierać i wychowywać kadry, w rezultacie nawet zasadnicze wydziały wojewódzkich urzędów BP pozostają do dnia dzisiejszego nie obsadzone w 30–60% w stosunku do zatwierdzonych etatów. 2. Kierownictwo krakowskiego i warszawskiego WUBP słabo zajmowało się kwestią organizacji pracy agenturowo-operacyjnej. Aktyw reakcji nie był wzięty na ewidencję i nie był agenturowo w sposób planowy rozpracowany. Nie przystąpiono do budowy agentury wśród duchowieństwa, wśród elementu reakcyjnego, który wcisnął się do partii legalnych i który swą propagandową robotą pomaga walce z demokracją. Nie ma żadnych agentów wśród inteligencji, wśród młodzieży, a nawet studentów6. Nie są zabezpieczone agenturą obiekty przemysłowe i inne ważne obiekty mogące łatwo być przedmiotem dywersji, w rezultacie czego wszelka działalność tych WUBP nie miała charakteru prewencyjnego, a redukowała się zasadniczo do czynności śledczych w sprawach o przestępstwa i akty wrogie, które już zostały dokonane. Jednoczenie ujawnionym zostało, że w pracy wymienionych wyżej WUBP miały miejsce fakty politycznego niedocenienia roli niektórych podziemnych organizacji i ich manewrów. Tak np. w połowie 1945 r. warszawski WUBP przeprowadził areszty kilku ludzi wśród kierownictwa jednej z większych endeckich organizacji podziemnych. i aresztowania Stefana Korbońskiego), urlopowany (25 VIII 1946), w dyspozycji MBP (1 X 1946), przekazany do dyspozycji Departamentu Personalnego WP (10 X 1946). 25 X 1946 r. wcielony do Szkoły Oficerskiej Lotnictwa na kurs dowódców pułków, a w VII 1947 r. zastępca dowódcy ds. polityczno-wychowawczych 3. Pułku Lotnictwa Myśliwskiego, a w X tr. dowódca tegoż pułku, w XII 1948 r. 1. Myśliwskiego Pułku Lotniczego. W 1949 r. wysłany na szkolenie do Akademii Lotniczej w Moskwie.W 1969 r. był generałem rezerwy. Mąż znanej rumuńskiej działaczki komunistycznej Dory Goldstein. Podczas wojny jego rodzice (mieszkający w Łodzi) podpisali volkslistę (III grupę), a brat Jerzy w 1944 r. wcielony został do armii niemieckiej, walczył nas froncie zachodnim, w 1946 r. powrócił do kraju wraz z żoną Niemką z angielskiej strefy okupacyjnej w Niemczech. W 1945 r. J. Frey-Bielecki ujął się za swoimi rodzicami wysiedlanymi z Łodzi w trakcie masowego wysiedlania Niemców z tego miasta, co wywołało niezadowolenie władz PPR. AIPN, 00220/23, Akta osobowe GZI WP [teczka personalna liczy 354 karty]; W. Frazik, F. Musiał, M. Szpytma, M. Wenklar, Ludzie bezpieki województwa krakowskiego. Obsada stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w województwie krakowskim w latach 1945–1990. Informator personalny, Kraków 2009, s. 160–161; Protokoły posiedzeń Sekretariatu KC PPR…, s. 144; A. Przewoźnik, Jan Frey-Bielecki (1916–1994), szef Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Krakowie, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2006, nr 1 (3), s. 353–361; Stefan Korboński 1901–1989, red. M. Ptasińska-Wójcik, Warszawa 2009, s. 200; http:// katalog.bip.ipn.gov.pl. 6 Por. H. Świda-Ziemba, Urwany lot. Pokolenie inteligenckiej młodzieży powojennej w świetle listów i pamiętników z lat 1945–1948, Kraków 2003. 147 W pierwszej fazie śledztwa uzyskano bardzo interesujące dane świadczące o tym, że endecja rozwija aktywną działalność wywrotową. Plan śledztwa w dalszym agenturowym rozpracowaniu w tej sprawie nie został opracowany i sprawa nie nabrała właściwego rozmachu. W krakowskim urzędzie wojewódzkim ujawnienie się AK było ocenione jako ostateczny ideowy i polityczny rozgrom AK, a w rezultacie rejestracja i wydawanie dokumentów dla ujawnionych w szeregu wypadków następowało zaocznie, aparatu agenturowego spośród ujawniających się nie utworzono, nie zastosowano również żadnych środków dla zdemaskowania kierowników band akowskich ukrywających broń i zachowujących w nielegalnej rezerwie szereg grup bandyckich. Zalegalizowani uczestnicy uzbrojonych oddziałów akowskich masowo wstępują do legalnych partii, jak PSL, Stronnictwa Pracy. Przenikają oni do wszystkich ogniw życia politycznego i ekonomicznego i nie zrywając nielegalnych kontaktów organizacyjnych, rozwijają aktywną działalność wywrotową w życiu politycznym. Działalnością swą zmierzają do sterroryzowania aktywu podtrzymującego ustrój demokratyczny i pracę Rządu Jedności Narodowej, niedopuszczenia do rozszerzenia się tego aktywu i zastraszenia odłamu wahającego się, niedopuszczenia do dostarczenia kontyngentów przez chłopów. To, że: a) w okresie ujawnienia się podziemie akowskie uchyliło się w większości od zdania broni; b) bandy prowadzą wzmożoną akcję zdobywania broni przez rozbrajanie posterunków MO i wojskowych; c) kierownictwo partii reakcyjnych jawnie żąda uzbrojenia swych członków, świadczy o tym, że reakcja, wzmacniając walkę na froncie politycznym, nie wyrzeka się akcji z bronią w ręku i wykorzystując legalne możliwości, powiększa swoje szeregi i w dogodnym dla siebie momencie lub też na rozkaz swego kierownictwa może wystąpić i sprowokować szereg poważnych incydentów. Dlatego też niechęć do gruntownej i właściwej z punktu widzenia politycznego oceny działalności reakcji i wrogich organizacji, ich manewrów, dopuszczenie do oceny powierzchownej, jak to miało miejsce z kierownictwem krakowskiego WUBP – jest niedopuszczalne. 3. W rezultacie braku jakiejkolwiek pracy mającej na celu zaprowadzenie porządku w organizowaniu pracy agenturowo-operacyjnej dobór i rozstawienie agentury miały charakter całkowicie przypadkowy. Skontrolowane WUBP źle prowadziły prace nad pozyskaniem wewnętrznej agentury pośród samych uczestników wrogich ugrupowań oraz prace nad wprowadzeniem w ich środowisko kwalifikowanych i zaufanych agentów, co jest podstawową zasadą pracy agenturowej, w rezultacie czego większa ilość poważnych wrogich ugrupowań i band od dłuższego czasu bezkarnie prowadzi aktywną działalność wywrotową, przy czym WUBP bezsilny jest, by przedsięwziąć cokolwiek dla ich wytępienia. Tak np. w terenie województwa warszawskiego zarejestrowano 24 uzbrojone, czynnie występujące bandy, a liczba uczestników to 3500 ludzi, przy czym o ist148 nieniu większości z nich wiadomo od 2 do 6 miesięcy. W żadnej z tych band nie zawerbowano ani też nie wprowadzono do nich agentury, co mogłoby zabezpieczyć pomyślne przeprowadzenie operacji wojskowych i rozbicie band. Posiadany obecnie aparat agenturowy jest zupełnie słaby, jeśli chodzi o jego operacyjne możliwości. Nie stosuje się żadnych środków dla rozszerzenia kontaktów agentury wśród elementów reakcyjnych i wrogiego podziemia, skutkiem czego wielu cennych i oddanych agentów, którzy posiadali pewne doświadczenie przy rozpracowaniu jednej sprawy, po jej zrealizowaniu pozostają bez pracy i stają się balastem. Wskazówki ministerstwa o stworzeniu aparatu agenturalnego wśród elementu reakcyjnego, który wcisnął się do legalnych organizacji i wykorzystuje je dla walki przeciwko demokracji i Rządowi Jedności Narodowej, źle są wykonywane zarówno przez warszawski, jak i krakowski WUBP. Analogiczna sytuacja jest z obsługą agenturową organizacji młodzieżowych, zwłaszcza wśród młodzieży akademickiej, wśród której elementy reakcyjne starają się rozwinąć szczególnie aktywną robotę. W większości ważnych instytucji i przedsiębiorstw nie utworzono również aparatu agenturowego zdolnego do zdemaskowania we właściwym momencie zamysłów reakcji przygotowania aktów dywersji, sabotażu i szkodnictwa. Przytoczone wyżej braki są tym głębsze, że kategoria rezydentów jako zasadniczego ogniwa zabezpieczającego sukces pracy sieci informatorów nie była zrozumiana i oceniona przez pracowników operacyjnych w sposób właściwy, w rezultacie czego nie zorganizowano jak należy ani jednej rezydentury, zaś sieć informatorów rozrzucono bez systemu. Obiekty i linie kierunkowe pracy nie zostały rozdzielone między pracowników operacyjnych i przydzielone poszczególnym pracownikom na ich odpowiedzialność, co stwarza system braku konkretnej odpowiedzialności pracownika za określony odcinek pracy. 4. Praca większości pracowników operacyjnych z aparatem agenturowym odbywa się w sposób niecelowy, od wypadku do wypadku z poważnymi naruszeniami najelementarniejszych zasad konspiracji i dyscypliny. Nie bada się i nie rozszerza kontaktów i możliwości agentury i nie mają one odbicia w aktach osobowych agentów. Pracownicy operacyjni nie przygotowują się do spotkań, nie wykonują zadań. Doniesienia agenturalne sporządzane są niedbale, przy spotkaniu z agentem treść ich nie jest ustalona, wskutek czego często tracą na wartości. 5. Jak wykazała kontrola, niski poziom pracy agentury w krakowskim i warszawskim WUBP jest w wielkim stopniu rezultatem tego, iż skład kierowniczy tych urzędów – kierownicy wydziałów, sekcji i kierownicy urzędów wojewódzkich biorą mały osobisty udział w pracy z agenturą. Nie mają osobistego kontaktu z agenturą, nie chodzą na spotkania kontrolne razem z pracownikami operacyjnymi i w ten sposób metoda pracy przez udzielanie żywego przykładu i bezpośredniego kierowania została zastąpiona powierzchownym administrowaniem gabinetowym, kierownictwo często nie znało możliwości swej agentury, nie analizowało braków w pracy agenturalnej, nie kierowało tą pracą i wlokło się w ogonie wydarzeń. 149 6. Oderwanie się kierownictwa od żywej pracy agenturowej i brak systemu w doborze agentury doprowadziły do tego, że zarówno w krakowskim, jak i warszawskim WUBP nie ma w ogóle jakichkolwiek agenturowych rozpracowań godnych uwagi. Posiadane materiały agenturowo-śledcze dotyczące poszczególnych wrogich ugrupowań są niechlujnie przechowywane i niedostatecznie wykorzystywane – złożone bez porządku w teczki lub rozrzucone po różnych szufladkach. Nie zaprowadza się akt rozpracowań agenturowych w sposób przepisowy. Nie rozpracowuje się planów posunięć agenturowo-operacyjnych. Nie są zestawiane notatki urzędowe dotyczące uzyskanych materiałów, spisy, ani też schematy dotyczące rozpracowywanych obiektów. Kierownictwo nie zatwierdza wszczęcia rozpracowań. Nie rejestruje się rozpracowań, ani też osób, których one dotyczą. Przed zaaresztowaniem osób rozpracowywanych przez agenturę nie przeprowadza się planów przygotowania realizacji, które zabezpieczyłyby pełną i konsekwentną realizację i wyprowadzenie agentury z rozpracowania, co w rezultacie doprowadza do zaprzepaszczenia pracy i dekonspiracji agentury. 7. Obok złej pracy agenturowej kontrola ujawniła również poważne braki w pracy śledczej, m.in.: a) Poważna liczba aresztów przeprowadzana jest do dnia dzisiejszego bez sankcji prokuratora lub z sankcjami uzyskanymi po upływie 2 miesięcy od chwili osadzenia. b) W toku śledztwa zatrzymani znajdują się w areszcie do 3 miesięcy bez przesłuchania. c) Nie opracowuje się planów śledztwa, w rezultacie czego śledztwo jest prowadzone na niskim poziomie. Przesłuchanie aresztowanych prowadzone jest niecelowo i bez systemu. Protokoły przesłuchania sporządzone są w sposób niedbały. Materiał agenturowy wykorzystuje się nieumiejętnie, co doprowadza do dekonspiracji agentury. d) Nie stosuje się rozpracowania agenturowego w aresztach jako jednego z efektywnych środków zapewniających zdemaskowanie wroga, szybkości i obiektywności prowadzenia śledztwa. W krakowskim WUBP wyjawiono fakty, że do spraw śledczych przekazywanych prokuratorowi były wszyte materiały agenturowe, co świadczy nie tylko o niesumiennym stosunku oficerów śledczych do pracy, ale również o tym, że kierownicy urzędów wojewódzkich i powiatowych podpisują sprawy do przekazania, nie czytając materiałów. Materiały uzyskane w toku śledztwa są przetrzymywane i oddawane zbyt późno dla dalszego agenturowego rozpracowania, a często w ogóle nie są wykorzystywane. Nie prowadzi się z oficerami śledczymi pracy zmierzającej do podwyższenia ich kwalifikacji, poziomu śledztwa i znajomości przepisów prawnych. 8. Nie została zorganizowana operacyjna ewidencja wrogich elementów podlegających agenturowemu rozpracowaniu i ich kontaktów. Ogólna informacyjna kar150 toteka osób skompromitowanych znajduje się w stanie opłakanym, w praktycznej robocie pracownicy operacyjni nie uzupełniają jej i nie wykorzystują. Nie istnieje zupełnie ewidencja wrogich elementów wg obiektów (przedsiębiorstwa, uniwersytety, instytucje), wg linii kierunkowych (duchowieństwo, partie, inteligencja) jako jeden z efektywnych środków i warunków właściwej organizacji pracy agenturowej. 9. Kierowanie pracą powiatowych urzędów BP zarówno przez WUBP w Warszawie, jak i Krakowie było powierzchowne i miało charakter dorywczy. W wielu powiatach kierownicy urzędów wojewódzkich, ich zastępcy kierownicy wydziałów w ogóle nie bylib. 10. Kontrola wykazała, że przytoczone wyżej niedociągnięcia w pracy warszawskiego i krakowskiego WUBP w znacznym stopniu są następstwem tego, że kierownicy tych urzędów mjr Dominik i mjr Bielecki nie zapewnili dyscypliny wykonywania rozkazów i dyrektyw ministerstwa i sprawozdawczości podległych im organów. Tak np. w warszawskim WUBP nie przekazano do wiadomości 3 sekcji i urzędów powiatowych b. ważnej dyrektywy V Departamentu o wywrotowej działalności niektórych organizacji. W WUBP Kraków dawna 3 sekcja w swoich raportach systematycznie fałszywie informowała ministerstwo o wynikach swej pracy. Tak np. w raportach za okres od 10 do 20 grudnia 1945 r. podano, że sekcja ta ma 28 rezydentów, 56 agentów, 245 informatorów. Faktycznie zaś w tym okresie sekcja miała tylko 14 informatorów, z których pracowało 2, a rezydentów i agentów nie miała w ogóle. W związku z powyższym rozkazuję: 1. Kierownika WUBP w Warszawie mjr. Dominika Władysława za niewywiązywanie się z całokształtu pracy kierowniczej WUBP zdjąć z zajmowanego stanowiska i przekazać do dyspozycji Wydziału Personalnego MBP. 2. Kierownikowi WUBP w Krakowie mjr. Janowi Bieleckiemu zwrócić uwagę, że nie zabezpieczył właściwej organizacji pracy, i uprzedzić go, że w okresie stycznia i lutego 1946 r. winien usunąć niedociągnięcia wymienione w niniejszym rozkazie. Dyrektorzy departamentów płk Romkowski, mjr Brystyger, ppłk [Aleksander] Wolski7 do dnia 15 III 1946 r. wyślą do Krakowa komisję do skontrolowania wypełnienia niniejszego rozkazu. Tak w tekście. Aleksander Wolski (Aleksander Salomon Dyszko) (1913–1988) – należał do KZM od 1933 r., współpracował też z KPBZ, w l. 1937–1939 pracował na szeregu budów przemysłowych jako projektant i kierownik budowy. W 1938 r. został zastępcą kierownika budowy fabryki celulozy pod Grodnem, po wkroczeniu ACz został dyrektorem tej fabryki. Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej wcielony do strojbatalionu, a nastepnie do ACz. W czasie zawieruchy wojennej nie udało mu się przebić na wschód i zmuszony był powrócić do Grodna, gdzie trafił do miejscowego getta; przy pomocy żony i przyjaciół w XII 1941 r. udało mu się uciec z getta. W Armii Ludowej (1942–1945), ps. „Aleksander”: instruktor organizacyjny i oświatowy VI Oddziału Głównego Dowództwa, podlegał mu I Oddział wewnętrznej Informacji i II Oddział Śledczy. Brał udział w powstaniu warszawskim na Żoliborzu, b 7 151 Zastępcę kierownika WUBP w Krakowie por. Jana Gorlińskiego8 przenieść na stanowisko o mniejszym zakresie działania. Kierownikowi sekcji śledczej ob. Hat Antoniemu udzielić nagany. 3. Wszyscy kierownicy urzędów bezpieczeństwa publicznego w okresie tygodniowym podadzą do wiadomości niniejszy rozkaz wszystkim pracownikom operacyjnym i zorganizują szczegółowe omówienie i opracowanie tego rozkazu na odprawach pracowników operacyjnych w sekcjach i wydziałach WUBP. Zapewnią przeprowadzenie ostrej krytyki i wyjaśnienie wszystkich braków pracy. Dla zorganizowania odpraw operacyjnych w urzędach powiatowych wyślą doświadczonych pracowników spośród kierownictwa urzędów wojewódzkich. Wszyscy kierownicy wojewódzkich urzędów BP w okresie do 10 lutego 1946 r. wyślą do powiatowych UBP komisje i zgodnie z niniejszym rozkazem przeprowadzą dokładną kontrolę pracy trzech–czterech powiatowych UBP Akta przeprowadzonej kontroli z podaniem, jakie środki zostały przedsięwzięte, bezzwłocznie przekażą ministerstwu. 4. Dyrektorzy departamentów płk Romkowski, płk Snigir, ppłk Wolski i mjr Brystyger przedstawią mi w ciągu 1 tygodnia do zatwierdzenia plan środków, jakie należy przedsięwziąć dla wzmocnienia i usunięcia kierownictwa, pomocy i kontroli w pracy wojewódzkich i powiatowych UBP. Plan ten winien m.in. przewidywać: dowodząc kompanią Służby Bezpieczeństwa, ranny po powstaniu leczył się w szpitalu w Tworkach. Po wejściu ACz skierowany przez KC PPR do powstającego resortu bezpieczeństwa publicznego. W resorcie BP: kierownik Wydziału IV Departamentu I MBP (8 II 1945), dyrektor Departamentu IV (gospodarka) MBP (11 X 1945), zwolniony 1 XII 1947 r. AIPN, 0193/1180, Akta osobowe funkcjonariusza; M. Piotrowski, Ludzie bezpieki…, s. 395–396; K. Szwagrzyk, Kadra kierownicza Departamentu IV MBP 1945–1954 [w:] „Budujemy socjalizm…”. Materiały pokonferencyjne, red. R. Klementowski, S. Ligarski, Wrocław 2010, s. 12–13; http://katalog.bip.ipn.gov.pl. 8 Jan Gorliński (Cezar Lamensdorf), ur. 29 VII 1908 r. (właśc. Cezary Monderer, ur. 12 V 1912 r.) – należał do KZM (od 1927 r. w Krakowie), w l. 1928–1935 w KZMP, ps. „Bronek”, „Staszek”, wielokrotnie aresztowany i więziony za działalność komunistyczną. Po wybuchu wojny przeniósł się z Krakowa do Lwowa, gdzie pracował jako malarz w budownictwie NKWD. Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej zmobilizowany do ACz; w wyniku niemieckiego okrążenia miasta nie udało mu się ewakuować; przeniósł się do Przemyśla, a w 1944 r. na wieś koło Przeworska. Rodzice jego zginęli we Lwowie w 1942 r. W resorcie BP: p.o. kierownik PUBP w Mielcu (13 XII 1944), zastępca kierownika UBP Okręgu Pomorze Zachodnie (WUBP w Koszalinie) 27 XII 1945, zastępca szefa WUBP w Lublinie (13 II 1947), zastępca szefa WUBP w Łodzi (17 VIII 1951), zastępca szefa UBP na m. Łódź (18 I 1952), zwolniony z resortu 30 XI 1952 r. W Ludziach bezpieki województwa krakowskiego błędnie podano, że był I zastępcą kierownika WUBP w Krakowie; w teczce personalnej zachował się wniosek o przeniesienie go od dn. 15 V 1945 r. z Mielca do Krakowa, lecz ze względów proceduralnych (weryfikacja jego danych osobowych nie została wtedy jeszcze zakończona) ostatecznie go nie przeniesiono. Jego siostra Anna Drzewiecka była żoną Michała Drzewieckiego, dyrektora w MBP, KdsBP i MSW. AIPN, 0193/6977, Akta osobowe funkcjonariusza; W. Frazik, F. Musiał, M. Szpytma, M. Wenklar, Ludzie bezpieki województwa krakowskiego…., s. 262; Z. Nawrocki, Wspomnienia Jana Gorlińskiego, pierwszego szefa PUBP w Mielcu (wrzesień 1944 – maj 1945), „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2004, nr 1 (1), s. 361–408; J. Żelazko, Kadra kierownicza..., s. 181–182. 152 a) systematyczne wysyłanie doświadczonych operacyjnych pracowników z opracowanymi schematami i zadaniami dla okazania pomocy w pracy odpowiednich sekcji, wydziałów i powiatowych urzędów BP, b) wydawanie instrukcji, pouczeń orientacyjnych i wskazówek metodycznych, c) przeprowadzanie z kierownikami sekcji i wydziałów odpraw wyjaśniających realizację poszczególnych zadań operacyjnych. 5. Kierownik Wydziału Personalnego płk Orechwa wzmocni kontrolę pracy sekcji personalnych w urzędach wojewódzkich i wyda dokładną instrukcję o sposobie zorganizowania obowiązkowej rezerwy kadr bezpieczeństwa publicznego przy wszystkich organach BP i o pracy z tą rezerwą. Minister bezpieczeństwa publicznego (–) Radkiewicz St[anisław] Wyk. w 33 egz. Otrzymują Dyrektorzy Departamentów Kier. Sam. Jednostek Dyrektor Centr. Szkoły MBP w Łodzi Kier. Woj. UBP Za zgodność: kierownik Kancelarii MBP (–) Żurek J[anina] kpt. Źródło: AIPN, 1572/49, k. 12–18, mps. 153 Nr 39 1946 luty 14, Warszawa – Rozkaz nr 13 wiceministra bezpieczeństwa publicznego o utworzeniu wydziałów VIII w WUBP Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 14 II 1946 r. Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Nr 01657/46 Rozkaz nr 13 o utworzeniu w wojewódzkich urzędach bezpieczeństwa publicznego wydziałów VIII W celu wykrycia szkodników wrogów państwa i narodu polskiego korzystających w swej zbrodniczej działalności z łączności pocztowo-telekomunikacyjnej i radiowej rozkazuję I. Zorganizować w woj[ewódzkich] UBP wydziały VIII jako samodzielne jednostki organizacyjne, bezpośrednio podporządkowane kierownikowi WUBP. II. Woj[ewódzkie] wydziały VIII podlegać będą pionowo Sam[odzielnemu] VIII Wydz[iałowi] MBP. III. Zatwierdzam załączone etaty i instrukcje o pracy wydziałów VIII MBP. IV. Zatwierdzenie, zwalnianie i przenoszenie pracowników wydziału VIII WUBP dokonywać rozkazem personalnym kierownika WUBP trybem ogólnie ustalonym, za wyjątkiem kier[owników] wydz[iałów] i sekcji oraz ich zastępców, st[arszych] referentów, referentów, którzy podlegają nomenklaturze Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Ze względu na specyficzną pracę wydziału VIII przenoszenie pracowników do innych wydziałów odbywać się może tylko za aprobatą kierownika Sam[odzielnego] VIII Wydz[iału] MBP. V. Wydział Personalny MBP i wydz[iały] pers[onalne] WUBP ukompletują etaty wydziałów VIII WUBP. W[ice]minister (–) Miet[k]owski, płk Źródło: AIPN, 1572/49, k. 24, mps. 154 Nr 40 1946 luty 15, Warszawa – Okólnik nr 9 dyrektora Gabinetu Ministra BP w sprawie ograniczenia świadczeń rzeczowych ludności na rzecz organów bezpieczeństwa publicznego Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 15 lutego 1946 r. Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Nr 01655/46 Odpis Do komendanta głównego Milicji Obywatelskiej, dowódcy Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, kierowników wojewódzkich urzędów bezpieczeństwa publicznego Okólnik nr 9 Ludność cywilna często pociągana jest przez władze i organa bezpieczeństwa publicznego i Milicji Obywatelskiej do świadczeń osobistych, jak np. do obowiązku dostarczania podwód1. Często zdarza się, że świadczeniaa te są nakładane nie w wypadkach faktycznej konieczności i nie w celach służbowych, lecz prywatnych. Wywołuje to słuszne rozgoryczenie i skargi ludności, zwłaszcza wiejskiej. Z tych względów wyjaśniam, co następuje: 1. Żądania świadczeń osobistych oraz dostarczanie podwód winny być ograniczone do wypadków faktycznej konieczności. 2. Występować wobec ludności z żądaniami świadczeń osobistych oraz dostarczania podwód należy wyłącznie za pośrednictwem władzy administracji ogólnej. 3. Organa bezpieczeństwa publicznego i Milicji Obywatelskiej mogą z takimi żądaniami występować bezpośrednio do ludności jedynie wówczas, gdy wymagają tego względy bezpieczeństwa publicznego, a sprawa nie cierpi zwłoki, jak np. w razie natychmiastowej potrzeby zapobieżenia przestępstwu lub w wypadku bezpośredniego pościgu za przestępcą. W tekście: zaświadczenia. Podwoda to „obowiązek dostarczenia przez ludność środka transportu do dyspozycji organu administracji państwowej, także wojska” (cyt. za: Słownik Języka Polskiego PWN, t. 2, Warszawa 1998, s. 721) i UB, jak wynika z cytowanego powyżej dokumentu. a 1 155 4. Obowiązek świadczeń nałożony może być tylko przez organa kierownicze, nie zaś przez poszczególnych funkcjonariuszy. 5. Wzbronione jest żądanie przymusowych świadczeń osobistych lub dostarczania podwód dla celów prywatnych; żądanie takie stanowi nadużycie władzy i winni tego przestępstwa pociągani będą do odpowiedzialności karnej. 6. W wypadku zniszczenia, uszkodzenia lub utraty środka przewozowego, które nastąpiło przy spełnieniu obowiązku świadczeń bez winy właściciela, winno być wypłacone odszkodowanie. Niniejszy okólnik należy podać do wiadomości wszystkich podległych urzędów i pracowników. Dyrektor Gabinetu Ministra (J[ózef] Mrozek2, ppłk) Za zgodność: Źródło: AIPN, 1572/ 618, k. 21, mps. Józef Mrozek (1908–1970) – służył w Brygadach Międzynarodowych w Hiszpanii, w V 1938 r. przyjęty do Komunistycznej Partii Hiszpanii; po klęsce republiki przebywał w obozach we Francji do III 1941 r., następnie wyjechał na roboty do Niemiec, by przedostać się do kraju. W XI 1941 r. przybył do Warszawy, gdzie nawiązał współpracę ze Stowarzyszeniem Przyjaciół Związku Radzieckiego, w IV 1942 r. rozpoczął współpracę z PPR i GL. „W czerwcu 1942 r. wyruszyłem z pierwszym oddziałem partyzanckim Gwardii Ludowej z Warszawy pod Piotrków. Ranny w potyczce dostałem się w ręce gestapo” – napisał w życiorysie; więzień kacetów Auschwitz, Oranienburg (12 VI 1942 – 2 V 1945; zdjęcia sygnalityczne z kartoteki obozowej więźnia KL Auschwitz nr 63701 [w:] L. Wyszczelski, Dąbrowszczacy, Warszawa 1986, s. 313). W resorcie BP: dyrektor Gabinetu Ministra BP (27 VII 1945), szef WUBP w Gdańsku (4 IV 1946; przeniesiony do Szczecina z powodu konfliktu z KW PPR w Gdańsku), szef WUBP w Szczecinie (13 II 1947), szef WUBP w Poznaniu (12 X 1948), zwolniony 1 II 1950 r., w dyspozycji KC PZPR. Następnie dziennikarz w „Rolniku Polskim”, „Sztandarze Młodych”, redaktor działu rolnego w PAP. 13 XI 1956 r. powołany do wojskowej służby zawodowej i skierowany do dyspozycji szefa Głównego Zarządu Politycznego WP, zwolniony 7 VIII 1959 r. W opracowaniu Biura „C” MSW z 1978 r. figuruje pod nazwiskiem Mrożek. AIPN, 0193/7001, Akta osobowe funkcjonariusza; AIPN, 2174/2151, Akta personalne MON; Aparat bezpieczeństwa w województwie gdańskim…, s. 255–256; M. Piotrowski, Ludzie bezpieki…, s. 369; Twarze szczecińskiej bezpieki…, s. 145. 2 156 Nr 41 1946 marzec 14, Warszawa – Instrukcja nr 4 dyrektora Departamentu I MBP w sprawie reorganizacji sieci agenturalnej „po linii podziemia niemieckiego” Rzeczpospolita Polska Warszawa, dn. 14 III [19]46 r. Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 309 Dep[artament] I Wydz[iał] I Ściśle tajne Zatwierdzam: Warszawa, dn. 13 III [19]46 r. Minister bezpieczeństwa publicznego Radkiewicz gen. bryg. wz. (–) Romkowski, płk Instrukcja nr 4 w sprawie reorganizacji sieci agencyjnej po linii podziemia niem[ieckiego]1 1. Wyjaśnienia ogólne Kontrwywiad po linii rozpracowania podziemia niemieckiego2 ma za zadanie: zniszczyć działalność organizacji podziemia niemieckiego na terenie Polski. Dlatego żeby skutecznie zadanie to wykonać, musimy posiadać sprężystą, wydajną w pracy sieć własnych rezydentów, agentów i informatorów. Bez takiej sieci praca kontrwywiadu jest nie do pomyślenia. Dlatego by praca dawała nam rezultaty poważne oraz dlatego, żeby praca była przeprowadzoną planowo i żeby można było przeprowadzać w terenie potrzebne nam operacyjne pociągnięcia, musimy odpowiednio dobrać i przeszkolić własną sieć agencyjną. Wszystkim nam, bez względu na zajmowane stanowiska, przyświeca jeden cel – bezpieczeństwo naszego państwa i naszych obywateli. Dlatego też i praca nasza, która wynika z tej instrukcji, musi być rozpatrywaną pod tym właśnie kątem widzenia. Jeśli np. kierownictwo wszystkich komórek kontrwywiadu po linii zniszczenia niemieckiego podziemia będzie odpowiednio dobrane i wartościowe, natomiast staranne dobranie sieci agencyjno-informacyjnej będzie przeprowadzone nieumiejętnie, niedbale lub lekkomyślnie, to cała praca będzie zmarnowana, agenci i informatorzy będą dawać materiał mało wartościowy, rozpracowanie podziemia niemieckiego 1 Por. P. Pleskot, „Tarcza partii i narodu”…, s. 75–86; J. Hytrek-Hryciuk, Wróg publiczny? Działania dolnośląskiego Urzędu Bezpieczeństwa wobec „podziemia niemieckiego” na Dolnym Śląsku, „Sobótka” 2010, nr 1, s. 37–56. 2 Zob. dokument nr 34, s. 128. 157 będzie bardzo słabe, a co za tym idzie, organizacje niemieckie będą się rozrastały i coraz bardziej przejawiały swoją aktywność. Dlatego by uniknąć podobnej sytuacji, szkodliwej dla naszego państwa, musimy zrozumieć twardo, że koniecznym jest takie dobranie sieci agencyjno-informacyjnej, która by gwarantowała skuteczne i celowe opanowanie wszystkich zagadnień związanych z niemieckim podziemiem. Powinni to dokładnie i jasno pojąć wszyscy pracownicy pracujący po tej linii. Pamiętać należy, że wartość agenta lub informatora względnie rezydenta należy oceniać z punktu widzenia naszej pracy zawodowej. Wartościowym agentem dla nas przy rozpracowywaniu podziemia niemieckiego będzie taki agent, który potrafi przyczynić się swymi dokładnymi i rzeczowymi informacjami do stopniowego rozbijania działalności tej organizacji na naszym terenie. 2. Zwolnienie bezwartościowych agentów Ściśle z przepisami instrukcji MBP z dn. 13 lutego [19]45 r.3 należy przeprowadzić rozwiązanie stosunku służbowego z agentami bezwartościowymi. Do kategorii agentów bezwartościowych zaliczyć należy: a) oszustów dających nam materiały nieprawdziwe, b) unikających współpracy z nami, niechętnych, c) nienadających się do pracy w dziedzinie podziemia niemieckiego, np. może być agent dobry, pracowity, staranny, lecz niemający należytego podejścia do Niemców, do młodzieży niem[ieckiej], nieznający języka niem[ieckiego], obyczajów niem[ieckich] itp. – taki więc agent, mimo że jest dobrym agentem, jednak z punktu widzenia naszej oceny zawodowej nie przedstawia dla nas żadnej wartości i nie powinniśmy go przekazać innej komórce do wykorzystania. Dawanie natomiast zadań takiemu agentowi rzecz jasna nie usprawni naszej pracy i nie przyczyni się do rozbicia niemieckiego podziemia. Ponieważ są pewne zasady dotyczące pracy agentów, należy je dobrze sobie uzmysłowić i zapamiętać: Zasada I: Nie ilość, lecz jakość pracy agentów, informatorów i rezydentów decyduje o zwycięstwie. Zasada II: Ilość agentów, informatorów i rezydentów nie może być ani większa, ani mniejsza niż taka, jaką dana komórka może obsłużyć. Wynika z tego, że jeśli np. zespół pracowników rozpracowujących niemieckie podziemie wynosi 6 ludzi, to jasnym Instrukcja (tymczasowa) dyrektora Departamentu I MBP o pozyskaniu, pracy i ewidencji agenturalno-informacyjnej sieci [w:] Instrukcje pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa…, s. 23–28; por. T. Balbus, Mechanizm werbowania i prowadzenia agentury Urzędu Bezpieczeństwa (dokument MBP z 1945 r.) [w:] Studia i materiały z dziejów opozycji i oporu społecznego 2000, t. 3, s. 108–117. 3 158 jest, że wykazywanie w raportach dekadowych setek agentów jest bardzo niepoważne. Natomiast ich sieć nie może być większa niż 20–30 agentów, łącznie z informatorami i rezydentami. Jeśli sieć będzie ilościowo większą, to nastąpi to, co jest obecnie, tj. ewidencyjnie sieć duża, wartościowo zaś – jeśli chodzi o pracę – za małym wyjątkiem bezwartościowa. Musimy więc oczyścić naszą sieć od wszelkich takich agentów, informatorów i rezydentów, którzy nas oszukują, pracują niechętnie, nie bywają na kontaktach, wykorzystują pracę z nimi dla celów ubocznych, pracują z nami wyłącznie z chęci zysku. W jaki sposób musimy przystąpić do oczyszczenia sieci. Przede wszystkim w taki sposób, by nie zwolnić od razu np. wszystkich agentów i nie pozostać przez to w ogóle bez sieci. Zatem zwalnianie musi się odbywać stopniowo oraz równolegle do prowadzonego werbowania nowych agentów. Rozwiązanie stosunku służbowego z agentami, informatorami i rezydentami nienadającymi się do naszej pracy [?]a w każdym wypadku oddzielnym i zatwierdzone przez kierownika UB. 3. Podebranie i rozmieszczenie nowych agentów Nie czekając na oczyszczenie sieci od agentów bezwartościowych (punkt 2), należy natychmiast przystąpić do podbierania i werbowania nowej agentury. Rozumiejąc już dokładnie, o co nam chodzi, rozpoczynamy werbowanie potrzebnych nam agentów. Jacy agenci są nam potrzebni? Potrzebni są nam agenci po linii skutecznego rozpracowania niemieckich podziemnych organizacji i ich wywiadu. Dlatego należy werbować tylko takich ludzi, którzy zadanie to potrafią wykonać. Cały szereg Niemców, specjalistów i podobnego elementu zostaje na pewien okres na terenach Polski. Właśnie wśród nich należy rozejrzeć się, wyszukać odpowiednich ludzi i zawerbować. Pełnowartościowymi dla nas agentami będą tacy, którzy potrafią „wleźć” do wewnątrz organizacji i nadsyłać nam cenne, ścisłe i konkretne wiadomości. Takich agentów nie będziemy liczyć na setki, a na jednostki, a praca takiego agenta da większe wyniki niż praca tysięcy niewłaściwych agentów. Wśród pozostałych Niemców można z pewnością znaleźć takich, których będzie można wykorzystać jako informatorów. Sieć agencyjna musi być rozmieszczona ściśle planowo. W tym celu należy dokładnie przejrzeć opracowane dossier organizacji niemieckich oraz wpatrzyć się w uwidocznienie tych organizacji na oleatach4. Takie studium da bardzo poważne rozwiązanie celowości i rejonów rozmieszczenia sieci agencyjnej. Sieć agencyjną należy umieszczać w ośrodkach organizacji niemieckich – starych, młodzieżowych, kobiecych, inteligencji, personelu technicznego itp. Nieczytelny zapis. Oleata – kalka techniczna. Przezroczysty, natłuszczony papier z wykresem części rysunku, zawierający pewne szczegóły, odczytywany po przyłożeniu go do właściwego rysunku, mapy itp. a 4 159 Musimy wiedzieć, gdzie umieścimy sieć, tj. w jakich organizacjach, w jakich miejscowościach oraz co będziemy chcieli od naszej sieci. Tylko w tym wypadku będziemy mieli całkowitą pewność, że praca pójdzie faktycznie naprzód i da pozytywne wyniki. Oczywiście zwerbowanie Niemca do pracy nad rozpracowaniem np. komórki org[anizacji] „Wehrwolf”5 nie dla żadnych pozytywnych rezultatów, o ile Niemiec ten nie ma żadnych możliwości pracy w tym kierunku lub jeśli jest notowany przez podziemie niemieckie jako sympatyk Polaków, Rosjan itp. W takim wypadku możemy tylko robotę popsuć. Najważniejsze obiekty terenowe, tj. wszystkie organizacje niemieckie i podejrzane środowiska, należy już w najkrótszym czasie obsadzić wartościową siecią agencyjną. 4. Podebranie rezydentów Należy zorganizować odpowiednią sieć rezydentów i odpowiednio rozmieścić ich w terenie. Rezydentami mogą być ludzie dokładnie przez nas sprawdzeni i spełniający nasze zaufanie. To jest gdzie pozostawiono pewną ilość Niemców jako specjalistów. Niemiec ten, jak wynika z naszego przepracowania, jest „człowiekiem przyzwoitym”, posiada w pewnym stopniu nasze zaufanie i może być wykorzystany dla naświetlenia innych Niemców w tym obiekcie. Naturalnie wychodzimy z założenia, że większość tych Niemców może należeć do podziemia niemieckiego, że wspólna praca w tym obiekcie daje im możność bezkarnego kontaktowania się z sobą, przekazywania sobie instrukcji i wiadomości. Od Niemca zawerbowanego przez nas na rezydenta będziemy wymagali początkowo naświetlenia wszystkich innych Niemców pracujących w danym obiekcie. Rozpracowanie to pogłębiamy w następnych zadaniach coraz bardziej, dopóki nie zbierzemy interesujących nas materiałów. Nasz Niemiec, obserwując środowisko, w którym pracuje, po pewnym czasie będzie mógł wskazać nam innego Niemca, którego będziemy mogli zawerbować na agenta i przekazać na łączność naszemu Niemcowi. W ten sposób będziemy mieli pewność, że my jako kontrwywiad czuwamy nad obiektem i rozpracowujemy go dokładnie. W żadnym wypadku nie wolno dopuścić do tego, by rezydent werbował sam na własną rękę swoją sieć agencyjną. Takie wypadki są karygodne i nie mogą mieć w ogóle miejsca w naszej pracy. „Wehrwolf” (Zbrojny Wilk) albo Werwolf (Wilkołak) – organizacja powołana w 1944 r. z inicjatywy Heinricha Himmlera w celu działań dywersyjnych na terenach zajętych przez wojska alianckie, w praktyce działająca przede wszystkim na obszarach zajętych przez ACz i WP, głównie na tzw. Ziemiach Odzyskanych. Działalność „Wehrwolfu” ustała wraz z zakończeniem przesiedleń i migracji ludności. Zob. Ch. Whiting, Werwolf. Ostatni żołnierze Hitlera, Warszawa [2001]; Z. Kachnicz, Werwolf i niedobitki wojsk hitlerowskich na Pomorzu zachodnim w roku 1945, „Rocznik Koszaliński” 2002, t. 30, s. 83–92. Krytykę sposobu przedstawiania w starszej literaturze badawczej fenomenu „Wehrwolf” podejmuje Włodzimierz Borodziej w: idem, Historiografia polska o „wypędzeniu” Niemców, „Polska 1944/45–1989” 1996, t. 2, s. 249–269. 5 160 Ochrona osoby rezydenta jest rzeczą bardzo ważną. Kontakty z rezydentem dla odbierania od niego informacji muszą być przeprowadzane umiejętnie i ostrożnie. Nieraz drobna nieostrożność może nie tylko wzbudzić podejrzenie, ale zdekonspirować rezydenta i jego sieć agencyjną, a co za tym idzie, ludzie ci staną się dla nas bezużyteczni i całe tygodnie pracy poświeconej na werbunek i wyszkolenie tych ludzi pójdzie na marne. Nie wolno stykać się z rezydentem i jego agentami w miejscu, gdzie on pracuje. Nie wolno również urządzać spotkań w miejscach publicznych, gdzie łatwo o dekonspirację. Nie wolno urządzać spotkań w mieszkaniach konspiracyjnych, co do których istnieje obawa, że są pod obserwacją lub częściowo zdekonspirowane. Należy dokładnie ustalić, kto mianowicie będzie się kontaktował z rezydentem, gdzie będą się odbywały kontakty oraz kiedy. Te wszystkie szczegóły muszą być omówione z rezydentem zupełnie wyczerpująco. Należy przewidzieć wypadki pilne, np. zajdzie konieczność przekazania rezydentowi pilnego zadania do wykonania na terenie jego obiektu. W jaki sposób zlecenie zostanie mu przekazane. Szczegóły te nie są drobne, lecz bardzo poważne i stanowią istotę naszej pracy zawodowej. Inaczej mówiąc, rezydent jest to główny agent, który dysponuje kilkoma innymi informatorami, którzy są przez nas zwerbowani i jemu oddani na łączność. Ma on prawo jednak upatrywania kandydatów na agentów i wskazywania nam ich dla wykorzystania. Takich agentów możemy zawerbować i przekazać jemu na łączność, naturalnie pod koniecznym warunkiem, że werbunek taki będzie oceniony dodatnio z naszego punktu widzenia zawodowego, a nie np. grzeczności lub jakichś sentymentów – co powinno być z reguły dla kontrwywiadu obce. Dla przykładu podaję, że przed wojną wywiad niemiecki posiadał rezydentów w różnych krajach, m.in. w Polsce, którzy przetrwali przez dłuższy czas, nie będąc wykryci przez kontrwywiad polski. Zawdzięczać to należy ścisłej konspiracji, umiejętności w pracy, ostrożności przy kontaktach i umiejętnemu dostosowaniu się do ludzi i terenu. Tacy rezydenci są dla swego wywiadu bardzo cenni, zaś dla kraju, w którym przebywają na pracy, są bardzo niebezpieczni. Niekoniecznie rezydent musi pracować dla nas w miejscu swojej pracy zawodowej. Przy pomocy naszych znajomości i innych możliwości możemy postarać się o to, by rezydenta umieścić w innym miejscu lub w innym mieście i przekazać do jego dyspozycji odpowiednią ilość agentów do pracy. Naturalnie musimy dbać o to, by ulokowanie rezydenta na nowym miejscu nie wzbudziło podejrzeń i dlatego sprawę taką należy zawczasu dobrze obmyśleć i solidnie wykonać. Rezydent musi stać ponad wszelkim podejrzeniem. Musi cieszyć się zupełnym zaufaniem swojego otoczenia. Nie może niczym zdradzić się, że pracuje dla nas. Przeciwnie, może na nas złorzeczyć, krytykować nas i obmawiać, podkreślając do nas nielojalność i „wrogi stosunek”. Są to przecież jego metody pracy, które wzbudzają zaufanie do jego osoby wśród otoczenia. Rozumiejąc dobrze, co to jest rezydent i jakie ogromne korzyści przynosi nam jego praca, będziemy mogli rozmieścić ich celowo tak, by wszystkie organizacje niemieckie posiadały przynajmniej po jednym rezydencie-Niemcu. Do tego musimy 161 dążyć i zadanie to wykonać. Przy takim systemie pracy naturalnie odpadnie zupełnie niepotrzebna, a tylko przeszkadzająca w pracy duża ilość agentów i informatorów. 5. Praca z agentem Agent jest to człowiek zawerbowany przez nas do pracy stałej i na dłuższy okres czasu. Pracuje on nad określonym obiektem. Posiada swoje dossier, pseudonim i numer. Informator jest to człowiek przez nas zawerbowany, posiadający dossier, jednak pracujący nad różnymi zadaniami, a nie ściśle określonym obiektem. Oprócz tego posługujemy się informatorami doraźnymi, z którymi dossier nie spisujemy. Spośród nich werbujemy informatorów stałych lub agentów. Informatorzy doraźni są to ludzie, którzy od czasu do czasu udzielają nam lub naszym agentom informacje drobniejsze. Jak każda praca, tak i praca z agentami, informatorami i rezydentami wymaga od nas rozwagi, ostrożności, sumienności, dokładności i punktualności. Oprócz tego praca z agentem wymaga jeszcze jednego: krytycznego podejścia do wszystkich nadawanych przez niego materiałów i informacji i umiejętności oceny tych materiałów. Pamiętać należy, że można natrafić na mądrzejszego i sprytniejszego od siebie agenta, który będzie tylko udawał, że jest głupszym. Dlatego agentowi nie należy nigdy mówić za dużo, tylko tyle, ile trzeba powiedzieć, by należycie zrozumiał zadanie. Są pewne zasady pracy z nowo zwerbowanym agentem, nawet jeśli wiemy, że jest to agent dobry: a) Nowo zwerbowanego agenta lub informatora nie wolno od razu puszczać na robotę, to znaczy, że nie wolno dać mu od razu do wykonania zadanie prawdziwe, które wynika z będącej w rozpracowaniu sprawy. b) Na początku agent otrzymuje „zadanie próbne”. O tym jednak, że zadanie to jest próbne, agent nie może wiedzieć. Jemu powinno się zdawać, że zadanie, które on otrzymał, jest istotne, prawdziwe i poważne, co trzeba specjalnie zaznaczyć na spotkaniu, np. mówiąc mu: „mam do was zaufanie i dlatego daję wam to poważne zadanie, postarajcie się wykonać je dokładnie”. W ten sposób należy powtórzyć kilka razy. Gdy agent przyniesie nam materiał na spotkanie, będziemy od razu dokładnie wiedzieć, czy jego materiał, informacje są prawdziwe, czy też fałszywe, oraz jakie zawierają braki. Po kilku takich zadaniach, jeśli stwierdziliśmy, że agent nas okłamuje lub pracuje niedbale, oświadczamy mu, że informacje jego zostały sprawdzone, gdyż były bardzo ciekawe, no i przy tej okazji wyszło na jaw, że jego informacje są nieścisłe lub fałszywe. Wówczas dowiadujemy się, co było powodem takiej niesolidnej pracy tego agenta. Naturalnie agent zrozumie, że tak dalej pracować nie można, i nabierze od razu szacunku do nas, widząc, że „bujanie” nic nie pomoże. Jeśli widzimy, że jednak agent znowu pracuje niedokładnie, to możemy go zamknąć i spowodować skazanie go przez sąd za rozmyślne wprowadzenie władzy w błąd lub rozmyślne nadawanie fałszywych wiadomości, a w każdym razie roz162 wiązać z nim stosunek służbowy i nie dopuścić przez to do zaśmiecania naszej sieci elementem bezwartościowym. Jako zadanie próbne dajemy mu do wykonania pewne szczegóły z starych spraw, znane nam dokładnie. c) Dopiero po takim sprawdzeniu agenta można dać mu do wykonania prawdziwe zadanie. Stosunek nasz do agenta powinien być sprawiedliwy i solidny. Za jego dobrą pracę powinniśmy być w stosunku do niego słowni i punktualni, w przeciwnym razie agent się demoralizuje i zniechęca do pracy i wkrótce traci chęć do pracy w ogóle, a do tego dopuścić nam nie wolno. Agent musi mieć zaufanie do pracownika, z którym pracuje. Jeśli np. pracownik uzgodnił kontakt na godz. 17, to nie może przyjść o godz. 18, gdyż takie postępowanie jest niesolidne i podrywa do niego zaufanie. Agent zniechęcony może nas zawieść w krytycznej chwili, gdy innego agenta nie będzie w tej chwili do dyspozycji, a do tego doprowadzić nam nie wolno. Wszelkie nadużycia na tym tle należy tępić z całą bezwzględnością. Opracowując dla agenta zadania, należy pamiętać o następujących zasadach: a) Agent nie może wiedzieć ani domyślać się całości prowadzonej przez nas sprawy. Jeśli będzie wiedział za dużo, to może się tak stać, że sprawą będzie kierował nie nasz pracownik, a agent, a to jest karygodne. b) Zadania dla agenta muszą być jasne i zrozumiałe, stare wojskowe przysłowie mówi: „jaki rozkaz – takie wykonanie”. c) Agent musi wiedzieć, co ma robić i jak ma robić, co mu wolno, a czego nie wolno robić. d) W końcu należy agenta spytać, jak wyobraża sobie wykonanie zadania. Jeśli dobrze – aprobować, jeśli od tego właśnie my jesteśmy, to wchodzi w zakres naszej pracy, naszego zawodu, naszej służby. e) Jeśli agent zadanie już dokładnie rozumie i nie ma u niego żadnych wątpliwości, jak je wykonać, a u nas żadnych wątpliwości, że je istotnie potrafi wykonać, wówczas powinien podpisać w końcu zadania, że przyjął je do wiadomości i wykonania. Nie musi to być zadanie napisane pięknie na maszynie itp., wystarczy nawet na zwykłej kartce, w notesie, ołówkiem chemicznym. f) Z agentem należy ustalić, gdzie i kiedy odbędzie się następne z nim spotkanie. Najlepiej odnotować to zaraz przy nim w podręcznym terminowym kalendarzyku kieszonkowym. Takie postępowanie wzbudza zaufanie agenta do pracownika. Widzi on bowiem, że pracownik traktuje te sprawy poważnie, a nie lekkomyślnie. Oczywiście pisać spotkania należy w sposób dyskretny i zrozumiały tylko dla siebie, gdyż notes można zgubić i spowodować przykre następstwa. Gdy nadszedł czas następnego spotkania, udaje się nasz pracownik na to spotkanie wcześniej, by zaczekać na agenta i sprawdzić jego punktualność. W razie spóźnienia się agenta zwraca mu uwagę na niepunktualność i prosi, by na przyszłość takie wypadki nie powtarzały się. W ten sposób z miejsca uczymy agenta. Gdy agent przybył, należy z nim się przywitać, poczęstować go papierosem i zacząć pracę. Praca ta jest trudna i nazywa się w naszym fachowym słowniku: 163 ocena pracy i materiałów agenta. Praca ta wymaga doświadczenia, pracy nad sobą, zamiłowania, dużej cierpliwości i znajomości rzeczy. Pracownik kontrwywiadu nie jest „skrzynką pocztową”, do której agent może wrzucać co chce – to jest dalsza zasada, o której musimy pamiętać. Należy się trzymać następujących wskazówek przy odbiorze wykonanego zadania od agenta: a) spokojnie słuchać, co agent mówi, b) nasuwające się nam sprzeczności, wątpliwości taktownie wyjaśniać, c) nie bagatelizować błahych na pozór szczegółów, d) po skończeniu ustnego sprawozdania przez agenta wybadać go dokładnie na okoliczności nasuwających się na niejasności, e) jeśli zadanie było terenowe, bezwarunkowo odbierać informacje z mapą na stole lub w ręku, co daje nam możność sprawdzenia, czy faktycznie agent był na miejscu, co widział po drodze itp., f) podchodzić do odbioru informacji ostrożnie, pamiętając, że rzadko który agent jest bardzo uczciwy i całkowicie wyszkolony, przeważnie bywa odwrotnie, g) wszystkie informacje nadane przez agenta muszą być z nim przerobione. Jeśli np. agent mówi, że dowiedział się, że w dn. X odbywają się zebrania konspiracyjne Niemców w pewnym miejscu, to należy ustalić w rozmowie z nim, od kogo się dowiedział i kim jest ta osoba, od której się dowiedział, oraz w jakich okolicznościach się dowiedział. Dopiero takie wybadanie go da nam możność dokładniejszej oceny wiadomości. Inaczej bowiem ocenimy wiadomość, jeśli źródło będzie poważne, a zupełnie inaczej, jeśli źródło będzie ocenione przez nas jako niepoważne. Na spotkaniu tym dajemy agentowi następne zadanie. Jeśli tak się złoży, że co do następnego zadania będziemy mieli wątpliwości, to należy umówić się z agentem na następny dzień i do tego czasu przygotować zadanie po uzgodnieniu materiału ze swoim przełożonym. W każdym razie następne zadanie będzie obmyślone i pójdzie znowu po linii dalszego rozbijania niemieckiego podziemia przez uparte, systematyczne rozpracowywanie. Kontakty z agentem, jak widzimy, muszą nam dawać pewne korzyści, a więc przede wszystkim poznawanie agenta, szkolenie agenta i stopniowe doskonalenie się w pracy. Należy całkowicie wykluczyć raz na zawsze spotykanie się z agentami w biurach UB. Jest to absolutnie karygodne. Agent taki jest zdekonspirowany, a zatem szkodliwy dla nas. Spotykać się należy – w zależności od pory roku – w czytelniach, parkach, dużych lokalach, kościołach, wystawach, a przede wszystkim w mieszkaniach konspiracyjnych. Dobrze wyszkolony pracownik, pracujący poważnie, oraz dobry agent zawsze potrafią się dyskretnie spotkać, gorzej jest natomiast z naszymi młodymi pracownikami i nowymi agentami. Wszyscy przełożeni muszą bezwarunkowo stale kontrolować i czuwać nad tym bardzo poważnie i wnikliwie, by cała poprzednia praca werbunku nowej sieci nie poszła na marne przez niewłaściwe i niedbałe kontakty. 164 W wypadkach, jeśli się stwierdzi, że agent jest nieuczciwy, oszust, nabieracz, dwulicowy i w ogóle podejrzany, należy niezwłocznie przesłać do Wydziału I Dep[artamentu] I MBP odpowiednie pismo naświetlające personalia agenta, jak długo i z jaką jednostką naszą pracował i na czym polegały ujemne strony pracy tego agenta, dołączając do pisma fotografię agenta. Fotografia zostanie sporządzona w setkach egzemplarzy i wraz z odpowiednim pismem rozesłana do wszystkich jednostek kontrwywiadu w Polsce z ostrzeżeniem korzystania z usług tego agenta. Jest to konieczne dla uchronienia innych jednostek przed współpracą z takim agentem. Zrozumiałe jest, że jeśliby się takich ostrzeżeń nie sporządzało, to doszłoby do tego, że taki agent przeniósłby się np. z Bydgoszczy do Gdańska i tam by znowu pracował jako agent innej komórki kontrwywiadu. Przeszłoby kilka dobrych miesięcy, zanim tamta komórka zorientowałaby się co do wartości agenta, jednak szkody mogłyby wyniknąć z tego duże. Również jest rzeczą konieczną mieć ustaloną łączność z agentem. Agenci nie mogą być nieuchwytni. Sposoby łączności są różne, najlepszy jednak z nich jest stała łączność z agentem na spotkaniach przez cały jego czas pracy z nami. Naturalnie należy znać adresy i miejsca przebywania agenta. Agenta dobrze pracującego należy zawsze pochwalić i taktownie pouczyć, należy stale pracować nad jego wychowaniem dla siebie i wyszkoleniem. Żaden najlepszy agent nie urodził się od razu dobrym agentem. Był w jego życiu duży okres czasu, kiedy nie miał żadnego pojęcia o tym, co to jest w ogóle agent lub wywiad. Zawdzięczając jednak umiejętnej, cierpliwej i fachowej pracy nad nim jego przełożonych, stał się po pewnym czasie wartościowym lub nawet bardzo wartościowym agentem. Jeśli chodzi o agentki – kobiety – to wskazana jest tutaj większa ostrożność i specjalne podejście. Często zdarzają się wypadki „sentymentu” młodych naszych pracowników do nieznanych im bliżej niewiast, które werbują do pracy z nimi. Bywały wypadki, że pracownik, umawiając się na kontakt z taką agentką, myślał nie o odebraniu zadania i wyszkoleniu agentki, lecz o tym, że będzie miał na pewien okres miłą, dyskretną kochankę. Oczywiście pracownik taki dyskwalifikuje siebie w ten sposób, obniża zupełnie swój autorytet i robi dużą ujmę służbie. Niewątpliwie kobieta w roli agentki jest nabytkiem bardzo cennym, wymaga jednak odpowiedniego prowadzenia i wyszkolenia. Znane są wypadki, jak np. pewna agentka (Polka) niemieckiego kontrwywiadu w Warszawie, która zawdzięczając bardzo dobremu wyszkoleniu i właściwemu nastawieniu pracy przez jej szefa, potrafiła stworzyć sobie dużą sieć agencyjną i nadawać pierwszorzędne, bardzo cenne i źródłowe wiadomości swemu szefowi, dopomagając mu rozszyfrowywać i niszczyć polskie podziemie. Tą samą taktykę należy stosować obecnie, jednak stosować rozumnie, a przede wszystkim poważnie. Kobieta miła, niebrzydka, ponętna, zalotna, niewątpliwie może zdziałać bardzo dużo i pociągnąć za język niejednego mężczyznę, który oczarowany lub zakochany gotów jest dla osiągnięcia celu zrobić nieraz niejedno głupstwo. 165 Dlatego wskazane jest podstawianie kobiet-agentek pod rozpracowywane obiekty, jednak podstawianie rozumne i poważne. 6. Potwierdzenie pracy agenta przez innego agenta Kontrwywiad opiera się zawsze i wyłącznie na pracach sprawdzonych. Wszelkie napływające do danej komórki KW materiały kierownik tej komórki dzieli na dwie zasadnicze części: a) materiały, doniesienia, informacje niesprawdzone, b) materiały, doniesienia, informacje potwierdzone. Postępowanie w tych wypadkach jest następujące: a) Po otrzymaniu materiałów, doniesień i informacji niesprawdzonych należy je potwierdzić przez innych agentów. Robi się to w ten sposób, że materiały te stanowią konkretne zadania dla innych agentów. W zależności od tego, jakie są te materiały, przydziela się je do sprawdzenia odpowiednim agentom, a więc np. kierownik sekcji otrzymał doniesienie o tym, że we wsi Gross Heidau, 6 i pół km na płn.-zach. od m. Wrocław, znajduje się za wsią w ściśle określonym miejscu stary bunkier, w którym rzekomo jest przechowywana broń, przy czym w nocy koło bunkra tego kręcą się jacyś ludzie. Wiadomość jest niesprawdzona. Należy ją sprawdzić. Kierownik sekcji wybiera odpowiedniego agenta i daje mu zadanie: „Udacie się do wsi Gross Heidau, szosą, w kierunku na m. Neumarkt. Musicie sprawdzić dokładnie, jak wygląda wieś, ile mniej więcej liczy zabudowań, kto tam mieszka i następnie obejść wieś wokoło, zwracając uwagę na pozostałe od wojny umocnienia, okopy, zasieki itp. Wszystko to odnotujecie sobie dokładnie, tak byście mogli nawet w nocy tam trafić”. Zadanie złe brzmiałoby tak: „Udacie się do wsi Gross Heidau w kierunku na m. Neumarkt i sprawdzicie, czy nie ma koło wsi bunkra”. Chodzi o to, że agenta nie wolno nastawiać z góry na ten bunkier. O bunkrze agent sprawdzający zadanie pierwszego agenta nie powinien nic wiedzieć. Całkowitym potwierdzeniem dla nas informacji pierwszego agenta będzie fakt, gdy agent drugi po powrocie z pracy oświadczy nam, że wieś liczy 42 gospodarstwa, mieszka tam 45 Niemców w kilku domach, a inne budynki zajmują Polacy, że od strony płn.wsch. wsi są zasieki z drutów, na prawo od szosy zasypane stare rowy strzeleckie, i określi nam ścisłe miejsce, gdzie są 2 bunkry, obydwa w stanie możliwym. Jak wynika z tego, już powstaje pewna nieścisłość w pracy pierwszego agenta, który nic nam nie doniósł o istnieniu dwóch bunkrów. Wzywamy tego agenta i oświadczamy mu, że nie wiadomo, w którym bunkrze jest broń, bo bunkrów jest kilka (nie mówimy, że dwa), i staramy się wybadać go, co on jeszcze widział oprócz tych bunkrów, a może się okazać, że agent ten nie przypomina sobie, by widział zasieki z drutów i stare zasypane rowy. Daje nam to naświetlenie pracy agenta i nakazuje dużą ostrożność w stosunku do jego informacji, jeśli bowiem pierwszy agent nie widział tego wszystkiego, co widział drugi agent, to może się okazać, że w bunkrze 166 jest nie broń, a łopaty, widły itp. i w rezultacie pierwszy agent wyprowadziłby kier[ownika] sekcji w pole, tłumacząc się później, że on nie chciał wprowadzić w błąd, że mu tak mówiono itp. Ponieważ jednak kierownik sekcji wie, jak pracować, oraz wie, że wiadomości niesprawdzone muszą być potwierdzone, nie dopuścił do lekkomyślnego wykorzystania niepotwierdzonych wiadomości, a zrobił inaczej, tj. sprawdził wiadomości przez agenta nr 2, ustalił, że są rozbieżności, i nastawił pracę we właściwym kierunku, tj. ustalenia tych rozbieżności. Na przyszłość we wszystkich meldunkach, raportach, sprawozdaniach itp. należy żądać, by pod każdą wiadomością była wzmianka, czy wiadomość jest sprawdzona, czy niesprawdzona, i w tejże formie meldować do Wydz[iału] I Dep[artamentu] I MBP. Bez takiego dopisku wiadomości będą zwracane do potwierdzenia, rozwinie się biurokracja, praca będzie się rwała i zatrzymywała, a zyska na tym tylko wywiad wroga. Dlatego koniecznym jest w każdym meldunku, raporcie podawać – zgodnie z instrukcją nr 3 i stanowiącym z nią całość dodatkiem do instrukcji nr 3 – pseudonimy i numery agentów, którzy nadali informacje, oraz pseudonimy i numery agenta lub agentów (zależy od ważności sprawy), którzy potwierdzili informacje. Jeśli potwierdzenie informacji jest bardzo trudne lub niemożliwe (wypadki takie mogą się zdarzyć), należy zaznaczyć w końcu meldunku: „informacja niesprawdzona, sprawdzić na razie nie można ze względu na ...”. Bez tych zasad praca nasza utknie na martwym punkcie i nie będzie w niczym podobna do pracy kontrwywiadu. Przed wojną szereg wywiadów (m.in. i polski) musiał mieć nie tylko potwierdzenie wiadomości przez źródła agencyjne jeszcze dwóch, a co najmniej jednego agenta, lecz żądał fotografii obiektów i dopiero na tym się opierał. Jest to tak ważne, że wszyscy przełożeni muszą z miejsca zmusić swych podkomendnych do natychmiastowego wprowadzenia tego w życie. Jeśli np. kierownik sekcji otrzymał informacje od agenta nr 1 i informacje te sprawdził przez agenta nr 2, to wie na pewno, że jest tak, a nie inaczej, i na tej podstawie zupełnie pewnie opiera swój plan czy to rozpracowania czy też likwidacji. b) Materiały, doniesienia i informacje potwierdzone Postępowanie w takich wypadkach jest następujące: Tego rodzaju materiały mogą być traktowane poważnie i niezwłocznie są odpowiednio ewidencjonowane w dossier danej organizacji, i wrysowywane do odnośnych oleatów. Robimy to z dużą satysfakcją i przyjemnością, wiedząc, że ewidencjonujemy materiały pewne, które coraz bardziej i coraz dokładniej pozwolą nam ocenić sytuację i powziąć trafną decyzję. To właśnie daje nam potwierdzenie wiadomości przez drugiego agenta. Wszelkie potwierdzone wiadomości są traktowane poważnie i stanowią podstawy do powzięcia szeregu decyzji przez najwyższych naszych zwierzchników. Można wyobrazić sobie np. taki wypadek: Do Wydz[iału] I Dep[artamentu] I MBP napływają ze wszystkich stron z zachodu materiały w sprawach podziemia niemieckiego. Meldunki opracowane są na bardzo 167 niskim poziomie, nie wiadomo właściwie, kiedy, gdzie i co zostało zrobione. Nazwy miejscowości poprzekręcane i niepodane w ogóle w brzmieniu niemieckim, przez co odszukanie tych miejscowości na mapach operacyjnych Sztabu Generalnego Czerwonej Armii jest zupełnie niemożliwe. Jednak mimo tych wszystkich trudności cały ten materiał opracowuje się. Dyrektor Departamentu, a nawet minister bezpieczeństwa publicznego żądają w ciągu kilku dni przedstawienia dokładnej sytuacji podziemia niemieckiego. Sytuacja opracowana została, lecz oficer, który to opracowywał, obowiązany jest zameldować, że na materiałach tych polegać niestety nie można, gdyż materiały te nie są potwierdzone. A przecież niewątpliwie dalsze decyzje co do rozbicia niemieckiego podziemia wypłyną właśnie od naszych wyższych zwierzchników i dlatego by oni mogli powziąć ścisłe i trafne decyzje, muszą mieć przed sobą nie mniej ścisłe materiały, w których nie może być żadnych, najmniejszych nawet niedokładności. Dlatego musi się we wszystkich meldunkach, raportach podawać, czy wiadomość jest potwierdzona, czy niepotwierdzona, jaki agent nadał i jaki agent potwierdził. Dlatego właśnie jest konieczne potwierdzenie wiadomości przez innych agentów. Nawet w wypadkach pilnych, gdy zachodzi konieczność meldowania do W[ydziału] I D[epartamentu] I MBP telefonicznie lub szyfrogramem o takiej lub innej wiadomości, należy zaznaczyć, czy wiadomość jest potwierdzona, gdyż da to możliwość właściwej oceny wiadomości. 7. Kwestionariusze agentów – nadsyłanie kopii do MBP Na wszystkich pozostawionych po reorganizacji sieci agencyjnej agentów i agentów nowo werbowanych sporządzić kopie dokumentu „kwestionariusza agenta-informatora” i przedstawić je do Wydz[iału] I Dep[artamentu] I MBP. U góry kwestionariusza zwykłym ołówkiem zaznaczyć, po jakiej linii agent pracuje. Dotyczy to również rezydentów i informatorów. Pisać wyraźnie, np. po linii org[anizacji] „Wehrwolf”, po linii org[anizacji] „Polonia Restituta” – składy broni itp. Arkusze kwestionariuszy oznaczyć numerami agentów dla umożliwienia łatwiejszego porozumiewywania się telefonicznie lub przez radio, co w przyszłości będzie miało duże zastosowanie. 8. Teczki pracy agentów Teczki pracy i inne dokumenty agentów należy dokładnie przejrzeć i doprowadzić do wzorowego stanu. 9. Odpowiedzialność za przeprowadzenie prac Za wykonanie należytej i starannej reorganizacji sieci agencyjnej, staranny, celowy dobór nowych agentów, za terminowe wykonanie prac nakazanych tą instrukcją czynię odpowiedzialnymi kierowników I wydz[iałów] WUBP, kierowników I sekcji I wydz[iałów] WUBP oraz z[astęp]ców kier[owników] I sekcji IW WUBP wyznaczonych rozkazem organizacyjnym nr 582 WI DI MBP z dnia 8 lutego [19]46 r. do prowadzenia spraw niem[ieckiego] podziemia po linii pracy 3 Sekcji IW ID MBP. 168 Z instrukcją tą muszą zapoznać się bardzo dokładnie i wszechstronnie wszyscy bez wyjątku pracownicy pracujący po linii niemieckich zagadnień. Jakiekolwiek tłumaczenie się w przyszłości nieznajomością instrukcji nie będzie tolerowane i winni niedbalstw oraz lekkomyślności będą pociągani do odpowiedzialności6. Kierownik I Wydz[iału] I Dep[artamentu] (–) Górski, kpt. Dyrektor I Departamentu MBP (–) Sielicki, płk Za zgodność: kierownik 3 Sekcji IW ID MBP M[ieczysław] Rycharski7, kpt. Otrzymują: Wszystkie Jednostki Bezp. Publ. na terenie RP Dyrektor I Dep. Poniżej dołączono kilkustronicowy dodatek do instrukcji nr 4 Wydziału I Departamentu I MBP w sprawie usprawnienia jednolitej sprawozdawczości i raportów dotyczących niemieckiego podziemia. Instrukcję uchylono 1 II 1955 r. 7 Mieczysław Rycharski (1901–1965) – kształcił się w Korpusie Kadetów im. gen. Suworowa w Moskwie (ukończył siedem klas, w 1917 r. z powodu rewolucji przerwał naukę w korpusie); uczestnik wojny polsko-sowieckiej (11 XI 1918 – 31 I 1921), oficer wywiadu i kontrwywiadu Straży Granicznej na odcinku zachodnim (niemieckim), 1928–1938 i południowym (czechosłowackim), Oddział II Sztabu Głównego WP, 1938–1939. Podczas kampanii wrześniowej oficer 26. Pułku Ułanów. W AK (7 III 1942 – 15 VIII 1942), p.o. szef Oddziału Wywiadu Komendy Okręg „L” (Lida) na woj. nowogrodzkie, ps. „Białynia”, z Nowogródka przeniósł się do Wilna; jak napisał w życiorysie pisanym dla UB: „W Wilnie ukrywałem się bez dokumentów, bowiem żadna organizacja nie chciała mi wydać dokumentów, gdyż byłem na liście AK «niepewnych»”; w 1944 r. uciekł do lasu, służył w 6. Brygadzie Partyzanckiej mjr. „Konara”. Po nadejściu ACz z rekomendacji ZPP werbował przy współpracy z sowieckimi organami bezpieczeństwa ochotników do WP. 4 X 1944 r. wstąpił do WP: szef Oddziału Personalnego 10. Dywizji Piechoty, następnie oficer I Oddziału (ochrona kontrwywiadowcza Naczelnego Dowództwa WP) Głównego Zarządu Informacji WP (25 IX 1945). W resorcie BP: zastępca kierownika Sekcji 1 Wydziału I Departamentu I MBP (21 XI 1945), kierownik Sekcji 3 Wydziału I Departamentu I MBP (12 II 1946), kierownik Sekcji 2 Wydziału I Departamentu I MBP (7 X 1946), starszy wykładowca Szkoły MBP w Legionowie (17 II 1947). Zwolniony na własną prośbę i skierowany do dyspozycji Departamentu Personalnego MON (23 IX 1947), następnie pracownik II Oddziału Sztabu Generalnego WP. Autor wielu projektów instrukcji i planów pracy operacyjnej Departamentu I (Kontrwywiad) MBP. AIPN, 0193/938, Akta osobowe funkcjonariusza (teczka zdekompletowana; w środku i ostatnie karty wycięte nożyczkami); AIPN, 01254/832/CD/1; AIPN, Kartoteka funkcjonariuszy; P. Pleskot, „Tarcza partii i narodu”…, s. 19, 23, 24, 63; „Rocznik Oficerski Rezerw” Warszawa: MSWoj 1934, s. 1033. Dziękuję Marcinowi Majewskiemu za pomoc w sporządzeniu biogramu. 6 169 Kier. I Wydz. Doradca I Dep. Kier. I. S. IW ID „ 2 S. IW ID „ 3 S. IW ID Kier. II Wydz. ID Wyk. M[ieczysław] R[ycharski], kpt. Maszyna: I.G. Dn.15 III [19]46r. Źródło: AIPN, 1572/866, k. 1–13; k. 35–47, mps. 170 Nr 42 1946 maj 22, Warszawa – Zarządzenie nr 10 wicedyrektora Gabinetu Ministra BP w sprawie udziału pracowników bezpieczeństwa publicznego w głosowaniu ludowym Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 22 maja 1946 r. Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Nr 04492/46 Zarządzenie nr 10 w sprawie udziału pracowników bezp[ieczeństwa] publ[icznego] w głosowaniu ludowym W dniu głosowania ludowego1 każdy pracownik bezpieczeństwa publicznego winien wypełnić swój obowiązek obywatelski i złożyć do urn wyborczych swój głos. Dla wypełnienia tego obowiązku każdy pracownik musi być zameldowany w miejscu swego zamieszkania i zostanie tylko wówczas wciągnięty na spis głosujących. Wobec tego, że pewna część pracowników bezpieczeństwa publicznego dotychczas nie jest zameldowana i przez to może zostać pozbawiona prawa głosowania, zarządza się: Szefowie WUBP najpóźniej do dnia 26 bm., a dyrektorzy departamentów i naczelnicy samodzielnych wydziałów najpóźniej do dnia 24 bm. podadzą do wiadomości podległych organów i funkcjonariuszy, co następuje: 1. Prawo głosowania posiada każdy obywatel, który ukończył w dniu głosowania 21 lat życia i nie jest w mocy ustawy pozbawiony prawa głosowania, przy czym każdy uprawniony do głosowania zostanie wciągnięty do spisu w tym obwodzie, w którym zamieszkiwał w dniu ogłoszenia ustawy w Dzienniku Ustaw RP, to jest w dniu 27 kwietnia 1946 r.2 2. Każdy pracownik bezpieczeństwa publicznego, który dotychczas nie jest zameldowany, winien się zameldować w miejscu faktycznego zamieszkania z wyjątkiem oddziałów ochrony w centrali i wojewódzkich UBP, które będą głosowały w jednostkach KBW. 3. Przy zameldowaniu należy podać czas zamieszkania faktyczny, a nie datę zameldowania. To jest 30 VI 1946 r. 27 IV 1946 r. KRN uchwaliła rządowy projekt ustawy „O głosowaniu ludowym”. O instytucji referendum zob. P. Krzywoszyński, Z dyskusji nad referendum w Polsce Ludowej, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2009, t. 61, zeszyt 1, s. 173–192. 1 2 171 4. Ponieważ termin układania spisów uprawnionych do głosowania minął z dniem 20 maja br., 20 dni od ogłoszenia ustawy o głosowaniu ludowym należy po zameldowaniu się zgłosić ustnie lub piśmiennie w biurze obwodowej komisji o wciągniecie na dodatkowy spis uprawnionych do głosowania. Reklamacje mogą być złożone do dnia 7–10 czerwca. Reklamacja winna być załatwiona niezwłocznie. W razie odmowy należy składać zażalenie do przewodniczącego okręgowej komisji, który rozstrzyga ostatecznie. Szefowie WUBP wyznaczą jedną osobę dla sprawy głosowania i łączności z przewodniczącym komisji okręgowej i interwencji w wypadku nieuwzględnienia reklamacji. W ministerstwie w sprawie głosowania zwracać się do mjr. [Hipolita] Duljasza3 Depart[ament] V. Hipolit Duljasz (ur. 1911) – należał do KPP w Radomiu (1929–1938), ps. „Andrzej”, za działalność komunistyczną wielokrotnie więziony. Po wybuchu II wojny światowej przebywał na terytorium okupowanym przez ZSRR (Lwów), po napaści Niemiec na Związek Radziecki ewakuowany w głąb Rosji do m. Aszy koło Czelabińska, gdzie pracował jako racjonalizator w zakładzie metalurgicznym (w l. 1940–1943 był obywatelem sowieckim). 15 IX 1943 r. skierowany do Armii Polskiej (II Dywizji), w II 1944 r. wezwany do Moskwy, a następnie wysłany do kraju (na Lubelszczyznę) wraz z oddziałem partyzanckim mjr. Klima jako zastępca dowódcy polityczno-wychowaczego, później w AL, ps. w partyzantce „Bartek”. W resorcie BP: kierownik WUBP w Kielcach (22 VIII 1944), zastępca kierownika Grupy Operacyjnej MBP na teren Śląska (21 I 1945), p.o. kierownik WUBP w Bydgoszczy/Pomorze (5 II 1945), kierownik Sekcji 1 Wydziału I Departamentu V MBP (9 I 1946), naczelnik Wydziału Polityczno-Wychowawczego Departamentu Więziennictwa MBP (12 II 1947), wicedyrektor Departamentu Więziennictwa MBP (7 I 1950), dyrektor Departamentu Więziennictwa MBP (19 III 1951), dyrektor Departamentu Więziennictwa MSW (28 XII 1954), dyrektor Centralnego Zarządu Więziennictwa MSW (21 IV 1955), starszy inspektor w Inspektoracie Dowódcy Wojsk Wewnętrznych MSW (15 X 1957), naczelnik Wydziału V Biura Paszportów MSW (1 X 1960), naczelnik Wydziału III Biura Paszportów MSW (15 X 1961). W l. 1958–1960 przebywał w Międzynarodowej Komisji Kontroli i Nadzoru w Wietnamie jako kierownik grupy inspekcyjnej. Zwolniony ze służby w MO z dn. 31 V 1962 r. Brat Jerzego Dobrowolskiego (z innego ojca), prominentnego funkcjonariusza GZI WP. Z charakterystyki Duljasza sporządzonej przez dyrektora Departamentu V MBP J. Brystygier dla dyrektora Biura Personalnego MBP M. Orechwy 17 I 1947 r.: „W czasie swojej pracy w Departamencie V mjr Duljasz źle wywiązywał się ze swych zadań i dał się poznać jako człowiek nieodpowiedzialny, ze skłonnościami do matactwa, wprowadzający w błąd przełożonych, intrygant i leniwy. Poza tym jest to człowiek niezrównoważony psychicznie i histeryk. Dalszą jego pracę w organach bezpieczeństwa publicznego uważam za niedopuszczalną i szkodliwą”. AIPN, 0194/1346, Akta osobowe funkcjonariusza; AIPN, 2174/4188, Akta personalne Siły Zbrojne PRL; Kadra bezpieki 1945–1990. Obsada stanowisk kierowniczych aparatu bezpieczeństwa w województwach śląskim…, s. 187; W. Tkaczew, Powstanie i działalność organów Informacji Wojska Polskiego w latach 1943–1948. Kontrwywiad wojskowy, Warszawa 1994, s. 31, 262, 265; http://katalog.bip.ipn.gov.pl. 3 172 Otrzymują: Dyr. Dep. i Nacz. Sam. Jedn. Org. MBP Szefowie WUBP W[ice]dyrektor Gabinetu Ministra (–) Braude Z[ygmunt]4 mjr Źródło: AIPN, 1572/32, k.27, mps. Zygmunt Braude (ur. 1903) – absolwent Wydziału Prawa UW (1928), członek KPP (1932–1938). 7 IX 1939 r. wyjechał z Warszawy do Białegostoku. Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej udał się z rodziną dalej na wschód, w Mohylewie ewakuowany do Ałma Aty w Kazachstanie (jesień 1941 – V 1943): z początku pracował jako robotnik, następnie jako ekonomista Oddziału Planowego Centralnej Wytwórni Filmowej. Pod koniec V 1943 r. skierowany do 1. PDP im. T. Kościuszki: służył jako sędzia śledczy dywizji, oficer śledczy, instruktor Wydziału Polityczno-Wychowawczego dywizji. W resorcie BP: kierownik Biura Prawnego Resortu BP (28 IX 1944), wicedyrektor Gabinetu Ministra BP (5 IX 1945), p.o. dyrektor Gabinetu Ministra BP (20 V 1948), st. radca prawny Departamentu Więziennictwa MBP (10 VII 1952), zwolniony z dn. 1 X 1952 r. Pracował następnie jako kierownik redakcji literatury rosyjskiej w PIW w Warszawie. Rencista MSW. W I 1970 r. wraz z żoną wyjechał do Izraela (w XII 1969 r. otrzymał dokument podróży na wyjazd stały do Izraela). Mąż Teresy Braude, oficera do zleceń specjalnych RBP PKWN, inspektora Wydziału Personalnego MBP, zastępcy kierownika Wydziału ds. Funkcjonariuszy MBP, zwolniona z resortu 11 VII 1946 r. (później naczelnik wydziału w Biurze Kontroli Rady Państwa). AIPN, 0193/6984, Akta osobowe funkcjonariusza; AIPN, 1268/29091, Akta paszportowe; AIPN, 01790/316, k. 240–256; M. Piotrowski, Ludzie bezpieki…, s. 332, 404; http://katalog.bip.ipn.gov.pl. 4 173 Nr 43 1946 maj 24, Warszawa – Rozkaz specjalny ministra bezpieczeństwa publicznego do oficerów i żołnierzy KBW Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 24 maja 1946 r. Minister bezpieczeństwa publicznego Rozkaz specjalny Rok minął od pamiętnej uchwały Rady Ministrów o utworzeniu Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego1. Na mocy tej uchwały powołana została do życia siła zbrojna, której zadaniem jest stać na straży, by naród mógł w spokoju budować ład demokratyczny, swe szczęście i dobrobyt. Oficerowie i żołnierze KBW! W trudnym powojennym roku wrogowie ludu pracującego prowadzili zaciekłą walkę przeciwko demokracji, przeciwko jej osiągnięciom, przeciwko narodowi, który nową demokratyczną Polskę budował i buduje. Reakcja, korzystając z poparcia i pomocy protektorów spoza granic naszego kraju, nie zawahała się sięgnąć po broń, by przelewać krew polską. Toteż wam przede wszystkim przypadło zaszczytne i niełatwe zadanie piersiami swymi osłonić powstającą na nowo do życia Polskę. Ruszyliście w bój, pomni na obowiązek wobec kraju i narodu, gromiliście bandy NSZ-owskich zdrajców, bandy ukraińskich faszystów, tępiliście wrogów ludu polskiego występujących pod różnymi nazwami, ale zawsze ziejących nienawiścią do Polski demokratycznej, podnoszących zbrodniczą dłoń przeciwko odrodzonemu państwu polskiemu. Wiele daliście dowodów wierności dla wielkiej sprawy wolności demokratycznego państwa polskiego. Ofiarnie, z bezgranicznym samozaparciem, z oddaniem i z wielką miłością dla kraju i narodu pełniliście ciężką swą służbę. 1. Wielu oddało w tej służbie dla kraju i narodu własne życie. 2. Wielu spośród was zasłużyło sobie na chwalebne odznaczenie. Oficerowie i żołnierze! Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego zrodził się z ofiarnego wysiłku żołnierzy dawnego Batalionu Szturmowego, bohaterskiej 4. Dywizji Piechoty i brygad zaporowych. To właśnie ci pełni poświęcenia szturmowcy, którzy w czasie wojny szli na tyły wroga i w szeregach partyzanckich okryli wiekopomną sławą imię Polakademokraty; to ci bohaterscy czwartacy, którzy z gen. Kieniewiczem na czele odbyli zwycięską drogę po trupach hitlerowskich w głąb Niemiec; to ci zaporowcy, co osła Uchwała Rady Ministrów z 24 V 1945 r. o formowaniu Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego (Z walk przeciw zbrojnemu podziemiu 1944–1947, Warszawa 1966, s. 165). 1 174 niali żołnierza Wojska Polskiego przed zdradzieckimi ciosami reakcjonistów – oni to tworzą dziś trzon Korpusu Bezpieczeństwa, oni przynieśli ze sobą doświadczenie bojowe, hart ducha i wolę zwycięstwa nad reakcją. W ogniu walk minionego roku pomnożyli swe bohaterskie czyny. Na ich doświadczeniu uczą się szeregi młodych strażników demokracji. Oficerowie i żołnierze! Wieleście dokonali, ale dzieło walki nie jest jeszcze ukończone. Wrogowie ludu, wspierani przez reakcję zagraniczną, zaprzedawszy interes narodu, wciąż jeszcze wichrzą, mordują, palą. Marzy im się skasowanie reformy rolnej, która miliony chłopstwa polskiego wyprowadziła z nędzy i głodu. Marzy im się przywrócenie w Polsce władztwa międzynarodowego kapitału. Marzy im się powrót do władzy dziedziców, bankierów i fabrykantów. Nie cofają się oni przed rozlewem krwi polskiej, której już tyle wytoczył okupant hitlerowski. Chcieliby oni odebrać ludowi wolność i prawo do szczęścia! Wrogowie ludu, demokratycznej Rzeczpospolitej Polskiej, bandyci reakcyjni winni być zniszczeni doszczętnie – i będą zniszczeni przy waszym czynnym i ofiarnym udziale, aby lud mógł spokojnie budować swą przyszłość. To wy stoicie na straży spokoju, ładu i praworządności, stoicie na straży świętej pracy dźwigania z ruin i zniszczeń wojennych naszego kraju. Oficerowie i żołnierze! W imieniu rządu Rzeczpospolitej, w imieniu narodu całego składam wam podziękę za wasz trud, za waszą służbę, za waszą ofiarność. Podległym w walce w obronie odrodzonej Rzeczpospolitej, w obronie zdobyczy ludu pracującego polskiego oficerom i żołnierzom Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego – cześć i chwała! W obliczu zadań, jakie na was spoczywają w chwili obecnej, rozkazuję: ciaśniej zewrzeć szeregi i we wspólnym wysiłku z Milicją Obywatelską, organami bezpieczeństwa bezlitośnie gromić bandy reakcyjne, udoskonalić sprawność i sprężystość w działaniach operacyjnych, jeszcze bardziej wzmocnić dyscyplinę, wzmacniać braterską więź z Wojskiem Polskim, nie zaprzestać walki aż do całkowitego wytępienia wroga. W uznaniu zasług wobec narodu przedstawić do odznaczenia tych, którzy w walce dali dowody oddania i ofiarności dla sprawy demokracji. Wnieść na tablicę honorową nazwiska poległych oficerów i żołnierzy KBW. Niech żyją oficerowie i żołnierze Korpusu Bezpieczeństwa Publicznego! Niech żyje demokratyczna Rzeczypospolita Polska! podpisał – Stanisław Radkiewicz generał brygady minister bezpieczeństwa publicznego Źródło: AIPN, 1572/ 76, k.238–239, mps. 175 Nr 44 1946 czerwiec 16, Warszawa – Rozkaz nr 58 wiceministra bezpieczeństwa publicznego o niezatrzymywaniu członków prezydium terenowych rad narodowych bez zachowania specjalnego postępowania Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 16 czerwca, 1946 r. Ministerstwo Tajne! Bezpieczeństwa Publicznego Nr 05150/46 Rozkaz nr 58 o niezatrzymywaniu członków prezydium terenowych rad narodowych bez zachowania specjalnego postępowania Niektóre urzędy bezpieczeństwa publicznego nie doceniają znaczenia i powagi rad narodowych. Urzędy te nie rozumieją, że przewodniczący i członkowie prezydium rad narodowych znajdują się na najwyższym stanowisku państwowym i społecznym na swoim terenie. O ile zatrzymywanie obywateli w ogóle nie może nastąpić zbyt pochopnie, bez sprawdzenia podstawy zarzutów, lecz musi być istotnie uzasadnione, to z tym większą ostrożnością i po dokładniejszym zbadaniu zarzutów podejmować należy decyzje w przedmiocie zatrzymywania przewodniczących i członków prezydium rad narodowych. W każdym wypadku wszczęcia dochodzenia przeciwko tym osobom należy rozważyć, czy zatrzymanie jest niezbędne, czy też wystarczy zastosowanie innego środka zapobiegawczego, jak np.: kaucji, poręczenia, dozoru milicji lub urzędu bezpieczeństwa albo deklaracji o niewydalaniu się. W żadnym razie nie może być usprawiedliwione przetrzymywanie tych osób bez przesłuchania i uzyskania od właściwego prokuratora postanowienia o aresztowaniu natychmiast po zatrzymaniu. W celu uregulowania postępowania przy zatrzymywaniu członków prezydium terenowych rad narodowych rozkazuję, niezależnie od obowiązku skrupulatnego przestrzegania ogólnych przepisów, stosować się do następujących szczególnych wskazówek: 1. w wypadkach, gdy zachodzi potrzeba zatrzymania przewodniczącego albo członka prezydium powiatowej lub miejskiej rady narodowej, albo też członka prezydium wojewódzkiej rady narodowej, należy, o ile interes dochodzenia na to pozwoli, uprzednio porozumieć się z przewodniczącym właściwej wojewódzkiej rady narodowej; 176 2. o każdym wypadku zatrzymania osób wymienionych w p. 1 należy zawsze zawiadomić właściwego przewodniczącego wojewódzkiej rady narodowej, z podaniem uzasadnienia konieczności zatrzymania; 3. niezależnie od powyższego o zamierzonym zatrzymaniu, jak i o wszczęciu dochodzenia należy uprzednio zawiadomić Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego – natychmiast po zatrzymaniu; 4. przewodniczącego wojewódzkiej rady narodowej bez mojej uprzedniej zgody zatrzymywać nie wolno. Rozkaz niniejszy należy podać do wiadomości podległych urzędów i organów. W[ice]minister bezpieczeństwa publicznego (–) Mietkowski płk Za zgodność: szef Kancelarii MBP (–) Żurek Janina kpt. Źródło: AIPN, 1572/49, k.104, druk. 177 Nr 45 1946 czerwiec 18, Warszawa – Instrukcja ministra bezpieczeństwa publicznego dla powiatowych sztabów ochrony Głosowania Ludowego w sprawie zapewnienia ochrony dokumentów Głosowania Ludowego w czasie transportu ich z obwodów do okręgów Rzeczpospolita Polska Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Ściśle tajne! Instrukcja dla powiatowych sztabów ochrony głosowania ludowego1 w sprawie zapewnienia ochrony dokumentów głosowania ludowego w czasie transportu ich z obwodów do okręgów2 I. Zamiary podziemia reakcyjnego muszą być unicestwione Podziemie reakcyjne oraz niektóre ogniwa PSL wszystko czynią, ażeby zerwać głosowanie ludowe. Już w instrukcji w sprawie zabezpieczenia głosowania ludowego z dnia 4 VI [19]46 r. wskazaliśmy na to, że okres dostarczania dokumentów głosowania ludowego (protokóły z wyników głosowania obwodowych Komisji wraz z kartkami głosowania itp.) jest dla aparatu bezpieczeństwa szczególnie ważny. Bandy reakcyjne względnie zorganizowane przez wrogów demokracji różne bojówki planują: a) urządzanie napadów na lokale głosowania celem zniszczenia dokumentów głosowania wtedy, kiedy komisje obwodowe będą zajęte obliczaniem głosów i sporządzaniem protokółów, b) urządzanie zasadzek i napadów na drogach celem zniszczenia wszystkich dokumentów głosowania wtedy, kiedy obwodowe komisje będą wiozły te dokumenty do pełnomocnika okręgowej komisji głosowania ludowego na powiat, względnie wtedy, kiedy dokumenty głosowania będą dostarczone z powiatów do okręgowych komisji (województwa). Sztaby powiatowe ponoszą całkowitą odpowiedzialność za unicestwienie tych niecnych zamiarów reakcji i muszą wszystko zrobić, ażeby zapewnić ochronę Zob. na ten temat: Głosowanie Ludowe z 30 czerwca 1946 r. w raportach Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Wybór dokumentów, oprac. T. Kisielewski, M. Strzelecki, Bydgoszcz 2000; C. Osękowski, Referendum 30 czerwca 1946 roku w Polsce, Warszawa 2000; Referendum z 30 czerwca 1946 r. Przebieg i wyniki, oprac. A. Paczkowski, Warszawa 1993. 2 Komentarz do tego dokumentu zob. B. Kopka, Referendum ludowe 30 czerwca 1946 r., „Nasz Dziennik. Dodatek historyczny IPN” 2009, nr 6 (25), s. VII. 1 178 dokumentów głosowania ludowego na całej drodze transportu od obwodowej komisji aż do okręgowej (tzn. do województwa). II. Wytyczne zabezpieczenia transportu w granicach powiatu Po zamknięciu głosowania w dniu 30 VI [19]46 r. o godz. 21 komisje obwodowe dokonają obliczenia głosów, sporządzą protokóły rezultatów głosowania, opieczętują wszystkie dokumenty głosowania i z rana 1 VII [19]46 r. muszą je dostarczyć pełnomocnikowi okręgowej komisji na powiat. Licząc się z możliwością napadów po drodze, sztaby powiatowe celem zabezpieczenia ochrony muszą: a) Wyznaczyć trasy – drogi, po których będą przesłane te dokumenty od każdej obwodowej komisji do powiatowego starostwa. Muszą to być drogi najlepsze, ażeby można było po nich poruszać się z maksymalną szybkością, muszą to być trasy najpewniejsze pod względem bezpieczeństwa, względnie gdzie najłatwiej zapewnić bezpieczeństwo (np. niezalesione, prowadzące przez tereny spokojne itp.). Przy czym rozplanować należy tak, ażeby ilość tych tras było najmniej, ażeby na jedną trasę skierować maksymalną ilość obwodów, gdyż łatwiej jest ochronić te trasy. Ustalone trasy należy zachować w tajemnicy. O kierunku i drodze obwodowa komisja będzie informowana w chwili wyruszenia, a komendanci grup w dniu wyjazdu. W szczególnie zagrożonych terenach prócz wzmożonego patrolowania celem zmylenia przeciwnika wskazane jest rozgłaszać inne trasy. Konieczne jest, ażeby trasy te były patrolowane i kontrolowane przez uzbrojone oddziały na autach, motocyklach, rowerach od samego rana aż do czasu, kiedy przejedzie ostatni transport. Wskazane jest, ażeby transporty poszczególnych obwodów na trasie łączyły się w jedną kolumnę. b) Określić ilość uzbrojonej ochrony dla transportu z każdego obwodu, w zależności od stopnia zagrożenia terenu. Minimum uzbrojonej ochrony w terenach najmniej zagrożonych wyznacza się 1+3 ludzi. Przyjąć za zasadę, że odpowiedzialność za ochronę transportu każdego obwodu ponosi właściwa obwodowa grupa ochrony na czele z jej dowódcą. Należy jednak rozstawić siły zbrojne tak, ażeby na każdej gminie w czasie transportu pozostała pewna ilość milicjantów niezbędnych dla pełnienia normalnej służby milicyjnej na terenie gminy. W wypadku, jeżeli poszczególne grupy obwodowe nie są w stanie dostatecznie zapewnić ochrony transportu, sztab powiatowy winien przyjść im z pomocą i posłać wzmocnienie, przede wszystkim z ORMO, nie naruszając zasadniczej siły swojej rezerwy. Dlatego też należy starać się stale o zwiększenie tej rezerwy drogą rozbudowy ORMO i wykorzystania jej dla powiększenia siły rezerwy saztabu powiatowego. III. Zabezpieczenie z powiatu do okręgu (województwa) a) Środki transportu, jak już wskazaliśmy w instrukcji z dnia 4 VI [19]46 r., będą zmobilizowane na podstawie uchwały Rady Ministrów przez władze admini179 stracji ogólnej. Należy zawczasu je odpowiednio rozplanować tak, ażeby starczyło środków mechanicznych (samochodów) dla zwiezienia dokumentów głosowania ze wszystkich obwodów. W dniu zwożenia dokumentów głosowania z obwodów do starostwa aż do chwili odtransportowania dokumentów z całego powiatu do okręgu (województwa) lokal starostwa wzgl[ędnie] rady narodowej musi być szczególnie strzeżony. Transport dokumentów głosowania ludowego z powiatów do komisji okręgowych (województwa) będzie odbywał się przy pomocy samochodów i samolotów. Wojewódzkie sztaby określą, które powiaty otrzymają samoloty do tego celu, a które będą musiały zorganizować transport samochodowy (i powiadomią o tym sztaby powiatowe w terminie do 25 VI 1946 r.). b) Przy transporcie samolotowym sztaby powiatowe zorganizują odpowiednią ochronę lotniska oraz przewozu dokumentów na trasie do samolotu i są odpowiedzialne za bezpieczeństwo aż do chwili startu samolotu z dokumentami. c) Tam, gdzie do transportu będą użyte samochody aż do okręgu, sztaby powiatowe obowiązane są zorganizować ochronę transportu z maksymalną pieczołowitością. W tym celu należy przygotować co najmniej 3 auta ciężarowe z ochroną (co najmniej 30 ludzi uzbrojonych w broń automatyczną, pod dowództwem odpowiedzialnego oficera sztabu powiatowego). Prócz tego trasę należy patrolować zawczasu, zanim transport wyruszy, i mieć odpowiednią osłonę z tyłu. IV. Sztaby powiatowe opracowane plany przewozu dokumentów głosowania zobowiązane są uzgodnić z pełnomocnikiem okręgowej komisji głosowania ludowego na powiat i być z nią w najściślejszej łączności przez cały czas jego urzędowania oraz okazywać im wszechstronną pomoc. Sztaby powiatowe winny zawczasu raportować do wojewódzkich sztabów o wszelkich trudnościach napotykanych na drodze do wykonania zadań. Minister bezpieczeństwa publicznego (–) Radkiewicz St[anisław] Warszawa 18 VI 1946 r. Źródło: AIPN, 1572/602, k. 74–75, druk. 180 Nr 46 1946 lipiec 6, Warszawa – Pismo okólne dyrektora Gabinetu Ministra BP w sprawie opłacania drużyn egzekucyjnych za wykonane wyroki Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 6 lipca 1946 r. Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego Nr 05590/46 Do szefów wojewódzkich urzędów bezpieczeństwa publicznego Pismo okólne W związku z zapytaniami kierowanymi do Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, z jakich funduszów należy opłacać drużyny egzekucyjne za wykonane wyroki1, z polecenia w[ice]ministra zawiadamia, że Członkowie drużyn egzekucyjnych, jeśli są pracownikami organów bezpieczeństwa, należy płacić normalną pensję z § 1. W wypadku jeśli ww. nie są funkcjonariuszami organów bezpieczeństwa, należy wypłacać im pobory według stawek wskazanych w zarządzeniu z dnia 1 września 1945 r. nr Dyr. 1395/46 z funduszów dyspozycyjnych WUBP. Wynagrodzenie po 3000 zł na każdą dokonaną egzekucję należy również wypłacać z funduszów dyspozycyjnych. Dyrektor Gabinetu Ministra (–) Andrzejewski L[eon]2 ppłk Por. Wykonanie egzekucji w Polsce. Zarządzenia i korespondencja z lat 1945–1946 (wybór dokumentów), oprac. K. Szwagrzyk, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 2002, nr 17, s. 257–263. 2 Leon Andrzejewski (do 18 VI 1946 r. Lejb Wolf Ajzen, 1910–1978) – członek MOPR (1927– –1928), KPP (VIII 1928–1938), więziony za działalność komunistyczną, amnestionowany (VIII 1938); instruktor MOPR (od XII 1939), wcielony do batalionu roboczego ACz (VII 1941 – IV 1942); szef Wydziału Politycznego Centralnej Szkoły Podchorążych w Riazaniu (III–V 1944), zastępca dowódcy Szkoły Specjalnej NKWD w Kujbyszewie (V–VIII 1944). Od 11 VIII 1944 r. w dyspozycji kierownika RBP PKWN, kierownik Ochrony PKWN (22 VIII 1944), zastępca kierownika Wydziału Personalnego RBP i dowódca Szkoły Oficerskiej RBP (12 X 1944), dyrektor Gabinetu Ministra BP (20 VI 1946 – 18 V 1948; odsunięty za „brak czujności w stosunku do najbliższego otoczenia”, co stwierdziła uchwałą z 10 VI 1948 r. CKKP, udzielając mu „ostrej nagany partyjnej” za udzielenie schronienia w swoim mieszkaniu byłemu mężowi swej żony Krystyny Żywulskiej, „który okazał się spekulantem”, Andrzejewski zaś pomógł mu w uzyskaniu pracy. Jego następcą na stanowisku dyrektora Gabinetu Ministra 1 181 Za zgodność: kierownik Kancelarii MBP (Żurek J[anina] kpt.) Źródło: AIPN, 1572/671, k. 7, mps. został J. Burgin z dn. 15 VII 1948 r.), zastępca dyrektora ds. Szkolenia Centrum Wyszkolenia MBP w Legionowie (15 VI 1948), wicedyrektor Departamentu III MBP (20 IV 1949), p.o. dyrektor Departamentu III MBP (1 IV 1953), wicedyrektor Departamentu IV MBP (15 VI 1954), wicedyrektor Departamentu IV Komitetu ds. BP (1 I 1955), wicedyrektor Departamentu I KdsBP (1 IV 1956), zwolniony (30 I 1957). Wicedyrektor Biura Pelnomocnika Rządu ds. Jądrowych (IV 1957), stały przedstawiciel Pełnomocnika Rządu ds. Jądrowych w Moskwie (IV 1958). AIPN, 01753/6, Akta osobowe funkcjonariusza; AIPN, 2174/2127, Akta personalne MON; Protokoły posiedzeń Biura Politycznego KC PPR 1947–1948…, s. 221; K. Szwagrzyk, Kadra kierownicza Departamentu IV..., s. 15; Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego, t. 1, s. 80–81; Suplement, s. 20–21; http://katalog.bip. ipn.gov.pl. 182 Nr 47 1946 lipiec 6, Warszawa – Okólnik nr 48 dyrektora Gabinetu Ministra BP w sprawie ścigania osób, które okazują pomoc partyzantce Rzeczpospolita Polska Warszawa, dn. 6 lipca 1946 r. Ministerstwo Ściśle tajne! Bezpieczeństwa Publicznego Nr 06235/46 Do Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Komendy Głównej Milicji Obywatelskiej, wszystkich szefów urzędów bezpieczeństwa publicznego Okólnik nr 48 w sprawie ścigania osób okazujących pomoc bandytom Na wielu terenach Polski walkę z bandytyzmem utrudnia fakt, że osoby niebędące członkami band, ale znajdujące się w bliskich stosunkach z bandytami, najczęściej krewni bandytów, ułatwiają im zbrodniczą działalność, czy to informując ich o dyslokacji i ruchach wojsk, czy to zaopatrując w żywność lub dając schronienie itp. W związku z powyższym wyjaśniam: Zgodnie z artykułami 14 i 16 dekretu z dnia 13 czerwca 1946 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy państwa, czyli tzw. Małego Kodeksu Karnego (DzURP nr 30, poz. 192), osoby, które udzielają pomocy bandom lub poszczególnym bandytom, podlegają surowej odpowiedzialności karnej. Sam fakt, że osoba jest krewnym lub bliskim bandyty, nie może być powodem do represji karnej, jeżeli nie okazuje ona pomocy bandytom. W wypadkach jednak, gdy rodzina bandyty okazuje mu pomoc, należy stosować do niej taką samą represję karną jak do obcych pomocników i jak do członków bandy, tj. przy każdym uzasadnionym podejrzeniu o pomoc – natychmiast zarządzić zatrzymanie, uzyskać zezwolenie prokuratora na areszt oraz wszcząć dochodzenie. W postępowaniu przeciwko udzielającym pomocy należy mieć na uwadze, że zgodnie z art. 14 MKK do zastosowania represji wystarczy, jeżeli pomoc bandzie została okazana choćby jeden raz. Za pomoc bandzie należy uważać takie formy 183 pomocy, jak udzielenie członkowi bandy informacji o dyslokacji wojska lub bezpieczeństwa, jak zaopatrzenie bandy w zapasy żywności, wskazanie im miejsca, w którym mogliby się ukryć itp., tj. wszelkie czynności, rady i wskazówki, które umożliwiają lub ułatwiają bandzie jej zbrodniczą działalność. Jeżeli natomiast chodzi o pomoc do życia okazywaną poszczególnym członkom zbrojnych band, jak np. nakarmienie znajomego, małżonka lub krewnego, który jest bandytą, udzielenie mu noclegu itp., to na podstawie art. 16 MKK do zastosowania represji karnej wymagane jest, aby pomoc ta nie miała charakteru jednorazowego, wyjątkowego, lecz odbywała się więcej niż jeden raz. Podkreśla się, że jeżeli ta pomoc ma charakter powtarzającej się, należy za tę pomoc ścigać zarówno osoby obce dla bandytów, jak i najbliższą rodzinę. Za szczególną formę pomocy należy uważać pomoc mającą na celu uchylenie się danego bandyty od wymiaru sprawiedliwości, jak zatarcie śladów przestępstwa lub ułatwienie ucieczki, ukrywanie przestępcy itp. W takich wypadkach należy odróżniać najbliższych członków rodziny, tj. rodziców, dziadków, dzieci, pasierbów, wnuków, rodzeństwo, małżonka. Wobec tych osób należy na podstawie art. 16 MKK stosować represję karną jak za każdą pomoc okazywaną poszczególnym członkom zbrojnych band, tj. ścigać, jeżeli ta pomoc jest trwała lub powtórzyła się więcej niż jeden raz. Natomiast wszystkie inne osoby należy ścigać za ten rodzaj pomocy, choćby ona była udzielona jeden raz, na podstawie art. 148 § 1 KK (z uwagi na zastosowanie KK powszechnego kierować sprawy do sądów powszechnych), a gdyby to była pomoc powtarzająca się – na zasadzie j[ak] w. art. 16 MKK (kierować sprawy do rejonowych sądów wojskowych). Z uwagi na rozmiary i stopień szkodliwości, jaką dla bezpieczeństwa publicznego stanowią wszelkie formy pomocy bandytom, należy w każdym wypadku uzasadnionego podejrzenia zatrzymać podejrzaną osobę i wyjednać postanowienie prokuratora o tymczasowym zaaresztowaniu, choćby odnośne organa bezpieczeństwa nie dysponowały jeszcze kompletnym materiałem obciążającym. Należy prowadzić dochodzenie w szybkim tempie, aby w jak najkrótszym czasie zebrać materiał dowodowy i skierować sprawę na drogę postępowania sądowego w celu szybkiego wymiaru sprawiedliwości dla pomocników bandytów. Natomiast jeżeli sprawa jest tego rodzaju, że mimo uzasadnionego podejrzenia zebranie konkretnych dowodów jest trudne, nie należy pochopnie zwalniać aresztowanego, lecz kontynuować wytrwale dochodzenia w granicach czasokresów zakreślonych przez art. 104 KWPK lub art. art. 171 i 172 KPK powszedniego. Ogólnik niniejszy należy podać do wiadomości wszystkich pracowników operacyjnych i śledczych. Dyrektor Gabinetu Ministra (L[eon] Andrzejewski, ppłk) 184 Za zgodność: kierownik Kancelarii MBP Duda Janina1, kpt. Źródło: AIPN, 1572/618, k. 79, druk. 1 Poprzednie nazwisko Żurek; zob. dokument nr 18, s. 82. 185 Nr 48 1946 lipiec 9, Warszawa – Okólnik nr 46 ministra bezpieczeństwa publicznego o obowiązku podporządkowania się funkcjonariuszy bezpieczeństwa publicznego orzeczeniom i zarządzeniom sądów powszechnych Rzeczpospolita Polska Warszawa, dn. 9 lipca 1946 Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Nr 05868/46 Okólnik nr 46 Zdarzają się często wypadki, że funkcjonariusze bezpieczeństwa publicznego, nawet na stanowiskach kierowniczych, nie podporządkowują się dotyczącym ich orzeczeniom i zarządzeniom sądów powszechnych. Niektórzy funkcjonariusze wyobrażają sobie, że z racji swojego urzędu w służbie bezpieczeństwa są wyłączeni spod władzy sądów, i nieraz wręcz przeciwstawiają się postanowieniom sądowym, powołując się przy tym na swoje stanowisko służbowe; niektórzy sądzą, że z tej racji mają prawo wymierzać sprawiedliwość sobie i innym, i uzurpują sobie władzę sądową, wykonując czynności zastrzeżone organom sądowym, jak np. zajmują mieszkania, grożąc przy tym nieraz konsekwencjami na wypadek niezastosowania się do ich żądań, przeciwstawiają się czynnościom komorników itp. Zdarzył się wypadek, że funkcjonariusz urzędu bezpieczeństwa publicznego oświadczył w kancelarii sądu, iż nie wykona tytułu wykonawczego nakazującego uiszczenie długu, gdyż władze bezpieczeństwa posiadają własne sądy, i użył gróźb na wypadek, gdyby komornik sądowy próbował wyegzekwować od niego żądaną sumę. Podobne zachowanie się jest bezprawne i stanowi przestępstwo, za które Kodeks Karny przewiduje surowe kary. W innym wypadku funkcjonariusze urzędu bezpieczeństwa publicznego i Milicji Obywatelskiej udaremnili komornikowi egzekucję dokonywaną z mocy tytułu wykonawczego sądu, gdyż zdaniem ich orzeczenie sądu było niesłuszne, przy czym zatrzymali komornika i postawili straż przy zajętych rzeczach. Działanie takie jest bezprawnym wkroczeniem w uprawnienia organów sądowych i stanowi przestępstwo nadużycia władzy zagrożone karą więzienia. W związku z powyższym wyjaśniam, co następuje: 1. W myśl obowiązującego prawa urzędnicy państwowi, a w tej liczbie funkcjonariusze służby bezpieczeństwa, w swoich sprawach prywatnych, jak mieszkanie nieurzędowe, zaciągnięte zobowiązanie prywatne, spór o własność itp., nie mają uprawnień odmiennych od reszty obywateli. 2. Funkcjonariusze służby bezpieczeństwa mogą dochodzić swoich pretensji prywatnych jedynie na drodze sądowej, występując do sądów powszechnych ze skargą 186 powodową, i pod żadnym pozorem nie mogą przysądzać sobie praw majątkowych i innych, korzystając ze swego stanowiska służbowego. 3. Funkcjonariusz służby bezpieczeństwa obowiązany jest na równi z innymi obywatelami podporządkować się prawomocnym orzeczeniom i zarządzeniom sądowym oraz czynnościom komorników dotyczącym jego spraw prywatnych, jak np. obowiązek opuszczenia mieszkania, zwrotu cudzej rzeczy ruchomej itp. 4. Pod żadnym pozorem funkcjonariusze służby bezpieczeństwa nie mają prawa mieszać się do prywatnych sporów, których rozstrzyganie należy do sądów, i nie wolno im przeszkadzać komornikom w legalnym wykonywaniu orzeczeń lub zarządzeń sądów. Okólnik niniejszy podać do wiadomości wszystkich podległych urzędów i funkcjonariuszy1. Minister bezpieczeństwa publicznego (–) Radkiewicz St[anisław] Za zgodność: kierownik Kancelarii MBP (–) Duda Janina, kpt. otrzymują: Komenda Główna MO Sztab KBW Dyr. Dep. i Kier. Sam. Jedn. Org. MBP Wydział Prawny MBP Szefowie Woj., Pow. i Miejskich UBP Ministerstwo Sprawiedliwości: a) Nadzór Prokuratorski, b) Nadzór Sądowy – do wiadomości. Źródło: AIPN, 1572/618, k. 15, druk. 1 Okólnik uchylony 7 I 1953 r. 187 Nr 49 1946 lipiec 23, Warszawa – Rozkaz nr 70 ministra bezpieczeństwa publicznego o agenturalnym rozpracowaniu podziemia oraz załącznik: instrukcja dyrektora Departamentu III MBP w tej sprawie Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 23 lipca 1946 r. Ministerstwo Ściśle tajne! Bezpieczeństwa Publicznego Nr 06158/46. Rozkaz nr 70 Władze bezpieczeństwa, Wojsko Polskie, Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Milicja Obywatelska zadały dotkliwe ciosy zbrojnemu podziemiu reakcyjnemu. Mimo to prowadzi ono nadal wzmożoną walkę przeciwko ustrojowi demokratycznemu w postaci napadów bandyckich na działaczy partii demokratycznych, urzędników państwowych, funkcjonariuszy bezpieczeństwa i MO, na żołnierzy WP i osoby cywilne, na stacje kolejowe i pociągi w ruchu. Po zwycięstwie odniesionym przez obóz demokracji w głosowaniu ludowym1 reakcyjne podziemie widzi jedno jedyne wyjście dla siebie, a jest nim wzmożenie terroru i sianie prowokacji politycznej i antysemickiej. Stosując metodę perfidnej prowokacji, podziemie nawołuje w ulotkach nawet członków PPR, jak i PPS, Wojsko Polskie, MO i KBW do walki w jednolitym froncie przeciwko Żydom i UB. W licznych wypadkach działalność band uchodzi bezkarnie. Bandy nie odczuwają w dostatecznej mierze skutecznych uderzeń organów bezpieczeństwa, a szczególnie wojska, z powodu niedostatecznej gotowości bojowej i zdolności do szybkich działań. Jest to wynikiem niewykonywania istniejących zarządzeń w tym przedmiocie, nierzadko zaś wynikiem ignorowania dyrektyw szefów wojewódzkich urzędów bezpieczeństwa publicznego. W rezultacie nieskoordynowania działań organów bezpieczeństwa publicznego, MO i wojska, wypadków tchórzostwa ze strony poszczególnych dowódców i opieszałości w wykonywaniu rozkazów oraz innych niedociągnięć w realizowaniu istniejących dyrektyw miały miejsce karygodne wypadki. 1 30 VI 1946 r. w referendum wzięło udział ok. 85% uprawnionych. Sfałszowane wyniki ogłoszono dopiero 12 VII. Fałszerstwa dokonano na najwyższych szczeblach władzy przy udziale specjalistów radzieckich. Faktyczne wyniki głosowania zob. w zbiorze dokumentów podanym do druku przez Andrzeja Paczkowskiego pt. Referendum z 30 czerwca 1946 r., Warszawa 1993. 188 Dla przykładu przytaczam: Dnia 28 kwietnia br. w okolicy wsi Brzozowo, pow. Wysokie Mazowieckie, połączone bandy „Burego”2 i „Rekina” napadły na grupę operacyjną por. Grabińskiego z 13. batalionu KBW. Wojsko rzuciło się do ucieczki, a grupa funkcjonariuszy UB i MO walczyła do ostatniego naboju. Wskutek przewagi ogniowej 18 funkcjonariuszy UB i MO dostało się w ręce bandytów, którzy w nieludzki sposób znęcali się nad nimi i wreszcie zamordowali ich. W nocy na 20 kwietnia rb. bandyci z grupy „Warszyca” w liczbie ponad 100 ludzi napadli na m. Radomsko, gdzie rozbili więzienie, do[m] UB i PPR. Stacjonujący w mieście garnizon KBW nie przedsięwziął należnych środków, w rezultacie czego bandyci zamordowali 17 osób, a wskutek nieobmyślanego i nieskoordynowanego pościgu bandyci rozbroili 252 żołnierzy. Dnia 8 lipca rb. grupa operacyjna WP w sile 70 żołnierzy, w tej liczbie 2 pracowników UB, w drodze powrotnej po dokonanej operacji wpadła w zasadzkę koło wsi Wola i nie stawiając oporu, dała się rozbroić przez bandę „Grota”. Bandyci uprowadzili funkcjonariuszy UB oraz 2 samochody WP W czerwcu rb. organy Informacji KBW aresztowały 6 oficerów i 17 szeregowych za udzielanie pomocy bandzie „Orlika”. Żołnierze ci, pełniąc służbę ochrony mostów na Wiśle, z rozkazu swych oficerów przepuszczali bandytów przez Wisłę, dostarczali im amunicji, a w czasie prowadzonej operacji ukryli ich na terenie koszar. Wykonując polecenie bandy „Orlika”, żołnierze ci zamordowali swego oficera polit[yczno]-wychowawczego ppor. Murata. Liczne są wypadki rozbrajania posterunków MO bez stawiania oporu przez milicjantów. 4 lipca rb. zbrodnicze podziemie reakcyjne spowodowało pogrom antyżydowski w Kielcach3. Fakt pogromu ani jego rozmiary nie byłyby możliwe, gdyby kierownictwo wojewódzkiego urzędu bezpieczeństwa publicznego i komenda wojewódzka MO stanęli na wysokości zadania4. Tu i dalej por. Atlas polskiego podziemia niepodległościowego… (m.in. s. 100–105). 4 VII 1946 r. łącznie zabito na miejscu lub śmiertelnie raniono co najmniej 44 Żydów. Zob. B. Szaynok, Pogrom Żydów w Kielcach 4 lipca 1946, Wrocław 1992; T. Wolsza, Rząd RP na obczyźnie wobec wydarzeń w kraju 1945–1950, Warszawa 1998, s. 239–246 (tu cały rozdział o opinii władz RP na temat pogromu). Najnowsza literatura podana jest w: Wokół pogromu kieleckiego, [t. 1], red. Ł. Kamiński, J. Żaryn, [wybór i oprac. dokumentów: J. Żurek], Warszawa 2006; Wokół pogromu kieleckiego, t. 2, red. L. Bukowski, A. Jankowski, J. Żaryn, Warszawa 2008. Por. M.J. Chodakiewicz, Po Zagładzie. Stosunki polsko-żydowskie 1944–1947, Warszawa 2008; K. Kaczmarski, Pogrom, którego nie było. Rzeszów, 11–12 czerwca 1945 r. Fakty, hipotezy, dokumenty, Rzeszów 2008; Z dziejów stosunków polsko-żydowskich w XX wieku, red. E. Czop, E. Rączy, Rzeszów 2009. 4 Por. okólnik ministra BP z 5 VII 1946 r. w związku z pogromem kieleckim; rozkaz nr 46 ministra BP z 13 VIII 1946 r. o tępieniu wystąpień antysemickich w: Wokół pogromu kieleckiego, [t. 1], s. 149, 158. Dalej zob. A. Namysło, Instrukcja MBP dla rozpracowania partii i organizacji działających w społeczeństwie żydowskim z 1946 roku, „Pamięć i Sprawiedliwość. Pismo IPN” 2004, nr 2 (6), s. 341–357. 2 3 189 Za brak natychmiastowego, skutecznego reagowania i brak przedsięwzięcia niezbędnych środków zaradczych, za lekceważenie sytuacji i brak koordynacji działań organów bezpieczeństwa publicznego i Milicji Obywatelskiej zostali aresztowani szef wojewódzkiego urzędu bezpieczeństwa publicznego mjr [Władysław] Sobczyński5, wojewódzki komendant MO, ppłk [Wiktor] Kuźnicki6 i jego z[astęp]ca mjr [Kazimierz] Gwiazdowicz7. Dotychczasowy stan walki z bandami nosił charakter wybitnie defensywny. Akcje organów bezpieczeństwa były odpowiedzią – i to nie zawsze skuteczną – na wyczyny bandyckie. Musimy przejść do szerokiej, ofensywnej walki z bandami. Należy bez przerwy prześladować, nękać, nie dając bandom ani chwili spokoju. Dla osiągnięcia realnych rezultatów należy umiejętnie i mądrze przeplatać rozpracowania agencyjne z operacjami typu wojskowego. Władysław Sobczyński (Spychaj, Józef Kaczmarczyk, Wacław Domański) (1904–1986) – z zawodu tokarz, należał do KZM (1924–1925), KPP (1925–1938), ps. „Zagończyk”, „Żonaty”, „Kłych”, więziony za działalność komunistyczną. Podczas wojny: słuchacz Aleksandryjskiej Szkoły NKWD w Smoleńsku (od IX 1940) oraz uczestnik kursu wywiadowczo-dywersyjnego NKWD w Gorkim (1941), funkcjonariusz NKWD od XI 1941 r.; członek sowieckiego oddziału partyzanckiego działającego koło Baranowicz pod dowództwem Maksima Orłowskiego (od 5 IX 1943); 28 XII 1944 r. przekazany do dyspozycji KC PPR; od V 1944 do 25 X 1944 r. w partyzantce AL w Kieleckiem, ps. „Kapitan Władek”, „Jurand”. W resorcie BP: zastępca kierownika Grupy Operacyjnej, następnie kierownik WUBP w Kielcach (22 I 1945), kierownik WUBP w Rzeszowie (4 VII 1945), szef WUBP w Kielcach (1 II 1946), po pogromie w Kielcach (4 VII 1946) przekazany do dyspozycji Departamentu Personalnego MBP (8 VII 1946), zastępca szefa Oddziału II Zarządu Informacji KBW (10 II 1947), p.o. zastępca szefa Zarządu Informacji KBW (16 VI 1947), szef Zarządu Informacji KBW i WOP (15 I 1950), przekazany do dyspozycji Departamentu Kadr MBP (29 V 1950), dyrektor Biura Paszportów Zagranicznych MBP (15 VI 1950), przekazany do dyspozycji MBP (1 I 1952), zwolniony (20 I 1952). Współautor wspomnień Życie na krawędzi. Wspomnienia żołnierzy antyhitlerowskiego wywiadu, Warszawa 1980. Zob. Twarze bezpieki w Polsce południowo-wschodniej…, s. 355. Tu i dalej Pogrom kielecki w dokumentach, oprac. B. Szaynok, Z. Wrona, „Dzieje Najnowsze” 1991, nr 3, s. 94–117. 6 Wiktor Kuźnicki (ur. 1903) – robotnik, pracował na kolei; od 1924 do 1926 r. w WP jako poborowy, następnie wyjechał do Belgii, gdzie podjął pracę w kopalni wegla. W 1929 r. z powodu działalności komunistycznej zmuszony wyjechać do Francji; należał do Komunistycznej Partii Belgii (1926– –1929), Komunistycznej Partii Francji (do 1936 r.). W l. 1936–1937 w Hiszpanii, brał udział w walkach po stronie republiki, organizował batalion im. Dąbrowskiego, dowódca batalionu. W IV 1937 r. ponownie wyjechał do Francji, następnie z Francji do ZSRR, gdzie przebywał do 1942 r. Potem pojawił się w Warszawie, nawiązał kontakt z PPR i AL, z ramienia AL skierowany w Siedleckie. Pracował w Sztabie Głównym AL aż do wybuchu powstania warszawskiego. W KG MO od jesieni 1944 r., komendant kielecko-radomskiej Komendy Wojewódzkiej MO (I 1945). Rozkazem personalnym nr 208 komendanta głównego MO z 21 II 1947 r. zwolniony z MO (skazany przez sąd na jeden rok więzienia). AIPN, 698/2000. 7 Kazimierz Gwiazdowicz (1924–1964) – służył w GL i AL (1943–1945). Po wojnie: zastępca komendanta wojewódzkiego MO w Kielcach (II 1945 – XII 1946, zwolniony z MO na własną prośbę decyzją komendanta głównego MO z 27 XII 1946), przeniesiony do rezerwy (2 V 1948), studia w Akademii Nauk Politycznych w Warszawie (1947–1949), od X 1949 r. dziennikarz w Polskim Radio w Warszawie, zmarł 10 XI 1964 r. w Laosie (delegacja służbowa Komitetu ds. Radia i Telewizji). AIPN, 2174/1006, Akta personalne MON; AIPN, Kartoteka osobowa b. funkcjonariuszy MO w Kielcach. 5 190 Praca agencyjna organów bezpieczeństwa publicznego na odcinku bandytyzmu jest ciągle niedostateczna i mimo moich niejednokrotnych wskazówek wojewódzkie urzędy bezpieczeństwa publicznego nie przeprowadziły analizy swoich dotychczasowych metod pracy, nadal stosując utarte, w dużej mierze już bezużyteczne środki walki. Taki stan rzeczy w walce z bandytyzmem dalej tolerowany być nie może. W związku z powyższym rozkazuję: §1 1. Wojewódzkim i powiatowym urzędom bezpieczeństwa publicznego – wzmocnić agencyjne rozpracowanie band, a więc: a) zaniechać stosowania jako zasady werbunku agentów spośród aresztowanych, używać wszelkich innych metod dla werbunku agentury w bandach; b) stworzyć masową sieć informacyjną obsługiwaną przez rezydentów. 2. Milicji Obywatelskiej – zawerbować po wsiach na każde 10 gospodarstw przynajmniej jednego informatora, w miastach zaś w każdym domu jednego, którzy powinni dostarczać regularnie informacji o bandytach i innych przestępcach. Informacje zasługujące na specjalną uwagę należy natychmiast przesłać do szefów urzędów bezpieczeństwa publicznego. Posterunki MO przekazują spisy informatorów do wojewódzkich komend MO. 3. Za rozszyfrowanie agenta względnie przyczynienie się do rozszyfrowania wyciągać jak najostrzejsze konsekwencje do przekazania do sądu włącznie. Metody i sposoby werbowania agentury oraz zakładania sieci agencyjnej wyjaśnia instrukcja wykonawcza do niniejszego rozkazu. §2 1. Dyrektorowi Departamentu III Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, dowódcy Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego i szefom wojewódzkich urzędów bezpieczeństwa publicznego – zaktywizować walkę z bandytyzmem, korzystając ze specjalnie opracowanych instrukcji ze szczególnym uwzględnieniem kwestii koordynacji działań z wojskiem w myśl wytycznych lipcowych wojska i UB. Dowódca KBW i dyrektor Departamentu III MBP: a) opracują i zatwierdzą plan przedsięwzięć operacyjnych przeciwko największym bandom działającym na terenie Rzeczypospolitej Polskiej; b) wydzielą odpowiednią ilość wojska i pracowników operacyjnych UB w terminie do dnia 29 bm. Kierownictwo operacjami obejmą osobiście gen. dyw. Kieniewicz i ppłk Czaplicki. 2. Szefowie wojewódzkich urzędów bezpieczeństwa publicznego opracują plany przedsięwzięć operacyjnych i przystąpią do likwidacji pozostałych band działających w ich terenie. Termin gotowości grup – 5 sierpnia rb. 191 Plany winny być przedstawione do 1 sierpnia rb. do Departamentu III Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Założeniem opracowanych przez szefów wojewódzkich urzędów bezp[ieczeństwa] publ[icznego] planów operacyjnych winno być wydzielanie stałych, zbrojnych grup operacyjno-manewrowych dla prowadzenia walki z poszczególnymi bandami. Zadaniem każdej z tych grup jest ostateczna i całkowita likwidacja bandy wyznaczonej grupie wg planu akcji. Organizację, skład osobowy i wyposażenie grup operacyjno-manewrowych wyjaśnia instrukcja wykonawcza do niniejszego rozkazu. §3 Za wszelkie przejawy tchórzostwa i niezachowania postawy żołnierskiej szefowie wojewódzkich urzędów bezpieczeństwa publicznego, wojewódzcy dowódcy wojsk bezpieczeństwa wewnętrznego i wojewódzcy komendanci MO ścigać będą z całą bezwzględnością, a w szczególności: a) za wypadki rozbrojenia przez bandy karać niezwłocznie podległych oficerów, żołnierzy oraz funkcjonariuszy i przekazywać niezwłocznie ich sprawy do Rejonowej Prokuratury Wojskowej; b) we wszystkich wypadkach zerwania operacji wojskowych ustalić winnych i przekazać ich sprawy do rejonowych prokuratorów wojskowych. Każda akcja musi być pościgiem i doprowadzić do ostatecznej likwidacji bandy. Przerwanie akcji po rozproszeniu bandy jest przestępstwem i winno być karane na równi z wypadkami wymienionymi pod p. „a” i „b”. §4 1. Śledztwo w sprawach aresztowanych bandytów kończyć w ciągu 5 dni za wyjątkiem wypadków, gdy tajemnica operacji lub operatywnego śledztwa stoją temu na przeszkodzie. Szefom wojewódzkich urzędów bezp[ieczeństwa] publ[icznego] przez podległe im urzędy i wydziały III – śledzić za biegiem rozpraw sądowych w sprawach przekazanych do wydziałów dla spraw doraźnych przy Rejonowych Sądach Wojskowych i zawiadamiać dyrektora Departamentu III Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego o każdym wyroku zapadłym w tych sprawach z podaniem swej opinii. §5 Osoby podejrzane o udzielanie jakiejkolwiek pomocy bandytom pociągać do odpowiedzialności sądowej. §6 Wzmocnić akcję odbierania broni u ludności cywilnej. O wypadkach zasądzenia za nielegalne przechowywanie lub posiadanie broni podawać do miejscowych gazet w celu wpływania na tych, którzy jeszcze nie zdali nielegalnie posiadanej broni. 192 §7 Szefom wojewódzkich urzędów bezp[ieczeństwa] publ[icznego] – uzupełnić do dnia 1 września rb. skład osobowy wydziału III do pełnej, przewidzianej etatem liczby pracowników. §8 Szefom wojewódzkich urzędów bezp[ieczeństwa] publ[icznego] – usprawnić informowanie Departamentu III Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego w formie meldunków i raportów specjalnych wydziału III w myśl mojej dyrektywy z dnia 1 VI 1945 r. Minister (–) Radkiewicz St[anisław] Za zgodność: kierownik kancelarii (–) Duda Janina, kpt. Rozkaz niniejszy otrzymują: 1. D-ca KBW gen. dyw. Kieniewicz 2. Główny Komendant MO gen. dyw. Witold 3. Dyrektor III Dep. MBP ppłk Czaplicki 4. Szefowie Wojew. i Powiat. UBP Instrukcja do rozkazu nr 70 ministra bezpieczeństwa publicznego Ściśle tajne Odnośnie § 1 Organy BP przy przeprowadzaniu werbunków agentury po linii walki z bandytyzmem nie szukają nowych metod, lecz stosują stare, ulubione metody, które już doskonale zostały rozszyfrowane przez bandy, w rezultacie czego nie możemy osiągnąć pozytywnych wyników. Jedną z najbardziej rozpowszechnionych metod jest metoda werbowania spośród zatrzymanych bandytów, zwalnianie ich bez należycie opracowanej legendy, dawanie nieumiejętnie obmyślanych zadań, przez co naraża się tych agentów na szybkie rozszyfrowanie i śmierć z rąk bandytów. Takich wypadków notujemy dużo. Bywają wypadki, że takich agentów podwerbowują bandy i zamiast pracować dla nas, agent udziela UB często informacji fałszywych, na podstawie których przeprowadza się operacje, wpada się w zasadzki i ponosi duże straty. Przykładem takim był fakt zawerbowania przez WUBP w Warszawie agenta „Przebiegłego” i wypuszczenie go ze źle obmyślaną legendą. Agent ten był szybko 193 przez bandę rozszyfrowany, potajemnie schwytany i przewerbowany. Od tego momentu rozpoczął pracę na dwie strony. Stan taki trwał dłuższy czas. Pracownik MBP, będąc w terenie, zetknął się z agentem i po rozmowie z nim powziął podejrzenie, iż pracuje na dwie strony. Chcąc go rozpracować, podwerbował pod niego drugiego agenta, który go rozpracował, po czym dostarczył pracownikowi MBP materiały kompromitujące. Z wyżej podanego przykładu jasno widać, że bandy nawet do najbardziej oddanych sobie ludzi tracą zaufanie, z chwilą gdy ci zostają zatrzymani przez organy BP. Z tych względów należy przy akcji werbunkowej stosować nowe metody werbunku, nieznane dotychczas bandom. Jedną z takich metod winno być wyszukiwanie bandytów zniechęconych, skrzywdzonych przez swych przywódców itp. i docieranie do nich poprzez osoby trzecie (jak krewnych, znajomych itd.). Należy szczegółowo rozpracować bandę, znać personalnie jej członków, ich charakter, najbliższe otoczenie, i wtedy dopiero szukać w bandzie kandydata na werbunek. Po podebraniu kandydata na werbunek rozpracować dokładnie osoby, z którymi kandydat kontaktuje się poza obrębem bandy i spośród nich wybrać kandydata dla nawiązania osobistego kontaktu z bandytą. Przez pośrednika, od którego należy przedtem wziąć zobowiązanie o milczeniu, umówić się w miejscu konspiracyjnym i tam go zawerbować. Jako przykład może posłużyć fakt zawerbowania przez pracownika MBP dowódcy jednego z oddziałów „Orlika”. Pracownik ten dowiedział się od swego informatora, iż bandyta ten po częściowym rozbiciu jego oddziału przez organy BP został ukarany „porcją kija”, po czym odebrane zostało mu dowództwo nad oddziałem, przez co był rozgoryczony i zniechęcony do swego dowódcy. Po otrzymaniu tych wiadomości pracownik nasz rozpoczął rozpracowywanie jego znajomych i krewnych i spośród nich szukał kandydata do pośrednictwa. Taki się znalazł – był nim rodzony brat, robotnik kolejowy kształcący dwoje swych dzieci w gimnazjum. Brat bandyty zgodził się pośredniczyć i po trzech dniach bandyta ów zgłosił się ze swym bratem w umówionym miejscu, gdzie został zwerbowany. Przykład świadczy o tym, że system taki jest dobry, można i należy go stosować w praktyce, nie uciekając się do aresztów. Jeżeli już zaistnieje konieczność werbunku poprzez aresztowanie, to poprzednio upatrzony kandydat musi być od razu ściśle odizolowany od swych towarzyszy, aby nie wiedzieli o jego aresztowaniu, aby sądzili, iż uszedł cało. Wówczas agent taki winien gdzieś na pobliskim terenie włączyć się do innej działającej bandy pod pozorem, że ocalał z pogromu swojej bandy. Drugą metodą werbowania agentury winno być werbowanie za pieniądze, co u nas dotychczas mało jest stosowane w praktyce. Każdy z szefów WUBP otrzymuje fundusz na cele operacyjne związane z pracą agenturalną, których często nie wykorzystuje w dostatecznej mierze. System ten należy szeroko stosować przy werbunku agentów ze środowiska chłopskiego. Wiemy, że chłop ma dużo cech drobnomieszczańskich, jak skąpstwo, 194 chęć posiadania pieniędzy itp. Należy cechy te wykorzystać. Za 1000 lub 2000 złotych, parę butów z cholewami czy też kupon na ubranie chłop zrobi dużo. Nie należy też pomijać w tym systemie werbunku z warstwy miejscowej inteligencji. Wielu z nich bowiem chętnie odda pewne cenne dla nas usługi za wynagrodzeniem pieniężnym. Fundusze na te cele ministerstwo posiada i chętnie je wydysponuje. Należy tylko umiejętnie i celowo je wydatkować. Dużym niedociągnięciem w pracy organów BP jest brak agentury wewnątrz cel więziennych. Należy posiadać agenturę, którą poprzez dobrze obmyślaną kombinację można byłoby wprowadzić do celi dla rozpracowania dowódców i członków band celem otrzymania dodatkowych materiałów o liczebności bandy, jej uzbrojeniu, miejscu przebywania itd. Oprócz tego można dla rozpracowania obiektu podwerbować kogoś z aresztowanych, lecz należy bezwzględnie przekontrolować otrzymane dane, aby w czasie śledztwa nie pójść po mylnej drodze. Szczególnie ważnym jest to podczas masowych aresztowań. Tak samo należy bezwzględnie posiadać agenturę wędrowną. Jest to sprawdzona agentura, posiadająca rozległą łączność z bandami. Taką agenturę obsługiwać muszą doświadczeni pracownicy MBP lub WUBP. Zadaniem takiej agentury będzie ustalenie miejsc postoju bandy, miejsc jej koncentracji na wyznaczonej trasie. Dla przykładu: na linii kolejowej Warszawa–Białystok czy też Warszawa– –Lublin mają miejsce częste napady na pociągi, w czasie których bandy rozbrajają, a często mordują żołnierzy oraz ludność cywilną. Na takie linie należy wysłać wędrownych agentów dla rozpracowania tych band. W tym wypadku można używać różnych kombinacji. Jedną z nich może być na przykład wysłanie agenta w mundurze wojskowym zaopatrzonego w dowody z dobrą legendą, który przy zetknięciu się z bandą zdezerteruje do niej itp. Zasyłanie agenta do bandy, sprowadzanie do celi, posyłanie na szlaki może odbywać się jedynie wg opracowanego planu zatwierdzonego przez szefa WUBP. W planie należy uwzględnić ścisłą konspirację i plany takie pisać odręcznie w jednym egzemplarzu. Dalszym sposobem w systemie pracy agenturalnej będzie tworzenie agentury informacyjno-sygnalizacyjnej. Plan zbudowania takiej sieci w miejscowościach zagrożonych oraz w miejscach możliwego pojawienia się band winien sporządzić sam szef urzędu i stale kontrolować jego wykonanie. Kopię planu przesłać do Departamentu III MBP. Do tworzenia tego rodzaju sieci należy wciągnąć ludzi różnych, jak np.: gajowych, myśliwych, robotników szosowych, dozorców, dróżników kolejowych, kontrolerów, szoferów kursujących po długich trasach, agronomów, lekarzy, właścicieli domów noclegowych, obsługę restauracji, jak i obsługę bazarów, właścicieli sklepów, obsługę parków i ogrodów przy stacjach kolejowych, właścicieli łódek i promów, różnych przewoźników oraz lojalnych chłopów w każdej wsi, pisarzy, wójtów, sołtysów i podsołtysów. 195 Szczególnie jeśli chodzi o pisarzy gminnych i sołtysów – to ludzie ci z tytułu swego stanowiska służbowego zachodzą do każdej chaty i są odwiedzani przez chłopów w sprawach urzędowych. Dlatego też wiedzą doskonale, kiedy bandy przychodzą do wioski, często pod terrorem współpracują z nimi. Tych bez wyjątku trzeba zawerbować. Rzeczą zrozumiałą jest, że tak rozległej sieci nie będą w stanie obsłużyć sami pracownicy operacyjni BP. Obsługa tej sieci winna się odbywać poprzez rezydenturę, którą dla tego celu należy bezwzględnie stworzyć. Rezydent nie może obsługiwać więcej niż 8–10 informatorów i w żadnym wypadku nie może jeden informator znać drugiego. Rezydent winien odbywać spotkania z informatorami zgodnie z planem ułożonym przez pracownika operacyjnego. Na spotkaniu rezydent otrzymuje doniesienie od informatora (pożądanym byłoby na piśmie), daje mu zadanie, a następnie wszystkie uzyskane materiały oddaje pracownikowi operacyjnemu, który ze swej strony daje odpowiednie nastawienie rezydentowi. Kandydatów na rezydentów należy szukać wśród licznie zakonspirowanych członków partii demokratycznych, których wielu znajduje się po wsiach, jak również oddanych nam pisarzy gminnych czy sołtysów. Ludzie ci z tytułu swego stanowiska mogą obsługiwać sieć informatorów bez żadnych podejrzeń ze strony bandy. Zastosowanie takiego systemu pracy wymaga od organów BP wielkiego wysiłku, ponieważ praca jest trudna i odpowiedzialna, jednak aby osiągnąć efektywne rezultaty w walce z bandytyzmem, musi być przeprowadzona. Odnośnie § 2 Wiemy, że ostatnio bandy zmieniły system walki i poczęły operować małymi grupami, dzieląc większe bandy na małe oddziałki. Dlatego też w myśl rozkazu ministra do rozpracowania i likwidacji każdej bandy grasującej na terenie Rzeczpospolitej Polskiej muszą być stworzone grupy, w skład których wchodzą: grupa operacyjna składająca się z 3 do 5 pracowników operacyjnych BP i grupy wojsk KBW, WP lub MO, liczbowo odpowiadająca bandzie. Przy sporządzaniu planów rozpracowania i likwidacji band należy brać pod uwagę zmianę taktyki w walce band i możliwie do ilości małych oddziałów bandyckich przydzielać podobne grupy operacyjne z zadaniem ich likwidacji. Plany winny być sporządzone w porozumieniu z d[owód]cą DOW w myśl wytycznych z miesiąca lipca podpisanych przez marszałka Polski [Michała] Rolę-Żymierskiego8 i ministra BP Radkiewicza. Michał Żymierski (Łyżwiński) „Rola” (1890–1989) – podczas I wojny światowej służył w Legionach Polskich (1914–1917), a następnie w WP (1918–1926); słuchacz Akademii Sztabu Generalnego w Paryżu (1921–1923); w l. 1924–1926 w Ministerstwie Spraw Wojskowych, w stopniu generała. W 1927 r. skazany i zdegradowany za nadużycia finansowe; współpracownik wywiadu sowieckiego. Naczelny dowódca AL (1944), WP (1944–1947), kierownik Resortu Obrony Narodowej PKWN (1944), minister obrony narodowej (1945–1949), marszałek Polski od 3 V 1945 r.; współodpowiedzialny za represje w wojsku; więziony w l. 1953–1955. Od XII 1956 do XII 1967 r. wiceprezes Narodowego Banku Polskiego. AIPN, 2347/15; P. Gontarczyk, Polska Partia Robotnicza. Droga do 8 196 Opracowanie planów winno odbywać się ściśle tajnie, bez udziału ludzi niepowołanych do tego, a poszczególni d[owód]cy zaznajamiani będą z planem na chwilę przed odjazdem na operację. Na czele takiej mieszanej grupy stoi pracownik BP, który jednocześnie jest odpowiedzialny za całość pracy tej grupy tak po linii rozpracowania, jak likwidacji bandy. Nie zwalnia to od współodpowiedzialności d[owód]cy wojskowego, który wspólnie z odpowiedzialnym pracownikiem BP opracowuje plan wszelkich operacji wojskowych i realizuje je. Każda z takich grup tak długo będzie działała w terenie, dokąd nie zlikwiduje całkowicie przydzielonej jej bandy. Powyższe grupy winny być usamodzielnione, zaopatrzone w niezbędne środki transportu samochodowego, proporcjonalnie jeden samochód na 20 ludzi, w środki łączności, jak motocykl lub radiostacja, w zależności od terenu, w środki ogniowe, tj. w amunicję w dostatecznej ilości, jak również w żywność ponad normę. Dowódca grupy operacyjnej winien być dostatecznie zaopatrzony w fundusz dyspozycyjny na cele agenturalne, a wszyscy pracownicy UB pracują obowiązkowo w ubraniach cywilnych. Pożądanym byłoby, aby – o ile pozwalają na to warunki – niektóre grupy wojskowe również operowały w ubraniach cywilnych. Każda z grup w myśl planu wyjeżdża w oznaczonym terminie do miejsca swego postoju, koncentruje całą istniejącą sieć agenturalno-informacyjną, organizuje nową agenturę wg instrukcji odnośnie punktu 1 i przy jej pomocy przystępuje do rozpracowania bandy, po czym d[owód]ca grupy wspólnie z d[owód]cą wojskowym opracowują plany jej likwidacji, które realizują. W wypadku, gdyby siły wojskowe, jakimi rozporządza d[owód]ca grupy, okazały się niedostateczne, obowiązany jest on zażądać od WUBP pomocy. W razie nagłej potrzeby zaś – od najbliższej jednostki, która obowiązana jest przyjść z pomocą natychmiast. Każda grupa operacyjna winna prowadzić walkę z bandą z największym napięciem ofensywnym, tzn. nie czekając na jakąś akcję ze strony bandy, szukać jej, tropić i śmiało atakować. Urządzać zasadzki i inne kombinacje, aby banda była systematycznie nękana i niszczona. W czasie operacji uwzględniać moment odcinania bandy od lasu i kłaść szczególny nacisk na całkowite okrążenie bandy. Operacje przeprowadzać nie tylko w porze nocnej, lecz i w dzień, a to w celu dezorientacji band, gdyż dotychczas bandy przywykły spotykać się z BP w nocy, a w dzień spokojnie spać po wioskach. W wypadku zetknięcia się grupy operacyjnej z bandą nie wolno w żadnym wypadku tracić z nią kontaktu, lecz prześladować aż do chwili całkowitego zniszczenia. władzy 1941–1944, Warszawa 2003, s. 315–316, 396, 410; Kierownictwo PPR i PZPR wobec wojska 1944–1956, Warszawa 2003, s. 68; B. Kopka, Żymierski Michał [w:] Encyklopedia Białych Plam, t. 18, Radom 2006, s. 313–315; http://katalog.bip.ipn.gov.pl. 197 WUBP winny udzielać grupom operacyjnym stałej pomocy przy organizowaniu należytej sieci agenturalnej w terenie oraz udzielać wszelkich materiałów dotyczących band. Pracownicy operacyjni winni stale przebywać w terenie, jak najczęściej spotykać się z agenturą i werbować nowych agentów. Nawiązywać i utrzymywać ścisły kontakt z miejscowymi posterunkami MO, które obowiązane są dzielić się wiadomościami uzyskanymi od swych informatorów z pracownikami UB. Utrzymywać kontakt z członkami partii demokrat[ycznych], z których podbierać kandydatów na rezydentów, przeważnie zaś z tych, którzy konspirują swoją przynależność partyjną – a takich w terenie jest dużo. Sąsiadujące ze sobą grupy operacyjne obowiązane są udzielać sobie nawzajem informacji dotyczących band grupy drugiej, jak również przysyłać materiały oraz oddawać agentów na kontakt grupie rozpracowującej bandę, z którą kontaktuje się dany agent. Wszelkie dane uzyskane od agentury niesprawdzonej czy też od ludności cywilnej – dokładnie skontrolować dla uniknięcia niepotrzebnego męczenia wojska, a co za tym idzie, wzbudzenia nieufności w żołnierzach do pracy wywiadowczej pracowników BP i zniechęcenia ich do przeprowadzanych operacji, co dotychczas często miało miejsce. W żadnym wypadku nie wolno żołnierzy powiadamiać o miejscu i czasie zamierzonych operacji. Odnośnie § 3 Bandy w odniesieniu do WP i KBW starają się szeptaną i pisaną propagandą w postaci ulotek, jak i przez swoją agenturę zneutralizować wrogi stosunek wojska do band. Ta wroga propaganda nierzadko okazuje się skuteczną. Bandy przy zetknięciu się z wojskiem wzywają je do poddania się, wchodzą z wojskiem w pertraktacje, w rezultacie czego żołnierzy rozbrajają, agitują, wręczają im ulotki, po czym zwalniają. Nie wolno przy zetknięciu się Wojska Polskiego, KBW czy MO z bandą prowadzić jakichkolwiek pertraktacji. Bandy należy wszelkimi sposobami niszczyć. Jeśli wypadki pertraktacji jednak zaistnieją, należy natychmiast przeprowadzić śledztwo, a winnych karać. To samo odnosi się do żołnierzy i milicjantów, którzy pozwolą się rozbroić9. Istnieje dużo wypadków rozbrajania posterunków MO przez bandy bez sprzeciwu ze strony milicjantów. W ten sposób poszczególne posterunki MO dozbrajają bandy, przez co przyczyniają się do dalszego istnienia band. Ani jeden taki wypadek nie może ujść bezkarnie. Tu i dalej zob. M. Gajdus-Ciborowska, A. Kuźmiuk, Sprawy o „szeptanki” osądzone przez Sąd Najwyższy w II instancji do 1956 r. [w:] Przestępstwa sędziów i prokuratorów…, s. 241–301. 9 198 W wypadku zerwania operacji czy to przez organy BP, czy przez WP, KBW czy MO, należy bezwzględnie pociągać winnych do odpowiedzialności. Zachodzą często wypadki, że oddziały wojska nie chcą w terenie poruszać się pieszo, tłumacząc to zmęczeniem żołnierzy. Podjeżdżają maszynami pod wieś, w której znajduje się banda. Rzecz zrozumiała, że banda wystawia czujki, które szczególnie nocną porą słyszą szum motoru na odległość kilka km i w rezultacie banda uchodzi w lasy przed pościgiem, jest to niedopuszczalne! Bandy w większości poruszają się w terenie piechotą – to samo musi czynić i grupa operacyjna. Bywają wypadki, że grupy wojskowe jadą ze śpiewem lub zachowują się hałaśliwie, co często przyczynia się do zerwania operacji. Bywają również wypadki, że grupy operacyjne nieprzygotowane są należycie do szybkiego wyruszania w teren. W momentach takich okazuje się, że motor nie pali, benzyny brak w zbiorniku lub wody w chłodnicy. Zdarza się, ze szoferzy są pijani, wyjeżdżają w teren bez skontrolowania maszyny, w rezultacie w drodze maszyny stają, trzeba benzynę pompować z beczki do zbiornika lub szukać wody do chłodnicy – tymczasem banda ucieka. Trzeba grupę operacyjną trzymać w stałym pogotowiu bojowym, by nie było wypadków opóźnień. Maszyny koniecznie muszą jechać bez świateł. Przy bezpośrednim zetknięciu się grupy operacyjnej z bandą często banda dzieli się na dwie, trzy, a nawet i więcej grup i pod przykryciem broni maszynowej grupy uchodzą każda w inną stronę. W takich wypadkach wojsko staje bezradne, nie wiedząc, co robić. Zanim namyślą się i coś postanowią – banda, wyzyskując czas, uchodzi. Otóż należy natychmiast grupę operacyjną dzielić na tyle grup, ile jest w bandzie, i każda z grupek operacyjnych ściga swoją grupę aż do całkowitego zniszczenia. W wypadku, gdy banda rozprasza się całkowicie, musi i grupa operacyjna rozproszyć się w ten sposób, aby każdy żołnierz mógł ścigać swego bandytę. W wypadku jakiejkolwiek nieudanej operacji, rozbrojenia grup lub t[emu] p[odobnego] natychmiast przeprowadzać jak najściślejsze dochodzenie, o czym należy niezwłocznie powiadomić Departament III MBP Odnośnie § 4 Przygotować aparat śledczy, by mógł podołać zadaniu, jakie ciążyć ma na nim w czasie przeprowadzanych operacji. Jak wykazuje praktyka, rzadko który z PUBP w poprzednio przeprowadzanych operacjach wykazał się dobrą pracą śledczą. Niejednokrotnie zatrzymani siedzieli po kilkanaście dni bez przesłuchania, co działo się z wielką szkodą dla pracy operacyjnej. Dlatego należy zawczasu przygotować dostateczną ilość pracowników śledczych czy też operacyjnych, którzy orientują się w prowadzeniu śledztwa. Każdy z zatrzymanych bandytów musi być natychmiast przesłuchany dla celów operacyjnych, a całkowite śledztwo winno być zakończone w ciągu dni 5. W wypadku gdy ze względów operacyjnych nie wolno aresztowanego w podanym terminie oddawać pod sąd lub ze względu na agenturalne rozpracowanie czy też z innych poważnych przyczyn termin można przedłużyć, lecz za natychmiastowym powiadomieniem szefa WUBP. Po przekazaniu sprawy danego bandyty czy też całej 199 bandy sądowi obowiązkiem każdego szefa WUBP jest wysłanie jednego ze zdolnych pracowników operacyjnych, który będzie śledził za biegiem rozprawy sądowej i komunikował o tym swemu szefowi. O każdej odbytej rozprawie sądowej i wydanym wyroku zawiadamiać natychmiast Departament III MBP, przy czym należy podać swoją opinię o słuszności czy też niesłuszności wyroku. Odnośnie § 5 Najczęściej w walce z bandytami organy bezp[ieczeństwa] publ[icznego] ograniczają się do pociągania do odpowiedzialności sądowej aktywnych bandytów występujących z bronią w ręku, pomijają natomiast osoby współpracujące z bandami, tj. tych, którzy pomagają poszczególnym bandytom czy też całym bandom przez udzielanie środków żywnościowych, noclegów i kryjówek, informują bandytów o ruchach grup operacyjnych, udzielają rad i wskazówek, ułatwiających działalność bandycką. Wyżej podanych współpracowników należy w myśl kodeksu karnego zgodnie z art. 14 i 16 dekretu z dn. 11 kwietnia [19]46 r.10 pociągać do odpowiedzialności sądowej. Wyjaśnia się, że w myśl wyżej podanych art. MKK11 za pomagających bandom uważa się tych, którzy chociaż 1 raz okazali pomoc w formie wyżej wskazanej – nie odnosi się zaś to do członków rodzin bandyckich, jak ojca, matki, brata, siostry itd. Tych wolno pociągać do odpowiedzialności wtedy, gdy udzielają pomocy swym krewnym będącym członkami więcej niż 1 raz. Ci wszyscy, którzy okazują pomoc bandom czy też poszczególnym członkom band, stanowią bazę i rezerwuar ludzki, który służy dla dopełnienia kadr bandyckich trzebionych przez organy BP, dlatego też należy w każdym wypadku aresztować takie osoby, jak najszybciej przeprowadzić śledztwo i oddawać w ręce organów sprawiedliwości. Odnośnie § 6 Ludność cywilna w terenie posiada jeszcze z czasów okupacji i odwrotu armii niemieckiej dużo ukrytej broni, która stanowi do pewnego stopnia arsenał band. Należy w porozumieniu ze starostą powiatowym zwołać odprawę wszystkich wójtów i sołtysów, wyjaśnić im, aby podali do wiadomości chłopów, że kto sam odniesie lub też przez sołtysa odda broń organom BP, uniknie kary, jaka grozi za ukrywanie broni. Taki sposób był już stosowany w pow. garwolińskim woj. warszawskiego z wynikiem pozytywnym. Wypadki znalezienia nielegalnie posiadanej broni i ukarania winnego ogłaszać w gazetach, aby tym sposobem nakłonić innych i zmusić do zdawania broni. W sprostowaniu do normatywu napisano, że winno być „13 czerwca 1946 r.” Dekret o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy państwa z 13 VI 1946 r. (na miejsce takiegoż dekretu z 16 XI 1945), obowiązujący ze zmianami do końca 1969 r. 10 11 200 Całą sieć agenturalną nastawić również na pracę w kierunku zdawania broni przez chłopów. Odnośnie § 7 Dotychczas szefowie WUBP i PUBP wychodzili z założenia, że pracownikowi wydz[iału] w[alki z] b[andytyzmem] wystarczy umieć dobrze władać automatem, dzielnie walczyć z bandą, zapominając o tym, że to wchodzi w zakres obowiązków KBW i MO czy też WP. Do wydz[iału] w[alki z] b[andytyzmem] przydzielano element przeważnie słabo rozwinięty politycznie, słabo piśmienny, mało inteligentny, nienadający się do pracy agenturalnej stanowiącej treść pracy wydz[iału] w[alki z] b[andytyzmem]. Taki stan rzeczy przyczynił się do tego, że wydz[iały] w[alki z] b[andytyzmem] reagowały na napady bandyckie w rzadkich tylko wypadkach, rozpracowując środowiska bandyckie, poszczególnych członków band itd. W związku z tym w myśl rozkazu nr 70 ministra bezpieczeństwa publicznego szefowie WUBP zobowiązani są dnia 1 IX [19]46 r. uzupełnić etaty podległych im wydziałów III ludźmi odpowiadającymi obecnym wymogom. Odnośnie § 8 Mimo rozkazu ministra BP z dn. 1 VI [19]45 r.12 i wielokrotnych upomnień ze strony Departamentu III MBP szefowie i naczelnicy wydziałów WUBP oraz szefowie PUBP dotychczas lekceważą wszystkie zarządzenia o prawidłowej i terminowej sprawozdawczości. W dalszym ciągu nie zawsze powiadamia się na czas Departament III MBP o wypadkach, napadach band, przeprowadzonych operacjach itd., co przyczynia się do tego, że MBP nie może na czas okazać niezbędnej pomocy. W myśl wspomnianych dyrektyw należy o każdym wypadku zawiadamiać MBP natychmiast telefonogramem nadanym przez „We-Cze”13 do Dep[artamentu] III, po czym nadesłać pisemny raport specjalny. Szczególnie w czasie przeprowadzania operacji Departament III MBP musi być codziennie informowany o przebiegu rozpracowania i likwidacji band. Sprawozdania dekadowe i miesięczne wydz[iałów] III muszą być opracowane wg podanych nowych wzorów. Okresy sprawozdawcze ustala się jednolicie: 1–10, 11–20, 21–30 (31) każdego miesiąca. Dyrektor Departamentu III MBP (–) Czaplicki ppłk 12 13 Zob. skan rozkazu na płycie DVD. Potoczna nazwa wydzielonej rządowej sieci telefonicznej („wysokiej częstotliwości”). 201 Za zgodność: nacz[elnik] Sekretariatu Dep[artamentu] III MBP (–) Szapiro M[atias]14, por. Źródło: AIPN, 1572/49, k. 125–133, druk. Matias Szapiro (od 1948 r. Mieczysław Matysiak; ur. 1907) – członek i aktywista młodzieżowej organizacji żydowskiej „Ha-Szomer Ha-Cair” w Warszawie (1923–1930), członek Związku Handlowców Żydowskich (lewica) w Warszawie – ps. „Mitka” (od 1931 r.); członek KPP (1932–1938), członek Komitetu Dzielnicowego KPP Warszawa Śródmieście – ps. „Jerzy” (koniec 1932 do II 1935 r.); w ZSRR od IX 1939 r., od III 1940 do V 1943 r. obywatel ZSRR, po wstąpieniu do 1. Dywizji Piechoty im. T. Kościuszki ponownie obywatelstwo polskie. W aparacie BP: kierownik Sekcji Gospodarczej Wydziału II Samodzielnego MBP (22 VIII 1945), naczelnik Sekretariatu Departamentu III MBP (16 IV 1946), do dyspozycji Departamentu Kadr MBP (6 II 1951), inspektor Gabinetu Ministra BP, p.o. zastępca dyrektora Biura Socjalnego MBP (26 II 1951), inspektor Inspektoratu Ministra BP (24 IV 1952), zwolniony (6 VIII 1954). AIPN, 0193/3273, Akta osobowe funkcjonariusza. 14 202 Nr 50 1946 lipiec 26, Warszawa – Instrukcja kierownika Wydziału Śledczego MBP o postępowaniu organów bezpieczeństwa publicznego w wypadkach śmierci osób zatrzymanych Zatwierdzam Warszawa, dn. 26 VII 1946 r. W[ice]minister bezp[ieczeństwa] publ[icznego] (–) Mietkowski płk Instrukcja o postępowaniu organów bezpieczeństwa publicznego w wypadkach śmierci osób zatrzymanych1 1. We wszystkich wypadkach śmierci osób zatrzymanych przez organa bezpieczeństwa publicznego (w czasie konwojowania, transportowania, w areszcie, przy pracy [sic!] itp.) należy niezwłocznie zawiadomić o śmierci właściwego prokuratora w celu zarządzenia oględzin lub sekcji zwłok. Czynność oględzin względnie sekcji dokonywa powołany przez prokuratora biegły lekarz przy udziale w miarę możliwości lekarza, który ostatnio leczył zmarłego. 2. Nie wolno grzebać zmarłych po zatrzymaniu przez organa bezpieczeństwa publicznego bez pisemnego zezwolenia prokuratora na pogrzebanie zwłok. 3. O śmierci osób zatrzymanych przez organa bezpieczeństwa publicznego winna zawiadomić prokuratora i uzyskać jego zezwolenie na pogrzebanie zwłok ta władza bezpieczeństwa publicznego, na której terenie działania nastąpiła śmierć. Nadto obowiązek ten ciąży na funkcjonariuszu odpowiedzialnym za nadzór nad zatrzymanym, jak np. na kierowniku aresztu, dowódcy konwoju, transportu itp., który winien zwrócić się do prokuratora za pośrednictwem swojej władzy przełożonej. 4. Właściwym do przyjęcia zawiadomienia o śmierci, zarządzenia oględzin lub sekcji zwłok i wydania zezwolenia na pogrzebanie jest prokurator Rejonowego Sądu Wojskowego, na którego terenie działania zaszła śmierć. 5. W razie niemożności szybkiego porozumienia się z prokuratorem Rejonowego Sądu Wojskowego w miejscowościach oddalonych od siedziby prokuratora należy zwrócić się do najbliższego prokuratora lub sędziego sądu powszechnego. 6. Gdyby zawiadomienie prokuratora lub sędziego sądu powszechnego również było niemożliwe, należy powołać komisję z miejscowych lekarzy oraz 2 świadków. Lekarz dokona oględzin wzgl[ędnie] sekcji zwłok i sporządzi protokół, który W. Frazik, Dowód zbrodni, czyli co zrobić z ciałem ofiary, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2004, nr 1 (1), s. 235; zob. też dokument nr 51. 1 203 podpiszą wszyscy uczestnicy, tj. lekarze, świadkowie i przedstawiciele służby bezpieczeństwa. 7. O każdym wypadku śmierci osoby zatrzymanej przez organa bezpieczeństwa publicznego należy zawiadomić w drodze służbowej Departament II Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Kierownik Wydziału Śledczego (–) J[ózef] Różański, ppłk Źródło: AIPN, 1572/ 49, k. 145, druk. 204 Nr 51 1946 lipiec 27, Warszawa – Rozkaz nr 74 wiceministra bezpieczeństwa publicznego o wprowadzeniu w życie instrukcji „o postępowaniu organów bezpieczeństwa publicznego w wypadku śmierci osób zatrzymanych” Rzeczpospolita Polska W[arsza]wa, dn. 27 VII [19]46 r. Ministerstwo Tajne! Bezpieczeństwa Publicznego Nr 06401/46 Rozkaz nr 74 o stosowaniu przez organa bezpieczeństwa publicznego obowiązujących przepisów w wypadkach śmierci osób zatrzymanych1 W celu uregulowania trybu postępowania organów bezpieczeństwa publicznego w wypadkach śmierci osób zatrzymanych rozkazuję 1. Wprowadzić w życie instrukcję „o postępowaniu organów bezpieczeństwa publicznego w wypadkach śmierci osób zatrzymanych” z dn. 26 VII 1946 r.2 2. Winnych dopuszczenia do pogrzebania zwłok zmarłych po zatrzymaniu przez organa bezpieczeństwa publicznego z pominięciem formalności przepisanych obowiązującymi ustawami oraz powołaną instrukcją ścigać z całą surowością prawa. Rozkaz niniejszy oraz instrukcję „o postępowaniu organów bezpieczeństwa publicznego w wypadkach śmierci osób zatrzymanych” z dn. 26 VII 1946 r. podać do wiadomości i ścisłego wykonania podległym urzędom i organom oraz omówić i wyjaśnić na odprawach3. W[ice]minister bezpieczeństwa publicznego (–) Mietkowski płk Za zgodność: kierownik Kancelarii MBP (–) Duda Janina, kpt. Wykonano w 400 egz. wg rozdzielnika Źródło: AIPN, 1572/49, k. 144–146, druk. W. Frazik, Dowód zbrodni…, s. 234. Dokument nr 50. 3 Rozkaz uzupełniony 30 X 1950 r. (załącznik: nowa wersja instrukcji). Uchylony 3 I 1958 r. 1 2 205 Nr 52 [1946?] sierpień 1, Warszawa – Instrukcja wiceministra bezpieczeństwa publicznego o zakresie współpracy wydziałów operatywnych z wydziałami śledczymi w UBP Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 1 sierpnia [1946 r.]1 Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 4 Instrukcja o zakresie współpracy wydziałów operatywnych z wydziałami śledczymi w UBPa Kontrola w szeregu wojewódzkich UBP wykazała, że między wydziałami operatywnymi i śledczymi WUBP nie ma odpowiedniej współpracy, wskutek czego cierpi praca operatywno-agenturalna i praca śledcza. Zdarzają się wypadki, i to dość często, że wydziały śledcze przeprowadzają realizację bez uprzedniego porozumienia się z odnośnym wydziałem operatywnym i bez skontrolowania w kartotece wydziału II aresztują agentów bądź też osoby rozpracowane przez wydziały operatywne. Wydziały śledcze, mając u siebie kompromitujące materiały uzyskane w wyniku śledztwa, nie przekazują ich do wiadomości odnośnemu wydziałowi operatywnemu bądź przekazują z dużym opóźnieniem, wskutek czego cenne nieraz materiały leżą niewykorzystane. Również wydziały operatywne, posiadając materiały uzyskane w drodze agenturalnego rozpracowania i przekazując aresztowanych do dyspozycji wydziału śledczego, nie informują tegoż wydziału o posiadanych przez nich materiałach, a często przekazują tylko protokół rewizji bez konkretnych danych, co utrudnia znacznie prowadzenie śledztwa. Wydziały operatywne po przekazaniu aresztowanych do wydziału śledczego nie interesują się dalszym tokiem śledztwa, nie pomagają agenturowo w rozpracowaniu śledztwa i nie kontrolują przez śledztwo przez agentów. Zdarzają się wypadki, że wydziały operatywne aresztują ludzi, opierając się na niedostatecznych i nieprzekontrolowanych materiałach, trzymają aresztowanych po kilka tygodni w areszcie, po czym bez żadnych konkretnych materiałów i bez Poniżej wpisane odręcznie: Szczecin. Z odręcznych adnotacji kancelaryjnych poczynionych na instrukcji i jej roboczej kopii wynika, że regulacja została wydana w sierpniu 1946 r.; również u A. Kochańskiego dokument ten datowany jest na 1 VIII 1946 r. (A. Kochański, Polska 1944–1991…, s. 160). Por. dokument nr 27. a 1 206 sankcji prokuratora przekazują do wydziału śledczego, przysparzając tym samym wydziałowi śledczemu trudności w prowadzeniu śledztwa. Wydziały śledcze i wydziały operatywne nie doceniają znaczenia wydziału II jako wydziału operatywnego i nie rejestrują osób skompromitowanych bądź rozpracowywanych przez agenturę lub śledztwo w wydziale II. Celem skorygowania pracy wydziałów operatywnych z pracą wydziału śledczego: 1. Zabrania się wydziałom operatywnym i wydziałom śledczym przeprowadzania samowolnych aresztowań, naczelnicy wydziałów operatywnych i śledczych, zamierzając przeprowadzić aresztowania osób podejrzanych, winni przedstawić szefowi UBP lub jego zastępcy posiadany przez nich materiał kompromitujący, po czym po uzyskaniu sankcji przystąpić do realizacji. W szczególnie ważnych wypadkach szef PUBP winien wziąć sankcję u szefa WUBP, a ten wyżej. 2. Wydziały operatywne na osoby podlegające aresztowaniu zestawiają informacje, gdzie ukazują na podstawie posiadanych materiałów wywrotową działalność danej osoby lub grupy, sposób prowadzenia realizacji, sposób wyprowadzania agentury i rozpracowania i inne operatywne przedsięwzięcia, po czym uzgadniają całokształt sprawy z naczelnikiem wydziału śledczego. Po uzgodnieniu i uzyskaniu sankcji szefa UBP przeprowadzają realizację. 3. Wydziały operatywne po przeprowadzonej realizacji winny niezwłocznie przekazać aresztowanych wraz z aktami do wydziału śledczego. Celem przetrzymywania aresztowanych do swojej dyspozycji ze względów operatywnych winny one przestrzegać ściśle rozkazu z dnia 28 lipca 1945 r. nr 40 p. 2, tj. uzyskać w przepisowym terminie 48 godzin sankcję prokuratora2. 4. Naczelnicy wydziałów operatywnych po przeprowadzonej realizacji i po przekazaniu aresztowanych do wydziału śledczego wyznaczą jednego referenta, który rozpracował agenturalnie daną osobę lub grupę i który winien być w ścisłym kontakcie z wydziałem śledczym. Dany referent ma prawo wglądu do akt sprawy i może być obecny przy przesłuchaniach, chyba że szczególne okoliczności sprawy nie pozwalają na to (np. podejrzany chce zeznawać tylko w obecności oficera śledczego itp.). 5. Naczelnik wydziału śledczego powinien natychmiast przy pomocy wyciągów z protokołów przesłuchań informować operatywne wydziały lub przekazywać inne kompromitujące materiały uzyskane w toku śledztwa na osoby będące na wolności dla dalszego operatywnego rozpracowania nielegalnych organizacji. 6. Naczelnik wydziału śledczego winien w pierwszym rzędzie zabezpieczyć śledztwo operatywnie i w tym celu wyznaczyć zdolnych oficerów śledczych. 7. Wydział śledczy winien zwracać szczególną uwagę na wyszukiwanie spośród aresztowanych pozostałych do jego dyspozycji odpowiednich kandydatów nadają- 2 Zob. skan dokumentu na płycie DVD. 207 cych się na werbówkę agentów danego urzędu, po czym zawiadamiać zainteresowane wydziały, które dokonują werbówkę. 8. Wydziały śledcze i wydziały operatywne po uzyskaniu kompromitujących materiałów na osoby będące na wolności, jak również osoby rozpracowywane przy pomocy agentury lub śledztwa rejestrują w kartotece II wydziału3. W[ice]minister wz. (–) Romkowski płkb Źródło: AIPN, 1572/602, k. 124–125, mps. Obok dopisek odręczny: Za zgodność, pieczątka: Kierownik kancelarii i nieczytelny podpis. Instrukcja uchylona 1 II 1955 r. b 3 208 Nr 53 1946 sierpień 31, Warszawa – Zarządzenie nr 18 ministra bezpieczeństwa publicznego w związku z prowadzoną przez Polską Partię Robotniczą od 15 sierpnia do 30 września 1946 r. akcją werbunkową kandydatów do pracy w aparacie BP Rzeczpospolita Polska Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Nr 07662/46 BPS Ściśle tajne Do szefów wojewódzkich urzędów bezpieczeństwa publicznego a w Kielcacha Zarządzenie nr 18 z dnia 31 VIII 1946 r. Komitet Centralny Polskiej Partii Robotniczej zdecydował przyjść z pomocą organom bezpieczeństwa publicznego i posłać do pracy w aparacie BP około 7 tysięcy ludzi. W celu doboru odpowiednich kadr powołano trójkę werbunkową przy KW PPR. W związku z tym zarządzam: 1. Skierować do pracy w tych trójkach: 1. kier[owników] pers[onalnych] woj[ewódzkich] UBP, 2. kier[owników] pers[onalnych] woj[wódzkich] kom[end] MO. Szefowie wojewódzkich UBP winni sami wziąć czynny udział w doborze kadr. Należy wystąpić z własną inicjatywą i wytypować spośród znanych mu ludzi odpowiednich kandydatów do aparatu BP i zaproponować KW PPR skierowanie ich do nas. 2. Okres trwania akcji werbunkowej trwa od 15 sierpnia do 30 września 1946 r. 3. Z woj[ewódzkich] kom[itetów] PPR, z aktywu partyjnego, z przemysłu czy administracji winniście otrzymać: a) 10 ludzi na stanowiska kierownicze w Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego, jak z[astęp]ców dyr[ektorów] departamentów, z[astęp]ców szefów WUBP, naczelników wydziałów i kierowników sekcji. Ludzie, którzy zakwalifikują się na te stanowiska, winni być skierowani do KC PPR. a-a Wpisane odręcznie. 209 b) 30 ludzi na poziomie naczelników wydziałów WUBP, szefów pow[iatowych] UBP, referentów wojewódzkich i powiatowych. Wnioski na zakwalifikowanych zgodnie z obowiązującymi przepisami o zatwierdzenie kierować do Biura Personalnego MBP. c) 500 ludzi do pracy w UB i MO w charakterze wartowników, strażników więziennych, milicjantów. Przy zapotrzebowaniu kadr na waszym terenie należy również uwzględnić potrzeby więziennictwa i MO. 4. W związku z realizacją werbunku należy nadsyłać do Biura Personalnego Ministerstwa BP sprawozdania za każdą dekadę (pierwsze sprawozdanie winno objąć okres od 15 VIII do 1 IX 1946 r.). Sprawozdanie z uwzględnieniem podziału na w[yżej] wym[ienione] grupy a), b), c) winno wykazać: 1. ilość skierowanych przez partię; 2. ilość przyjętych do UB i więz[iennictwa] przez was z tych skierowanych; 3. ilość przyjętych przez MO; 4. ilość skierowanych do KG PPR dla MBP. Zwraca się szczególną uwagę na terminowe i solidne sprawozdania, a to w celu umożliwienia interwencji w KC PPR. Naczelnik wydziału personalnego prowadzi listę imienną ludzi otrzymanych w akcji werbunkowej z PPR z uwzględnieniem, dokąd skierowany. 5. Szef urzędu w porozumieniu z I Sekretarzem KW PPR dopilnuje realizacji akcji werbunkowej i jest osobiście odpowiedzialny za jej wykonanie. Rozdz.: Gab. Ministra Biuro Pers. MBP Gł. Kom. MO Szefowie WUBP. Minister bezpieczeństwa publicznego odpis Warszawa, dnia 29 sierpnia 1946 r. Do Tow. ... Sekretarza Kom[itetu] Woj[ewódzkiego] PPR w... [dotyczy] kampanii werbunkowej do aparatu UB i MO. Nawiązując do instrukcji, jakie otrzymali kierownicy wydziałów personalnych woj[ewódzkich] kom[itetów] na naradzie personalnej w KG dn. 3 VIII br. w sprawie werbunku członków partii do aparatu UB i MO zawiadamiamy was, że woj[ewództwo] ... winno wydzielić: 210 1. ... tow[arzyszy] na stanowiska kierownicze w Min[isterstwie] Bezp[ieczeństwa] Publ[icznego], zastępców dyrektorów depart[amentów], naczelników wydziałów i starszych referentów. Kandydatów tych należy kierować do Wydziału Personalnego KC. 2. ... tow[arzyszy] na poziomie kierowników pow[iatowych] urzędów bezp[ieczeństwa] publ[icznego] oraz referentów wojewódzkich i powiatowych. 3. ... tow[arzyszy] do pracy w UB, MO i ochronie rządu. Odnośnie rozprowadzenia w terenie kandydatów wymienionych w punkcie 2 i 3 otrzymacie instrukcje z Min[isterstwie] Bezp[ieczeństwa] Publ[icznego]. Do pracy w UB i MO należy kierować energicznych, wypróbowanych pod względem moralnym i politycznym towarzyszy z aparatu partyjnego, gospodarczego, samorządowego, zw[iązków] zaw[odowych], Samop[omocy] Chł[opskiej] itd. Dla przeprowadzenia werbunku należy wyłonić odpowiedzialną trójkę, w skład której wejdą: 1. kierownik wydziału personalnego kom[itetu] woj[ewódzkiego] PPR 2. kierownik biura personalnego WUBP 3. kierownik biura personalnego woj[ewódzkiej] kom[endy] MO Sekretarz kom[itetu] woj[ewódzkiego] odpowiedzialny jest za wykonanie tego zadania. Okres trwania akcji od 15 sierpnia do 30 września br. Prosimy o nadsyłanie sprawozdań za każdą dekadę (pierwsze sprawozdanie winno objąć okres od 15–31 VIII [19]46 r.). Wydział Personalny KC PPR Źródło: AIPN, 1572/32, k. 43–45, mps. 211 Nr 54 1946 październik 21, Warszawa – Instrukcja pomocnika ministra bezpieczeństwa publicznego o zakazie formalnego werbunku dzieci i młodzieży poniżej lat siedemnastu Rzeczpospolita Polska Odpis Ministerstwo Warszawa, dn. 21 X 1946 r. Bezpieczeństwa Publicznego Ściśle tajne 1175/g.M.R. Instrukcja Zanotowano w szeregu województw wypadki werbowania dzieci w wieku lat 14, wzgl[ędnie] lat 181. Na terenie woj. bydgoskiego zaszedł fakt, że werbowany uczeń wygrażał się kolegom i nauczycielom. Wobec powyższych faktów ustalam: Należy bezwzględnie unikać formalnego werbunku (połączonego z podpisaniem deklaracji) wśród młodzieży poniżej lat 17. Przy tworzeniu sieci informacyjnej na poszczególnych obiektach nie zezwalam na werbowanie młodzieży poniżej lat 17. Materiał informacyjny o stosunkach panujących w szkole wzgl[ędnie] w organizacji należy otrzymać od młodzieży w tym wieku systemem innym. Wtedy gdy taki werbunek jest podyktowany specjalnymi względami operacyjnymi, w związku z jakimś konkretnym, agenturalnym rozpracowaniem. Np. werbunek członka tajnej organizacji wzgl[ędnie] werbunek informatora mającego bezpośredni dostęp do zakonspirowanej, rozpracowywanej przez was grupy. W takim wypadku należy wziąć pod uwagę rozwój umysłowy werbowanego osobnika. Instrukcja niniejsza winna być przesłana szefom PUBP. Za wykonanie niniejszej instrukcji czynię odpowiedzialnymi: dyrektorów departamentów i naczelników wydziałów MBP, szefów wojewódzkich i powiatowych urzędów bezpieczeństwa publicznego. (–) Płk Romkowski Por. J.W. Wołoszyn, Chronić i kontrolować. UB wobec środowisk i organizacji konspiracyjnych młodzieży na Lubelszczyźnie (1944–1956), Warszawa 2007, s. 87 oraz dokument nr 113, s. 423. 1 212 Za zgodność: naczelnik Sekretariatu WUBP w Warszawie (–) Kirsz R[egina]2 Źródło: AIPN, 01225/39, k. 5, mps. Regina Kirsz (ur. 1919) – należała do Związku Robotniczej Młodzieży Szkolnej; w XI 1939 r. wyjechała wraz z rodziną do Białegostoku. Od 1940 do VII 1945 r. przebywała w Taszkiencie, pracowała „na odcinku MOPR-u”, należała do Komsomołu w Uzbekistanie, pracowała dla ZPP. W VII 1945 r. otrzymała pozwolenie na powrót do kraju (rodzice i bracia zostali w Taszkiencie). W resorcie BP: maszynistka w Sekretariacie Ogólnym WUBP w Warszawie (2 X 1945), p.o. naczelnik Sekretariatu Ogólnego WUBP w Warszawie (27 V 1946), naczelnik Sekretariatu Ogólnego WUBP w Warszawie (17 X 1947), zastępca p.o. naczelnika Wydziału Ogólnego WUBP w Warszawie (5 VII 1949), naczelnik Wydziału Ogólnego (15 I 1951), starszy referent Sekcji 2 Wydziału II Biura „W” przy Departamencie IX KdsBP (30 V 1955), starszy referent Sekcji 2 Wydziału III Biura „W” przy Departamencie IX KdsBP (26 I 1956), zwolniona 10 I 1957 r. Żona Stanisława Kurlanda (w swoim życiorysie napisała, że zginął podczas powstania warszawskiego; obok tej informacji jest odręcznie wpisany znak zapytania kadrowego UB). AIPN, 0193/8517, Akta osobowe funkcjonariusza. 2 213 Nr 55 1946 październik 23, Warszawa – Projekt reorganizacji wyszkolenia w MBP „po linii departamentów operacyjnych” [Mieczysław] Rycharski1, mjr Warszawa, dnia 23 X [19]46 r. Ściśle tajne Projekt reorganizacji wyszkolenia w MBP po linii departamentów operacyjnych I. Stan obecny Obecnie wyszkolenie pracowników operacyjnych – bez względu na departament i wydział operacyjny – odbywa się w ten sposób, że pracownicy ci przechodzą bardzo ogólne przeszkolenie w Centralnej Szkole BP w Łodzi, skąd otrzymują przez Biuro Personalne przydziały do jednostek operacyjnych i po przybyciu do pracy są dopiero indywidualnie szkoleni przez niewyszkolonych fachowo przełożonych. Ponieważ dotychczas nie jest ustalony jednolity sposób fachowego szkolenia oraz ponieważ ani kierownicy referatów, ani kierownicy sekcji, ani też naczelnicy wydziałów WUBP nie są wyszkoleni fachowo jednolicie, nic więc dziwnego, że odbija się to w sposób niezmiernie dotkliwy na całym funkcjonowaniu naszego aparatu operacyjnego. Przydział pracowników operacyjnych kończących centralną szkołę odbywa się również w sposób nieodpowiadający wymogom departamentów i wydziałów operacyjnych, a to dlatego, że o przydatności nowo przydzielanych pracowników decyduje biuro personalne i jego komórki, a nie, tak jak powinno być, właściwi naczelnicy wydziałów operacyjnych MBP oraz na ich wniosek dyrektorzy departamentów operacyjnych MBP. Przykładów można przytoczyć bardzo dużo i wszystkie one z reguły przemawiają nie tylko za konieczną zmianą tego systemu, ale i za przyspieszeniem reorganizacji. Wydział Wyszkoleniowy MBP nie posiada fachowców w dziedzinie organizacji, techniki i operacji kontrwywiadu oraz wywiadu. Stąd wniosek, że nie może on w żadnym wypadku wyszkolić fachowo kadr operacyjnych na różnych stanowiskach naszego aparatu, który przez to wciąż nie może stanąć na właściwym poziomie operacyjnym. Wydział Wyszkoleniowy MBP w pracy swojej jest zupełnie oderwany od departamentów i wydziałów operacyjnych, czyli praca jego jest odwrotną do tej, jaką 1 Kierownik sekcji w Wydziale I Departamentu I MBP (1 II 1946 – 30 IX 1946), zob. wyżej, s. 169. 214 powinien on spełniać, bowiem do najbardziej podstawowych zadań tego wydziału jest [należy] sprzęgnięcie życia z teorią w takiej formie, by wynik sumaryczny dał w efekcie typ pracownika nie tylko urobionego politycznie i uświadomionego społecznie w sensie demokratycznym, ale również pierwszorzędnie przygotowanego do objęcia pracy operacyjnej bez względu na to, do jakiej jednostki operacyjnej pracownik ten zostanie przydzielony. Wydział Wyszkoleniowy MBP prowadzi szereg zagadnień wyszkoleniowych i szkoli pracowników nie tylko do wydziałów operacyjnych. Przeszkala kadry dla uzupełniania wszystkich innych departamentów i wydziałów MBP, nieoperacyjnych, i to już potwierdza konieczność zrewidowania obecnego systemu, gdyż inaczej należy szkolić kadry pracowników przewidzianych do wydziałów i departamentów nie operacyjnych, zupełnie natomiast inaczej należy podejść do zagadnienia szkolenia ściśle fachowego kadr pracowników operacyjnych przeznaczonych do wydziałów i departamentów operacyjnych, oraz już obecnie w tych wydziałach i departamentach pracujących. II. Obecne wyszkolenie przełożonych pracowników operacyjnych Poziom wyszkolenia fachowego, wiedzy fachowej, umiejętności organizacji i techniki kontrwywiadu oraz przeprowadzania prac operacyjnych w terenie przez przełożonych pracowników operacyjnych stoi na bardzo niskim, a często żadnym poziomie. Jeśli często wyżsi pracownicy MBP, podchodzący uczciwie i wnikliwie do obecnej sytuacji, widzą w niej dużo zła, to jedyną odpowiedzią na to być może: brak wyszkolenia fachowego przez tychże przełożonych. Dla analogii podaję przykład, że przed wojną w polskim kontrwywiadzie lub wywiadzie było rzeczą nie do pomyślenia, by wyższy przełożony nie znał od A do Z wszystkich zagadnień fachowej pracy. Musiał bardzo dokładnie znać całą organizację pracy, całą technikę pracy od dołu do góry i odwrotnie oraz wszystkie zasady prac operacyjnych. Jeśli się weźmie pod uwagę, że bez względu na zajmowane stanowiska przełożeni ci byli szkoleni jednakowo, to nic dziwnego, że cały aparat kontrwywiadu funkcjonował bardzo sprawnie. Idąc dalej po myśli analogii, podkreślić i specjalnie uwypuklić należy, że przecież polski kontrwywiad przed wojną pracował w warunkach normalnych i nie był obarczony tak wielkimi zadaniami i wszechstronnymi pracami bezpieczeństwa, jakie obarczają dzisiaj nasz aparat. Stąd wniosek, że czym większy ciężar i zakres pracy na nas spoczywa, tym bardziej właśnie musimy być wyszkoleni i przygotowani fachowo do tej pracy. Wyszkolenie poszczególnych naczelników wydziałów WUBP jest żadne. O jakiejkolwiek pracy kontrwywiadu, pracy planowego i fachowego zwalczania szpiegostwa obcego naczelnicy ci nie mają najmniejszego nawet wyobrażenia. Podobnie sprawa się przedstawia i z kierownikami sekcji oraz z większością kierowników referatów. A przecież ci przełożeni stanowią trzon rozkazodawczy i planowania prac, które mają paraliżować i niszczyć działalność wrogich wywiadów działających na terenie obszarów WUBP. 215 Gorzej, bo ani szefowie WUBP, ani ich zastępcy do spraw operacyjnych również nie są należycie przeszkoleni, bodaj na krótkich kursach kilkudniowych, które by otworzyły im oczy na te sprawy, o których przypuszczalnie nawet nie wiedzą. Dlatego właśnie – przy tego rodzaju podejściu do szkolenia – wyniki są bardzo słabe. Trudno przytoczyć tysiące przykładów rwania się spraw operacyjnych, psucia tych spraw, zacierania się bezcennych wiadomości, braku centralizacji operacji i informacji. Wszędzie stale się słyszy, że jest mało ludzi, „szalenie dużo” pracy itp. Cały szereg bardzo poważnych pociągnięć i doświadczeń przeprowadzonych w I Wydziale I Departamentu MBP po linii niemieckiego podziemia, na które w dniu 18 marca [19]46 r. wyraził swą zgodę pułkownik Romkowski, doprowadził do nadspodziewanych wyników. Okazało się, że przy należytym, fachowym zorganizowaniu pracy, ujęciu techniki pracy w system jednolity, przy bardzo starannym wyszkoleniu fachowym kierowników referatów po tej linii i bardzo częstych kontrolach w terenie – po kilku miesiącach pracy postawiło się tą pracę na poziomie niedużo różniącym się od poziomu przedwojennego. Dalej okazało się, że ci sami kierownicy referatów potrafią doskonale i bardzo samodzielnie pracować. Meldunki ich były w tym okresie podpisywane wyłącznie przez nich i były opracowane o całe niebo precyzyjniej i staranniej niż meldunki poprzednie, podpisywane przez szefów WUBP lub naczelników wydziałów. Próba powiodła się w całej rozciągłości i dała bardzo bogate wyniki w sensie organizacji i techniki pracy oraz całkowitej zmiany w podejściu do spraw operacyjnych, co z kolei przyczyniło się do właściwego nastawienia prac operacyjnych w terenie. Żmudna ta próba prowadzona od marca br. była na ogół akcją odosobnioną i niestety osamotnioną i tylko zawdzięczając bardzo dużemu zrozumieniu i poparciu mjr. Górskiego, mogła odnieść takie wyniki, do jakich doszła. Inne departamenty i wydziały operacyjne pracowały i pracują dotychczas bardzo różnie, a w każdym razie każda z tych jednostek pracuje inaczej. Cóż można wymagać od zwykłych pracowników operacyjnych, jeśli przełożeni nie stoją na właściwym poziomie wyszkoleniowym. Jeśli każdy z tych przełożonych pracuje według innych sposobów i systemów, jeśli system pracy w poszczególnych komórkach operacyjnych nie jest jednolity. Moim zdaniem w ten sposób może nastąpić u całego szeregu pracowników operacyjnych nie tylko zupełne zniechęcenie do pracy, ale – co gorsze – tu tkwi zalążek demoralizacji pracowników operacyjnych, z którym to zjawiskiem tak często ma się do czynienia wśród naszych kadr. System – zresztą w obecnych warunkach konieczny – zwalczania nadużyć i wszelkiego zła jest ujęty przez MBP moim zdaniem odwrotnie, to znaczy, że nie usuwa się przyczyn tego zła. Gdyby wszystkie departamenty operacyjne MBP oraz wydziały i sekcje tych departamentów w MBP zaprowadziły u siebie jednolity system, jednolitą organizację pracy oraz jednolitą technikę pracy, gdyby nastawienie na prace operacyjne, na podejście do prac operacyjnych i ich rozpracowania było jednolite, a więc wszystko 216 to razem odpowiadałoby właściwym zasadom pracy kontrwywiadu, to niewątpliwie okazałoby się, że i ludzi starczy, i nie byłoby takiego przepracowania jak obecnie. Gdyby szefowie WUBP, ich zastępcy do prac operacyjnych, naczelnicy wydziałów operacyjnych WUBP oraz kierownicy sekcji i referatów tychże wydziałów, przeszli fachowe przeszkolenie na temat organizacji pracy, techniki pracy i pracy operacyjnej, to i w WUBP nastąpiłby zupełnie inny pod tym względem porządek, i samo przez się ustałby cały chaos i rozgardiasz panujący dotychczas. Skończyłyby się wieczne narzekania szefów WUBP i naczelników wydziałów, gdyż każda komórka funkcjonowałaby sprawnie, opierając swoją pracę na pewnych zasadach, tak jak się to dzieje obecnie po linii pracy I Wydziału I Departamentu MBP. III. Wnioski reorganizacyjne I. Podzielić wyszkolenie aparatu MBP na dwie zasadnicze części: a) wyszkolenie ogólne (polityczne, wojskowe, śledztwo, szyfry, prace techniczne, prace gospodarcze itp.), b) wyszkolenie czysto operacyjne. 2. Jeśli np. ciągłość kursu wynosi 4 miesiące, to wszyscy kursanci w okresie ustalonym, np. dwumiesięcznym, przechodzą wszystkie zasady wyszkolenia ogólnego. 3. Po tym okresie wszyscy kandydaci wytypowani przez specjalną komisję MBP (operacyjną) na miejscu w szkole i przeznaczeni na zasilenie kadr w departamentach operacyjnych zostają wyeliminowani z centralnej szkoły i skierowani rozkazem wyjazdu do szkoły operacyjnej. 4. Szkoła operacyjna powinna się znajdować około Warszawy i posiadać odpowiednie warunki zakwaterowania i wyżywienia kursantów. 5. Szkoła operacyjna będzie częścią składową Wydziału Wyszkoleniowego, jednak kierunek pracy będzie samodzielny – na podstawie uzgodnienia tych prac z dyrektorami departamentów i koordynatorem ministra. 6. Do zakresu szkoły operacyjnej powinno należeć: a) Krótkie informacyjne kursy dla szefów WUBP i ich zastępców do spraw operacyjnych – dla zapoznania ich z organizacją pracy kontrwywiadu, techniką pracy oraz właściwym podejściem do prac operacyjnych w oparciu o instrukcje Dep[artamentu] I MBP, które są zatwierdzone przez MBW i stanowią podstawę tych prac. Kursy takie mogą trwać 3 dni i okres ten wystarczy na to, by szefów WUBP i ich zastępców odpowiednio przeszkolić i nastawić na właściwą pracę. Przez ukończenie tych kursów szefowie WUBP i ich zastępcy znajdą łatwiej wspólny język ze swymi naczelnikami wydziałów, którzy również te kursy ukończą. b) Minimum 14-dniowe kursy operacyjne dla naczelników wydziałów operacyjnych, postawione na takim poziomie i tak wypracowane, by po ukończeniu tych kursów naczelnicy wydziałów operacyjnych byli faktycznie przygotowani do kierowania wydziałami kontrwywiadu, by wiedzieli dokładnie, jak mają pracować. Na kursach naczelników wydziałów, niezależnie od wszystkich koniecznych tematów, zostanie bardzo szczegółowo przepracowana instrukcja nr 8 („Zasady pracy organizacyjnej, technicznej i operacyjnej naczelników wydziałów WUBP”). Na kurs ten 217 powinni być skierowani tylko ci naczelnicy wydziałów, którzy przewidziani są nadal na te stanowiska. c) 14-dniowy kurs (minimum) dla zastępców naczelników wydziałów operacyjnych WUBP na zasadach jak wyżej. d) Kurs operacyjny dla kierowników sekcji w wydziałach operacyjnych WUBP – wszechstronny, dla realnego przygotowania ich do pracy operacyjnej na ich stanowiskach. Czas trwania kursu 2–3 tygodnie minimum. e) Kurs operacyjny dla kierowników referatów wydziałów operacyjnych WUBP, według zasad jak wyżej. f) Kurs operacyjny dla gruntownego przeszkolenia kierowników sekcji w wydziałach operacyjnych MBP. Czas trwania kursu według uznania władz przełożonych. g) Kurs informacyjny dla naczelników wydziałów operacyjnych MBP. Czas trwania kursu 3 dni. Kurs ten mogą odbyć równocześnie zastępcy tychże naczelników wydziałów. h) Kurs informacyjny dla dyrektorów departamentów operacyjnych MBP dla zapoznania ich zbiorowo z organizacją pracy i techniką pracy, według której będą pracować ich wszyscy podkomendni po ich liniach pracy. i) Stałe turnusy pracowników operacyjnych z WUBP aż do całkowitego przeszkolenia fachowego tych pracowników. Czas trwania turnusu 14 dni. 7. Program szkolenia operacyjnego będzie obejmował całą dziedzinę prac kontrwywiadu, ze ścisłym dostosowaniem do obecnych warunków pracy, naszych potrzeb i bolączek i w niczym nie będzie przypominał suchego, mało życiowego programu centralnej szkoły. Program może być opracowany, o ile wyższe władze uznają projekt ten jako aktualny. 8. Tego rodzaju kursy, ściśle fachowe oraz informacyjne, przyczynią się do ujęcia w jednolity system zasad prac kontrwywiadu, bez względu na to, w jakim wydziale lub sekcji pracuje dany pracownik operacyjny. W wypadku, jeśli np. pracownik zostanie przeniesiony z linii angielskiej na linię niemiecką, to zasady i technika pracy pozostaną dla niego identyczne, zmieni się jedynie samo zagadnienie pracy. 9. Etat szkoły operacyjnej przewiduję minimalny. Jest on do ustalenia przez kompetentne czynniki. Wyszkolenie podejmuję się prowadzić osobiście, posiadając minimalną pomoc techniczną. 10. Ze swej strony uważam, że tego rodzaju podział wyszkolenia jest absolutnie konieczny i jest jedynym środkiem szybkiego przejścia na pracę wartościową. Dowodem konieczności szkoły operacyjnej jest bardzo duże zainteresowanie wśród nie tylko pracowników operacyjnych, ale i całego szeregu naczelników wydziałów operacyjnych instrukcjami fachowymi I Departamentu, którzy widząc poprawę pracy w I Wydziale I Departamentu MBP, sami się zgłaszają po instrukcje, odpisują je i wprowadzają je w życie po swojej linii. Oczywiście zależy to od inicjatywy i dobrej chęci tego lub innego naczelnika wydziału MBP, utworzenie zaś szkoły operacyjnej z miejsca przecięłoby dotychczasowy system błądzenia i nastawiłoby pracę właściwie. 218 11. Do projektu niniejszego załączam schemat szkolenia w szkole operacyjnej w MBP. (Rycharski), mjr Zał. 1 Źródło: AIPN, 1572/850, k. 23–28, mps. 219 Nr 56 1946 październik 31, Warszawa – Rozkaz nr 108 ministra bezpieczeństwa publicznego dotyczący pracy pionu ósmego MBP (komunikacja) Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 31 października 1946 r. Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 28 Nr R.R. 76/46 Rozkaz nr 108 Ostatnio zanotowano szereg wypadków samowolnego organizowania przez poszczególne urzędy bezpieczeństwa publicznego a nawet wydziały niektórych departamentów MBP pracy inwigilacyjnej odnośnie korespondencji znajdującej się w urzędach pocztowo-telegraficznych. Funkcjonariusze bezpieczeństwa publicznego, nie umiejąc odpowiednio wykorzystać istniejących podstaw prawnych, wymuszają od urzędników pocztowych wydanie poszczególnych pism. Szef WUBP w Szczecinie ppłk [Longin] Kołarz1 bez uzyskania zgody Wydziału VIII MBP zorganizował referat VIII w urzędzie w Koszalinie, naruszając przy tym elementarne zasady konspiracji. Naczelnik Wydziału I Departamentu I mjr Górski wydał okólnik do wszystkich powiatowych urzędów bezpieczeństwa publicznego na Ziemiach Odzyskanych, w którym nakazał tworzenie agentury dla inwigilacji korespondencji w celu przechwycenia ulotek niemieckich. PUBP w Ełku bez zezwolenia wydziału VIII zażądał w ostrej formie od władz pocztowych wydzielenia pokoju w urzędzie pocztowym dla cenzury korespondencji krajowej. Wydział IV WUBP w Katowicach zażądał w podobny sposób inwigilowania rozmów telefonicznych. Longin Kołarz (ur. 1918) – oficer sowiecki. W 1938 r. wstąpił do Komsomołu w Białej Cerkwi (obwód kijowski); narodowość: Polak (ojciec – Czech, matka – Polka), obywatel ZSRR; służył w ACz (1941–1942), następnie w 1. DP im. T. Kościuszki (1943–1944), uczestnik bitwy pod Lenino, absolwent kursu NKWD w Kujbyszewie. W resorcie BP: skierowany do dyspozycji WUBP w Rzeszowie (6 VIII 1944) – zastępca kierownika Wydziału Więziennictwa WUBP w Rzeszowie (16 VIII 1944), p.o. kierownik WUBP w Rzeszowie (14 I 1945), kierownik WUBP w Szczecinie/Pomorze Zachodnie (24 VII 1945), szef WUBP w Kielcach (13 II 1947), naczelnik Wydziału I Departamentu Szkolenia MBP (6 IX 1947), dyrektor Centrum Wyszkolenia MBP w Legionowie (13 II 1948), komendant CW MBP w Legionowie (30 VII 1948), zwolniony (30 VI 1952), wyjechał do ZSRR. AIPN, 0329/37, Akta osobowe funkcjonariusza, t. 1–2; Twarze bezpieki w Polsce południowo-wschodniej 1944–1990…, s. 224; Twarze szczecińskiej bezpieki…, s. 118. 1 220 Stwierdzone zostały również fakty naruszenia rozkazu nr 13 z dnia 14 II 1946 r.2 i instrukcji Wydziału VIII MBP w sprawie przechowywania i wykorzystania materiałów wydziałów VIII3. W wielu wypadkach materiały wydziału VIII, ściśle tajne, wbrew instrukcji przesyłane są w niezmienionej postaci do powiatowych urzędów bezpieczeństwa publicznego oraz komend MO, gdzie wykorzystywane są nieumiejętnie w śledztwie czy podczas przesłuchania, co powoduje ujawnienie pochodzenia danej informacji. W związku z powyższym rozkazuję: 1. ściśle przestrzegać następujących zasad: a) wzbronionym jest samowolne zajmowanie się inwigilacją korespondencji osób podejrzanych, b) organizowanie agend linii pracy wydziałów VIII dozwolone jest jedynie za zgodą i w ścisłym porozumieniu z naczelnikiem Wydziału VIII MBP. 2. Szefowi WUBP w Szczecinie ppłk. Kołarzowi – udzielić upomnienia za samowolne zorganizowanie inwigilacji korespondencji w Koszalinie. 3. Szefowie WUBP prześledzą ścisłe wykonanie rozkazu nr 13 i instrukcji o pracy wydziałów VIII. Rozkaz powyższy podać do wiadomości dyrektorów departamentów, szefów WUBP oraz naczelników operacyjnych wydziałów. Minister bezpieczeństwa publicznego (–) St[anisław] Radkiewicz [Powielono] w 28 egz. wg rozdzielnika Za zgodność: kierownik Kancelarii Głównej (Duda Janina kpt.) Źródło: AIPN, 1572/49, k. 192, mps. 2 3 Zob. dokument nr 39. Por. okólnik nr 8 dyrektora Gabinetu Ministra BP z 14 II 1946 r., skan dokumentu na płycie DVD. 221 Nr 57 1946 listopad 2, Warszawa – Rozkaz nr 109a ministra bezpieczeństwa publicznego o rozwiązaniu Głównego Urzędu Cenzury MBP Rzeczpospolita Polska Dnia 2 listopada 1946 r. Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego Egzemplarz nr 5 Nr R.R. 168/46 Rozkaz nr 109 a o rozwiązaniu Głównego Urzędu Cenzury Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego W związku z dekretem z dnia 13 września 1946 r. o zniesieniu cenzury korespondencji zagranicznej, radiotelegrafów i rozmów radiowych1. rozkazuję: 1. Rozwiązać Główny Urząd Cenzury Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego 2. Stan personalny Głównego Urzędu Cenzury zatrzymać do dyspozycji Biura Personalnego Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Za zgodność: kierownik kancelarii (–) Duda J. kpt. Źródło: AIPN, 1572/49, k. 214, mps. DzU 1946 nr 54, poz. 303. 1 222 Minister bezpieczeństwa publicznego (–) St[anisław] Radkiewicz Nr 58 1946 listopad 24, Warszawa – Ogólne wytyczne ministrów bezpieczeństwa publicznego i obrony narodowej dla wojewódzkich komitetów bezpieczeństwa w sprawie ochrony wyborów do Sejmu Ustawodawczego Ściśle tajne Warszawa, dn. 24 listopada 1946 r. Ogólne wytyczne dla woj[ewódzkich] komitetów bezpieczeństwa w sprawie ochrony wyborów1 Celem zabezpieczenia należytej ochrony wyborów kierownictwo akcją zabezpieczenia prowadzą w skali wojewódzkiej komitety wojewódzkie bezpieczeństwa2. Wojewódzkie komitety bezpieczeństwa wyznaczą dla okręgów: Okręgowy sztab ochrony wyborów, a dla powiatów powiatowy sztab ochrony wyborów. Każdy poszczególny sztab okręgowy, jak i sztab powiatowy składa się z trzech ludzi. Skład sztabu okręgowego: 1. Jeden przedstawiciel wydziału III WUBP 2. Jeden przedstawiciel woj[ewódzkiej] kom[endy] MO 3. Jeden przedstawiciel DOW lub WBW. Skład sztabu powiatowego: 1. Szef PUBP lub jego zastępca „O zadaniach UB w przygotowaniu wyborów, między innymi w zakresie zwalczania opozycji politycznej i kształtowania komisji, mówiono 19 XI 1946 r. podczas odprawy szefów WUBP w MBP. Wyłuszczył je, a raczej przypomniał, Michał Drzewiecki, wówczas zastępca naczelnika Wydziału I w Departamencie V MBP. Dążeniem wręcz strategicznym władz bezpieczeństwa miało być między innymi zwerbowanie możliwie do 100% członków komisji wyborczych, kontrola powstawania list kandydatów na posłów i pozbawienie prawa głosu do 5 % wyborców, zwłaszcza z szeregów opozycji politycznej” (C. Osękowski, Wybory do sejmu z 19 stycznia 1947 roku w Polsce, Poznań 2000, s. 66; por. Aparat bezpieczeństwa w latach 1944–1956, cz. I, s. 75–76). 2 Por. wytyczne Państwowej Komisji Bezpieczeństwa dla wojewódzkich komitetów bezpieczeństwa do walki z bandytyzmem z 20 XI 1946 r. podpisane przez ministrów bezpieczeństwa publicznego i obrony narodowej w: C. Osękowski, Wybory do sejmu…, s. 189–192. Od 5 III 1946 r. działał Państwowy Komitet Bezpieczeństwa (zwany też Państwową Komisją Bezpieczeństwa) kierujący operacyjnie walką ze zbrojnym podziemiem niepodległościowym. Jego przewodniczącym był naczelny dowódca WP – minister ON. 1 223 2. Komendant pow[iatowy] MO lub jego zastępca 3. Najstarszy rangą oficer, dowódca jednostki WP lub KBW stacjonującej w danym powiecie. Wojewódzkie komitety bezpieczeństwa wyznaczą spośród członków okręgowych i powiatowych sztabów ochrony wyborów szefów tychże sztabów. Okręgowy sztab ochrony wyborów podlega woj[ewódzkiemu] komitetowi bezpieczeństwa i jest odpowiedzialny za stan bezpieczeństwa w danym okręgu wyborczym. Powiatowy sztab ochrony wyborów podlega okręgowemu sztabowi ochrony wyborów i odpowiada za stan bezpieczeństwa w danym powiecie. Powiatowemu sztabowi ochrony wyborów podlegają wszystkie grupy ochronne wyznaczone dla ochrony obwodów wyborczych w danym powiecie. Ochrona obwodów wyborczych odbywać się będzie w dwóch turach: 1. Od dnia 15 grudnia do dnia 24 grudnia br. włącznie. 2. Od dnia 3 stycznia do dnia 21 stycznia 1947 r. włącznie. Wojewódzkie komitety bezpieczeństwa według przesłanych planów podziału sił dla ochrony wyborów rozstawią grupy ochronne na podstawie następujących wskazówek: Dla ochrony obwodów komisji wyborczych należy wykorzystać przede wszystkim miejscowe siły MO i ORMO, tzn. gminne MO i gromadzkie ORMO3. W miejscowościach zagrożonych do grup ochronnych składających się z MO i ORMO należy dodawać grupy wojskowe. Do każdej grupy ochronnej musi być przydzielony jeden funkcjonariusz UB, któremu w sprawach operacyjnych podlega grupa ochronna. W pierwszym etapie ochrony wyborów przy woj[ewódzkich] komitetach bezpieczeństwa muszą być wydzielone rezerwy zawsze gotowe do akcji, liczące nie mniej niż 100 ludzi. W drugim etapie ochrony wyborów muszą być wydzielone rezerwy z KBW lub WP przy okręgowych i powiatowych sztabach, zawsze gotowe do akcji, w składzie od 25 do 125 ludzi, w zależności od stopnia zagrożenia danej miejscowości. Obowiązki i zadania okręgowych i powiatowych sztabów oraz grup ochronnych określają instrukcje wydane w tym przedmiocie przez Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego w czasie przed referendum ludowym w m[iesiącu] czerwcu br. Grupy ochronne, sztaby powiatowe i okręgowe muszą wykonywać zlecenia powiatowych i okręgowych komitetów wyborczych w zakresie ogólnych potrzeb i zadań stawianych przez te komitety. Wojewódzkie komitety bezpieczeństwa do dnia 5 grudnia opracują dokładnie swoje plany zabezpieczenia wyborów, podając personalne składy sztabów powiatowych i okręgowych. 3 Zob. (krytycznie) J. Pytel, Ochotnicza Rezerwa Milicji Obywatelskiej (1946–1989), Warszawa 2009. 224 Szefowie poszczególnych WUBP kopie tych planów prześlą w tym terminie na ręce dyrektora Departamentu III MBP. Minister bezpieczeństwa publicznego (–) Radkiewicz gen. bryg. Naczelny dowódca WP i minister obrony narodowej (–) Michał Żymierski Marszałek Polski Źródło: AIPN, 1572/725, k. 1–2, mps. 225 Nr 59 1946 grudzień 9, Warszawa – Instrukcja dyrektora Gabinetu Ministra BP dotycząca poddania kontroli UBP drukarń przed wyborami do sejmu Rzeczpospolita Polska Ściśle tajne Ministerstwo Egz. nr 17 Bezpieczeństwa Publicznego Warszawa, dnia 9 XII 1946 r. Nr RR 193/46 Do dyrektora Departamentu III MBP w miejscu Instrukcja Obecny okres przedwyborczy wymaga specjalnej czujności w odniesieniu do wszelkiego rodzaju zakładów drukarskich państwowych czy prywatnych oraz drobnych wytwórni prowizorycznych urządzeń drukarskich. Ukazują się nielegalne wydawnictwa tak w formie powieleń maszynopisów, jak w formie rożnego rodzaju plakatów, oraz wydawnictwa dość poważnej objętości o treści nielegalnej oprawne w drukowane okładki (z tytułami legalnych wydawnictw, jak np.: Państwowego Instytutu Wydawniczego i inne). W związku z powyższym na rozkaz ministra bezpieczeństwa publicznego poleca się szefom WUBP: 1. Przeprowadzić dokładną ewidencję wszystkich istniejących na danym terenie zakładów drukarskich w porozumieniu z miejscowymi urzędami kontroli prasy. 2. Zaktualizować wszystkie dotychczas otrzymane z urzędów kontroli prasy wzory czcionek drukarskich (urzędy kontroli prasy posiadają na składzie wzory czcionek wszystkich drukarni). 3. Nasadzić w drukarniach masową agenturę i nawiązać ścisły kontakt z informatorami dotychczas tam obsługiwanymi. 4. Mieć na szczególnej uwadze wszystkie zakłady drukarskie znajdujące się na danym terenie. Ustalić drogą agenturalną, czy i gdzie istnieją urządzenia drukarskie poza oficjalnie zarejestrowanymi, i takowe zlikwidować. Szczególną uwagę zwrócić na zupełnie drobne (chałupnicze) zakłady drukarskie wykonywujące przeważnie druki tzw. akcydensowe, to znaczy bilety wizytowe, ogłoszenia, ulotki reklamowe itp. (Zakłady takie prowadzi u siebie w domu wielu zecerów, zatrudniając przy tym swoją rodzinę i zaopatrując się w czcionki itp. materiał drogą kradzieży w drukarni, w której pracują). 5. Nastawić się na wytropienie i skonfiskowanie wszystkich zakonspirowanych urządzeń zajmujących się drukowaniem literatury nielegalnej. 226 6. Wezwać i ostrzec o odpowiedzialności, jaka na nich ciąży, właścicieli i kierowników drukarni w wypadku wykrycia nielegalnych druków oraz przestrzec posiadaczy hektografów, co do lojalności których istnieją wątpliwości. 7. Przeprowadzać częste kontrole zakładów drukarskich, interesując się klientelą oraz osobami nabywającymi wszelkie nadwyżki papieru, ścinki itp. Wobec tego, że handel papierem drukarskim jest wzbroniony, zabezpieczyć do dnia 20 I [19]47 r. wszelkie zapasy tego papieru znalezione u jakichkolwiek osób prywatnych. Niezależnie od tego w wypadku wykrycia papieru drukowego nielegalnego pochodzenia oddawać sprawę do Komisji Specjalnej [do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym], dopilnowując, by papier został bezwzględnie skonfiskowany. 8. Postarać się drogą agenturalną o wzory czcionek maszyn do pisania znajdujących się w lokalach podejrzanych względnie u osób podejrzanych. 9. Zlecić wydziałom VIII ujawnienie i przechwycenie nielegalnych druków przesyłanych do urzędów i osób prywatnych (metoda często stosowana). 10. O wszelkich przejawach nielegalności druków meldować natychmiast dyrektorowi Departamentu V MBP. W związku z wydaniem niniejszej instrukcji wycofuje się instrukcję III Dep[artamentu] z dnia 13 XI 1946 r. Dyrektor Gabinetu Ministra MBP (–) Andrzejewski ppłk Odbito w 24 egzemplarzach Egz. nr 1 minister egz. od 2–16 szefom WUBP „ „ 17–22 Dyr. Dep. III, IV, V i Dyr. Gab. Ministra „ „ 23 Sekret. Główny MBP „ „ 24 Sztab Wyborczy ob. [Michał] Drzewiecki1 Michał Drzewiecki (Maurycy Aron Holzer) (ur. 1912) – członek KZMP (1928–1931), w życiorysie podał, że był wielokrotnie aresztowany i więziony za działalność komunistyczną, bezrobotny, w 1937 r. pracował dorywczo jako fotograf uliczny, akwizytor. Po wybuchu wojny wyjechał do Lwowa, gdzie pracował w fabryce mebli medycznych i służył w organach milicji ZSRR, w IV 1941 r. zmobilizowany do ACz, z którą po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej ewakuowany w głąb Związku Radzieckiego – służył w batalionie saperów przy budowie mostów i dróg; na przełomie 1943– 1944 r. w szkole oficerów politycznych w Moskwie, w IV 1944 r. przerzucony wraz grupą na tyły niemieckie w okolicy Lidy na Białorusi w celu zorganizowania oddziału partyzanckiego. W VIII 1944 r. został starostą w powiecie Bielsk Podlaski, a następnie w I 1945 r. skierowany do Krakowa, gdzie do 15 VIII 1946 r. pełnił funkcję I sekretarza KM PPR. W resorcie BP: zastępca naczelnika Wydziału I Departamentu V MBP (26 VIII 1946), inspektor Wydziału I Departamentu V MBP (31 XII 1946), naczelnik Wydziału VI Departamentu V MBP (2 VII 1948), naczelnik Wydziału III Departamentu V MBP (3 III 1950), dyrektor Gabinetu Ministra BP ((14 VIII 1951), dyrektor Gabinetu Przewodniczącego Komitetu ds. BP (12 IV 1955), dyrektor Biura „B” KdsBP (29 VI 1956), dyrektor Biura „B” MSW 1 227 Źródło: AIPN, 1572/652, k. 4, mps. (1 XII 1956), zwolniony ze służby w MO (28 XII 1963). W 1971 r. wyjechał do Szwecji (w Aparacie bezpieczeństwa błędnie podano datę roczną wyjazdu – 1973), zmienił tam nazwisko na Drevenberg, aby w końcu powrócić do swojego pierwotnego: Holzer. AIPN, 0604/195, Akta osobowe funkcjonariusza; AIPN, 1368/2610, Akta osobowe cudzoziemca; AIPN, 01208/633; Aparat bezpieczeństwa w Polsce…, t. 1, s. 91; http://katalog.bip.ipn.gov.pl. 228 Nr 60 1946 grudzień 11, Warszawa – Pismo okólne dyrektora Gabinetu Ministra BP w sprawie „propagandowego naświetlenia” „jawnych procesów przywódców i członków band i organizacji reakcyjnych” Rzeczpospolita Polska Dnia 11 grudnia 1946 r. Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Ściśle tajne Nr RR 196/46 Do szefów wojewódzkich urzędów bezpieczeństwa publicznego Pismo okólne W okresie ostatnich miesięcy odbył się w terenie szereg jawnych procesów przywódców i członków band i organizacji reakcyjnych1. Urządzone w terenie jawne rozprawy w dużej mierze nie spełniły swego zadania na odcinku uświadomienia miejscowego społeczeństwa o zbrodniczej i zdradzieckiej (szpiegostwo) działalności reakcji2. Procesy te bowiem nie znalazły odpowiedniego naświetlenia w miejscowej prasie i nie odbiły się właściwym echem w społeczeństwie. W większości wypadków zadawala się umieszczeniem krótkiego i suchego streszczenia przebiegu procesu i po kilku dniach donosi o skazaniu na karę śmierci lub długoletnie wiezienie, bez wspomnienia nawet o szkodliwej dla społeczeństwa działalności skazanych. „2 sierpnia 1946 r. rozpoczął się w Warszawie pierwszy pokazowy proces polityczny Jerzego Kozarzewskiego «Konrada» i kolegów oskarżonych o szpiegostwo (organizowanie nielegalnych dróg przerzutu do Regensburga). Oskarżeni skazani zostali na śmierć, lecz dzięki wstawiennictwu Juliana Tuwima u Bolesława Bieruta zmieniono im ten wyrok na karę długoletniego więzienia. W sentencji wyroku sąd mógł jeszcze wówczas stwierdzić, że «oskarżony działał bez żadnej korzyści osobistej, z czystych pobudek ideowych»”, Kartki z PRL. Ludzie, fakty, wydarzenia, t. 1: 1944–1970, red. W. Władyka, Warszawa 2005, s. 80. Z kolei w dniach 23 XI – 11 XII 1946 r. odbył się „proces Komendy Głównej NSZ i «Organizacji Polskiej»: Piotra Abakanowicza, Michała Pobochy, Tomasza Wolframa, Aleksandra Świszcza, Stanisława Salskiego, Stefanii Broniewskiej (żony przebywającego od 1945 r. za granicą głównego komendanta NSZ) i i in. Wyroki śmierci” (M. Fik, Kultura polska po Jałcie. Kronika lat 1944–1981, t. 1, Warszawa 1991, s. 79). 2 Zob. Informator o osobach skazanych za szpiegostwo w latach 1944–1984, Lublin 1994 (reprint wydawnictwa tajnego Biura „C” MSW z 1984 r.); wstęp merytoryczny od wydawcy napisał Henryk Pająk; wg jego wyliczeń, opartych, jak sam zaznacza, na materiałach MSW, za działalność szpiegowską uwięziono w l. 1944–1956 ok. 1800 osób (między 1944 a 1988 r. sądy Polski Ludowej skazały 2157 osób za szpiegostwo). Wykonano 120 wyroków śmierci (wraz z nieuwzględnionymi w spisie oficerami WP liczba ta zbliża się do 150). Przedstawione liczby należy traktować jedynie jako szacunki; komentarz zob. P. Pleskot, „Tarcza partii i narodu”…, s. 411–412. 1 229 W związku z powyższym i z rozkazu ministra [BP] polecam: szefom wojewódzkich urzędów bezpieczeństwa publicznego, co następuje: 1. W porozumieniu z szefem Rejonowego Sądu Wojskowego, Urzędem Informacji i Propagandy, partiami demokratycznymi, Komisją Związków Zawodowych i Związkiem Samopomocy Chłopskiej opracować plany propagandowego wykorzystania jawnych rozpraw sądowych. W akcji tej mogą być wykorzystane następujące metody, stosowane zależnie od warunków miejscowych: a) zaznajomienia przedstawicieli prasy w przeddzień rozprawy z istotnymi momentami politycznymi procesu; b) wskazywanie prasie w toku procesu na zbrodnicze i zdradzieckie oblicza przywódców reakcyjnego podziemia i jego członków oraz zgniliznę moralną panującą w tym środowisku, co powinno znaleźć odbicie w sprawozdaniach prasowych; c) urządzenie procesu w dużej sali i zaproszenie na rozprawę aktywistów partii politycznych, organizacji młodzieżowych, związków zawodowych i Samopomocy Chłopskiej; d) wskazywanie partiom politycznym na celowość urządzania wieców sprawozdawczych z procesu we większych zakładach pracy i w terenie, gdzie działali skazani; e) nagrywanie na płyty zeznań oskarżonych względnie świadków szczególnie kompromitujących reakcję i podawanie ich przez radio; 2. Dekadowe raporty do ministra uzupełnić punktem w sprawozdaniach z przebiegu procesów w terenie ze szczególnym uwzględnieniem echa procesu wśród miejscowego społeczeństwa oraz załączyć wycinki sprawozdań miejscowej prasy o przebiegu procesu3. Dyrektor Gabinetu Ministra Źródło: AIPN, 1572/671, k. 20–21, mps. 3 Pismo okólne uchylone 1 II 1955 r. 230 Rok 1947 (nr 61–66) 231 232 Nr 61 1947 styczeń 29, Warszawa – Pismo okólne wiceministra bezpieczeństwa publicznego do szefów WUBP dotyczące redukcji zatrudnienia: „etatów organów służby bezpieczeństwa, tj. UBP, MO, KBW i więziennictwa” po wyborach do Sejmu Ustawodawczego Rzeczpospolita Polska Dnia 29 stycznia 1947 r.1 Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Nr aAF-82/47a Do szefów wojewódzkich urzędów bezpieczeństwa publicznego Pismo okólneb b W związku z ogólną sytuacją w kraju powstałą w wyniku zwycięstwa bloku demokratycznego2 oraz przewidywaną stabilizacją stosunków i dalszym procesem rozkładu sił podziemia i wrogiej legalnej opozycji zarysowała się konieczność Numer wpisany odręcznie. Wpisane odręcznie. 1 Por. tu i dalej Biuletyny Informacyjne Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego 1947, t. 1, Warszawa 1993 oraz AIPN, 0447/124, „Zeszyty Historyczne [ASW]” 1987, t. 7. 2 22 I 1947 r. ogłoszono oficjalne wyniki wyborów; na PSL Stanisława Mikołajczyka głosowało 10,8% wyborców, co dawało PSL 28 miejsc w sejmie, podczas gdy Blok Stronnictw Demokratycznych, zdominowany przez komunistów, uzyskał 394 mandaty. PSL oprotestowało wyniki wyborów, słusznie twierdząc, że zostały one w większości przypadków sfałszowane przez władze (zob. m.in. S. Stępka, Protest wyborczy Franciszka Kamińskiego, „Rocznik Historyczny Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego” 2000, nr 16, s. 223–227). O ile w referendum z 30 VI 1946 r. dokonano fałszerstwa na poziomie centralnym, o tyle wyniki wyborów fałszowano na szczeblach komisji. Zob. więcej: Dokumenty fałszerstw wyborczych w Polsce w roku 1947, oprac. M. Adamczyk, J. Gmitruk, t. 1, Warszawa 2000, t. 2, Warszawa 2002; Kampania wyborcza i wybory do Sejmu Ustawodawczego 19 stycznia 1947 r., oprac. J. Wrona, Warszawa 1999; Koniec jałtańskich złudzeń. Sfałszowane wybory – 19 I 1947, red. M. Wenklar, Kraków 2007; M. Korkuć, Wybory 1947 – mit założycielski komunizmu, „Biuletyn IPN” 2007, nr 1–2 (72–73), s. 106–115; C. Osękowski, Wybory do sejmu…; Pamiętny rok 1947, red. M.E. Ożóg, Rzeszów 2001, s. 11–160; M. Skoczylas, Wybory do Sejmu Ustawodawczego z 19 stycznia 1947 r. w świetle skarg ludności, Warszawa 2003; Wybory do Sejmu Ustawodawczego z dnia 19 stycznia 1947 roku. Wybór dokumentów, oprac. T. Kisielewski, T. Kuczur, M. Strzelecki, Bydgoszcz 2006; Wybory do sejmu z 19 stycznia 1947 roku w województwie poznańskim. Wybór źródeł, oprac. P. Orzechowski i inni, Poznań 2010. Por. Z. Nawrocki, J. Borowiec, Rzeszowski aparat bezpieczeństwa w kampanii wyborczej do Sejmu Ustawodawczego w 1947 r. Metody fałszowania wyników, „Studia Rzeszowskie” 1997, t. 4, s. 15–34; G. Ostasz, UB kontra PSL w 1947 r. Rzeszowska instrukcja specjalna, „Zeszyty Historyczne” 2001, z. 136, s. 109–116. a–a b–b 233 dokonania zmian natury organizacyjnej i skrócenia etatów organów służby bezpieczeństwa, tj. UBP, MO, KBW i więziennictwa. Konieczność tych korektyw zbiega się z koniecznością przeprowadzenia daleko idących oszczędności w całym aparacie bezpieczeństwa, uwarunkowanych wielkimi inwestycjami przeprowadzanymi w kraju w związku z odbudową i związanymi z nią trudnościami gospodarczymi oraz przejściem od dnia 1 stycznia br. na zaopatrywanie według cen rynkowych. Zostało postanowione, aby w ciągu najbliższego tygodnia, maksimum 15–20 dni, przejrzeć etaty MBP, WUBP, PUBP, MO na wszystkich szczeblach, KBW i więziennictwa. Rewizja etatów będzie przeprowadzona w następujących kierunkach: 1. likwidacja nadmiernie rozrośniętego aparatu gospodarczego przy jednoczesnym scaleniu aparatów gospodarczych UBP, MO i KBW; 2. poważna redukcja aparatu technicznego, pomocniczego itp. z pozostawieniem tylko minimum istotnie koniecznego; 3. likwidacja zbytecznych ogniw lub ekspozytur, które nie usprawiedliwiły swego istnienia, np. referenci gminni itp. Nowe etaty będą opracowane jako typowe w zasadniczych 3–4 grupach, np.: powiat zagrożony, powiat słabo zagrożony, powiat spokojny, z uwzględnieniem specyfiki na powiat rolniczy, powiat przemysłowy i powiat o przewadze zagadnień politycznych. Na podstawie tych typowych etatów szefowie WUBP przy czynnym udziale szefów p[owiatowych] UBP opracują dla każdego powiatu zróżniczkowany etat, który będzie zatwierdzony przez ministerstwo. W związku z powyższym szefowie WUBP winni w dniu 3 lutego przywieźć ze sobą do ministerstwa dane już znajdujące się w ich dyspozycji, które służyć będą jako podstawa do wymiany zdań na odprawie, oraz przystąpić do opracowania wespół z najbardziej zorientowanymi pracownikami WUBP i PUBP dokładnych danych zawierających kartę geografii ekonomiczno-politycznej województwa i każdego powiatu z osobna. Karta ta winna zawierać dane: 1. Powierzchnia województwa, ludność, ilość powiatów z wymienieniem nazw, ilość miast wydzielonych z wymienieniem nazw, charakterystyka zagadnień przemysłu, rolnictwa, węzłów i linii kolejowych, stanu bezpieczeństwa, zagadnień bandytyzmu z charakterystyką band działających w terenie, zagadnienie nielegalnych, podziemnych organizacji i ich charakterystykę, zagadnienie legalnej opozycji, kleru3, uniwersytetów, narodowościowe itd. itp. 2. Tak samo opracowane powiaty, każdy z osobna z wymienieniem gmin w powiecie i charakterystykę tych gmin. 3 J. Żaryn, „Ofensywa kleru a nasze zadania…, 1947” (Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego wobec Kościoła w Polsce), „Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu” 1993, t. 36, s. 98–126. 234 Przy opracowaniu tego materiału korzystać z bogatego doświadczenia okresu kampanii wyborczej zawartego w teczkach obiektowych obwodów. Wymienione dane wraz z kartą geograficzną winny być przedstawione w ministerstwie do dnia 15 lutego br. 3 egz. TF/EG W[ice]minister Źródło: AIPN, 1572/672, k. 16–17, mps. 235 Nr 62 1947 luty 14, Warszawa – Pismo okólne dyrektora Gabinetu Ministra BP dotyczące wydawania przez UBP sprzecznych opinii o jednej i tej samej osobie Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 14 lutego 1947 r. Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 44 D – 191 W – 192 Nr AF-175/47 Pismo okólne Zdarzają się wypadki, że UBP powiatowe i wojewódzkie wydają zapytującym o to urzędom dwie krańcowo sprzeczne opinie o jednej i tej samej osobie. Jako przykład podaję opinie wydane z terenu WUBP Olsztyn. I opinia: ...pracuje na tym stanowisku 11-ty miesiąc, cieszy się dobrą opinią wśród pracowników PKP. Jest on cichym, spokojnym obywatelem, członkiem PPR. Dobrze ustosunkowany do rządu obecnego, z pracy swej wywiązuje się b. dobrze. II opinia: ...zapatrywań reakcyjnych, do obecnego rządu ustosunkowany źle. Opinię ma złą, gdyż ma pociąg do alkoholu. Późno wraca do domu w stanie nietrzeźwym. Stosunki koleżeńskie utrzymuje z ludźmi o zapatrywaniach reakcyjnych. Wydawanie tak sprzecznych opinii kompromituje organa bezpieczeństwa publicznego, a nadto dowodzi nieskoordynowania prac w UBP i wskazuje na to, że funkcjonariusze przeprowadzający wywiady zadawalają się danymi otrzymanymi nieraz od przygodnych osób, nie docierają zaś do wiarygodnego i miarodajnego źródła. Proszę o podanie powyższego do wiadomości podległych organów i pouczenie ich o obowiązku skrupulatnego przeprowadzania wywiadów w celu otrzymywania prawdziwych i dokładnych wiadomości przed wysyłaniem opinii do zainteresowanych urzędów. Jednocześnie proszę zwrócić uwagę na obowiązek sporządzenia opinii w formie i w wypadkach wskazanych w okólniku MBP nr 36 z dnia 29 czerwca 1946 r.3 Numer porządkowy regulacji wydanej w danym roku bieżącym przeznaczonej dla departamentów MBP, stąd na początku litera „D”. Dziękuję Antoniemu Zielińskiemu za zwrócenie uwagi na ten element krytyki zewnętrznej źródła. 2 Numer porządkowy regulacji wydanej w danym roku bieżącym przeznaczonej dla wojewódzkich UBP, stąd na początku litera „W”. 3 Zob. skan dokumentu na płycie DVD. 1 236 Dyrektor Gabinetu Ministra (–) Andrzejewski, ppłk Za zgodność: kier[ownik] Kancelarii MBP ([Feliks] Piskorski4) otrzymują: Kier. Sam. Jedn. MBP Szefowie WUBP Źródło: AIPN, 1572/672, k. 21, mps. Feliks Piskorski (ur. 1908) – goniec Sekretariatu MBP (1945), pracownik biurowy MBP (28 II 1945), referent Referatu Kontroli Wykonania Gabinetu Ministra BP (25 X 1945), referent Sekretariatu Ogólnego Gabinetu Ministra BP (13 V 1946), p.o. kierownik kancelarii Gabinetu Ministra BP (11 II 1947), oficer dyżurny Gabinetu Ministra BP (19 IV 1949), referent p.o. kierownika Kancelarii MBP (19 II 1949). Zwolniony dyscyplinarnie 31 V 1950 r. w związku z przekazaniem sprawy do sądu – wyrokiem WSR w Warszawie z dn. 2 X 1950 r. skazany na dwa lata więzienia wraz z degradacją ze stopnia podporucznika do starszego sierżanta. AIPN, 0193/847, Akta osobowe funkcjonariusza. 4 237 Nr 63 [1947 luty 25, Warszawa] – Instrukcja operacyjna pomocnika ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie ujawnienia się „elementów bandyckich” i członków nielegalnego podziemia politycznego w związku z ustawą amnestyjną Nr AF – 192/47 Ściśle tajne Powielać nie wolno! nr 29 Instrukcja operacyjna w sprawie ujawnienia się elementów bandyckich i członków nielegalnego podziemia politycznego w związku z ustawą amnestyjną1 I. Ustawa amnestyjna2 jest wyrazem siły i trwałości obecnego ustroju i ma za zadanie ułatwić zerwanie z dotychczasową antypaństwową działalnością obałamuconym członkom politycznego i zbrojnego podziemia. Wojewódzkie i powiatowe urzędy bezpieczeństwa publicznego muszą więc swą pracę tak nastawić, aby akcja ujawniania objęła jak największą liczbę członków nielegalnego podziemia w całym kraju. Celem prawidłowego przeprowadzenia tej akcji należy ściśle stosować się do niżej wyszczególnionych punktów: 1. Zabrania się werbować kogokolwiek z kontyngentu ujawniających się. W trakcie ujawniania należy wytypować kandydatów odpowiednich dla późniejszego ich werbunku. O ilościach wytypowanych zawiadamiać właściwe departamenty ministerstwa w meldunkach specjalnych co 5 dni. Niektórych spośród ujawniających się – którzy sami ofiarowują swoją współpracę w dziele rozszerzenia ujawniania – należy wykorzystać, lecz wyłącznie po tej linii i bez formalnego werbowania ich. Zob. instrukcję dyrektora Departamentu III MBP z 10 III 1947 r. „o sprawozdawczości z akcji ujawniania się elementów bandyckich i członków nielegalnego podziemia w związku z ustawą amnestyjną z dnia 25 II 1947 r.” [w:] Drogi do niepodległości 1944–1956/1980–1989…, s. 63–65. 2 22 II 1947 r. sejm przyjął deklarację o realizacji praw i wolności obywatelskich oraz uchwalił amnestię dla więźniów politycznych. Pomysłodawcą i głównym realizatorem ustawy o amnestii (DzU 1947 nr 20, poz. 78) było MBP, które na początku lutego opracowało jej założenia. L. Pietrzak, Amnestia 1947 roku i jej wykonanie przez organa bezpieczeństwa [w:] Podziemie zbrojne na Lubelszczyźnie wobec dwóch totalitaryzmów 1939–1956, red. S. Poleszak, A. Puławski, Warszawa 2002, s. 58; por. J. Dudek, Amnestia jako środek walki aparatu bezpieczeństwa z podziemiem niepodległościowym na przykładzie Lubelszczyzny, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 2009, nr 30, s. 67–99. 1 238 Osoby, które chcą ujawniać się, lecz boją się swych kolegów czy też pewnych ośrodków sprzeciwiających się akcji ujawniania, należy wykorzystywać – bez formalnego zawerbowania – dla rozpracowania i likwidacji tych ośrodków. 2. Istniejącą sieć agencyjno-informacyjną należy nastawić na sygnalizowanie nastrojów i zamierzeń podziemia w związku z amnestią i akcją ujawniania się, jak również nastrojów i zamierzeń elementów już ujawnionych. 3. Wydziały śledcze wspólnie z wydziałami operacyjnymi przejrzą listy aresztowanych śledczych tak w aresztach, jak i w więzieniach i ustalą listę osób podlegających natychmiastowemu zwolnieniu. Spośród tych osób wytypują kandydatów nadających się do werbunku. Do werbunku wybierać tylko takich kandydatów, którzy przedstawiają dla nas faktyczną wartość operatywną. 4. Należy wykorzystać ustawę amnestyjną jako „legendę” przy zwalnianiu osób przez nas zawerbowanych. 5. Z kontyngentu aresztowanych śledczych należy zwolnić pewną ilość celem wykorzystania ich dla prowadzenia propagandy za ujawnieniem się. Należy stosować przez cały okres dwumiesięczny stopniowe zwalnianie z aresztów i więzień celem stałego wzmacniania nastrojów na korzyść ujawniania się. 6. Szefowie WUBP i PUBP w porozumieniu z kierownictwem partii demokratycznych wytypują odpowiednich członków rad narodowych do pracy w komisjach, przed którymi odbywa się ujawnianie. 7. Szefowie WUBP i PUBP są osobiście odpowiedzialni za pomyślne i jak najszersze przeprowadzenie akcji ujawniania. 8. W meldunkach sytuacyjnych do ministra codziennie meldować o wynikach akcji ujawniania, a co 5 dni przesyłać dokładny raport. 9. Na każdego ujawniającego wypełnić dwie karty ewidencyjne (wzór nr E-153), które należy przekazać do wydziału II WUBP, wydział II WUBP jedną z tych kart przekaże do Departamentu II MBP. 10. Po zakończonej akcji rozliczyć się z otrzymanych od MBP numerowanych zaświadczeń. Sprawozdanie z wydanych zaświadczeń powinno zawierać nazwiska osób ujawnionych i numery wydanych im zaświadczeń. Niewykorzystane zaświadczenie lub anulowane z powodu pomyłek należy załączyć do sprawdzenia. II. 1. Wojskowe operacje zakończyć z dniem ogłoszenia amnestii w Dzienniku Ustaw (przypuszczalnie 28 lutego br.). 2. W terenach objętych akcją ujawniania się zaprzestać operacji wojskowych i aresztowań dla ułatwienia ujawniania się. Garnizony wojskowe pozostawić, wzmocnić czujność. Każdy konkretny wypadek rabunku czy terroru musi spotkać się z natychmiastową i bardzo silną akcją władz bezpieczeństwa zmierzającą do wykrycia i ujęcia sprawców. 3 M. Komaniecka, Organizacja i funkcjonowanie kartotek…, s. 238. 239 3. W terenach gdzie WiN4-owcy i inni członkowie i uczestnicy nielegalnych związków i organizacji nie ujawnią się, dążyć należy do ich ustalenia, jak również do wyjaśnienia osób przeciwstawiających się ujawnieniu. Wzmocnić werbunek w podziemiu z nastawieniem na ujawnienie. Zabrania się kategorycznie przeprowadzania wszelkich akcji wojskowych i masowych aresztowań bez otrzymania zgody Departamentu III ministerstwa. 4. Szefowie WUBP i PUBP winni dopilnować przeprowadzania szerokiej akcji pomocy ujawniającym się przez kierowanie ich do pracy, udzielanie zapomóg pieniężnych, odzieżowych i żywnościowych, udzielanych przez komisje opieki społecznej w województwach i powiatach. Pomoc ta winna być udzielana bezpośrednio w lokalach komisji przy WUBP i PUBP, co powiąże bardziej ujawniających się z nami, umożliwi w niektórych wypadkach operacyjne wykorzystanie i oddali ujawniających się od wpływów reakcyjnych towarzystw filantropijnych. Za ministra (–) płk Romkowski Źródło: AIPN, 1572/1525, k. 1455–1456, mps. Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” (właściwie Ruch Oporu bez Wojny i Dywersji „Wolność i Niezawisłość”) było największą powojenną organizacją podziemia niepodległościowego. Powstało w IX 1945 r. jako struktura polityczna, prowadziło też działalność wojskową. Pod koniec 1945 r. liczyło ok. 30 tys. członków. Pierwszym prezesem WiN był płk Jan Rzepecki. Literatura przedmiotu jest bardzo bogata, na uwagę zasługują następujące prace: T. Balbus, Ludzie podziemia AK-WiN w Polsce południowo-zachodniej (1945–1948), t. 1, Wrocław 2003, t. 2, Wrocław 2004; idem, Struktura, obsada personalna i likwidacja Okręgu Katowice WiN (1945–1948), „Zeszyty Historyczne WiN-u” 2001, nr 15, s. 7–52; B. Chrzanowski, Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” na Pomorzu w latach 1945–1947, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 1996, nr 8, s. 5–18; „Dardanele”. Delegatura WiN-u za granicą (1946–1949), oprac. S.J. Rostworowski, Wrocław 1999; W. Frazik, Operacja „Cezary” – przegląd wątków krajowych [w:] „Zwyczajny” resort…, s. 400–436; W. Frazik, F. Musiał, Aparat represji wobec tarnowskich struktur Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”, „Pamięć i Sprawiedliwość. Pismo IPN” 2004, nr 1 (5), s. 161–195; Operacja „Cezary” – ubecka analiza „gry” z WiN-em, oprac. W. Frazik, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 2001, nr 15, s. 183–255; G. Ostasz, Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” Okręg Rzeszów, Rzeszów 2000; K. Krajewski, Delegatura Sił Zbrojnych i Zrzeszenie „WiN” na terenie Warszawy i województwa warszawskiego w latach 1945–1948 [w:] Warszawa miasto w opresji…, s. 85–162; Z. Woźniczka, Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” 1945–1952, Warszawa 1992; Z. Zblewski, Tarnowska organizacja Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” w latach 1945–1948, „Pamięć i Sprawiedliwość. Pismo IPN” 2004, nr 1 (5), s. 133–159; Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość na Lubelszczyźnie w latach 1944–1947 w opracowaniach funkcjonariuszy MSW, red. P. Mirski, J. Twardowski, Lublin 2002 (przedruk z wydawnictwa MSW, praca zbiorowa). W „Zeszytach Historycznych WiN-u” w dziale Bibliografia wydawane są na bieżąco Materiały do bibliografii Zrzeszenia WiN. 4 240 Nr 64 1947 maj 28, Warszawa – Rozkaz nr 38 ministra bezpieczeństwa publicznego dotyczący walki z tzw. sabotażem wraz z instrukcją wicedyrektora Departamentu IV MBP do tego rozkazu Rzeczpospolita Polski Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Nr AF – 641/47 Warszawa, dnia 28 maja 1947 r. Ściśle tajne! Egz. nr 34 D – 69 W – 66 P – 271 Rozkaz nr 38 Walka z wrogiem na odcinku gospodarczym stała się już od dłuższego czasu jednym z centralnych zagadnień pracy organów bezpieczeństwa. Na tym odcinku wróg szczególnie wzmógł swój atak w postaci akcji sabotażowej o różnych formach, strajkowej2 oraz rozpanoszonej spekulacji3. Trzydzieści dwa stwierdzonych aktów zniszczeń i uszkodzeń technicznych na terenie tylko dwóch województw Śląska Górnego i Dolnego za 11/2 miesiąca świadczy już o nasileniu akcji sabotażowej. Formy sabotaży były różne, ale reakcja Numer porządkowy regulacji wydanej w danym roku bieżącym przeznaczonej dla powiatowych UBP, stąd na początku litera „P”. 2 Na ten temat zob. Ł. Kamiński, Strajki robotnicze w Polsce w latach 1945–1948, Wrocław 1999; idem, Polacy wobec nowej rzeczywistości 1944–1948. Formy pozainstytucjonalnego, żywiołowego oporu społecznego, Toruń 2000, s. 64–149 (rozdział III. Strajk – podstawowa forma oporu robotników). 3 Apogeum „walki ze spekulacją” nastąpiło wiosną 1947 r. podczas tzw. bitwy o handel – programu likwidacji w Polsce handlu prywatnego oraz zastąpienia go siecią placówek handlowych należących do państwa, ogłoszonego przez wicepremiera Hilarego Minca w czasie obradującego w dn. 13−14 IV 1947 r. plenum KC PPR (J. Kaliński, Bitwa o handel 1947–1948, Warszawa 1971). Realizując wytyczne partii, sejm uchwalił 2 VI tr. cztery ustawy, na mocy których m.in. znacznie poszerzono kompetencje powstałej w XI 1945 r. Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym (przewodniczącym komisji przez cały okres jej funkcjonowania był Roman Zambrowski), która mogła umieścić „spekulanta” nawet na dwa lata w obozie pracy. Zob. Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym 1945−1954, oprac. D. Jarosz, T. Wolsza, Warszawa 1995; D. Szczepański, Sprawozdanie z działalności Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym z lat 1946–1949, „Teki Archiwalne” 1998, seria nowa t. 3 (25), s. 141–166; Szeptane procesy. Z działalności Komisji Specjalnej 1945–1954, oprac. M. Chłopek, Warszawa 2005. Por. M. Zaremba, Najdłuższa wojna Polski Ludowej, „Polityka”, 13 II 2010, nr 7 (2743), s. 67−69; idem, Polityka strachu i jej konsekwencje. Polska 1944–1947 [w:] Od Piłsudskiego do Wałęsy. Studia z dziejów Polski w XX wieku, red. K. Persak, Warszawa 2008, s. 113–140. 1 241 w pierwszym rzędzie stosowała takie, które najbardziej skutecznie godzą w żywotne interesy demokracji ludowej. Do nich przede wszystkim należy sabotaż, polegający na niszczeniu urządzeń technicznych i obiektów. Np.: 1. Na odlewni huty „Zgoda” usiłowano dwukrotnie zniszczyć odlewy przez wrzucenie do formy tamponu z piaskiem i zatkanie rury odpływowej dla gazów. Nadpiłowano linkę wyciągową, na skutek czego zerwał się wózek ze złomem. Następnie wysadzono na tej samej odlewni kopulak, wrzucając do niego wraz ze złomem pocisk artyleryjski, w wyniku czego było kilkunastu rannych. Odlewnia została unieruchomiona na dłuższy czas. 2. Na kopalni „Szombierki” w dniu 6 kwietnia br. podpalono chodnik, co spowodowało śmierć dwóch górników. W chodniku tym znaleziono później papier i pakuły użyte do podpalania. 3. Na stacji rozrządowej (sortującej transporty) Gliwice rozbito w ciągu 2 miesięcy 141 wagonów, puszczając je systematycznie z górki przetokowej bez hamowania. Po zaaresztowaniu sprawców jednego rozbicia sabotaż ustał. 4. W fabryce włókienniczej „Diering” w Dzierżanowie zniszczono 4 tys. metrów tkaniny przez oblanie kwasem siarkowym. Poza przykładami omówionymi wyżej wróg stosuje także inne formy sabotaży, polegających na sabotowaniu rozdzielnictwa artykułów przemysłowych, sabotowaniu naszej gospodarki finansowej, hamowaniu poszczególnych komórek gospodarczych, hamowaniu wykonania planów gospodarczych i poszczególnych zamówień itp. itp. Np.: 1. Całość produkcji Fabryki Teletechnicznej w Ząbkowicach od chwili jej uruchomienia w jesieni ub.r. nie nadawała się do użytku. Dyrekcja, w skład której wchodziły takie elementy jak: volksdeutsch, reichsdeutsch, b. oficer armii carskiej, b. sanacyjny ppłk, składali swym zwierzchnim władzom fałszywe raporty, wykazując produkcję aparatów telefonicznych zupełnie nieistniejącą. 2. Garbarnia „Natolin” k. W[arsza]wy, której dyrektorem był jej b. właściciel, wyprodukowała kilka tysięcy kg skóry niezdatnej do użytku, zbyła natomiast na wolny rynek dobrą skórę na kwotę przeszło 100 mln zł. Powyższe świadczy, że w obliczu nowego układu politycznego stworzonego przez zwycięskie wybory wróg, zmieniając swoje metody i formy walki, coraz bardziej skierowuje swe ataki na odcinek gospodarczy, starając się stworzyć takie trudności ekonomiczne, które by podważyły całość naszego życia gospodarczego i stworzyły warunki dla załamania politycznego. Wobec powyższego pogłębienie znajomości metod wroga na odcinku gospodarczym oraz pogłębienie wiedzy fachowej pracowników bezpieczeństwa na tymże odcinku staje się jednym z zasadniczych warunków dla skutecznej walki z reakcją. Dotychczasowa działalność naszych organów na odcinku gospodarczym była wręcz niedostateczna. Walka była prowadzona sposobami formalno-śledczymi, bez głębszego politycznego rozpracowania. Przejawy wrogiej działalności, o ile nie pociągnęły za sobą większych strat materialnych, to chociaż miały wyraźne aspekty polityczne wskazu242 jące na celowość spowodowania wypadku, nie stawały się przedmiotem dokładnego i wszechstronnego rozpracowania, a często nawet nie meldowano o nich władzom przełożonym, ograniczając się tylko do zarejestrowania wypadku. Równocześnie niedostateczną była walka prowadzona z wrogiem na odcinku strajkowym. Reakcja, wykorzystując trudne warunki materialne klasy robotniczej, wynikające z powojennej sytuacji państwa z jednej strony i panoszenia się spekulacji z drugiej, prowokuje robotników do przerwania pracy, chcąc jeszcze bardziej zaostrzyć ich położenie materialne. Obłudnie występuje w obronie interesów klasy robotniczej, chcąc rzekomo poprawić jej byt materialny, który sama pogarsza przez celowe opóźnianie wypłat finansowych i aprowizacyjnych, przez celowe złe zastosowanie metod premiowania itd. Robi to wszystko w tym celu, aby rzeczywiście przez przerwę w pracy obniżyć produkcję, stworzyć jak najcięższe warunki bytowania dla robotników i zwiększyć trudności dla kraju. Zadaniem naszego aparatu jest natychmiastowe podjęcie skutecznej walki z wrogiem na odcinku gospodarczym, celem wykrycia i unieszkodliwienia nie tylko bezpośrednich sprawców, ale przede wszystkim ośrodków dyspozycyjnych kierujących sabotażami, organizujących strajki oraz celowo wytwarzających trudną sytuację finansową klasy robotniczej przez rozpanoszoną spekulację. W związku z powyższym rozkazuję: §1 Dyrektor Departamentu IV, szefowie WUBP i PUBP są odpowiedzialni za konsekwentne rozpracowanie każdego wypadku sabotażu i oddanie pod sąd właściwych sprawców. Należy dopilnować, by: 1. wydziały IV wszechstronnie rozpracowywały każdy akt pod kątem widzenia wykrycia wrogiej działalności, rozszyfrowując dokładnie metody wroga; 2. sprawy sabotażowe muszą być doprowadzane do końca, to jest do ujęcia sprawców i oddania ich pod sąd; 3. każdy wypadek sabotażowy musi być natychmiast meldowany przełożonym, łącznie z dyrektorem Departamentu IV. §2 Dyrektorowi Departamentu IV, szefom WUBP i PUBP – pogłębić pracę operatywno-profilaktyczną po linii strajkowej przez: 1. rozbudowanie rezydentury, poczynając od wielkich i zagrożonych obiektów; 2. rozbudowanie celowej i dobrze rozmieszczonej sieci informacyjnej obsługiwanej przez rezydenturę; 3. zwrócenie uwagi na ośrodki spekulacyjne, wytwarzające przez wzmożoną drożyznę warunki sprzyjające strajkom. §3 Szefom WUBP oraz PUBP – zacieśnić współpracę wydziałów IV i V dla rozpracowania środowisk wrogich działalności m.in. na terenie organizacji zawodowych, spółdzielni „Społem” itp. 243 §4 Za wykonanie niniejszego rozkazu i załączonej instrukcji czynię odpowiedzialnymi dyrektora Departamentu IV, szefów WUBP i PUBP4. Za zgodność: kierownik Kancelarii MBP Piskorski Feliks Minister bezpieczeństwa publicznego (–) Radkiewicz St[anisław] Otrzymują: Kom. Gł. MO Kier. Sam. Jedn. MBP Szefowie WUBP „Zatwierdzam” (–) Romkowski płk Warszawa, dn. 28 maja 1947 r. Warszawa, dn. 28 maja 1947 r. Ściśle tajne! Instrukcja do rozkazu nr 38 ministra bezpieczeństwa publicznego z dn. 28 maja 1947 r. Odnośnie § 1 Głównym celem działalności wydziałów IV w chwili obecnej jest walka z sabotażem i strajkami na odcinku życia gospodarczego. W trakcie rozpracowania obiektów do wydziału IV dostaje się wielka ilość różnego materiału politycznego oraz o charakterze ściśle kryminalnym. Obserwujemy też często, że wydz[iały] IV rozpracowują sprawy należące do zakresu działania innych wydziałów, lub też co gorsza – MO lub Kom[isji] Specj[alnej]. Bywają nawet wypadki rozpracowania drobnych spraw kradzieży ryb, koni itp., a niezajmowania się sprawami sabotażowymi na tymże terenie. Przy rozpracowaniu zaś spraw sabotażowych popełnia się szereg błędów. Pierwszym i najbardziej typowym błędem jest niedoprowadzenie spraw do końca. Dla przykładu: Dnia 18 III [19]47 r. na podstacji Kielce nastąpiła katastrofa kolejowa, w rezultacie której 14 ludzi zostało zabitych i 12 rannych. Straty PKP wynosiły około 2 mln zł. Rozkaz uchylony 21 IV 1956 r. 4 244 Kolejowa ekspozytura w Lublinie ograniczyła się do tego, że aresztowała sprawców i przekazała ich natychmiast prokuraturze. Nie zainteresowała się natomiast ich obliczem politycznym i zagadnieniami śledztwa wynikającymi ze sprawy. Na cukrowni „Józefów” wybuchł pożar. WUBP Warszawa zatrzymał naczelnego dyrektora cukrowni oraz komendanta straży pożarnej tej cukrowni. Sprawa jednak nie została rozpracowana do końca, lecz w stanie surowym przesłana do prokuratora. Po krótkim śledztwie prokuratura zwolniła aresztowanych. Z wyżej podanych przykładów wynika, że jeżeli zaistniał akt sabotażu, najczęściej był on tylko rejestrowany względnie rozpoczynano śledztwo, ale go nie ukończono. Sprawa nie była konsekwentnie doprowadzoną do końca, to znaczy do ujawnienia inspiratorów wypadku względnie bezpośredniego sprawcy. Zupełnie zapomniano o zasadzie, że w wypadku, jeśli nie znaleziono bezpośredniego sprawcy, to należy przeprowadzić dokładnie śledztwo w stosunku do tych, którzy są odpowiedzialni za dany odcinek pracy, gdzie nastąpił wypadek, i ewentualnie pociągnąć ich do odpowiedzialności. Na hucie „Pokój” miał miejsce następujący wypadek sabotażowy: Został spalony rekuperator wskutek przekroczenia maksymalnej granicy temperatury 1200o. W celu regulowania temperatury zainstalowano odpowiednie urządzenia techniczne. Nasze organa aresztowały tych, którzy bezpośrednio obsługiwali ww. urządzenia, zapominając o przeprowadzeniu dokładnego śledztwa w stosunku do tego, który był odpowiedzialny za całość funkcjonowania urządzeń sygnalizacyjnych. Po naprawieniu błędów okazało się, że majster odpowiedzialny za prawidłowe ich funkcjonowanie ponosi całkowitą winę za wypadek. Rozpracowanie jego polityczne wykazało, że jest wrogo ustosunkowany do demokracji i Polski Ludowej. W czasie rewizji domowej znaleziono u niego antypaństwowe ulotki, które przepisywał na własnej maszynie. Następnym błędem w rozpracowaniu spraw sabotażowych jest milicyjne podchodzenie do zagadnień. Przykładem milicyjnego nacisku, i to w stosunku do robotników, gdzie winę wyraźnie ponosiło kierownictwo techniczne, może być wypadek pożaru na kopalni węgla „Wieczorek”. Poszlaki szły w tym kierunku, że zapaliła się taśma gumowa. Wobec tego aresztowano górnika-robotnika taśmowego, a że daną taśmę obsługiwało jeszcze 2 jeńców niemieckich – aresztowano ich również. Zupełnie zaniechano prowadzenia rozpracowania agenturalnego, na skutek czego dochodzenie utknęło na martwym punkcie. Dopiero kiedy została zawerbowana agentura, okazało się, że zapalił się pył, a nie taśma, i winę za nieusuwanie pyłu ponoszą sztygar i nadsztygar. Pył winien być usuwany co 3 dni, a na tym właśnie chodniku nie był oczyszczony przez pół miesiąca. Jeden z winowajców był w czasie okupacji donosicielem hitlerowskim, na co zdobyto konkretne dokumenty, a drugi prowadzi propagandę niemiecką na szkodę naszych Ziem Odzyskanych pod hasłem „Der Kampf geht weiter”. Ten milicyjny sposób podejścia nie ograniczał się tylko do samego prowadzenia spraw oraz prowadzenia uderzeń, ale także stosowano go do oceny wypadków, które pomimo że miały charakter wybitnie celowego sabotażu, były bagatelizowane, a to 245 z tego tytułu, że nie było poważnych szkód materialnych. Możemy tu podać klasyczny wypadek takiego ustosunkowania się. Na jednej i tej samej odlewni huty „Zgoda” miały miejsce kolejno następujące wypadki: 1. Do leja, którym wlewało się żeliwo do formy, włożono tampon z piaskiem, chcąc w ten sposób zniszczyć odlew. 2. W drugim wypadku rurę wylotową odprowadzającą gazy z formy zatkano dokładnie dopasowanym czopem żelaznym, chcąc i w tym wypadku zniszczyć skomplikowany i drogi odlew. 3. W trzecim wypadku lina wciągająca wózek została pilnikiem nadpiłowana i w czasie pracy zerwała się. Wprawdzie strat nie było, a to dlatego, że wózek był pusty, co jednak nie umniejsza celowego i wyraźnego faktu sabotażu. We wszystkich tych wypadkach PUBP nie przeprowadził żadnego dochodzenia i chociaż wyżej wymienione wypadki w tym samym miejscu i w krótkim okresie czasu powtarzały się, nie założono żadnej sieci agenturalnej, wychodząc prawdopodobnie z założenia, że nie pociągnęły one za sobą szkód materialnych. Jakie były skutki niewłaściwego podejścia PUBP do tych wyraźnych sygnałów istnienia grupy dywersyjnej, świadczy czwarty wypadek: 4. 15 lutego br. piec tejże właśnie odlewni został wysadzony materiałem wybuchowym, unieruchamiając pracę na odlewni na długi okres, powodując duże straty materialne. Poza wypadkami omówionymi wyżej najczęściej spotykana forma sabotażu w ekonomice jest tzw. forma „bierna”. Polega ona na niszczeniu produkcji, sabotowaniu różnego rodzaju zarządzeń, których niewykonanie hamuje funkcjonowanie danej komórki gospodarczej, opóźnianiu wykonania zamówień, sabotowaniu rozdzielnictwa artykułów spożywczych, sabotowanie naszej gospodarki finansowej itp., itp. Wachlarz tego rodzaju szkodnictwa jest bardzo szeroki i znamienne jest to, że dość często wypadek sabotażowy ma dużo momentów natury „szabrowniczej” – kryminalnej. Nasz aparat służby ekonomicznej ma tendencje ze spraw wyraźnie sabotażowych o aspekcie politycznym robić sprawy kryminalne. Powodem takiego podejścia do spraw jest fałszywy pogląd, że akt sabotażu zaistnieć może tylko wtedy, kiedy jest on wykonany bezpośrednio przez członka nielegalnej organizacji względnie z jej polecenia. To stanowisko jest niesłuszne. Np. obecny dyrektor garbarni „Natolin”, były przedwojenny jej właściciel Osmulski, naraził państwo na straty sięgające około 108 mln zł, na co składały się dwie pozycje: pierwsza – to wartość wyprodukowanej skóry, bezużytecznej dla państwa, druga – to wartość tzw. „lewej produkcji” skór. Nie udowodniono przynależności do nielegalnej organizacji pomimo jego sanacyjnej przeszłości politycznej przedwojennej. Czy wobec faktu, że Osmulski nie działał z polecenia nielegalnej organizacji, należy daną sprawę kwalifikować do rzędu spraw kryminalnych? Oczywiście, że nie. Kwalifikacja czynu przestępczego jako sabotażu niekoniecznie musi wynikać z przynależności organizacyjnej do podziemia, lecz z samego faktu wrogiego nastawienia politycznego, co pociąga za sobą nie tylko obojętność do odbudowy naszego życia gospodarczego, ale wręcz wrogość. 246 Reasumując powyższe, stwierdzamy następujące błędy służby ekonomicznej po linii walki z sabotażem, a mianowicie: 1. niepostawienie walki z sabotażem we wszelkich jego formach na pierwszym miejscu naszej pracy; 2. nieprowadzenie do końca rozpracowań w wypadkach sabotażowych; 3. spychanie wypadków sabotażu ukrytego do spraw kryminalnych. Ten stan rzeczy nakazuje przeprowadzenie przez szefów WUBP i PUBP częstych inspekcji i kontroli dla pouczenia, jakimi sprawami należy się zajmować, jakie zaś przekazywać innym organom. Należy doprowadzić do tego, by organa nasze nie zajmowały się rozpracowaniem wszystkich doniesień, które dostają się w ich ręce. Rozpracowanie takie bowiem, wobec wielkiej ilości materiałów, musi być powierzchowne. Należy skoncentrować swoją uwagę na materiałach leżących ściśle po linii zadań Wydz[iału] IV, zasadniczo na sprawach sabotażowych i strajkowych. Jeżeli chodzi o sprawy czysto kryminalne, to należy je bezwzględnie przekazywać MO lub Kom[isji] Specjalnej. (Stwierdziwszy jednak uprzednio, że z danym przestępstwem nie łączy się sabotaż. Zdarza się bardzo często, że przestępstwa kryminalne są jedynie zewnętrznym obiawem ukrytego sabotażu). W związku ze zwalczaniem sabotażu polegającego na niszczeniu urządzeń obiektów należy wytypować na obiektach punkty szczególnie ważne i rozbudować na nich sieć antydywersyjną-sygnalizacyjną. Sieć ta winna być obsługiwana poprzez rezydentów (sieć ta może również wypełniać zadania antystrajkowe). O ile agentura sygnalizuje taki obiaw, to dany punkt musi zostać dokładnie pod względem operatywnym opracowany. I wszelkie najmniejsze objawy sabotażu muszą być natychmiast meldowane przełożonym łącznie z szefem WUBP i dyr[ektorem] Dep[artamentu] IV. Każdy wypadek sabotażu musi stać się również przedmiotem dokładnego badania politycznego pod kątem ujawnienia inspiratorów i istotnych sprawców. Zasadą jest, że każdy wypadek winien być drobiazgowo zbadany, by po zakończeniu dochodzenia nie pozostało najmniejszej wątpliwości co do oceny przyczyn wypadku. Dokładna analiza musi doprowadzić do rozszyfrowania metod wroga, bez znajomości których nie można skutecznie walczyć z nim. Żaden wypadek sabotażu nie może ujść bezkarnie. Natychmiast po wykryciu wypadku dywersji należy przystąpić do bardzo szczegółowego rozpracowania równolegle śledczego i agenturalnego i w każdym wypadku należy ujawnić inspiratorów względnie bezpośrednich sprawców. Jeżeli jednak nie uda się znaleźć bezpośredniego sprawcy, to należy uderzyć w tego, kto przez zaniedbanie dopuścił do wypadku. Odnośnie wykrycia sabotażu charakteru biernego należy przede wszystkim zawerbować odpowiednią agenturę – zupełnie inną niż przy zwalczaniu sabotażu o formach „ostrych”. Tutaj agenturę należy werbować wśród personelu kierowniczego, typując tych ludzi, którzy orientują się w całokształcie pracy danego obiektu, i śmiało podchodzić do werbunku. Doświadczenie wykazuje, że jeżeli zechcemy zwerbować informatora, którego zadaniem ma być informowanie nas jedynie o oznakach sabotażu, którego nie będziemy nastawiać na informowanie nas 247 o politycznym obliczu jego współpracowników, to zwerbowanie takiego informatora z tak wąskimi zadaniami jest bardzo łatwe. Nawet ludzie dość obcy politycznie idą na współpracę, jeżeli zażądać od nich jedynie informacji o sabotażu. Posiadanie materiału kompromitującego nie jest bynajmniej konieczne. Wobec tego, że zazwyczaj jest to agentura stojąca na dość wysokim poziomie inteligencji, powinna być obsługiwana przez odpowiednio inteligentnych pracowników, w PUBP głównie przez szefów urzędów i ich zastępców, w WUBP przez naczelnika wydziału IV lub kierownika sekcji. Obsługa takiej agentury może się odbywać dość rzadko, z tym jednak, że w wypadku jeżeli informator zauważy cokolwiek wskazującego na istnienie sabotażu, to wiadomość ta musi jak najprędzej dostać się do urzędu bezpieczeństwa i musi być ona przekazana niezwłocznie do Dep[artamentu] IV, nawet w wypadku gdyby, co się bardzo często zdarza, objaw taki zdawał się być mało ważnym. We wszystkich wypadkach sabotażowych występujących w różnych formach należy przy budowie sieci agenturalnej zwrócić baczną uwagę na jej celowość i jakość. Luka pod tym względem będzie wypełniona, o ile będziemy pamiętali o naszym zasadniczym zadaniu i celu, a nie gubili się przy rozpracowaniu obiektu w jego bardzo szerokim wachlarzu przestępczości, poczynając od spraw czysto po linii nielegalnych organizacji aż do spraw błahych o charakterze kryminalnym. A więc przy zwalczaniu sabotaży należy tak rozmieścić agenturę, aby zapewnić maksimum ich ujawnienia i oddania sprawców pod sąd. W budowie sieci agencyjnej nie wolno ograniczać się tylko i wyłącznie do danych obiektów badanych w zakresie naszego rozpracowania, a należy zakładać ją tak, by najskuteczniej chroniła dany obiekt od aktów sabotażowych. Właściwe i celowe rozmieszczanie agentury oraz jej jakość daje gwarancję skuteczności zwalczania wroga. Odnośnie § 2 Strajki są jednym z elementów walki reakcji z ustrojem demokratycznym. Przez strajki reakcja dąży do stwarzania trudności zarówno gospodarczych, jak i politycznych. Jedną z przyczyn powstawania nastrojów strajkowych są ciężkie warunki materialne robotników, spowodowane w dużej mierze przez rozpanoszoną spekulację artykułami pierwszej potrzeby, podbijaniem cen produktów żywnościowych, wskutek czego realne zarobki robotnika kurczą się. Dywersyjną propagandą szeptaną rozgłaszaną w całym kraju, o wycofaniu pieniędzy z obiegu i wykupywaniu po każdej cenie zboża rzekomo przez oficerów radzieckich, reakcja podrywa zaufanie do naszej waluty i powoduje magazynowanie towarów w celach spekulacyjnych. Mając olbrzymie dochody, spekulanci wykupują zapasy towarowe, nie dbając zupełnie o ich ceny, co wywołuje nadmierny przesyt jednych i braki elementarne u ludzi pracy. Spekulację, jak i wymienioną propagandę szeptaną należy traktować jako dywersyjny atak na klasę robotniczą podsycający nastroje strajków wśród robotników. Z jednej strony w wyniku strajku następuje obniżenie wytwórczości i tym samym stworzenie oraz pogłębienie trudności gospodarczych, z drugiej strajk jest bronią 248 polityczną, ponieważ mobilizuje opinię robotniczą przeciw własnym władzom, oraz jest sposobem do stwarzania nastrojów antyrządowych skrzętnie przechwytywanych przez antypolską propagandę reakcyjną w kraju i za granicą. Walka ze strajkiem jest wobec tego z punktu widzenia walki z reakcją jednym z ważniejszych odcinków służby bezpieczeństwa. Walcząc ze strajkiem, należy: a) zapobiec jego wybuchowi, b) dążyć do szybkiej likwidacji, o ile już wybuchł, a co najważniejsze, wykryć i zlikwidować ośrodki reakcyjne żerujące na trudnej sytuacji robotnika. Zapobieganie strajkom, czyli stosowanie profilaktyki antystrajkowej, jest najskuteczniejszą metodą naszej pracy. Celem zapobiegania strajkom należy stworzyć sprawną sieć sygnalizacyjną, która potrafi natychmiast donieść o powstających nastrojach strajkowych, ośrodkach fermentu i zaistniałych przyczynach ekonomicznych strajku (prawdziwych i rzekomych). Dobre funkcjonowanie tej sieci zależy od rodzaju agentury oraz w pierwszym rzędzie od organizacji obsługi tej agentury. Agentura antystrajkowa musi być obsługiwana na zakładzie (w pierwszym rzędzie na dużych obiektach) przez rezydenturę. Jeżeli chodzi o te właśnie obiekty, liczące po kilka tysięcy robotników, to należy mieć na nich koniecznie odpowiednio wielką sieć agenturalną idącą w dziesiątki osób. Jest fizyczną niemożliwością, by agentury te obsługiwali bezpośrednio nasi referenci, nie posiadamy bowiem dostatecznej ilości pracowników. Dlatego wyjściem jest zorganizowanie rezydentury i od wykonania tego zależy, czy i jak wykonamy nasze zadanie. Zorganizowanie rezydentury jest szczególnie pilne przede wszystkim w wielkich ośrodkach przemysłowych, na Śląsku i w Łodzi. Rezydent na zakładzie musi odpowiadać następującym warunkom: 1. Musi być pewny politycznie, i w sensie naszej pracy. 2. Charakter jego pracy zawodowej, jak również autorytet wśród otoczenia winny umożliwić mu postawienie pracy na właściwym poziomie w myśl postawionych przez nas zadań. 3. Powinien pracować dobrowolnie i posiadać pewne zamiłowanie do współpracy z naszym aparatem. Rezydent może być płatny. Biorąc pod uwagę, że jest to człowiek wszechstronnie skontrolowany i obdarzony przez nas całkowitym zaufaniem, może on sam budować siatkę informacyjną za naszą wiedzą na ogólnych zasadach współpracy. Oczywiście, że niezależnie od tego rezydent zajmuje się pracą kontrwywiadowczą, tak jak informator, dając doniesienia o zauważonych i słyszanych przez siebie rzeczach. Przy budowie siatki agencyjnej należy pamiętać o jej rozbudowaniu wśród majstrów fabrycznych. Majster bowiem przez swój autorytet wobec robotnika może często skutecznie przeciwstawić się agitacji prowadzonej przez elementy będące na usługach wroga. Po tej linii nasz aparat ma już bogate doświadczenie, a mianowicie: WUBP Łódź w czasie napiętej fali strajkowej zastosował profilaktykę operacyjną w stosunku do majstrów, co dało nieoczekiwane rezultaty, to jest zlikwidowano strajk (Gajer, Poznański i Scheibler). 249 Zasadniczym zadaniem agentury antystrajkowej jest natychmiastowe sygnalizowanie o nastrojach strajkowych względnie o akcji podburzania prowadzonej przez czynniki antydemokratyczne. Praca ofensywna aparatu rozpoczyna się z chwilą otrzymania sygnału. 1. Należy ustalić: a) elementy podburzające, b) szerzące hasła, c) przyczyny nastrojów strajkowych (rzeczywiste i sztuczne). 2. Należy dążyć do werbowania elementów podburzających jako sposób likwidacji wrogiej propagandy względnie jako sposób wyjścia na ośrodki dyspozycyjne, które zasadniczo bezpośrednim podburzaniem nie zajmują się. 3. Należy dążyć do interwencyjnego użycia siatki zwłaszcza majstrów przez szerzenie propagandy antystrajkowej. 4. Należy zawsze powiadamiać organizacje robotnicze, zawodowe i polityczne o sytuacji strajkowej na zakładzie, przy czym należy pamiętać, że interwencja tych organizacji będzie skuteczna wtedy, gdy nasza praca z agenturą będzie dobrze prowadzona i w odpowiednim czasie. We wszystkich sprawach związanych z oficjalną interwencją odnośnie przyczyn gospodarczych mogących być źródłem niezadowolenia robotników jedynym rzecznikiem są wyłącznie związki zawodowe, będące rzeczywistym przedstawicielem robotnika. Niezależnie od akcji niedopuszczającej do wybuchu strajku należy pamiętać o zasadniczym celu znalezienia prawdziwych inspiratorów strajku, środowiska wrogiego, stojącego za plecami podżegaczy oraz stwarzającego sztuczne warunki niezadowolenia robotników. Rozpracowanie tych ośrodków powinno być prowadzone skrupulatnie i opierać się o agenturę związaną z samym ośrodkiem. W każdym wypadku notowania sygnałów strajkowych należy utrzymywać ścisły kontakt telefoniczny z Departamentem IV. O całokształcie pracy każdej akcji antystrajkowej należy meldować według instrukcji Dep[artamentu] IV o sprawozdawczości. Odnośnie § 4 Z uwagi na zmianę metod wroga, to znaczy przesunięcia się ich na odcinek ekonomiczny, czego dowodem jest wzmożona akcja sabotażowa oraz strajkowa, należy odpowiednio przygotować wydział IV do tego zadania. A więc pogłębić ich wiedzę fachową oraz zmobilizować i wzmóc czujność całego aparatu celem skutecznej walki z wrogiem na odcinku ekonomicznym. Słowem, aby sprostać wymaganym zadaniom, należy: 1. skoncentrować cały wysiłek aparatu po linii wskazań instrukcji; 2. kierować całym aparatem sobie podległym, dając im zadania, sposób ich wykonania, kontrolując jednocześnie ich wykonanie; 3. zwrócić baczną uwagę na zagadnienie szkolenia fachowego poprzez instrukcje oraz odprawy; 250 4. przeprowadzić akcję werbunkową kadr pod względem ich uzupełnienia i wymienienia, zwracając przy tym uwagę na referaty IV w tych powiatach, gdzie w ogóle jeszcze nie istnieją. W[ice]dyrektor Departamentu IV MBP (–) inż. Z[dzisław] Szymczak5 mjr Źródło: AIPN, 1572/50, k. 189–191, druk. Zdzisław Szymczak (ur. 1915) – w gimnazjum należał do KZMP, na studiach na Politechnice Warszawskiej do OMS „Życie” (od 1935 r.); w czasie okupacji ukończył tajnie studia techniczne. W resorcie BP: p.o. kierownik Sekcji Odbudowy Departamentu I MBP (19 V 1945), p.o. zastępca dyrektora Departamentu IV MBP (22 X 1945), odwołany ze stanowiska wicedyrektora Departamentu IV MBP (20 V 1948), wicedyrektor Departamentu Szkolenia MBP (13 II 1949), zwolniony 15 IV 1953 r. AIPN, 0193/7010; Protokoły posiedzeń Biura Politycznego KC PPR 1947–1948…, s. 209–210; K. Szwagrzyk, Kadra kierownicza Departamentu IV..., s. 13–14. 5 251 Nr 65 1947 wrzesień 30, Warszawa – Rozkaz nr 00396/Op. ministrów bezpieczeństwa publicznego i obrony narodowej dotyczący walki z bandytyzmem w powiecie hrubieszowskim Wojsko Polskie Warszawa, dnia 30 IX 1947 r. Naczelne Dowództwo Ściśle tajne Sztab Generalny Oddział III Operacyjny Egz. nr 3 Nr 00396/III 03 X 1947 r. Rozkaz nr 00396/Op. I. Po rozwiązaniu GO „Wisła”1 stan bezpieczeństwa na wschodniej Lubelszczyźnie uległ znacznemu pogorszeniu, co na terenach powiatów: Biała Podlaska, Włodawa, Chełm, Hrubieszów i Tomaszów Lubelski uzewnętrzniło się w sierpniu br. spaleniem przez resztki rozbitych band UPA ponad 370 zabudowań gospodarczych w 20 miejscowościach, z których kilka spłonęło doszczętnie. Stan – najgorszy na terenie powiatu Hrubieszów – spowodowany został osłabieniem akcji zmierzających do ostatecznego oczyszczenia terenu i niezakończeniem w tych rejonach wysiedlenia ludności ukraińskiej, w nieostatniej jednak mierze złym planem i nieudolnym działaniem jednostek operacyjnych głównie 3. DP, a w szczególności jej 9. pp, na którego oddziały dokonały rozzuchwalone bandy 3 napadów: – 10 VIII br. w rej. m. Dołhobyczów-Oszczawa pow. Hrubieszów, – 16 VIII br. w rej. m. Piaseczno pow. Hrubieszów, – 20 VIII br. w rej. m. Mercza pow. Hrubieszów, zadając wojsku znaczne straty w ludziach (31 zabitych i 17 rannych) oraz w sprzęcie. II. Biorąc pod uwagę, że wydane w związku z tym zarządzenia doraźne odpowiedzialnych dowódców nie wydają się dostateczne dla zapobieżenia takim wypadkom na przyszłość i na innych terenach, a dalsze utrzymywanie się takiego stanu bezpieczeństwa jest niedopuszczalne, godzi bowiem bezpośrednio w autorytet wojska i państwa, opóźniając zakończenie walki o unormowanie życia społeczno-gospodarczego i politycznego kraju, rozkazuję: O Grupie Operacyjnej „Wisła” zob. Akcja „Wisła”. Dokumenty, oprac. E. Misiło, Warszawa 1993. Por. R. Witalec, Sprawozdanie z akcji czoty „Czumaka” przeprowadzonej w powiecie przemyskim od 28 czerwca do 7 lipca 1947 r., „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2004, nr 1 (1), s. 319–334; dokument nr 156. 1 252 1. Dowódcy OW nr 5 i 7: a) Skontrolują ponownie i przedstawią mi do dnia 20 X 1947 r. do zatwierdzenia swoje szczegółowe plany całkowitej likwidacji bandytyzmu, uwzględniając w nich: – wymianę obecnie działających grup operacyjnych na bardziej przygotowane pod względem wojskowym i moralnym, jak też dowodzone przez odpowiednio dobranych oficerów i podoficerów, – reorganizację wywiadu wojskowego na bardziej sprężysty i lepiej powiązany z wywiadem agencyjnym UB, – ściślejszą niż dotąd koordynację działań grup operacyjnych WP, KBW i UB, – pomoc wojska w akcji zasiedleńczej, – sposoby działania w okresie zimowym, po spadnięciu śniegów. b) Przeprowadzać będą przynajmniej raz w miesiącu szczegółową kontrolę wszystkich grup operacyjnych działających w podległych im rejonach i w meldunkach o wynikach kontroli uwzględniać będą nie tylko wyniki osiągnięte w walkach i poniesione straty, ale również stan fizyczny i moralny żołnierzy, ich warunki zaopatrzenia, zakwaterowania i życia oraz ich nastroje, poziom wyszkolenia i wnioski dotyczące potrzebnych zmian i ulepszeń dla usunięcia błędów i zwiększenia aktywności bojowej. 2. Szef Gł[ównego] Zarządu Pol[ityczno]-Wych[owawczego] przeprowadzi w jednostkach OW nr 5 i 7 ze szczególnym uwzględnieniem 3. DP szeroko zakreśloną akcję mającą na celu: a) podniesienie ducha bojowego żołnierzy, b) ugruntowanie ich uświadomienia politycznego, c) wyrobienie poczucia konieczności strzeżenia tajemnic wojskowych na każdym szczeblu dowodzenia i wykonania rozkazów, d) nauczenie poprawnego i poważnego zachowania się wśród ludności, zwłaszcza podczas krótkich postojów w terenie. 3. Szefowie WUBP – Lublin i Rzeszów: a) Zrewidują dokładnie stan osobowy pracowników UBP powiatów graniczących z ZSRR i prześlą do Biura Personalnego Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego do dnia 1 XI 1947 r. swoje wnioski dotyczące wprowadzenia odpowiednich zmian personalnych oraz uzupełnień do stanu etatowego. b) Jeszcze bardziej rozbudują wywiad agencyjny w terenie, maksymalnie skoordynują otrzymywane materiały agencyjne z informacjami posiadanymi przez wywiad wojskowy WP. c) Przejrzą i zaopiniują skład osobowy aparatu administracyjnego na terenach powiatów przygranicznych, składając swoje wnioski w celu usunięcia z niego Ukraińców podejrzanych i sympatyzujących z podziemiem. Do dnia 15 XI 1947 r. zbiorą charakterystyki obsad personalnych poszczególnych urzędów, począwszy od pracowników starostw aż do gromad wiejskich włącznie, i wystąpią z odpowiednimi wnioskami wobec władz wojewódzkich. d) Zabezpieczą akcję zasiedleńczą ludności polskiej przesuwającej się na tereny poukraińskie, postępując zgodnie z zarządzeniami i wytycznymi Ministerstwa 253 Bezpieczeństwa Publicznego oraz zwracając specjalną uwagę na konieczność wystawienia przez miejscowe urzędy bezpieczeństwa i partie polityczne szczegółowych charakterystyk dla osadników. Minister bezpieczeństwa publicznego Minister obrony narodowej (–) Radkiewicz (–) Żymierski generał dywizji marszałek Polski Źródło: AIPN, 1572/736, k. 3–5, mps. 254 Nr 66 1947 październik 22, Warszawa – Zarządzenie nr 46 dyrektora Gabinetu Ministra BP o prowadzeniu korespondencji między organami bezpieczeństwa publicznego a organami Informacji WP i Informacji KBW Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 22 października 1947 r. Ministerstwo Ściśle tajne! Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 125 Nr AF – 1752/47 D – 143 W – 129 Zarządzenie nr 46 o prowadzeniu korespondencji między organami bezpieczeństwa publicznego a organami Informacji WP1 i Informacji KBW2 Zdarzają się wypadki, iż urzędy bezpieczeństwa publicznego przesyłają do jednostek wojskowych, często na ich zapytania, ściśle tajne materiały w sprawach 1 Organy Informacji WP powstały z chwilą utworzenia w ZSRR 1. DP im. T. Kościuszki (14 V 1943 r.). Powołanie organów Informacji WP nie opierało się na żadnych podstawach ustawowych, a ich strukturę i kompetencje określały rozkazy naczelnego dowódcy WP. 30 XI 1944 r. rozkazem nr 95 naczelnego dowódcy WP utworzono Główny Zarząd Informacji WP. Od 5 IX 1950 nosił on nazwę: Główny Zarząd Informacji MON, a po podporządkowaniu KdsBP organów Informacji MON i Wojsk Wewnętrznych – na mocy uchwały Rady Ministrów nr 683 z 3 IX 1955 r. – zmieniono ją na Główny Zarząd Informacji KdsBP. Z chwilą zniesienia KdsBP 28 XI 1956 r. organy Informacji Wojskowej zostały włączone do MON, a organy Informacji WW (tj. WOP i KBW) – do MSW. Do lata 1945 r. organy Informacji składały się wyłącznie z oficerów kontrwywiadu ACz, niewiele orientujących się w sprawach polskich, często nieznających języka polskiego, w archiwach zachowała się korespondencja Informacji Wojskowej z tego okresu w języku rosyjskim. Dopiero latem 1945 r. kierownictwo PPR podjęło próbę polonizacji organów Informacji. Informację Wojskową rozwiązano zarządzeniem nr 01 ministra ON o powołaniu Wojskowej Służby Wewnętrznej z 10 I 1957 r. Podstawowa lektura do tego tematu to: W. Tkaczew, Organa Informacji Wojska Polskiego 1943–1956. Kontrwywiad wojskowy, Warszawa 2007. Zob. też: Kierownictwo PPR i PZPR wobec wojska…, s. 72; Z. Palski, Agentura Informacji Wojskowej w latach 1945–1956, Warszawa 1992; idem, Informacja Wojska Polskiego w latach 1943–1957, „Pamięć i Sprawiedliwość. Biuletyn GKBZpNP” 1997–1998, t. 40, s. 214–240; idem, Organa Informacji Wojskowej w systemie represji w Wojsku Polskim, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 2005, nr 1 (206), s. 57–89; idem, Praca operacyjna organów Informacji Wojska Polskiego 1945–1957, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 2004, nr 2 (202), s. 165–200; P. Semków, Informacja Marynarki Wojennej w latach 1945–1957, Warszawa 2006; K. Szwagrzyk, Obsada personalna Informacji Wojskowej Śląskiego Okręgu Wojskowego 1945–1956, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2007, nr 1 (5), s. 53–100; W. Tkaczew, Relacje między organami informacji a sądownictwem i prokuraturą w Wojsku Polskim w latach 1946–1947 [w:] Przestępstwa sędziów i prokuratorów…, s. 389–411. Zob. dalej następny przypis oraz dokument nr 224. 2 Na początku istniały Zarząd Informacji KBW powstały 1 V 1945 r. i Wydział Informacji WOP od 1 III 1946 r., który następnie został włączony do Zarządu Informacji KBW. Odtąd istniał Zarząd 255 agenturalnych, opinii o osobach wojskowych lub cywilnych itp. Korespondencja ta, adresowana do dowództwa jednostek WP lub KBW niemającego nic wspólnego z pracą KW prowadzoną przez urzędy bezpieczeństwa, dostaje się zwykle w niepowołane, a nieraz wrogie ręce. Powoduje to rozkonspirowanie metod pracy aparatu bezpieczeństwa, udaremnia jego działalność i ośmiesza go w oczach wrogów. W związku z powyższym celem zapobieżenia w przyszłości tego rodzaju wypadkom niewłaściwego przesyłania korespondencji z rozkazu ministra i w porozumieniu z Głównym Zarządem Informacji WP i Zarządem Informacji KBW, wyjaśniam: Współpraca urzędów bezpieczeństwa publicznego z Wojskiem Polskim lub Korpusem Bezpieczeństwa Wewnętrznego w dziedzinie KW prowadzona być może wyłącznie za pośrednictwem Zarządu wzgl[ędnie] oddziałów Informacji WP lub KBW, które jedynie są organami KW na terenie wojska wzgl[ędnie] korpusu i pełnią tam służbę analogiczną do pracy organów bezpieczeństwa publicznego. Celem zapewnienia ścisłego przestrzegania powyższej zasady z dniem 10 listopada 47 r. zarządzam: 1. Powiatowe urzędy bezpieczeństwa publicznego przesyłają całą swą korespondencję w sprawach KW prowadzoną z WP wzgl[ędnie] KBW wyłącznie za pośrednictwem WUBP. 2. Wojewódzkie urzędy bezpieczeństwa publicznego uprawnione są do korespondowania wyłącznie z organami Informacji WP i KBW wymienionymi w załączonym do niniejszego zarządzenia wykazie. 3. Wymienione organa Informacji WP i KBW uprawnione są do korespondowania zarówno z WUBP, jak i PUBP, z tym iż zgodnie z pkt 1 odpowiedzi z powiatowych urzędów otrzymywać będą za pośrednictwem WUBP. 4. W wypadkach gdy jakaś jednostka WP wzgl[ędnie] KBW niewymieniona w załączonym wykazie zwróci się do urzędu bezpieczeństwa publicznego z zapytaniem o materiały na osoby wojskowe wzgl[ędnie] w jakichkolwiek innych sprawach dotyczących pracy KW, wojewódzkie urzędy przesyłają odpowiedź na to zapytanie do: a) Głównego Zarządu Informacji WP – o ile jednostką zapytującą jest jednostka Wojska Polskiego; b) właściwego terenowo oddziału Informacji KBW – o ile jednostką zapytującą jest jednostka Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Informacji KBW i WOP. Organy Informacji w WOP i KBW zostały rozformowane zarządzeniem nr 021 ministra spraw wewnętrznych z 4 II 1957 r.; powstał wtedy Zarząd WSW KBW i WOP. 24 VI 1965 r. na mocy zarządzenia nr 41 prezesa Rady Ministrów Wojska Wewnętrzne (a wraz z nimi Zarząd WSW WOP i KBW) podporządkowano ministrowi obrony narodowej. Wkrótce zarządzeniem nr 0102 szefa Sztabu Generalnego WP z 13 X 1965 r. Dowództwo Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego zostało rozformowane, co oznaczało likwidację tej formacji wojskowej. 24 II 1966 r. formalnie rozwiązano również Zarząd WSW WOP i KBW; W. Tkaczew, Organa Informacji Wojska Polskiego…, s. 111–117. 256 5. Wszelka bezpośrednia korespondencja w sprawach KW z jednostkami wojskowymi niewymienionymi w załączonym wykazie, a więc np. departamentami Ministerstwa Obrony Narodowej, Zarządem Polityczno-Wychowawczym, dowództwem pułków, dywizji, okręgów, komendantami Rejonowych Komend Uzupełnień itp. oraz dowództwami KBW – jest bezwzględnie zabroniona. Powyższe odnosi się również do korespondencji zawierającej opinie na poborowych do KBW (stających przed komisjami RKU w ramach ogólnego poboru do WP), co do których wszelkie tajne materiały operacyjne winny być przesyłane nie do dowództwa, a wyłącznie do oddziałów Informacji KBW. 6. Korespondencja przeznaczona dla organów Informacji może być przesyłana wyłącznie pocztą specjalną oraz winna być dokładnie adresowana z podaniem nazwy i numeru danej jednostki oraz miejsca jej postoju, np.: ,,Do Oddziału Informacji 3 Oddziału WOP – Szczecin” (numer Oddziału Informacji WOP podawany jest nie w pieczątce nagłówkowej, a przy podpisie szefa oddziału), „Do Oddziału Informacji 2. Dywizji Piechoty – Kielce” wzgl[ędnie] „Do Oddziału Informacji 5. Pułku KBW – Kraków”. W adresie słowo „Informacja” winno być podkreślone. Również przy pismach stanowiących odpowiedź na zapytania jednostek wojskowych niewymienionych w zał[ączonym] wykazie, a więc pismach przekazywanych do Głównego Zarządu Informacji WP wzgl. Oddziału Informacji KBW, należy bezwzględnie powołać się nie tylko na datę i numer pisma jednostki zapytującej, lecz również wymienić jej dokładną nazwę wraz z numerem, np.: „Do Głównego Zarządu Informacji WP w Warszawie. W odpowiedzi na pismo Dowództwa OW I nr 3344/47 z dnia 12 VII [19]47 r. przesyłam ...............................”. Z dniem 10 listopada br., tj. datą wejścia w życie niniejszego zarządzenia, traci moc obowiązującą zarządzenie nr 30 z dnia 30 lipca 1947 r. (D – 102, W – 93, P – 41). Dyrektor Gabinetu Ministra (–) Andrzejewski Leon płk Za zgodność: kierownik Kancelarii MBP (Piskorski Feliks) Otrzymują: Kom. Gł. MO D-wo KBW Kier. Sam. Jedn. MBP Szefowie WUBP Załącznik: Wykaz organów Informacji WP i KBW Załącznik do zarządzenia nr 46 (D – 143, W – 129). Ściśle tajne 257 Wykaz organów Informacji Wojska Polskiego Egz. nr 125 1. Główny Zarząd Informacji WP 2. Oddział Informacji Wojsk Lotniczych „ 3. „ „ OW I „ 4. „ „ OW II Bydgoszcz 5. „ „ OW III Poznań 6. „ „ OW IV Wrocław 7. „ „ OW V Kraków 8. „ „ OW VII Lublin 9. „ „ Marynarki Wojennej RP Gdynia 10. „ „ 1. Dywizji Piechoty Legionowo k/W[arsza]wy 11. „ „ 2. „ „ Kielce 12. „ „ 3. „ „ Zamość 13. „ „ 4. „ „ Kalisz 14. „ „ 5. „ „ Międzyrzec[z] 15. „ „ 6. „ „ Kraków 16. „ „ 7. „ „ Bytom 17. „ „ 8. „ „ Łódź 18. „ „ 9. „ „ Przemyśl 19. „ „ 10. „ „ Jelenia Góra 20. „ „ 11. „ „ Żary 258 Warszawa 21. „ „ 12. „ „ Szczecin 22. „ „ 14. „ „ Siedlce 23. „ „ 15. „ „ Olsztyn 24. „ „ 16. „ „ Gdańsk 25. „ „ 18. „ „ Białystok 26. „ „ 1. Oddziału Wojsk Ochrony Pogr[anicza] Lubań 27. „ „ 2. „ „ „ „ Krosno n/Odrą 28. „ „ 3. „ „ „ „ Szczecin 29. „ „ 4. „ „ „ „ Koszalin 30. „ „ 5. „ „ „ „ Kętrzyn woj. Olsztyn 31. „ „ 6. „ „ „ „ Białystok 32. „ „ 7. „ „ „ „ Chełm 33. „ „ 8. „ „ „ „ Przemyśl 34. „ „ 9. „ „ „ „ Kraków 35. „ „ 10. „ „ „ „ Gliwice 36. „ „ 11. „ „ „ „ Kłodzko 37. „ „ 12. „ „ „ „ Sopot k/Gdańska 38. „ „ Garnizonu Warszawskiego Warszawa 39. „ „ Łódzkiego Łódź 40. „ „ Toruńskiego Toruń 41. „ „ Modlińskiego Modlin 259 42. „ „ 12. Brygady Artylerii Ciężkiej 43. „ „ 13. „ Gniezno „ „ Toruń Wykaz organów Informacji KBW 1. Zarząd Informacji KBW w Warszawie 2. „ „ KBW Samodzielnego Pułku Ochrony Rządu w Warszawie 3. „ „ Szkoły Oficerskiej KBW w Lignicy 4. „ „ I Brygady KBW Warszawa 5. „ „ II „ „ Białystok 6. „ „ III „ „ Lublin 7. „ „ IV „ „ Rzeszów 8. „ „ 5. Pułku „ Kraków 9. „ „ 6. „ „ Katowice 10. „ „ 7. „ „ Kielce 11. „ „ 8. „ „ Łódź 12. „ „ 9. „ „ Bydgoszcz 13. „ „ 10. „ „ Poznań 14. „ „ 11. „ „ Wrocław 15. „ „ 12. „ „ Szczecin 16. „ „ 13 „ „ Gdańsk 17. „ „ 14. „ „ Olsztyn Źródło: AIPN, 1572/34, k. 111–112, druk. 260 Rok 1948 (nr 67–85) 261 262 Nr 67 1948 styczeń 22, Warszawa – Okólnik nr 1 ministra bezpieczeństwa publicznego o współpracy organów BP z burmistrzami, wójtami i sołtysami Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 22 stycznia 1948 r.1 Ministerstwo Ściśle tajne! Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 22 Nr AF – 84/48 D – 12 W–9 P–5 Okólnik nr 1 o współpracy organów bezpieczeństwa publicznego z burmistrzami, wójtami i sołtysami2 Na podstawie obowiązującego ustawodawstwa organa samorządu terytorialnego mają określony ustawą zakres czynności urzędowych, nad którymi sprawują nadzór władze administracji ogólnej i terenowe rady narodowe oraz Rada Państwa3. Prócz tego organa samorządu terytorialnego obowiązane są spełniać zadania zlecone im nie tylko przez władze nadzorcze, lecz również przez inne władze państwowe. Kierownicy samorządu terytorialnego na wsi i w małych (niewydzielonych z powiatu) miastach, tj. burmistrze, wójtowie i sołtysi, podlegają nadzorowi powiatowych władz administracji ogólnej (starostów) i obowiązani są wykonywać czynności zlecone im zarówno przez starostów, jak i inne władze państwowe w powiecie. Jeżeli chodzi o wójtów, to do zakresu ich czynności należy między in[nymi], co następuje: 1. Wójt jest obowiązany czuwać nad utrzymaniem bezpieczeństwa, porządku publicznego i spokoju w obrębie swojej gminy. 2. W tym zakresie wójt winien współpracować z powiatowymi władzami bezpieczeństwa publicznego i Milicji Obywatelskiej i informować je zarówno o ogólnym stanie bezpieczeństwa publicznego w gminie, jak i konkretnych przypadkach naruszenia lub zagrożenia bezpieczeństwa; w szczególnych wypadkach, gdyby Zob. tu i dalej Biuletyny Informacyjne Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego 1948, t. 2, Warszawa 1995 oraz do dokumentów z l. 1948–1956 pracę D. Jarosza pt. Polacy a stalinizm 1948–1956, Warszawa 2000. 2 Okólnik ministra administracji publicznej w tej sprawie z 27 I 1948 r. Faktycznie uchylony 20 III 1950 r. Zob. też dokument nr 68. 3 Zob. T. Sypniewski, Rada Państwa w systemie organów władzy państwowej Polski Ludowej (1947– –1989), Toruń 2010, s. 98–121. 1 263 zwłoka groziła niebezpieczeństwem, wójt ma prawo i obowiązek przedsięwziąć natychmiastowe środki, po czym winien o przedsięwziętych środkach zawiadomić władze bezpieczeństwa publicznego, w szczególności winien zabezpieczyć ślady przestępstwa. 3. Wójt winien przekazywać znalezioną na terenie gminy lub odebraną od nielegalnie posiadającego broń do dyspozycji WUBP za pośrednictwem miejscowych władz bezpieczeństwa, jak również obowiązany jest przekazywać znalezioną lub odebraną nielegalną literaturę, nielegalnie posiadany radiowy aparat nadawczy oraz wszelkie narzędzia i dowody przestępstwa. 4. Wójt winien czuwać w obrębie swej gminy nad niedopuszczeniem do szerzenia się pogłosek szkodliwych dla spokoju publicznego. 5. Przeciwdziałać spekulacji i lichwie oraz udzielać pomocy organom powołanym do zwalczania spekulacji i lichwy. Te same zasady odnoszą się do burmistrzów. Jeżeli chodzi o sołtysów i podsołtysów, to są oni pomocnikami wójtów na terenie swojej wsi i na tym terenie mają analogiczne kompetencje do wójtów, jednakże za swoje czynności sołtys bezpośrednio odpowiada przed wójtem. Burmistrz i wójt (wzgl[ędnie] sołtys) obowiązani są w razie popełnienia przestępstwa na ich terenie natychmiast po powzięciu wiadomości o przestępstwie zawiadomić o tym właściwą władzę powołaną do ścigania przestępstw, a przede wszystkim władze bezpieczeństwa publicznego. W odniesieniu do niektórych przestępstw niezawiadomienie o przestępstwie pociąga za sobą szczególną odpowiedzialność karną burmistrza, wójta czy sołtysa. Ten szczególny obowiązek mają burmistrze, wójt i sołtys odnośnie przestępstw zamachu na jednostkę sił zbrojnych polskich lub sprzymierzonych albo na posła do sejmu, członka rady narodowej, urzędnika, członka związku zawodowego, organizacji politycznej lub wojskowej. Taki sam obowiązek ciąży na tych osobach, jeżeli powezmą wiadomość, że na podległym im obszarze przebywa członek bandy albo jakiejkolwiek nielegalnej organizacji lub porozumienia. Na podstawie art. 18 § 2 MKK niedopełnienie obowiązku zawiadomienia o wyż[ej] wym[ienionych] przestępstwach podlega karze więzienia do lat 10. Sołtys może zawiadomić o wyż[ej] wym[ienionych] przestępstwach wójta, a ten z kolei – władze bezpieczeństwa publicznego. Z uwagi na wyż[ej] wym[ienione] kompetencje ustawowe burmistrzów, wójtów i sołtysów oraz z uwagi na to, że urzędy bezpieczeństwa publicznego nie posiadają swoich organów na wsi i w małych (niewydzielonych z powiatu) miastach, powstaje konieczność skoordynowanej pracy pomiędzy burmistrzami i wójtami a organami bezpieczeństwa publicznego w zakresie bezpieczeństwa państwa i obywateli. W tym celu powiatowy urząd bezpieczeństwa publicznego winien utrzymywać stały kontakt z burmistrzami i wójtami. W szczególności szef powiatowego urzędu bezpieczeństwa publicznego lub wydelegowany przez niego funkcjonariusz winien być obecny na odprawach wójtów (burmistrzów) odbywających się w starostwie z reguły raz na miesiąc. Odprawy te należy również wykorzystać w celu zaznajomie264 nia się z ogólną sytuacją w powiecie i poszczególnych gminach oraz w celu zasięgnięcia poufnych wiadomości od wójtów (burmistrzów), udzielania im wskazówek odnośnie zachowania i podniesienia bezpieczeństwa w gminie (mieście). Jeżeli sytuacja tego wymaga, nie należy czekać do odprawy, lecz wezwać wójtów (burmistrzów) do PUBP lub w inny sposób się z nimi skomunikować, zasięgając informacji i udzielając zleceń w granicach kompetencji wójtów (burmistrzów). Należy jednak pamiętać o tym, że, jakkolwiek wójt (burmistrz) jest obowiązany wypełniać zlecenia organów bezpieczeństwa publicznego w poruczonym mu zakresie bezpieczeństwa, to jednak nie jest on organem podwładnym władz bezp[ieczeństwa] publ[icznego], lecz za swoją działalność odpowiada bezpośrednio przed radą narodową i przed starostą. Mając to na uwadze, należy udzielać zleceń z odpowiednim taktem, a przy tym oprzeć współdziałanie nie na rozkazywaniu, lecz na istotnej współpracy. Nadto należy się w tym przedmiocie porozumiewać i być w stałym kontakcie z bezpośrednią władzą nadzorczą wójtów i burmistrzów, tj. ze starostami, co częściowo zostało już wyjaśnione w zarządzeniach Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego nr 11 z dnia 21 kwietnia 1947 r.4 i nr 38 z dnia 27 września 1947 r. Minister (–) Radkiewicz Stanisław Załącznik – Pismo okólne Ministerstwa Administracji Publicznej z dnia 27 I 1948 r. o współpracy burmistrzów, wójtów i sołtysów z organami bezpieczeństwa publicznego. Załącznik – Okólnik nr 97/47 Ministerstwa Ziem Odzyskanych z dnia 20 XII [19]47 r. o współpracy burmistrzów, wójtów i sołtysów z organami bezpieczeństwa publicznego. Za zgodność: kierownik Kancelarii MBP (Piskorski Feliks) Otrzymują: Kom. Gł. MO D-two KBW Kier. Sam. Jedn. Org. MBP Szefowie WUBP Źródło: AIPN, 1572/620, k. 1, druk. Zarządzenie nr 11 ministra BP o konieczności stałej i ścisłej współpracy między urzędami bezpieczeństwa publicznego i władzami administracji ogólnej. Uchylone 3 I 1958 r. 4 265 Nr 68 1948 styczeń 29, Warszawa – Instrukcja dyrektora Departamentu V MBP do okólnika nr 1 z 22 stycznia 1948 r. Ministerstwo Warszawa, dnia 29 stycznia 1948 r. Bezpieczeństwa Publicznego Ściśle tajne Nr FB-86/48 Egz. nr …. Instrukcja do okólnika nr 1 z dnia 22 I 1948 r. (D – 12, W – 9, P – 5)1 W związku z okólnikiem ministra dotyczącym obowiązku współpracy organów samorządu terytorialnego z PUBP w zakresie bezpieczeństwa publicznego, jako też w związku z odpowiednimi okólnikami wydanymi przez Ministerstwo Administracji Publicznej i Ministerstwo Ziem Odzyskanych do wojewodów i starostów, wyjaśniam: Okólnik dotyczy współpracy oficjalnej z władzami samorządowymi, wynikającej z ich obowiązków służbowych, i nie może w żadnym razie zastąpić normalnej pracy operacyjnej, werbowania agentury w dołowych organach administracji i samorządu. Odpowiednie wykorzystanie okólnika powinno się raczej przyczynić do wzmożenia pracy operacyjnej. Oficjalna współpraca obowiązuje także w stosunku do tych spośród burmistrzów i wójtów, którzy pozostają w rozpracowaniu agenturalnym. Brak odpowiednich stosunków oficjalnych może w takich wypadkach wpłynąć ujemnie na bieg rozpracowania. Zwracam uwagę, że niedopełnienie obowiązków w zakresie bezpieczeństwa publicznego przez burmistrzów, wójtów i sołtysów grozi więzieniem do lat 10 (art. 18 § 2 MKK), co powinno być w zasadzie operacyjnie wykorzystane. Tylko w pewnych wypadkach, gdzie chodzi o przykładowe ukaranie ww., należy sprawę skierować do sądu. W niektórych PUBP podczas aresztowania członków band stwierdzano niejednokrotnie fakty udzielania pomocy bandom przez dołowe organa administracji samorządu w postaci wydawania zaświadczeń różnego rodzaju, ukrywania podejrzanych na swoim terenie itd. Wykorzystano te materiały przeważnie tylko dla usunięcia z zajmowanych stanowisk, a nieraz nawet nie pociągano do odpowiedzialności karnej. 1 Zob. dokument nr 67. 266 Należy położyć specjalny nacisk na wykorzystanie takich wypadków dla werbowania stałej agentury we wrogim środowisku, gdyż wójt i sekretarz gminy w związku z zajmowanym stanowiskiem może oddać nieocenione usługi przy rozpracowaniu terenu. W praktyce należy w odpowiedni sposób stawiać te same wymagania wobec sekretarzy gmin, którzy są zasadniczo współodpowiedzialni za pracę wójta przy wydawaniu różnego rodzaju zaświadczeń itd. Przeważnie też sekretarze gmin jako starzy, wytrawni urzędnicy są faktycznymi kierownikami gmin. Dlatego też należy zwrócić większą niż dotychczas uwagę na werbunek sekretarzy gmin. Przy tym znaczenie sekretarzy gmin dla pracy operacyjnej jest często dużo większe niż wójta, gdyż oni jako stali urzędnicy mają ogromne możliwości, przede wszystkim w udzielaniu informacji ze swojego terenu. Szef WUBP winien dokładnie zaznajomić z treścią okólnika podległych pracowników operacyjnych i przestrzegać, by przy wprowadzaniu w życie okólnika pracownicy nie nadużywali swoich kompetencji, to znaczy, by zlecenia dawane były władzom samorządowym tylko w zakresie bezpieczeństwa publicznego, i to w odpowiedniej formie i z należytym taktem. Dyrektor Departamentu V (–) Brystygier Za zgodność: Otrzymują: Szefowie WUBP Szefowie PUBP Źródło: AIPN, 1572/620, k. 2, druk. 267 Nr 69 1948 luty 12, Warszawa – Zarządzenie nr 5 ministra bezpieczeństwa publicznego o udzielaniu opinii Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 12 lutego 1948 r. Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 36 Nr AF. – 212/48 D – 21 W – 18 P – 10 Zarządzenie nr 5 o udzielaniu opinii Dotychczasowy system wydawania opinii o kandydatach do pracy, osobach ubiegających się o koncesje, pozwolenia itp. z powodu wielkiej ilości tych spraw groził organom służby bezpieczeństwa przekształceniem się w instytucje opiniodawczo-wywiadowcze. Z drugiej strony bezpośrednie udzielanie opinii przez urzędy bezpieczeństwa narażało je na rozkonspirowanie posiadanych przez nie materiałów i stwarzało obawę wykorzystania wytworzonej sytuacji przez wrogie elementy. W związku z powyższym celem ograniczenia zakresu udzielania opinii oraz umożliwienia wykorzystania posiadanych w tej mierze uprawnień ustawowych dla celów operacyjnych zarządzam: 1. W sprawach udzielania opinii występować na zewnątrz wobec innych urzędów i instytucji będą wyłącznie organa Milicji Obywatelskiej, o czym zainteresowane urzędy i instytucje zostaną powiadomione. 2. Szefowie UBP wyznaczą łączników, którzy przeglądać będą wpływające do komend MO sprawy opinii i określać, jakie z nich przygotowane będą przez UBP, a jakie komenda MO załatwi w swym własnym zakresie. 3. UBP z chwilą załatwienia sprawy zwraca otrzymane akta wraz ze swą adnotacją do komendy MO, która na tej podstawie udziela odpowiedzi zainteresowanym instytucjom. 4. Opracowanie opinii w sprawach, w których organa bezpieczeństwa wzgl[ędnie] MO nie są operacyjnie zainteresowane, odbywa się jedynie na podstawie już posiadanych materiałów bez przeprowadzania specjalnych wywiadów względnie sprawdzania prawdziwości danych zawartych w życiorysach. 5. Udzielanie opinii odnośnie kandydatów do pracy oraz osób wstępujących na wyższe uczelnie winno się odbywać w terminie 14-dniowym. Wszelkie inne opinie winny być udzielane najdalej w terminie 2-miesięcznym. 268 Przedsiębiorstwom państwowym i osobom prywatnym żadnych opinii nie udziela się. 6. Wszystkie pisma i akta dotyczące opinii winne być oznaczane jako tajne i w tym trybie przesyłane do zainteresowanych instytucji. 7. Zabrania się organom MO wskazywać na urzędy bezpieczeństwa jako na źródło, z którego czerpią informacje. 8. Niniejsze zarządzenie nie dotyczy opinii udzielanych organom Informacji WP i KBW, z którymi urzędy bezpieczeństwa publicznego utrzymują bezpośrednią łączność. 9. Dyrektorzy I, IV i V Departamentu opracują szczegółowe instrukcje dla podległych jednostek operacyjnych, a komendant główny MO wyda właściwe zarządzenia komendom MO. Niniejsze zarządzenie wchodzi w życie z dniem 1 marca 1948 r. W tymże dniu traci moc obowiązującą okólnik nr 36 z 1946 r.1 Za zgodność: kierownik Kancelarii MBP (Piskorski Feliks) Minister (–) Radkiewicz St[anisław] Otrzymują: Kom. Gł. MO D-wo KBW Kier. Sam. Jedn. Org. MBP Szefowie WUBP Źródło: AIPN, 1572/35, k. 12, druk. Okólnik nr 36 ministra BP z 29 VI 1946 r. w sprawie zakazu udzielania opinii przez organa bezpieczeństwa publicznego; zob. dokument na płycie DVD; uchylony 12 II 1948 r. Zarządzenie nr 5 uchylono 3 X 1950 r. 1 269 Nr 70 1948 marzec 3, Warszawa – Rozkaz nr 13 ministra bezpieczeństwa publicznego o obowiązku meldowania mu o wypadkach nadzwyczajnych o każdej porze dnia i nocy Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 3 marca 1948 r. Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego D – 28 Nr AC-65/48 W – 29 Rozkaz nr 13 Mimo dotychczasowych zarządzeń o obowiązku bezzwłocznego meldowania mi o wszelkich nadzwyczajnych wydarzeniach, jakie miały miejsce na poszczególnych odcinkach naszej pracy, nadal zdarzają się często wypadki, iż o tego rodzaju wydarzeniach dowiaduję się przypadkowo, nie we własnym czasie, wzgl[ędnie] z pobocznych źródeł. Nie mając w danej sprawie służbowego meldunku od podległego mi aparatu, a będąc interpelowany przez różne instancje, nie jestem w stanie zająć wobec tych instytucji wzgl[ędnie] osób odpowiedniego stanowiska, a co najważniejsze: brak meldunku uniemożliwia mi wpływanie na postępowanie naszego aparatu wobec zaistniałych wypadków. Np.: UBP w Krakowie niejednokrotnie meldował mi o nadzwyczajnych wypadkach dopiero wówczas, gdy interpelowany w tych sprawach sam zwracałem się o wyjaśnienie. Na terenie WUBP Białystok miał miejsce wypadek aresztowania urzędującego prokuratora sądu okręgowego. O wypadku tym powiadomiony został właściwy departament, lecz żadnej wiadomości nie otrzymał interpelowany w tej sprawie przez ministra sprawiedliwości w[ice]minister bezpieczeństwa publicznego. W Wydziale Ochrony Rządu miał miejsce wypadek śmierci (prawdopodobnie samobójstwa) jednego z pracowników. Wypadek ten był komentowany jako fakt wrogiego zamachu na życie tego pracownika. Interpelowany w tej sprawie w obecności prezesa Rady Ministrów, nie mogłem zająć stanowiska, gdyż nie znałem tego wypadku i do dnia dzisiejszego szczegółowego meldunku na piśmie nie otrzymałem. Podobne niedopuszczalne formy postępowania mają miejsce nie tylko ze strony szefów WUBP, lecz i ze strony dyrektorów departamentów i szefów służb. W związku z powyższym rozkazuję: 1. Szefowie WUBP, dyrektorzy departamentów oraz szefowie służb meldują mi natychmiast osobiście telefonicznie o każdej porze dnia i nocy o każdym nadzwyczajnym wypadku. 270 2. W ślad za tym natychmiast przesyłają na moje imię pisemny meldunek – raport specjalny wzgl[ędnie] telefonogram w tejże sprawie z podaniem swojej decyzji. 3. Systematycznie informują mnie o nowych ważnych okolicznościach związanych z nadzwyczajnym wypadkiem. 4. Meldunki – raporty specjalne nie zwalniają szefów WUBP, dyrektorów departamentów i szefów służb od przesyłania jednoczesnych normalnych, codziennych meldunków – telefonogramów. Uprzedzam, iż za jakiekolwiek zaniedbanie powyższych obowiązków pociągać będę do surowej odpowiedzialności. Minister Za zgodność: kierownik Kancelarii MBP (Piskorski F[eliks]) Otrzymują: Kom. Gł. MO D-two KBW Kier. Sam. Jedn.Org. MBP Szefowie WUBP Źródło: AIPN, 1572/52, k. 28, mps. 271 Nr 71 1948 kwiecień 17, Warszawa – Rozkaz nr 21 ministra bezpieczeństwa publicznego o postępowaniu ze zwolnionymi pracownikami Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 17 kwietnia 1948 r. Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego Przechowuje osobiście Nr AC-508/48 dyr[ektor] departamentu lub szef [owie] UBP Egz. nr 321 Rozkaz nr 21 o postępowaniu ze zwolnionymi pracownikami Z organów bezpieczeństwa publicznego zwolniono tysiące pracowników, którzy poznali metody naszej pracy, naszą strukturę oraz podejście do wielu zagadnień, zwłaszcza jeśli chodzi o stosunki wzajemne z różnymi instytucjami tak politycznymi, jak społecznymi i gospodarczymi. Zwolnieni znają wielu naszych pracowników szeregowych i na stanowiskach kierowniczych, znają ich rolę w aparacie, cechy osobiste, ich charakter, ich stosunki rodzinne itp. Wielu spośród zwolnionych pracowało rok, dwa, a nawet więcej lat w naszym aparacie. Zwalnianie miało miejsce często na własne żądanie, częściej dlatego, że pracownik nie nadawał się do pracy w organach bezpieczeństwa lub też na skutek postępowania dyscyplinarnego. Dobro służby wymaga, by utrzymać dalej łączność ze zwolnionymi i interesować się ich dalszym życiem. W praktyce jednak zwolnienie, poza nielicznymi wyjątkami, jest równoznaczne z zerwaniem kontaktu. Nie wiemy obecnie, ani gdzie mieszkają, ani co robią lub gdzie pracują zwolnieni z aparatu bezpieczeństwa. Z drugiej znów strony do ministerstwa napływają setki listów od zwolnionych pracowników, którzy piszą, że miesiącami chodzą bez pracy, pozbawieni środków utrzymania siebie i rodziny. Ludzie tacy mogą stać się podatnym gruntem dla pracy obcych wywiadów. W związku z powyższym rozkazuję: 1. Przy zwalnianiu pracownika przełożony jednostki organizacyjnej (szef PUBP, naczelnik wydziału WUBP, dyrektor departamentu) obowiązany jest wraz z kierownikiem jednostki personalnej zainteresować się dalszym losem zwolnionego, przede wszystkim ustalić, gdzie zamierza on zamieszkiwać i pracować. 272 W wypadku, gdy zwolniony pracownik nie ma możliwości samemu się urządzić, należy pomóc mu w uzyskaniu pracy i nie dopuścić, by znalazł się on bez środków do życia. 2. Teczka personalna zwolnionego może być odłożona do archiwum dopiero wówczas, gdy uczyniony w niej będzie zapis wskazujący nowe miejsce pracy, a w razie zmiany miejsca zamieszkania, również i nowy adres zwolnionego pracownika. 3. Kierownik jednostki, w której zwolniony pracował, wraz z naczelnikiem wydziału personalnego i naczelnikiem wydziału d.s. funkcjonariuszy ustalą, czy zwalniany pracownik winien znajdować się pod operacyjną opieką organów bezpieczeństwa. 4. Aparat personalny odszuka tych byłych operacyjnych pracowników, których zwolnienie nastąpiło po 1 stycznia 1947 r., a którzy przepracowali w aparacie bezpieczeństwa co najmniej rok czasu, i powiadomi o miejscu ich pracy właściwe jednostki operacyjne. W razie stwierdzenia, iż nie potrafili oni sami się urządzić – pomoże im w otrzymaniu pracy. Za wykonanie niniejszego rozkazu czynię odpowiedzialnymi szefów UBP i kierowników samodzielnych jednostek ministerstwa, a szczególnie dyrektora Biura Personalnego, który winien w podległym mu aparacie wyznaczyć po jednym z najzdolniejszych referentów specjalnie dla spraw zwolnionych funkcjonariuszy. Powyższy rozkaz podać do wiadomości wyłącznie kierowników samodzielnych jednostek ministerstwa, szefów UBP i naczelników wydziałów. Minister (–) Radkiewicz St[anisław] Za zgodność: kierownik Kancelarii MBP (Piskorski F[eliks]) Otrzymują: Kier. Sam. Jedn. Org. MBP Szefowie WUBP Źródło: AIPN, 1572/52, k. 59, druk. 273 Nr 72 1948 kwiecień 23, Warszawa – Instrukcja pomocnika ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie 3 Maja Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 23 kwietnia 1948 r. Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego Przechowują osobiście dyrektorzy Nr AC-561/48 departamentów i szefowie WUBP Egz. nr 26 Instrukcja w sprawie 3 maja1 1. Dzień 3 maja będzie podobnie jak w ub. roku normalnym dniem pracy2. 2. 3 maja jest dniem wolnym od nauki w szkołach i uczelniach wyższych i będzie obchodzony jako dzień oświaty demokratycznej. W dniu tym w szkołach będą przeprowadzane pogadanki na tematy związane z rocznicą 3-majową. Nie jest wykluczone, że w poszczególnych szkołach młodzież grupowo pod kierownictwem nauczycieli będzie się udawać w dniu tym do kościołów na nabożeństwa. Na terenie wyższych uczelni nie są przewidziane żadne pogadanki i akademie. Pochody uliczne organizacji młodzieży itp. nie są zezwolone. W dniach 2, 3 i 4 maja odbędą się zbiórki na cele oświaty. 3. Wobec tego, że istnieje niebezpieczeństwo wykorzystania 3 maja przez elementy reakcyjne dla wystąpień antyrządowych, czemu sprzyja fakt, że dzień ten jest dniem święta kościelnego i że odbywają się w nim nabożeństwa we wszystkich kościołach, należy zaostrzyć uwagę na wszelkie przejawy wrogiej działalności związanej z dniem 3 maja, by nie dopuścić do wystąpień antypaństwowych. 1 Komuniści próbowali zaadaptować święto trzeciomajowe na własny użytek razem z innymi nowymi dniami wolnymi, jak 1 maja czy 22 lipca. Świętowanie 3 Maja zakończyło się w 1946 r., gdy nie udało się uczynić z niego kontrolowanego święta, a opozycja wykorzystała te obchody do demonstracji przeciwko „władzy ludowej”. Największe demonstracje – z udziałem młodzieży – z okazji święta 3 Maja miały miejsce w Krakowie. W rezultacie 3 Maja przemianowano na „Dzień Oświaty” i wykreślono z wykazu dni wolnych od pracy (patrz nast. przypis). Zob. więcej: S. Bober, Trzeci Maja w Lublinie na tle powojennych losów Majowego Święta, „Dzieje Najnowsze” 2010, nr 2, s. 139–149; C. Brzoza, 3 Maja 1946 w Krakowie. Przebieg wydarzeń i dokumenty, Kraków 1996; I. Main, Trudne świętowanie. Konflikty wokół obchodów świąt państwowych i kościelnych w Lublinie (1944–1989), Warszawa 2004; W. Mazowiecki, Pierwsze starcie 3 Maja 1946, Warszawa 1998; P. Osęka, Rytuały stalinizmu. Oficjalne święta i uroczystości rocznicowe w Polsce 1944–1956, Warszawa 2007 (rec. A. Korzona [w:] „Kwartalnik Historyczny” 2010, nr 1, s. 167–173). 2 Na mocy ustawy sejmowej o dniach wolnych od pracy z 18 I 1951 r. święto 3 Maja zostało zniesione; K. Pilawski, Kalendarz polski. Przewodnik po świętach, Warszawa 2010, s. 26–27. 274 W pierwszym rzędzie należy: 1. Nastawić całą sieć informacyjną, szczególnie na odcinku młodzieży studenckiej, szkolnej i duchowieństwa, na śledzenie nastrojów i wszelkich poczynań związanych z 3 maja. Zwrócić uwagę na możliwość prowadzenia na terenie zakładów przemysłowych i urzędów propagandy nawołującej do nieprzychodzenia do pracy w dniu 3 maja. 2. Baczną uwagę zwracać na działalność duszpasterstwa akademickiego i organizacji katolickich związanych z duszpasterstwem. Należy posiadać wszelkie możliwe informacje o wszelkich przedsięwzięciach duszpasterstwa w związku z dniem 3 maja. Możliwym jest, że organizacje katolickie i duszpasterstwo będą propagować masowy udział młodzieży w nabożeństwach odbywających się w kościołach akademickich w dniu 3 maja. O tego rodzaju faktach należy nam niezwłocznie sygnalizować. Na kościoły akademickie należy w dniu 3 maja zwrócić szczególną uwagę. 3. Zastosować wszechstronne środki profilaktyczne. Omówić formy obchodu rocznicy 3 maja z czynnikami administracyjnymi, politycznymi, rektorami szkół wyższych. Uprzedzić kierownictwo harcerskie i kierownictwo studenckie, że na pochody uliczne nie będą wydawane zezwolenia. Z kuratorami i w razie konieczności z dyrektorami gimnazjów należy omówić program zajęć młodzieży w dniu 3 maja. Należy dążyć do tego, by w dniu 3 maja młodzież była jak największą ilość godzin zajęta na terenie szkoły. Rozmowy te, które przeprowadzi szef lub wyznaczony przez niego odpowiedzialny pracownik, muszą być przeprowadzone w sposób bardzo taktowny. W żadnym wypadku rektorów wyższych szkół akademickich i kuratorów szkolnych nie należy wzywać do WUBP. Do osób tych winien udać się osobiście szef urzędu, jego zastępca lub w pewnych wypadkach naczelnik V wydziału. W pewnych wypadkach można zrezygnować z osobistego załatwienia sprawy ze wszystkimi rektorami szkół wyższych, a porozumieć się jedynie z delegatem ministra oświaty dla spraw młodzieży akademickiej, który z kolei załatwi sprawę z poszczególnymi rektorami i z przedstawicielami bratnich pomocy i kół naukowych. W zależności od uznania szefa można niektórych przedstawicieli młodzieży akademickiej wezwać do urzędu celem przeprowadzenia odpowiednich rozmów. Odpowiednie rozmowy z dyrektorami gimnazjów winien przeprowadzić kurator, który winien dyrektorów gimnazjów poczynić osobiście odpowiedzialnymi za porządek w dniu 3 maja. W pewnych wypadkach należy przeprowadzić osobiście rozmowy z dyrektorami szkół, na terenie których można spodziewać się jakichkolwiek zaburzeń. Należy o ile możności unikać wzywania dyrektorów szkół do urzędu bezpieczeństwa. Tego rodzaju rozmowy może przeprowadzić szef urzędu w obecności kuratora na terenie kuratorium. 275 Należy zobowiązać poszczególne komendy chor[ągwi] i hufców żeńskich i męskich do nieorganizowania żadnych zbiórek, pochodów i wycieczek obejmujących młodzież kilku szkół. Działalność każdej drużyny ZHP w tym dniu nie powinna wychodzić poza ramy szkoły, w której drużyna działa. Sprawę należy załatwić poprzez osobiste wezwanie k[omendan]ta chor[ągwi] przez naczelnika wydziału. Z k[omendan]tami hufców odpowiednie rozmowy winien przeprowadzić szef PUBP. 4. Plan przedsięwzięć operacyjnych w związku z dniem 3 maja należy uzgodnić z organami milicji i KBW. Przy czym należy szczególną uwagę zwrócić na możliwość pojawienia się w dniu poprzedzającym dzień 3 maja ulotek antypaństwowych i napisów. W celu wykrycia tego rodzaju faktów należy wzmocnić patrolowanie ulic w nocy. Czyni się odpowiedzialnymi szefów WUBP za wykrycie sprawców rozlepiania nielegalnych ulotek. W dniu 2 maja mogą zajść wypadki kolportowania ulotek wzg[lędnie] wystąpień antypaństwowych w czasie nabożeństw kościelnych. Należy zwrócić także uwagę na skupiska ludzkie w związku z odbywającym się w tym dniu biegiem narodowym i biegiem kolarskim Warszawa–Praga. 5. W dniu 3 maja zarządzić w WUBP i podległych mu urzędach bezpieczeństwa i milicji pogotowie całego aparatu. Przy czym poleca się, by obstawa poszczególnych punktów zagrożonych (kościoły) była zorganizowana w sposób możliwie niewidoczny przy użyciu jak największej ilości pracowników w cywilu. Unikać tego rodzaju faktów, jakie miały miejsce w r[oku] ub., kiedy uzbrojone grupy pracowników milicji oczekiwały w widocznych miejscach na młodzież wychodzącą z kościoła. 6. Należy unikać wszelkiego rodzaju aresztów wśród młodzieży, tak w dni poprzedzające dzień 3 maja, jak i w dniu 3 maja. Areszty tego rodzaju mogą być dokonywane tylko w wypadkach rzeczywiście koniecznych i jeśli na to warunki pozwolą, winny mieć sankcję szefa WUBP. 7. O wszelkich przejawach sygnalizujących niebezpieczeństwo przygotowania wystąpień wrogich (szeptana propaganda, nielegalna literatura, napisy, nastawienie kleru itp.) należy natychmiast meldować raportem specjalnym do V Departamentu MBP. Za zgodność: kierownik Kancelarii MBP (Piskorski F[eliks]) Otrzymują: Kier. Sam. Jedn. Org. MBP Źródło: AIPN, 1572/604, k. 6–7, mps. 276 (–) Romkowski, gen. bryg. Nr 73 1948 czerwiec 9, Warszawa – Rozkaz nr 37 wiceministra bezpieczeństwa publicznego w związku ze złym traktowaniem jeńców wojennych Rzeczpospolita Polska Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC–1038/48 Warszawa, dnia 9 czerwca 1948 r. Tajne Egz. nr 29 D – 71 W – 66 Rozkaz nr 37 W wyniku przeprowadzonych inspekcji obozów i ośrodków pracy jeńców wojennych z ramienia Departamentu Więziennictwa stwierdzono w kilku wypadkach nieprzestrzeganie przepisów dotyczących traktowania jeńców wojennych1, a mianowicie: – nieodpowiednie pomieszczenia w niektórych obozach, – antysanitarne warunki, – nienależyty reżim obozowy, utrudniający pracę wychowawczą wśród jeńców, – nieprzestrzeganie czasu pracy i obowiązkowego odpoczynku, – wypadki nadużywania władzy przez personel obozów względnie osoby stykające się z jeńcami przy pracy, – nie wszyscy jeńcy zatrudnieni w organach MBP lub w obcych instytucjach i przedsiębiorstwach rejestrowani są w centralnej kartotece Departamentu Więziennictwa. W związku z powyższym celem znormalizowania i ujednolicenia warunków bytu, pracy i traktowania jeńców wojennych rozkazuję: 1. Dyrektorowi Departamentu Więziennictwa zarządzić, by budynki lub baraki w obozach jenieckich utrzymywać w sposób dający pełną gwarancję zachowania Por. J. Kochanowski, W polskiej niewoli. Niemieccy jeńcy wojenni w Polsce 1945–1950, Warszawa 2001. 1 277 zdrowotności i higieny osobistej. Każdy obóz winien posiadać odpowiednio wyposażoną izbę chorych, zapewniającą niezbędną opiekę lekarską; w poważniejszych wypadkach kierować do szpitali. Naczelnicy jednostek odpowiedzialni są za należyte warunki zdrowotne i sanitarne w ich obozach. 2. Ochronę, porządek wewnątrz obozu, stosowanie kar dyscyplinarnych, formy samorządu jenieckiego określi regulamin obozów jenieckich, który Departament Więziennictwa opracuje i przedłoży mi do zatwierdzenia w terminie do dnia 30 czerwca 1948 roku. 3. Z dniem 15 czerwca 1948 roku wprowadzić nową zatwierdzoną przeze mnie normę żywnościową dla jeńców. Dyrektor Departamentu Więziennictwa skontroluje przez podwładne mu organa ścisłe stosowanie nowej normy. 4. Czas trwania pracy ograniczyć do normy ustalonej dla pracowników cywilnych w danym przedsiębiorstwie. Bezwzględnie przestrzegać raz w tygodniu nieprzerwanego 24-rogodzinnego odpoczynku. 5. Wprowadzić wynagrodzenie pieniężne za pracę jeńców, z tym że za pracę nadliczbową stosować należy specjalne wynagrodzenie, zaś za wykonanie pracy ponad ustalone normy – specjalne premie. Szczegółową tabelę wynagrodzenia dyrektor Departamentu Więziennictwa przedstawi mi do zatwierdzenia do dnia 30 czerwca 1948 roku. 6. Dyrektor Departamentu Więziennictwa stworzy przy Wydziale VI przy współpracy zainteresowanych departamentów MBP referat polityczno-propagandowy dla pracy wśród jeńców wojennych, wykorzystując dla tego celu aktyw demokratyczny spośród jeńców. Referat polityczno-propagandowy dla spraw jeńców wojennych winien organizować przy pomocy samorządu jenieckiego życie kulturalne jeńców wojennych, jak również rozrywki umysłowe i sportowe. 7. W przedmiocie usprawnienia i przyspieszenia cenzury korespondencji jeńców wojennych dyrektor Departamentu Więziennictwa wyda w porozumieniu z dyrektorem Departamentu II stosowne zarządzenia. Kontrolę wykonania tychże zarządzeń powierzam szefom WUBP. 8. Naczelnicy obozów odpowiedzialni są za skrupulatne przestrzeganie wszystkich przepisów odnoszących się do traktowania jeńców wojennych, a w wypadkach samowoli i naruszenia ustalonego trybu postępowania przez funkcjonariuszy należy natychmiast wdrożyć dochodzenie i materiały przesłać do WUBP (z zawiadomieniem Departamentu Więziennictwa) celem pociągnięcia winnych do surowej odpowiedzialności karnej. 9. Dyrektor Departamentu Więziennictwa wyda odpowiednie zarządzenie w kierunku ewidencyjnego ujęcia wszystkich tych jeńców, którzy dotychczas nie zostali zgłoszeni do Centralnej Kartoteki Departamentu Więziennictwa. 10. Wszelkie zarządzenia i dyrektywy Departamentu Więziennictwa jako jedynie kompetentnej władzy dla spraw jeńców wojennych, tak administracyjno-gospodarcze, jak translokacje i zwolnień jeńców wojennych, bezwzględnie przestrzegać i wykonywać. 278 11. Dyrektor Departamentu Więziennictwa zarządzi i skontroluje wykonanie przepisów niniejszego rozkazu na terenie obozów kopalnianych Centralnego Zarządu Przemysłu Węglowego. 12. Komendant główny MO i d[owód]ca Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego wydadzą odpowiednie zarządzenia swoim podległym jednostkom. W[ice]minister (–) Mietkowski M[ieczysław] Za zgodność: kierownik Kancelarii MBP (Piskorski F[eliks]) Otrzymują: KG MO D-two KBW Kier. Sam. Jedn. Org. MBP Szefowie WUBP Źródło: AIPN, 1572/52, k. 138–140, mps. 279 Nr 74 1948 lipiec 14, Warszawa – Instrukcja pomocnika ministra bezpieczeństwa publicznego dotycząca organizacji kontroli sieci agentów i informatorów „Zatwierdzam” Ściśle tajne Minister Nr 1313/GMR bezpieczeństwa publicznego (–) St[anisław] Radkiewicz dnia 14 lipca 1948 r. Dotyczy: organizacji kontroli sieci agentów i informatorów Do szefa WUBP aw Białymstokua Instrukcja „Zagadnienie pracy agenturalnej było, jest i będzie podstawą w naszej robocie”. Lecz w czteroletniej pracy naszego aparatu utarło się cały szereg niewłaściwych praktyk, które spowodowały wypaczenie podstawowego zagadnienia w stosunku do agenta i informatora. Często przeważa ilość agentów, a nie jakość i celowość w pracy. W związku z tym na zarządzenie ministra należy przeprowadzić szczegółową kontrolę całej sieci agentów i informatorów, należy oczyścić naszą sieć od zbędnych ludzi niepomagających nam w pracy, a utrudniających wykonanie naszych zadań, należy pozostawioną sieć skierować do ośrodków naszego zainteresowania. Nie budować sieci agentów-informatorów bez określonego celu i zadania. Podstawą do przeprowadzenia kontroli sieci agentów i informatorów jest instrukcja ob. ministra z czerwca 1948 r. pt. „Jak należy budować sieć agentury i sieć informatorów”1. Dla wykonania powyższych wskazań należy: 1. Powołać komisję w składzie 3 pracowników we wszystkich PUBP, w składzie: 1. szef PUBP, 2. kierownik referatu (u którego przeprowadza się kontrolę) i 3. wydelegowany pracownik WUBP. 2. W WUBP komisję tworzy się dla każdego wydziału z następujących pracowników: 1. naczelnik wydziału, 2. kierownik sekcji (u którego przeprowadza się Dopisane na maszynie. Zob. dokument nr 2: Materiały z odprawy szefów WUBP z 10 VI 1948 r., wystąpienie ministra Stanisława Radkiewicza [w:] Aparat bezpieczeństwa w latach 1944–1956. Taktyka, strategia, metody, cz. II, lata 1948–1949, oprac. A. Paczkowski, Warszawa 1996, s. 78–99. a-a 1 280 kontrolę) i 3. najlepszy pracownik operatywny danego wydziału (może być i z innego wydziału). 3. Komisje naznacza rozkazem specjalnym szef WUBP. 4. Za całość pracy wszystkich komisji odpowiada szef WUBP i w tym celu przeprowadza systematyczną kontrolę ich pracy. 5. Szef WUBP osobiście zatwierdza każdą decyzję komisji dotyczącą zmian, jakie przez nią będą zaproponowane w wyniku kontroli. 6. Wszystkie inne sprawy, odnośnie których wymagana jest decyzja ministerstwa, szef WUBP wraz ze swoimi propozycjami przedstawi do zatwierdzenia odpowiedniemu departamentowi. 7. Departamenty operatywne wydelegują swoich pracowników do WUBP i PUBP celem okazania pomocy w przeprowadzeniu kontroli agentury w swoim zakresie. 8. Okres pracy wszystkich komisji trwa do 1 października 1948 r., w związku z tym szefowie WUBP opracują plan zabezpieczający wykonanie całości. 9. Praca wykonywana w związku z kontrolą agentury nie może wpływać hamująco na normalny tok pracy urzędu, dla wykonania wyżej wskazanej pracy należy wydzielić 4–5 godz[in] dziennie. 10. Całość pracy musi się odbywać przy zachowaniu najściślejszej tajemnicy, niezbędnej w pracy z agenturą. 11. Należy w ten sposób zorganizować sprawozdawczość, ażeby pierwszy raport o przystąpieniu do pracy i pierwsze wyniki przesłać do ob. ministra 1 sierpnia 1948 r., a pozostałe 1 i 15 każdego miesiąca (schemat sprawozdania w załączeniu). Warszawa, dnia 14 lipca 1948 r. (–) Romkowski, gen. bryg. Za zgodność: sekretarka gen. Romkowskiego (E[lżbieta] Mryc2) Wzór sprawozdania szefa WUBP o kontroli agentów i informatorów 1. Opisać szczegółowo przebieg pracy, ilość komisji przeprowadzających kontrolę, wskazać na trudności napotykane, szczególnie uwzględnić wszystkie zjawiska nienormalne ujawnione w trakcie przeprowadzania kontroli. 2 Elżbieta Kubiak z d. Mryc (ur. 1926) – pomoc biurowa Departamentu I MBP (11 VII 1945), sekretarka maszynowa Departamentu I MBP (21 VIII 1946), sekretarka zastępcy ministra: Gabinet Ministra BP (7 V 1946), sekretarka maszynowa zastępcy przewodniczącego: Gabinet Przewodniczącego KdsBP (28 III 1955), referent Samodzielnej Sekcji „AS” Gabinetu Przewodniczącego KdsBP (28 I 1956), referent Sekcji 2 Biura Skarg i Zażaleń Gabinetu Przewodniczącego KdsBP (12 IV 1956), zwolniona 15 I 1957 r.; przyjęta do MSW na stanowisku radcy Biura Paszportów Zagranicznych (3 IX 1957). Zwolniona ze służby 31 I 1975 r. AIPN, 0193/4885, Akta osobowe funkcjonariusza. 281 2. Ogólna ilość agentów na ewidencji urzędu....... 3. Ogółem sprawdzono agentów....... 4. Pozostało do sprawdzenia....... 5. Sprawdzono za okres sprawozdawczy....... 6. Wyeliminowano z sieci agentów....... 7. Przeniesiono do sieci informatorów....... 8. Pozostawiono na łączności agentów....... a) tkwiących w sprawach....... b) luźnych....... 9. Ogólna charakterystyka pozostawionej agentury (w tym dziale należy podać: a) ilość agentów tkwiących w rozpracowaniach wg departamentów, b) ilość zawerbowanych dobrowolnie, c) za pieniądze, d) na kompromitujących materiałach, e) zawerbowanych innym sposobem, f) przynależność partyjna, g) gdzie pracuje i zajmowane stanowisko). 10. Charakterystyka wyeliminowanej agentury (w dziale należy uwzględnić: a) ilość zupełnie zerwanych kontaktów, b) powody zerwania kontaktów, c) jakie zastosowano środki do wyeliminowanych agentów, podać ilość, d) przynależność partyjna wyeliminowanych, e) gdzie pracuje i zajmowane stanowisko, f) czy jest możliwość wykorzystania w przyszłości itp.). 11. W sprawozdaniach podać oddzielnie o agenturze i oddzielnie o informatorach, w sprawozdaniu o sieci informacyjnej uwzględnić wszystkie wyżej wskazane punkty od 1–10 i dodatkowo: 12. Podać ilość informatorów wyeliminowanych i pozostawionych na luźnej łączności. 13. Ilość informatorów zwolnionych od zobowiązań. 14. Sprawozdania pisze szef WUBP do ob. ministra 1 i 15 każdego miesiąca, a 1 października raport odnośnie całości dokonanej pracy. Źródło: AIPN, 1572/604, k. 3–5, mps. 282 Nr 75 1948 wrzesień 16, Warszawa – Instrukcja dyrektora Departamentu II MBP o ewidencji sieci agenturalno-informacyjnej jednostek operacyjnych służby bezpieczeństwa publicznego Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 16 września 1948 r. Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Nr C – 1963/48 Instrukcja o ewidencji sieci agenturalno-informacyjnej jednostek operacyjnych służby bezpieczeństwa publicznego § I. Jednostki powołane do prowadzenia ewidencji sieci agenturalno- informacyjnej Ewidencję sieci agenturalno-informacyjną prowadzą Dep[artament] II MBP i wydziały II WUBP. Jednostki operacyjne obowiązane są rejestrować swoją sieć agenturalno-informacyjną w Departamencie II MBP i jego odpowiednikach w terenie, a mianowicie: 1) Departamenty MBP, KG MO, Zarz[ąd] Inf[ormacji] KBW oraz znajdujące się na terenie Warszawy WUBP, MUBP, KW MO, KM MO i Inf[ormacja] KBW – w Departamencie II MBP. 2) WUBP, KWMO, Inf[ormacja] KBW i podległe im jednostki w terenie – w wydziałach II WUBP. § II. Postępowanie jednostek operacyjnych przed przystąpieniem do werbunku 1. Kierownik operacyjnej jednostki przed udzieleniem zezwolenia na werbunek obowiązany jest kartą E-15 sprawdzić kandydata w odpowiedniej kartotece agenturalno-informacyjnej stosownie do § I. 2. Wszystkie rubryki na karcie E-15 winny być wypełnione dokładnie, jako powód sprawdzenia należy podać „kandydat na werbunek” (załącznik nr 1). 3. Do chwili otrzymania zwrotu karty E-15 kierownik operacyjnej jednostki nie ma prawa udzielać zezwolenia na werbunek. § III. Postępowanie jednostek operacyjnych po otrzymaniu zwrotu karty E-15 1. Po otrzymaniu karty E-15 jednostka operacyjne postępuje w zależności od adnotacji umieszczonej na odwrocie karty, a mianowicie: a) Jeżeli adnotacja na karcie E-15 brzmi: 283 „W sieci agenturalno-informacyjnej...........nie figuruje” (załącznik nr 11) lub: „Figuruje w kartotece jako wyłączony z sieci agenturalno-informacyjnej przez......... dnia...... z powodu...... Teczka personalna znajduje się w ewidencji sieci agenturalno-informacyjnej” (załącznik nr 6), ewentualnie „Osoba drugostronnie wymieniona była werbowana przez........ dnia....... Werbunek nie doszedł do skutku z powodu........” (załącznik nr 8), jednostka operacyjna ma prawo zwerbować kandydata. b) Jeżeli adnotacja na karcie E-15 brzmi: „Figuruje w sieci agenturalno-informacyjnej...... .... za nr.........” (załącznik nr 2), jednostka operacyjna nie ma prawa zawerbować. c) Jeżeli adnotacja na karcie E-15 brzmi: „Osobę drugostronnie wymienioną sprawdził w kartotece sieci agenturalno-informacyjnej w celu werbowania..... ........dnia.......” (załącznik nr 5), wówczas jednostka operacyjna ma prawo zawerbować tylko po uzgodnieniu z jednostką operacyjną podaną w adnotacji. d) Jeżeli adnotacja na karcie E-15 brzmi: „W kartotece ogólnej figuruje, inwigilowany, przez...... za nr.........” (załącznik nr 3), wówczas zapytujący obowiązany jest zwrócić się do jednostki podanej w adnotacji o wyjaśnienie. Zabrania się przystąpienia do werbunku do chwili otrzymania odpowiedzi od jednostki wymienionej w adnotacji. 2. Karta E-04 winna być zatwierdzona przez instancję uprawnioną, tj.: a) w departamentach MBP przez dyrektorów lub ich zastępców; b) w KG MO przez naczelnika wydziału śledczego lub jego zastępcę; c) w Zarządzie Inf[ormacji] KBW przez szefa zarządu lub jego zastępcę; d) w WUBP i PUBP przez szefa WUBP lub jego zastępcę; e) w MUBP na m.st. Warszawę przez szefa lub jego zastępcę; f) w woj[ewódzkich] i pow[iatowych] komendach MO przez komendanta KW MO lub jego zastępcę; g) w Komendzie MO m.st. Warszawy przez komendanta lub jego zastępcę; h) w oddziale Inf[ormacji] KBW przez szefa oddziału. 3. Po dokonaniu werbunku jednostki operacyjne kierują do ewidencji sieci agenturalno-informacyjnej sprawdzoną kartę E-15 (załącznik nr 2) i zatwierdzoną kartę E-04 (załącznik nr 12) w celu zarejestrowania zawerbowanego. 4. Jednostki sieci agenturalno-informacyjnej po otrzymaniu dokumentów wymienionych w p. 3 przeprowadzają rejestrację zawerbowanego i wydają jednostce operacyjnej ponumerowane teczki personalną i roboczą. § IV. Pomocniczy rejestr agentury Po otrzymaniu teczek jednostki operacyjne wpisują zawerbowanego do pomocniczego rejestru agentury ściśle wg załącznika nr 27. Do prowadzenia pomocniczych rejestrów agentury uprawnieni są: 284 1. naczelnicy wydziałów operacyjnych departamentów MBP, WUBP i MUBP oraz szefowie PUBP lub ich zastępcy, 2. naczelnicy wydziałów śledczych KG MO, KW MO i KM MO oraz komendanci powiatowi MO lub ich zastępcy, 3. szefowie zarządu i oddziałów Informacji KBW. Zabrania się jednostkom operacyjnym prowadzenia kartotek lub skorowidzów sieci agenturalno-informacyjnej. § V. Ewidencja nieudanych werbunków 1. Jednostki operacyjne zobowiązane są zdać do ewidencji sieci agenturalno-informacyjnej wszelkie materiały dotyczące niedoszłego do skutku werbunku. Za nieudany werbunek uważa się: a) gdy kandydat na werbunek odmówił współpracy; b) gdy kandydat na werbunek nie odmówił bezpośrednio, lecz zachowaniem swoim faktycznie uniemożliwił dokonanie werbunku; c) gdy pracownik operacyjny w okresie werbowania sam zrezygnował z dokonania werbunku; d) gdy werbunek nie został uskuteczniony ze względu na odmowę zatwierdzenia przez zwierzchnika. Do materiałów należy dołączyć odpowiednie wyjaśnienie o przyczynach nieuskutecznienia werbunku. Osobę, której zawerbowanie nie doszło do skutku, do pomocniczego rejestru agentury nie wciąga się. 2. W każdym indywidualnym wypadku jednostka operacyjna decyduje o zarejestrowaniu w charakterze podejrzanego w kartotece ogólnej osoby, której zawerbowanie nie doszło do skutku. W wypadku decyzji pozytywnej pracownik operacyjny wypełnia pierwszą stronę karty E-14 i wraz z materiałami nieudanego werbunku kieruje ją do ewidencji sieci agenturalno-informacyjnej. § VI. Zdjęcie z ewidencji 1. W wypadku postanowienia zerwania łączności z zawerbowanym jednostki operacyjne obowiązane są skreślić rezydenta, agenta lub informatora z ewidencji sieci agenturalno-informacyjnej. W tym celu należy: a) przedstawić do ewidencji wniosek o przerwaniu łączności zatwierdzony przez instancję uprawnioną wg § III, p. 2; b) uporządkować teczki, tj. ułożyć arkusze w porządku chronologicznym wg spisu zawartości teczki. Spis powinien być dokładnie wypełniony i podpisany przez pracownika operacyjnego, który złożył wniosek o przerwaniu łączności. Teczki uporządkowane należy zasznurować, zalakować i zdać do ewidencji sieci agenturalno-informacyjnej. 2. W każdym indywidualnym wypadku jednostka operacyjna decyduje o zarejestrowaniu w kartotece ogólnej osoby wyłączonej z sieci agenturalno-informacyjnej. 285 W wypadku decyzji pozytywnej postępuje jak w § V, p. 2. § VII. Ewidencja konspiracyjnych mieszkań Dla zaszyfrowania konspiracyjnych mieszkań oraz uniknięcia prób zdobywania zajętego mieszkania przez innych operacyjnych pracowników rejestruje się właściciela konspiracyjnego mieszkania jako informatora. Procedura obowiązująca przy ewidencji informatora stosuje się również do właściciela konspiracyjnego mieszkania. § VIII. Ochrona sieci agenturalno-informacyjnej Gdy pracownik ewidencji sieci agenturalno-informacyjnej stwierdza, że rezydentowi, agentowi, informatorowi lub kandydatowi na werbunek grozi inwigilacja, aresztowanie lub ponowny werbunek, zawiadamia o tym zainteresowaną jednostkę operacyjną kartą E-17 w zależności od uzyskanego materiału. 1. W wypadku usiłowania ponownego werbunku jednostki operacyjne zostaną zawiadomione kartą E-17 wg załącznika nr 4. 2. W wypadku aresztowania lub poszukiwania rezydenta, agenta, informatora lub kandydata na werbunek jednostki operacyjne zostaną zawiadomione kartą E-17 wg załączn[ików] nr nr 21, 22, 24, 25. 3) W wypadku uzyskania nowych materiałów na rezydenta, agenta, informatora lub kandydata na werbunek jednostki operacyjne zostaną powiadomione wg załączn[ików] nr 17, 19, 20, 23. 4. W wypadku wszczęcia rozpracowania rezydenta, agenta informatora lub kandydata na werbunek jednostki operacyjne zostaną powiadomione wg załączn[ików] nr nr 19, 20, 23. 5. W wypadku usiłowania werbunku osoby wyłączonej z sieci agenturalno-informacyjnej jednostki operacyjne zostaną powiadomione wg załączn[ika] nr 7. Po otrzymaniu zawiadomienia o wypadku wymienionym w p. 5 jednostki operacyjne obowiązane są niezwłocznie podać do wiadomości ewidencji sieci agenturalno-informacyjnej swoje decyzje. We wszystkich wymienionych wypadkach jednostki operacyjne zobowiązane są niezwłocznie zastosować właściwe środki celem ochrony sieci agenturalno-informacyjnej lub otrzymania dodatkowych materiałów. § IX. Raporty o zmianach zaszłych w sieci agenturalno-informacyjnej Kierownik jednostki operacyjnej prowadzący pomocniczy rejestr agentury obowiązany jest zawiadomić ewidencję sieci agenturalno-informacyjnej o każdorazowym wypadku zmiany: a) kategorii (np. informatora na agenta itp.), b) środowiska (np. z fabryki do urzędu itp.), c) pracownika, z którym agent był na łączności (załącznik nr 30). 286 § X. Przekazywanie agentury przez jednostki operacyjne 1. Jednostka operacyjna przekazująca rezydenta, agenta lub informatora kieruje do ewidencji sieci agenturalno-informacyjnej teczki wraz z raportem zatwierdzonym przez odpowiednie instancje (§ III, p. 2). W raporcie należy podać sposób nawiązania kontaktu z danym agentem. 2. Jednostka operacyjna, która otrzymuje polecenie nawiązania kontaktu, obowiązana jest zawiadomić ewidencję sieci agenturalno-informacyjnej o wykonaniu polecenia: a) jeżeli kontakt został nawiązany, zwraca się do ewidencji sieci agenturalno-informacyjnej o przesłanie teczek i po otrzymaniu ich wpisuje przyjętego rezydenta, agenta lub informatora do pomocniczego rejestru agentury, następnie wypełnia kartę E-04 dla ewidencji sieci agenturalno-informacyjnej; b) jeżeli kontaktu nie nawiązano, zawiadamia o tym ewidencję sieci agenturalno-informacyjnej, podając przyczynę. § XI. Konspiracja pracy 1. Pomocniczy rejestr agentury, wypełnione karty E-15 i E-17 oraz korespondencję w sprawach sieci agenturalno-informacyjnej przechowuje u siebie w kasie żelaznej kierownik jednostki operacyjnej lub jego zastępca wymieniony w § IV, p. 1, 2, 3. 2. Korespondencję w sprawach sieci agenturalno-informacyjnej prowadzi kierownik jednostki operacyjnej lub jego zastępca wymieniony w § IV, p. 1, 2, 3. Korespondencję należy kierować do rąk własnych naczelnika wydziału II, ściśle tajne „C” w sekretariacie nie otwierać. (Do dyrektora Dep[artamentu] II „C-I/3”). 3. Materiały oraz korespondencję ewidencja sieci agenturalno-informacyjnej kieruje do rąk własnych kierownika jednostki operacyjnej wyłącznie do jego dyspozycji1. Dyrektor Departamentu II [MBP]2 (–) [Leon] Rubinsztein3 płk Instrukcja uchylona 9 X 1948 r. Zakres działania departamentu to: technika operacyjna i ewidencja operacyjna. 3 Leon (Leiba) Rubinsztein (Rubinstein; Rubinsztajn) (1912–1961; w Aparacie bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. 1 błędnie podano datę jego śmierci: 23 X 1993, s. 79) – należał do KZMP (1926–1933), w l. 1928–1929 pracował jako robotnik w Łodzi. W 1931 aresztowany, więziony do 1933 r. W l. 1933–1936 przebywał we Francji; należał do KPP i był działaczem MOPR w Paryżu, należał też do Komunistycznej Partii Francji. W l. 1936–1938 uczestniczył w wojnie domowej w Hiszpanii po stronie republikańskiej; w 1938 r. został ciężko ranny, należał do Komunistycznej Partii Hiszpanii. Od IV 1939 r. przebywał w ZSRR, był pracownikiem Kominternu; studiował w Moskiewskim Instytucie Inżynierii Łączności (1939–1942), następnie do 1943 r. pracował jako inżynier w stacji radiowej Kominternu w Ufie. We wrześniu 1943 r. skierowany do 1. KPSZ w ZSRR. W l. 1943–1947 służył w PSBS-WW-KBW. W resorcie BP: dyrektor Departamentu II MBP (1 IV 1947), 1 2 287 Źródło: AIPN, 1572/35, k. 140–145, druk. dyrektor Departamentu Ochrony Rządu z jednoczesnym pełnieniem obowiązków dyrektora Departamentu II MBP (po zwolnieniu ze stanowiska dyrektora Departamentu Ochrony Rządu pełnił nadal funkcję dyrektora Departamentu II), zwolniony 13 I 1951 r. W l. 1951–1952 generalny dyrektor ds. przemysłu ciężkiego w Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego. W 1952 r. ukończył Wydział Prawa na Uniwersytecie Łódzkim. W 1955–1961 wiceminister: przemysłu motoryzacyjnego (1955–1956), przemysłu maszynowego (1956–1957), przemysłu ciężkiego (1957–1961). Jego żona Anna Mekler także pracowała w resorcie BP na stanowiskach kierowniczych jako wicedyrektor Instytutu Techniki Operacyjnej KdsBP w 1955 r.; przy Departamencie IX KdsBP w 1956; przy Biurze „T” MSW w 1957. Mieszkali przy ul. Jaworzyńskiej w Warszawie, w lokalu wcześniej zajmowanym przez rodzinę (prawowitych właścicieli), która została wyrzucona z tego mieszkania. Grób L. Rubinszteina znajduje się na warszawskich Powązkach. AIPN, 0990/18, k. 450; A. Chrzanowska „…Na łaskę nie zasługuje”. Zygmunt Maciejec – „nielegalny członek PSL”, „Biuletyn IPN” 2009, nr 10–11 (105– –106), s. 139; Cmentarz Komunalny Powązki dawny Wojskowy w Warszawie, Warszawa 1989, s. 53; A.G. Kister, Pretorianie…, s. 206; T. Mołdawa, Ludzie władzy…, s. 201, 203–204; M. Piotrowski, Ludzie bezpieki…, s. 444. 288 Nr 76 1948 wrzesień 18, Warszawa – Instrukcja specjalna nr 1 dyrektora Gabinetu Ministra BP o zadaniach organów bezpieczeństwa publicznego „na obecnym etapie walki klasowej na wsi” Zatwierdzam (–) M[ieczysław] Mietkowski, gen. bryg. W[ice]minister bezp[ieczeństwa] publ[icznego] Warszawa, 18 IX 1948 Ściśle tajne Egz. nr 1358 Instrukcja specjalna nr 1 o zadaniach organów bezpieczeństwa publicznego na obecnym etapie walki klasowej na wsi1 Kraj nasz przeżywa obecnie okres pogłębiania osiągnięć demokracji ludowej i związane z tym dalsze zaostrzenie się walki klasowej. Obrona interesów mało i średniorolnego chłopstwa przy jednoczesnym ograniczeniu możliwości uprawiania wyzysku przez bogaczy wiejskich stanowi obecnie podstawę polityki rządu na wsi. Przeciwko tej polityce mobilizują się wszystkie wrogie elementy kapitalistyczne, a zwłaszcza na terenie wsi. Już w tej chwili, a w miarę realizacji zamierzeń rządu w coraz większym stopniu aktywizować się będą siły reakcji na wszystkich odcinkach życia naszego państwa. W tej zaostrzającej się walce klasowej służbie bezpieczeństwa wypadnie zająć jeszcze bardziej zdecydowaną postawę niż w dotychczasowym okresie. Służba bezpieczeństwa jako bojowa formacja państwa ludowo-demokratycznego na froncie walki klasowej, walki z wrogami władzy ludowej – winna z całą energią i stanowczością wykonywać swoje zadania w pełnym zrozumieniu, że niesie czynną pomoc masom pracującym wsi w ich dążeniu do poprawy swego bytu, do wyzwolenia się z wyzysku uprawianego przez warstwę wiejskich bogaczy i spekulantów. Każdy funkcjonariusz bezpieczeństwa musi poczuć w sobie odpowiedzialność żołnierza, któremu klasa pracująca Polski powierzyła ochronę swoich dotychczasowych zdobyczy i utorowanie drogi do socjalizmu. Na temat represji komunistycznych wobec polskiej wsi w dobie kolektywizacji (1948–1956) zob. tu i dalej: D. Jarosz, Polityka władz komunistycznych w Polsce w latach 1948–1956 a chłopi, Warszawa 1998; B. Fengler, Fałszywe oskarżenia chłopów w ramach procesu socjalizacji wsi polskiej w latach 1945–1956 [w:] Przestępstwa sędziów i prokuratorów…, s. 347–358; A. Kura, Aparat bezpieczeństwa i wymiar sprawiedliwości wobec kolektywizacji wsi polskiej 1948–1956, Warszawa 2006. Por. T. Skonieczny, Postawy chłopów wobec koncepcji i poczynań PPR (PZPR) w początkowej fazie kolektywizacji polskiego rolnictwa (1948–1949), Słupsk 2009. 1 289 W tej sytuacji podstawowym zadaniem aparatu bezpieczeństwa jest: 1. Wykrywać, rozpracowywać, likwidować wszelką wrogą działalność wyzyskiwaczy wiejskich, reakcjonistów i organizacji podziemnych. 2. Systematycznie wykrywać elementy reakcyjne w administracyjnym i gospodarczym aparacie na terenie wsi. Materiały z tej dziedziny wykorzystać dla spowodowania usunięcia ich przez organizacje polityczne i społeczne. 3. Ujawniać wszelkie fakty przeciwstawiania się polityce rządu, zniekształcania dyrektyw i posunięć na terenie wsi. 4. Badać i sygnalizować nastroje poszczególnych warstw ludności wiejskiej i ich stosunek do posunięć rządu w sprawie przebudowy wsi. Realizacja tych zadań wymaga usprawnienia i systematycznego ulepszania naszej pracy informacyjno-agenturalnej. Urzędy bezp[ieczeństwa] winny rozbudować sieć informacyjno-agenturalną w łonie reakcyjnego środowiska na wsi i jednocześnie nawiązać kontakt z elementami demokratycznymi w aparacie administracyjnym i gospodarczym celem zabezpieczenia stałego dopływu informacji. Szerokie kontakty z biedotą wiejską powinny okazywać pomoc w realizowaniu postawionych zadań. Rozdział I Każdy dzień przynosi z terenu fakty świadczące o aktywizacji reakcyjnego podziemia. Aktywizacja ta wyraża się we wzmagającej się działalności band mordujących działaczy demokratycznych, zwłaszcza terenowych, jak to miało miejsce w województwie warszawskim i kieleckim, we wzmożonej ilości napadów na spółdzielnie. Równocześnie wzrasta fala wrogiej propagandy uprawianej między innymi przez księży i zwiększa się liczba ulotek. Jednocześnie rozwijana jest akcja dywersyjna w najrozmaitszej postaci. Najczęściej spotykane to podpalanie zabudowań należących do postępowych chłopów, majątków państwowych, stert zboża, stodół, rozbijanie i uszkadzanie traktorów i maszyn rolniczych, zanieczyszczanie paliwa, niszczenie pasów transmisyjnych, trucie inwentarza. Każdy zamach na działacza demokratycznego, każdy napad na spółdzielnie i wszelkie przejawy bandyckiej i dywersyjnej działalności, czy też reakcyjnej propagandy stanowią dziś przeszkodę w realizowaniu polityki rządu zmierzającej do przebudowy wsi. Sprawa walki z bandytyzmem winna stać się naczelnym zadaniem aparatu bezpieczeństwa. Bezlitosne tępienie wszelkich przejawów bandytyzmu, dywersji i reakcyjnej działalności oraz wzmożenie akcji wykrywania przestępców musi iść w parze z akcją profilaktyczną, zapobiegawczą, która by nie pozwoliła na zbrodniczą działalność reakcyjnego podziemia. W związku z zaostrzeniem się walki klasowej i rozszerzeniem się jej frontu część wrogiego elementu, która ostatnio zajęła bierną i wyczekującą postawę, ponownie się aktywizuje. Te elementy winny się stać przedmiotem szczególnego zainteresowania organów bezpieczeństwa i powinny być poddane szczegółowemu rozpracowaniu. 290 W związku z tym należy: 1. Ustalić elementy o aktywnej przeszłości politycznej ujawnione i zwolnione z więzienia, ich rodziny i otoczenie (b. członkowie WiN-u, NSZ, AK, WRN2, mikołajczykowscy PSL-owcy3, osoby organizujące zbiorowe słuchanie audycji radia londyńskiego i rozpowszechniające ich treść). W wymienionych wyżej ośrodkach, tak jak i w środowisku bogaczy wiejskich należy zwerbować informatorów dla obserwacji i rozpracowania. Agentura ta winna sygnalizować nam o zamierzonych przygotowaniach do sabotażu, dywersji i wrogich demonstracji politycznych. 2. Traktować rozbrajanie terenu jako nieodłączną część składową walki z bandytyzmem. Rozbrajanie terenu winno być przeprowadzane systematycznie, aż do całkowitego wydobycia zmagazynowanej i przechowywanej broni. Ludność cywilna współpracująca w tym kierunku winna być specjalnie premiowana. 3. Rozpracować zaistniałe fakty wrogiej działalności dla wykrycia jej inspiratorów i w tym celu posługiwać się zarówno siatką informacyjną, jak i przede wszystkim założoną w tym środowisku agenturą. 4. Inspiratorów wrogich akcji aresztować można wyłącznie za sankcją szefa WUBP. Sprawców dywersji aresztować należy natychmiast. 5. Spowodować wydanie przez właściwe czynniki nadzorujące instrukcji, zobowiązujących kierowników poszczególnych jednostek gospodarczych do zmobilizowania wszystkich możliwych środków dla zapobieżenia aktom dywersji (środki ostrożności przy układaniu stogów, magazynowaniu paliwa, dozorowaniu – patrz instrukcja Wydz[iału] V Dep[artamentu] IV nr EH – 17 78/48)4, podkreślając przy tym ich osobistą odpowiedzialność za zachowanie środków ostrożności. O każdym wypadku winni natychmiast meldować. 6. WUBP i PUBP winny dążyć do szybkiego przeprowadzania śledztwa w sprawie zatrzymanych. Oskarżonych sądzić na procesach publicznych w miarę możności w miejscach popełnienia przestępstwa. 7. Między propagandą reakcyjną a działalnością bandycką istnieje ścisły związek i dlatego walkę z bandytyzmem należy ściśle wiązać z akcją prowadzoną przeciw reakcyjnym organizacjom podziemia. W każdym wypadku znalezienia ulotki bądź to pisanej, bądź drukowanej organa bezpieczeństwa publicznego winny przeprowadzić jak najenergiczniejsze śledztwo celem wykrycia związku zachodzącego między agitacją reakcyjną a działalnością bandycką. Zob. Z. Woźniczka, Procesy polityczne działaczy PPS-WRN w latach 1946–1948 [w:] Rok 1948. Nadzieje i złudzenia polskich socjalistów, red. M.E. Ożóg, Rzeszów 2000, s. 45–59. 3 Por. A. Paczkowski, UB a PSL po ucieczce Mikołajczyka, „Zeszyty Historyczne” 1990, z. 93, s. 206–211; Stanisław Mikołajczyk w dokumentach aparatu bezpieczeństwa, t. 1: Działalność w latach 1945–1947, oprac. W. Bagieński, P. Byszewski, A. Chrzanowska, F. Dąbrowski, F. Gryciuk, J. Mysiakowska-Muszyńska, Warszawa 2010, s. 341–347; Zniszczyć PSL. Działalnia Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego wobec ruchu ludowego w województwie lubelskim w latach 1944–1956. Wybór źródeł, oprac. J. Romanek, Warszawa–Lublin 2009. 4 Nie opublikowano tego normatywu w niniejszym wydawnictwie źródłowym; kryteria doboru dokumentów zob. Nota edytorska. 2 291 Specjalną uwagę należy zwrócić na kolejność rozpracowań, która jest uwarunkowana stanem zagrożenia, stopniem nasycenia terenu przez elementy wrogie i układem sił klasowych na danym terenie. Szefowie WUBP i PUBP, naczelnicy III wydziałów i referatów są osobiście odpowiedzialni za stan bezpieczeństwa w podległym terenie i za wyniki w walce z bandytyzmem. Wszystkie wydane dotychczas instrukcje w tej dziedzinie pozostają w mocy, a zwłaszcza instrukcja z dnia 12 lutego rb. nr AF 211/485. II Warunkiem właściwego przeprowadzenia polityki rządu na wsi jest oczyszczenie gospodarczego, społecznego i administracyjnego aparatu na wsi z elementu klasowo obcego i wrogiego. Akcja usuwania wrogów z zajmowanych stanowisk obejmie: a) gminne i powiatowe rady narodowe, b) zarządy gminne (wójt, sołtys, sekretarz gminny), c) aparat administracji rolnej (urzędy ziemskie, majątki itd.), d) powiatowe i gminne zarządy ZSCh6, e) zarządy powiatowe Związku Sp[ółdzielni] Roln[iczych] Sam[opomoc] Chł[opska] oraz gminne spółdz[ielnie] SCh, f) społeczne organizacje, g) kierownictwo ośrodków maszynowych. III Ważnym elementem w walce o podniesienie stopy życiowej mało i średniorolnego chłopa są spółdzielnie gminne i powiatowe, obejmujące zaopatrzenie, zbyt i zakłady produkcyjne (młyny, cegielnie, tartaki, gorzelnie i inne). Zadaniem spółdzielczości jest dostarczenie w pierwszym rzędzie chłopom mało- i średniorolnym, członkom spółdzielni artykułów najbardziej cennych (nawozy, narzędzia, nasiona selekcyjne i inne), skup zboża po cenach ustalonych przez państwo, organizowanie spędów nierogacizny i bydła i umożliwienie zbytu innych produktów. Dla kontroli właściwego (dla dobra chłopa drobno- i średniorolnego) działania spółdzielczości wiejskiej będą tworzone komitety sklepowe i produkcyjne. Aby aparat nasz mógł skutecznie ochraniać realizację polityki rządu, należy: 1. Zorganizować systematyczny dopływ materiałów (poprzez kontakty poufne i informatorów) dotyczących wypaczania linii rządu, zwłaszcza w zakresie: Jak wyżej. Związek Samopomocy Chłopskiej – samorządowa organizacja chłopska działająca w l. 1944–1957, aktywnie uczestnicząca w przeprowadzaniu reformy rolnej i akcji przesiedleńczej, później prowadząca działalność głównie kulturalną. Na podstawie dekretu o likwidacji izb rolniczych z 26 VIII 1946 r. i rozporządzenia RM z 17 X 1946 r. w sprawie przekazania czynności zniesionych izb rolniczych dotychczasowe funkcje i majątek izb przejął ZSCh oraz terenowe organa administracji – urzędy ziemskie (J. Basta, Wojewódzka Izba Rolnicza w Rzeszowie 1944–1946 (powstanie, funkcjonowanie, likwidacja), „Rzeszowskie Zeszyty Naukowe. Prawo – Ekonomia” 1995, t. 17, s. 164). 5 6 292 a) działalności zarządów spółdzielni, b) rozszerzenia członkostwa na mało- i średniorolnych chłopów i przestrzegania statutu przy wyznaczaniu wysokości udziałów (wysokość udziału zależy od ilości posiadanej ziemi i bydła), c) organizowania punktów spędu bydła, d) organizowania zbiorowego transportu dla ułatwiania gospodarzom nieposiadającym siły pociągowej dostaw produktów rolnych, e) działalności kontroli społecznej (komitety sklepowe i produkcyjne), f) rozdziału towarów, skupu zboża z uwzględnieniem faktów nadużyć i spekulacji (patrz instrukcja Wydz[iału] III Dep[artamentu] IV nr 1730/48 z dnia 4 VIII [19]48 r.)7. 2. Konfrontować dane Zw[iązku] Pow[iatowych] Spółdz[ielni] Sam[opomoc] Chł[opska] z informacjami i materiałami uzyskanymi z gminnych spółdzielni dla oceny poszczególnych ogniw aparatu spółdzielczego. 3. Systematycznie ochraniać spółdzielczość wiejską przed przenikaniem elementów kapitalistycznych i oczyszczać ją ze wszystkich szkodliwych elementów. W przeciągu nadchodzących 3–4 miesięcy mają być przeprowadzone wybory do władz Sam[opomocy] Chł[opskiej] celem wysunięcia nowych, demokratycznych kadrów [sic!]. 4. Rozpracowywać i przekazywać Komisji Specjalnej [do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym]8 i sądom powszechnym i wojskowym ujawnione wypadki szkodnictwa i nadużyć. Zapewnić sobie udział posterunków MO w wykrywaniu i rozpracowywaniu wrogiej i przestępczej akcji w spółdzielczości. 5. Zorganizować (przy współudziale MO) zabezpieczenie spółdzielni przed rabunkiem. IV Zgodnie z intencją rządu biedni i średniorolni chłopi winni mieć pierwszeństwo w korzystaniu z ośrodków maszynowych, które są poważnym instrumentem pomocy udzielonym im przez państwo. Ośrodki te mogą pracować dla bogatych chłopów dopiero po zaspokojeniu potrzeb chłopa mało- i średniorolnego, i to przy zastosowaniu wyższej opłaty. Przy wszystkich ośrodkach maszynowych zostaną powołane komisje wybierane przez mało- i średniorolnych chłopów, które układają plan pracy oraz czuwają nad właściwym jego wykonaniem. Zob. przypis nr 4, s. 291. Por. dokument nr 64; P. Fiedorczyk, Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym 1945–1954. Studium historycznoprawne, Białystok 2002; B. Sekściński, Lubelska Delegatura Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym (1946–1950), „Dzieje Najnowsze” 2010, nr 2, s. 151–170. 7 8 293 W związku z powyższym należy: 1. Zapewnić sobie stałe informacje z każdego ośrodka maszynowego oraz na ich podstawie czuwać nad utrzymaniem właściwego oblicza klasowego i politycznego kierownictwa ośrodka i komisji OM [ośrodka maszynowego]. Na podstawie zebranych informacji sygnalizować czynnikom politycznym i państwowym konieczność usuwania reakcjonistów i bogaczy wiejskich z zajmowanych stanowisk. 2. Zapoznać się z planem pracy i sposobem jego realizacji oraz czuwać, aby plan ten nie był wypaczony. 3. Dopilnować, aby przestrzegano ściśle zasady zróżnicowania opłat. 4. Badać (poprzez sieć informacyjną) stan konserwacji maszyn i ich sprawność techniczną. 5. Stwierdzone fakty szkodnictwa, przekupstwa, kumoterstwa rozpracowywać i pociągać winnych do odpowiedzialności. V Dekrety rządu dotyczące podatku gruntowego i Funduszu Oszczędności Rolniczych (FOR) przewidują progresję w wymiarze podatku i FOR-u. Wróg – bogacz wiejski, uchylając się od obowiązku płacenia przypadającej nań części, przerzuca ciężar na mało- i średniorolnego chłopa, chcąc ponadto podważyć jego zaufanie do rządu. Wróg – wyzyskiwacz ukrywa faktyczną ilość posiadanej ziemi, dokonuje fikcyjnego podziału gospodarstwa, przekupuje w różny sposób aparat wymiaru, uzyskuje ulgi poprzez kumoterstwo itp. W związku z powyższym należy: 1. Zbadać oblicze polityczne i społeczne aparatu wymiaru i w wypadkach stwierdzenia przenikania tam wrogiego elementu porozumieć się z partiami politycznymi, aby za ich pośrednictwem spowodować jego usunięcie. 2. Zapewnić sobie uzyskiwanie odpowiednich informacji poprzez nawiązanie kontaktu z wojewódzkim i powiatowym pełnomocnikiem dla spraw podatku gruntowego, gminnymi delegatami społecznymi, wójtami, sołtysami, pisarzami gminnymi, referentami podatkowymi w gminie (informacje winny dotyczyć przede wszystkim wszelkich wypaczeń i trudności w przeprowadzaniu tej akcji). 3. Poprzez udzielenie odpowiednich nastawień zaktywizować po omawianej linii istniejącą na wsi sieć informacyjną. 4. Zapoznać się dokładnie z dekretami o podatku gruntowym i FOR-ze, techniką wymiaru (w gminie), ściągania (komisja podatkowa), działalnością czynnika kontroli społecznej (społeczny delegat gminny i rady narodowe). VI Państwo przydziela poważne sumy na kredyty dla mało- i średniorolnego chłopa, w praktyce jednak korzysta z tego częstokroć bogacz wiejski dzięki swoim dobrym stosunkom (kumoterstwo, przekupstwo) z elementami antydemokratycznymi w ogniwach opiniujących (ZSCh) i rozprowadzających (KKO, spółdzielnia oszczędniościowo-pożyczkowa i Bank Rolny). Częste są wypadki nieogłaszania wiadomo294 ści o przyznaniu kredytów oraz celowego piętrzenia trudności formalnych przed małorolnym chłopem, aby uniemożliwić mu korzystanie z przeznaczonych dlań kredytów państwowych. Dla wykonania zadań na odcinku kredytowym należy: 1. Zapewnić dobrą obsługę informacyjną z wydziałów kredytowych, KKO i Banku Rolnego oraz ze spółdzielni oszczędnościowo-pożyczkowych, które rozprowadzają kredyty, jak również ze Zw[iązku] Sam[opomocy] Chł[opskiej] celem przeciwdziałania przeciekaniu kredytów w ręce kapitalistów wiejskich. 2. Ochronić instytucje opiniujące i przydzielające kredyty przed wpływem elementu reakcyjnego i bogacza wiejskiego – w pierwszym rzędzie przez spowodowanie usuwania go z zajmowanych w tym aparacie stanowisk. 3. Ujawniać i demaskować za pośrednictwem właściwych czynników politycznych, społecznych czy państwowych fakty udzielania kredytów bogaczom wiejskim przed zaspokojeniem mało- i średniorolnego chłopa, powodować zmianę niesprawiedliwych decyzji w tym względzie oraz rozpracowywać osoby za to odpowiedzialne. VII Pomoc sąsiedzka, która winna być narzędziem pomocy mało- i średniorolnym chłopom, w praktyce staje się nierzadko formą ucisku klasowego na wsi. Kapitalista poprzez swoje stosunki i wpływy w radach narodowych powoduje wyznaczenie wysokich opłat albo też pomijając ceny wyznaczone, udziela „pomocy” za lichwiarską cenę czy odrobek. Zadaniem naszego aparatu winna być piecza nad interesami biednego i średniorolnego chłopa. Aby zadanie to wykonać, należy: 1. Zapewnić sobie należytą informację o prawdziwym przebiegu akcji pomocy sąsiedzkiej. 2. Przeprowadzić za pośrednictwem MO i sądów powszechnych sprawy przeciwko kapitalistom spekulującym na pomocy sąsiedzkiej. VIII Warunkiem należytego realizowania polityki rządu na wsi jest taka gospodarka w majątkach państwowych, aby mogły one stanowić poważny czynnik w dziedzinie zaopatrywania kraju w zboże towarowe i inne produkty rolne, aby mogły wpływać dodatnio na rozwój kultury wiejskiej na wsi i aby dowodziły wyższości wielkiej gospodarki zespołowej nad drobną gospodarką indywidualną. Dotychczasowy stan majątków państwowych nie pozwala im odegrać przodującej roli, gdyż wskutek działalności wrogich elementów są zacofane, gospodarowane w sposób marnotrawny i deficytowy. Zadaniem naszego aparatu jest walka ze szkodnikami i sabotażystami, którzy zdołali dostać się do aparatu administracyjnego majątków, i czujna, nieustanna ochrona gospodarki państwowej. 295 Dla należytego wypełnienia tego zadania należy: 1. Zorganizować stałą i dokładną informację o stanie majątków państwowych przez ścisły kontakt z uczciwymi elementami w administracji, komitetami folwarcznymi, Związkiem Zawodowym Robotników Rolnych i przez zobowiązanie administratorów do każdorazowego i natychmiastowego meldowania w wypadkach dokonanych aktów szkodnictwa, napadów, pożarów itd. 2. Zorganizować referaty ochrony w okręgowych dyrekcjach i Centralnym Zarządzie PNZ. 3. Szybko rozpracowywać założone sprawy o sabotaż, szkodnictwo, dewastacje, nadużycia oraz szybko realizować i przeprowadzać procesy. 4. Przyspieszać rozpracowanie i realizację starych spraw z tego zakresu. 5. Czuwać nad tym, aby działał zaufany aparat inspekcyjny (komisje kontroli, inspektorzy, biegli, zaufani fachowcy). 6. Dopomóc w oczyszczaniu aparatu administracyjnego PNZ z wrogiego i przestępczego elementu, przy czym działać należy za pośrednictwem WUBP i Dep[artamentu] IV MBP, przedstawiając wnioski i materiały. Realizować instrukcję nr EH 1492/48 z dnia 2 VII [19]48 r.9 IX Ważnym czynnikiem przebudowy naszego rolnictwa jest zagadnienie technicznej obsługi rolnictwa (TOR). TOR zajmuje się przede wszystkim przeprowadzaniem remontów traktorów i maszyn oraz produkcją części zamiennych. Rola TOR zwiększa się w związku z rozszerzeniem sieci ośrodków maszynowych, wobec których będzie on pełnił nie tylko rolę obsługi, technicznej, ale także sprawować ma funkcje organizacyjne, polityczne i nadzorcze. Zadaniem naszego aparatu jest ochrona TOR przed wrogą działalnością przez: 1. Zaznajomienie się z planami produkcji części zamiennych poszczególnych zakładów TOR-u i zapewnienie sobie informacji o tym, jak te plany są realizowane. 2. Zbieranie informacji o technicznym poziomie wykonania planu remontów. 3. Zbieranie informacji, czy TOR wypełnia należycie swoje zobowiązania wobec OM [ośrodkow maszynowych]. 4. Rozszerzenie źródeł informacji przez kontakty z czynnikiem partyjnym, związkami zawodowymi, radami zakładowymi i demokratycznymi elementami w łonie TOR-u. Zobowiązanie kierowników warsztatów TOR-u do bezzwłocznego meldowania o każdym wypadku szkodnictwa i sabotażu ustalonego lub podejrzanego. 5. Współdziałanie w oczyszczeniu aparatu TOR-u z wrogich elementów, przy czym działać należy przez WUBP i Dep[artament] IV MBP, przedstawiając wnioski i materiały. 9 Nie opublikowano tego normatywu w niniejszym wydawnictwie źródłowym; kryteria doboru dokumentów zob. Nota edytorska. Na temat PNZ zob. H. Duda, Państwowe Nieruchomości Ziemskie w Opolu (1946–1949), Opole 2006. 296 6. Przeprowadzanie spraw i uaktywnienie istniejących rozpracowań przeciwko elementom wrogim, sabotującym terminy wykonania, obniżanie jakości remontów, produkcji części zamiennych itd. X Zabezpieczenie postępów mechanizacji rolnictwa zależy od wypełnienia zadań stawianych przez rząd przemysłowi: produkcja traktorów, maszyn i części. Aparat bezpieczeństwa winien zwrócić uwagę na ochronę istniejących zakładów o tego rodzaju produkcji. Jest to specjalnie ważne wobec danych stwierdzających uaktywnienie się wroga na tym odcinku, co przejawia się w produkowaniu maszyn złej jakości, niewłaściwych typów, złych asortymentów itd. W wypadkach stwierdzenia złej jakości oraz nieprzydatności maszyn czy narzędzi należy stwierdzić fabrykę produkującą, ustalić wady produkcji (komisyjnie) i uzyskane materiały przesłać do urzędu, na którego terenie mieści się fabryka produkująca. Na najważniejszych zakładach produkcji maszyn i narzędzi rolniczych zorganizować należy referat ochrony. Reasumując stojące przed nami zadania, należy: 1. Nawiązać ścisły i stały kontakt z administr[acją] państwową i komitetami partyjnymi, okazywać im pomoc i informować o sytuacji w terenie. 2. Nawiązać najściślejszą współpracę z organami MO we wszystkich poruszanych zagadnieniach. Scentralizować w PUBP wszystkie informacje z UB i MO. Wspólnie rozpracowywać sprawy i zagadnienia. Szef PUBP wraz z powiatowym komendantem winni osobiście bądź przez swoich zastępców przeprowadzić dokładne instruowanie i kontrolę gminnych posterunków MO w ich pracy i w zakresie omawianych zagadnień. 3. Zapewnić sobie stałą informację z terenu wiejskiego przez wykorzystanie uczciwych demokratycznie nastawionych obywateli (zarówno tych, którzy zajmują jakieś stanowiska, jak i właścicieli indywidualnych gospodarstw), jak i sieci zawerbowanych informatorów. 5.a Gruntownie i szybko rozpracowywać sprawy o charakterze politycznym, starannie przeprowadzać śledztwo. Sprawy pozbawione całkowicie charakteru politycznego przekazywać do prowadzenia MO. 6. Wykańczać sprawy prowadzone po linii majątków państwowych, TOR, Zw[iązku] Sam[opomocy] Chł[opskiej], spółdzielczości wiejskiej i innych. Uwaga I. W wykonaniu powyższej instrukcji aparat bezpieczeństwa powinien wystrzegać się tendencji zastępowania swą działalnością czynników politycznych, społecznych, państwowych i gospodarczych. Wszelkie wkraczanie w kompetencje wymienionych czynników grozi wypaczeniem niniejszej instrukcji. a Tak w oryginale. 297 Uwaga II. Instrukcja niniejsza ogarnia całokształt zagadnień stojących przed aparatem bezpieczeństwa na dłuższy okres czasu. Każdy urząd bezp[ieczeństwa], uwzględniając, iż walka z bandytyzmem i dywersją stoi wszędzie na pierwszym miejscu, winien w zależności od terenu ustalić kolejność wykonywania poszczególnych zadań, pamiętając, że rząd już przystąpił do realizacji nowej polityki ulg i obciążeń na wsi. PUBP winien założyć teczki obserwacyjno-kontrolne na poszczególne gminy w powiecie. Teczka obserwacyjno-kontrolna winna dać obraz wrogiej działalności w tych gminach i pracy naszego aparatu. Winna ona zawierać jedynie streszczenie rozpracowanych i zlikwidowanych spraw oraz opisy działalności organizacji politycznych i gospodarczych. Prowadzenie teczek obserwacyjno-kontrolnych nie zwalnia od obowiązku prowadzenia spraw agenturalnego rozpracowania, jak też i spraw obiektowych. Wszystkie części teczki obserwacyjno-kontrolne muszą być stale uzupełniane i pogłębiane. Teczkę obserwacyjno-kontrolną winien prowadzić wyznaczony przez szefa PUBP referent. Teczka obserwacyjno-kontrolna winna być przechowywana przez szefa powiatowego urzędu na prawach teczki personalnej agenta. Teczka obserwacyjno-kontrolna składa się z następujących części: Część I Charakterystyka polityczno-gospodarcza winna zawierać: Ilość gromad, ilość i wielkość gospodarstw, liczba i charakterystyka ludności (osiedleńcy, autochtoni10 itd.). Charakterystyka wójta, sekretarza gminnego i sołtysów, gminna rada narodowa (skład klasowy i polityczny) i jej prezydium. Partie i stronnictwa polityczne, organizacje społeczne, oświatowe (ochotnicza straż ogniowa itp.), organizacje młodzieżowe. Charakterystyka ważniejszych działaczy. 10 Według informacji MSW z 1 X 1959 r. dotyczącej ludności niemieckiej w Polsce: „W odróżnieniu od Niemców do ludności miejscowego pochodzenia (autochtonicznej) zalicza się osoby, które w 1945 r. posiadały obywatelstwo niemieckie i z uwagi na swe pochodzenie polskie nabyły obywatelstwo państwa polskiego” (S. Jankowiak, Wyjazdy Niemców z Polski w latach 1950–1959. Wybór dokumentów, Poznań 2010, s. 606). Tyle teoria, w praktyce Ślązaków, Warmiaków i Mazurów komuniści uważali za Niemców albo za zasiedziałych, mniej lub bardziej zniemczonych Polaków. Odmawiano im praw obywatelskich, poddawano intensywnej „repolonizacji”. Znaczna część tej ludności, jako zdeklarowani Niemcy, wyemigrowała w l. 1955–1990 do Republiki Federalnej Niemiec. Dopiero na początku lat 50. stosunek rządu warszawskiego do ludności rodzimej stał się bardziej przyjazny. P. Madajczyk, Mniejszość niemiecka w Polsce i mniejszość polska w Niemczech [w:] Polska i Niemcy w XX wieku, Poznań 2001, s. 52. Zob. dokument nr 34; G. Strauchold, Autochtoni polscy, niemieccy, czy… Od nacjonalizmu do komunizmu (1945–1949), Toruń 2001; idem, Polska ludność rodzima ziem zachodnich i północnych. Opinie nie tylko publiczne lat 1944–1948, Olsztyn 1995. Dalej zob. dokument nr 240. 298 Ilość szkół powszechnych i szkół zawodowych. Charakterystyka działalności nauczycielstwa. Ilość parafii i kościołów. Klasztory. Majątek kościelny. Charakterystyka księży. Organizacje katolickie i działalność ich aktywu. Wyznania niekatolickie i sekty religijne. Ilość i rozmieszczenie państwowych ośrodków gospodarczych (majątki przemysłowe, nadleśnictwa itd.). Krótka charakterystyka polityczno-gospodarcza tych obiektów i ich kierowników z uwzględnieniem działalności tych ostatnich. Spółdzielcze ośrodki gospodarcze (spółdzielnie gminne, ośrodki maszynowe, zakłady produkcyjne, ośrodki samopomocy chłopskiej i inne. Krótka charakterystyka polityczno-gospodarcza tych ośrodków, charakterystyka zarządów i kierowników oraz ocena działalności (zmiany, wybory). Prywatne ośrodki gospodarcze, zakłady produkcyjne, hurtownie, firmy prywatne itd. Charakterystyka właścicieli i ocena ich działalności. Dane o wymiarze podatku gruntowego i FOR oraz przebiegu akcji ściągania wpłat. Wyszczególnić kontakty utrzymywane przez urząd. Część II Dane o bogaczach wiejskich Wyszczególnić aktywnych kapitalistów wiejskich i reakcjonistów, ich charakterystyki, wpływ na życie gminy, wykaz funkcji przez nich sprawowanych w aparacie politycznym i gospodarczym. Zwłaszcza utrzymujących kontakty z zagranicą. Ewidencja bogaczy wiejskich winna być ułożona według gromad. Sieć informatorów posiadanych przez urząd w środowisku bogaczy wiejskich. Część III Dane o elemencie podejrzanym Wyszczególnić wszystkich byłych członków nielegalnych organizacji z okupacyjnego okresu, jak i ujawnionych (NSZ, WiN, AK, SN i inne), byłych aktywistów Mikołajczykowskiego PSL, rodziny aresztowanych, zwolnionych z więzienia (na mocy amnestii lub po wyroku), organizujących zbiorowe słuchanie audycji radia angielskiego i rozpowszechnianie podawanych w nich informacji oraz innych wrogich lub podejrzanych elementów. Sieć agentów i informatorów, jaką urząd bezpieczeństwa posiada w omawianym wrogim środowisku. Ewidencję wrogiego elementu prowadzić należy wg gromad (miejsce zamieszkania). Część IV Przejawy wrogiej działalności Dane o organizacjach nielegalnie działających w terenie. Streszczenie spraw o dywersję i sabotaż, napady, morderstwa, pożary itd. 299 Opisy wypadków i wydarzeń Dane o nastrojach, propaganda szeptana, kazania o wrogiej treści, demonstracje o charakterze polityczno-gospodarczym (wyrzynanie bydła, wstrzymanie się od dowozu żywności do miasta, wstrzymanie się od prac w polu itd.). Przytaczać fakty i wypowiedzi, charakteryzujące środowisko: skąd pochodzą, jak szeroki zasięg reprezentują. Część V Krótkie opisy o przebiegu wszystkich akcji prowadzonych przez rząd i partie polityczne O przebiegu wykonania niniejszego meldować specjalnymi meldunkami w raportach miesięcznych, do których załączyć należy tablice statystyczne (schemat sprawozdania miesięcznego i wzór tablicy statystycznej w załączeniu). O każdym przejawie wrogiej działalności meldować telefonogramami. W[arszaw]a, dn. 18 IX 1948 r. Dyrektor Gabinetu Ministra (–) J[uliusz] Burgin11 płk Schemat raportu miesięcznego PUBP Załącznik I Raport miesięczny PUBP o pracy aparatu bezpieczeństwa na wsi winien zawierać: Juliusz (Jojlis) Burgin (1906–1973) – od 1925 r. związany z ruchem komunistycznym: ZMK, KPP, KZMP, ps. „Szafa Graj”; wielokrotnie więziony za działalność antypaństwową. We wrześniu 1939 r. walczył w obronie Warszawy. Członek redakcji gadzinówki „Sztandar Wolności” (1940–1941). Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej zmobilizowany do ACz. W 1943 r. z ramienia NKGB skierowany na południowy front do obozów jeńców. Od VII 1943 r. w 1. Dywizji im. Tadeusza Kościuszki. Szef Wydziału Politycznego I Korpusu Pancernego od XI 1944 r. Po wojnie: naczelnik Wydziału II (wywiad zagraniczny) Samodzielnego MBP (21 VI 1945 – VI 1947); redaktor naczelny „Głosu Ludu” (1947– 17 VI 1948, m.in. z jego inicjatywy zorganizowano pierwszy Wyścig Pokoju). Od połowy 1948 r. ponownie w MBP – dyrektor Gabinetu Ministra BP, zastąpił na tym stanowisku L. Andrzejewskiego (15 VII 1948 – VII 1949). 1 VII 1949 r. zwolniony z MBP i przekazany do dyspozycji ministra ON: szef Inspektoratu I wiceministra obrony narodowej (w zasadzie był sekretarzem Komisji Wojskowej Biura Politycznego KC PZPR; 1 VII 1949 – 15 III 1950). Następnie ambasador w Chińskiej Republice Ludowej (II 1950 – VII 1951), a od IX 1950 r. także w Koreańskiej Republice Ludowo-Demokratycznej. W l. 1951–1957 podsekretarz stanu w Ministerstwie Transportu Drogowego i Lotniczego. Od 1959 do 1962 r. prezes Spółdzielni Wydawniczej „Książka i Wiedza” w Warszawie. Członek prezydium Stowarzyszenia Ateistów i Wolnomyślicieli. Mąż Marii Wiernej, dyrektora generalnego w MSZ (notabene, mąż siostry Marii Wiernej, Haliny, Aleksander Petluch vel Kowalski, również służył w resorcie BP). AAN, Zespół akt działaczy ruchu robotniczego, 821; AIPN, 0154/48, Akta osobowe funkcjonariusza; AIPN, 0193/8753, B. Bernacki, Organizacja i funkcjonowanie sowieckiego rynku prasowego…, s. 100–102; C. Budzyńska, Burgin Juliusz [w:] Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego, t. 1, s. 363–364; Suplement, s. 10; Kierownictwo PPR i PZPR wobec wojska…, s. 20, 202; Protokoły posiedzeń Biura Politycznego KC PPR 1947–1948…, s. 59, 221. 11 300 1. Ocenę sytuacji polityczno-gospodarczej. a) Nastroje, szeptana propaganda, ewentualnie wrogie napisy, ulotki, b) przebieg realizacji wytycznych rządu w sprawach omawianych w instrukcji (kredyty FOR, podatek gruntowy), c) przejawy wrogiej działalności, d) przedsięwzięcia urzędu i ich wyniki, e) zauważone błędy i niedociągnięcia. 2. Rezultaty akcji rozwarstwienia wsi, wysuwania biednych i średniorolnych chłopów do kierowniczych instancji w aparacie administracyjnym i gospodarczym, aktywność grup społecznych (biedni, średni, chłopi bogacze). 3. Przebieg akcji usuwania bogaczy wiejskich i elementów politycznie podejrzanych z urzędów i stanowisk. 4. Ocena sieci informacyjno-agenturalnej, charakterystyka informatorów i agentów tkwiących we wrogim środowisku, ocena kontaktów poufnych. 5. Przebieg rozpracowania zaistniałych faktów dywersji, napadów, demonstracji politycznych – spraw prowadzonych. 6. Uwagi ogólne. Do raportu miesięcznego PUBP załącza tablicę statystyczną w dwóch egzemplarzach (patrz wzór i objaśnienie tablicy). Raport miesięczny WUBP winien był ułożony według schematu dla PUBP i zawierać podsumowanie i uwagi o pracy powiatowych urzędów i urzędu wojewódzkiego. Z dwóch egzemplarzy tablic statystycznych WUBP jeden egzemplarz zatrzymuje u siebie, a drugi przesyła w oryginale do MBP jako załącznik do swojego raportu miesięcznego. Źródło: AIPN, 1572/654, k. 1–9, druk. 301 302 Przeprowadzono procesów Prowadzi się spraw Agenci Informatorzy Kontakty oficjalne A Powiat Ilość Zawerb[owano] bogaczy i polit[ycznie] podejrz[anych] Spowodowano usunięć bogaczy i polit[ycznie] podejrz[anych] Ustalono bogaczy i polit[ycznie] podejrz[anych] Wzór tablicy statystycznej 4. 5. 6. W mies[iącu] sprawoz[dawczym] Ogółem 3. Ogółem 2. Ogółem 1. W mies[iącu] sprawoz[dawczym] W mies[iącu] sprawoz[dawczym] B Rady narodowe, adm[inistracja] państ[wowa], delegat społ[eczny] C Zarz[ąd] Sam[opomocy] Ch[łopskiej], zarządy, rady nadzorcze, komitety kontroli, kier[ownictwo] s[półdziel]ni, ośr[odki] m[echanizacji], zakł[ady] prod[ukcyjne] D Admin[istracja] maj[ątków] państw[owych], resztówek, ośr[odków] dośw[iadczalnych], szkolnych, TOR E Kier[ownictwo] partii polit[ycznych], organizacji społecznych i młodzieżowych F Inni G Razem Załącznik II Nr 77 1948 październik 3, Warszawa – Instrukcja wewnętrzna dyrektora Gabinetu Ministra BP o zmianie procedury wydawania paszportów emigracyjnych Ściśle tajne Instrukcja wewnętrzna o zmianie procedury wydawania paszportów emigracyjnych1 §1 Każdy paszport emigracyjny winien zawierać klauzulę wskazującą na to, że przekroczenie granicy Rzeczpospolitej Polskiej dopuszczalne jest tylko w okresie trzech miesięcy od daty wskazanej w paszporcie. Data ta opiewać będzie na dzień dziesiąty od dnia wydania paszportu. Prolongowanie może nastąpić tylko jednorazowo, i to w wypadkach naprawdę koniecznych. W wypadku niewykorzystania paszportu w określonym czasie paszport traci swą ważność. §2 Każdy paszport emigracyjny zawierać winien klauzulę wskazującą punkt graniczny, przez który jedynie i wyłącznie osoba wymieniona w paszporcie ma prawo przekroczyć granicę RP. Punkt ten powinien być wpisany za uprzednim oświadczeniem się w tej sprawie posiadacza paszportu. §3 Do każdego wydanego paszportu emigracyjnego winna być zrobiona w Ministerstwie Spraw Zagranicznych2 karta kontrolna (według załączonego wzoru), którą należy bezpośrednio po wydaniu paszportu przesłać do MBP Dep[artamentu] VII3. Do karty kontrolnej załączone ma być poświadczenie odbioru paszportu z własnoręcznym podpisem osoby w paszporcie wymienionej. Niezależnie od tego petent Polska Ludowa była krajem zamkniętym dla zwykłych obywateli. Paszport był towarem reglamentowanym, którego dysponentem pozostawał resort bezpieczeństwa wewnętrznego (po 1954 r. sprawy paszportowe znajdowały się w gestii Ministerstwa Spraw Wewnętrznych – Biura Paszportów MSW). Zob. więcej D. Stola, Zamknięcie Polski. Zniesienie swobody wyjazdu…, s. 159–186. 2 Na temat MSZ RP/PRL zob. K. Szczepanik, Dyplomacja Polski 1918–2005. Struktury organizacyjne, Warszawa 2005, s. 117–156; por. Historia dyplomacji polskiej, t. 6: 1944/1945–1989, red. W. Materski, W. Michowicz, Warszawa 2010, s. 9–51. 3 Na podstawie rozkazu organizacyjnego nr 049 ministra BP z 17 VII 1947 r. nastąpiło przemianowanie dotychczasowego Wydziału II MBP (zob. dokument nr 13) na Departament VII MBP. Dyrektorem departamentu został gen. Wacław Komar, szef Oddziału II Sztabu Generalnego WP (AIPN, 0990/7, k. 421). Nominacja ta była wówczas próbą zintegrowania pod jednym kierownictwem wywiadu politycznego (cywilnego) z wojskowym. Podobnych zmian organizacyjnych dokonano u naszego wschodniego sąsiada. W 1947 r. z połączenia wydziałów wywiadu zagranicznego Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR (MGB) i Głównego Zarządu Wywiadu – sowieckiego wywiadu wojskowego (GRU) – powstał Komitet Informacji, funkcjonujący w MSZ do 1951 r. 1 303 podpisuje odbiór na kwestionariuszu MSZ. Przy ewentualnym prolongowaniu paszportu wypisana być musi powtórnie karta kontrolna. §4 Karty kontrolne, na których przylepiony zostaje wycięty z potwierdzenia odbioru podpis właściciela paszportu, zostają przekazane niezwłocznie odnośnym posterunkom granicznym, gdzie dowódca lub osoba przez niego upoważniona porównuje paszporty wyjeżdżających z posiadanymi kartami kontrolnymi, ze szczególnym uwzględnieniem identyczności fotografii i podpisu. §5 W razie stwierdzenia sfałszowania paszportu należy natychmiast osobę daną zaaresztować i odstawić do najbliższego urzędu BP. §6 Dwa razy w miesiącu, tj. 10 i 25 dowódca posterunku granicznego przesyłać będzie sprawozdanie o ruchu granicznym na jego odcinku, zwracając karty kontrolne osób, które ten punkt graniczny przekroczyły. Dyrektor Gabinetu Ministra płk Burgin 3 X [19]48 [r.] Źródło: AIPN, 1572/654, k. 58, mps. 304 Nr 78 1948 październik 9, Warszawa – Zarządzenie wiceministra bezpieczeństwa publicznego o zatwierdzeniu „Instrukcji o ewidencji sieci agenturalno-informacyjnej jednostek operacyjnych służby bezpieczeństwa publicznego” Rzeczpospolita Polska Warszawa, dn. 9 października 1948 r. Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Ściśle tajne! Nr AC-2390/48 Przechowują osobiście na prawach szyfru dyrektorzy departamentów, szefowie UBP i naczelnicy wydziałów. Egz. nr 385 Zarządzenie nr 47 Przeprowadzone w ostatnich miesiącach inspekcje wykazały poważne braki w dotychczasowym systemie ewidencji sieci agenturalno-informacyjnej. Na terenie kraju bywają wypadki wielokrotnego werbowania tej samej osoby przez różne jednostki operacyjne. Zdarzają się nawet wypadki, że organa służby bezpieczeństwa aresztują osoby, nie wiedząc o tym, że są zawerbowane, co utrudnia w poważnym stopniu, a nawet uniemożliwia pracę operacyjną, jak np.: W jednym z województw wydział IV WUBP zawerbował informatora pod pseudonimem „Wacek” w roku 1945, a w dwa lata później ten sam informator został powtórnie zawerbowany przez wydział V tego samego urzędu pod pseudonimem „Śmigły”, mimo że nie przerwał współpracy z wydziałem IV. W innym województwie agent będący na łączności z szefem WUBP był dwukrotnie aresztowany przez wojewódzką i Główną Komendę MO. Inspekcja zaś w miesiącu maju br. stwierdziła w jednym z WUBP brak 200 teczek personalnych agentury. Celem zaprowadzenia jednolitego systemu ewidencji sieci agenturalno- informacyjnej oraz uniknięcia wypadków dekonspiracji zarządzam: 1. Wprowadzić z dniem 1 XII 1948 r. „Instrukcję o ewidencji sieci agenturalnoinformacyjnej jednostek operacyjnych służby bezpieczeństwa publicznego”1, obowiązującą wszystkie jednostki operacyjne służby bezp[ieczeństwa] publ[icznego]. 2. Wprowadzić z dniem 1 XII 1948 r. „Instrukcję o prowadzeniu ewidencji sieci agenturalno-informacyjnej jednostek operacyjnych służby bezpieczeństwa publicznego przez Dep[artament] II i wydziały II WUBP”, obowiązującą Departament II i jego odpowiedniki w terenie. 1 Dokument nr 75. 305 3. Departamenty operacyjne MBP, wydziały operacyjne WUBP w Warszawie i UBP m.st. Warszawy zarejestrują w Dep[artamencie] II posiadaną przez nich sieć agenturalno-informacyjną do dnia 1 I 1949 r.2 Materiały i teczki sieci agenturalno-informacyjnej wycofanej, wyeliminowanej i nieczynnej oraz kartoteki sieci agenturalno-informacyjnej zdadzą aktem do Dep[artamentu] II. 4. Jednostki operacyjne WUBP i PUBP przerejestrują w wydziałach II WUBP posiadaną przez nich czynną sieć agenturalno-informacyjną do dnia 1 III 1949 r. Materiały i teczki sieci agenturalno-informacyjnej wycofanej, wyeliminowanej i nieczynnej oraz kartoteki sieci agenturalno-informacyjnej zdać aktem do wydziałów II WUBP. 5. Komenda Główna MO i Zarz[ąd] Inf[ormacji] KBW wydadzą do dnia 1 I 1949 r. osobne zarządzenie o wprowadzeniu instrukcji tymczasowej o ewidencji sieci agenturalno-informacyjnej jednostek operacyjnych służby bezpieczeństwa publicznego w podległych im jednostkach w terenie3. Otrzymują: Komendant Główny MO Dowódca KBW Kier. Sam. Jedn. Org. MBP Szefowie UBP W[ice]minister (–) Mietkowski M[ieczysław] gen. bryg. Źródło: AIPN, 1572/35, k. 139, druk. Por. K. Krajewski, J. Pawłowicz, Agentura WUBP w Warszawie wykorzystywana w 1949 r. przeciwko podziemiu niepodległościowemu, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2004, nr 1 (1), s. 245–285. 3 Zarządzenie uchylone 25 VIII 1950 r. (zob. rozkaz nr 035 wiceministra BP wraz z nową instrukcją; skan dokumentu na płycie DVD). 2 306 Nr 79 1948 październik 25, Warszawa – Rozkaz nr 56 ministra bezpieczeństwa publicznego o operacyjnych dyżurach wraz z załącznikiem – instrukcją o organizacji i zakresie pracy operacyjnych dyżurnych WUBP i PUBP Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 25 października 1948 r. Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Ściśle tajne! Nr AC-2561/48 Egz. nr 349 D – 132 W – 118 P – 51 Rozkaz nr 56 o operacyjnych dyżurach Celem usprawnienia służby operacyjnych dyżurnych ministerstwa i podległego aparatu oraz zapewnienia sprawności działania we wszelkich wypadkach wymagających natychmiastowej interwencji organów bezpieczeństwa bez względu na porę dnia czy nocy rozkazuję: 1. Dyrektor Gabinetu Ministra zorganizuje w ministerstwie z dniem 1 listopada 1948 r. operacyjne dyżury w godzinach pozaurzędowych, które pełnione będą przez naczelników wydziałów departamentów i innych samodzielnych jednostek MBP. Szefowie urzędów zorganizują analogiczne dyżury pełnione w WUBP przez kierowników sekcji, a w PUBP – przez referentów. 2. Organizacja dyżurów oraz zakres pracy dyżurnych operacyjnych oparty będzie na załączonej instrukcji dyrektora Gabinetu Ministra z dnia 25 października 1948 r. 3. Komendant główny MO i dowódca KBW wydadzą odpowiednie zarządzenia dla podległego im aparatu. Z dniem wejścia w życie niniejszego rozkazu traci moc obowiązującą rozkaz nr 77 z dnia 8 VIII 1946 r. Za zgodność: Minister (–) Radkiewicz Stanisław generał dywizji Otrzymują: Kom. Gł. MO 307 D-two KBW Kier. Sam. Jedn. Org. MBP Szefowie WUBP i PUBP Załącznik do rozkazu nr 56 z 1948 r. Warszawa, dnia 25 października 1948 r. Ściśle tajne! Rzeczpospolita Polska Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC-2561/48 Instrukcja o organizacji i zakresie pracy operacyjnych dyżurnych WUBP i PUBP I. Organizacja dyżurów operacyjnych 1. Operacyjne dyżury pełnione są: w WUBP przez kierowników sekcji wydziałów i innych samodzielnych jednostek, a w PUBP – przez referentów na podstawie list imiennych zatwierdzonych przez szefa urzędu. 2. Operacyjne dyżury pełnione są codziennie od godz. 20 do godz. 8 rano dnia następnego oraz w dnie wolne od pracy od godz. 8 rano do godz. 20. Pełnienie dyżuru nie zwalnia od normalnej pracy w dniu następnym. W czasie wolnym od zajęć związanych z dyżurem dyżurny operacyjny może korzystać z odpoczynku nocnego. 3. Dyżurny operacyjny pełni dyżur wyłącznie w specjalnie wyznaczonym i odpowiednio wyposażonym gabinecie. 4. Przed przystąpieniem do pełnienia dyżuru operacyjny dyżurny melduje się szefowi urzędu i po wydaniu mu Księgi dyżurów wpisuje swe przybycie i zabiera ją ze sobą na czas swej służby. Po ukończeniu służby dyżurny sporządza w wymienionej księdze końcowy raport z przebiegu dyżuru i zwraca ją szefowi urzędu. 5. Operacyjnemu dyżurnemu w czasie pełnienia dyżuru podlega dyżurny oficer komendantury urzędu, oficerowie przy telefonach linii We-Cze, podoficerowie do zleceń, obsługa specjalnych samochodów patrolowych i samochodów dyżurnych oraz wszyscy dyżurni aparatu służby bezpieczeństwa publicznego na terenie województwa wzgl[ędnie] powiatu. II. Zakres pracy operacyjnego dyżurnego 1. W czasie pełnienia służby operacyjny dyżurny uprawniony jest do występowania w imieniu urzędu. 308 2. Do zadań operacyjnego dyżurnego należy poczynienie pierwszych niezbędnych kroków we wszelkich nagłych wypadkach. Gdy nie może on sam powziąć decyzji, komunikuje się bezzwłocznie z naczelnikiem właściwego wydziału wzgl[ędnie] szefem urzędu. 3. W razie potrzeby operacyjny dyżurny mobilizuje odpowiednich pracowników. W tym celu winien on posiadać spisy adresów i ewentualnie telefonów wszystkich pracowników na kierowniczych stanowiskach oraz spis telefonów dyżurnych całego aparatu bezpieczeństwa, Milicji Obywatelskiej1, KBW, WOP-u, Informacji WP, straży ogniowej itp. instytucji. 4. Operacyjny dyżurny organizuje służbę patrolową samochodów specjalnych i kontroluje ich pracę. 5. Operacyjny dyżurny sprawdza nadesłane w czasie jego dyżuru telefonogramy i szyfrogramy oraz interweniuje bezzwłocznie w razie konieczności wyjaśnienia wzgl[ędnie] dokładnego ustalenia zawartych w nich danych. W pilnych wypadkach powiadamia natychmiast kierownika właściwej jednostki. 6. W czasie swej służby dyżurny operacyjny odpowiedzialny jest za porządek wewnątrz gmachu urzędu, pracę posterunków ochrony oraz stan zabezpieczenia dokumentów w poszczególnych wydziałach po opuszczeniu ich przez pracowników. Operacyjny dyżurny obowiązany jest skontrolować pracę aparatu dyżurnego co najmniej kilku podległych jednostek oraz pracę dyżurnych MO i KBW. Wyniki przeprowadzonych kontroli wraz z podaniem dokładnych danych o ich przebiegu winny być wpisane do Księgi dyżurów. W czasie swego dyżuru operacyjny dyżurny kontroluje, czy osoby pozostające w urzędzie poza normalnymi godzinami urzędowania mają na to zezwolenie naczelnika wydziału wzgl[ędnie] szefa urzędu. Dyrektor Gabinetu Ministra (–) Burgin, płk Źródło: AIPN, 1572/53, k. 63–64, druk. Z dniem 1 I 1949 r. WOP podporządkowano Ministerstwu Bezpieczeństwa Publicznego (zob. skan dokumentu z 14 XII tr. na DVD), a 18 III tr. w struktury wojewódzkich i powiatowych urzędów bezpieczeństwa publicznego włączono odpowiadające im terytorialnie jednostki MO (Rozkaz nr 13 z 18 III 1949 r. dotyczący podporządkowania Milicji Obywatelskiej aparatowi bezpieczeństwa publicznego, oprac. P. Majer, „Przegląd Policyjny” 1993, nr 2–3; za: idem, Milicja Robotnicza – niezrealizowany wariant wsparcia Milicji Obywatelskiej, „Dzieje Najnowsze” 2004, nr 4, s. 227). 1 309 Nr 80 1948 listopad 5, Warszawa – Okólnik nr 12 dyrektora Gabinetu Ministra BP w sprawie trybu pozbawiania autochtonów już przyznanego obywatelstwa polskiego Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 5 listopada [19]48 r. a egz. nr 37a Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego D – 136 Nr AC-2269/48 W – 121 Okólnik nr 12 Zdarzają się wypadki, że urzędy bezpieczeństwa publicznego zgłaszają wnioski o pozbawienie obywatelstwa polskiego niesłusznie zweryfikowanych autochtonów, działając na podstawie dekretu z dnia 13 IX 1946 r. o wyłączeniu ze społeczeństwa polskiego osób narodowości niemieckiej1. W związku z powyższym wyjaśniam: 1. Niedopuszczalne jest pozbawianie obywatelstwa polskiego autochtonów w trybie dekretu z dnia 13 IX [19]46 r. (DzURP Nr 55, poz. 310), gdyż dekret ten dotyczy jedynie osób, które były obywatelami polskimi przed dniem 1 IX 1939 r. (względnie nabyły obywatelstwo polskie po tej dacie, lecz w inny sposób niż na podstawie weryfikacji, np. przez zamążpójście). 2. Dopuszczalne jest natomiast uchylenie postanowienia o zweryfikowaniu autochtona na podstawie ogólnych przepisów administracyjnych, tj. art. 95 i 101 Rozporządzenia Prezydenta z dnia 22 III [19]28 r. o postępowaniu administracyjnym. Uchylenie postanowienia o zweryfikowaniu może mieć miejsce w wypadku, gdy zweryfikowanie nastąpiło w następujących okolicznościach: na skutek sfałszowania lub przedstawienia sfałszowanego dokumentu, przekupstwa lub innego czynu sądownie karalnego albo bez wszelkich podstaw prawnych, względnie jeśli wyszły na jaw nowe okoliczności lub środki dowodowe, które w okresie weryfikacji nie były znane władzy. Uchylenie postanowienia o zweryfikowaniu autochtona skutkuje utraceniem przez niego prawa obywatelstwa polskiego. 3. W wypadku, gdy zachodzą okoliczności wymienione w pkt. 2, urząd bezpieczeństwa publicznego winien zgłosić drogą służbową do ministerstwa (Gabinet Dopisane odręcznie. A. Kochański, Polska 1944–1991…, s. 164; B. Kopka, Obozy pracy w Polsce 1944–1950…, s. 36–37; S. Rosenbaum, Partia komunistyczna na Górnym Śląsku wobec „autochtonów” w pierwszych latach powojennych [w:] „Przewodnia siła Narodu”. Z dziejów partii komunistycznej na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim 1945–1990, red. T. Kurpierz, Katowice 2010, s. 51–61. a 1 310 Ministra) wniosek o uchylenie postanowienia o weryfikacji autochtona celem wystąpienia przez Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego z wnioskiem do Ministerstwa Administracji Publicznej. 4. Wniosek należy uzasadnić i dołączyć wszelkie posiadane dowody potwierdzające słuszność wniosku. 5. Okólnik powyższy należy podać do wiadomości funkcjonariuszy wydziałów I i wydziałów ogólnych wojewódzkich urzędów bezpieczeństwa publicznego na obszarze Ziem Odzyskanych i b. Wolnego Miasta Gdańska2. Dyrektor Gabinetu Ministra (–) J[uliusz] Burgin, płk Za zgodność: kierownik Kancelarii MBP (Piskorski F[eliks]) Otrzymują: Kom. Gł. MO D-dztwo KBW Kier. Sam. Jedn. Org. MBP Szefowie WUBP Źródło: AIPN, 1572/620, k. 44, mps. 2 Okólnik uchylony 3 I 1958 r. 311 Nr 81 1948 listopad 8, Warszawa – Rozkaz nr 57 ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie współdziałania więziennictwa z organami MO i organami śledczymi urzędów BP wraz z instrukcją dyrektora Gabinetu Ministra BP „o współpracy aparatu więziennictwa z urzędami bezpieczeństwa publicznego i komendami MO przy zwalnianiu więźniów oraz kontroli miejsc ich dalszego pobytu” Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 8 listopada 1948 r. Ministerstwo Ściśle tajne! Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 2000 Nr AC-2729/48 D – 137 W – 122 P – 53 Rozkaz nr 57 W dotychczasowej praktyce operacyjnej organa służby bezpieczeństwa publicznego zasadniczo nie przejawiały zainteresowania sprawami zwolnionych więźniów. Organa bezpieczeństwa, które uprzednio prowadziły sprawy zwolnionych więźniów, nie wiedzą, czy po zwolnieniu nie wrócili oni do przestępczej działalności. Z drugiej zaś strony poszczególne jednostki służby bezpieczeństwa nie wiedzą, czy na ich terenie znajdują się zwolnieni więźniowie, i nie mogą wskutek tego wykorzystać operacyjnie ich obecności. W związku z powyższym rozkazuję: 1. Z dniem 1 stycznia 1949 r. wprowadzić kontrolę miejsc pobytu zwolnionych więźniów. 2. Kontrolę powyższą przeprowadzać na podstawie załączonej instrukcji o współpracy aparatu więziennictwa z urzędami bezpieczeństwa publicznego i Milicji Obywatelskiej przy zwalnianiu więźniów oraz kontroli miejsc ich dalszego pobytu. Otrzymują: Kom. Gł. MO D-two KBW Kier. Sam. Jedn. Org. MBP szefowie UBP Minister (–) Radkiewicz Stanisław Załącznik do rozkazu nr 57 z dn. 8 listopada 1948 r. (D – 137, W – 122, P – 53) 312 Rzeczpospolita Polska Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC-2729/48 Warszawa, dnia 8 listopada 1948 r. Ściśle tajne! Instrukcja o współpracy aparatu więziennictwa z urzędami bezpieczeństwa publicznego i komendami MO przy zwalnianiu więźniów oraz kontroli miejsc ich dalszego pobytu1 1. Na dwa tygodnie przed upływem terminu zwolnienia każdego więźnia naczelnicy więzień powiadamiać będą o tym powiatowe wzgl[ędnie] miejskie komendy MO, na terenie których zwolniony zamierza się osiedlić. Niezależnie od powyższego naczelnicy więzień powiadamiać będą: a) odnośnie więźniów skazanych za przestępstwa antypaństwowe – urząd bezpieczeństwa publicznego, który ostatnio sprawę zwolnionego prowadził, oraz urząd, na terenie którego zamierza się on osiedlić, b) odnośnie więźniów skazanych za przestępstwa pospolite – komendę MO, która ostatnio sprawę zwolnionego prowadziła. Wymienione zawiadomienia sporządzane będą na blankietach wg wzoru nr E-66. 2. Z chwilą otrzymania powyższego zawiadomienia urząd bezpieczeństwa publicznego wzgl[ędnie] komenda MO, która ostatnio sprawę zwolnionego prowadziła, prześle z kolei odpowiednie materiały (streszczenie sprawy wzgl[ędnie] akta sprawy lub teczkę kontrolną) do urzędu wzgl[ędnie] Komendy MO, na terenie której zwolniony więzień osiedlił się. 3. Urząd bezpieczeństwa publicznego wzgl[ędnie] komenda MO, otrzymawszy wymienione materiały, zadecyduje o celowości operacyjnego wykorzystania wzgl[ędnie] konieczności roztoczenia operacyjnej opieki nad zwolnionym. Powyższa decyzja, jak i wszelkie późniejsze operacyjne postanowienia winny być uwidocznione na arkuszu ewidencyjnym zwolnionego więźnia wg wzoru nr E-67. 4. Na każdego zwolnionego założona zostaje osobna teczka, w której przechowywane są następujące akta: a) zawiadomienie o zwolnieniu z więzienia, zawierające dane personalne więźnia, b) materiały nadesłane z jednostki, która prowadziła sprawę przed skazaniem, c) arkusz ewidencyjny zwolnionego więźnia. Okólnik nr 9 dyrektora Departamentu Więziennictwa MBP w tej sprawie z 22 XII 1948 r. uzupełniony 1 IV 1949 (?), 20 IV i 4 X 1951, 20 IV i 4 X 1951 oraz 18 I 1955 r. 1 313 W razie zmiany miejsca pobytu przez byłego więźnia teczka przesłana zostaje w ślad za nim do właściwego terenowo urzędu wzgl[ędnie] komendy. 5. W razie nieprzybycia zwolnionego na wymienione w dokumencie zwolnienia miejsce wzgl[ędnie] w wypadku późniejszego jego wyjazdu w nieznanym kierunku urząd bezpieczeństwa publicznego wzgl[ędnie] komenda MO zawiadomi bezzwłocznie wydział II WUBP w celu ustalenia nowego adresu zwolnionego. 6. Komendy MO sprawdzać będą co najmniej raz w miesiącu w biurach ewidencji ludności, czy na ich terenie nie została zameldowana osoba na podstawie dokumentu zwolnienia z więzienia oraz czy zwolnieni nie wymeldowali się wzgl[ędnie] czy zostały zameldowane osoby, co do których należy ustalić miejsce ich pobytu. Spisy wyżej wymienionych osób, o ile odbywały one kary za przestępstwa antypaństwowe, przesyłane zostają każdorazowo do urzędu bezpieczeństwa publicznego. 7. W sprawie przesyłania przez naczelników więzień meldunków ewidencyjnych do Departamentu II MBP obowiązują nadal przepisy okólnika nr 173 z 1947 r. Departamentu Więziennictwa wraz z uzupełnieniem z dnia 21 XI 1947 r. 2 Dyrektor Gabinetu Ministra (–) Burgin J[uliusz] płk Więzienie w................................................. Dnia............................................................ 194......r. L.dz.................................................................. miejsce na fotografię Do....... w....... Karta informacyjna Zawiadamiam, że dnia....... zostanie zwolniony z więzienia więzień karny Nazwisko i imię, pseudonim....... Imiona rodziców i nazwisko panieńskie matki....... Urodzony dnia....... w....... Powiat....... woj. ....... Wykształcenie....... zawód Narodowość....... obywatelstwo....... Ostatnie miejsce zamieszkania....... Ożeniony (zamężna) z....... córką (synem)....... Zamieszkałych....... Nie opublikowano tych regulacji w niniejszym wydawnictwie źródłowym; kryteria doboru dokumentów zob. Nota edytorska. 2 314 Członkowie rodziny i ich adresy....... Gdzie zamierza się udać po zwolnieniu z więzienia (dokładny adres, u kogo)....... Powód zwolnienia (odbycie kary, warunkowe zwolnienie, przerwa w odbywaniu kary, przedterminowe zwolnienie, umorzenie dochodzenia itp.)....... Przez jaką władzę wymiaru sprawiedliwości, gdzie i kiedy zostało wydane postanowienie o tymczasowym aresztowaniu....... O co oskarżony (podać artykuły wymienione w postanowieniu o tymczasowym aresztowaniu)....... Który sąd wydał wyrok, data wyroku, rodzaj i wysokość kary oraz art. kodeksu karnego lub innych ustaw, z których został skazany....... Jak długo przebywał w uwięzieniu (podać daty i nazwę więzienia)....... Czy był karany uprzednio, za co, kiedy i przez jaki sąd (podać wg danych w aktach osobowych)....... Rysopis więźnia....... Jakie było zachowanie się więźnia w czasie pobytu w więzieniu....... Wyszczególnienie dokumentów będących w posiadaniu zwolnionego (podać numery, daty, przez jaką władzę wydane)....... Wyszczególnienie pieniędzy i przedmiotów wartościowych zabieranych z depozytu więziennego....... Uwagi: ....... Odcisk kciuka więźnia Dnia....... Naczelnik więzienia Arkusz ewidencyjny zwolnionego więźnia Nazwisko i imię (pseudonim) i imiona rodziców....... Rok i miejsce urodzenia....... Skazany dnia....... za przestępstwo z art. ....... Zwolniony z więzienia w....... dnia....... Zatwierdzam ....... podpis (nazwisko, imię i stanowisko służbowe) dn. ...... Postanowienie Po zbadaniu całości materiałów odnośnie wyżej wymienionego b. więźnia, a mianowicie: jego działalności przestępczej, opinii wydanej przez władze więzienne oraz rozważeniu możliwości i warunków powrotu do uprzedniej przestępczej działalności wzgl[ędnie] rozpoczęcia nowej działalności przestępczej, jak również możliwości operacyjnego wykorzystania wzgl[ędnie] roztoczenia operacyjnej opieki, 315 Postanawiam ..................................................................................................................................... .................. Uzasadnienie: ............................................................................................................. .................. ............................ (podpis) (nazwisko, imię i stanowisko służbowe) dn........ Nr nr dokumentów i teczki: Uwagi: W razie wyjazdu zwolnionego wpisać datę wyjazdu i dokąd przesłana zostaje teczka b. więźnia wraz z niniejszym arkuszem. W razie wyjazdu w nieznane miejsce podać, jakie kroki przedsięwzięto w celu ustalenia nowego adresu. Zatwierdzam ....... (podpis) (nazwisko, imię i stanowisko służbowe) dn. ....... Postanowienie Wobec zaistniałych zmian, a mianowicie: ....... postanawiam ..................................................................................................................................... .................. Uzasadnienie: ............................................................................................................. .................. dn. ....... Nr nr dokumentów i teczki: Źródło: AIPN, 1572/53, k. 70–76, druk. 316 .................... (podpis) (nazwisko imię i stanowisko służbowe) Nr 82 1948 listopad 29, Warszawa – Okólnik nr 14 dyrektora Gabinetu Ministra BP o zakazie przejmowania przez pracowników organów bezpieczeństwa publicznego lokali mieszkalnych po osobach aresztowanych Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 29 listopada 1948 r. Ministerstwo Tajne! Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 043 Nr AC-2962/48 D – 145 W – 130 P – 57 Okólnik nr 14 Stwierdzono szereg wypadków, że organa bezpieczeństwa publicznego, dokonując aresztowania osoby podejrzanej, pozostały po niej lokal oddają do dyspozycji swoich pracowników. Tego rodzaju postępowanie może wywołać niewłaściwe komentarze miejscowego społeczeństwa o pracy organów bezpieczeństwa publicznego, a tym samym spowodować szkody polityczne, przy czym jest ono sprzeczne z przepisami o publicznej gospodarce lokalami. W związku z powyższym z polecenia ministra 1. zabraniam wprowadzania do lokalu po osobie aresztowanej pracowników organów bezpieczeństwa publicznego, 2. lokal po aresztowanym należy po odpieczętowaniu (jeżeli był opieczętowany) oddać do dyspozycji właściciela nieruchomości, a jeżeli obowiązują przepisy o publicznej gospodarce lokalami i kontroli najmu (dekret z 21 grudnia 1945 r. DzURP Nr 4 z roku 1946 poz. 27), właściwemu urzędowi kwaterunkowemu1. Dyrektor Gabinetu Ministra (–) Burgin J[uliusz] płk Za zgodność: kierownik Kancelarii MBP (Piskorski F[eliks]) Otrzymują: Kom. Gł. MO D-two KBW 1 Okólnik uchylony 13 VI 1956 r. 317 Kier. Sam. Jedn. Org. MBP Szefowie UBP Źródło: AIPN, 1572/620, k. 49, druk. 318 Nr 83 1948 grudzień 14, Warszawa – Rozkaz organizacyjny nr 0112 ministra bezpieczeństwa publicznego o włączeniu do MBP Wojsk Ochrony Pogranicza Rzeczpospolita Polska M.p. dnia 14 grudnia 1948 r. Ministerstwo Tajne Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 3 Rozkaz organizacyjny nr 0112/ORG. W związku z przejęciem z MON Wojsk Ochrony Pogranicza przez Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego z dniem 1 stycznia 1949 r.1 rozkazuję: 1. Z dniem 1 stycznia 1949 r. włączyć do systemu Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego Główny Inspektorat Ochrony Pogranicza wraz ze wszystkimi podległymi jemu jednostkami. 2. Szef zaopatrzenia Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego przyjmie z dniem 1 stycznia 1949 r. zgodnie z etatami Wojsk Ochrony Pogranicza i zgodnie z aktami inwentaryzacyjnymi: a) na wszelkie rodzaje zaopatrzenia cały stan osobowy, b) całość gospodarki Wojsk Ochrony Pogranicza, c) sprzęt wojskowy i uzbrojenie, d) mienie kulturalno-oświatowe. 3. Dyrektor Biura Finansowo-Budżetowego MBP przejmie sumę wydzieloną z budżetu MON Wojsk Ochrony Pogranicza na rok 1949 i dalej będzie zaopatrywać jednostki wg dotychczasowych etatów Wojsk Ochrony Pogranicza. 4. Dyrektor Biura Personalnego MBP z dniem 1 stycznia 1949 r. przyjmie stan personalny oficerów, podoficerów zawodowych i pracowników kontraktowych Głównego Inspektoratu WOP oraz stan osobowy aparatu pol[ityczno-]wych[owaw- Na podstawie rozkazu nr 0205 ministra obrony narodowej z 4 XII 1948 r. WOP zostały przekazane ministrowi bezpieczeństwa publicznego (od 14 XII 1954 r. ministrowi spraw wewnętrznych). Zob. szerzej H. Dominiczak, Zarys historii Wojsk Ochrony Pogranicza w latach 1945–1985, Warszawa 1985; J. Ławski, Ochrona granic Polski Ludowej 1945–1948, Warszawa 1974. 1 319 czego] i aparatu Informacji Wojsk Ochrony Pogranicza wraz z dokumentami osobowym i aktami personalnymi. Ponadto dyrektor Biura Personalnego MBP przyjmie etaty, pieczęcie i sztandary Wojsk Ochrony Pogranicza. 5. Dla skoordynowania zagadnień organizacyjno-mobilizacyjnych, wyszkoleniowych, personalnych i gospodarczych wypływających z przejęciem Wojsk Ochrony Pogranicza przez Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego wyznaczam komisję w składzie: – gen. bryg. Mietkowski – w[ice]minister bezp[ieczeństwa] publ[icznego], – pułkownik [Apolinary] Minecki2, – pułkownik [Juliusz] Hübner3, – pułkownik Orechwa. Z ramienia Ministerstwa Obrony Narodowej do komisji zostali wyznaczeni: – gen. broni [Stanisław] Popławski4 – dowódca Wojsk Lądowych, 2 Apolinary Minecki (ur. 1912) – oficer sowiecki; należał do Komsomołu, funkcjonariusz WKP(b). Od I 1944 r. w WP z przydziałem do samodzielnego zmotoryzowanego Baonu Zwiadu. W VI 1944 r. został zastępcą dowódcy pułku, a we IX powierzono mu funkcję zastępcy dowódcy dywizji. W XII 1944 r. został szefem Oddziału Organizacyjnego w Głównym Zarządzie Polityczno-Wychowawczym WP. W VI 1946 r. został zastępcą III wiceministra ON. W resorcie BP: szef zaopatrzenia MBP (25 IV 1947). 15 VII 1951 r. oddelegowany czasowo z MBP do pracy na stanowisku wiceprzewodniczącego Głównego Komitetu Kultury Fizycznej (funkcję tę pełnił do XI 1952 r.). W XII 1952 r. powrócił do MBP, a następnie został odkomenderowany do MON. 24 XII 1952 r. oddelegowany do pracy w Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego. W IV 1952 r. otrzymał rozkaz powrotu do Armii Radzieckiej. Najbardziej obszerny i kompetentny biogram zob. w: P. Godlewski, Sport w Polsce na tle politycznej rzeczywistości lat 1944–1956, Poznań 2006, s. 192–193, 504. Por. Aparat bezpieczeństwa w Polsce…, t. 1, s. 89; http://katalog.bip.ipn.gov.pl. 3 Juliusz Hübner (Hibner), Dawid Szwarc, Grinszpan (1912–1994) – należał do KPZU (1931– –1937), walczył w Hiszpanii po stronie republiki (I 1937 – II 1939), następnie przebywał w obozach we Francji i w Algierii – obóz Dżelfa (II 1939 – V 1943); po wyzwoleniu z obozu wyjechał z grupą do ZSRR, gdzie w VIII 1943 r. został skierowany do 1. Dywizji Piechoty im. T. Kościuszki jako zastępca dowódcy ds. polityczno-wychowawczych; odznaczony 11 XI 1943 r. za udział w bitwie pod Lenino tytułem „Bohater Związku Radzieckiego”; w 1944 r. na szkoleniu w Akademii Wojskowej im. Frunzego w Moskwie, w I 1945 r. wrócił do kraju: zastępca dowódcy ds. liniowych KBW (11 IX 1946 – 14 V 1948), szef sztabu KBW (15 V 1948–11 I 1949), dowódca KBW (12 I 1949 – 9 V 1951), dowódca WW (10 V 1951–22 VIII 1956), podsekretarz stanu w MSW (23 VIII 1956 – 31 V 1960). W l. 60. pracował na etacie pracownika naukowergo w VI Odziale IBJ w Łodzi (protegowany ówczesnego pełnomocnika rządu ds. wykorzystania energii jądrowej W. Billiga) i wykładowcy fizyki na Wydziale Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu Łódzkiego, w 1970 r. zwolniony z IBJ, a następnie ponownie przyjęty i zatrudniony w VII Oddziale IBJ w Warszawie. Jego brat Józef Hibner (ur. 1914), był zastępcą redaktora naczelnego „Trybuny Wolności”, redaktorem „Exspressu Wieczornego”. AIPN, 0194/747, Akta osobowe funkcjonariusza; AIPN, 2174/4190, Akta personalne MON; AIPN, 0204/440. 4 Stanisław Popławski (1902–1973) – Bohater Związku Radzieckiego (1945); dowódca Wojsk Lądowych WP (1947–1950), wiceminister obrony narodowej (1949–1956). W VI 1956 r. kierował pacyfikacją robotników w Poznaniu. W X 1956 r. przebywał na urlopie w ZSRR, po czym pozostał tam na stałe; zmarł w Moskwie. Por. J. Królikowski, Generałowie i admirałowie…, t. 3, s. 213–217. 320 – gen. bryg. [Piotr] Jaroszewicz5 – trzeci wiceminister ON, – pułkownik [Józef] Turski – szef Dep[artamentu] Personalnego MON, – pułkownik [Roman] Garbowski6 – gł[ówny] inspektor ochrony pogr[anicza]. Wymieniona komisja przedstawi swoje wnioski do dnia 1 stycznia 1949 r. 6. Wykonanie niniejszego rozkazu zameldować mi do dnia 10 stycznia 1949 r. Minister bezpieczeństwa publicznego (–) Radkiewicz, gen. dyw. Naczelnik Wydziału Organizacyjno-Etatowego (–) [Tigran] Chaczaturian7, mjr Dyrektor Biura Personalnego MBP (–) Orechwa, płk Za zgodność: referent wydziałua Źródło: AIPN, 1572/ 67, k. 19–20, mps. Pieczątka i nieczytelny podpis. Piotr Jaroszewicz (1909–1992) – zastępca dowódcy 1. Armii WP ds. polityczno-wychowawczych (XI 1944 – V 1945), następnie zastępca szefa Głównego Zarządu Polityczno-Wychowawczego WP, wiceminister obrony narodowej, główny kwatermistrz WP (II 1946 – XI 1950), zastępca przewodniczącego Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego (XI 1950 – XI 1952), wicepremier (XI 1952 – XII 1970), minister górnictwa (V 1954 – III 1956), stały przedstawiciel PRL w RWPG (1955–1970); prezes Rady Ministrów (XII 1970 – II 1980); http://katalog.bip.ipn.gov.pl. 6 Roman Garbowski (Rachmiel Garber), ur. 1913 – ukończył studia techniczne na Uniwersytecie w Gandawie. Podczas wojny przebywał w ZSRR i tam w 1943 r. wstąpił do WP. Był m.in. dyrektorem Departamentu Wojskowego Ministerstwa Oświaty i Szkolnictwa Wyższego. W 1968 r. zwolniony do rezerwy. Inwigilowany przez Departament III MSW za „proizraelskie poglądy i popieranie agresji Izraela na kraje arabskie”. AIPN, 01208/1434. 7 Tigran Chaczaturian (ur. 1916) – oficer sowiecki, Ormianin, w ACz od 1934 r. W Sztabie Generalnym WP (od IX 1944): na początku jako pomocnik (zastępca) szefa Wydziału Organizacyjnego, następnie kierownik Referatu Ekspedycji Wydziału I Oddziału Organizacyjnego; zastępca szefa Oddziału Organizacyjnego KBW. W resorcie BP: zastępca naczelnika Wydziału III ds. organizacyjno-etatowych Biura Personalnego MBP (26 I 1947), zastępca naczelnika z jednoczesnym p.o. naczelnika Wydziału Organizacyjno-Etatowego Biura Personalnego MBP (27 XII 1947), naczelnik Wydziału Organizacyjno-Etatowego Biura Personalnego MBP (22 II 1949), naczelnik Wydziału Organizacyjno-Etatowego Departamentu Kadr MBP (1 VIII 1949), naczelnik Wydziału Organizacyjno-Etatowego Departamentu Ogólno-Administracyjnego MBP (1 II 1953), zwolniony z dn. 1 VII 1954 r. i odkomenderowany przez szefa Departamentu Kadr MON do Armii Radzieckiej. AIPN, 0329/10, t. 1–2, Akta osobowe funkcjonariusza; AIPN, 1855/1026, Akta personalne MON; M. Piotrowski, Ludzie bezpieki…, s. 523. a 5 321 Nr 84 1948 grudzień 31, Warszawa – Rozkaz nr 67 ministra bezpieczeństwa publicznego o zakazie dokonywania aresztowań w miejscach pracy aresztowanych Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 31 grudnia 1948 r. Ministerstwo Ściśle tajne! Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 33 Nr AC-3299/48 D – 161 W – 145 P – 65 Rozkaz nr 67 Rozkaz nr 27 z 1948 r. (D – 56, W – 53, P – 23)1 nakazujący doprowadzanie zatrzymanych w sposób maksymalnie dyskretny nie zapobiegł jednak wypadkom, przy których samo zatrzymanie względnie aresztowanie dokonywane jest w formie zwracającej powszechną uwagę. Świadczą o tym przede wszystkim zdarzające się wypadki dokonywania zatrzymań w urzędach i innych miejscach pracy w obecności współpracowników zatrzymanego. To samo dotyczy wypadków, przy których ze względu na pilność sprawy wzywanie świadków odbywa się drogą delegowania po nich funkcjonariuszy urzędu. Funkcjonariusz taki, doręczywszy świadkowi wezwanie nieraz na miejscu jego pracy, zabiera go od razu ze sobą do urzędu, co sprawia wśród obecnych przy tym pozostałych pracowników wrażenie, iż kolega ich został aresztowany. Tego rodzaju postępowanie jako sprzeczne z podstawowymi zasadami pracy bezpieczeństwa w żadnym wypadku nie może znaleźć usprawiedliwienia. W związku z powyższym rozkazuję: 1. zabronić dokonywania zatrzymań względnie aresztów w miejscach publicznych, a szczególnie w ministerstwach, urzędach i innych miejscach pracy, 2. zaniechać tego rodzaju sposobów wzywania świadków, które mogą u nich samych względnie wśród ich otoczenia wywołać wrażenie, iż zostają oni aresztowani względnie zatrzymani. Za ścisłe przestrzeganie niniejszego rozkazu czynię odpowiedzialnymi dyrektorów departamentów MBP i szefów UBP. Minister Rozkaz nr 27 ministra BP z 8 V 1948 r. zakazujący prowadzenia aresztowanych przez ulice miast pieszo. Uchylony 13 V 1956 r. (A. Kochański, Polska 1944–1991…, t. 1, s. 236). 1 322 (–) Radkiewicz St[anisław] Za zgodność: kierownik Kancelarii MBP (Piskorski F[eliks]) Otrzymują: Kom. Gł. MO D-two KBW Kier. Sam. Jedn. Org. MBP Szefowie UBP Źródło: AIPN, 1572/53, k. 171, druk. 323 Nr 85 1948 [b.d.], [Warszawa] – Instrukcja pomocnika ministra bezpieczeństwa publicznego dla grup operacyjnych w więzieniach przeznaczonych dla przekraczających nielegalnie granice państwa Instrukcja dla grup operacyjnych w więzieniach dla przekraczających nielegalnie granice RP1 Granica państwa polskiego, a szczególnie zachodnia, południowa i morska, jest stale przekraczana przez elementy przestępcze. Statystyka wykazała, że miesiąc w miesiąc ok. 1500 osób zostaje schwytanych za nielegalne przejście lub usiłowanie przejścia granicy. Tysiące ludzi zamieszkujących w pasie granicznym systematycznie trudni się przemytem. Masowe usiłowanie i przekraczanie granicy uniemożliwia właściwą filtrację elementu przestępczego i pod pretekstem drobnego przemytu granice państwa przekraczają szpiedzy, kurierzy itp. Celem zahamowania nielegalnej przekraczalności granicy Polski organizujemy 6 więzień filtracyjnych, dokąd będą skierowywani nielegalnie przekraczający granicę. I. Przyjmowanie aresztowanych do więzienia 1. Brygady Inspektoratu Ochrony Pogranicza nadsyłają nielegalnie przekraczających granicę do następujących więzień: Brygada 4. – do więzienia w Złotowie w woj. szczecińskim, Brygada 12. i 8. – do więzienia w Koszalinie w woj. szczecińskim, Brygada 10. – do więzienia w Zielonej Górze w woj. poznańskim, Brygada 6. – do więzienia w Jaworze w woj. wrocławskim, Brygada 23. – do więzienia w Kłodzku w woj. wrocławskim, Brygada 21. i 19. – do więzienia w Sosnowcu w woj. katowickim. 2. Brygady są zobowiązane z każdym zatrzymanym przysłać protokół zatrzymania, protokół rewizji wraz z depozytem i protokół wstępnego przesłuchania. 3. Naczelnicy więzień zobowiązani są przyjmować zatrzymanych bez postanowienia o zastosowaniu środka zapobiegawczego (aresztu), jednak starsi grup operacyjnych winni uzyskać takie postanowienie od właściwego prokuratora w terminie nie później jak 14-dniowym od chwili osadzenia i przedłożyć je naczelnikom więzienia. Tu i dalej zob. M. Bortlik-Dźwierzyńska, M. Niedurny, Uciekinierzy z PRL, Katowice–Warszawa 2009; J. Skoczylas, W. Lada, Wielkie ucieczki. O ludziach, którzy zbiegli z PRL-u, Warszawa 2010. 1 324 II. Przy więzieniach będą pracowały następujące grupy operacyjne: w więzieniu w Złotowie – st. grupy Cyra Mieczysław 2 funkcjonariuszy Wydz[iału] III 2 funkcjonariuszy Wydz[iału] I 1 oficer śledczy 1 oficer Sekcji Zwiadu IV Bryg[ady] OP; w więzieniu w Koszalinie – st. grupy st. ref. Kuśnierczyk 2 prac[owników] Wydziału I 2 prac[owników] Wydz[iału] III 2 prac[owników] Wydz[iału] IV 1 ofic[er] Sekcji Zwiadu 8. Bryg[ady] OP 2 oficerów śledczych; w więzieniu w Jaworze – st. grupy....... 2 oficerów śledczych 2 prac[owników] Wydz[iału] III 2 prac[owników] Wydz[iału] IV 1 ofic[er] Sekcji Zwiadu 6. Bryg[ady] OP; w więzieniu w Zielonej Górze – st. grupy 1 prac[ownik] Wydz[iału] III 2 prac[owników] Wydz[iału] I 2 ofic[erów] śledczych 1 ofic[er] Sekcji Zwiadu 10. Bryg[ady] OP; w więzieniu w Kłodzku – st. grupy Filipczuk Kazimierz 2 oficerów śledczych 2 prac[owników] Wydz[iału] I 2 prac[owników] Wydz[iału] III 1 prac[ownik] Wydz[iału] IV 1 ofic[er] Zwiadu z 23. Bryg[ady] OP; w więzieniu w Sosnowcu – st. grupy Cieślik 1 oficer śledczy 2 prac[owników] Wydz[iału] I 2 prac[owników] Wydz[iału] III 6 prac[owników] Wydz[iału] IV 1 ofic[er] zwiadu z 21. Bryg[ady] OP. III. Osadzenie w celach 1. Wszystkich zatrzymanych osadza się w specjalnie przeznaczonych na to przez naczelnika więzienia pawilonach i celach, z tym jednak że zatrzymanych obcokrajowców osadza się oddzielnie. 2. Zatrzymani za nielegalne przekroczenia granicy winni być ujęci w odrębną ewidencję w kancelarii więzień. 3. Starsi grup operacyjnych winni niezwłocznie po osadzeniu zatrzymanego zwrócić się do właściwego prokuratora wojskowego o uzyskanie postanowienia o zastosowaniu środka zapobiegawczego (aresztu), kwalifikując przestępstwo 325 z art. 7 dekretu 6 – o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy państwa z dnia 13 VI [19]46 r. IV. Zadanie grup operacyjnych Grupa operacyjna winna w okresie 3-miesięcznym dokładnie wyjaśnić drogą śledztwa i rozpracowań agencyjnych charakter i okoliczność nielegalnego przejścia względnie usiłowania przejścia granicy. W wypadku stwierdzenia przejścia granicy o charakterze szpiegowskim lub nielegalnej działalności politycznej należy sprawę wraz z aresztowanym przekazać Wydziałowi I WUBP, na terenie którego został zatrzymany, w pozostałych wypadkach akta sprawy przekazuje się delegatowi komisji specjalnej do dalszego postępowania. W wyjątkowych wypadkach stwierdzenia ponad wszelką wątpliwość, że dany zatrzymany przekroczył względnie usiłował przekroczyć granicę bez jakichkolwiek cech przestępstwa (np. zbłądzenie), należy zwolnić za sankcją szefa WUBP. V. Nadzór nad pracą grup operacyjnych mają odpowiedni szefowie WUBP. VI. Sprawozdawczość: Starsi grup operacyjnych winni każdego 1, 10 i 20 nadsyłać raporty w 2 egzemplarzach do szefa WUBP, z czego 1 raport szef WUBP winien przesyłać do dyrektora Departamentu I MBP. Raport winien zawierać: 1. Stan kadr. 2. Bolączki i dezyderaty. 3. Stan agentury i pracy z agenturą. 4. Stan aresztowanych z wykazem imiennym nowo przybyłych za dekadę i wybyłych z podaniem dokąd. 5. Wyniki pracy operacyjno-śledczej w stosunku do każdego zatrzymanego. Gen. bryg. Romkowski Rozdzielnik: 1–6 St. grup operac. 7–18 Szefowie WUBP i Nacz. I. W. Gdańsk Szczecin Wrocław Poznań Kraków Katowice 19 egz. Wydz. Zwiadu Gł. Inspektoratu WOP 20 „ Dyr. Dep. I 21 „ Dyr. Dep. III 22 „ Dyr. Dep. IV 23 „ Dyr. Dep. Śledczego 326 24–26 egz. Gab. Min. 27 egz. a/a CZ/GI Za zgodnośća Źródło: AIPN, 1572/604, k. 15–17, mps. a Pieczątka i nieczytelny podpis. 327 328 Rok 1949 (nr 86–99) 329 330 Nr 86 1949 styczeń 24, Warszawa – Zarządzenie nr 6 dyrektora Gabinetu Ministra BP w sprawie zatrzymań osób przez urzędy bezpieczeństwa publicznego Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 24 stycznia 1949 r. Ministerstwo Ściśle tajne! Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 38 Nr AC-270/49 D – 12 W–9 P–5 Zarządzenie nr 6 Według dotychczasowej praktyki urząd bezpieczeństwa publicznego, który dokonuje zatrzymania na polecenie innego urzędu, nie odsyła zatrzymanego, lecz jedynie zawiadamia zainteresowany urząd o dokonanym zatrzymaniu w celu delegowania konwojentów. Delegowanie konwojentów przez urząd, na którego zlecenie dokonano zatrzymania, odbywa się zwykle z dużym opóźnieniem. Uniemożliwia to zachowanie terminów i warunków dochodzenia i śledztwa przewidzianych rozkazem nr 40 z dn. 28 VII 1945 r.1, okólnikiem nr 32 z dn. 22 VI 1946 r. i rozkazem nr 53 z dn. 4 VII 1947 r.2 W związku z powyższym z polecenia Ministra zarządzam: a 1. Z dniem 1 lutego 1949 r. urząd bezpieczeństwa publicznego, który dokonał zatrzymania na zlecenie innego urzędu, winien natychmiast zawiadomić o tym zainteresowany urząd w drodze telefonogramu lub szyfrogramu. 2. Po zawiadomieniu urząd, który dokonał zatrzymania, winien najpóźniej w przeciągu 24 godzin od chwili dokonania zatrzymania przez swych konwojentów odtransportować zatrzymanego do urzędu, na którego zlecenie nastąpiło zatrzymanie, chyba że ten urząd zastrzegł przesłanie swych konwojentów. Dyrektor Gabinetu Ministra (–) Burgin J[uliusz] płk Wpisane odręcznie nad przekreślonym: stycznia. Rozkaz ministra BP o zakazie osadzania bez sankcji; zob. skan dokumentu na płycie DVD. 2 Rozkaz ministra BP przeciwko „bezpodstawnym, nieprzemyślanym aresztowaniom”. Uzupełniony 1 XII 1950 r. Uchylony 3 I 1958 r. a 1 331 Za zgodność: kierownik Kancelarii MBP (Piskorski F[eliks]) Otrzymują: Kom. Gł. MO D-two KBW Kier. Sam. Jedn. Org. MBP Szefowie UBP Źródło: AIPN, 1572/36, k. 9, druk. 332 Nr 87 1949 marzec 21, Warszawa – Instrukcja nr 3 ministra bezpieczeństwa publicznego dotycząca „akcji masowej prowadzonej w związku z oświadczeniem rządu w sprawie stosunku do Kościoła” Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 21 marca 1949 r.1 Ministerstwo Ściśle tajne! Bezpieczeństwa Publicznego Na prawach szyfru Nr AC-957/49a Instrukcja nr 3 w sprawie akcji masowej prowadzonej w związku z oświadczeniem rządu w sprawie stosunku do Kościoła2 W związku z oświadczeniem rządu w sprawie stosunku do Kościoła [z 14 III 1949 r.]3 rozpoczęła się w całym kraju masowa kampania, w której biorą udział Nad tytułem odręczna notatka: Do wiadomości pracowników operacyjnych i nieczytelny podpis. W 1949 r. nastąpiło zdecydowane nasilenie presji władz na Kościół katolicki. „Musimy wybić zęby klerowi” – oświadczył Edward Ochab na posiedzeniu kierownictwa partii. Projekt instrukcji Departamentu V MBP z 26 VII 1949 r. w sprawie werbunku agentury w szeregach kleru katolickiego zob. w: Metody pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa wobec Kościołów i związków wyznaniowych 1945–1989, red. A. Dziurok, Warszawa 2004, s. 119–124; por. informacje z odprawy w MBP 28 VII 1949 r., podczas której problem ten omawiała J. Brystygierowa (Aparat bezpieczeństwa…, cz. II. Lata 1948–1949, s. 154–155). Zob. też: A. Dziurok, „My się za dużo ćaćkamy z reakcyjnym klerem”. O antykościelnej kampanii PZPR w 1949 r. na terenie województwa śląskiego [w:] „Przewodnia siła Narodu”…, s. 89–97; T. Kostewicz, Represje karne wobec osób duchownych w latach 1944–1950, „Niepodległość i Pamięć” 1997, z. 1, s. 51–86; Represje wobec uczestników wydarzeń w Katedrze Lubelskiej w 1949 roku, oprac. J. Ziółek, A. Przytuła, Lublin 1999; T. Rochatka, Urząd Bezpieczeństwa w Gnieźnie w latach 1945–1956, Poznań 2009, s. 473–541 (rozdział 6, Walka z Kościołem katolickim); J. Żaryn, Kościół a władza w Polsce (1945–1950), Warszawa 1997, s. 209 i n. 2 Por. dokument z 1947 r. w: A. Garlicki, „Ofensywa kleru a nasze zadania” [w:] idem, Z tajnych archiwów, Warszawa 1993, s. 43–52, komentarz J. Żaryn, Kościół w PRL, Warszawa 2004, s. 19–27. Zob. także R. Szczęch, Zniszczyć „reakcyjny kler”. Procesy pokazowe osób współpracujących z oddziałem Jana Totha ps. „Mewa” przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Rzeszowie w latach 1949– –1950, Kraków 2009; Z. Zieliński (przy współudziale S. Bober), Kościół w Polsce 1944–2007, Poznań 2009, s. 55–92 oraz Metody pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa wobec Kościołów..., s. 112–141. Tu i dalej: H. Dominiczak, Organy bezpieczeństwa PRL w walce z Kościołem katolickim 1944–1990 w świetle dokumentów MSW, Warszawa 2000; Aparat bezpieczeństwa wobec kurii biskupich w Polsce, red. A. Dziurok, Warszawa 2009. 3 Dopiero 20 IV 1949 r. ukazało się w prasie oświadczenie rządu z 14 III tr. w sprawie stosunku państwo–Kościół, przeciw „tolerowaniu nadużywania religii”. a 1 333 szerokie masy pracujących miasta i wsi, organizacje masowe i partie polityczne na czele z PZPR4. Zadaniem kampanii jest izolowanie od mas społecznych rozpolitykowanej, reakcyjnej części kleru, wytworzenie wśród wierzących niezadowolenia z politycznej agitacji w kościele, z faktów nadużywania religii dla celów politycznych. Kampania ma uświadomić masy, ażeby nie dawały one posłuchu kłamliwym oskarżeniom z ambony wzniecającym zaniepokojenie i nieufność do rządu, ażeby swoją postawą wywarły nacisk na rozpolitykowany kler w kierunku zaniechania przezeń agitacji i napaści na rząd demokratyczny i istniejący porządek społeczny. Należy się spodziewać, że kler i reakcja zechcą swoją kontrakcję poprowadzić pod hasłem walki z bezbożnictwem torami rozpalania fanatyzmu religijnego pod hasłem: „My chcemy Boga” itp. Wszystkie te próby winny być spokojnie i stanowczo odpierane i demaskowane. Niedopuszczalne są jakiekolwiek bądź próby zwekslowania akcji na tory kampanii antyreligijnej, obrażania uczuć religijnych, niegodnego zachowania się w kościołach, wybryków wobec symbolów wiary i księży. Wszelkie próby tego rodzaju powinny być z miejsca z całą stanowczością przecinane. Wojewódzkim i powiatowym urzędom bezpieczeństwa publicznego w związku z prowadzoną akcją polecam wykonać następujące zadania: I. 1. Wojewódzcy i powiatowi szefowie urzędów bezpieczeństwa publicznego ustalą, jakie jest ustosunkowanie się kleru katolickiego do oświadczenia rządowego. Kto z księży zgadza się z tym oświadczeniem, a kto występuje przeciw. 2. Szefowie wojewódzkich i powiatowych urzędów bezpieczeństwa ustalą, jakie instrukcje otrzymali księża od swoich przełożonych dziekanów i biskupów, jaka jest przewidywana taktyka działania kleru w stosunku do oświadczenia rządowego i akcji masowej partii. 3. Każdy szef powinien wiedzieć, jakie konkretne przedsięwzięcia przygotowuje kler w związku z akcją masową partii. Czy i kogo nastawia do wystąpień na wiecach i masówkach, czy organizuje grupy do takich wystąpień, czy organizuje próby prowokacji i jakie. 4. Stale zwracać uwagę na zmiany zachodzące w postępowaniu kleru i ustalać jego nowe posunięcia i nowe zamiary. 5. W tym celu należy: a) nastawić całą sieć agencyjno-informacyjną na szybkie i dokładne informowanie o zamierzeniach kleru i innych ośrodkach reakcyjnych, O strukturze PZPR zob.: W. Janowski, A. Kochański, Informator o strukturze i obsadzie personalnej centralnego aparatu PZPR 1948–1990, Warszawa 2000; K. Persak, Struktura i skład centralnych instancji decyzyjnych KC PZPR [w:] Centrum władzy w Polsce 1948–1970, red. A. Paczkowski, Warszawa 2003, s. 19–50 oraz P. Osęka, Kartoteka spraw Centralnej Komisji Kontroli Partyjnej – rekonesans archiwalny [w:] Od Piłsudskiego do Wałęsy…, s. 262–275. 4 334 b) zdobywać informacje poprzez luźne kontakty, spotkania, kontakty oficjalne itp., c) werbować informatorów specjalnie dla uzyskania potrzebnych informacji o zamierzeniach i taktyce kleru, d) nastawić agenturę tkwiącą w ruchu robotniczym, ludowym, partiach politycznych, organizacjach masowych, zrzeszeniach kupiectwa, rzemiosła itp. na szybkie udzielanie informacji o dyskusjach toczących się w tych środowiskach (uchwały zarządów organizacji) i taktyki, jaką te organizacje postanowiły stosować w toczącej się akcji. II. Szefowie WUBP i PUBP zabezpieczą spokojny i poważny przebieg akcji masowej przez: 1. Dostarczenie odpowiednim organom partyjnym informacji o faktach przestępczej działalności kleru i członków niektórych organizacji klerykalnych z zachowaniem następujących zasad: a) Każdy fakt i opis przestępstwa udzielany do wykorzystania musi być dokładnie sprawdzony. Publikowane mogą być tylko fakty całkiem pewne. b) Nie wolno udzielać danych, które mogą być wykorzystane operacyjnie lub które mogą naruszyć tajemnicę śledztwa. 2. Dla zabezpieczenia wieców i zebrań masowych szefowie: a) Ustalą osoby najbardziej angażujące się jawnie i skrycie w kontrakcji reakcyjnego kleru przeciwko oświadczeniu rządowemu. Osoby takie należy wziąć natychmiast w aktywne rozpracowanie. Aresztów nie stosować. W wypadku konieczności aresztu zwracać się do władz wyższych po sankcję. b) Spośród osób posiadanych na kontakcie wydzielą część ludzi do akcji interwencyjnej przez wystąpienia tych ludzi na masówkach i wiecach oraz na zebraniach organizacji masowych z deklaracjami, iż im jako katolikom taka płaszczyzna, jaką proponuje rząd, w pełni odpowiada. W tym celu należy wykorzystać nie tylko osoby tkwiące bezpośrednio w szeregach kleru lub w organizacjach klerykalnych, lecz również osoby tkwiące na innych obiektach, a znane ze swych przekonań katolickich lub mogące się takimi przekonaniami legitymować. Nie używać do tego celu takiej agentury, którą tego rodzaju publiczne wystąpienia mogłyby dekonspirować lub utrudnić jej pracę w środowisku, w którym tkwi. c) W związku z zabezpieczeniem przebiegu akcji szefowie będą pozostawać w stałym kontakcie z kierownikami urzędów administracji publicznej, kuratoriów szkolnych i innych urzędów niezespolonych celem zabezpieczenia jednolitości akcji. d) Szefowie PUBP nie dopuszczą w energiczny, ale bardzo taktowny sposób do zakłócenia spokojnego przebiegu zwołanych wieców i zebrań. 3. Szefowie WUBP i PUBP są obowiązani starannie badać wszystkie wypadki wystąpień i nieodpowiedzialnych wybryków przeciw religii. Każdy taki wypadek 335 traktować jako działanie w interesie wroga. Każdą wiadomość o wybryku antyreligijnym natychmiast brać w rozpracowanie, bez uciekania się jednak do aresztów. Konieczne areszty stosować tylko za sankcją szefa wojewódzkiego urzędu i w uzgodnieniu z organizacjami partyjnymi. 4. Należy pamiętać o tym, że okres wielkiego postu (marzec–kwiecień) jest w Kościele katolickim okresem nasilenia normalnych nauk rekolekcyjnych i tak zwanych misji i w niczym nie przeszkadzać czynnikom religijnym. Zwracać uwagę, aby organa administracji, milicji i bezpieczeństwa nie stosowały szykan w stosunku do spraw tyczących się kultu religijnego. W wypadku stwierdzenia, iż czynniki reakcyjne lub kler przygotowują prowokacje mające na celu zerwanie zebrań lub nasyłanie bojówek, prowokatorów na uroczystość religijną w celu wywołania wrażenia walki z religią itp., ustalić uczestników i stosować profilaktyczne areszty w stosunku do członków bojówek. W śledztwie ustalać, kto kazał przygotować napad, bójkę. III. Okres nasilenia akcji masowej szefowie PUBP wykorzystają operacyjnie dla: a) pogłębienia znajomości terenu, zasięgu wpływów i metod działania kleru katolickiego, b) ustalenia zakresu działania i wpływów katolickich organizacji masowych. c) wzmożonego werbunku agentury w szeregach kleru i w organizacjach klerykalnych, d) werbunku agentury informacyjnej i interwencyjnej w obozie klerykalnym. IV. O zdobytych informacjach i przebiegu akcji na swoim terenie szefowie PUBP meldują codziennie raportami specjalnymi szefom wojewódzkich urzędów. W wypadkach szczególnej wagi natychmiast informują telefonicznie. Szefowie WUBP codziennie takież raporty przesyłają do Departamentu V MBP. Zobowiązuję szefów WUBP i PUBP zapoznać dokładnie wszystkich pracowników urzędów, Milicji Obywatelskiej i ORMO z tekstem oświadczenia rządu zawierającym zasady naszej polityki w sprawie stosunku do Kościoła. Instrukcję niniejszą traktować jako najściślej tajną. Za ścisłe wykonanie odpowiedzialni są osobiście szefowie urzędów5. Minister bezpieczeństwa publicznego (–) St[anisław] Radkiewicz, gen. dyw. Za zgodność kierownik Kancelarii MBP Por. Cz. Kozłowski, Namiestnik Stalina, Warszawa 1993, s. 190; Aparat bezpieczeństwa…. cz. II, s. 18–21. Instrukcję uchylono 3 I 1958 r. 5 336 (Piskorski F[eliks])b Otrzymują: Szefowie WUBP i PUBP Źródło: AIPN, 1572/605, k. 69, druk. b Odręczny podpis. 337 Nr 88 1949 kwiecień 15, Warszawa – Zarządzenie nr 21 ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie zabezpieczenia operacyjnego święta pracy 1 Maja Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 15 kwietnia 1949 r. Ministerstwo Ściśle tajne! Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 2 Nr AC-1269/49 D – 49 W – 43 P – 26 Zarządzenie nr 21 Zadaniem organów bezpieczeństwa publicznego jest zabezpieczyć spokojny przebieg pierwszomajowego święta ludu pracującego1. Wobec szczególnego znaczenia tegorocznego obchodu 1 Maja wróg będzie niewątpliwie usiłował przed i w czasie obchodu przeprowadzać wystąpienia godzące w interesy ludu pracującego i państwa: a) w związku z wytężoną pracą w ramach czynu 1-majowego wróg będzie dążył do wywołania wśród robotników nastrojów niezadowolenia celem obniżenia wydajności pracy w tym właśnie okresie, b) w tymże celu wróg będzie próbował przeprowadzać akty sabotażu i dywersji, c) w związku z ostrą walką ludu pracującego przeciwko wojennej polityce państw imperialistycznych prowadzoną przez obóz pokoju i demokracji wróg będzie wzmagał szerzenie paniki wojennej, d) celem zakłócenia uroczystości 1-majowych wróg wzmoże swą polityczną i terrorystyczną działalność zarówno w mieście, jak i na wsi. Wobec powyższego zarządzam: A. W okresie przygotowawczym do obchodu 1-majowego I. W środowisku miejskim 1. Natychmiast uruchomić całą sieć informacyjną w zakładach pracy, w związkach zawodowych, w skupiskach robotniczych i urzędniczych i nastawić na zbieranie infor W 1949 r. po raz pierwszy odbyła się w Polsce 1 maja defilada z udziałem oddziałów WP. Dzień 1 maja stał się świętem państwowym na mocy ustawy z 26 IV 1950 r. Szerzej na temat obchodzenia świąt i uroczystości z komunistycznego kalendarza zob. A. Dytman-Stasieńko, Święto zawłaszczonych znaczeń. 1 Maja w PRL. Ideologia, rytuał, język, Wrocław 2006; P. Osęka, Rytuały stalinizmu. Oficjalne święta i uroczystości rocznicowe w Polsce 1944–1956…; idem, Mydlenie oczu. Przypadki propagandy w Polsce, Kraków 2010, s. 19–28; P. Sowiński, Komunistyczne święto. Obchody 1 maja w latach 1 338 macji o nastrojach i ustosunkowaniu się do akcji 1-majowej, o przejawach sygnalizujących niebezpieczeństwo zrywania kampanii lub nadawania jej wrogiego charakteru. 2. Celem pokrzyżowania zamiarów wroga i niedopuszczania do wypaczania charakteru politycznego kampanii zmobilizować całą agenturę tkwiącą we wrogich środowiskach, w szczególności zaś w środowisku WRN-owskim, na wyjawianiu ich poczynań i dla przeciwdziałania: a) akcji sabotażowej w zakładach pracy, próbom zrywania współzawodnictwa pracy2 i wykonania zobowiązań 1-majowych, b) próbom wdzierania się elementów wrogich do komitetów obchodów i komisji organizacyjnych, c) agitacji za zmniejszeniem się masowości lub próbom zrywania akademii 1-majowych i demonstracji, d) rozpowszechnieniu plakatów, ulotek, odezw o treści lub formie nieaprobowanej przez komitety obchodu, e) wydrukowaniu i rozpowszechnianiu nielegalnych ulotek i druków, f) próbom montowania odrębnych grup w czasie demonstracji, np. z b. PPSowców lub bezpartyjnych. II. W środowisku wiejskim 1. Uruchomić i nastawić całą sieć informacyjną na zbieranie informacji o biegu przygotowawczej kampanii 1-majowej na wsi, o próbach przeciwdziałania wykonania konkretnych zobowiązań 1-majowych chłopów i robotników rolnych. 2. Nastawić informatorów na natychmiastowe sygnalizowanie o ewentualnych zamiarach wrogich elementów zaczajonych w SL i PSL wypaczania charakteru kampanii pierwszomajowej i święta 1 Maja. 3. Poprzez sieć agentury i informatorów wyjawić i przeciwdziałać poczynaniom elementów kułackich, mikołajczykowskich i reakcyjnego kleru mającym na celu wywołanie fermentu na wsi. Przeciwdziałać próbom terroryzowania chłopów i chęci udaremnienia imprez związanych z 1 Maja. III. Wśród kleru 1. Zmobilizować szeroką sieć informacyjno-agenturalną na ujawnianie zamiarów reakcyjnego kleru organizowania bojkotu kampanii i uroczystości 1-majowych: a) śledzić pilnie za kazaniami i zaleceniami z ambony w okresie przedmajowym, b) śledzić działalność i imprezy organizacji przykościelnych – szczególnie młodzieżowych – i wpływać poprzez agenturę interwencyjną, a także przez oficjalne 1948–1954, Warszawa 2000; natomiast o aparacie propagandowym „władzy ludowej” zob. szerzej M. Czyżniewski, Propaganda polityczna władzy ludowej w Polsce 1944–1956, Toruń 2005. 2 Na temat ruchu współzawodnictwa pracy zob. H. Wilk, Realia współzawodnictwa pracy w Nowej Hucie (1949–1956), „Dzieje Najnowsze” 2007, nr 2, s. 98; idem, Współzawodnictwo pracy robotników w Polsce w latach 1947–1955 (autoreferat), „Dzieje Najnowsze” 2010, nr 1, s. 135–140. 339 czynniki (starosta, kierownik szkoły itp.) w kierunku zaniechania wystąpień antyludowych. W wypadku wyraźnie dywersyjnego charakteru zamierzonych wystąpień niezwłocznie wkraczać, stosując gradację środków zapobiegawczych (wzywanie, przesłuchanie, przetrzymywanie itd.) zależnie od okoliczności, c) ze względu na to, że 1 Maja przypada w tym roku w niedzielę, kler nastawia się na organizowanie dodatkowych nabożeństw i imprez katolickich organizacji masowych, mając na celu osłabienie i zrywanie demonstracji pierwszomajowych. Wszelkie dane o takich dodatkowych nabożeństwach i imprezach sygnalizować komitetom obchodu. IV. Wśród młodzieży Wzmóc pracę z agenturą wśród młodzieży szkolnej i akademickiej w celu przeciwdziałania prowokacjom ze strony rozsianych w całym kraju nielegalnych organizacji młodzieżowych. Szczególną uwagę zwrócić na reakcyjne elementy spośród harcerstwa, które wspólnie z klerem będą próbowały organizować bojkot imprez i akademii pierwszomajowych i organizować manifestacyjne pochody młodzieży harcerskiej i szkolnej do kościoła. Władze bezpieczeństwa wkraczają i ingerują tylko wtedy, jeśli te pochody mają jawnie antypaństwowy charakter. Zwrócić uwagę na możliwość przygotowania prowokacji w czasie pochodów ze strony reakcyjnych elementów spośród harcerstwa, młodzieży szkolnej i akademickiej. V. W mieście i na wsi 1. Wzmocnić pracę z agenturą pracującą w środowisku podziemia celem zapobieżenia aktom terroru i prowokacji ze strony organizacji podziemnych. 2. Przedsięwziąć odpowiednie kroki celem niedopuszczenia do niszczenia dekoracji, transparentów, plakatów, zrywania ich, zmazywania lub wypisywania na nich wrogich haseł. B. W dniu 1 Maja Organa bezpieczeństwa publicznego odpowiedzialne są za zapewnienie spokoju i porządku w czasie manifestacji i uroczystości pierwszomajowych. W tym celu: 1. Szefowie WUBP i PUBP i komendanci MO zmobilizują cały podległy aparat, by zabezpieczyć swobodny charakter obchodu, i zabezpieczą zarówno trasę pochodu, jak i poszczególne jego odcinki od zewnątrz – obstawienie trasy i od wewnątrz przez rozstawienie naszych pracowników w szeregach samego pochodu. 2. Energicznie będą zapobiegać wszelkim próbom prowokacji i dywersji. W szczególności należy udaremnić rozpowszechnianie w czasie pochodu ulotek nielegalnych lub o treści niezgodnej z linią PZPR, wygłaszanie wrogich haseł, zakłócanie porządku itp. W tym wypadku funkcjonariusze urzędu bezpieczeństwa publicznego natychmiast winni ingerować bezpośrednio celem przywrócenia porządku. 340 3. Specjalną uwagę należy zwrócić na niedopuszczenie do wywołania wystąpień antyreligijnych, gdyż różnym prowokatorskim elementom zależy na tym, aby dać broń do ręki reakcji. 4. Wprowadzić od dnia 30 kwietnia rano do dnia 2 maja nieustające dyżury odpowiedzialnych pracowników UBP i MO. O wszelkich próbach reakcji wypaczania i zrywania kampanii pierwszomajowej szefowie WUBP winni natychmiast meldować raportami specjalnymi do MBP. Telefoniczny raport z obchodów 1-majowych wysłać w dniu 1 maja wieczorem, natomiast szczegółowe sprawozdanie z obchodu nie później jak do dnia 4 maja. O powyższym dokładnie pouczyć cały aparat bezpieczeństwa. Minister (–) Radkiewicz St[anisław] Za zgodność: referent rozkazów (Dzwonkowska J[anina]3 chor.)a Otrzymują: Kom. Gł. MO Kier. Sam. Jedn. Org. MBP Szefowie UBP Źródło: AIPN, 1572/36, k. 51, druk. Odręczny podpis. Janina Dzwonkowska (ur. 1915) – maszynistka stenotypistka Sekretariatu Głównego MBP (18 V 1945), maszynistka Sekretariatu Ogólnego Gabinetu Ministra BP (13 V 1946), młodszy referent Referatu Ogólnego Gabinetu Ministra BP (11 XI 1946), młodszy referent Referatu Rozkazów Gabinetu Ministra BP (13 IX 1947), referent Referatu Rozkazów Gabinetu Ministra BP (12 V 1948), referent Sekcji 2 Wydziału Organizacyjnego Gabinetu Ministra BP (28 II 1949), starszy referent Sekcji 2 Wydziału Organizacyjnego Gabinetu Ministra BP (24 X 1950), do dyspozycji komendanta głównego MO (14 I 1952), oficer do zleceń w Kierownictwie Centralnego Biura Ewidencji Ludności i Dowodów Osobistych KG MO (7 II 1952), zastępca naczelnika Wydziału Ogólnego UBP m.st. Warszawy (8 X 1952), kierownik Sekcji Administracyjnej Wydziału Ogólnego UdsBP m.st. Warszawy (8 III 1955), przekazana do dyspozycji komendanta MO m.st. Warszawy (12 III 1955), starszy referent Sekcji Przepisów Wydziału Normatywno-Prawnego Oddział I KG MO (23 V 1956), kierownik Sekcji Przepisów Wydziału II KG MO (23 V 1966), starszy radca prawny Wydziału Normatywno-Prawnego Gabinetu Ministra SW (21 II 1967), inspektor Wydziału Normatywno-Prawnego Gabinetu Ministra SW (13 VII 1967), zwolniona ze służby w MO 31 X 1967 r. AIPN, 094/2311, Akta osobowe funkcjonariusza; AIPN, 2174/1033, Akta personalne MON. a 3 341 Nr 89 1949 maj 9, Warszawa – Zarządzenie nr 31 dyrektora Gabinetu Ministra BP w związku z przewidywanym zwolnieniem przebywających w obozach volksdeutschów i wysiedleniem ich z Polski Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 9 maja 1949 r. Ministerstwo Tajne! Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 46 Nr AC-1543/49 D – 63 W – 57 P – 33 Zarządzenie nr 31 W najbliższym czasie znaczna część przebywających w obozach volksdeutschów pozbawionych obywatelstwa polskiego zostanie wysiedlona do Niemiec1. W związku z tym w porozumieniu z Ministerstwem Administracji Publicznej wyjaśnia się, co następuje: 1. Wysiedleniu podlegają przede wszystkim osadzeni w obozach volksdeutsche (nie śledczy), których sprawy zostały zbadane przez komisję międzyministerialną. 2. Starostowie przyśpieszą wydanie orzeczeń o pozbawieniu obywatelstwa (przede wszystkim w stosunku do osób, których sprawy zostały zbadane przez komisję międzyministerialną) i nadsyłać będą do obozów odpisy orzeczeń dla doręczenia volksdeutschom pozbawionym obywatelstwa. 3. Zarządzenie Ministerstwa Administracji Publicznej z dnia 7 IV [19]49 r. L.dz. IV. 8/tjn/49 przewiduje również specjalnie przyśpieszony tryb wydawania orzeczeń na miejscu przez delegata starosty miejscowego (powiatu, gdzie położony jest obóz). Tryb ten przewidziany jest jedynie na wypadek, gdyby gotów był transport dla wysiedlenia, a nie nadeszły jeszcze z właściwych starostw orzeczenia dla przewidzianej transportem ilości osób podlegających wysiedleniu. Na podstawie postanowień konferencji moskiewskiej z IV 1947 r. niemieccy jeńcy wojenni przetrzymywani na terytorium krajów alianckich mieli zostać zwolnieni i odesłani do Niemiec do końca 1948 r. Polska dopiero na wiosnę 1948 r. przystąpiła do realizacji akcji repatriacyjnej, którą zakończyła w 1950 r. Pierwszy transport z jeńcami-repatriantami, który wyruszył 10 X 1948 r. z Centralnego Obozu Pracy w Jaworznie do radzieckiej strefy okupacyjnej, liczył 690 osób. Łącznie w ciągu dwóch lat repatriowano w 51 transportach 35 071 jeńców (J. Kochanowski, W polskiej niewoli…, s. 107, 113–114, 221, 418, 429–430, 441; B. Kopka, Obozy pracy w Polsce…, s. 47, 64–65). Por. dokument nr 19 w: Polska w dokumentach z archiwów rosyjskich 1949–1953, oprac. A. Kochański i inni, Warszawa 2000, s. 95–96. 1 342 Delegat miejscowego starosty wydaje wówczas orzeczenia na podstawie akt znajdujących się w obozie i doręcza je na miejscu osobom przeznaczonym do wysiedlenia. W związku z powyższym w uzgodnieniu z dyrektorami Departamentu I i Departamentu Więziennictwa i Obozów zarządza się, co następuje: I. Naczelnicy obozów podadzą w terminie do 16 V [19]49 r., ilu przebywa w obozach volksdeutschów (nie śledczych), których sprawy nie zostały jeszcze zbadane przez komisję międzyministerialną, a to w tym celu, by komisja międzyministerialna rozpoznała ich sprawy jeszcze przed przygotowaniem transportu. II. Naczelnicy obozów zarządzą i dopilnują, by orzeczenia starostw nie były doręczane po nadejściu ich, lecz by były doręczane podlegającym wysiedleniu dopiero z chwilą, gdy będzie gotowy transport, którym dana osoba zostanie wysiedlona. III. Naczelnicy obozów dopilnują, aby wysiedlać tych volksdeutschów, których sprawy zostały sprawdzone przez komisję międzyministerialną, a niesprawdzonych – jedynie w wypadku, gdyby wskutek braku odpowiedniej ilości osób transport nie mógł być skompletowany. Wysiedlanie osób, którym nie doręczono orzeczenia o pozbawieniu obywatelstwa, jest niedopuszczalne. IV. Szefowie powiatowych urzędów bezpieczeństwa publicznego spowodują w starostwach przyśpieszenie załatwiania wniosków komisji międzyministerialnej i przyśpieszanie wysłania odpisów orzeczeń do obozów. V. Urzędy bezpieczeństwa publicznego i naczelnicy obozów winni ściśle przestrzegać obowiązujących przepisów prawnych dotyczących pozbawiania obywatelstwa i wysiedlania nieletnich. W szczególności nie należy wysiedlać nieletnich: a) jeżeli nieletni od lat 13 do 18 wyraził chęć pozostania obywatelem polskim, a zachowaniem swym wykazuje przynależność do społeczeństwa polskiego, przy czym oświadczenie to winno być potwierdzone urzędowym protokółem, b) jeżeli jedno z rodziców nieletniego poniżej lat 13 wyrazi życzenie, aby dziecko pozostało obywatelem polskim, co również winno być protokólarnie stwierdzone, c) jeżeli nieletni (do lat 18) wychowuje się w instytucji społecznej lub u osób, które posiadają obywatelstwo polskie (i nie podlegają pozbawieniu obywatelstwa). VI. W stosunku do volksdeutschy pozostających na wolności wydane zostaną oddzielne zarządzenia; do czasu wydania ich nie należy kierować pozostających na wolności do obozów. VII. Szefowie wojewódzkich urzędów bezpieczeństwa publicznego dopilnują należytego wykonania niniejszego zarządzenia. Dyrektor Gabinetu Ministra (–) Burgin J[uliusz], płk Za zgodność: referent rozkazów (Dzwonkowska J[anina] chor.) 343 Otrzymują: Kier. Sam. Jedn. Org. MBP Szefowie UBP Źródło: AIPN, 1572/36, k. 62, druk. 344 Nr 90 1949 maj 28, Warszawa – Rozkaz nr 25 ministra bezpieczeństwa publicznego o wzmożeniu walki z sabotażem w gospodarce narodowej Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 28 maja 1949 r. Ministerstwo Ściśle tajne! Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 61 Nr AC-1723/49 D – 74 W – 65 P – 40 Rozkaz nr 25 W ciągu ostatnich miesięcy wzmogła się akcja dywersyjno-sabotażowa w gospodarce narodowej. Wywiad amerykański i podporządkowane mu wywiady angielski, francuski i inne, podziemne organizacje WiN, WRN, SN i inne grupy dwójkarskie1 opierające się na szerokiej wrogiej bazie tkwiącej jeszcze w aparacie gospodarczym przechodzą coraz bardziej do akcji dywersyjno-sabotażowej szeroko zakrojonej, jako jednej z podstawowych metod walki z państwem ludowym. Organizacje podziemne inspirowane przez wywiad anglosaski organizują i przeprowadzają akty dywersji i sabotażu: niszczą obiekty gospodarcze, unieruchamiają maszyny i zakłady, stawiając sobie zadanie zahamowania rozwoju naszej gospodarki i zmniejszenia siły obronnej państwa. Niedostateczna praca naszego aparatu, niedocenianie i niezrozumienie roli agentury w organizacjach i środowiskach uprawiających dywersję i sabotaż ułatwiły wrogą akcję w gospodarce narodowej, umożliwiając tej akcji wzrost i przybieranie coraz poważniejszych rozmiarów. W ostatnich miesiącach dokonano szeregu poważnych aktów dywersji w przemyśle węglowym, hutniczym, chemicznym i metalowym. W województwie śląsko-dąbrowskim na kopalni „Milowice” podpalono stare osadniki. Pożar zagrażał załodze pracującej pod ziemią i mógł spowodować unieruchomienie całej kopalni. Na kopalni „Grodziec” podpalono odbudowanie w głównym chodniku wentylacyjnym, stwarzając wielkie niebezpieczeństwo dla życia górników na pokładach. Na hucie „Kościuszko” dwukrotnie próbowano unieruchomienia nowo wybudowanej walcowni „Demeg” przez wrzucenie żelaza do skrzynki biegów, wsypanie wiór[ów] żelaznych i piasku do łożysk i zahamowanie dopływu oliwy. Pejoratywne określenie oznaczające tu zdrajcę ojczyzny; zob. dalej – w tym dokumencie – komentarz do słowa użytego w niniejszym tekście dokumentu – „dwójkarze”. 1 345 W województwie rzeszowskim w wytwórni sprzętu komunikacyjnego spalono centralny magazyn z silnikami samolotowymi, łożyskami kulkowymi, motorami elektrycznymi, narzędziami i sprawdzianami, narażając państwo na straty ponad 150 milionów złotych. W województwie warszawskim w Płocku spalono nowocześnie urządzone warsztaty stolarskie stoczni Państwowej Żeglugi na Wiśle. W województwie kieleckim spalono warsztaty stolarskie PKP w Radomiu; w woj. krakowskim w Białej spalono fabrykę kapeluszy, co spowodowało straty około 60 milionów złotych. W Bydgoszczy spalono hangar aeroklubu wraz z samolotem i wyciągarką. Tylko dzięki energicznej akcji w czasie pożaru uratowano resztę samolotów mieszczących się w hangarze. Aparat bezpieczeństwa publicznego nie potrafił ochronić obiektów gospodarczych przed aktami dywersji. W większości wypadków aparat bezpieczeństwa przystąpił do rozpracowywania grup i organizacji podejrzanych o dokonanie aktu dywersji już po dokonanych aktach dywersji, które naraziły państwo na straty sięgające setek milionów złotych. Mimo że od chwili dokonania aktów dywersji minął znaczny okres czasu, w przeważającej większości wypadków aparat bezpieczeństwa dotychczas nie wykrył sprawców i inspiratorów. Tylko w nielicznych wypadkach (np. Państw[owa] F[abry]ka Zw[iązków] Azot[owych] w Chorzowie, F[abry]ka Elektrotechniczna w Czechowicach, roszarnia lnu i konopi Radwanice pow. Głogów) zostali uchwyceni bezpośredni sprawcy aktów dywersji, jednak bez rozszyfrowania organizacji inspirującej wykonawców. WUBP Rzeszów dopiero po spaleniu magazynu WSK zebrał i zanalizował materiały agenturalne wydziałów operacyjnych WUBP i ujawnił istnienie grupy dywersyjnej AK, powiązanej z okresu okupacji z IS, szereg WRN-owców, dwójkarzy i innych ze środowiska, z których niewątpliwie rekrutowali się sprawcy aktu dywersyjnego. W toku rozpracowania na bazie zebranych materiałów WUBP Rzeszów wykrył istnienie organizacji WiN-owskiej i SN-owskiej na terenie WSK Rzeszów i innych obiektów przemysłowych. Jasnym jest, że gdyby WUBP Rzeszów, nie czekając na podpalenie magazynu, skoncentrował wszystkie posiadane materiały agenturalne o wrogich grupach usadowionych w WSK, rozszerzył sieć agenturalną, aktywnie rozpracował i doprowadził do likwidacji wrogich organizacji w WSK, do podpalenia magazynu by nie doszło. W tym wypadku i we wszystkich innych wypadkach UBP nie wykorzystują nawet posiadanych materiałów agenturalnych, nie mobilizują całej posiadanej agentury, nie werbują nowej, głębokiej agentury dla wykrywania i likwidacji organizacji uprawiających dywersję i sabotaż. UBP nie doceniły niebezpieczeństwa dywersji i sabotażu w gospodarce narodowej i nie przestawiły pracy operacyjnej całego aparatu na ochronę obiektów gospodarczych przed dywersją i sabotażem. W nowej sytuacji zaostrzonej walki klasowej aparat bezpieczeństwa nie uświadomił sobie jeszcze, że podziemie i reakcja pobite w masowej walce zbrojnej i poli346 tycznej przechodzą w coraz silniejszym stopniu do stosowania metod szpiegostwa, sabotażu i dywersji. W aparacie bezpieczeństwa publicznego wystąpił niedopuszczalny brak czujności wobec skoncentrowanej działalności wroga, brak poczucia odpowiedzialności za należytą i skuteczną ochronę obiektów gospodarki narodowej. Aparat bezpieczeństwa publicznego dotąd nie rozumie, że podstawowym zadaniem jego jest nie tylko ujawnienie sprawców dokonanych już przestępstw, lecz przede wszystkim niedopuszczanie do popełnienia zbrodni przez takie rozpracowanie wrogich środowisk, by znać plany i zamiary wroga. W związku z istniejącym stanem rzeczy rozkazuję: 1. Cały aparat bezpieczeństwa publicznego zmobilizować do wykrywania i likwidacji organizacji podziemnych i grup wrogich uprawiających dywersję i sabotaż w gospodarce narodowej. 2. Pogłębiać pracę agenturalną i wykrywać inspiratorów, organizatorów i wykonawców aktów dywersyjnych i sabotażowych, wywodzących się z: a) okupacyjnych organizacji dywersyjnych na terenie obiektów gospodarczych ZWZ, AK, WRN, NSZ; b) ujawnionych i nieujawnionych grup i członków WIN-u, SN-u, WRN-u, OP2, Sł[użby] Cyw[ilnej] Nar[odu] (kierowana przez OP organizacja dla obsady administracji publicznej i gospodarczej); c) przedwojennych dwójkarzy3, przedwojennych pracowników referatów bezpieczeństwa, kierowników straży przemysłowej i sieci dawnych konfidentów dwójki w przemyśle zbrojeniowym; d) pracowników gestapowskich ekspozytur na obiektach przemysłowych i ich sieci konfidentów; Organizacja Polska powstała w 1934 r. Spełniała funkcje organu politycznego Narodowych Sił Zbrojnych. Skupiała działaczy Stronnictwa Narodowego. Podczas okupacji walkę z komunistami traktowała na równi z walką z niemieckim okupantem. Po wojnie dążyła do podporządkowania sobie narodowego podziemia zbrojnego. Jej członkowie opracowywali i kolportowali biuletyny propagandowe obozu narodowego. Przewodniczącym OP był do jesieni 1946 r. Bolesław Sobociński, a po jego wyjeździe na emigrację Stanisław Kasznica, który w II 1947 r. został aresztowany przez UB i rok później skazany na karę śmierci; wyrok wykonano. Zob. Atlas polskiego podziemia niepodległościowego…, s. XXVII; Aparat bezpieczeństwa w walce z Kościołem katolickim w województwie pomorskim (bydgoskim) w latach 1945–1956, oprac. T. Chinciński, A. Paczoska-Hauke, Bydgoszcz–Gdańsk 2010, s. 385; Informator o nielegalnych…, s. 98–99. 3 Określenie oficerów wywiadu i kontrwywiadu wojskowego II Rzeczypospolitej (od – Oddział II Sztabu Głównego WP). Zob. P. Kabat, Aparat bezpieczeństwa wobec byłych funkcjonariuszy Oddziału II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, Policji Państwowej i Straży Granicznej w województwie poznańskim (1945–1956) [w:] Zmagania ze społeczeństwem. Aparat bezpieczeństwa wobec Wielkopolan w latach 1945–1956, red. A. Łuczak, A. Pietrowicz, Poznań 2008, s. 123–148; por. T. Dubicki, A. Suchcitz, Oficerowie wywiadu WP i PSZ w latach 1939–1945. Słownik biograficzny, t. 1, Warszawa 2009; A. Pepłoński, Kontrwywiad II Rzeczypospospolitej, Warszawa 2002. 2 347 e) wywłaszczonych kapitalistów, współwłaścicieli karteli kapitalistycznych, udziałowców koncernów, wyższych urzędników przedsiębiorstw, karteli i trustów kapitalistycznych, przedstawicieli koncernów zagranicznych, obcokrajowców i in. 3. Wzmóc pracę operacyjną wszystkich wydziałów operacyjnych dla wykrywania i likwidacji dywersji i sabotażu: a) Wykorzystać w wydziale IV materiały ze wszystkich wydziałów operacyjnych o członkach organizacji podziemnych i grupach wrogich uplasowanych na obiektach gospodarczych dla rozpracowania przez agenturę na obiekcie gospodarczym. (Tylko w wyjątkowych wypadkach, usprawiedliwionych wyższą koniecznością operacyjną, szef WUBP może zadecydować o nierozpracowywaniu zatrudnionego na obiekcie gospodarczym członka nielegalnej organizacji przez wydział IV, zostawiając figuranta4 w rozpracowaniu innego wydziału operacyjnego). b) Stawiać przed I, III i V wydz[iałem] WUBP zadanie rozpracowania przez agenturę poza obiektem gospodarczym elementów i organizacji wrogich uprawiających działalność dywersyjno-sabotażową na obiekcie gospodarczym oraz ich powiązań z wrogimi organizacjami poza obiektem. c) Wykorzystać całą sieć agenturalną i rozpracowania wywiadu wrogiego WRN-u, WiN-u, SN-u i innych dla rozszyfrowania planów, zamierzeń i działalności dywersyjno-sabotażowej. Ujawnione materiały powinny być podstawą szybkich realizacji w wypadku zagrożenia celem niedopuszczenia do wykonania wrogich aktów w gospodarce narodowej. d) Stawiaća przed wydz[iałem] śledczym zadanie nastawienia śledztwa we wszystkich prowadzonych sprawach na wykrywanie sabotażu i dywersji, okazanie pomocy wydziałom agenturalnym w rozszyfrowaniu zamierzeń wrogich na poszczególnych odcinkach życia gospodarczego. 4. Ujawniony element wrogi na kierowniczych stanowiskach w przemyśle, komunikacji, żegludze, lotnictwie i punktach newralgicznych obiektów gospodarczych przedstawić I sekretarzowi KW PZPR i dyrektorowi Dep[artamentu] IV dla spowodowania usunięcia elementu wrogiego z państwowego aparatu gospodarczego względnie przesunięcia na inne, mniej odpowiedzialne stanowiska. 5. Rozbudować aparat RO na najważniejszych obiektach gospodarczych. Wykorzystać aparat RO jako kontakty poufne i sieć informacyjną będącą na kontakcie pracowników RO (rezydentów) dla profilaktycznej ochrony obiektów gospodarczych przed aktami dywersji i sabotażu. Wykorzystać aparat RO dla rozpoznania elementu wrogiego i podejrzanego na obiekcie gospodarczym i okazania pomocy UBP w rozpracowaniu wrogiej działalności w gospodarce5. W tekście: Stawiając. Figurant – osoba rozpracowywana, inwigilowana przez aparat bezpieczeństwa. 5 Szczególne kompetencje po przekształceniach organizacyjnych zapoczątkowanych w 1949 r. uzyskały struktury terenowe tzw. pionu czwartego MBP (gospodarka), zwłaszcza Referaty Ochrony. RO działające w fabrykach przekształcono w ekspozytury UB o niezmienionej nazwie. Do głównych ich a 4 348 6. W wypadku zaistnienia aktu dywersji na obiekcie gospodarczym stosować praktykę rozpracowywania przez grupę operacyjną (najlepszych pracowników operacyjnych) WUBP, PUBP pod kierownictwem szefów urzędów aż do wykrycia i likwidacji sprawców i inspiratorów aktu dywersji. Zadanie wykrywania i likwidacji wrogiego wywiadu, organizacji nielegalnych i grup wrogich uprawiających dywersję i sabotaż w gospodarce narodowej jest naczelnym zadaniem aparatu bezpieczeństwa publicznego. W rozplanowaniu pracy dla realizacji niniejszego rozkazu szefowie WUBP posłużą się wytycznymi Departamentu IV dla pracy WUBP o ochronie gospodarki narodowej i wytycznymi innych departamentów operacyjnych o rozpracowaniu wrogich organizacji i środowisk. Szefowie wojewódzkich i powiatowych urzędów bezpieczeństwa publicznego ponoszą osobistą odpowiedzialność za skuteczną ochronę obiektów gospodarczych przed aktami dywersji. Szefowie WUBP raportują o pracy WUBP dokonanej w myśl niniejszego rozkazu w swoim każdorazowym miesięcznym raporcie. Szefowie WUBP i PUBP raportują systematycznie do Dep[artamentu] IV o pracy WUBP – PUBP w zagadnieniach ochrony gospodarki narodowej w myśl obowiązujących instrukcji sprawozdawczych6. Minister (–) Radkiewicz St[anisław] Za zgodność: Otrzymują wg rozdzielnika nr 470: Dyrektorzy departamentów operacyjnych i Naczelnicy Wydziałów Szefowie WUBP i naczelnicy wydziałów operacyjnych WUBP Szefowie PUBP Źródło: AIPN, 1572/54, k. 66–67, druk. zadań należało: wykrywanie i likwidacja „wrogiej działalności w obiektach przemysłowych”, ewidencjonowanie wrogich środowisk i osób, typowanie i usuwanie z zakładów osób stanowiących zagrożenie, rozpoznawanie form sabotażu, badanie nastrojów załóg, rozmowy profilaktyczne z pracownikami – inspiratorami strajków, wyjaśnianie przyczyn awarii i analiza zebranych materiałów w każdej z takich spraw, zabezpieczanie tajemnicy państwowej w ochranianych obiektach i nadzór nad strażą przemysłową i strażą pożarną funkcjonującą w zakładach pracy. Można zaryzykować stwierdzenie, że pozycja kierownika RO – przy tak szerokich uprawnieniach – pozostawała de facto nadrzędna nad dyrekcją zakładu. B. Kopka, Dyscyplinowanie agentów, „Biuletyn IPN” 2005, nr 9–10 (56–57), s. 136; zob. dokument z 21 VIII 1949 r. Zakres pracy i kompetencje Referatów Ochrony [w:] Aparat bezpieczeństwa w latach 1944–1956…, cz. II, s. 22–26. 6 Rozkaz uzupełniony 28 VII 1949 r.; uchylony 3 I 1958 r. 349 Nr 91 1949 czerwiec 11, Warszawa – Rozkaz karny nr 28 ministra bezpieczeństwa publicznego przeciw stosowaniu niedozwolonych metod w śledztwie Odpis Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 11 czerwca 1949 r. Ministerstwo Ściśle tajne! Bezpieczeństwa Publicznego Na prawach szyfru Nr AC-1872/49 Rozkaz karny nr 28 W ciągu ostatnich miesięcy na terenie poszczególnych PUBP zanotowano kilkanaście wypadków stosowania niedozwolonych metod w śledztwie. Zaistniały nawet fakty śmierci aresztowanych na skutek ciężkiego pobicia przez funkcjonariuszy prowadzących śledztwo. Wynikiem tego rodzaju postępowania było to, że z jednej strony miały miejsce wypadki śmierci m.in. zatrzymanych członków kierownictwa nielegalnych organizacji, którzy by mogli udzielić naszym organom niezwykle cennych informacji (Łódź, Ciechanów), z drugiej zaś strony na podstawie fałszywych, wymuszonych biciem zeznań uzyskanych od osób nieraz całkowicie niewinnie aresztowanych były (obiektywnie biorąc) prowokacyjnego charakteru procesy sądowe, na których fakty te były publicznie stwierdzane (Katowice, Kielce)1. Wypadki te wyrządziły nam niepowetowane szkody w skali ogólnokrajowej. Ponad 20 funkcjonariuszy winnych stosowania niedopuszczalnych metod w śledztwie zostało aresztowanych, sprawy przekazano do sądu wojskowego. Szereg z nich otrzymało wieloletnie wyroki więzienia (dożywotnie, 15, 8 lat itd.). Powyższe fakty zaistniały w WUBP Warszawa, PUBP Sochaczew, PUBP Płońsk, PUBP Ciechanów, PUBP Ostrołęka, WUBP Katowice, PUBP Katowice, WUBP Olsztyn, PUBP Nidzica, PUBP Biłgoraj, PUBP Krasnystaw, WUBP Łódź. Za taki stan rzeczy w poszczególnych urzędach BP odpowiedzialni są również szefowie WUBP i ich z[astęp]cy, którzy wykazali brak czujności i nadzoru nad podległym im aparatem. W związku z powyższym udzielam nagany: 1. szefowi WUBP Warszawa – ppłk. [Grzegorzowi] Łaninowi2, 1 Zob. Aparat bezpieczeństwa w Polsce w latach 1950–1952. Taktyka, strategia, metody, oprac. A. Dudek, A. Paczkowski, Warszawa 2000, s. 76–78. 2 Grzegorz Łanin (1906–1976) – oficer Warszawskiej Grupy Operacyjnej RBP (2 X 1944), zastępca kierownika Warszawskiej Grupy Operacyjnej MBP (15 I 1945), p.o. kierownik Sekcji 1 Wydziału do 350 2. z[astęp]cy szefa WUBP Warszawa – ppłk. [Bronisławowi] Trochimowiczowi3, 3. z[astęp]cy szefa WUBP Katowice – mjr. [Markowi] Finkowi4, 4. szefowi WUBP Olsztyn – ppłk. [Henrykowi] Palce5, Walki z Bandytyzmem MBP (10 VIII 1945), kierownik Sekcji 1 Wydziału do Walki z Bandytyzmem MBP (1 XI 1945), zastępca kierownika Wydziału I Departamentu VII MBP (16 I 1946), naczelnik Wydziału I Departamentu III MBP (20 VIII 1946), szef WUBP w Warszawie (12 IV 1948), szef WUBP w Krakowie (23 II 1950), zwolniony (1 IV 1954). Następnie pracował jako pracownik umysłowy w Tarchomińskich Zakładach Farmaceutycznych w Warszawie. Od 1959 r. rencista MSW. AIPN, 2174/1954, Akta personalne MON; Ludzie bezpieki województwa krakowskiego…, s. 396–397. 3 Bronisław Trochimowicz (Trachimowicz?) (ur. 1904) – należał do WKP(b) od 1942 r., oficer sowiecki. W resorcie BP: zastępca komendanta (Gmachu) RBP (21 XI 1944), p.o. kierownik Wydziału Gospodarczego MBP (5 I 1945), zastępca kierownika UBP na Okręg Śląsk Dolny (27 VII 1945), zastępca szefa WUBP w Gdańsku (5 III 1947), zastępca szefa WUBP w Warszawie (5 IX 1948), szef WUBP w Warszawie (17 II 1950), zwolniony (15 X 1954), powrócił do ZSRR; Aparat bezpieczeństwa w Polsce…, t. 1, s. 88; Aparat bezpieczeństwa w województwie gdańskim…, s. 364–365. 4 Marek Fink (Mark Finkienberg; w l. 70. zmienił imię i nazwisko na Witold Jóźwicki) (ur. 1911) – w 1926 r. zaczął pracować jako stolarz, należał do KZM (1928–1930), od 1930 do 1938 r. w KPP (w Zamościu, od 1937 r. w Warszawie), więzień obozu odosobnienia w Berezie Kartuskiej (1936– –1937). W IX 1939 r. wyjechał z Warszawy do Lwowa, pracował potem w fabryce „Czerwony Myłowar” we Lwowie jako przewodniczący komitetu fabrycznego; w ACz (22 VII 1940 – 1 IX 1944), następnie skierowany do WP, a potem do UB. W resorcie BP: referent WUBP w Lublinie (22 IX 1944), kierownik Kontrwywiadu PUBP w Lublinie (1 X 1944), wywiadowca PUBP w Będzinie (12 I 1945), zastępca kierownika MUBP w Będzinie (1 II 1945), zastępca kierownika WUBP w Katowicach (15 I 1946), wicedyrektor Departamentu VII MBP (17 V 1952), wicedyrektor Departamentu I KdsBP (28 I 1955), w dyspozycji dyrektora Departamentu I MSW (22 VI 1956), starszy inspektor w Departamencie I MSW (14 V 1957), naczelnik Wydziału VII Departamentu I MSW (14 VII 1958), zwolniony 31 I 1961. W dokumentach resortowych podpisywał się jako mjr Marek. AIPN, 01737/96, Akta osobowe funkcjonariusza; AIPN, 2174/4192, Akta personalne MON. 5 W dokumencie błędnie: Palica. Henryk Palka (ur. 1908) – członek KZMZU (od 1934 r.), aktywista KPZU (1935–1938), ps. „Leonard”, od III 1940 r. członek WKP(b); po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej ewakuowany wraz z batalionem pracy, w którym służył, do Kijowa, gdzie został wcielony do ACz i jako oficer polityczno-wychowawczy przeniesiony do służby czynnej batalionu pracy (budowa schronów dla gazów) do m. Ołara Maryjska. 22 VIII 1943 r. za pośrednitwem ZPP zmobilizowany do 1. PDP (oficer polityczno-wychowawczy), brał udział w bitwie pod Lenino. W aktach nie widnieje informacja, że był na kursie w szkole w Kujbyszewie, jak podaje Aparat bezpieczeństwa w Polsce, t. 1, s. 95. W resorcie BP: kierownik Wydziału BP na woj. i miasto Lublin z dn. 1 VIII 1944, kierownik Kontrwywiadu na woj. i m. Lublin (30 VIII 1944), kierownik Wydziału I WUBP w Lublinie (13 II 1945), kierownik MUBP w Lublinie (10 III 1945), p.o. kierownik Urzędu BP na Okręg Warmińsko-Mazurski – WUBP w Olsztynie (9 VI 1945), zastępca szefa WUBP w Poznaniu (28 IX 1949), naczelnik Wydziału III „A” Departamentu III MBP (7 IV 1952), komendant Ośrodka Szkoleniowego MBP przy ul. Długiej w Warszawie (3 XII 1952), komendant Ośrodka Szkoleniowego KdsBP przy ul. Długiej w Warszawie (10 XII 1954), słuchacz rocznego Kursu Specjalnego w Moskwie (1 VIII 1955), dyrektor Biura „W” KdsBP (20 IX 1956), dyrektor Biura „W” MSW (1 XII 1956), dyrektor Grupy Rezerwowej Departamentu Kadr MSW (7 VIII 1970), starszy inspektor Grupy do Zleceń Specjalnych MSW (29 V 1971), zwolniony ze służby w MO z dn. 31 V 1972 r. AIPN, 0218/83, Akta osobowe funkcjonariusza; Rok pierwszy. Powstanie i działalność aparatu bezpieczeństwa publicznego na Lubelszczyźnie…, s. 24, 48, 57, 408, 415; Z. Siemiątkowski, Wywiad a władza…, s. 146. 351 5. szefowi WUBP Lublin – ppłk. [Arturowi] Jastrzębskiemu6, 6. z[astęp]cy szefa WUBP Lublin – kpt. [Janowi] Gorlińskiemu7, 7. szefowi WUBP Łódź – mjr. [Zdzisławowi] Mrozowi8, Artur Jastrzębski (Ritter) (1906–1981) – należał do KZMP (od 1925 r.), KPP (od 1927 r.). W 1933 r. ukończył szkołę wojskowo-polityczną w Moskwie, której komendantem był wtedy Karol Świerczewski. Pracował w Wydziale Wojskowym KC KPP, kilkakrotnie więziony. Po wybuchu wojny w 1939 r. przedostał się do Białegostoku, przeszedł przeszkolenie wywiadowcze. Następnie po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej wrócił do Warszawy: nawiązał kontakt z KC PPR, razem z Czesławem Skonieckim działał w ramach wydzielonej sowieckiej grupy wywiadowczej. Kiedy Sowieci doszli do Wisły, w VIII 1944 r. Jastrzębski został aresztowany przez NKWD na podstawie informacji sąsiada, który doniósł, że w okolicy mieszka niemiecki wojskowy. Po aresztowaniu spędził rok w sowieckim więzieniu (VII 1944 – IX 1945). Po powrocie do kraju: kierownik Wydziału Gospodarczego KC PPR (IX 1945). W resorcie BP: kierownik Wydziału II Departamentu I MBP (26 XI 1945), p.o. dyrektor Departamentu I MBP (1 VII 1946), wicedyrektor Departamentu I MBP (1 X 1946), szef WUBP w Gdańsku (1 III 1947), w dyspozycji Biura Personalnego MBP (15 III 1948), dyrektor Departamentu I MBP (1 IV 1948), zwolniony dyscyplinarnie (20 VI 1948), szef WUBP w Lublinie (25 IX 1948), w dyspozycji Biura Personalnego MBP (10 I 1950), zwolniony ze służby i przekazany do rezerwy MON (1 III 1950). Od IV do VI 1950 r. zastępca naczelnego dyrektora PGR w Warszawie; dyrektor Biura Kontroli CZ PGR w Warszawie (VI 1952 – XI 1953), sekretarz generalny Polskiego Radia (1 XI 1953–12 X 1955), dyrektor Centralnego Biura Kinematografii w Warszawie (XII 1955 – I 1957). Od 19 XI 1959 r. zastępca dowódcy szefa Zarządu Politycznego WOW. 16 I – 31 I 1964 r. do dyspozycji szefa Sztabu Generalnego WP. Od 19 I 1957 do 18 XI 1959 zastępca szefa Zarządu II Sztabu Generalnego WP; od 1960 r. generał WP; 1 II 1964 – 14 VII 1967 – attaché wojskowy w Rzymie (Oddział Attachatów Wojskowych Zarządu II Sztabu Generalnego WP), 14 VII 1967 – 14 X 1968 – JW nr 4552 Zarządu II Sztabu Generalnego WP. Odwołany w 1972 r. po ucieczce syna do Danii. Współautor wspomnień Życie na krawędzi. Wspomnienia żołnierzy antyhitlerowskiego wywiadu.... Zob. Aparat bezpieczeństwa w Polsce…, t. 1, s. 142; Aparat bezpieczeństwa w województwie gdańskim …, s. 156–157, 266; J. Królikowski, Generałowie i admirałowie…, t. 3, s. 292–295; M. Piotrowski, Ludzie bezpieki…, s. 350; Protokoły posiedzeń Biura Politycznego KC PPR 1947–1948…, s. 275; Protokoły posiedzeń Sekretariatu KC PPR…, s. 111, 118; R. Nazarewicz, Razem na tajnym froncie. Polsko-radzieckie współdziałanie w latach II wojny światowej, Warszawa 1983, s. 160; http://katalog.bip.ipn.gov.pl; http://pl.wikipedia.org. 7 Kpt. Jan Gorliński napisał do niniejszego rozkazu dołączone odręczne oświadczenie, w którym uznał treść rozkazu za krzywdzącą i niesłuszną dla siebie, tłumacząc się tym, że „w czasie mojego urzędowania w Lublinie dziesiątki razy, jeżdżąc po powiatach, osobiście zwracałem uwagę na metody śledztwa, jak również na warunki, w jakich przetrzymuje się aresztowanych”. Jego biogram zob. dokument nr 38, s. 152. 8 Zdzisław Mróz (ur. 1905) – robotnik w łódzkich fabrykach, członek KPP (1928–1938), jako sekretarz PPR rejonu: powiaty Brzeziny – Łódź i Piotrków Trybunalski był kierownikiem politycznym garnizonu i oddziału GL, a następnie AL – Brygada gen. Bema (1942–1945). W resorcie BP: kierownik Sekcji 3 Wydziału I WUBP w Łodzi (20 II 1945), zastępca kierownika ds. administracyjno-gospodarczych WUBP w Łodzi (6 II 1946), szef WUBP w Bydgoszczy (5 III 1948), szef WUBP w Łodzi (11 V 1948), zastępca dyrektora Centralnego Biura Paszportów MBP (6 III 1950), szef Oddziału Ewidencji Ludności i Dowodów Osobistych KG MO (20 III 1952), zwolniony z MO w związku z przejściem do pracy w radzie narodowej (31 VIII 1955). Następnie: zastępca przewodniczącego Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Łodzi (6 VIII 1955 – IV 1957), dyrektor techniczny Miejskiego Przedsiębiorstwa Oczyszczania w Łodzi (IV 1957). AIPN, 706/551, Akta osobowe funkcjonariusza; AIPN, 2174/1113, Akta personalne MON; J. Żelazko, Kadra kierownicza…, s. 171–173. 6 352 8. z[astęp]cy szefa WUBP Łódź – kpt. [Leszkowi] Szmidtowi9, 9. szefowi WUBP Katowice – ppłk. [Eugeniuszowi] Dowkanowi10, ze względu na krótki okres pracy na stanowisku szefa udzielam upomnienia. Uprzedzam, że w razie zaistnienia w przyszłości podobnych wypadków będę karał z całą surowością nie tylko bezpośrednich sprawców, ale i przełożonych winnych braku nadzoru do szefów WUBP i dyrektorów departamentów włącznie. Rozkaz niniejszy podać do wiadomości kierownikom samodzielnych jednostek organizacyjnych MBP oraz szefom i z[astęp]com WUBP. Minister (–) St[anisław] Radkiewicz Źródło: AIPN, 1572/54, k. 71, mps. Leszek Szmidt (ur. 1915) – członek KPP (od 1936 r., ps. „Leszek”), w l. 1938–1939 pracował w Służbie Ochrony Kolei, w momencie wybuchu wojny był funkcjonariuszem straży granicznej w stopniu plutonowego; uczestnik kampanii wrześniowej, przez krótki czas znajdował się w niewoli niemieckiej – w obozie jenieckim. W resorcie BP: zastępca kierownika Sekcji 3 WUBP w Łodzi (25 I 1945), p.o. kierownik Wydziału II WUBP w Łodzi (13 IX 1945), p.o. naczelnik Wydziału V WUBP w Łodzi (14 VI 1946), szef PUBP w Łodzi (1 III 1947), inspektor przy Kierownictwie WUBP w Łodzi (30 IV 1948), zastępca szefa WUBP w Łodzi (28 VII 1948), zastępca naczelnika Wydziału III Departamentu VII MBP (1 VI 1950), zastępca naczelnika Wydziału I Departamentu VII MBP (1 I 1951), w dyspozycji dyrektora Departamentu VII MBP (15 V 1954), p.o. naczelnik Wydziału VII Departamentu I KdsBP (1 IV 1955), jednostka wojskowa „2000” (4 X 1955; przebywał służbowo w Wietnamie), naczelnik Wydziału I Departamentu I MSW (15 I 1957). 31 VIII 1964 r. oddelegowany do Chin jako pierwszy sekretarz Ambasady PRL w Pekinie. Karierę zakończył w 1970 r. jako zastępca dyrektora Zarządu Administracyjno-Gospodarczego MSW, przeniesiony do rezerwy (15 IV 1970). AIPN, 0194/2921; M. Piotrowski, Ludzie bezpieki…, s. 474; J. Żelazko, Kadra kierownicza…., s. 180–181. 10 Eugeniusz Dowkan, przed 1939 r. Dowgan (1912–1998) – funkcjonariusz Posterunku MO w Świdrze – KW MO w Warszawie (20 VIII 1944), zastępca kierownika Komisariatu XI KS MO w Warszawie (10 IX 1944), komendant wojewódzki MO w Warszawie (15 XII 1944), zastępca komendanta wojewódzkiego MO ds. polityczno-wychowawczych we Wrocławiu (25 X 1945), komendant wojewódzki MO we Wrocławiu (10 IV 1946), komendant wojewódzki MO w Gdańsku (15 IV 1948), szef WUBP w Katowicach (5 II 1949), p.o. szef WUBP we Wrocławiu (15 III 1951), dyrektor Departamentu Ogólno-Administracyjnego MBP (20 I 1953). Zdegradowany do stopnia szeregowca i zwolniony dyscyplinarnie ze służby (30 IV 1954) za to, że: „a) niewłaściwie kierował i nie kontrolował przebiegu prac Wydziału Śledczego, w wyniku czego w sprawie «Ognisko» dopuścił do sfabrykowania fałszywego oskarżenia niewinnych ludzi, b) przed podjęciem decyzji na areszt 6 obywateli sam nie dokonał i nie spowodował dokonania właściwej analizy materiałów rozpracowania, c) dopuścił do naruszenia socjalistycznej praworządności przez zlecenie zastosowania w śledztwie ciągłego, długotrwałego przesłuchania, tzw. «konwejeru», noszącego charakter przymusu fizycznego” (k. 35 akt osobowych), por. dokument nr 206. AIPN, 0298/796; Twarze wrocławskiej bezpieki. Obsada stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa we Wrocławiu. Informator personalny, Wrocław 2006, s. 75; http://katalog.bip.ipn.gov.pl. 9 353 Nr 92 1949 czerwiec 13, Warszawa – Rozkaz nr 27 ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie stosowania niedozwolonych metod w śledztwie przez funkcjonariuszy UBP Odpis z egz. nr 28 Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 13 czerwca 1949 r. Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Ściśle tajne Nr AC-1866/49 Na prawach szyfru do zwrotu Egz. nr a461a Rozkaz nr 27 Funkcjonariusze PUBP w Sochaczewie – Kubiński Władysław1 i Wasilewski Ludwik2 w dniu 7 XI 1948 r. ciężko pobili zatrzymanych, na skutek czego jeden z zatrzymanych zmarł3. Za powyższe sąd wojskowy skazał Kubińskiego na 15 lat więzienia, Wasilewskiego zaś na 12 lat więzienia. Numer wstawiony odręcznie. Władysław Kubiński (ur. 1895) – z zawodu urzędnik (ukończył szkołę powszechną i gimnazjum). W resorcie BP: referent PUBP w Węgrowie (30 XII 1946), referent PUBP w Sochaczewie (17 V 1947), referent Referatu V PUBP w Sochaczewie (1 X 1947), zwolniony dyscyplinarnie 30 XI 1948 r., skazany przez sąd na 15 lat więzienia. AIPN Ld, Kartoteka funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza. 2 Ludwik Wasilewski (ur. 1920) – podczas wojny na robotach przymusowych w Niemczech. W 1945 r. wrócił do kraju, należał do ZMW RP „Wici”, a od IV 1946 r. do PPR. W resorcie BP: wartownik PUBP w Sochaczewie (9 VII 1946), kurier Specjalnej Poczty PUBP w Sochaczewie (7 I 1947), młodszy referent PUBP w Sochaczewie (22 III 1947), kurier Specjalnej Poczty Referatu II PUBP w Sochaczewie (1 X 1947), oddziałowy aresztu PUBP w Sochaczewie (13 VI 1948), zwolniony 30 XI 1948 r. Wyrokiem WSR w Warszawie z 4 II 1949 r. skazany na 10 lat więzienia i utratę praw na trzy lata. AIPN, 0911/480, Akta osobowe funkcjonariusza (zdekompletowane, wycięte całe karty dokumentacji). 3 Por. J. Borowiec, Metody śledcze stosowane podczas przesłuchań przez pracowników urzędów bezpieczeństwa publicznego (na podstawie akt Wojskowej Prokuratury Rejonowej w Rzeszowie 1946– –1955), „Studia Rzeszowskie” 1995, t. 2, s. 45–58. a-a 1 354 Funkcjonariusze PUBP w Biłgoraju Zamolski Władysław4 i Kuszka Bronisław5 w dniu 21 X 1948 r. ciężko pobili zatrzymanego, w wyniku czego zmarł on po kilku godzinach. Sąd wojskowy skazał za powyższe Zamolskiego na karę dożywotniego więzienia, zaś Kuszkę na 15 lat więzienia. W ostatnim okresie zdarzyło się kilka dalszych wypadków pobicia zatrzymanych, a nawet doprowadzenia ich w ten sposób do samobójstwa. Winni oddani zostali pod sąd. W związku z powyższym i w uzupełnieniu poprzednio wydanych rozkazów rozkazuję: 1. Uprzedzić wszystkich funkcjonariuszy, iż winni stosowania niedozwolonych metod wobec zatrzymanych ścigani będą z całą surowością prawa. 2. Dochodzenie przeciwko winnym prowadzić przede wszystkim w kierunku ustalenia, czy nie zachodzi wypadek świadomego aktu dywersji ze strony wrogich elementów, którym udało się przeniknąć do aparatu służby bezpieczeństwa. W szczególności ustalić, czy wypadek śmiertelnego pobicia zatrzymanego wzgl[ędnie] doprowadzenia go do samobójstwa nie miał na celu uniemożliwienia organom bezpieczeństwa uzyskania informacji, których zatrzymany mógł dostarczyć względnie czy nie był obliczony na szerzenie demoralizacji wśród funkcjonariuszy bezpieczeństwa i dostarczenie żeru dla wrogiej propagandy. 3. Do odpowiedzialności pociągać nie tylko bezpośrednich sprawców przestępstwa, lecz również ich przełożonych, którzy przez brak nadzoru i czujności dopuścili do zaistnienia tego rodzaju wypadków. 4. O ujawnionych wypadkach wskazanego wyżej postępowania meldować mi natychmiast wraz z ich szczegółowym opisaniem. Niniejszy rozkaz winien być omówiony ze wszystkimi pracownikami operacyjnymi na specjalnie w tym celu zwołanych odprawach, a następnie wraz z protokółem odprawy zwrócony do ministerstwa (Gabinet Ministra) w terminie do dnia 15 lipca 1949 r. Minister (–) Radkiewicz St[anisław] W rozkazie jest Zanolski. Władysław Zamolski (ur. 1912) – młodszy oficer śledczy PUBP w Kraśniku (7 IV 1945), oficer śledczy PUBP w Kraśniku (29 III 1946), oficer śledczy Referatu Śledczego PUBP w Kraśniku (13 X 1947), oficer śledczy Referatu Śledczego PUBP w Biłgoraju (5 III 1948), nieprzyjęty na Kurs Śledczy w CW MBP (18 V 1948), zwolniony dyscyplinarnie ze służby w organach BP 12 XI 1948 r., sprawę skierowano na drogę sądową (22 II 1949). AIPN Lu, Kartoteka funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza. 5 W rozkazie jest Kuszko. Bronisław Kuszka (ur. 1927) – wartownik PUBP w Biłgoraju (17 X 1945), dowódca warty PUBP w Biłgoraju (21 VI 1946), starszy referent Referatu III PUBP w Biłgoraju (15 X 1947), awansowany do stopnia plutonowego (26 IV 1948), zwolniony dyscyplinarnie ze służby w organach BP z dn. 12 XI 1948 r., sprawa skierowana na drogę sądową (22 II 1949). AIPN Lu, Kartoteka funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza. 4 355 Za zgodność: referent rozkazów (J[anina] Dzwonkowska, chor.) Otrzymuje: Szef Zarz. Inf. KBW i WOP Źródło: AIPN, 1572/54, k. 70, mps. 356 Nr 93 1949 czerwiec 28, Warszawa – Rozkaz nr 30 ministra bezpieczeństwa publicznego o organizacji Biura do Spraw Funkcjonariuszy Bezpieczeństwa Publicznego Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 28 czerwca 1949 r. Ministerstwo Ściśle tajne! Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 38 Nr AC-1970/49 D – 82 W – 72 Rozkaz nr 30 o organizacji Biura do Spraw Funkcjonariuszy Bezpieczeństwa Publicznego1 Rozdział I 1. Biuro do Spraw Funkcjonariuszy Bezpieczeństwa Publicznego jest samodzielną jednostką organizacyjną Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Biuro do Spraw Funkcjonariuszy Bezpieczeństwa Publicznego podlega bezpośrednio ministrowi bezpieczeństwa publicznego. 2. Biuro do Spraw Funkcjonariuszy Bezpieczeństwa Publicznego ma swoje wydziały przy wojewódzkich urzędach bezpieczeństwa publicznego podległe służbowo szefom WUBP, a funkcyjnie dyrektorowi do spraw funkcjonariuszy, oraz sekcje przy MUBP m.st. Warszawy, Centrum Wyszkolenia Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, Departamencie Ochrony Rządu i Departamencie Więziennictwa i Obozów podległe służbowo kierownikom odpowiednich jednostek, a funkcyjnie dyrektorowi Biura do Spraw Funkcjonariuszy. a) W skład Biura do Spraw Funkcjonariuszy Bezpieczeństwa Publicznego wchodzi Oddział Specjalny przy Komendzie Głównej Milicji Obywatelskiej podległy służbowo komendantowi głównemu Milicji Obywatelskiej, a funkcyjnie dyrektorowi Biura do Spraw Funkcjonariuszy Bezpieczeństwa Publicznego; b) Oddział Specjalny przy Komendzie Głównej MO ma swoje wydziały przy komendach wojewódzkich MO i przy Komendach m. st. Warszawy i Łodzi podległe służbowo szefom odnośnych WUBP względnie szefom MUBP, a funkcyjnie szefowi Oddziału Specjalnego przy Komendzie Głównej MO, oraz wydział przy Centrum 1 Więcej na temat organizacji i pracy Biura do Spraw Funkcjonariuszy MBP oraz jego poprzednika – Wydziału ds. Funkcjonariuszy zob. J. Bednarek, Przestępczość wśród funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa w latach 1946–1950…, s. 141–150. 357 Wyszkolenia w Słupsku i referat przy Kursach Polityczno-Wyszkoleniowych w Łodzi podległe bezpośrednio szefowi Oddziału Specjalnego przy Komendzie Głównej MO. Szef wydziału specjalnego informuje komendanta wojewódzkiej komendy MO o swojej pracy. c) Szefom wojewódzkich wydziałów specjalnych podlegają bezpośrednio oficerowie do spraw specjalnych przy komendach powiatowych, miejskich i komisariatach kat. I Milicji Obywatelskiej znajdujących się na terenie danego województwa. d) Szefowie wojewódzkich wydziałów specjalnych ściśle współpracują z wydziałami do spraw funkcjonariuszy przy wojewódzkich urzędach bezpieczeństwa publicznego i są ich zastępcami. e) Szef Oddziału Specjalnego Komendy Głównej MO jest zastępcą dyrektora Biura do Spraw Funkcjonariuszy i jako z[astęp]ca odpowiada przed dyrektorem za całokształt pracy Oddziału Specjalnego przy Komendzie Głównej. Rozdział II Do zadań i obowiązków Biura do Spraw Funkcjonariuszy Bezpieczeństwa publicznego należy: 1. Wykrywanie i zwalczanie w obsługiwanych jednostkach: a) wrogich elementów, które celowo zostały nasłane do organów bezpieczeństwa publicznego przez sztaby podziemia i obcych wywiadów, lub też będąc w aparacie bezpieczeństwa publicznego, dały się wciągnąć do współpracy z ww. ośrodkami szpiegostwa i dywersji; b) elementów politycznie wrogich, postępowaniem swoim przynoszących szkodę ustrojowi demokracji ludowej (stosowanie prowokacji, złośliwe łamanie obowiązujących rozkazów, stosowanie niedozwolonych metod śledztwa, niewykonywanie wzgl[ędnie] nienależyte wykonywania bezpośrednio otrzymanych rozkazów i poleceń służbowych); c) objawów braku czujności wobec wroga, naruszania tajemnicy służbowej, niedbałego przechowywania materiałów i dokumentów służbowych; d) przestępstw pospolitych, jak np.: nadużycia władzy, kradzieże, łapownictwo i inne przestępstwa natury kryminalnej popełniane przez funkcjonariuszy organów bezpieczeństwa publicznego; e) rozpatrywanie wykroczeń dyscyplinarnych wymagających przeprowadzenia gruntownego śledztwa. 2. Zdawanie sprawozdań ministrowi bezpieczeństwa publicznego z całokształtu pracy Biura do Spraw Funkcjonariuszy o wrogiej działalności obcego wywiadu oraz innych organizacji i poszczególnych osób w organach bezpieczeństwa publicznego, oraz postępach i rezultatach walki z tą działalnością. 3. Informowanie komendanta głównego Milicji Obywatelskiej (szef wydz[iału] specjalnego KW MO informuje komendanta KW MO) o wrogiej działalności obcego wywiadu i innych wrogich organizacji oraz poszczególnych osób w szeregach Milicji Obywatelskiej. 358 Rozdział III Dla wykonywania wymienionych w rozdziale II zadań Biuro do Spraw Funkcjonariuszy Bezpieczeństwa Publicznego i podległe mu jednostki mają prawo i obowiązek: 1. Prowadzić dochodzenie i śledztwo w sprawach funkcjonariuszy organów bezpieczeństwa publicznego i związanych z nimi osób cywilnych i za zgodą ministra bezpieczeństwa publicznego, komendanta głównego Milicji Obywatelskiej względnie szefa wojewódzkiego urzędu bezpieczeństwa publicznego przekazywać na drogę sądową. 2. Aresztować podejrzanych o wrogą działalność względnie o przestępstwa pospolite funkcjonariuszy organów bezpieczeństwa publicznego i związane z nimi osoby cywilne. 3. Przeprowadzać zgodnie z obowiązującymi przepisami rewizje i zabezpieczenie dowodów rzeczowych. 4. Przesłuchiwać funkcjonariuszy bezpieczeństwa publicznego niezależnie od ich stopnia i stanowiska służbowego, jak również osoby cywilne związane z daną sprawą. 5. Oddział Specjalny Komendy Głównej Milicji Obywatelskiej i podległe mu jednostki – organizować sieć informacyjną w Milicji Obywatelskiej oraz wśród jej cywilnego otoczenia. Rozdział IV Dla sprawnego wykonania wyżej wymienionych zadań i obowiązków tworzy się następujący aparat: 1. Biuro do Spraw Funkcjonariuszy przy Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego, które składa się z: a) Kierownictwa. b) Sekretariatu (prowadzenie korespondencji, kartoteki, archiwum i sprawozdawczości). c) Wydziału I, który: sprawuje systematyczny nadzór i udziela wszelkiej pomocy wydziałom wojewódzkim w rozpracowywaniu spraw wyłącznie o charakterze politycznym, tj. współpracy z wrogiem. Opracowuje wszelkie sprawy funkcjonariuszy aparatu centralnego MBP podejrzanych o współpracę z wrogiem. d) Wydziału II, który: sprawuje systematyczny nadzór i udziela wszelkiej pomocy wydziałom wojewódzkim w sprawach przestępstw pospolitych i wykroczeń dyscyplinarnych dokonanych przez funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa publicznego w terenie. Wydział II Biura MBP i sekcje II wydziałów WUBP prowadzą wszystkie sprawy dyscyplinarne za wyjątkiem tych spraw dyscyplinarnych, które mogą być załatwione we własnym zakresie przez zwierzchników jednostek organizacyjnych MBP i WUBP, dokonanych przez funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa publicznego 359 w terenie. Prowadzi wszelkie sprawy przestępstw pospolitych i wykroczeń dyscyplinarnych w stosunku do funkcjonariuszy centralnego aparatu MBP. e) Wydziału III, który: sprawuje systematyczny nadzór i udziela wszelkiej pomocy wydziałom wojewódzkim w pracy śledczej. Prowadzi śledztwo w sprawach funkcjonariuszy centralnego aparatu MBP wymagających gruntownego śledztwa. Przejmuje od Wydziału I i II sprawy, w których jest decyzja na skierowanie ich na drogę sądową, a wymagające zakończenia śledztwa w Biurze do Spraw Funkcjonariuszy. 2. Oddział Specjalny przy Komendzie Głównej Milicji Obywatelskiej, który składa się z: a) Kierownictwa. b) Sekretariatu. c) Wydziału I, który: ma za zadanie kierowania pracą informacyjno-operatywną w kraju i pracą wydziałów specjalnych wojewódzkich komend Milicji Obywatelskiej, Komendy Milicji Obywatelskiej miasta st. Warszawy, miasta Łodzi, Wydziału Specjalnego w Centrum Wyszkolenia Milicji Obywatelskiej w Słupsku. Ma za zadanie pracę informacyjno-operatywną w Komendzie Głównej Milicji Obywatelskiej i przydzielonych do niej jednostkach. d) Wydziału II, który: sprawuje systematyczną kontrolę i udziela wszelkiej pomocy wojewódzkim wydziałom w pracy śledczej. Prowadzi śledztwo w sprawach funkcjonariuszy Komendy Głównej MO z decyzją na skierowanie do sądu, które wymagają gruntownego śledztwa. Przejmuje od Wydziału I i wojewódzkich wydziałów sprawy, w których jest decyzja na skierowanie na drogę sądową, a wymagające zakończenia śledztwa w Wydziale Specjalnym Komendy Głównej MO. e) Sekcji dyscyplinarnej, która: prowadzi wszelkie sprawy dyscyplinarne funkcjonariuszy Komendy Głównej MO (za wyjątkiem spraw, które mogą być załatwione we własnym zakresie przez zwierzchników jednostek organizacyjnych Komendy Głównej MO). f) Sekcji ewidencji operatywnej. g) Aresztu. 3. Wojewódzkich urzędach bezpieczeństwa publicznego: a) Kierownictwa. b) Sekretariatu (prowadzenie korespondencji, kartoteki, archiwum i sprawozdawczości). c) Sekcji I, która: opracowuje wszelkie sprawy przeciwko funkcjonariuszom bezpieczeństwa publicznego danego województwa podejrzanym o współpracę z wrogiem. d) Sekcji II, która: opracowuje sprawy przeciwko funkcjonariuszom bezpieczeństwa publicznego danego województwa, dotyczące przestępstw pospolitych i wykroczeń dyscyplinarnych. 360 e) Sekcji III, która: prowadzi śledztwo w sprawach przeciwko funkcjonariuszom danego województwa opracowanych przez Sekcję I i II i zakwalifikowanych na skierowanie do sądu. 4. Wojewódzkich komendach Milicji Obywatelskiej: a) Kierownictwa. b) Sekretariatu. c) Sekcji I, która: ma za zadanie operatywne opracowanie funkcjonariuszy MO jednostek podległych komendzie wojewódzkiej MO. d) Sekcji II, która: ma za zadanie opracowanie funkcjonariuszy komendy wojewódzkiej Milicji Obywatelskiej. e) Sekcji III, która: prowadzi śledztwo w sprawach przeciwko funkcjonariuszom komendy wojewódzkiej MO i jednostek jej podległych. f) Referatu IV, który: prowadzi wszelkie sprawy dyscyplinarne funkcjonariuszy MO danego województwa (za wyjątkiem spraw, które mogą być załatwione we własnym zakresie przez zwierzchników). g) Na kursach przeszkolenia kierowników jednostek Milicji Obywatelskiej, Polityczno-Szkoleniowym – po jednym oficerze do spraw specjalnych; h) Przy powiatowych komendach Milicji Obywatelskiej, komendach miasta i komisariatach kat. I – po jednym oficerze do spraw specjalnych, przy komendach miasta I kat. po dwóch oficerów do spraw specjalnych. Rozdział V 1. Pracownikom Biura do Spraw Funkcjonariuszy Bezpieczeństwa Publicznego przysługują stopnie wojskowe i tytuły przewidziane w odnośnych etatach. Rozdział VI Sposób przeprowadzania czynności związanych z wykonywaniem zadań i obowiązków przez Biuro do Spraw Funkcjonariuszy i podległe mu jednostki, jak wszczynanie śledztwa przeciwko pracownikom bezpieczeństwa publicznego i MO podlegającym nomenklaturze ministra, aresztowanie tych pracowników, uzyskiwanie decyzji w prowadzonych sprawach, budowa sieci informacyjnej przez wydziały specjalne MO itp. dokonywane są zgodnie z przepisami odpowiednich instrukcji. Minister (–) Radkiewicz St[anisław] Za zgodność referent rozkazów (Dzwonkowska J[anina] chor.) Otrzymują: wg rozdzielnika nr 4 Kom. Gł. MO Kier. Sam. Jedn. Org. MBP 361 Szefowie i Naczelnicy WUBP Komendanci Kom. Woj. MO Źródło: AIPN, 1572/54, k. 75–76, druk. 362 Nr 94 1949 lipiec 7, Warszawa – Rozkaz nr 40 ministra bezpieczeństwa publicznego „o współpracy urzędów bezpieczeństwa z jednostkami KBW po linii walki z bandytyzmem” Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 7 lipca 1949 r. Ministerstwo Ściśle tajne! Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 90 Nr AC-1996/49 D – 103 W – 90 P – 51 Rozkaz nr 40 o współpracy urzędów bezpieczeństwa z jednostkami KBW po linii walki z bandytyzmem Walka z bandytyzmem obejmująca trzy zasadnicze elementy: rozpracowanie operacyjne, rozpoznanie i likwidację, wymaga dla swej skuteczności ścisłego współdziałania oddziałów KBW z urzędami bezpieczeństwa publicznego. Organem powołanym do prowadzenia operacyjnego rozpracowania są urzędy bezpieczeństwa, zaś walkę zbrojną z reguły prowadzą oddziały KBW. Praktyka codziennej pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa na odcinku walki z bandytyzmem nie wykazuje jednak dotąd ścisłego zespolenia czynników rozpracowania i realizacji. W szeregu wypadków rozpracowanie band prowadzone jest w kierunku likwidacji wyłącznie siłami operacyjnego aparatu urzędu bezpieczeństwa i odwrotnie, operacje wojskowe przeprowadzane przez oddziały KBW przebiegają często w sposób nieskoordynowany z pracą operacyjną urzędu bezpieczeństwa. Notowane są również wypadki, że dowództwo nad oddziałami KBW w terenie obejmują funkcjonariusze urzędu bezpieczeństwa niemający do tego odpowiedniego przygotowania i z racji swej służby nieponoszący odpowiedzialności za dowodzenie wojskiem. W związku z powyższym rozkazuję: 1. Nawiązać ścisłe współdziałanie urzędów bezpieczeństwa z oddziałami KBW po linii walki z bandytyzmem na następujących zasadach: a) ze strony urzędów bezpieczeństwa: systematyczne informowanie dowódców jednostek (pododdziałów) KBW o tych wszystkich wydarzeniach w terenie, które mają związek z działalnością band i są konieczne dla właściwej oceny sytuacji; 363 udział przedstawicieli urzędów bezpieczeństwa w pracy sztabów jednostek i grup operacyjnych KBW przy planowaniu działań i koordynowaniu wspólnych zamierzeń; prowadzenie rozpracowań agenturalnych i śledczych w toku działań bojowych oddziałów KBW. b) ze strony oddziałów KBW: przedstawianie do zatwierdzania planów operacji wojskowych szefom UBP na odpowiednich szczeblach; prowadzenie bezpośrednich działań bojowych w celu likwidacji bandytyzmu i natychmiastowe realizowanie siłami wojska zadań wynikających z rozpracowań i sytuacji; osłanianie działaniami wojskowymi pracy aparatu operacyjnego urzędu bezpieczeństwa w terenie; niezwłoczne przekazywanie urzędom bezp[ieczeństwa] ujętych bandytów i osób podejrzanych o współpracę lub przynależność do band, jak również dowodów rzeczowych i wszelkich informacji uzyskanych przez KBW. 2. Współdziałanie aparatu UBP z oddziałami KBW organizują każdorazowo właściwi przełożeni danego szczebla służbowego: – szef WUBP z dowódcą jednostki KBW, – szef PUBP z dowódcą grupy operacyjnej KBW. 3. W każdym wypadku wprowadzenia do działań wojska dowództwo nad oddziałem wojskowym sprawuje oficer lub podoficer KBW (w wypadkach, gdy występuje WOP – oficer lub podoficer WOP). W wypadku, gdy w toku działań dowódca i jego zastępca wyjdzie z szyku (śmierć, ciężkie ranienie), dowództwo obejmuje najstarszy stopniem wojskowym żołnierz KBW wzgl[ędnie] funkcjonariusz urzędu bezpieczeństwa, kontynuując działalność na swoją odpowiedzialność. 4. Stosunek grup operacyjnych do oddziałów wojskowych stanowiących załogi ochronne zostanie określony odrębnym rozkazem1. Minister (–) Radkiewicz St[anisław] Otrzymują wg rozdzielnika nr 23: D-ca KBW, Brygady i Pułki KBW Szef Zarządu Informacji KBW i OP Kier. Sam. Jedn. Org. MBP Szefowie UBP i Naczelnicy Wydz. Operacyjnych WUBP Źródło: AIPN, 1572/54, k. 91, druk. Rozkaz uzupełniony 31 I i 17 II 1950 r.; uchylony 3 I 1958 r. 1 364 Nr 95 1949 lipiec 14, Warszawa – Zarządzenie nr 52 wiceministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie zabezpieczenia operacyjnego święta 22 Lipca Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 14 lipca 1949 r.a Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 27 Nr AC-2207/49 W – 98 P – 57 Zarządzenie nr 52 Dzień 22 lipca będący rocznicą utworzenia PKWN i wydania przezeń Manifestu Lipcowego jest świętem narodowym i państwowym1. Tegoroczne święto będzie obchodzone pod znakiem podsumowania historycznych osiągnięć Polski Ludowej i przedstawienia dalszego socjalistycznego rozkwitu kraju w ramach planu 6-letniego2. W dniu 22 lipca nie przewiduje się masowych pochodów i manifestacji. Program święta wypełnią uroczyste posiedzenia wojewódzkich i powiatowych rad narodowych, uroczyste odsłonięcia i oddania do użytku odbudowanych względnie nowo wzniesionych obiektów3, zloty ZMP4, zabawy ludowe, igrzyska sportowe itp. Powyżej odręcznie napisano: Ob. W[ice]min[ister] [Konrad] Świetlik. Zob. J. Wojsław, Obraz teraźniejszości w propagandzie komunistycznej Polski lat 1949–1954. Zarys problematyki, Gdańsk 2009, s. 135–140. 2 Plan ów zakładał szybkie uprzemysłowienie kraju, a także szybką kolektywizację rolnictwa, scentralizowanie zarządzania gospodarką; realizowany był w l. 1950−1955. Pełna nazwa tzw. planu sześcioletniego brzmiała: Plan Rozwoju Gospodarczego i Budowy Podstaw Socjalizmu. Zob. hasło „Planu sześcioletniego temat” w: Słownik realnego socjalizmu, red. Z. Łapiński, W. Tomasik, Kraków 2004, s. 195−200. 3 Miesiąc wcześniej, 23 VI 1949 r., ruszyła budowa osiedli mieszkaniowych w Nowej Hucie. Symbolem uprzemysłowienia Polski w pierwszej połowie lat 50. XX w. jest bez wątpienia Nowa Huta. W tym samym czasie, gdy pod Krakowem budowano kombinat metalurgiczny, ponad 400 km na północ powstawał w Zambrowie inny kombinat – bawełniany. Zob. M. Christian, Urząd Bezpieczeństwa w Nowej Hucie w latach 1951–1952, „Zeszyty Historyczne” 2000, z. 127, s. 48–62; Nowa Huta – miasto walki i pracy, red. R. Terlecki, M. Lasota, J. Szarek, Kraków 2002; T. Rochatka, Poznańskie zakłady pracy w planie sześcioletnim i w pierwszej połowie 1956 roku [w:] Poznański Czerwiec 1956, red. S. Jankowiak, A. Rogulska, Warszawa 2002, s. 21–30; A. Zawistowski, Kombinat. Dzieje Zambrowskich Zakładów Przemysłu Bawełnianego – wielkiej inwestycji planu sześcioletniego, Warszawa–Białystok 2009. 4 Związek Młodzieży Polskiej – w l. 1948–1950 wchłonął legalnie działające organizacje młodzieżowe, jak Organizację Młodzieży Towarzystwa Uniwersytetów Robotniczych, ZMW RP „Wici”, ZHP; zob. J. Kochanowicz, Związek Młodzieży Polskiej w terenie. Stalinowska próba modernizacji opornej rzeczywistości, Warszawa 2000; H. Świda-Ziemba, Młodzież PRL. Portrety pokoleń w kontekście a 1 365 Należy liczyć się z tym, iż wróg klasowy będzie niewątpliwie usiłował zakłócić przebieg święta przez: a) wzmożoną działalność band terrorystycznych; b) akty sabotażu, szczególnie w tych ogniwach aparatu gospodarczego, gdzie rozwija się praca w ramach „czynu lipcowego”; c) organizowanie szeregu prowokacji mających na celu zakłócenie przebiegu święta; d) wykorzystanie zgromadzeń, akademii i zabaw publicznych, które będą organizowane w tym dniu, dla wrogiej propagandy przez kolportaż ulotek, szeptaną propagandę, próby wystąpień publicznych lub prowokowanie awantur mających na celu zakłócenie przebiegu obchodu. Zadaniem organów bezpieczeństwa jest nie dopuścić do wrogich wystąpień i zabezpieczyć spokojny i planowy przebieg święta. W związku z powyższym zarządzam: 1. Porozumieć się z organizacjami partyjnymi i władzami administracyjnymi celem dokładnego ustalenia programu obchodu święta i na tej podstawie opracować własny plan ochrony święta. 2. Agenturze dać krótkoterminowe zadanie zebrania informacji o: a) nastrojach panujących wśród załóg fabrycznych, w aparacie administracyjnym i skupiskach młodzieżowych, w państwowych gospodarstwach rolnych; zwrócić m.in. uwagę na różne formy szeptanej propagandy, plotki, dowcipy itp.; b) wszelkiego rodzaju przejawach sygnalizujących niebezpieczeństwo zrywania czynu lipcowego; c) wszelkiego rodzaju przejawach sygnalizujących przygotowania do prowokacji lub innych prób zakłócenia święta. 3. Wzmocnić pracę z agenturą pracującą w środowisku podziemia celem zapobieżenia aktom terroru i prowokacji ze strony organizacji podziemnych. 4. Agenturze tkwiącej w środowiskach klerykalnych (kler, katolickie organizacje masowe) oprócz powyższych zadań polecić zebranie dokładnych danych o zamierzeniach kleru w związku ze świętem 22 Lipca. 5. Zaostrzyć czujność na niedopuszczenie do prowokacyjnego niszczenia przedmiotów i urządzeń kultu religijnego mającego na celu wywołanie niezadowolenia i antyrządowych nastrojów wśród ludności. 6. Szczególną uwagę zwrócić na reakcyjne elementy spośród harcerstwa, które będą próbowały organizować bojkot imprez i akademii, kolportaż ulotek i prowadzić antypaństwową propagandę. Sprawdzić przygotowania do obchodu święta w młodzieżowych obozach letnich, trasy biegów sztafetowych i miejsc zlotu ZMP. historii, Kraków 2010; M. Wierzbicki, Związek Młodzieży Polskiej i jego członkowie. Studium z dziejów funkcjonowania stalinowskiej organizacji młodzieżowej, Warszawa 2006. 366 7. Zaostrzyć czujność referatów ochrony na fabrykach i zakładach przemysłowych5. Pouczyć referentów ochrony o obowiązku czujności nie tylko w kierunku ochrony przed ewentualnymi aktami sabotażu, ale i nad niedopuszczeniem do szerzenia wśród załóg wrogiej propagandy. 8. Sprawdzić działalność radiowęzłów i zabezpieczyć należyte działanie radiostacji, megafonów itp. urządzeń nie tylko w dniu 22 lipca, ale i w dniach poprzedzających święto. 9. W państwowych gospodarstwach rolnych i spółdzielniach produkcyjnych zaostrzyć czujność na ewentualne próby szkodnictwa w ramach akcji żniwnej, zwrócić uwagę na niebezpieczeństwo podpaleń i pożarów. 10. O wszelkich sygnałach przygotowywanych prowokacji meldować natychmiast dyrektorowi V Departamentu. 11. W dniu święta 22 Lipca: a) szefowie WUBP, PUBP i komendanci MO zabezpieczą odbywające się w tym dniu w miastach wojewódzkich i powiatowych uroczystości i zloty ZMP; b) w czasie od dnia 20 do 23 lipca zarządzą systematyczne patrolowanie miast i osiedli celem niedopuszczenia do niszczenia dekoracji, zrywania ich i zamazywania lub wypisywania na nich wrogich haseł, rozklejania i rozszerzania wrogich ulotek, napisów itp.; c) wprowadzą od dnia 21 do 23 lipca stałe dyżury odpowiedzialnych pracowników operacyjnych UBP i MO. Telefoniczny raport z przebiegu święta szefowie WUBP wyślą do dyrektora V Departamentu MBP wieczorem dnia 22 lipca. Dokładne sprawozdanie z przebiegu święta z uwzględnieniem wypowiedzi i nastrojów ludności nadesłać nie później niż 25 VII br. O powyższym dokładnie pouczyć cały aparat bezpieczeństwa. Za zgodność: referent rozkazów (Dzwonkowska J[anina] chor.) W[ice]minister (–) Romkowski, gen. Otrzymują wg rozdzielnika nr 32: Kom. Gł. MO D-ca KBW Gł. Insp. OP Szefowie WUBP i PUBP Źródło: AIPN, 1572/762, k. 102, druk. Por. A. Dziuba, Inspektorat Ochrony Przemysłu a polityka UB wobec górnictwa w 1949 r., „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2006, nr 2 (4), s. 278–297. 5 367 Nr 96 1949 lipiec 23, Warszawa – Instrukcja nr 9 naczelnika Wydziału ds. Funkcjonariuszy MBP o postępowaniu w sprawach wykroczeń i występków służbowych oraz przestępstw popełnionych przez funkcjonariuszy BP i MO Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 23 lipca 1949 r. Ministerstwo Tajne! Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 45 Nr AC-2372/49 D – 116 „Zatwierdzam” W – 101 Minister (–) St[anisław] Radkiewicza Instrukcja nr 9 o postępowaniu w sprawach wykroczeń i występków służbowych, oraz przestępstw popełnionych przez funkcjonariuszy BP i MO1 §I W wypadku popełnienia przez funkcjonariuszy bezpieczeństwa publicznego lub MO poważnego przestępstwa, jak przestępstwo polityczne, zabójstwo lub poważne nadużycia itp., wydział do spraw funkcjonariuszy – wydział specjalny winien niezwłocznie zawiadomić Biuro do Spraw Funkcjonariuszy – Oddział Specjalny, podając krótki opis okoliczności przestępstwa lub zajścia oraz przedsięwzięte środki. W wypadku większego znaczenia Biuro do Spraw Funkcjonariuszy składa meldunek specjalny ministrowi, a Oddział Specjalny – komendantowi głównemu MO. § II W wypadku ustalenia przez szefa PUBP – powiatowego komendanta MO – naczelnika wydziału WUBP – WK MO, MBP – KG MO, że ich podwładni dopuścili się wykroczeń, za które należy im wymierzyć wyższą karę, aniżeli określają to ich uprawnienia dyscyplinarne, występują na podstawie materiałów zebranych przez siebie wzgl[ędnie] wyznaczonych pracowników z wnioskiem o odpowiednie Pomiędzy nagłówkami odręczny dopisek: Uchylono rozkazem nr 014/54 z dn. 21 V [19]54. Zob. J. Bednarek, Przestępczość wśród funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa w latach 1946– –1950…, s. 141–207; W. Janowski, Problematyka walki z nadużyciami władzy oraz demoralizacją wśród funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej na forum obrad Komisji Wymiaru Sprawiedliwości, Bezpieczeństwa i Porządku Publicznego KC PZPR w sierpniu 1957 r., „Teki Archiwalne” 2000, seria nowa t. 4 (26), s. 171–187. a 1 368 ukaranie do wyższych zwierzchników dyscyplinarnych – szefów WUBP – wojewódzkich komendantów MO, dyrektorów departamentów – szefów oddziałów, względnie w wypadkach wymagających gruntownego dochodzenia – z wnioskami o przekazanie sprawy do prowadzenia przez wydział do spraw funkcjonariuszy, wydział specjalny wzgl[ędnie] Biuro do Spraw Funkcjonariuszy. § III. Wszyscy zwierzchnicy dyscyplinarni winni przesyłać 3 każdego miesiąca do właściwych jednostek ds. funkcjonariuszy względnie specjalnych oraz jednostek personalnych odpisy wydanych w ciągu ubiegłego miesiąca zarządzeń lub rozkazów karnych. § IV Jednostki ds. funkcjonariuszy względnie jednostki specjalne w wypadku otrzymania materiałów z innego źródła przyjmują do swego prowadzenia sprawy charakteru sądowego i poważniejsze sprawy dyscyplinarne wzgl[ędnie] takie sprawy dyscyplinarne, które wymagają gruntownego śledztwa, i po zebraniu dokładnych materiałów przedstawiają z odpowiednimi wnioskami szefowi WUBP – wojewódzkiemu komendantowi MO, komendantowi głównemu MO, ministrowi. Pozostałe zaś sprawy kierują wg właściwości do odpowiednich zwierzchników dyscyplinarnych. §V O nałożeniu na funkcjonariuszy poniżej kierownika sekcji kar dyscyplinarnych przekraczających uprawnienia szefów PUBP – komendantów PKMO, naczelników wydziałów WUBP – WK MO, oraz o nałożeniu kar na kierowników sekcji, naczelników wydziałów WUBP i WK MO decyduje w granicach swoich uprawnień w aparacie bezpieczeństwa publicznego szef WUBP, w aparacie MO komendant WK MO. § VI Kary dyscyplinarne w stosunku do kierowników sekcji, naczelników wydziałów WUBP, WK MO, szefów PUBP, komendantów PK MO przekraczające uprawnienia szefa WUBP – komendanta wojewódzkiego MO na pracowników bezpieczeństwa publicznego wymierza minister, na pracowników MO wymierza komendant główny MO. Na wnioskach przedłożonych ministrowi winno być wyrażone stanowisko szefa WUBP. Na wnioskach przedłożonych komendantowi głównemu MO winno być wyrażone stanowisko komendanta wojewódzkiego MO i szefa WUBP. § VII Jeżeli z dochodzenia wynika, że danego funkcjonariusza należy wydalić dyscyplinarnie wzgl[ędnie] sprawę jego skierować na drogę sądową, naczelnik wydziału do spraw funkcjonariuszy – naczelnik wydziału specjalnego składa odpowiedni 369 wniosek szefowi WUBP. (Na wnioskach nacz[elnika] wydziału specjalnego winno być uwidocznione stanowisko komendanta wojewódzkiego MO). Nie dotyczy to: 1. szefów PUBP – komendantów powiatowych MO, 2. funkcjonariuszy WUBP – WK MO od kierownika sekcji wzwyż, 3. funkcjonariuszy MO na stanowiskach oficerskich. 4. funkcjonariuszy bezpieczeństwa publicznego i MO podejrzanych o czynną współpracę z wrogiem oraz podejrzanych o pobicie lub spowodowanie śmierci osób badanych lub powierzonych ich nadzorowi, bez względu na osobę lub stanowisko podejrzanego. W wymienionych wyżej wypadkach należy wniosek skierować do Biura do Spraw Funkcjonariuszy – Oddziału Specjalnego celem przedstawienia w sprawach wymienionych w pkt 3 – komendantowi głównemu MO, w pkt 1, 2, i 4 – ministrowi. Na wnioskach przedłożonych komendantowi głównemu MO winno być uwidocznione stanowisko komendanta wojewódzkiego MO i szefa WUBP. Na wnioskach przedłożonych ministrowi w sprawach pracowników bezpieczeństwa publicznego – stanowisko szefa WUBP, a w sprawach pracowników MO – stanowisko komendanta wojewódzkiego MO, szefa WUBP oraz komendanta głównego MO. § VIII Kary dyscyplinarne przekraczające uprawnienia dyr[ektorów] departamentów, szefów oddziałów – na kierowników sekcji i naczelników wydziałów MBP nakłada minister, na kierowników sekcji i naczelników wydziałów KG MO – komendant główny MO. O wydaleniach dyscyplinarnych ww. funkcjonariuszy, jak również o skierowaniu ich spraw na drogę sądową decyduje minister. Na wnioskach przedkładanych ministrowi odnośnie pracowników KG MO winno być uwidocznione stanowisko komendanta głównego MO. § IX O karach dyscyplinarnych i skierowaniu do sądu spraw dot[yczących] dyrektorów departamentów, szefów oddziałów, szefów WUBP i komendantów wojewódzkich MO – decyduje minister. Na wnioskach przedkładanych ministrowi w sprawach pracowników MO winno być uwidocznione stanowisko komendanta głównego MO. §X Po otrzymaniu zezwolenia na skierowanie sprawy do sądu i zakończeniu śledztwa wydział do spraw funkcjonariuszy – wydział specjalny lub Biuro do Spraw Funkcjonariuszy sporządzają akt oskarżenia i kierują sprawę do właściwego prokuratora. 370 § XI W wypadku popełnienia przestępstwa przez funkcjonariuszy PUBP – PK MO, za które szef PUBP – komendant powiatowy MO przewiduje karę przekraczającą jego uprawnienia, i jeżeli sprawa z charakteru swojego wymaga gruntownego dochodzenia wzgl[ędnie] winna być przekazana na drogę sądową, wstępne dochodzenie przeprowadza w stosunku do funkcjonariuszy bezpieczeństwa publicznego szef PUBP lub wyznaczony przez niego funkcjonariusz, w stosunku do funkcjonariuszy MO – oficer do spraw specjalnych. § XII Pierwiastkowe dochodzenia przeprowadzane przez PUBP – PK MO mają jedynie na celu stwierdzenie faktu przestępstwa, osoby sprawcy i zabezpieczenie dowodów. § XIII Niezwłocznie po zebraniu materiałów określonych w § XII szef PUBP – oficer do spraw specjalnych PK MO przesyła sprawę do wydziału do spraw funkcjonariuszy – wydziału specjalnego. § XIV Podejrzanego należy tymczasowo zatrzymać w wypadkach, gdy zachodzi obawa ucieczki, nakłaniania świadków do fałszywych zeznań lub innego zatarcia śladów przestępstwa, lub gdy tego wymagają względy dyscypliny. § XV Po zatrzymaniu i zebraniu dostatecznych materiałów obciążających należy niezwłocznie, nie później niż w ciągu trzech dni, uzyskać zgodę na zatrzymanie u szefa WUBP – komendanta wojewódzkiego MO. § XVI W wypadku potrzeby zatrzymania szefa PUBP – komendanta powiatowego MO względnie funkcjonariusza na stanowisku od kierownika sekcji w urzędach wojewódzkich wzwyż należy sprawę przesłać do Biura do Spraw Funkcjonariuszy MBP – Oddziału Specjalnego celem otrzymania zezwolenia na zatrzymanie. Sprawę należy przesłać z takim materiałem, który daje dostateczną podstawę do podjęcia decyzji (z załączeniem akt personalnych podejrzanego, opinii z miejsca pracy). § XVII W wypadku otrzymania zezwolenia na skierowanie sprawy do sądu należy niezwłocznie zwrócić się do prokuratora z wnioskiem o wydanie postanowienia o tymczasowym aresztowaniu. 371 Z wnioskiem takim nie należy się zwracać w wypadku decyzji, że podejrzany może odpowiadać z wolnej stopy. § XVIII Naczelnik wydziału do spraw funkcjonariuszy i naczelnik wydziału specjalnego przedkładają wszystkie wnioski odpowiednio szefowi WUBP wzgl[ędnie] komendantowi wojewódzkiemu MO. W razie rozbieżności między wnioskiem naczelnika wydziału do spraw funkcjonariuszy a decyzją szefa WUBP naczelnik wydziału do spraw funkcjonariuszy obowiązany jest przesłać drogą służbową akta sprawy do Biura do Spraw Funkcjonariuszy dla przedstawienia ministrowi do decyzji. W razie rozbieżności między wnioskiem naczelnika wydziału specjalnego a decyzją komendanta wojewódzkiego MO naczelnik wydziału specjalnego obowiązany jest przedstawić sprawę szefowi WUBP względnie w razie dalszej rozbieżności przesłać akta sprawy drogą służbową do Biura do Spraw Funkcjonariuszy, które po uwidocznieniu stanowiska komendanta głównego MO zostają przedstawione ministrowi do decyzji. § XIX Kary dyscyplinarne nałożone przez szefów PUBP – komendantów powiatowych MO, szefów WUBP – komendantów wojewódzkich MO, komendanta głównego MO i ministra, ogłaszane są w odpowiednich rozkazach. Kary dyscyplinarne nałożone przez naczelników wydziałów WUBP – WK MO, dyrektorów departamentów – szefów oddziałów podawane są w zarządzeniach ww. zwierzchników dyscyplinarnych. § XX Wydziały do spraw funkcjonariuszy i wydziały specjalne sporządzają wyciągi z rozkazów i wyroków karnych, w których podają do wiadomości najcharakterystyczniejsze sprawy. Wyciągi sporządzane przez wydziały do spraw funkcjonariuszy – wydziały specjalne winny być omawiane na specjalnych odprawach w wojewódzkich i powiatowych urzędach danego województwa. Odpisy zaś winny być każdorazowo kierowane do Biura do Spraw Funkcjonariuszy MBP – Oddziału Specjalnego KG MO. Wyciągi sporządzane przez Biuro do Spraw Funkcjonariuszy MBP winny być omawiane na odprawach we wszystkich wojewódzkich i powiatowych urzędach bezpieczeństwa publicznego i MO z wyjątkiem tych rozkazów i zarządzeń, co do których wydane są odrębne wskazówki. § XXI Wydziały do spraw funkcjonariuszy – wydziały specjalne winny śledzić za biegiem sprawy w sądzie, uzyskiwać odpisy wyroków w każdej sprawie i natychmiast 372 przesyłać je do Biura do Spraw Funkcjonariuszy MBP – Oddziału Specjalnego KG MO2. Naczelnik Wydziału do Spraw Funkcjonariuszy (–) Siedlecki, płk Za zgodność: referent rozkazów (J[anina] Dzwonkowska, chor.) Otrzymują wg rozdzielnika nr 57 Komendant Główny MO Dowódca KBW Główny Inspektor O[chrony] P[rzemysłu] Szef Zarz. Inf. KBW i OP Kier. Sam. Jedn. Org. MBP Szefowie Oddziałów KGMO Szefowie WUBP Komendanci Woj. MO Nacz. Wydz. ds. Funk. WUBP Szefowie Wydz. Spec. KWMO Źródło: AIPN, 1572/605, k. 76–77, druk. Instrukcja uchylona 21 V 1954 r. w odniesieniu do funkcjonariuszy BP i 26 IV 1955 r. w odniesieniu do funkcjonariuszy MO. 2 373 Nr 97 1949 październik 5, Warszawa – Zarządzenie nr 69 wiceministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie powiązania pracy działów specjalnych więzień z pracą operacyjną jednostek UBP Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 5 października 1949 r. Ministerstwo Ściśle tajne! Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 039 Nr AC-3162/49 D – 141 W – 125 P – 69 Zarządzenie nr 69 Celem jak najściślejszego powiązania pracy działów specjalnych więzień z pracą operacyjnych jednostek urzędów bezpieczeństwa publicznego dla wykorzystania agentury celnej w walce z przestępczością w kraju oraz usprawnienia i podniesienia na wyższy poziom pracy działów specjalnych więzień zarządzam: 1. Szefowie WUBP i PUBP poprzez podległe im wydziały więziennictwa – referat specjalny oraz operacyjne wydziały i referaty nadają właściwy kierunek pracy działów specjalnych więzień celem rozpracowania więźniów w przedmiocie wykrywania przestępstw popełnionych na wolności, a nieujawnionych dotąd przez organa bezpieczeństwa. 2. Szefowie urzędów bezpieczeństwa kierują i kontrolują wykonywanie przez działy specjalne więzień zleconych im zadań oraz całokształt pracy działów specjalnych więzień poprzez naczelnika, jego zastępcę oraz referentów specjalnych wydziałów więziennictwa lub jeśli konieczność tego wymaga, przez innych operacyjnych pracowników urzędów, ściśle przestrzegając § 8 Zbioru przepisów Departamentu Więziennictwa, część I. 3. Szefowie urzędów obowiązani są traktować naczelników, zastępców naczelników i referentów specjalnych wydziałów więziennictwa WUBP oraz kierowników działów specjalnych więzień i ich zastępców jako pracowników operacyjnych i objąć ich nauczaniem oraz periodycznymi odprawami operacyjnymi, jakie mają miejsce w urzędach. 4. Z chwilą przekazania aresztowanego będącego do dyspozycji urzędu bezpieczeństwa do więzienia po ukończeniu śledztwa lub skazaniu go właściwy wydział śledczy, w którego rozpracowaniu pozostawał skazany, przekaże do działu specjalnego więzienia: a) odpis aktu oskarżenia; b) charakterystykę oskarżonego; 374 c) wykaz zagadnień, które w śledztwie nie zostały wyjaśnione wraz z instrukcjami co do pożądanego kierunku dalszego rozpracowania. W wypadkach, gdy sytuacja tego wymaga, czynności przewidziane w pkt c wypełniają również inne zainteresowane wydziały (referaty) operacyjne. 5. Uzyskane w rozpracowaniu materiały działy specjalne więzień przesyłają do Wydziału Więziennictwa WUBP, które kierują jeden egzemplarz rozpracowania do wydziału śledczego, do dyspozycji którego więzień uprzednio pozostawał, pozostałe zaś zgodnie z zarządzeniem Departamentu Więziennictwa GSO 13250/48 z 15 XII 1948 r.1 Wydział Śledczy po wykorzystaniu przesłanego materiału czyni swe uwagi charakteru operacyjnego i zawiadamia o nich Wydział Więziennictwa celem dalszego pokierowania pracą działu specjalnego więzienia. 6. Urzędy bezpieczeństwa obowiązane są zawiadamiać wydziały więziennictwa WUBP – te zaś z kolei Sekcję Specjalną Departamentu Więziennictwa oraz dział specjalny więzienia – o wynikach rozpracowań agenturalnych i śledczych wszczętych na podstawie materiałów przesłanych przez działy spec[jalne] więziennictwa2. W[ice]minister (–) M[ieczysław] Mietkowski Za zgodność: referent rozkazów (J[anina] Dzwonkowska, chor.) Otrzymują wg rozdzielnika nr 116: Komendant Główny MO Dowódca KBW Główny Inspektor OP Szef Zarz. Inf. KBW i OP Kierownicy Sam. Jedn. Org. MBP Szefowie WUBP Szefowie PUBP Źródło: AIPN, 1572/36, k. 135, druk. Nie opublikowano tego normatywu w niniejszym wydawnictwie źródłowym; kryteria doboru dokumentów zob. Nota edytorska. 2 Zarządzenie uchylone 3 I 1958 r. 1 375 Nr 98 1949 listopad 16, Warszawa – Rozkaz karny nr 53 ministra bezpieczeństwa publicznego dotyczący dopuszczenia przez funkcjonariuszy UBP do ucieczek aresztowanych Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 16 listopada 1949 r.a Ministerstwo Ściśle tajne! Bezpieczeństwa Publicznego Przechowują osobiście Nr AC-3436/49 dyrektorzy departamentów i szefowie WUBP Egz. nr 19 Rozkaz karny nr 53 W ostatnim okresie stwierdzono kilka wypadków ucieczki osób aresztowanych z aresztów poszczególnych urzędów bezpieczeństwa publicznego. Na przykład: w WUBP w Łodzi oficer śledczy Naporowski Zdzisław1 wezwał na przesłuchanie aresztowanego pod zarzutem współpracy z obcym wywiadem. Po przesłuchaniu Naporowski poszedł do domu, pozostawiając aresztowanego bez nadzoru w niezabezpieczonym pokoju. Aresztowany, korzystając z nieobecności funkcjonariuszy w tym bloku, zbiegł. Ponadto w dniu tym żaden z pracowników nie pełnił dyżuru w wydziale śledczym – co w pewnej mierze ułatwiło ucieczkę aresztowanemu. Bezpośrednio winny ucieczki aresztowanego oficer śledczy Naporowski Zdzisław został wydalony z pracy w organach bezpieczeństwa i sprawę p[rzeciw]ko niemu skierowano na drogę postępowania sądowego. Naczelnik wydziału śledczego kpt. Powyżej odręczny dopisek: WUBP Olsztyn. Zdzisław Naporowski (ur. 1927) – młodszy oficer śledczy Sekcji 8 WUBP w Lublinie (23 VI 1945), oficer śledczy Sekcji 8 Wydziału I WUBP w Lublinie (18 XI 1945), oficer śledczy Sekcji 2 Wydziału IV WUBP w Lublinie (6 II 1946), oficer śledczy PUBP w Siedlcach (6 III 1946), starszy oficer śledczy PUBP we Włodawie (17 V 1947), oficer śledczy Wydziału Śledczego WUBP w Łodzi (2 III 1948), nagrodzony premią finansową „za wytrwałą i sumienną pracę” (24 III 1948), oficer śledczy Sekcji 1 Wydziału Śledczego WUBP w Łodzi (4 VI 1948), starszy oficer śledczy Sekcji 1 Wydziału Śledczego WUBP w Łodzi (11 VII 1949), zwolniony dyscyplinarnie ze służby w organach BP 31 X 1949 r. AIPN Ld, Kartoteka funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza. a 1 376 Bocheński Edmund2 ukarany został naganą, a kierownik sekcji tego wydziału Ircha Henryk3 7-dniowym aresztem domowym. Równocześnie stwierdzono, iż pozostawianie aresztowanych w niezabezpieczonych pomieszczeniach bez nadzoru w Wydziale Śledczym WUBP w Łodzi nie było wypadkiem odosobnionym. Za taki stan rzeczy ponosi odpowiedzialność przede wszystkim szef WUBP i jego zastępca, którzy wykazali brak czujności i nadzoru nad podległym im aparatem. W związku z powyższym udzielam upomnienia 1. szefowi WUBP w Łodzi mjr. Mrozowi Zdzisławowi 2. z[astęp]cy szefa WUBP w Łodzi kpt. Szmidtowi Leszkowi i rozkazuję wszystkim szefom WUBP: 1. zarządzić przeprowadzenie kontroli pomieszczeń, w których odbywają się przesłuchania aresztowanych zarówno w WUBP, jak i PUBP, pod względem stanu zabezpieczenia przed ewentualną ucieczką aresztowanego; 2. zorganizować specjalne odprawy wszystkich pracowników operacyjnych WUBP i PUBP, na których pracownicy ci zapoznani zostaną dokładnie z instrukcją nr 7 z dnia 19 kwietnia 1949 r.4 w sprawie konwojowania więźniów i aresztowanych, doprowadzania z aresztów wewnętrznych, warunków, w jakich odbywać się winno przesłuchiwanie; 3. przedsięwziąć odpowiednie środki zabezpieczające ścisłe przestrzeganie wyżej wymienionej instrukcji; 4. w razie stwierdzenia jakiegokolwiek naruszenia przepisów tej instrukcji wyciągnąć wobec winnych konsekwencje dyscyplinarne, nawet w wypadkach gdy W rozkazie jest Edward. Edmund Bocheński (ur. 1906) – z zawodu tkacz. W resorcie BP: przyjęty na specjalny kurs w WUBP w Łodzi (15 V 1945), oficer śledczy Sekcji 8 WUBP w Łodzi (4 VI 1945), p.o. kierownik Sekcji 2 Wydziału IV A/ Wydziału Śledczego WUBP w Łodzi (25 III 1946), wielokrotnie nagradzany pieniężnie „za intensywną i sumienną pracę”, „za dobre i uczciwe wywiązywanie się z obowiązków służbowych”, naczelnik Wydziału Śledczego WUBP w Łodzi (27 XII 1947), zwolniony z zajmowanego stanowiska 31 I 1950 r. i przeniesiony do rezerwy MBP. 1 XII 1959 r. przyjęty powtórnie do służby w MO – starszy oficer operacyjny Wydziału III KM (KW?) MO w Łodzi, oficer techniki operacyjnej Sekcji 2 Wydziału „T” KM (KW?) MO w Łodzi (11 IV 1960), oficer techniki operacyjnej Sekcji 1 Wydziału „T” KM (KW?) MO w Łodzi (8 X 1960), 31 VIII 1966 r. przeszedł na emeryturę. AIPN Ld, Kartoteka funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza. 3 Henryk Ircha (ur. 1912) – młodszy oficer śledczy WUBP w Łodzi (21 IV 1945), oficer śledczy WUBP w Łodzi (24 VII 1945), sekretarz Wydziału IV WUBP w Łodzi (24 I 1946), oficer śledczy Wydziału Śledczego WUBP w Łodzi (2 II 1948), kierownik Sekcji 2 Wydziału Śledczego WUBP w Łodzi (15 VI 1948), zastępca naczelnika Wydziału Śledczego WUBP w Łodzi (9 I 1950), zastępca naczelnika Wydziału Śledczego UBP m.st. Warszawy (22 V 1952), zastępca naczelnika Wydziału VII UdsBP m.st. Warszawy (30 III 1955), naczelnik Wydziału VII UdsBP m.st. Warszawy (26 I 1956), zwolniony 31 I 1957 r. AIPN, 0193/6955, Akta osobowe funkcjonariusza. 4 Zob. skan dokumentu na płycie DVD. 2 377 naruszenie takie nie miało następstw w formie ucieczki, popełnienia samobójstwa, usiłowania zamachu na pracownika ze[?]b więźnia itp. 5. Rozkaz niniejszy podać do wiadomości dyrektorom operacyjnych departamentów MBP, szefom WUBP i ich zastępcom. Minister (–) St[anisław] Radkiewicz Za zgodność: referent rozkazów (J[anina] Dzwonkowska, chor.)c Otrzymują Dyrektorzy departamentów operacyjnych MBP Szefowie WUBP Źródło: AIPN, 1572/54, k. 189, mps. b c Nieczytelny fragment. Powyżej notka: wz. i nieczytelny podpis. 378 Nr 99 1949 grudzień 29, Warszawa – Rozkaz nr 62 ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie wzmocnienia pracy operacyjnej w kraju po wprowadzonych przez rząd podwyżkach cen na artykuły pierwszej potrzeby Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 29 grudnia 1949 r. Ministerstwo Ściśle tajne! Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 304 Nr AC-4100/49 Rozkaz nr 62 Decyzją Rady Ministrów zostaje z dniem 1 stycznia 1950 r. wprowadzona podwyżka płac o 5% i równocześnie zmiany cen na niektóre artykuły. Należy się spodziewać, że w związku z tymi zmianami, a w szczególności podwyżką cen na niektóre artykuły pierwszej potrzeby, organizacje podziemne i elementy wrogie będą próbowały szerzyć wrogą propagandę i organizować niczym nieuzasadnione masowe wykupywanie towarów. Należy się równocześnie liczyć z próbami docierania do załóg fabrycznych dla wytwarzania niepokojących nastrojów, a nawet strajków. W związku z powyższym rozkazuję: 1. Urzędy bezpieczeństwa publicznego uaktywnią pracę całej sieci informacyjno-agenturalnej1 i kontaktów poufnych dla ujawnienia w porę i likwidacji: a) organizatorów i kolporterów wrogiej propagandy w związku ze zmianami cen; b) organizatorów i wyróżniających się prowokacyjną postawą wykonawców masowego wykupu towarów; c) organizatorów wrogich nastrojów w załogach fabrycznych i organizatorów prób nakłaniania do strajków lub jakichkolwiek zbiorowych wystąpień. Przy ujawnianiu wszelkich prób wrogiego działania urzędy bezpieczeństwa powinny stosować różne formy postępowania, jak: przesłuchiwanie elementu wrogiego i podejrzanego, zatrzymywanie, przetrzymywanie aż do sprawy sądowej włącznie. W wypadkach wykrycia prowadzonej wrogiej działalności należy sprawców zatrzymywać i spowodować szybkie przeprowadzenie sprawy sądowej. Kierować sprawy na drogę postępowania sądowego należy dopiero po uzyskaniu sankcji szefa WUBP i przede wszystkim wobec osób, co do których stwierdzono wrogą przeszłość, na które znajdują się materiały kompromitujące oraz wobec figu Dane liczbowe odnośnie do stanu agentury UB w tym roku zob. Agentura [w:] A. Garlicki, Z tajnych…, s. 98–107. 1 379 rantów w sprawach, jeżeli areszt nie wpłynie ujemnie na bieg dalszego rozpracowania. 2. MO zmobilizuje pracę całego aparatu, uaktywni pracę z siecią informacyjną i kontaktami poufnymi dla ujawnienia w porę i likwidacji: a) faktów zamykania sklepów; b) faktów spekulacji i organizowania niepokojów rynkowych; c) faktów wrogiej propagandy (podobnie jak w punkcie 1). 3. Urzędy bezpieczeństwa publicznego uaktywnią pracę RO dla rozpoznania nastrojów w zakładach i przedsiębiorstwach i ujawnienia tworzących się ośrodków niepokojów. O wszelkich wypadkach tworzenia niepokojących nastrojów wśród robotników i pracowników i o wszelkich objawach zaburzeń rynkowych należy natychmiast meldować do ministerstwa Dep[artament] IV, zawiadamiając jednocześnie wojewódzkie i powiatowe komitety partii. W wypadkach aresztowań należy przesyłać do Departamentu IV specjalne meldunki. W prasie z dnia 2 stycznia 1950 r. zawarte będą wyjaśnienia dotyczące podwyżki płac i zmian cen na niektóre artykuły. Według tych materiałów należy 2 stycznia 1950 r. przeprowadzić krótkie zajęcia z pracownikami urzędów i komend MO. Zajęcia te przeprowadzają szefowie UBP i komendanci MO osobiście, mobilizując pracowników do wykonania niniejszego rozkazu. Komendantom wojewódzkim i powiatowym MO przekazują treść niniejszego rozkazu szefowie właściwych urzędów bezpieczeństwa publicznego. Minister (–) Radkiewicz St[anisław] Za zgodność: referent rozkazów (Dzwonkowska J[anina] chor.) Otrzymują wg rozdzielnika nr 187 Szefowie WUBP Szefowie PUBP Źródło: AIPN, 1572/54, k. 203, druk. 380 Rok 1950 (nr 100–121) 381 382 Nr 100 1950 marzec 2, Warszawa – Rozkaz organizacyjny ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie utworzenia Biura Specjalnego MBP Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 2 marca 1950 Ministerstwo Tajne! Egz. nr 3b Bezpieczeństwa Publicznegoa Rozkaz organizacyjny nr 018/ORG.1 Rozkazuję: I. Z dniem 1 marca 1950 r. zorganizować w MBP Biuro Specjalne wg etatu nr 017 (017/1 – 017/6)2. II. Dyrektor Departamentu Kadr MBP przeniesie na nowo zatwierdzony etat wszystkich zatrudnionych tam pracowników oddelegowanych z innych jednostek oraz będzie stopniowo obsadzał ten etat w miarę potrzeby. Powyżej odręczny dopisek: Wprow[adzić] zmianę zgodnie z rozk[azem] i nieczytelny podpis. Numer wpisany odręcznie. 1 Por. A. Paczkowski, Utworzenie X Departamentu MBP, „Zeszyty Historyczne” 2003, z. 145, s. 51–65; dokument nr 10: Protokół krajowej odprawy naczelników Wydziałów X WUBP oraz naczelników wydziałów i kierowników sekcji Departamentu X MBP w daniach 17–18 marca 1952 r. [w:] Aparat bezpieczeństwa w Polsce w latach 1950–1952…, s. 129–169. 2 Nieformalnie nazywane „biurem samozagłady”. Następnie Departament X MBP (30 XI 1951); rozwiązano go rozkazem nr 015 z 9 VI 1954 r.; dyrektorem Biura Specjalnego/ Departamentu X MBP został Anatol Fejgin (1 III 1950 – 31 XII 1953), dotychczasowy szef GZI WP. Jego zastępcami byli Józef Światło i Henryk Piasecki. Odrębność Departamentu X MBP wynikała z faktu, że oprócz wydzielonej części więzienia mokotowskiego (Pawilon X, później Pawilon „A”) posiadał do wyłącznej dyspozycji obiekt w Miedzeszynie, w którym więziony był m.in. amerykański architekt Hermann Field. Zob. Departament X MBP. Wzorce – struktury – działanie, red. K. Rokicki, Warszawa 2007; A. Paczkowski, Posłowie [w:] H. i K. Field, Opóźniony odlot. W okowach zimnej wojny, Warszawa 1997, s. 492–494; J. Morawski, Spacer dla wrogów partii, „Rzeczpospolita”, 18 VII 2002, s. A7 i por. M. Kasprzycki, Oświadczenie kpt. Józefa Muniaka, funkcjonariusza Departamentu III Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2009, nr 1 (7), s. 437–448. a b 383 III. Dyrektor Szefostwa Zaopatrzenia MBP i dyrektor Biura Finansowo-Budżetowego MBP będą zaopatrywać we wszystkie rodzaje zaopatrzenia Biuro Specjalne MBP zgodnie z ww. etatem3. Minister bezpieczeństwa publicznego (–) Radkiewicz, gen. dyw. Naczelnik Wydziału Organizacyjno-Etatowego (–) wz. [Jerzy] Charmuszko4, kpt. Dyrektor Departamentu Kadr MBP (–) Orechwa, płk Za zgodność referent Wydziału Organizacyjno-Etatowego MBP Źródło: AIPN, 1572/69, k. 26, mps. 3 Struktura organizacyjna i obsada personalna Biura Specjalnego MBP zob. J. Topyło, Departament X MBP w latach 1949–1954…, s. 22–28. 4 Jerzy Charmuszko (ur. 1918) – w ACz (służba zasadnicza, XI 1940 – VII 1941), skierowany jako robotnik Batalionu Pracy do budowy lotniska, kanału nad Morzem Czarnym (1941–1943), w VIII 1943 r. powołany do WP, dywizja im. Dąbrowskiego (pisarz batalionu, 1943–1944), absolwent Specjalnej Szkoły w Kujbyszewie (1944). W resorcie BP: pracownik Biura Przepustek RBP (1 IX 1944), referent Wydziału Ochrony Rządu MBP (14 IV 1945), referent Zarządu Personalnego MBP (1 IV 1946), starszy referent Zarządu Personalnego MBP (28 IX 1947), inspektor Wydziału Organizacyjno-Etatowego Departamentu Kadr MBP (1 V 1950), kierownik Sekcji 1 i jednocześnie zastępca naczelnika Wydziału Organizacyjno-Etatowego Departamentu Ogólno-Administracyjnego MBP (1 II 1953), naczelnik Wydziału Organizacyjno-Etatowego Departamentu Kadr MBP (1 X 1954), naczelnik Wydziału Organizacyjno-Etatowego Departamentu Kadr MSW (23 XII 1954), jednostka wojskowa „2000” (3 XII 1956); zwolniony ze służby w organach MSW 30 IV 1972 r. AIPN, Akta personalne oficera KBW; AIPN, 728/90791 (EAGP 90791); M. Piotrowski, Ludzie bezpieki…, s. 523. 384 Nr 101 1950 marzec 11, Warszawa – Rozkaz nr 09/50 ministra bezpieczeństwa publicznego o przeciwdziałaniu próbom „wykorzystania przez elementy wrogie samolotów lotnictwa cywilnego do organizowania ucieczek za granicę” Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 11 marca 1950 r. Ministerstwo Ściśle tajne! Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 17 Nr AC-1051/50 DO – 15 WO – 14 Rozkaz nr 09/50 W okresie ostatnich kilku miesięcy miały miejsce wypadki wykorzystywania względnie prób wykorzystywania przez elementy wrogie samolotów lotnictwa cywilnego do organizowania ucieczek za granicę1. W Gdańsku 5-osobowa banda sterroryzowała załogę samolotu „LOT” i zmusiła ją do skierowania samolotu do Szwecji. W skład bandy wchodził pracownik „LOT-u”, jednocześnie pilot szybowcowy aeroklubu. Samolotem komunikacyjnym lecącym z Łodzi do Gdańska grupa personelu „LOT-u” z Warszawy uciekła za granicę, na wyspę Bornholm, wraz z rodzinami. WUBP Szczecin zlikwidował 9-osobową bandę, która posiadając nielegalnie broń, postanowiła dla celów ucieczki za granicę porwać samolot przez sterroryzowanie ochrony lotniska i zniszczenie naziemnej radiostacji łącznikującej samoloty. W skład bandy wchodził pilot aeroklubu w Szczecinie i zawiadowca lotniska aeroklubu w Słupsku. W Poznaniu i Olsztynie zorganizowała się 6-osobowa banda, która zamierzała sterroryzować załogę samolotu w celu ucieczki za granicę. Banda czyniła aktywne poszukiwania za bronią i szukała kontaktów wśród personelu latającego „LOT”. W skład bandy wchodził zdemobilizowany pilot WP. Banda została zlikwidowana przez WUBP Olsztyn i WUBP Poznań. WUBP w Gdańsku zlikwidował kilkunastoosobową bandę posiadającą broń, która zamierzała sterroryzować załogę samolotu w celu ucieczki za granicę. W skład bandy wchodził b. pilot RAF, przedwojenny pracownik „LOT-u”. Poza ww. wypadkami sygnały o organizowaniu się podobnych band do ucieczek przy pomocy samolotu za granicę są notowane w szeregu WUBP. Powyższe fakty wskazują na rosnącą aktywizację wrogich grup i elementów w kierunku wykorzystywania samolotów do ucieczek za granicę. Zob. W.J. Modrakowski, Ucieczki z PRL. Kto, jak, dlaczego? (Aspekty prawno-kryminologiczne), Warszawa 1992. 1 385 Aparat bezpieczeństwa publicznego winien w tej sytuacji zwiększyć czujność, wzmóc ochronę operacyjną lotnictwa cywilnego, uaktywnić rozpracowania wrogich grup i środowisk, spośród których rekrutują się inspiratorzy i organizatorzy ucieczek za granicę, aby nie dopuścić do wykorzystywania samolotów dla wrogich celów. W związku z powyższym rozkazuję: 1. Zmobilizować aparat bezpieczeństwa publicznego do rozpracowania i likwidowania wrogich grup organizujących przy pomocy samolotów ucieczki za granicę. Wszelkie sygnały o przygotowującej się ucieczce samolotem muszą być szybko i aktywnie rozpracowywane dla umożliwienia doraźnych likwidacji i niedopuszczenia w żadnym wypadku do ucieczki samolotem. 2. Uaktywnić werbunek agentury2 wśród personelu latającego i obsługi naziemnej lotnictwa cywilnego w celu wykrywania i likwidowania w porę wszelkich prób organizowania przy pomocy poszczególnych pracowników tego personelu ucieczek za granicę. W szczególności: a) rozszerzyć sieć inform[acyjno]-agenturalną wśród personelu latającego i obsługi naziemnej PLL „LOT”, personelu poszczególnych portów lotniczych, placówek „LOT-u”, personelu hoteli, w których nocują załogi latające (lotnicy, mechanicy pokładowi, nawigatorzy, radiotelegrafiści), środowiska znajomych pracowników „LOT-u”; b) rozszerzyć sieć inform[acyjno]-ageturalną wśród instruktorów i członków aeroklubów obznajmionych z pilotażem i dopuszczonych do lotów ćwiczebnych na samolotach sportowych. Przeprowadzić werbunki wśród personelu lotnisk sportowych i obsługi technicznej samolotów i szybowców. 3. Przeprowadzić werbunek sieci agenturalno-informacyjnej wśród b. pilotów wojskowych i cywilnych sprzed 1939 r., b. lotników RAF-u, grup lotniczych AK, armii polskiej we Francji, b. pilotów wojsk niemieckich i systematycznie pogłębiać pracę z tą siecią dla wykrywania i likwidowania elementów i grup usiłujących organizować ucieczki samolotami zagranicę. 4. W punktach sprzedaży biletów lotniczych werbować sieć informacyjną dla sygnalizowania o podejrzanych grupach pasażerów oraz dla wykrywania pracowników, umożliwiających kupno biletów bez okazywania właściwych dowodów osobistych. 5. Ujawniony wrogi element wśród personelu latającego i obsługi naziemnej PLL „LOT” jak i wśród członków aeroklubów dopuszczonych do latania przedstawiać dyrektorowi Dep[artamentu] IV celem spowodowania usunięcia. 6. Skontrolować skrupulatnie skład osobowy drużyn SOK przeznaczanych do ochrony lotnisk celem usunięcia od ochrony lotnisk osób niepewnych politycznie i źle pełniących służbę wartowniczą. Zob. tu i dalej T. Ruzikowski, Tajni współpracownicy pionów operacyjnych aparatu bezpieczeństwa 1950–1984, „Pamięć i Sprawiedliwość. Pismo IPN” 2003, nr 1 (3), s. 109–131. 2 386 7. Zapewnić na lotniskach posiadających stacje goniometryczne pewną politycznie obsługę tych stacji i stałą łączność z WUBP i dowództwem jednostek wojsk lotniczych. 8. Zapewnić należytą łączność WUBP z lotniskami „LOT” i aeroklubów oraz z dowództwem Wojsk Lotniczych dla natychmiastowego alarmowania go o próbach ucieczek samolotów za granicę. O wykonaniu powyższego rozkazu szefowie WUBP systematycznie meldują w sprawozdaniach miesięcznych i w nagłych wypadkach w meldunkach specjalnych i telefonogramach3. Minister (–) St[anisław] Radkiewicz Za zgodność: referent rozkazów (J[anina] Dzwonkowska, chor.) Otrzymują wg rozdzielnika nr 237/ Dyrektor Departamentu IV, aI, III, V, Śled., Aa Szefowie WUBP Źródło: AIPN, 1572/56, k. 19, mps. Wpisane odręcznie. Rozkaz uchylony 3 I 1958 r. Zob. też następny dokument (nr 102). a-a 3 387 Nr 102 1950 marzec 20, Warszawa – Rozkaz nr 010/50 ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie wzmocnienia kontroli systemu sprzedaży biletów lotniczych oraz stanu ochrony na lotniskach Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 20 marca 1950 r. Ministerstwo Ściśle tajne! Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 48 Nr AC-1156/50 DO – 18 WO – 16 Rozkaz nr 010/501 Celem zwiększenia ochrony i zabezpieczenia lotnisk oraz samolotów lotnictwa cywilnego (PLL „LOT” i aeroklubów) przed wykorzystywaniem ich dla wrogich celów (ucieczki za granicę) oraz przed próbami niszczenia i uszkadzania ich rozkazuję: 1. Szefowie WUBP zlecą podległemu sobie aparatowi przeprowadzanie doraźnych kontroli systemu sprzedaży biletów lotniczych w placówkach PLL „LOT” i PBP „Orbis”2. Celem kontroli winno być stwierdzenie, czy wymienione placówki sprzedają bilety pasażerom za okazaniem przez nich właściwych dowodów osobistych i czy prowadzą należytą ewidencję pasażerów wykupujących bilety (okólnik nr E-28 Wydziału Eksploatacji PLL „LOT” z dnia 26 IX 1949 r. oraz okólnik nr 4 naczelnego dyrektora „LOT” z dnia 12 I 1950 r.). 2. Komendant główny MO przydzieli w terminie do dnia 1 IV [19]50 r. 2–3 oficerów (wzgl[ędnie] odpowiednich podofic[erów]) w mundurach PLL „LOT” na lotniska z zadaniem sprawdzania przy odlocie każdego samolotu kursowego dokumentów pasażerów oraz biletów na przelot. Komendant główny MO wyda instrukcję dotyczącą postępowania funkcjonariuszy MO na lotniskach. 3. Szefowie WUBP przy pomocy inspektorów ochrony KBW spowodują przeprowadzanie częstych kontroli stanu ochrony zewnętrznej lotnisk PLL „LOT” i aeroklubów, systematyczne instruowanie drużyn SOK chroniących lotniska celem podniesienia stanu ochrony tych obiektów. 4. Szefowie WUBP spowodują przeprowadzenie częstych kontroli stanu ochrony przeciwpożarowej na lotniskach i hangarach. Por. dokument nr 101. Na temat „Orbisu” i zorganizowanego wypoczynku zob.: D. Jarosz, „Masy pracujące przede wszystkim”. Organizacja wypoczynku w Polsce 1945–1956, Warszawa–Kielce 2003; P. Sowiński, Wakacje w Polsce Ludowej. Polityka władz i ruch turystyczny (1945–1989), Warszawa 2005. 1 2 388 Minister (–) St[anisław] Radkiewicz Za zgodność: referent rozkazów (J[adwiga] Mierzwińska3, ppor.) Otrzymują wg rozdzielnika nr 252 Komendant Główny MO Dowódca KBW Dowódca WOP Dyrektorzy Dep.Dep.: I, III, IV, V, Śledczy i Wydz. „A” Szefowie WUBP Źródło: AIPN, 1572/56, k. 20, mps. Jadwiga Mierzwińska (1o voto Pilarska) z d. Krzysztofiak (ur. 1922) – od VIII 1945 r. słuchacz kursu maszynistek w MBP, od X 1945 maszynistka-praktykanta, a następnie maszynistka i referent w różnych wydziałach Gabinetu Ministra BP, od III 1955 r. starszy referent Wydziału Prawno-Normatywnego Gabinetu Przewodniczącego KdsBP, od XI 1955 r. kierownik Sekcji Ewidencji i Wydawnictw Przepisów Sekretariatu Ogólnego Przewodniczącego KdsBP, następnie Sekretariatu Ogólnego Gabinetu Ministra SW; zwolniona 30 VI 1961 r. AIPN, 0194/1182, Akta osobowe funkcjonariusza. 3 389 Nr 103 1950 marzec 21, Warszawa – Rozkaz nr 011/50 ministra bezpieczeństwa publicznego w związku ze stosowaniem wobec chłopów „niedopuszczalnych metod nacisku administracyjnego w kierunku przyspieszenia organizowania przez nich spółdzielni produkcyjnych lub wstępowania do już istniejących” Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 21 marca 1950 r. Ministerstwo Ściśle tajne! Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 048 Nr AC-1181/50 DO – 19 WO – 17 PO – 8 Rozkaz nr 011/50 Zostało stwierdzone, że niektóre urzędy bezpieczeństwa publicznego i MO w szeregu wypadków stosowały wobec chłopów niedopuszczalne metody nacisku administracyjnego w kierunku przyśpieszenia organizowania przez nich spółdzielni produkcyjnych lub wstępowania do już istniejących. PUBP w Opocznie wzywał na przesłuchania chłopów ociągających się z przystąpieniem do spółdzielni produkcyjnej i badał na okoliczność, dlaczego dotychczas nie wstąpili do spółdzielni produkcyjnej. PUBP w Inowrocławiu wzywał chłopów do urzędu i pod groźbą zastosowania represji nakłaniał do przystąpienia do spółdzielni. PKMO w Pińczowie wzywała masowo chłopów do komendy i poprzez rozmowy, przesłuchiwania oraz groźby nakłaniała do organizowania spółdzielni produkcyjnej. PUBP w Gostyninie zawerbował informatora w środowisku wrogim i dawał zadania przystąpienia do spółdzielni produkcyjnej. PUBP w Bydgoszczy drogą nacisku i gróźb nakłaniał chłopów do podpisywania deklaracji przystąpienia do spółdzielni produkcyjnej. Stosowanie wbrew wytycznym partii presji i nacisku wobec chłopów wyrządza wielkie szkody polityczne partii na wsi, naruszając kardynalną zasadę dobrowolności w przechodzeniu chłopów do socjalistycznych form gospodarki. Stosowanie wbrew wytycznym partii i instrukcjom MBP presji i nacisku idzie w parze z karygodnym zaniedbaniem podstawowego zadania aparatu bezpieczeństwa, ochrony spółdzielczości produkcyjnej, ujawniania w porę i likwidacji przygotowywanych aktów wrogiego działania przeciwko spółdzielniom, terroru przeciwko aktywistom partyjnym i społecznym, wrogiej propagandy i inne. 390 Skierowanie w fałszywym kierunku pracy aparatu bezpieczeństwa stwarza wielkie niebezpieczeństwo demobilizacji aparatu wobec zaostrzającej się walki klasowej na wsi i niedostatecznej aktywności w walce z wrogiem klasowym. Wobec powyższego rozkazuję: 1. Kategorycznie zabronić funkcjonariuszom bezpieczeństwa publicznego i MO stosowania jakichkolwiek form nacisku i gróźb w stosunku do chłopów ociągających się z przystąpieniem do spółdzielni produkcyjnych. Wszelkie próby stosowania nacisku i gróźb, a zwłaszcza ze strony funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa, należy przecinać w zarodku i winnych pociągać do odpowiedzialności dyscyplinarnej. 2. W stwierdzonych już wypadkach zastosowania nacisku i gróźb ze strony funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa przeprowadzić dochodzenie i wyciągnąć surowe wnioski dyscyplinarne. 3. Zabronić funkcjonariuszom aparatu bezpieczeństwa występować publicznie wobec chłopów w roli agitatorów za budową spółdzielni produkcyjnych. 4. Uaktywnić pracę wszystkich komórek aparatu bezpieczeństwa dla walki z wrogą i przestępczą działalnością skierowaną przeciwko spółdzielczości produkcyjnej. Cały wysiłek aparatu bezpieczeństwa publicznego winien być skierowany na zwalczanie wszelkiej działalności kułaków i elementu reakcyjnego, który działalnością swoją usiłuje przeciwdziałać w rozbudowie spółdzielczości produkcyjnej i terroryzuje chłopów chcących wstąpić do spółdzielni produkcyjnej. W tym celu należy: a) wykrywać i likwidować wrogów, którzy wkradli się do spółdzielni i swoją sabotażową, szkodniczą działalnością rozkładają spółdzielnię produkcyjną od wewnątrz; b) rozbudować i uaktywnić pracę z siecią informacyjno-agenturalną we wrogich i podejrzanych środowiskach na wsi, w szczególności w rejonach spółdzielni produkcyjnych. Aktywnie rozpracowywać sprawców i inspiratorów zaistniałych aktów terroru, dywersji, sabotażu i szkodnictwa celem likwidacji i umożliwienia przykładowego ukarania wrogów spółdzielczości produkcyjnej; c) zbudować szeroką sieć rezydentury na wsi; d) wykrywać i likwidować inspiratorów i organizatorów wrogiej działalności skierowanej przeciwko spółdzielczości produkcyjnej. W szczególności likwidować inspiratorów i organizatorów aktów terroru i represji, wrogiej szeptanej propagandy, wrogich wystąpień publicznych i in. 5. Z treścią niniejszego rozkazu zapoznać funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa wszystkich szczebli. 6. Komendant główny MO wyda we własnym zakresie instrukcje określające ściśle zadania i metody działania aparatu MO w ochronie spółdzielczości produkcyjnej w oparciu o wydane już instrukcje i zarządzenia MBP. 7. Szefowie WUBP meldują o wykonaniu niniejszego w raportach miesięcznych1. 1 Rozkaz uchylony 3 I 1958 r. 391 Minister (–) St[anisław] Radkiewicz Za zgodność: referent rozkazów (Dzwonkowska J[anina] chor.) Otrzymują wg rozdzielnika nr 251 Komendant Główny MO Kierownicy Sam. Jedn. Org. MBP Szefowie WUBP Szefowie PUBP Źródło: AIPN, 1572/56, k. 22, druk. 392 Nr 104 1950 marzec 27, Warszawa – Rozkaz nr 015/50 ministra bezpieczeństwa publicznego o współpracy z organami Informacji WP w związku z organizacją dywizji terytorialnych Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 27 marca 1950 r. Ministerstwo Ściśle tajne! Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 78 Nr AC-1330/50 DO – 24 WO – 22 PO – 12 Rozkaz nr 015/50 W wykonaniu ustawy z dnia 4 II 1950 r. o powszechnym obowiązku wojskowym (DzURP Nr 6 poz. 46)1 organizuje się na terenie województwa katowickiego i olsztyńskiego dywizje terytorialne (7. DP, i 15. DP). Stan zmienny do jednostek tych dywizji będzie powołany z powiatów najbliższych dla danej jednostki na okres 4 lat, z tym że pierwszy turnus zasadniczego szkolenia w jednostce będzie trwał 4 miesiące, a w następnych latach odbywać się będą 1–2-miesięczne ćwiczenia. W bieżącym roku okres przygotowawczy kończy się w kwietniu i z dniem 1 maja nastąpi wcielenie poborowych na pierwszy turnus do wymienionych jednostek terytorialnych. Spisy osób wyznaczonych do jednostek terytorialnych zostały już wykonane przez RKU z rozbiciem na poszczególne powiaty i będą doręczone (w 2 egz.) właściwym szefom PUBP przez upoważnionych oficerów Informacji WP. Jak pisze Paweł Piotrowski, „wśród różnych form represji przeciwko społeczeństwu, w których realizacji brało udział «ludowe» Wojsko Polskie, można wyróżnić także te mające podstawy w realizacji ustawowego obowiązku służby wojskowej. Należało do nich przede wszystkim funkcjonowanie batalionów pracy i górniczych w latach 1950–1958” (za: idem, Kompanie polowe w „ludowym” Wojsku Polskim jako forma represji politycznych. Zarys problemu, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 2010, nr 32–33, s. 429). Na podstawie tajnego rozkazu nr 008 ministra ON marszałka Polski Konstantego Rokossowskiego z 1 II 1951 r. „wrogów klasowych” kierowano w ramach powszechnego obowiązku służby wojskowej do pracy przymusowej, głównie do kopalń węgla kamiennego i uranu. Na ten temat zob. m.in.: R. Klementowski, W cieniu sudeckiego uranu. Kopalnictwo uranu w Polsce w latach 1948–1973, Wrocław 2010; E. Nalepa, Wojskowe bataliony górnicze w Polsce w latach 1949–1959, „Przegląd Historyczny” 1994, nr 1–2, s. 123–133; P. Piotrowski, Bataliony budowlane i górnicze w Wojsku Polskim [w:] Studia i materialy z dziejów opozycji i oporu społecznego, t. 2, Wroclaw 1999, s. 123–142; J. Wąsacz, Szlakiem wspomnień żolnierzy-górników z lat 1949–1959, Wrocław 2002. 1 393 W związku z powyższym celem zorganizowania ścisłej współpracy operacyjnej między organami bezpieczeństwa publicznego i organami Informacji WP rozkazuję: 1. Szefowie PUBP województwa katowickiego i olsztyńskiego z chwilą otrzymania spisów poborowych podlegających wcieleniu do dywizji terytorialnych zarządzą bezzwłoczne ich sprawdzenie w kartotekach PUBP. W wyniku sprawdzenia obok nazwisk osób, w stosunku do których są jakieś informacje negatywne na spisie, winna być uczyniona adnotacja: „notowany” z dodaniem litery „P” (politycznie) względnie litery „K” (kryminalnie). 1 egz. spisu wraz z ww. adnotacjami zostaje zwrócony upoważnionemu oficerowi Informacji WP, a drugi pozostaje w aktach urzędu. 2. Szefowie PUBP przekażą organom Informacji WP na okres trwania ćwiczeń agentów, rezydentów, informatorów i kontakty poufne spośród wcielonych do służby terytorialnej zarówno własnych, jak i MO. Należy pomóc oficerom Informacji w zorganizowaniu dodatkowych werbunków stosownie do stanu i rodzaju pododdziałów, stanu upartyjnienia, ilości figurantów bazy, dążąc do maksymalnego zabezpieczenia siecią informacyjną pododdziałów dywizji terytorialnych. (Agenci lub informatorzy tkwiący w aktywnym rozpracowaniu spraw zakresu wojewódzkiego i centralnego nie podlegają przekazaniu. Decyduje w tych wyjątkowych sprawach szef WUBP). Wskazane jest, by z każdym tajnym współpracownikiem podlegającym poborowi przed jego wcieleniem do jednostki odbyć co najmniej jedno instrukcyjne spotkanie. 3. Przekazanie agentury odbywa się przez wręczenie upoważnionemu oficerowi Informacji spisu tajnych współpracowników zatwierdzonego przez szefa PUBP lub jego zastępcę. Wymieniony spis winien zawierać następujące dane: nazwisko, imię, imię ojca, rok urodzenia, pseudonim, datę werbunku i jednostkę macierzystą. W spisie należy osobno oznaczyć kandydatów na rezydentów, których charakterystyki winny być dołączone do spisu. 4. Po zakończeniu ćwiczeń PUBP otrzymują do wydziałów Informacji charakterystyki tajnych współpracowników z załączeniem meldunków posiadających wartość operatywną. 5. Uzyskane w czasie ćwiczeń materiały kompromitujące w stosunku do odbywających służbę i dokumentację o nowych werbunkach wśród nich oficer Informacji po zakończeniu ćwiczeń (turnusu) przekazuje do PUBP w tym samym trybie, jak to odbywa się odnośnie zwolnionych do rezerwy. 6. Szefowie PUBP okażą pomoc oficerom Informacji w nawiązaniu przez nich łączności z agenturą i zabezpieczą ich w miarę możliwości w środki transportowe. 7. Szefowie WUBP Katowice i Olsztyn zorganizują do dn. 6 IV [19]50 r. odprawę szefów PUBP dla zapoznania ich z niniejszym rozkazem i referatem przedstawiciela Głównego Zarządu Informacji WP. Na odprawie winni być obecni również przedstawiciele KW MO. 394 Odpowiedzialnymi za wykonanie niniejszego rozkazu czynię szefów WUBP Olsztyn i Katowice2. Minister (–) St[anisław] Radkiewicz Za zgodność: referent rozkazów (J[anina] Dzwonkowska, chor.) Otrzymują wg rozdzielnika nr 263 Komendant Główny MO Dyrektorzy Dep. Oper. Szefowie WUBP Olsztyn i Katowice Szefowie PUBP wojew[ództw] olsztyńskiego i katowickiego Źródło: AIPN, 1572/56, k. 26–27, mps. 2 Rozkaz uchylony 3 I 1958 r. 395 Nr 105 1950 kwiecień 4, Warszawa – Zarządzenie nr 09/50 ministra bezpieczeństwa publicznego dotyczące ochrony obiektów gospodarczych i naukowo-badawczych przed penetracją wywiadu państw kapitalistycznych Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 4 kwietnia 1950 r. Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 23 Nr AC-1358/50 DO – 28 WO – 25 PO – 14 Zarządzenie nr 09/50 Uchwała prezydium rządu z dnia 25 marca 1950 r. postanawia, że: a) zezwolenia cudzoziemcom na wstęp do obiektów gospodarczych i naukowo-badawczych wydaje tylko właściwy minister (tzn. ten minister, któremu podlega dany obiekt przemysłowy) lub za jego pisemnym upoważnieniem – dyrektor Gabinetu Ministra; b) przed udzieleniem zezwolenia na wstęp do obiektów właściwy minister, lub działający z jego upoważnienia dyrektor Gabinetu Ministra zasięga opinii Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego na 48 godzin przed wydaniem zezwolenia na piśmie. Ochrona obiektów gospodarczych i naukowo-badawczych przed penetracją wrogiego wywiadu państw kapitalistycznych wymaga wzmożenia czujności organów bezpieczeństwa publicznego w stosunku do obcokrajowców z państw kapitalistycznych, którzy często wykorzystują pobyt swój na naszych obiektach dla celów wrogiego wywiadu gospodarczego i interwencyjnego. W związku z powyższym co następuje: zarządzam §1 Departament MBP powiadamia właściwy terenowo WUBP o wszystkich zezwoleniach wydanych cudzoziemcom na wstęp do obiektów gospodarczych i naukowo-badawczych przez ministra resortowego lub działającego z jego upoważnienia dyrektora Gabinetu Ministra w terminie 24 godzin od chwili uzyskania powiadomienia. §2 WUBP zawiadamia natychmiast o udzielonym zezwoleniu PUBP, jeśli dany obiekt znajduje się na terenie powiatu, oraz referat ochrony istniejący przy danym obiekcie. 396 §3 Funkcjonariusze UBP odpowiedzialni za ochronę danego obiektu zobowiązani są do zorganizowania ścisłej obserwacji kontaktów i rozmów cudzoziemca w czasie jego pracy i po pracy oraz do nastawienia sieci informacyjnej dla ustalenia zachowania się jego w miejscu pracy i zamieszkania. O wszelkich podejrzanych sygnałach UBP zawiadamia niezwłocznie właściwy departament MBP. §4 UBP spowoduje, aby na terenie obiektu cudzoziemiec dopuszczony był wyłącznie do tych oddziałów, które wymienione są w udzielonym zezwoleniu lub w których wykonać ma zlecone mu roboty. Powyższe dotyczy przede wszystkim obiektów specjalnych i obiektów posiadających szczególne znaczenie gospodarcze, gdzie do cudzoziemców musi być przydzielony odpowiedzialny pracownik UB (względnie danego obiektu przemysłowego uzgodniony z UB) oprowadzający (towarzyszący) przez cały czas pobytu ich na obiekcie. §5 Obserwacja obywateli państw demokracji ludowej przebywających na podstawie zezwolenia na obiekcie gospodarczym może być zarządzona wyłącznie na polecenie właściwego departamentu MBP. §6 Zabronione jest prowadzenie jakiejkolwiek obserwacji obywateli radzieckich zwiedzających obiekty. §7 Zarządzenie niniejsze wchodzi w życie z dniem 1 kwietnia 1950 r. Minister (–) St[anisław] Radkiewicz Za zgodność: referent rozkazów (J[anina] Dzwonkowska, chor.) Otrzymują wg rozdzielnika nr 270 Komendant Główny MO Dowódca KBW Szef Zarz. Inf. KBW i WOP Kierownicy Sam. Jedn. Org. MBP Szefowie WUBP Szefowie PUBP Źródło: AIPN, 1572/775, k. 4, mps. 397 Nr 106 1950 kwiecień 12, Warszawa – Rozkaz karny nr 020/50 ministra bezpieczeństwa publicznego w związku ze stosowaniem „niedozwolonych metod śledztwa wobec osób zatrzymanych” w WUBP w Bydgoszczy w pierwszej połowie 1949 r. Rzeczpospolita Polska Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC-1497/50 Warszawa, dnia 12 kwietnia 1950 r. Ściśle tajne! Przechowują osobiście dyrektorzy departamentów i szefowie WUBP Egz. nr 28 Rozkaz karny nr 020/50 W pierwszych miesiącach 1949 r. na terenie woj. bydgoskiego miały miejsce fakty stosowania przez funkcjonariuszy UBP niedozwolonych metod śledztwa wobec osób zatrzymanych. W toku przeprowadzonego na powyższe okoliczności dochodzenia stwierdzono, że funkcjonariusze Wydziału III WUBP w Bydgoszczy oraz funkcjonariusze PUBP w Bydgoszczy i Toruniu podczas przesłuchiwania kilku zatrzymanych stosowali wobec tychże bicie kablem z przewodu elektrycznego po pośladkach i piętach. Skutki tego rodzaju postępowania funkcjonariuszy wspomnianych urzędów bezpieczeństwa publicznego są bardzo poważne, gdyż w jednym wypadku, z powodu stosowania niedozwolonych metod śledztwa uniemożliwiono całkowite rozpracowanie wrogiego ugrupowania, zaś w kilku pozostałych poszkodowani zostali zwolnieni ze względu na brak podstaw i dowodów do pociągnięcia ich do odpowiedzialności przed sądem. Przeprowadzone dochodzenie wykazało, że kierownictwo WUBP w Bydgoszczy nie doceniało znaczenia szkodliwości, jakie wynikają w skutkach stosowania niedozwolonych metod śledztwa oraz tolerowało ten stan rzeczy. W związku z tym: a) udzielam upomnienia z ostrzeżeniem 1. mjr. Krupskiemu Mikołajowi1, b. szefowi WUBP w Bydgoszczy, 1 Mikołaj Krupski (ur. 1919) – służył w ACz (XI 1940), w Wojskowym Batalionie Budowlanym w m. Pietropawłowsk i Nowosybirsk (IX 1941), kursant Szkoły Specjalnej w Kujbyszewie (13 IV 1944–31 VII 1944); oficer śledczy WUBP w Białymstoku (16 VIII 1944), kierownik Sekcji 7 MUBP w Białymstoku (17 X 1944), kierownik Grupy Operacyjnej PUBP w Łodzi (15 I 1945), kierownik Sekcji 8 398 WUBP w Łodzi (22 III 1945), zastępca kierownika Wydziału I WUBP w Łodzi (27 VI 1945), kierownik Wydziału I WUBP w Łodzi (13 IX 1945), kierownik Wydziału VII WUBP w Łodzi (19 III 1946), naczelnik Wydziału V WUBP w Łodzi (22 III 1947), zastępca szefa WUBP w Łodzi (22 I 1948), szef WUBP w Bydgoszczy (28 VII 1948), szef WUBP w Lublinie (7 II 1950), wicedyrektor Departamentu III MBP (9 I 1953), inspektor Inspektoratu Gabinetu Ministra BP (14 VI 1954), sekretarz Sekretariatu Wiceministra BP (11 XI 1954), sekretarz Sekretariatu Przewodniczącego Gabinetu Przewodniczącego KdsBP (2 IV 1955), kierownik Urzędu ds. BP m.st. Warszawy (9 VII 1955), w dyspozycji dyrektora Departamentu Kadr i Szkolenia MSW (15 I 1957), kursant Akademii Sztabu Generalnego (1957–1960); zastępca szefa Zarządu Politycznego WOP (22 IX 1960), zastępca dyrektora Departamentu I MSW (26 IV 1961), dyrektor Departamentu II MSW (4 II 1965), kierownik Głównego Inspektoratu MSW (7 V 1973), zwolniony ze służby w MO (15 I 1990). AIPN, 003088/10, Akta personalne funkcjonariusza; AIPN, 2174/5520, Akta osobowe MON; Twarze bezpieki 1945–1990…, s. 313–314. Poniżej – ze względu na wagę sprawy – przytoczony jest wniosek Pronobisa (imię nie jest podane w dokumencie) z 19 XII 1956 r. dotyczący stosowania przez ówczesnego wicedyrektora Departamentu III MBP M. Krupskiego niedozwolonych metod śledztwa w PUBP Kolno w XI 1953 r., „a mianowicie: w toku przesłuchania Synowczyka przez por. Jelenia ppłk Krupski zapytał, jakie są wyniki śledztwa. Por. Jeleń odpowiedział, że Synowczyk nie przyznaje się do stawianych mu zarzutów. Wówczas ppłk Krupski chwycił Synowczyka za włosy i bił go po twarzy. Synowczyk zemdlał i opadł z krzesła, polano Synowczyka wodą i przywrócono do przytomności, a że nie mógł wstać, przesłuchiwano go siedzącego na podłodze. Po fakcie pobicia Synowczyka por. Jeleń zwrócił się do ppłk. Krupskiego, mówiąc, [że] takie postępowanie może się źle skończyć i może ktoś za to odpowiadać. Ppłk Krupski wówczas zwrócił uwagę por. Jeleniowi, mówiąc, nie wymądrzaj się, a w przyszłości gdyby ktoś pytał o to, powiedz, że bił ppłk Krupski. Ze względu na to, że bity Synowczyk nie przyznawał się do stawianych mu zarzutów, z polecenia ppłk. Krupskiego została ściągnięta do PUBP Kolno żona Synowczyka, która też nie potwierdziła stawianych zarzutów jej mężowi (chodziło o to, jakoby Synowczyk był meliniarzem bandy). W toku dalszego śledztwa ppłk Krupski zredagował pismo w rodzaju oświadczenia Synowczykowej i zmusił ją do kilkakrotnego odczytania na głos, co zostało nadane przez głośnik umieszczony w pokoju, w którym przesłuchiwano jej męża Synowczyka. Prowokacja ta też nie dała żadnego rezultatu. Synowczyk nie przyznał się do stawianych mu zarzutów. Należy nadmienić, że Synowczyka zatrzymano na podstawie zeznań jednego żołnierza biorącego udział w operacji na bandę. Synowczyk przebywał w PUBP Kolno przez trzy dni, tj. od 9 do 11 XI [19]53 r., ponieważ nie było materiałów na usankcjonowanie aresztu, Synowczyka zwolniono po wyczerpaniu wszystkich możliwości. Zaznaczam, że Synowczyk bity przez Krupskiego był chory na gruźlicę. Synowczyk po zwolnieniu z aresztu i wyleczeniu się z zadanych mu ciosów przez ppłk. Krupskiego przesłuchiwany był przez pracownika Biura do Spraw Funkcjonariuszy. W toku przesłuchania okazano mu kilka zdjęć, Synowczyk rozpoznał Krupskiego jako tego, który go bił. Za powyższe czyny minister [BP] wydał rozkaz karny w czerwcu 1954 r., którego końcowa treść brzmi: zdjąć ppłk. Krupskiego Mikołaja ze stanowiska w[ice]dyr[ektora] Dep[artamentu] III MBP, pozostawić w MBP na stanowisku odpowiadającym grupą uposażenia nacz[elnika] wydz[iału] MBP. W sprawie Krupskiego jest postanowienie o umorzeniu śledztwa z dnia 9 VIII 1954 r. podpisane przez ppłk. Młynarczyka. W postanowieniu tym mówi się o umorzeniu śledztwa i przedstawieniu materiałów dochodzenia Naczelnej Prokuraturze Wojskowej do zatwierdzenia. Czy sprawa była przedstawiona Nacz[elnej] Prokuraturze? Nie wiadomo, ponieważ brak jakiegokolwiek dokumentu lub adnotacji w sprawie. Zaznaczam, że nie widzę potrzeby przeprowadzenia rozmowy z ppłk. Krupskim na powyższe okoliczności, ponieważ Biuro do Spraw [Funkcjonariuszy] przeprowadziło wyczerpujące dochodzenie w jego sprawie, poza tym Krupski w raporcie do ministra [BP] z dn. 27 VI [19]54 r. przyznaje się do stosowania niedozwolonych metod śledztwa i dodaje, że robił to z własnej woli, oraz prosi o wzięcie pod uwagę okoliczności, w których on, Krupski, dopuścił się łamania praworządności ludowej. Po przeanalizowaniu sprawy ppłk. Krupskiego uważam, że pozostawienie go w pracy w aparacie BP byłoby niewskazane. Za popełnione czyny łamania praworządności ludowej winien być zwolniony z pracy w ramach reorganizacji aparatu BP”. AIPN, 01790/311, KZ V/4–20, k. 7–8. 399 2. kpt. Nowakowi Adamowi2, z[astęp]cy szefa tegoż urzędu, 3. kpt. Sowińskiemu Bolesławowi, b. naczelnikowi wydz[iału] ds. funkcjonariuszy tegoż urzędu. b) udzielam nagany z ostrzeżeniem 1. kpt. Fijałkowskiemu Markowi3, naczelnikowi wydz[iału] III wym[ienionego] urzędu, 2. kpt. Ziemnickiemu Janowi, b. naczelnikowi wydz[iału] śledczego tegoż urzędu, 3. por. Zdrojewskiemu Walerianowi4, z[astęp]cy naczelnika wydz[iału] śledczego tegoż urzędu. Adam Nowak (Adaś Najman), ur. 1918 – jako uczeń Państwowej Szkoły Włókienniczej w Łodzi razem z Mieczysławem (Mojżeszem) Baumacem, późniejszym funkcjonariuszem MBP, należał do ZMS i do KZMP; zawód deklarowany (w 1945 r.): technik tkacki. W resorcie BP: słuchacz CS MBP w Łodzi (30 III 1945), w dyspozycji kierownika UBP w Legnicy (1 VIII 1945), p.o. kierownik PUBP w Bystrzycy Kłodzkiej (4 IX 1945), p.o. kierownik UBP na miasto i powiat Jelenia Góra/PUBP w Jeleniej Górze (5 II 1946), zastępca szefa WUBP we Wrocławiu (14 XI 1947), zastępca szefa WUBP w Bydgoszczy (19 III 1948), tymczasowy p.o. szef WUBP w Bydgoszczy (11 V 1948), p.o. zastępca szefa WUBP w Gdańsku (7 VII 1952), zastępca szefa WUBP w Gdańsku (27 X 1952), w dyspozycji dyrektora Departamentu Kadr MBP (18 XI 1953), inspektor Inspektoratu Ministra BP (2 XII 1953), w dyspozycji dyrektora Departamentu Kadr i Szkolenia KdsBP (1 III 1955), zastępca naczelnika Wydziału V Departamentu IV KdsBP (14 IV 1955), zwolniony 31 I 1957 r. Pracował następnie – z rekomendacji ówczesnego zastępcy dyrektora ds. handlowych, kolegi z lat szkolnych M. Baumaca – w przedsiębiorstwie handlowo-technicznym „Eldon” jako kierownik działu kontroli, lata 60. W 1969 r. wyjechał do Izraela. AIPN, 0193/8518, Akta osobowe funkcjonariusza; AIPN, 0224/154, t. 1, k. 45, 52–53; AIPN, 0193/9014; Twarze bezpieki 1945–1990…, s. 367–368; Aparat bezpieczeństwa w województwie gdańskim…, s. 261. 3 Marek Fijałkowski (do 1945 r. Aron Majer Finkielsztejn, ur. 1920) – w czasie wojny przebywał w ZSRR, na terenach okupowanych: w l. 1939–1941 był na budowie autostrady Kijów–Lwów jako kierowca, w ACz (VI 1943 – XI 1943), kierowca kierownika garażu Budownictwo Wojskowe ZSRR (XII 1943–X 1945). W resorcie BP: referent Wydziału V WUBP w Bydgoszczy (30 XI 1945), zastępca kierownika Sekcji 1 Wydziału I WUBP w Bydgoszczy (29 V 1946), p.o. kierownik Sekcji I Wydziału V WUBP w Bydgoszczy (31 VII 1946), kierownik sekcji, jednocześnie p.o. zastępca naczelnika Wydziału V WUBP w Bydgoszczy (6 V 1947), zastępca naczelnika Wydziału III WUBP w Bydgoszczy (27 VI 1947), naczelnik Wydziału III WUBP (30 III 1948), naczelnik Wydziału III WUBP we Wrocławiu (20 IV 1951), inspektor w Kierownictwie Departamentu III MBP (29 X 1951), starszy inspektor przy Kierownictwie Departamentu III MBP (21 IX 1955), naczelnik Wydziału Ogólnego Departamentu III MBP (12 X 1953), starszy inspektor Inspektoratu Departamentu IV MBP (9 VII 1954), starszy inspektor przy Kierownictwie Departamentu IV KdsBP (26 III 1955), naczelnik Wydziału Ogólnego Departamentu III MSW (27 III 1957), zwolniony 30 XI 1960 r. Następnie zastępca dyrektora Wojewódzkiego Przedsiębiorstwa „Arged” Warszawa (1961). W 1968 r. wyjechał do Izraela. Na podstawie rozkazu personalnego nr 045 ministra ON gen. broni Wojciecha Jaruzelskiego z 26 III 1971 r. mjr M. Fijałkowski został zdegradowany do stopnia szeregowca „z powodu braku wartości moralnych”. AIPN, 0194/930, Akta osobowe funkcjonariusza; AIPN, 2174/2596, Akta personalne MON; AIPN, 1268/19087, Akta osobowe cudzoziemca; Aparat bezpieczeństwa w Polsce…, t. 1, s. 122. 4 Walerian Zdrojewski (ur. 1920) – referent PUBP w Brodnicy (18 I 1946), oficer śledczy PUBP w Brodnicy (13 VIII 1946), starszy oficer śledczy PUBP w Brodnicy (11 IX 1946), starszy oficer śledczy z jednoczesnym p.o. zastępcy naczelnika Wydziału Śledczego WUBP w Bydgoszczy (20 XII 1947), nagrodzony premią pieniężną „za dobrą i wzorową pracę” (30 VIII 1948), zastępca naczelni2 400 Minister (–) St[anisław] Radkiewicz Za zgodność: referent rozkazów (J[anina] Dzwonkowska, chor.) Otrzymują, wg rozdzielnika nr 280 Dyrektorzy dep. operacyjnych MBP Szefowie WUBP Źródło: AIPN, 1572/56, k. 34, mps. ka Wydziału Śledczego WUBP w Bydgoszczy (30 IX 1950), naczelnik Wydziału Śledczego WUBP w Krakowie (19 VI 1951), przekazany do dyspozycji kierownika WUdsBP w Krakowie (16 IV 1955), kierownik Sekcji 8 Wydziału II WUdsBP w Krakowie (30 IV 1955), zwolniony ze służby w organach BP 31 V 1955 r. AIPN Kr, Kartoteka funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza; W. Frazik, F. Musiał, M. Szpytma, M. Wenklar, Ludzie bezpieki województwa krakowskiego…, s. 612; Twarze bezpieki 1945–1990…, s. 487. 401 Nr 107 1950 kwiecień 18, Warszawa – Zarządzenie nr 014/50 ministra bezpieczeństwa publicznego dotyczące zabezpieczenia operacyjnego święta 1 Maja Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 18 kwietnia 1950 r. Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 41a Nr AC-1638/50 DO – 38 WO – 34 PO – 20 Zarządzenie nr 014/50 Tegoroczne obchody 1 Maja przeprowadzane będą pod hasłami walki o pokój, o przedterminową realizację planu pierwszego roku planu 6-letniego oraz o dalszy rozwój i umocnienie wewnętrzne spółdzielni produkcyjnych na wsi. Centralne hasło obrony pokoju winno zapewnić udział w pochodach i uroczystościach 1-majowych nie tylko całej klasy robotniczej, ale również chłopów, kobiet, młodzieży i inteligencji pracującej. Większy niż dotąd udział mas chłopskich w obchodach 1-majowych zapewniony będzie przez najściślejszą współpracę z ZSL1, przez należyte wykorzystanie rosnącej aktywności politycznej pracującej wsi oraz wszelkich form łączności między klasą robotniczą a chłopstwem. Zadaniem organów bezpieczeństwa publicznego jest zabezpieczyć przebieg pierwszomajowego święta ludu pracującego przed wszelkimi poczynaniami wroga i zapewnić całkowity porządek obchodu święta i akcji przygotowawczej. W związku z powyższym zarządzam: A. W okresie przygotowawczym do obchodu 1-majowego I. W środowisku miejskim 1. Natychmiast uruchomić całą sieć informacyjną w zakładach pracy, związkach zawodowych, skupiskach chłopskich i urzędniczych i nastawić na zbieranie informacji o nastrojach w związku z akcją 1-majową. 2. Celem pokrzyżowania zamiarów wroga i niedopuszczenia do wypaczenia charakteru politycznego kampanii zmobilizować całą agenturę tkwiącą we wrogich śroNumer wpisany odręcznie. Na temat początków ZSL zob.: M. Szpytma, Zjednoczone? Stronnictwo? Ludowe? Geneza i historia ZSL ze szczególnym uwzględnieniem okresu stalinowskiego, „Biuletyn IPN” 2009, nr 10–11 (105–106), s. 71–79; por. A. Paczkowski, UB a połączenie SL i PSL w 1949 r., „Zeszyty Historyczne” 1991, z. 95, s. 207–209. a 1 402 dowiskach, a w szczególności w środowiskach działających wśród klasy robotniczej (w środowiskach nacjonalistycznych i dywersyjnych, WRN-owskich, skupiających elementy usunięte z partii itd.). 3. Na wszelkiego rodzaju przejawy sygnalizujące niebezpieczeństwo zrywania kampanii lub nadawania jej wrogiego charakteru, jak też innego rodzaju wrogie zamiary natychmiast reagować przez paraliżowanie ich z jednoczesnym meldowaniem. 4. Szczególną uwagę skoncentrować na przeciwdziałaniu: a) akcji sabotażowej w zakładach pracy, b) próbom zakłócania akademii i demonstracji 1-majowych. Sieć agenturalną przeinstruować w kierunku wyjawiania wszelkich prób wydawania nielegalnych ulotek i umieszczania wrogich napisów. Zwrócić uwagę na możliwość przemycania wrogich haseł w rozmaitego rodzaju plakatach, transparentach i odezwach niezaaprobowanych przez komitety obchodu. Sygnalizować odpowiednim władzom partyjnym o wszelkich przygotowaniach do montowania w czasie pochodu odrębnych kolumn złożonych z elementów usiłujących wprowadzić dywersję w ruchu robotniczym. Licząc się z możliwością – w dniu 1 maja – aktów dywersyjnych w gospodarce narodowej, skontrolować na obiektach przemysłowych, w warsztatach kolejowych, stoczniach, wielkich magazynach i składach stan agentury i rozstawienie jej we wrogich środowiskach i punktach newralgicznych oraz sprawdzić systematyczność i jakość pracy z agenturą. Skontrolować pracę RO i przeprowadzić odpowiedni instruktaż. 6. Po linii ochrony zewnętrznej skontrolować stan ochrony na obiektach przemysłowych, uwzględniając poziom pracy straży przemysłowych i pożarnych, stan urządzeń i sprzętu p[przeciw]pożarowego, wprowadzenie i przestrzeganie systemu przepustkowego. W porozumieniu i za zgodą Wydziału Ekonomicznego KW PZPR kierownictwo WUBP i PUBP omówi z dyrektorami zakładów sposoby zabezpieczenia obiektów na okres świąteczny przez: a) wzmocnienie stanu straży na służbie, począwszy od dnia 28 IV br. b) wprowadzenie w tym okresie dyżurów kierownictwa zakładu przez całą dobę, c) uprzątnięcie i uporządkowanie całego terenu fabrycznego. II. W środowisku wiejskim W odróżnieniu od lat ubiegłych udział mas chłopskich w obchodach święta 1-majowego będzie bardzo liczny, obchody będą przeprowadzane na terenie wszystkich gmin. W warunkach zaostrzonej walki klasowej na wsi elementy wrogie będą usiłowały ze wzmożoną aktywnością przeciwdziałać masowemu udziałowi chłopów w obchodach, prowokować wrogie wystąpienia, zakłócać porządek, szerzyć wrogie nastroje. 403 Przeciwdziałając zamierzeniom wroga, należy: 1. Wykorzystać sieć informacyjną tkwiącą w zorganizowanych środowiskach chłopskich w ZSL, ZSCh itd. Zmobilizować również ze szczególną uwagą agenturę tkwiącą wśród wrogiego aktywu b. mikołajczykowskiej PSL i wyrzuconych z SL dla wczesnego ujawnienia wrogich zamiarów. 2. W okresie kampanii 1-majowej utrzymywać ścisły kontakt z kierownictwem ZSL i ZSCh oraz z pozytywnymi elementami na wsi w celu uzyskiwania ciągłej informacji o całokształcie przygotowań i specjalnie o przeciwdziałaniu ze strony wrogów. 3. Nie ingerując bezpośrednio w sprawę zabezpieczenia masowego udziału członków spółdzielni produkcyjnych w manifestacjach 1-majowych, należy przeciwdziałać próbom hamowania przez wrogów masowego udziału członków spółdzielni oraz próbom umniejszenia bojowego i radosnego charakteru kolumny spółdzielczej. 4. W dniach poprzedzających 1 maja wzmóc obserwację w gminach i osiedlach wiejskich, by zapobiec niszczeniu dekoracji, zrywaniu plakatów itp. III. Wśród młodzieży 1. Uruchomić całą sieć informacyjno-agencyjną wśród młodzieży szkolnej i akademickiej w celu ujawnienia i przeciwdziałania prowokacyjnym wystąpieniom rozsianych po całym kraju nielegalnych organizacji młodzieżowych i wrogich elementów wśród młodzieży. 2. Szczególną uwagę zwrócić na reakcyjne elementy wśród b. członków organizacji klerykalnych, wśród b. aktywu harcerskiego, które będą próbowały organizować bojkot imprez i akademii pierwszomajowych organizowanych dla młodzieży. 3. W okresie przedmajowym należy utrzymywać ścisły kontakt z kierownictwem ZMP i ZHP w celu uzyskania sygnałów o wszelkich przejawach dywersyjnej roboty w szeregach młodzieży. 4. Zabezpieczyć grupy młodzieży biorącej udział w zbiórce na Fundusz Obrońców Pokoju przed penetracją ze strony reakcyjnych środowisk. 5. Szczególną uwagę zwrócić na kolumny sportowe, do których mogą się z wrogimi zamiarami przedostać elementy niepożądane. IV. Wśród kleru 1. Natychmiast przejrzeć materiały z roku ubiegłego i ustalić, gdzie i który spośród księży wykazał swój wrogi stosunek do święta Pierwszego Maja. 2. Nastawić agenturę na księży znanych z wrogiej postawy w ogóle i z wrogich poczynań w roku ubiegłym w celu wykrycia ich obecnych zamierzeń w związku z Pierwszym Maja. 3. Szczególną uwagę zwrócić na dzień 30 kwietnia jako niedzielę w przededniu święta Pierwszego Maja, gdyż nabożeństwa mogą być wykorzystane dla propagandy przeciwko świętu Pierwszego Maja. 404 4. Wstrzymać wydawanie zezwoleń na procesje i misje w dniach od 30 IV do 3 V włącznie. Procesji dokoła kościoła tam, gdzie stosowane są one normalnie w dni niedzielne (na wsi), nie należy zakazywać. 5. W wypadku posiadania sygnałów o konkretnych wrogich zamierzeniach księdza przeciwko obchodowi Pierwszego Maja należy spowodować, ażeby przedstawiciel komitetu obchodu przeprowadził z nim ostrzegawczą rozmowę. 6. Szczególną uwagę zwrócić na parafie, w których są spółdzielnie produkcyjne, ażeby sparaliżować ewentualną wrogą robotę księdza. 7. Udział księży z procesjami czy większymi zorganizowanymi grupami parafian w pochodach Pierwszego Maja nie powinien mieć miejsca. W wypadkach, gdyby czyniono próby w tym kierunku, należy poprzez komitet obchodu w sposób taktowny odwieść ich od tych zamiarów. Jednak nie należy wykluczać udziału w pochodzie 1-majowym w poszczególnych wypadkach księży, wówczas gdy jest pewne, że nie będzie to wprowadzało momentów sprzecznych z charakterem obchodu. Należy przestrzegać, by w pochodzie nie znalazły się żadne akcesoria kościelne (chorągwie, pieśni religijne itp.). V. W mieście i na wsi 1. Wzmocnić pracę z agenturą pracującą w środowisku podziemia celem zapobieżenia aktom terroru i prowokacji ze strony organizacji podziemnych. 2. Zabezpieczyć się przed wystąpieniami bandyckimi w okresie przedmajowym i w dniu 1 maja. 3. Przedsięwziąć odpowiednie kroki celem niedopuszczenia do niszczenia dekoracji, transparentów, plakatów, zrywania ich, zmazywania lub wypisywania na nich wrogich haseł. Przeprowadzanie szerokich aresztów profilaktycznych w związku z 1 Maja jest niewskazane. Należy jedynie zatrzymywać wrogie elementy ujęte na gorącym uczynku przestępstwa oraz te osoby, wobec których są konkretne materiały dotyczące ich przygotowań do aktów dywersji i terroru w związku z 1 Maja. B. W dniu Pierwszego Maja Organa bezpieczeństwa publicznego odpowiedzialne są za zapewnienie spokoju i porządku w czasie manifestacji i uroczystości pierwszomajowych. W tym celu: 1. Szefowie WUBP i PUBP i komendanci MO zmobilizują cały podległy aparat, by zabezpieczyć swobodny charakter obchodu, i zabezpieczą zarówno trasę pochodu, jak i poszczególne jego odcinki od zewnątrz przez obstawienie trasy i od wewnątrz przez rozstawienie naszych pracowników w szeregach samego pochodu. 2. Energicznie będą zapobiegać wszelkim próbom prowokacji i dywersji. W szczególności należy udaremnić próby rozpowszechnienia w czasie pochodu ulotek nielegalnych lub o treści niezgodnej z linią PZPR, zapobiec wygłaszaniu wrogich haseł, zakłócaniu porządku itp. 405 Ściśle współpracować z 1-majową strażą porządkową (milicja 1 Maja) i w sprawach porządkowych podczas wieców, pochodów i akademii interweniować poprzez tę straż. 3. Czuwać, by nie doszło do wystąpień antyreligijnych, gdyż różnym prowokatorskim elementom zależy na tym, aby dać broń do ręki reakcji. 4. Wprowadzić od dnia 30 kwietnia rano do dnia 2 maja nieustające dyżury odpowiedzialnych pracowników UBP i MO. O wszelkich próbach reakcji wypaczania i zrywania kampanii pierwszomajowej szefowie WUBP winni natychmiast meldować raportami specjalnymi do MBP. Telefoniczny raport z obchodów pierwszomajowych wysłać w dniu 1 maja wieczorem, natomiast szczegółowe sprawozdanie z obchodu nie później jak do dnia 4 maja. O powyższym dokładnie pouczyć cały operacyjny aparat służby bezpieczeństwa. Minister (–) St[anisław] Radkiewicz Za zgodność: referent rozkazów (J[anina] Dzwonkowska, chor.) Otrzymują wg rozdzielnika nr 285 Komendant Główny MO Dowódca KBW Dowódca WOP Szef Zarz. Inf. KBW i WOP Szefowie WUBP Szefowie PUBP Źródło: AIPN, 1572/775, k. 25–27, mps. 406 Nr 108 1950 kwiecień 20, Warszawa – Zarządzenie nr 015/50 ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie przeciwdziałania wrogim wystąpieniom 3 maja Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 20 kwietnia 1950 r. Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 28a Nr AC-1690/50 DO – 40 WO – 36 PO – 21 Zarządzenie nr 015/50 W bieżącym roku dzień 3 maja będzie normalnym dniem pracy i zajęć szkolnych. Istnieje niebezpieczeństwo ze strony elementów reakcyjnych, w szczególności młodzieżowych, klerykalnych, reakcyjnych elementów b. harcerstwa i nielegalnych organizacji młodzieżowych – zrywania zajęć szkolnych, organizowania zbiorowych pochodów do kościoła, rozrzucania ulotek nielegalnych i innych prowokacji. W związku z powyższym należy: 1. Nastawić całą sieć informacyjno-agencyjną, szczególnie na odcinku młodzieży akademickiej, szkolnej i reakcyjnej części kleru, na śledzenie nastrojów i wszelkich przygotowań wrogich związanych z dniem 3 maja. 2. Zwrócić uwagę na możliwość prowadzenia na terenie zakładów przemysłowych i urzędów propagandy nawołującej do nieprzychodzenia w dniu 3 maja do pracy. 3. Uaktywnić pracę z siecią informacyjno-agencyjną na odcinku elementów b. organizacji klerykalnych, b. harcerstwa i innych ośrodków reakcyjnych celem ujawnienia planów i zamierzeń odnośnie 3 maja. 4. Zwrócić baczną uwagę na kościoły akademickie. 5. W okresie przed 3 maja utrzymywać ścisły kontakt z zarządami ZMP, ZHP, ZAMP, w celu uzyskania sygnałów o przygotowaniach i wrogich przejawach wśród młodzieży. 6. Utrzymywać kontakt z nauczycielstwem w celu przeciwdziałania zamierzanym i wrogim przejawom, próbom zrywania zajęć szkolnych ze strony reakcyjnych elementów wśród nauczycielstwa i profesury. 7. Zwrócić uwagę na możliwość pojawienia się w dniach poprzedzających dzień 3 maja ulotek antypaństwowych i wrogich napisów. W celu wykrywania tego rodzaju faktów należy wzmocnić patrol w nocy z dnia 2 na 3 maja. a Numer wstawiony odręcznie. 407 8. Unikać wszelkiego rodzaju aresztów wśród młodzieży, tak w dni poprzedzające 3 maja, jak i w dniu 3 maja. Areszty mogą być dokonywane jedynie w wypadkach rzeczywiście koniecznych, za zgodą szefa WUBP, 9. Wzmocnić czujność i stan pogotowia aparatu UB i MO w dniu 3 maja. O wszelkich przejawach, sygnalizujących niebezpieczeństwo przygotowania wrogich wystąpień, zrywania zajęć szkolnych natychmiast meldować raportem specjalnym do Departamentu V MBP. Minister (–) St[anisław] Radkiewicz Za zgodność: referent rozkazów (J[anina] Dzwonkowska, chor.) Otrzymują wg rozdzielnika nr 287 Komendant Główny MO Dowódca KBW Dowódca WOP Szef Zarz. Inf. KBW i WOP Kierownicy Sam. Jedn. Org. MBP Szefowie WUBP Szefowie PUBP N[aczelnicy] Wydziałów Wszelkie materiały 3-m podawać natychmiast, podobnie jak informacje w sprawie wrogich wystąpień i zamierzeń w związku z 1 Maja (–) J[ózef] Kratko1 Józef (Josif) Kratko (ur. 1914) – z zawodu nauczyciel muzyki; należał do Rewolucyjnej Młodzieży Szkolnej w Chełmie (1929–1931), następnie do 1933 r. należał do KZMU; w 1934 r. był słuchaczem Wyższej Szkoły Muzycznej w Warszawie; należał do KZMP (1934–1938) i KPP (1935–1938), ps. „Kolka”, „Józik”, za działalność komunistyczną był aresztowany; w 1939 r. pracował w fabryce motocykli „Podkowa” pod Warszawą. Uczestnik kampanii wrześniowej, brał udział w obronie stolicy. W 1940 r. znalazł się we Lwowie, a następnie w Anapie (Kraj Krasnodarski), gdzie pracował w spółdzielni metalowej; w 1941 r. uczył się w szkole muzycznej w Krasnodarze. W l. 1941–1942 skierowany do armii gen. Andersa, z której wystąpił przed jej ewakuacją do Persji. W l. 1942–1943 pracował jako traktorzysta w m. Engels. W 1943 r. wstąpił do 1. KPSZ w ZSRR, 1. DP. Od XI 1943 do V 1944 r. służył w PSBS; w maju 1944 r. zrzucony w grupie desantowej na Lubelszczyznę, do VII 1944 r. był zastępcą dowódcy zgrupowania partyzanckiego „Jeszcze Polska nie zginęła” na Lubelszczyźnie. W milicji i resorcie BP: zastępca komendanta MO ds. polityczno-wychowawczych m.st. Warszawy w Otwocku (15 VIII 1944), oficer Inspekcji KG MO (15 XI 1944), szef Inspektoratu KG MO (1 VI 1945), komendant 1 408 24 IV [19]50 r. Źródło: AIPN, 1572/775, k. 28, mps. wojewódzki MO w Katowicach (13 VII 1945), szef WUBP w Katowicach (19 VII 1946), w dyspozycji Biura Personalnego MBP (2 VI 1947), dyrektor Departamentu IV MBP (8 VII 1947), dyrektor Departamentu Szkolenia MBP (9 I 1953), wicedyrektor, p.o. dyrektor Departamentu VII KdsBP (31 I 1955), wicedyrektor, p.o. dyrektor Departamentu II KdsBP (10 V 1956), jednostka wojskowa „2000” (1 VII 1956; tego roku brał udział w misji MSZ w Wietnamie), zwolniony 30 IV 1957 r. Absolwent Wyższej Szkoły Nauk Społecznych przy KC PZPR (1956). W l. 1957–1963 pracował w MSZ: radca ambasady PRL w Wietnamie (od V 1958 r.), następnie radca w MSZ. W 1960 r. przeszedł na emeryturę. W l. 1963– –1967 uczył na pół etatu w Państwowej Szkole Muzycznej im. K. Szymanowskiego w Warszawie jako nauczyciel gry na skrzypcach. W 1968 r. wystąpił z PZPR. W 1969 r. wraz z rodziną wyjechał do Izraela; także wyjechał jego brat Zygmunt Kratko (1906–1982), który był dyrektorem departamentu w Ministerstwie Informacji i Propagandy, zastępcą kierownika Wydziału Zawodowego KC PPR od II 1947 r., w l. 50. sekretarzem CRZZ, a w l. 60. – kierownikiem Biura Historycznego CRZZ. AIPN, 0193/6976, Akta osobowe funkcjonariusza; AIPN, 01224/519; AIPN, 1268/30111, Akta osobowe cudzoziemca; AIPN, 1082/2298; AIPN, 0990/7, k. 445, 494; Aparat bezpieczeństwa w Polsce…, t. 1, s. 80; Kadra bezpieki 1945–1990. Obsada stanowisk kierowniczych aparatu bezpieczeństwa w województwach śląskim…, s. 292–293; A.G. Kister, Pretorianie…, s. 196; A. Krawczyk, Pierwsza próba indoktrynacji. Działalność Ministerstwa Informacji i Propagandy w latach 1944–1947, Warszawa 1994, s. 11; Notki biograficzne niektórych emigrantów do Izraela, Warszawa 1970, z. 1, druk poufny Biura Paszportów i Dowodów Osobistych MSW, s. 113–114; Stosunki dyplomatyczne Polski. Informator, t. 3: Azja, Zakaukazie, Australia i Oceania 1918–2009, Warszawa 2010, s. 259; K. Szwagrzyk, Kadra kierownicza Departamentu IV MBP 1945–1954 [w:] „Budujemy socjalizm…”, s. 13, 16 (tutaj błędnie podane imię J. Kratki jako Azriel, jego ojciec, a nie on, miał na imię: Antoni – Azriel); http://katalog.bip.ipn. gov.pl. 409 Nr 109 1950 maj 19, Warszawa – Zarządzenie nr 021/50 wicedyrektora Gabinetu Ministra BP o podaniu do wiadomości wszystkich funkcjonariuszy MBP przez odczytanie na odprawach wyciągu ze spraw karnych byłych funkcjonariuszy aparatu BP Wacława Hajduka i Ireny Rozesłańskiej Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 19 maja 1950 r. Ministerstwo Tajne, bez prawa robienia odpisów1. Bezpieczeństwa Publicznego Po odczytaniu na odprawie zwrócić drogą służbową Nr AC-2056/50 do Gabinetu Ministra z adnotacją o wykonaniu Zarządzenie nr 021/502 Z polecenia ministra zarządza się podanie do wiadomości wszystkich funkcjonariuszy MBP przez odczytanie na odprawie poniższego wyciągu ze spraw karnych b. funkcjonariuszy aparatu MBP. Wyroki: I. Hajduk Wacław, b. pracownik drukarni wewnętrznej MBP, w okresie od sierpnia 1948 r. do listopada 1949 r., mając dostęp z tytułu zajmowanego stanowiska do ściśle tajnych dokumentów MBP, systematycznie w różnych odstępach czasu wykradał i wynosił z terenu pracy różne dokumenty, które gromadził u siebie w domu, a następnie za pośrednictwem swych znajomych przekazywał wrogiemu ośrodkowi. Za powyższe Hajduk Wacław wyrokiem Wojskowego Sądu Rejonowego skazany został na karę śmierci3. II. Rozesłańska Irena4, b. maszynistka Departamentu Śledczego MBP, wykradała z miejsca pracy różne dokumenty, które następnie przekazywała osobom cywilnym. Zob. M. Kozulski, Postępowanie z dokumentacją normatywną w WUBP i PUBP na mocy dwóch instrukcji z dnia 22 grudnia 1949 r. [w:] W kręgu „teczek”…, s. 137–148. 2 Por. „Notatka dotycząca działalności organów służby sprawiedliwości wojska” z 16 III 1951 r., podał do druku D. Jarosz, „Polska 1944/45–1989. Studia i Materiały” 1995, t. 1, s. 241–264. 3 Listę pozycji obejmujących zestawienia wyroków Wojskowych Sądów Rejonowych zob. W. Suleja, Miejsce Instytutu Pamięci Narodowej w badaniach nad dziejami PRL, „Dzieje Najnowsze” 2010, nr 3, s. 86. 4 Irena Rozesłańska (ur. 1930) – kontraktowa maszynistka, praktykantka Departamentu Śledczego MBP (19 XI 1948), maszynistka praktykantka Departamentu Śledczego (25 I 1949), zwolniona z dn. 31 V 1949 r. AIPN, 0193/917, Akta osobowe funkcjonariusza. 1 410 Za powyższe Rozesłańska Irena wyrokiem Wojskowego Sądu Rejonowego skazana została na dożywotne więzienie. W[ice]dyrektor Gabinetu Ministra (–) Z[ygmunt] Braude, ppłk Dyrektor Biura do Spraw Funkcjonariuszy MBP (–) Siedlecki, płk Za zgodność: referent rozkazów (J[anina] Dzwonkowska, chor.) Otrzymują wg rozdzielnika nr 301 Kierownicy Sam. Jedn. Org. MBP Źródło: AIPN, 1572/38, k. 30, mps. 411 Nr 110 1950 maj 19, Warszawa – Zarządzenie nr 022/50 wicedyrektora Gabinetu Ministra BP o podaniu do wiadomości wszystkich funkcjonariuszy MBP przez odczytanie na odprawach wyciągu ze spraw karnych byłych funkcjonariuszy aparatu BP Kazimierza Gruszczyńskiego, Zygmunta Czerwonki i Bernarda Janiaka Rzeczpospolita Polska Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Tajne, bez prawa robienia odpisów. Po odczytaniu na odprawie zwrócić drogą służbową do Gabinetu Ministra z adnotacją o wykonaniu Nr AC-2057/50 Warszawa, dnia 19 maja 1950 r. Egz. nr... Zarządzenie nr 022/50 Z polecenia ministra zarządza się podanie do wiadomości wszystkich funkcjonariuszy operacyjnych MBP przez odczytanie na odprawie poniższego wyciągu ze spraw karnych b. funkcjonariuszy aparatu MBP. Wyroki I. Gruszczyński Kazimierz1, b. mł[odszy] referent Departamentu V MBP, w sposób podstępny wyłudził od dwóch informatorów 50 tys. zł pod pretekstem, że ułatwi im uzyskanie przydziału na mieszkanie wraz z meblami. Pieniądze te rozchodował na cele osobiste. Za powyższe Gruszczyński Kazimierz wyrokiem Wojskowego Sądu Rejonowego skazany został na 4 lata więzienia. II. Czerwonka Zygmunt2, b. referent Departamentu Ochrony Rządu MBP, systematycznie zaniedbywał swe obowiązki służbowe. Nie chodził na spotkania z informatorami będącymi na jego łączności – przez co zrywał kontakty z nimi. Chcąc 1 Kazimierz Gruszczyński (ur. 1925) – młodszy referent PUBP w Piotrkowie Trybunalskim (29 V 1946), referent PUBP w Piotrkowie Trybunalskim (18 IX 1946), referent 5 Sekcji PUBP w Piotrkowie Trybunalskim (16 X 1947), zwolniony dyscyplinarnie 31 XII 1949 r. AIPN, 0193/2053, Akta osobowe funkcjonariusza. 2 Zygmunt Czerwonka (ur. 1920) – z zawodu piekarz. W 1944 r. wstąpił do WP, kursant w Szkole Oficerskiej w Kujbyszewie (1944/1945 r.). W resorcie BP: funkcjonariusz ochrony osobistej MBP (19 IV 1945), wywiadowca Sekcji 4 Wydziału Ochrony Rządu MBP (12 II 1946), referent Sekcji 1 Wydziału Ochrony Rządu MBP (5 IX 1946), referent Sekcji 2 Oddziału I Departamentu Ochrony Rządu MBP (20 IX 1947); zwolniony dyscyplinarnie (3 I 1950). Wyrokiem WSR w Warszawie z dn. 21 IV 1950 r. skazany na trzy lata więzienia oraz degradację ze stopnia porucznika do stopnia szeregowca. AIPN, 0193/1610, Akta osobowe funkcjonariusza. 412 wprowadzić w błąd swych przełożonych, sporządzał fikcyjne notatki o rzekomo odbytych spotkaniach, lub też meldował przełożonym, że spotkania nie odbyły się z winy informatorów – co było niezgodne z prawdą. Za powyższe Czerwonka Zygmunt wyrokiem Wojskowego Sądu Rejonowego skazany został na 3 lata więzienia z degradacją do stopnia szeregowego. Wyciąg z rozkazu Referent Departamentu Ochrony Rządu MBP Janiak Bernard3 w dniu 20 kwietnia r. b[ieżącego] dwukrotnie odmówił wykonania pilnego zadania operacyjnego wydanego przez bezpośredniego przełożonego i powtórzonego przez dyrektora departamentu. Za powyższe Janiak Bernard został zatrzymany. Sprawa skierowana będzie do Wojskowego Sądu Rejonowego. W[ice]dyrektor Gabinetu Ministra (–) Z[ygmunt] Braude, ppłk Dyrektor Biura do Spraw Funkcjonariuszy MBP (–) Siedlecki, płk Za zgodność: referent rozkazów (J[anina] Dzwonkowska, chor.) Otrzymują wg rozdzielnika nr 300 dyrektorzy dep[artamentów] operacyjnych Źródło: AIPN, 1572/38, k. 31, mps. Bernard Janiak (ur. 1924) – w KBW od 21 IV 1945 r., absolwent Oficerskiej Szkoły KBW, dowódca plutonu I Korpusu II Specjalnego Batalionu Ochrony Rządu (8 X 1948), starszy referent Sekcji 1 Wydziału V Departamentu Ochrony Rządu MBP (1 XII 1949). Zwolniony dyscyplinarnie 30 IV 1950 r. w związku ze skierowaniem sprawy do sądu. Wyrokiem WSR w Warszawie z dn. 13 VII 1950 r. skazany na 4 lata więzienia z degradacją do stopnia szeregowego. AIPN, 0193/2228, t. 1, Akta osobowe funkcjonariusza; AIPN, 0193/2228, t. 2, Akta osobowe MON. 3 413 Nr 111 1950 czerwiec 13, Warszawa – Rozkaz organizacyjny nr 044/Org. ministra bezpieczeństwa publicznego o utworzeniu Biura Paszportów Zagranicznych MBP Rzeczpospolita Polska M.p. dnia 13 czerwca 1950 r. Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Tajne! Egz. nr 3a Rozkaz organizacyjny nr 044/ORG. Rozkazuję: I. Zorganizować w MBP z dniem 15 czerwca 1950 r. Biuro Paszportów Zagranicznych1. II. Dyrektorem Biura Paszportów Zagranicznych mianuję ppłk. [Władysława] Sobczyńskiego. III. W skład Biura Paszportów Zagranicznych wejdą: 1. Wydział Paszportów Zagranicznych byłego Ministerstwa Administracji Publicznej. 2. Wydział VII – Paszportowo-Wizowy Departamentu VII MBP. IV. Ppłk Sobczyński do dnia 15 czerwca 1950 r. przyjmie aktem sprawy służbowe oraz personel zatrudniony na dzień 1 czerwca 1950 r. V. Ppłk Sobczyński przedstawi mi do zatwierdzenia etaty i zakres działania przyszłego Biura Paszportów Zagranicznych do dnia 1 lipca 1950 r.2 Minister bezpieczeństwa publicznego Numer wpisany odręcznie. Od 7 XII 1954 r. podległe ministrowi spraw wewnętrznych; Biuro Paszportowe MSW (8 X 1958 r.), Biuro Paszportów i Dowodów Osobistych MSW (4 IV 1967 r.), Biuro Paszportów MSW (18 XII 1974 r.), rozformowane 18 VII 1990 r. Por. B. Szaynok, Z historią i Moskwą w tle. Polska a Izrael 1944–1968, Warszawa 2007, s. 189–190. 2 Jednocześnie powołano do życia Centralne Biuro Paszportowe przy Komendzie Głównej MO oraz wojewódzkie biura paszportowe przy komendach wojewódzkich, a także biura paszportowe przy niektórych komendach powiatowych i komisariatach MO (Rozkaz organizacyjny nr 052 ministra BP z 23 VI 1950 r.; DVD). a 1 414 Dyrektor Departamentu Kadr MBP (–) Orechwa, płk Za zgodność: Referent Wydziału Organizacyjno-Etatowego MBPb (–) Radkiewicz, gen. dyw. Źródło: AIPN, 1572/69, k. 82, mps. b Nieczytelny podpis. 415 Nr 112 1950 czerwiec 14, Warszawa – Instrukcja nr 02/50 dyrektora Departamentu V MBP dotycząca rozpracowania i przesłuchiwania byłych pracowników sanacyjnego aparatu policyjnego wraz ze schematem przesłuchania Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 14 czerwca 1950 r. Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 353 Nr AC-2387/50 DO – 56 „Zatwierdzam” WO – 48 W[ice]minister PO – 26 (–) Mietkowski Warszawa, dn. 13 VI 1950 Instrukcja nr 02/50 dot[ycząca] rozpracowania i przesłuchiwania b. pracowników sanacyjnego aparatu policyjnego Aparat policyjny, w szczególności zaś kierownicy i pracownicy brygad politycznych urzędów wzgl[ędnie] wydziałów śledczych (defensywa1), kierownicy wydziałów śledczych, komendanci komend powiatowych i miejskich policji i ich zastępcy oraz starostowie, wicestarostowie, naczelnicy wydziałów społeczno-politycznych w urzędach wojewódzkich i kierownicy referatów bezpieczeństwa w starostwach – odegrali za czasów sanacji bardzo poważną rolę w zwalczaniu ruchu rewolucyjnego na swoim terenie. Do nich i podległych im pracowników należało przede wszystkim prowadzenie wywiadu w łonie organizacji robotniczych i antyfaszystowskich i rozbijanie ich. Wywiad policyjny w organizacjach robotniczych miał na celu: 1. bezpośrednie likwidowanie organizacji i paraliżowanie akcji przez nie prowadzonych, 2. praca dywersyjna długofalowa. Tę robotę policja (szczególnie defensywa) przeprowadzała przy pomocy sieci konfidencjonalnej. Konfidenci rekrutowali się z dwóch kategorii osób: 1. zawerbowanych członków partii lub organizacji robotniczych, 1 Defensywa – potoczna nazwa policji politycznej działającej w l. 1919–1939 w ramach różnych jednostek organizacyjnych Policji Państwowej. „Defensywa” (Inspektorat Defensywy Politycznej Komendy Głównej PP) współpracowała z analogiczną komórką kontrwywiadu wojskowego istniejącą w ramach Oddziału II Sztabu Głównego i jego ekspozytur terenowych. 416 2. przeszkolonych pracowników policyjnych nasyłanych do organizacji robotniczych. Werbunek mógł odbywać się drogą tajnego zdjęcia i szantażowania groźbą wysokiego wyroku bądź też załamania się w śledztwie. Bywały też dobrowolne zgłaszania się ludzi zdemoralizowanych, którzy dla korzyści materialnych ofiarowali swoje usługi defensywie. W partii konfidentów nazywano prowokatorami. Na prowokatorów wydawał sąd partyjny wyroki śmierci, często jednak z powodu braku konkretnych dowodów ograniczano się do odstawienia z pracy partyjnej i zawieszenia w prawach członka partii. Policja żerowała na wszelkich odchyleniach i chwiejności ideologicznej i wykorzystywała antagonizmy osobiste, słabości charakteru poszczególnych ludzi na kierowniczych stanowiskach w partii; czyhała na osoby ideologicznie słabsze, pracujące przy kierownictwie jako technicy, łączniczki itp., starając się pozyskać je dla swoich celów. Defensywa werbowała też nieraz ludzi z otoczenia aktywistów partyjnych. Udawali oni często sympatyków, oddając przy tym usługi w postaci lokali konspiracyjnych, wyrabiania dokumentów itp., by tą drogą zbierać potrzebne im informacje dla przekazywania defensywie. Policja bardzo starannie chroniła swoich konfidentów przed zdemaskowaniem. Konfidenci otrzymywali zadanie całkowitego przystosowania się do środowiska organizacji, w której pracowali, udając najgorliwszych i najaktywniejszych, ażeby pozyskać zaufanie, poznać wszystkie tajemnice i ludzi organizacji, wreszcie przedostać się do kierownictwa, gdyż udział konfidenta w kierowniczej instancji dawał defensywie największe możliwości rozbijania ruchu robotniczego. Policja ze swej strony ułatwiała pracę konfidentów przez torowanie im drogi celowymi aresztami – np. aresztowała kierownika, a na jego miejsce lansowała drogą konspiracji agenturalnej swego konfidenta. Czasem też organizacja nieświadomie mogła sama wysunąć konfidenta na kierownicze stanowisko, ponieważ wyróżniał się aktywnością, działając w myśl zaleceń policji. Gdy zaczynały się rodzić jakieś podejrzenia w stosunku do konfidentów, policja często stosowała okresowe areszty, nieraz nawet wyroki, aby uchronić ich przed wyrokiem partyjnym, usunąć podejrzenia i dodać im aureoli więźniów politycznych. Konfidenci pisali raporty lub dawali ustne informacje, zaś pracownik defensywy na podstawie raportów i uzyskanych wiadomości sporządzał tzw. noty konfidencjonalne, podając tylko pseudonim źródła informacji. Konfidenci byli przeważnie płatni. Wynagrodzenie otrzymywali w zależności od wartości dostarczanych informacji i wykonywanej pracy. Na opłacanie konfidentów miała defensywa specjalny fundusz dyspozycyjny. Prócz tego komendant powiatowy, miejski lub kierownik wydziału śledczego otrzymywali też od starosty pieniądze na rozbijanie ruchu rewolucyjnego. 417 Starostowie otrzymywali od defensywy informacje o sytuacji w organizacjach nielegalnych i legalnych. Co do personalnego składu sieci informacyjnej, starostowie nie byli na ogół wtajemniczeni, jednak w praktyce często orientowali się, kto był ważniejszym informatorem defensywy. Do zasadniczych obowiązków starosty, odpowiedzialnego za stan bezpieczeństwa na swoim terenie, należało (przez referat bezpieczeństwa) prowadzenie wywiadu politycznego, dlatego niezależnie od defensywy mieli – poprzez referat bezpieczeństwa – swoich konfidentów w ruchu rewolucyjnym. Jak z powyższego wynika, najpoważniejszą rolę w walce z ruchem rewolucyjnym odegrała defensywa (brygady polityczne urzędów i wydziałów śledczych przy wojewódzkich, miejskich i powiatowych komendach PP), a także komendanci powiatowi i miejscy, którzy byli odpowiedzialni za pracę wydziałów śledczych i znali sieć konfidencjonalną na swoim terenie. Przedłużeniem działalności z okresu przedwojennego jest ohydna rola, jaką spełniała policja granatowa w czasie okupacji. Policja włączyła się od razu do służby dla faszyzmu hitlerowskiego jako pracownicy kripo, szczególnie zaś policja polityczna – do bezpośredniej współpracy z gestapo, przekazując im też swoją dawną sieć informacyjną. Część z nich współpracowała jednocześnie z reakcyjnym podziemiem, szczególnie z wywiadami AK, delegatury i NSZ w walce z ruchem lewicowym. Powstały także całe organizacje policyjne koncentrujące granatowych policjantów, jak Państwowy Korpus Bezpieczeństwa – PKB i Korpus Bezpieczeństwa – KB, stworzone specjalnie do walki z organizacjami lewicowymi, zajmujące się bezpośrednio likwidacją działaczy robotniczych, partyzantów i postępowych demokratów, lub też masowym oddawaniem ich w ręce gestapo. Kadry te po wyzwoleniu stanowią poważne oparcie dla dywersji PSL, WRN, WiN, NSZ i pomagają dotychczas rodzimej reakcji, jak i różnym wywiadom obcym w walce z Polską Ludową. Największe usługi wywiadom imperialistycznym oddają niezdemaskowani b. konfidenci policji, którzy ze względu na swoje pozycje w ruchu robotniczym mają duże możliwości nie tylko udzielania cennych informacji, ale i inspirowania wrogiej dywersyjnej roboty, jak to wykazały sprawy Rajka, Kostowa2 i innych szpiegów i dywersantów w partiach komunistycznych i robotniczych. Zadaniem naszych organów jest tam, gdzie nie zostało to dotychczas zrobione, ustalenie wszystkich przedwojennych starostów, komendantów powiatowych i miejskich, kierowników wydziałów śledczych, kierowników i pracowników brygad politycznych urzędów i wydziałów śledczych, naczelników i pracowni- 2 Pod koniec lat 40. XX w. rozpoczęły się czystki w partiach komunistycznych bloku wschodniego. Zaplanowano i zrealizowano je na wzór „wielkiej czystki” z lat 30. w ZSRR. W pokazowych procesach na śmierć skazano m.in. w Bułgarii Trajko Kostowa, na Węgrzech László Rajka, a w Czechosłowacji Rudolfa Slanskiego. 418 ków wydziałów społeczno-politycznych w urzędach wojewódzkich oraz referatów bezpieczeństwa w starostwach. Zaznaczamy, że rozpracowaniem sanacyjnej policji jako całości oraz „dwójki” zajmują się wydziały I WUBP i referaty I PUBP. Wydziały i referaty V rozpracowują tylko te komórki defensywy i dwójki3, które rozpracowywały ruch robotniczy, werbowały i utrzymywały na łączności agenturę działającą w ruchu rewolucyjnym. Wszystkich ustalonych funkcjonariuszy wymienionych komórek sanacyjnej policji należy sprawdzić w ewidencji operacyjnej, wciągnąć na ewidencję i przystąpić do wstępnego rozpracowania. (Na ewidencję należy również wciągnąć tych, którzy posiadają zaświadczenie rehabilitacji wydane przez Prezydium Rady Ministrów po wyzwoleniu). Do rozpracowania należy wykorzystać wszystkie dostępne nam środki, jak wywiad, materiały archiwalne, przesłuchania świadków, a głównie podstawienie agentury, gdzie tego wymaga potrzeba. W zależności od wyników wstępnego rozpracowania można zastosować następujące metody postępowania: 1. Jeżeli uzyskacie materiały dowodowe, że rozpracowany odegrał wybitniejszą rolę w dławieniu i rozsadzaniu ruchu robotniczego – aresztować go, wydobyć przy przesłuchaniach jego sieć konfidencjonalną w ruchu robotniczym i przekazać terenowo właściwemu prokuratorowi apelacyjnemu celem skierowania na drogę sądową na podstawie art. 7 dekretu z dnia 13 VI 1946 r.4 Na ogół jednak ograniczyć się należy do przykładowych wypadków. 2. Jeżeli nadaje się do operacyjnego wykorzystania, tajnie zdjąć, przesłuchać i tylko po uzyskaniu szczegółowych wyczerpujących zeznań oraz w zależności od wartości tych zeznań świadczących, że odda operacyjne korzyści, skłonić umiejętnie do współpracy z organami bezpieczeństwa. 3. W wypadkach, gdy rozpracowany nie może być operacyjnie wykorzystany i zebrane materiały nie kwalifikują się do skierowania na drogę sądową, lub też zastosowanie powyższych środków jest niecelowe (np. starość, ciężka choroba), należy ograniczyć się do dokładnego przesłuchania. Aby wydobyć maksymalną ilość konkretnego materiału i uniknąć jednocześnie wprowadzania w błąd organów bezpieczeństwa, należy starać się, by zeznania były W żargonie UB określenie przedwojennego Oddziału II Sztabu Głównego WP; por. dokument nr 90, s. 347. 4 Do instrukcji dołączono wyjaśnienie, w którym stwierdzono, że w pkt 1 zakradła się pomyłka i że powinien on brzmieć: „Jeżeli uzyskane materiały dowodzą, że rozpracowany odegrał wybitniejszą rolę w dławieniu i rozsadzaniu ruchu robotniczego – aresztować go, wydobyć przy przesłuchaniu jego sieć konfidencjonalną i informacyjną w ruchu robotniczym i przekazać na drogę sądową na podstawie art. 5 § 2 dekretu z dnia 22 I 1946 r. o odpowiedzialności za klęskę wrześniową i faszyzację życia państwowego (a nie, jak mylnie podano, art. 7 dekretu z dn. 13 VI 1946 r.)”. Ponadto Julia Brystiger w wyjaśnieniu dodała, że „przekazywanie spraw prokuratorowi z zakresu objętego instrukcją winno odbywać się, jak zwykle, przez wydziały śledcze”. 3 419 jak najbardziej szczegółowe i nie pozostawiały żadnych momentów niewyjaśnionych. Mogą bowiem zaistnieć wypadki, że przesłuchani będą usiłowali posługiwać się dezinformacją celem siania zamętu w naszych szeregach. Po uzyskaniu wyczerpujących zeznań należy położyć duży nacisk na ujawnienie przez przesłuchiwanego osób mogących jego zeznania potwierdzić. Podczas przesłuchania należy utrzymywać przesłuchiwanego w przekonaniu, że zostanie szybko zwolniony, jeżeli zeznania jego będą szczere i prawdziwe. Po upływie pewnego czasu można przesłuchanie powtórzyć dla sprawdzenia poprzednio złożonych zeznań i ewentualnego ich uzupełnienia. Rozpracowania i przesłuchania należy przeprowadzać w ścisłym porozumieniu z PUBP, na których terenie ww. piastowali swoje urzędy. Rozpracowanie i przesłuchanie wymienionych w instrukcji osób jest sprawą dużej wagi, ma bowiem na celu: 1. odtworzenie obsady komórek sanacyjnej policji i referatów bezpieczeństwa, które rozpracowywały ruch robotniczy, 2. odtworzenie przedwojennej, okupacyjnej i obecnej sieci konfidencjonalnej w ruchu robotniczym i antyfaszystowskim, która przynosiła i przynosi niesłychane szkody klasie robotniczej; wykrycie prowokatorów, którzy dziś jeszcze tkwić mogą w naszym obozie, kontynuując swoją prowokatorsko-dywersyjną robotę nadal. Nadsyłane nam dotychczas protokóły przesłuchań np. komendantów powiatowych PP są zbyt powierzchowne i nie mogą dać pożądanych rezultatów. Zdarzają się nawet wypadki, że aresztowani za jakieś przestępstwa komendanci powiatowi nie są przesłuchiwani na temat swojej działalności przedwojennej i sieci konfidencjonalnej w ruchu robotniczym. Dla ułatwienia odpowiedniego przeprowadzania przesłuchań, niezależnie od obowiązujących ogólnie zasad w śledztwie, przesyłam w załączeniu schemat, który daje wskazówki orientacyjne przy przesłuchaniu osób z b. aparatu policyjnego. Sposób i kolejność zadawanych pytań zależy oczywiście od konkretnych okoliczności. Protokóły przesłuchań oraz informacje dot[yczące] ustalonych w związku z rozpracowaniem i przesłuchaniami osób należy sporządzić w 3 egzemplarzach, z czego 1 zachowuje szef PUBP, a 2 winny być odesłane do wydziału V WUBP. WUBP z kolei przesyła jeden z egzemplarzy do Wydz[iału] VII Dep[artamentu] V MBP5. Dyrektor V Departamentu MBP (–) Brystyger Instrukcja uchylona 3 I 1958 r. 5 420 Za zgodność: Otrzymują wg rozdzielnika nr 319: Dyr. Dep. Operac. MBP Szefowie WUBP Nacz. Wydz. V WUBP Szefowie PUBP Schemat przesłuchania b. pracowników sanacyjnego aparatu policji politycznej I. Życiorys Życiorys przesłuchiwanego musi być b[ardzo] dokładny, niedopuszczalne są żadne luki. Obejmować musi działalność: 1. przedwojenna, 2. okupacyjna (praca w granatowej policji, współpraca z podziemnymi organizacjami – pseudonim, nazwa organizacji, teren działania i rodzaj działalności, stanowisko; współpracownicy w podziemnych organizacjach, 3. obecna – (kontakty z podziemiem), kontakty z zagranicą, 4. kiedy, za co i przez kogo był zatrzymany, 5. dokładne dane o rodzinie. Szczególną uwagę zwrócić na przebieg służby: 1. chronologiczne wymienienie wszystkich zajmowanych stanowisk służbowych i miejsc pracy, 2. jakie sprawy komunistyczne prowadził, 3. awanse i odznaczenia – kiedy i za co otrzymał. II. Odtworzenie obsady brygad politycznych policji (i referatów bezpieczeństwa) 1. Scharakteryzowanie otoczenia w pracy: a) dane o bezpośrednich współpracownikach na każdym z zajmowanych stanowisk – ich działalność przedwojenna, okupacyjna i obecna; obecne miejsce zamieszkania, b) dane o współpracownikach, z którymi przesłuchiwany stykał się bezpośrednio (pracownicy wyższych i niższych jednostek), c) wiadomości o rodzinach wymienionych pod a i b – działalności, miejscu pracy i zamieszkania członków rodzin przed wojną, podczas okupacji, a szczególnie obecnie, d) podanie ważniejszych wypadków dot[yczących] tłumienia ruchu robotniczego i antyfaszystowskiego; wymienić biorących w tym udział i własny udział przesłuchiwanego. 421 III. Sprawa sieci konfidencjonalnej Należy uzyskać przede wszystkim ogólne dane o sieci konfidencjonalnej dot[yczące] jej liczby, ośrodków, do których dociera itd. Po uzyskaniu ogólnych danych należy przystąpić do wydobywania szczegółowych informacji o oficjalnych i nieoficjalnych konfidentach, a więc: 1. dokładne personalia – nazwisko, imię, pseudo, data i miejsce urodzenia, stan cywilny, narodowość, dokładny adres ówczesny, 2. szczegółowy rysopis – wzrost, tusza, kształt twarzy, kolor oczu, włosy, znaki szczególne; cechy charakterystyczne w zachowaniu się, sposobie mówienia, opis ubioru noszonego najczęściej itp. 3. dokładne dane o rodzinie konfidenta – adresy członków rodziny, miejsca pracy, działalność polityczna przed wojną, podczas okupacji i obecnie, 4. sposób zawerbowania konfidenta – podstawa werbunku, co, wg przesłuchiwanego skłoniło go do współpracy (pobudki, przyczyny). Dokładne okoliczności zawerbowania, kiedy został zawerbowany i przez kogo, 5. praca konfidenta – funkcja partyjna konfidenta stanowisko, w zw[iązkach] zawodowych itp. Jakie dawał wiadomości, kiedy (w jakich odstępach czasu). Gdzie się z nim spotykał. Do czyjego aresztowania przyczynił się (wymienić aresztowane na skutek jego zeznań osoby). Jakie zlecenia specjalne wykonywał, 6. wynagrodzenie konfidenta – ile pieniędzy i jak często otrzymywał konfident. Ile wynosiła mniej więcej ogólna suma otrzymanych pieniędzy. Inne sposoby wynagradzania konfidenta, 7. ostatnie wiadomości o konfidencie – do jakiego czasu przesłuchiwany z nim współpracował, komu ewentualnie przekazał go do obsługiwania. Co wie o miejscu pobytu i pracy konfidenta w czasie okupacji i po wyzwoleniu. Kiedy widział go po raz ostatni, jakie ma o nim obecnie wiadomości, jego obecny adres, 8. nazwiska osób żyjących, które mogłyby potwierdzić, względnie inne dowody potwierdzające prawdziwość zeznań, 9. z kim przesłuchiwany utrzymuje obecnie kontakty i na jakiej płaszczyźnie w ruchu robotniczym, w stronnictwach demokratycznych w instytucjach państwowych i spółdzielczych (szczegółowe dane jak powyżej). Źródło: AIPN, 1572/607, k. 2–3, druk. 422 Nr 113 1950 sierpień 9, Warszawa – Instrukcja nr 09/50 ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie ujawniania i zwalczania podziemia oraz dywersji w szeregach młodzieży Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 9 sierpnia 1950 r. Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 042 Nr AC-2794/50 DO – 80 WO – 70 PO – 43 Instrukcja nr 09/50 w sprawie ujawniania i zwalczania podziemia i dywersji w szeregach młodzieży1 W ostatnim czasie dokonuje się wielki przełom ideologiczny wśród młodzieży, następuje ogromny wzrost i wzmocnienie się masowych organizacji młodzieżowych kierowanych przez naszą partię. Reakcyjne elementy zostały i zostają wypierane z bardzo ważnych placówek i mają znacznie zwężone możliwości masowego działania (wyparcie klerykalnych organizacji ze szkół, likwidacja odrębności „Wici”2 itp.). Jednak w warunkach zaostrzającej się walki klasowej w kraju reakcyjne ośrodki, elementy nie tylko nie rezygnują z wpływu na młodzież, lecz ześrodkowują wszystkie swoje wysiłki i zepchnięte na mniej wygodne pozycje prowadzą nadal ostrą walkę w nowych formach. Główne ostrze tej walki jest skierowane na uprawianie dywersji w szeregach młodzieży i jej podstawowej organizacji ZMP, na zahamowanie tempa rozwoju demokratycznego ruchu młodzieży, na utrudnienie przeobrażeń ideologicznych Szerzej zob.: „Biuletyn IPN” 2010, nr 5–6 (114–115); „Pamięć i Sprawiedliwość. Pismo IPN” 2011, nr 1 (17); Druga konspiracja niepodległościowa. Tajne organizacje młodzieży szkolnej Lublina i Lubelszczyzny w latach 1945–1956, oprac. J. Ziółek, Lublin 2001; Komuniści wobec harcerstwa 1944– –1950, oprac. K. Persak, Warszawa 1998; H. Pająk, Konspiracja młodzieży szkolnej 1945–1956, Lublin 1994; B. Kuświk, Aparat bezpieczeństwa wobec wielkopolskich harcerzy w latach 1945–1956 [w:] Zmagania ze społeczeństwem…, s. 149–161; Młodzieżw oporze społecznym 1944–1989, red. M. Kała, Ł. Kamiński, Wrocław 2002; Niepodległościowe organizacje młodzieżowe na Rzeszowszczyźnie w latach 1944–1956 w świetle dokumentów, oprac. B. Wójcik, Rzeszów 2009; Studia z dziejów harcerstwa 1944–1989, red. M. Wierzbicki, Warszawa 2009; UB a młodzieżowe organizacje antykomunistyczne w latach 1945–1954 na Górnym Śląsku i Podbeskidziu…, Katowice 2010; M. Wierzbicki, Młodzież w PRL, Warszawa 2009; J.W. Wołoszyn, Chronić i kontrolować…; por. dokument nr 147. 2 W dniach 20–21 VII 1948 r. we Wrocławiu dokonano scalenia organizacji młodzieżowych, tworząc jednolity Związek Młodzieży Polskiej (ZMP). 1 423 w duchu marksizmu-leninizmu w ZMP i wśród szerokich rzesz młodzieży. Cała reakcja wszystkich zabarwień i kategorii dostępnymi dla siebie metodami legalnymi i nielegalnymi usiłuje przeciągnąć młodzież na swą stronę, wciągnąć ją do wrogiej i zbrodniczej roboty. Formy, w których działa reakcja, mają charakter bądź jawny, legalny, przy czym w chwili obecnej najpoważniejsze możliwości legalnego skupienia młodzieży posiada kler, bądź też wroga działalność wśród młodzieży przybiera charakter konspiracyjny i podziemny. Jeśli idzie o formy legalne na terenie młodzieży, to walkę tą prowadzi głównie kler za pomocą zakrojonej na szeroką skalę pracy ideologicznej skierowanej przeciwko państwu i ustrojowi naszemu i wiąże organizacyjnie szerokie rzesze młodzieży. Toteż zagadnienie walki z wrogim ideologicznym wpływem i organizacyjną pracą kleru jest i pozostaje podstawowym zagadnieniem w tej dziedzinie na obecnym etapie. W walce tej muszą być zastosowane rozplanowane na długą metę wszelkie środki politycznej i administracyjnej (represyjnej) natury. W ostatnim jednak czasie – szczególnie w ostatnich miesiącach – nielegalna podziemna działalność wśród młodzieży wywodząca się ze starego podziemia AK, NSZ, Szare Szeregi i innych, biorących często początek w akcji kleru, przybiera gwałtownie na sile, wyraża się najczęściej w drastycznych, terrorystycznych formach i musi zmobilizować cały aparat bezpieczeństwa publicznego do intensywnej działalności operacyjnej celem sparaliżowania wysiłków podziemia reakcyjnego usiłującego wciągnąć młode pokolenie do walki z ustrojem demokracji ludowej. W pierwszych 5 miesiącach 1950 r. ujawniono kilkadziesiąt organizacji i aresztowano kilkuset młodocianych w wieku od 14 do 22 lat. Wzrost podziemia młodzieżowego w pierwszych miesiącach 1950 r. wynosi w porównaniu z rokiem 1949, jeśli idzie o liczbę aresztowanych, 300 procent i prawie 400 procent w ilości ujawnionych organizacji. Mieliśmy również wrogie wystąpienia masowe młodzieży przebywającej w jednostkach SP3 i SPP (Częstochowa itd.). Powszechna Organizacja „Służba Polsce” (PO „SP”) powstała na mocy ustawy z dnia 25 II 1948 r. „o powszechnym obowiązku przysposobienia zawodowego, wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego młodzieży oraz organizacji spraw kultury fizycznej i sportu” (DzU 1948 nr 12, poz. 90). Na czele PO „SP” stał komendant główny, mianowany przez prezydenta RP na wniosek ministra obrony narodowej. Na podstawie ww. ustawy wszyscy obywatele polscy obojga płci w wieku od 16 do 21 lat zobowiązani byli do odbywania ćwiczeń w ramach wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego na zasadach określonych przez komendanta głównego PO „SP”. Organizacja zniesiona została uchwałą Prezydium Rządu nr 1015 z dnia 17 XII 1955 r. Jej funkcje od 1958 r. przejęły Ochotnicze Hufce Pracy. Wiecej zob. dwie monografie: K. Lesiakowski, Powszechna Organizacja „Służba Polsce” (1948–1955). Powstanie, działalność, likwidacja, Łódź 2008; L.S. Szuba, Powszechna Organizacja „Służba Polsce” w latach 1948–1955, Lublin 2006; artykuł – D. Gałaszewski, Postawy młodzieży wobec przymusowego werbunku i pracy w brygadach Powszechnej Organizacji „Służba Polsce” w latach 1948–1955, „Pamięć i Sprawiedliwość. Pismo IPN” 2007, nr 1 (11), s. 245–272 i reportaż P. Lipiński, Niewolnicy PRL, „Duży Format [Gazety Wyborczej]” 6 V 2010, s. 2–5. Por. dokument nr 124. 3 424 Walka ze zbrodniczym podziemiem młodzieżowym aż do pełnej jego likwidacji i ochrona ruchu młodzieżowego przed zakusami wroga jest najpilniejszym doraźnym zadaniem, które winno skupić główną naszą uwagę. Grupy i organizacje nielegalne wśród młodzieży posiadają w przeważającej części: a) charakter wojskowo-terrorystyczny i zajmują się gromadzeniem broni, organizowaniem morderstw członków milicji, ORMO i działaczy demokratycznych, b) zajmują się organizowaniem sabotażu gospodarczego, wyrażającego się głównie w napadach na spółdzielnie, w niszczeniu dobytku spółdzielni produkcyjnych, w niszczeniu środków komunikacyjnych itp., c) w wielu wypadkach posiadają one charakter propagandowy i zajmują się szerzeniem wrogiej ideologii przeważnie w duchu klerykalnym, organizowaniem dywersji ideologicznej w szeregach ZMP i ZHP – nasyłają one do tych organizacji swoje wtyczki, redagują i kolportują nielegalne ulotki, rozprzestrzeniają szeptaną, wrogą, antypaństwową i wojenną propagandę itp. Wszystkie działające na terenie młodzieżowym grupy charakteryzuje agresywnie wrogi stosunek do ZSRR. Wśród ujawnionych i zlikwidowanych nielegalnych organizacji i grup młodzieży występują następujące najbardziej charakterystyczne typy: a) główne miejsce w podziemiu młodzieżowym zajmują organizacje i grupy ideologicznego NSZ-owskiego, a przeważnie AK-owskiego pochodzenia, przejmujące tradycje starszego pokolenia AK, NSZ i innych, naśladujące formy organizacyjne i język starej reakcyjnej konspiracji i usiłujące kontynuować działalność reakcyjnych paramilitarnych podziemnych organizacji. Wszystkie te organizacje posługują się szyldem obrony rzekomo zagrożonej religii, b) o charakterze wyraźnie katolickim4, wykazujące najczęściej związek z sodalicją5 i jej moderatorami. Cechą ich jest intensywna praca ideologiczna i fanatyzm religijny. Usiłują one wykorzystywać uczucia religijne młodzieży dla walki z państwem naszym, nawołując ją do obrony zagrożonej rzekomo wiary i Kościoła, c) powiązane ideologicznie z AK są na ogół organizacje i grupy typu harcerskiego, wywodzące się z ZHP, z okupacyjnych „Szarych Szeregów” i częściowo z endeckiego „HP”. Stanowią one poważny odsetek wykrytego podziemia młodzieżowego, d) w ostatnim okresie pojawiły się w podziemiu młodzieżowym grupy stawiające sobie jako naczelne hasło walkę z kolektywizacją wsi6, Zob. m.in.: P. Kardela, Rozpracowanie przez UB i likwidacja Polskiej Organizacji Młodzieży Katolickiej w Nowym Mieście Lubawskim [w:] Między Drugą a Trzecią Rzeczpospolitą, red. R. Sudziński, M. Golon, M. Czyżniewski, Toruń 2010, s. 133–150. 5 Chodzi o Sodalicję Mariańską, w skrócie SM (Kongregacja Mariańska, łac. Congregatio Mariana) – katolickie stowarzyszenie świeckich, którego celem było łączenie życia chrześcijańskiego ze studiami; zawieszone w Polsce w 1948 r. 6 Por. L. Próchniak, Kolektywizacja rolnictwa w regionie łódzkim, Łódź 2003, s. 42–43; M. Markiewicz, Kolektywizacja wsi w województwie białostockim 1948–1956, Białystok 2010, s. 326–339. 4 425 e) nowe, jak dotąd nielicznie występujące zjawisko stanowią grupy, które używają frazesów lewicowych i stosują metody dywersji ideologicznej, mające na celu rozkładanie szeregów ZMP, można [je] określić jako titowsko-trockistowskie. Aparat nasz winien być czujnym i aktywnym w reagowaniu szczególnie przy tego rodzaju przejawach dywersyjnej roboty wroga na odcinku młodzieży w ogóle a w szeregach ZMP w szczególności. Najliczniejsze wypadki działalności podziemnej młodzieży dotyczą odcinka szkół średnich i obejmują młodzież od lat 16, a nierzadko od lat 14. Nauczycielstwo prawie zupełnie nie przeciwdziała wrogiej robocie, są wypadki, że nauczyciele sprzyjają tworzeniu się podziemia i z nim współpracują pośrednio lub bezpośrednio. W wielu wypadkach katecheci szkolni są pośrednimi lub bezpośrednimi inspiratorami podziemnych grup i organizacji. Organizacje lokalne ZMP, a także i ZHP nie odgrywają należytej roli, a często są przez wroga wykorzystywane dla przykrywania zbrodniczej roboty. W szkołach wyższych reakcyjne elementy studenckie działają ostrożniej, głębiej konspirują i odznaczają się jeszcze większą dwulicowością. Reakcyjni studenci związani na ogół konspiracyjną przeszłością AK-owską, NSZ-owską tworzą luźne grupy o charakterze półtowarzyskim, utrzymują wszelkie pozory legalności, w rzeczywistości zaś budzą nastrój „trwania oporu” i stwarzają warunki, by być zdolnym w każdej chwili, gdy znajdą możliwość, przystąpić do bezpośredniej akcji politycznej i zbrojnej. Walka z podziemiem młodzieżowym i szybka pełna jego likwidacja wysuwa się w chwili obecnej na jedno z czołowych zadań całego naszego aparatu. Dotychczasowa praca organów BP w ujawnianiu i likwidowaniu nielegalnych grup i organizacji młodzieży jest zupełnie niezadawalniająca. Wykrywanie tych grup i organizacji było w ogromnej większości dziełem przypadku, a nie wynikiem naszego wysiłku. W 1950 r. tylko 40 procent podziemnych organizacji młodzieżowych ujawniono w wyniku rozpracowania agencyjnego. We wszystkich innych wypadkach urzędy nasze zostały zaskoczone zbrodniczymi faktami. Przy wykryciu tak licznych ogniw nielegalnych organizacji młodzieżowych dotąd nie ujawniono ośrodków kierowniczych tych organizacji. Należy zatem szybko zmobilizować wszystkie środki, by kres położyć zbrodniczej robocie wroga wśród młodzieży. Główny atak wróg przypuszcza na ZMP. Ujawniona i rosnąca ilość członków ZMP będących zarazem uczestnikami wrogiego podziemia wskazuje na to, że wróg usiłuje zaśmiecić organizacje ZMP-owskie elementem bandyckim, że wróg uprawia dywersję na szeroką skalę, zaprawiając posłaną przez siebie do ZMP młodzież do dwulicowości i podstępnych knowań. Wzmocnienie ZMP i wszystkich jego ogniw, zdemaskowanie i usunięcie elementów wrogich, dywersyjnych, dwulicowych, usunięcie elementów obcych będzie stanowić najskuteczniejszą gwarancję w zwalczaniu i wytrzebieniu podziemia wśród młodzieży. Dlatego w pierwszym rzędzie należy: I. Wzmóc ochronę ZMP 426 1. Spośród aktywistów ZMP na szczeblu gminnym, powiatowym i wojewódzkim wytypować tych, którzy budzą zastrzeżenia ze względu: a) na swą przeszłość polityczną, jak np. aktywna działalność w prawicowych odłamach OM TUR, „Wici”, BCh, ZHP itp., b) na obecną podejrzaną działalność lub postawę polityczną, c) obce pochodzenie klasowe, wrogie środowisko domowe itp. 2. Wytypowane osoby sprawdzić w ewidencji operacyjnej i zebrać materiały i dane o nich, jak np. życiorysy, opinie towarzyszy, znajomych itp. 3. Po uzyskaniu dostatecznych danych, że dana osoba nie zasługuje na to, by pozostać w aktywie ZMP, winien szef PUBP wzgl[ędnie] WUBP przedstawić jej charakterystykę wraz z odpowiednim wnioskiem PK i WK PZPR. 4. Jeśli w wyniku wstępnych danych aktywista ZMP budzi podejrzenia, że obecnie uprawia wrogą robotę dywersyjną lub tkwi w zorganizowanej grupie podziemnej i że jego usunięcie z aktywu ZMP mogłoby przeszkodzić w rozpracowaniu i zlikwidowaniu tej grupy, może szef WUBP zaproponować komitetowi wojewódzkiemu partii, by dał zgodę na określony okres kilkutygodniowy lub kilkumiesięczny, aż do zakończenia konkretnego rozpracowania, pozostawienia go w aktywie ZMP. 5. Celem zorientowania się w życiu organizacji ZMP, zaznajomienia się z wewnętrznymi stosunkami w ZMP, nastrojami nurtującymi młodzież, z sygnałami budzącymi podejrzenia, że w szeregach ZMP działa wróg, pracujący na odcinku młodzieży pracownicy winni utrzymywać stały oficjalny (a w razie potrzeby poufny) kontakt z kierownictwem i z aktywem ZMP. 6. Nasadzać sieć informacyjno-agencyjną wśród członków ZMP i w ogniwach ZMP i przystępować do konkretnych rozpracowań tylko w wypadkach, gdzie uzasadnione są podejrzenia, że pod przykrywką danej organizacji ZMP-owskiej prowadzi się wrogą dywersyjną lub bandycką robotę. II. Ujawniać i paraliżować ośrodki kierujące i inspirujące podziemie młodzieżowe W tym celu należy: 1. Wnikliwiej badać kontakty i styki każdej rozpracowywanej i zlikwidowanej organizacji młodzieżowej z ośrodkami i z osobami mogącymi wywierać na nią wpływ z zewnątrz. W szczególności zaś należy zwrócić uwagę i rozbudować sieć informacyjno-agenturalną: a) Wśród ujawnionych członków nielegalnych organizacji AK, NSZ, NZW, ROAK, WiN, MWP (Młodzież Wielkiej Polski) itd. rekrutujących się spośród młodzieży. Szczególną uwagę zwrócić na tych ujawnionych, którzy uczęszczają obecnie do szkół i wyższych uczelni. Badać charakter ich obecnych wzajemnych kontaktów, kierunek ich wpływu na środowiska młodzieżowe. b) Wśród kadry starszoharcerskiej, która w dużej mierze została ostatnio usunięta ze Związku Harcerstwa Polskiego, częściowo tkwi jeszcze w tej organizacji. Ustalić i rozpracować skład kierowniczych czynników harcerskich ze szczególnym uwzględnieniem okupacyjnego kierownictwa harcerskich „Szarych Szeregów”, 427 instruktorów, drużynowych, komendantów hufców. Ustalić i rozpracować wszystkich księży-harcerzy. Bacznie śledzić należy i rozbudować sieć informacyjno-agenturalną również wśród aktywu chorągwi harcerskiej lwowskiej i wileńskiej. Badać i rozszyfrowywać kontakty starych działaczy harcerskich z zagranicą i z emigracyjnymi ośrodkami harcerskimi, które nie zrezygnowały z prób docierania do młodzieży w kraju. c) Wśród katolickiego aktywu wywodzącego się z młodzieżowego ruchu katolickiego Sodalicji Mariańskich, KSM7, Iuventus Christiana, Caritas Academica itp. Dokonywać dobrze obmyślanych, celowych werbunków wśród księży i osób świeckich kierujących katolickimi organizacjami młodzieżowymi celem ujawnienia ich wpływu na podziemie i paraliżowania ich wrogiej działalności8. d) Wśród grup i poszczególnych działaczy dawnych „Wici” i OM TUR. Uwzględnić osoby, które nie weszły do ZMP, względnie te, które zostały wydalone z ZMP. Większość tego starego reakcyjnego aktywu stanowi źródło siania wrogiej ideologii wśród młodzieży, źródło dywersji w ZMP i inspiracji podziemia. 2. Odtworzyć dawną strukturę organizacji młodzieżowych byłego podziemia, jak: Szare Szeregi, Młodzież Wielkiej Polski (MWP), Harcerstwo Polskie (HP), endecki odłam harcerstwa, dalej wydziały młodzieżowe SN-u, WRN-u itd. Na tej podstawie założyć rozpracowania na grupy aktywu b. organizacji podziemia młodzieżowego, poczynając od skali powiatu. Aktyw ten, często ujęty obecnie jedynie w luźne formy związków półtowarzyskich, stanowi niebezpieczny ośrodek inspiracji działającego podziemia wśród młodzieży. 3. Ponownie rozpatrzeć i zanalizować materiał spraw już zlikwidowanych (SN, WiN, sprawa Radosława, WRN, PSL, TON, sprawy księży) pod kątem widzenia pracy podziemia, na odcinku młodzieży. Rozpracować wszystkie wyjścia z tych spraw dotyczące organizowania, inspirowania i wpływu na młodzież i wyciągnąć z tego operacyjne wnioski. 7 Katolickie Stowarzyszenia Młodzieży Męskiej i Katolickie Stowarzyszenia Młodzieży Żeńskiej – ogólnopolskie stowarzyszenia młodzieży utworzone w 1934 r. przez Akcję Katolicką. Od X 1947 r. resort BP zintensyfikował działania wymierzone przeciwko działaczom i członkom KSM. 2 X tr. komunistyczny rząd wydał rozporządzenie uchylające obowiązujące do tej pory uregulowania prawne z 1934 r. i zmuszające stowarzyszenia katolickie do ponownej rejestracji zgodnie z wymogami administracji państwowej, co w praktyce oznaczało ich likwidację; KSM zawieszono w 1948 r. Zob. Aparat bezpieczeństwa w walce z Kościołem katolickim w województwie pomorskim (bydgoskim)…, s. 110, 258; J. Dziobek-Romański, Uznawanie związków religijnych w Polsce (1944–1989) narzędziem dyskryminacyjnej polityki władz, Lublin 2004, s. 108–120. 8 Por. E. Wojcieszyk, Aparat bezpieczeństwa państwa wobec katolickich organizacji młodzieżowych w Archidiecezji Poznańskiej w latach 1945–1956 w świetle dokumentów zgromadzonych w oddziale IPN w Poznaniu [w:] Władze wobec kościołów i związków wyznaniowych w Wielkopolsce w latach 1945–1956, red. K. Białecki, Poznań 2008, s. 121–151. 428 4. W rozpracowaniach podziemia w kraju, jak i ośrodków zagranicznych dobijać się uporczywie uzyskania najdokładniejszych danych o jego zamierzeniach, planach i konkretnych pociągnięciach na odcinku młodzieżowym. Podobnie postępować w toku śledztwa. III. Zwrócić o wiele większą niż dotąd uwagę na młodzież szkół średnich, w których w wielu wypadkach tworzy się siedlisko podziemia młodzieżowego, i przeciwdziałać temu energicznie. W tym celu należy: 1. Poprzez sieć informacyjną i poufne kontakty z nauczycielstwem i z aktywistami ZMP ujawniać zagrożone ośrodki. Po otrzymaniu pierwszych sygnałów, że jakaś grupka młodzieży lub poszczególne jednostki zachowują się podejrzanie, przystępować do aktywnego rozpracowania. 2. Objąć aktywniejszą obserwacją młodzież pochodzenia klasowo obcego i posiadającą w rodzinie i otoczeniu uczestników dawnego podziemia. Młodzież ta grupuje się towarzysko, zbiera się w tzw. kołach pomocy naukowej, w kółkach sportowych itp., które – jak doświadczenie pokazało – stawały się często bazą dla organizacji nielegalnych. 3. Wszyscy prefekci i katecheci świeccy muszą być systematycznie rozpracowywani. Organa nasze muszą znać ich zachowanie się w szkole i w ogóle w stosunku do młodzieży i dzieci, charakter ich wypowiedzi politycznych, ich wpływ na młodzież itp. W razie wykrycia, że inspirują oni wzgl[ędnie] organizują nielegalną działalność wśród młodzieży, należy natychmiast meldować o tym szefowi WUBP, który wystąpi z odpowiednim wnioskiem do MBP. 4. Aktywniej rozpracowywać elementy reakcyjne wśród nauczycieli. Uwzględnić ich przynależność organizacyjną w czasie okupacji. Zwrócić uwagę na okupacyjną sanacyjną organizację oświatową TON podległą Delegaturze, skupiającą b[ardzo] wielu nauczycieli, którzy do dziś utrzymują z sobą także kontakty. Ujawnić nauczycieli-inspiratorów wrogiej działalności wśród młodzieży i szerzących wrogą ideologię. W wypadku, gdy materiał nie jest dostateczny do aresztowania, przedstawić odpowiednim władzom wnioski usunięcia tych nauczycieli ze szkół. 5. Sieć informacyjną dla rozpracowania podziemia młodzieżowego budować przede wszystkim wśród osób starszych, związanych z młodzieżą, jak nauczyciele, kierownicy i personel burs i internatów, techniczny personel szkolny, komendanci hufców ZHP itd. W uzasadnionych wypadkach, gdy wymaga tego konieczność, można dokonywać werbunków wśród młodzieży szkolnej w wieku od 18 lat. Młodzieży niżej lat 18 werbować nie należy zgodnie z instrukcją Departamentu V z dnia 19 X 1946 r. nr 1010/46/W. IV9. 9 Por. dokument nr 54. 429 Jedynie w wyjątkowych wypadkach, gdzie werbunek osoby niżej lat 18 może przyczynić się do szybszego wykrycia przestępczej działalności określonej grupy, można dokonać takiego werbunku za zgodą szefa WUBP. 6. W walce przeciw podziemiu młodzieżowemu muszą być wykorzystane wszystkie polityczne i społeczne środki przeciwdziałania i represji. W razie ujawnienia nielegalnej działalności młodzieży i celem zapobieżenia dalszemu jej szerzeniu się należy występować z odpowiednim wnioskiem wobec czynników partyjnych i pomagać władzom szkolnym w zwoływaniu zebrań młodzieży, rodziców, komitetów rodzicielskich, ZMP, wychowawców. a) Zebrania te winny omówić i zmobilizować słuchaczy do walki z przestępczą działalnością młodzieży i zobowiązać wychowawców i rodziców do większej czujności. Również komitety rodzicielskie i ZMP winny występować z wnioskami odnośnie rodziców i młodzieży. b) Należy domagać się od kuratorów i inspektorów szkolnych, by wyciągali wnioski w stosunku do nauczycieli i dyrektorów, którzy pobłażliwie ustosunkowują się do wrogiej działalności młodzieży i nie przejawiają dostatecznej czujności. Tacy dyrektorzy i nauczyciele winni być usuwani bądź dyscyplinarnie karani. c) Za pośrednictwem dyrektorów szkół zmuszać katechetów szkolnych do publicznego potępiania ujawnionych przejawów wrogiej nielegalnej działalności, w myśl porozumienia z dnia 14 IV [19]50 r. IV. Stosując systematyczne, długoplanowe rozpracowanie reakcyjnych grup i elementów działających wśród młodzieży, nie należy nastawiać się na przewlekłe rozpracowywanie konkretnie działających grup i organizacji młodzieży. Przyjąć jako zasadę szybką likwidację i zastosowywać dalsze rozpracowanie agenturalno-śledcze. V. Prowadząc walkę przeciw podziemiu i dywersji w szeregach młodzieży, należy roztoczyć baczną uwagę na skupiska młodzieży w „Służbie Polsce” (SP), jak również w szkołach przysposobienia przemysłowego (SPP). W ostatnim czasie mnożą się tam przejawy wrogiej propagandy skierowanej przeciw ZMP, przeciw partii i państwu ludowemu, mnożą się chuligańskie wybryki przeradzające się wystąpienia antypaństwowe, występują fakty sabotażu pracy itp. Świadczy to o tym, że do SP, jak też do SPP przenikają elementy reakcyjne, które usiłują wykorzystać te masowe skupiska młodzieżowe dla celów dywersji. W pracy operacyjnej dotyczącej rozpracowania i ochrony SP i SPP należy stosować się do szczegółowych wytycznych i instrukcji Departamentu V MBP. VI. Wskazówki organizacyjne Zwalczanie podziemia i dywersji politycznej w szeregach młodzieży musi zmobilizować wszystkie jednostki operacyjne PUBP i WUBP. Główny ciężar pracy operacyjnej i rozpracowania podziemia młodzieżowego musi spoczywać na referatach V PUBP i sekcjach IV wydziałów V WUBP, a także na sekcjach VI wydziałów V WUBP (nauczyciele, prefekci). 430 Wyniki w pracy na tym odcinku mogą być osiągnięte jedynie w tym wypadku, jeżeli referaty III PUBP i wydziały III WUBP w swoich rozpracowaniach ośrodków podziemnych zwrócą uwagę na ich oddziaływania, związek i kierowniczą rolę w stosunku do młodzieżowych grup podziemnych. Dotychczasowa praktyka wskazuje, że większość podziemnych organizacji młodzieżowych rozpracowywać winny wspólnie referaty III i V PUBP i wydziały III i V WUBP. Również referaty IV PUBP i wydziały IV PUBP winny w rozpracowaniu i dywersji gospodarczej zwrócić uwagę na element młodzieżowy i wspólnie z referatem V i wydziałem V podjąć konkretne rozpracowania. Zadaniem wydziałów V jest ponadto śledzić i analizować całokształt sytuacji i wydarzeń na odcinku wrogiej działalności wśród młodzieży i wyciągnąć odpowiednie wnioski. Dlatego też wszystkie inne jednostki operacyjne winny informować wydziały V WUBP o ważniejszych sprawach na tym odcinku, z kolei zaś wydziały V winny informować wydziały III, IV i I o ogólnej sytuacji wśród młodzieży. Na podstawie danych uzyskanych przez bezpośrednią pracę, jak i danych ogólnych otrzymanych z innych jednostek opracowują naczelnicy wydziałów V raporty miesięczne, które przesyłają do Departamentu V MBP. Szefowie WUBP i PUBP winni osobiście kierować ważniejszymi rozpracowaniami młodzieżowego podziemia i osobiście czuwać nad całokształtem pracy na tym odcinku. Z instrukcją niniejszą zaznajomić szczegółowo operacyjnych pracowników na najbliższych odprawach operacyjnych10. Minister (–) Radkiewicz St[anisław] Za zgodność: referent rozkazów (Dzwonkowska J[anina] chor.) Otrzymują wg rozdzielnika nr 376: Dyrektorzy Departamentów MBP Szefowie WUBP Szefowie PUBP Źródło: AIPN, 1572/607, k. 5–7, druk. Instrukcja uchylona 3 I 1958 r. 10 431 Nr 114 1950 sierpień 19, Warszawa – Instrukcja nr 010/50 wiceministra bezpieczeństwa publicznego w związku ze zmuszaniem chłopów przez niektóre ogniwa BP do wstępowania do spółdzielni produkcyjnych Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 19 sierpnia 1950 r. Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 003 Nr AC-2822/50 DO – 84 WO – 73 PO – 45 Instrukcja nr 010/50 W dotychczasowej akcji organizowania spółdzielczości produkcyjnej zanotowano szereg sposobów walki p[rzeciw]ko niej, stosowanych przez bogaczy wiejskich, podziemne organizacje, b. aktywistów PSL, kler itp., od szeptanej propagandy poczynając, a na terrorze i dywersji kończąc. Wróg żeruje na nieświadomości małoi średniorolnych chłopów, często przeciąga tych ostatnich na swoją stronę, by ich potem wykorzystać do swoich wystąpień (niekiedy czynnych) przeciwko spółdzielczości produkcyjnej. Pracownicy bezpieczeństwa publicznego przez swoją krótkowzroczność polityczną często jeszcze i obecnie widzą w tym chłopie mało- i średniorolnym, który jeszcze nie zdecydował się na przystąpienie do spółdzielni produkcyjnej, wroga, nie dostrzegając kryjącego się za nimi prawdziwego wroga – kułaka. Spółdzielczość produkcyjna godzi bezpośrednio w interesy kułaka i dlatego jest on jedynym jej naturalnym wrogiem. Dlatego też cały nasz wysiłek winien być w pierwszym rzędzie skierowany na zwalczanie kułaka. Wytyczną naszego działania powinna zawsze być zasada: oprzeć się na biedniaku, utrzymywać sojusz ze średniakiem i jak najostrzej zwalczać kułaków. Wychodząc z błędnego założenia, że chłop mało- czy średniorolny, który odmówił przystąpienia do spółdzielni produkcyjnej, jest wrogiem, urzędy nasze dopuściły się (często dopuszczają się jeszcze i obecnie) naruszania zasady dobrowolności przy przystępowaniu i organizowaniu spółdzielni produkcyjnych. Mieliśmy wypadki, jak np. w pow. Lubaczów woj. Rzeszów, gdzie wszystkich niechętnych z tej gromady, gdzie miała powstać spółdzielnia produkcyjna, zatrzymano na kilka dni. Podobne wypadki miały miejsce i w innych województwach. W pow. Pińczów woj. kieleckie wobec wszystkich opornych stosowano kary administracyjne. Kary te stosowano za byle co, np. za to, że pies nie był uwiązany, komin nie pobielony itp. Represje te stosowano wobec biednych i średniorolnych chłopów, którzy nie będąc jeszcze przekonanymi o wyższości gospodarki spółdzielczej, 432 nie chcieli na razie przystąpić do spółdzielni produkcyjnej. Równocześnie urzędy te nie zdołały zdemaskować kułaków, którzy podburzali nieświadomych chłopów, nie pociągali kułaków do odpowiedzialności i nie stosowali wobec nich żadnych represji, nawet administracyjnych. Stosowanie represji wobec opornych bardzo poważnie zaszkodziło akcji spółdzielczości produkcyjnej. Wieś została sztucznie podzielona na chętnych i „opornych”. „Oporni” stali się obiektem, do którego uzyskał łatwy dostęp wróg, który wykorzystuje w ten sposób nasze błędy. Czas pokazał, że wszystkie te spółdzielnie produkcyjne, które zostały utworzone pod przymusem, są tworami sztucznymi, organizacyjnie i gospodarczo słabymi, niektóre z tych spółdzielni rozpadły się, a te, które istnieją, źle pracują i nie są pozytywnym przykładem dla chłopa. Po odprawie szefów PUBP powiatów zrejonizowanych, która odbyła się dnia 13 III 1950 r. w MBP, na której ostro skrytykowano fakty naruszania przez pracowników bezpieczeństwa publicznego zasady dobrowolności, i po ukazaniu się rozkazu ministra BP nr 011/501 kategorycznie zabraniającego organom bezpieczeństwa publicznego zajmowania się „organizowaniem” spółdzielni produkcyjnych fakty naruszania przez pracowników bezp[ieczeństwa] publ[icznego] zasady dobrowolności rzadko już zdarzają się. Należy jednak podkreślić, że jeszcze dziś mają miejsce fakty zmuszania chłopów do wstępowania do spółdzielni produkcyjnych, szczególnie w woj. lubelskim (pow. Hrubieszów, Chełm, Puławy), łódzkim (Radomsko), krakowskim (pow. Biała). Szefowie WUBP winni z tymi objawami walczyć, wyciągając ostre konsekwencje. Szefowie PUBP winni również dopilnować, by represji wobec biednych i średniorolnych chłopów, którzy jeszcze nie zdecydowali się na wstąpienie do spółdzielni produkcyjnej, a nie przejawiają wrogiej działalności, nie stosowały również organa MO. Na obecnym etapie ujawniają się również nowe kardynalne błędy w pracy urzędów bezpieczeństwa. Chodzi tutaj o niestosowanie represji wobec chłopów występujących agresywnie przeciwko organizatorom spółdzielni produkcyjnych w formie napadów z bronią w ręku, niszczenia sprzętu, gróźb względem aktywistów partii, członków spółdzielni produkcyjnych i mierniczych. W chwili obecnej do prac zespołowych przystąpić ma około 1200 nowych spółdzielni produkcyjnych. Urzędy bezpieczeństwa publicznego winny zbadać sytuację na terenie tych spółdzielni za pomocą agentury i w razie stwierdzenia, że zachodzi niebezpieczeństwo wrogich wystąpień, przeprowadzić odpowiednią akcję. Niektóre urzędy bezpieczeństwa publicznego tego nie uczyniły i w następstwie były zaskakiwane akcją wroga, np. w spółdzielni produkcyjnej w Sulejowie pow. Starachowice woj. Kielce próbowano udusić przedstawiciela KP PZPR. W tym samym województwie w pow. Pińczów w spółdzielni Morawiany chłopi usiłowali traktorzyście głowę ściąć kosą, w spółdzielni produkcyjnej w Siennicy Królewskiej Małej pow. Krasnystaw woj. Lublin podczas pomiarów pobito funkcjonariusza MO 1 Zob. dokument nr 103. 433 oraz funkcjonariusza UB. W spółdzielni produkcyjnej w Dalboszku pow. Grójec woj. warszawskie kobiety uzbrojone w widły nie dopuściły do przeprowadzenia pomiarów, w spółdzielni produkcyjnej Falborz pow. Włocławek jedna z kobiet podczas orki pola spółdzielczego pobiła wiceprzewodniczącego GRN i jednocześnie członka spółdzielni produkcyjnej. W spółdzielni produkcyjnej w Lutoryżu pow. Rzeszów został pobity członek spółdzielni produkcyjnej w czasie zajść, które miały miejsce przy orce pola spółdzielczego. Jak widzimy, zajścia te miały charakter masowy. Wynika stąd, że gdyby urzędy nasze posiadały agenturę, to byłyby wcześniej poinformowane i mogłyby przeprowadzić właściwe posunięcia profilaktyczne. Można podać pozytywny przykład WUBP Kraków, gdzie urzędy nasze zbadały sytuację na terenie nowych spółdzielni, gdzie miano przystąpić do wymierzenia areału spółdzielczego albo do pierwszej orki, i w szeregu wypadkach potrafiły zapobiec wrogim wystąpieniom, zatrzymując agresywnych i zabezpieczając te gromady patrolami MO. Natomiast dla przykładu można podać, że w województwie warszawskim wydz[iał] IV nie wiedział nawet, które spółdzielnie mają przystąpić obecnie do pracy, został zaskoczony wystąpieniami i nie potrafił żadnemu z 5 wypadków, które tam dotychczas miały miejsce, zapobiec. To samo miało miejsce w woj. rzeszowskim, łódzkim i innych. W niektórych województwach było jeszcze gorzej, a mianowicie nie tylko nie przeprowadzono dokładnego zbadania sytuacji na terenie spółdzielni, które miały przystąpić do robót, nie tylko dopuszczono do wrogich wystąpień, ale nie zastosowano represji wobec agresywnie występujących. Np. w pow. bydgoskim w gromadzie Lucin student Politechniki Wrocławskiej Ostrowski rozgłaszał, że miał możność być w kołchozach i sam widział, jak chłopi padają z głodu. W tym samym powiecie w spółdzielni produkcyjnej Wtelno podczas rozmowy z sekretarzem kom[itetu] gm[innego] PZPR na temat spółdzielczości produkcyjnej mieszkaniec tej wsi, niejaki Kupis, chwycił za widły, grożąc pobiciem sekretarzowi KG. Powyższe fakty znane były Powiatowemu Urzędowi Bezpieczeństwa Publicznego w Bydgoszczy, który jednak nie przejawił żadnej inicjatywy dla ukrócenia działalności wroga. W pow. Toruń w gromadzie Kuczwały pojawili się żebracy, podając, że przybyli ze spółdzielni produkcyjnej Warszewice, gdzie rzekomo nie mieli z czego żyć. W tej samej wsi miejscowa kułaczka Pienkowa rzuciła się z nożem na sekretarza KP PZPR i w tym wypadku powiatowy urząd bezpieczeństwa publicznego był poinformowany o zajściach, lecz nie wykazał żadnej inicjatywy dla pociągnięcia winnych do odpowiedzialności. Należy wyjaśnić, jakimi wytycznymi powinniśmy się kierować w wypadkach agresywnych wystąpień. 1. Osoby, które dopuściły się takich wystąpień, jak: groźby pobicia, niszczenie sprzętu itp., należy bezwzględnie i natychmiast zatrzymać. Nawet jeżeli tych czynów dopuścili się mało- lub średniorolni. W żadnym wypadku nie wolno dopuścić do bezkarności w takich wypadkach. 2. Agenturalnie i śledczo ujawnić inspiratorów, pamiętając o tym, że właściwym (chociaż najbardziej zakonspirowanym) inspiratorem jest przede wszystkim kułak 434 wiejski, jak również byli aktywiści PSL, podziemia, członkowie band i reakcyjny kler. W żadnym wypadku nie można uznać sprawy za zakończoną i wyjaśnioną, jeżeli zatrzymamy jedynie bezpośrednich sprawców, otumanionych przez kułaka albo wroga politycznego biedniaków czy średniaków. Niezdemaskowany przez nas kułak w dalszym ciągu będzie prowadził swoją robotę, inspirując biedniaka i średniaka. 3. Należy stwierdzić, czy zajście takie nie zostało spowodowane błędami przy tworzeniu spółdzielni. Spotykamy się z tym, że organizatorzy spółdzielni produkcyjnych włączają do areału spółdzielni najlepsze ziemie i najdogodniej położone, tym zaś chłopom, którzy nie przystąpili do spółdzielni produkcyjnej, wydzielają ziemię gorszą, daleko położoną, niekiedy dzieląc ją „na złość” na kilka drobnych działek. Należy pamiętać, że skrzywdzenie biedniaka i średniaka, który nie zdecydował się jeszcze na wstąpienie do spółdzielni produkcyjnej, jest politycznie szkodliwe. Ten średniak i biedniak prędzej czy później wstąpi do spółdzielni i nie należy go krzywdzić. Np. w spółdzielni produkcyjnej w Sulejowie pow. Starachowice woj. kieleckie wydzielono jako areał spółdzielczy najlepszą ziemię należącą do chłopów, którzy jeszcze nie przystąpili do spółdzielni produkcyjnej. Przydzielono im w zamian działki na gorszej ziemi. W chwili, kiedy spółdzielnia zamierzała orać pola, kobiety kładły się pod traktory, rzucały kamieniami na przedstawicieli partii, a chłopi złapali przedstawiciela KP PZPR i usiłowali go udusić. Po tym wypadku przeprowadzono ponowny podział w ten sposób, że żaden biedny czy średniorolny chłop nie został pokrzywdzony, i spółdzielnia obecnie spokojnie pracuje. Na tym tle skrzywdzenia drobnych i średnich chłopów przy zakładaniu spółdzielni produkcyjnych miały miejsce wypadki w woj. rzeszowskim w spółdzielniach produkcyjnych w Lutoryżu i Racławówka, pow. Rzeszów, Nagoszyn pow. Dębica. W woj. Lublin – w spółdzielni Siennica Królewska Mała pow. Krasnystaw. W woj. warszawskim w spółdzielni produkcyjnej w Dalboszku pow. Grójec, w woj. kieleckim w spółdzielni produkcyjnej w Sulejowie i Okole pow. Starachowice. W woj. krakowskim w spółdzielni produkcyjnej w Woli Libertowskiej pow. Olkusz. W woj. łódzkim w Nowym Mieście pow. Rawa Mazowiecka i w Siedlcach pow. Łęczyca. W woj. Bydgoszcz pow. Włocławek spółdzielnia produkcyjna w Falborzu. W razie stwierdzenia wypadków lub prób skrzywdzenia biednego i średniorolnego chłopa należy niezwłocznie informować komitet wojewódzki PZPR. Rozeznanie i stwierdzenie, czy nie miało miejsce skrzywdzenia chłopa, które może mieć nawet charakter prowokacyjny, ma decydujące znaczenie przy zastosowaniu represji, chociaż bezpośrednio agresywnie występujący muszą być zawsze pociągnięci do odpowiedzialności. Jak wyżej wspomniano, jeszcze w br. ma przystąpić do wspólnych prac bardzo wielka ilość nowych spółdzielni produkcyjnych. Jest dlatego rzeczą niezbędną, ażeby niniejsza instrukcja była niezwłocznie przepracowana przez aparat pracujący po linii spółdzielczości produkcyjnej, przede wszystkim zaś przez szefów, z[astęp]ców i st[arszych] referentów PUBP. 435 O przepracowaniu instrukcji zameldować do dnia 10 września br.2 W[i]ceminister (–) K[onrad] Świetlik3 Za zgodność: Referent Rozkazów (Dzwonkowska J[anina] chor.) Otrzymują wg rozdzielnika nr 382: Komendant Główny MO Kier. Sam. Jedn. Org. MBP Szefowie WUBP Szefowie PUBP Źródło: AIPN, 1572/607, k. 59–60, druk. Instrukcja uchylona w cztery dni po wydaniu – 23 VIII 1950 r. (A. Kochański, Polska 1944–1991…, t. 1, s. 344). Odnośnie do „babskich buntów” opisanych w instrukcji można sięgnąć pamięcią wstecz, do lat 30., kiedy to na Ukrainie sowieckiej „ojcowie oraz mężowie wysyłali córki i żony, żeby walczyły z działaczami partyjnymi oraz policją, sądząc, że kobiety są mniej zagrożone deportacją. Mężczyźni przebierali się też czasem za kobiety, aby zyskać sposobność potraktowania miejscowego komunisty motyką lub szpadlem” (cyt. za: T. Snyder, Skrwawione ziemie. Europa między Hitlerem a Stalinem, Warszawa 2011, s. 51). 3 Konrad Świetlik (1911–1998) – absolwent kursu NKWD w m. Gorki w 1941 r.; uczestnik bitwy pod Lenino (1943). Po wojnie: zastępca dowódcy Wojsk Lotniczych (VII–XI 1945), a po awansie w XII 1945 r. na generała brygady (był wówczas najmłodszym wiekiem gen. LWP) – szef GZP-W. Następnie dowódca KBW (24 VIII 1946), wiceminister BP (1 VIII 1948 – 30 XI 1954; dekretem prezydenta B. Bieruta z 10 I 1949 r. mianowany wiceministrem BP), członek Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym (z ramienia MON) od XI 1945 do X 1950 r. W 1955 r. usunięty ze składu KC PZPR za dopuszczenie do naruszenia praworządności w MBP i przeniesiony do rezerwy. AIPN, 2347/20; H. Kosk, Generalicja polska, t. 2, Pruszków 2001, s. 215; J. Królikowski, Generałowie i admirałowie…, t. 4, s. 106–107; http://katalog.bip.ipn.gov.pl. 2 436 Nr 115 1950 październik 30, Warszawa – Rozkaz nr 046/50 ministra bezpieczeństwa publicznego dotyczący postępowania organów BP w wypadku śmierci osób zatrzymanych, wraz z instrukcją dyrektora Departamentu Śledczego Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 30 Xa 1950 r. Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 230 Nr AC-4037/50 DO – 117 WO – 100 PO – 62 Rozkaz nr 046/50 Zdarzają się wypadki, że o śmierci osób zatrzymanych przez organa bezpieczeństwa publicznego (w czasie konwojowania, w areszcie lub podczas śledztwa) rodzina zmarłego dowiaduje się po upływie dłuższego czasu, nieraz dopiero na skutek interwencji. Ten stan rzeczy jest częstokroć spowodowany tym, iż szefowie UBP, uważając, iż obowiązek zawiadomienia rodziny ciąży na prokuratorze, nie interesuje się, czy rodzina faktycznie została w przepisanym terminie powiadomiona. W związku z powyższym w uzupełnieniu rozkazu nr 74 z dnia 27 VII 1946 r. i instrukcji o postępowaniu organów bezpieczeństwa publicznego w wypadkach śmierci osób zatrzymanych1, rozkazuję: 1. We wszystkich wypadkach śmierci osób zatrzymanych przez organa bezpieczeństwa szef urzędu bezpieczeństwa jest odpowiedzialnym za zawiadomienie rodziny zmarłego w terminie 48 godzin z tym, iż samo zawiadomienie jest wysyłane przez właściwego prokuratora, a nie przez urząd bezpieczeństwa. 2. W wypadku, gdyby szef UBP stwierdził, iż mimo interwencji urzędu bezpieczeństwa prokurator nie zawiadomił rodziny w terminie, winien natychmiast zawiadomić ministerstwo. 3. W wyjątkowych wypadkach, jeśli zawiadomienie rodziny ze względu na toczące się śledztwo nie jest wskazane, należy w każdym wypadku zwrócić się w drodze służbowej o decyzję do ministerstwa. Minister Miesiąc wpisany odręcznie. Na druku jest września. Stąd w Informatorze historycznym, t. 1 Aleksandra Kochańskiego normatyw jest błędnie wpisany pod datą 30 IX (s. 349). 1 Dokument nr 51. a 437 (–) St[anisław] Radkiewicz Za zgodność: Rozesłano wg rozdzielnika nr 69 Rzeczpospolita Polska Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Załącznik do rozkazu nr 046/50 z dn. 30 X [19]50 r. (DO – 117, WO – 100, PO – 62). Warszawa, dnia 30 października 1950 r. Ściśle tajne Instrukcja o postępowaniu organów bezpieczeństwa publicznego w wypadku śmierci osób zatrzymanych (Tekst jednolity na podstawie tekstu instrukcji z dnia 27 VI 1946 r. załączonej do rozkazu nr 74 z dn. 27 VI 46 r. z uwzględnieniem uzupełnień wprowadzonych rozkazem nr 046/50 z dnia 30 IX [19]50 r. DO – 117, WO – 100, PO – 62). 1. We wszystkich wypadkach śmierci osób zatrzymanych przez organa bezpieczeństwa publicznego (w czasie konwojowania, w areszcie itp.) należy niezwłocznie zawiadomić o śmierci właściwego prokuratora, który: a) zarządzi dokonanie oględzin lub sekcji zwłok i wyda zezwolenie na pogrzebanie, b) zawiadomi rodzinę zmarłego w terminie 48 godzin. Szef urzędu bezpieczeństwa publicznego obowiązany jest sprawdzić, czy rodzina została w terminie zawiadomiona i w przypadku, gdyby prokurator nie dopełnił tego obowiązku, zawiadomić natychmiast ministerstwo (dyrektora Departamentu Śledczego). 2. W wyjątkowych wypadkach, jeżeli zawiadomienie rodziny ze względu na toczące się śledztwo nie jest wskazane, należy w każdym wypadku zwrócić się w drodze służbowej o decyzję do ministerstwa (dyrektora Departamentu Śledczego). 3. O śmierci osób zatrzymanych przez organa bezpieczeństwa publicznego winna zawiadomić właściwego prokuratora i uzyskać jego zezwolenie na pogrzebanie zwłok ta władza bezpieczeństwa publicznego, na której terenie działania nastąpiła śmierć. Nadto obowiązek ten ciąży na funkcjonariuszu odpowiedzialnym za nadzór nad zatrzymanym, jak np. na kierowniku aresztu, dowódcy konwoju, transportu itp., który winien zwrócić się do prokuratora za pośrednictwem swojej władzy przełożonej. 438 4. Właściwym do przyjęcia zawiadomienia o śmierci, zarządzenia oględzin lub sekcji zwłok i wydania zezwolenia na pogrzebanie jest prokurator rejonowego sądu wojskowego, na którego terenie działania zaszła śmierć. Czynności oględzin względnie sekcji zwłok dokonywa powołany przez prokuratora biegły lekarz przy udziale w miarę możliwości lekarza, który ostatnio leczył zmarłego. 5. W razie niemożności szybkiego porozumienia się z wojskowym prokuratorem rejonowym w miejscowościach oddalonych od siedziby prokuratora należy zwrócić się do najbliższego prokuratora lub sędziego sądu powszechnego. 6. Gdyby zawiadomienie prokuratora lub sędziego sądu powszechnego również było niemożliwe (z powodu nieobecności lub innych przyczyn technicznych), należy powołać komisję z miejscowych lekarzy oraz 2 świadków. Lekarz dokona oględzin wzgl[ędnie] sekcji zwłok i sporządzi protokół, który podpiszą wszyscy uczestnicy, tj. lekarze, świadkowie i przedstawiciele służby bezpieczeństwa. 7. O każdym wypadku śmierci osoby zatrzymanej przez organa bezpieczeństwa publicznego należy bezzwłocznie zawiadomić w drodze służbowej ministerstwo. Dyrektor Departamentu Śledczego (–) Różański, płk Źródło: AIPN, 1572/56, k. 86–87, druk. 439 Nr 116 1950 październik 31, Warszawa – Rozkaz nr 049/50 ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie konieczności przestrzegania zasad konspiracji w pracy z siecią agencyjno-informacyjną Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 31 października 1950 r. Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 31 Nr AC-4041/50 DO – 120 WO – 102 Rozkaz nr 049/50 1. Nieprzestrzeganie zasad konspiracji w pracy z siecią agencyjno-informacyjną staje się powodem coraz liczniejszych wypadków mordowania przez bandy naszych agentów lub informatorów. Szefowie wojewódzkich urzędów z reguły nie wyciągają wniosków z faktów dekonspiracji agentury1 i nie pociągają winnych do odpowiedzialności. Ostatnio obserwujemy wypadki świadczące o próbach ukrycia przed ministerstwem faktów dokonywania morderstw na agentach. Na terenie WUBP Białystok zamordowani zostali: 1. 4 X w Wysokiem Mazowieckim – informator PK MO ps. „Drzewo”, 2. 9 X w Bielsku Podlaskim – informator PUBP ps. „Pająk”. W obydwu tych wypadkach w telefonogramach nadawanych przez WUBP do dyrektora Departamentu III nie wspominano o tym, że zamordowani byli informatorami. W wypadku pierwszym nie był również komendant główny MO poinformowany o zamordowaniu informatora. 2. Mnożą się w ostatnich czasach wypadki ucieczek osób zatrzymanych podczas konwojowania z aresztów wewnętrznych urzędów bezpieczeństwa. Karygodny fakt ucieczki zatrzymanego miał miejsce w WUBP Białystok w nocy z 18 na 19 października br. Aresztowany d[owód]ca bandy ps. „Kniaź”2, pozostawiony na noc w gabinecie naczelnika wydziału III, uciekł z gmachu WUBP przez okno wychodzące na podwórze. Wypadek ten świadczy o całkowitym braku czujności i wyjątkowym niechlujstwie w zabezpieczeniu ochrony gmachu urzędu. Ucieczkę tą O kategoriach agentury w UB w tym czasie zob. konspekt z X 1950 r. [w:] Wskazówki do pracy operacyjnej przeciw podziemiu z materiałów szkoleniowych MBP, oprac. F. Musiał, do druku podali K. Krajewski i T. Łabuszewski, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 2009, nr 30, s. 219–287. 2 Chodzi o Fabiana Olszewskiego. Zob. Atlas polskiego podziemia niepodległościowego…, s. 96; Informator o nielegalnych antypaństwowych organizacjach…, s. 120. 1 440 WUBP Białystok próbował ukryć przed ministerstwem i dopiero 21 października na zapytanie dyrektora Dep[artamentu] III o wypadku powyższym nadesłał meldunek. 3. Za brak kontroli nad podległymi jednostkami w dziedzinie pracy z agenturą, za podawanie meldunków nieodzwierciedlających stanu faktycznego, za niemeldowanie natychmiast o zaszłych wypadkach i próby ukrycia ich, za brak czujności i niezabezpieczenie gmachu urzędu wojewódzkiego udzielam: szefowi WUBP Białystok mjr. [Teodorowi] Mikusiowi3 – nagany, z[astęp]cy szefa WUBP „ „ [Marcelemu] Srokowskiemu4 – nagany, komendantowi WK MO „ [Janowi] Piątkowi5 – upomnienia, Teodor Mikuś (1910–1974) – należał do KPP (1928–1938), ps. „Mały”. W resorcie BP: zastępca kierownika Sekcji 4 Wydziału IV WUBP w Łodzi (15 I 1946), zastępca naczelnika Wydziału Personalnego WUBP w Łodzi (4 X 1947), zastępca szefa WUBP w Łodzi (17 X 1948), szef WUBP w Białymstoku (3 II 1949), w 1951 r. decyzją ministra BP zdjęty ze stanowiska szefa w WUBP w Białymstoku za to, że: „Podległy mu aparat operacyjny stosował w pracy niedopuszczalne, kompromitujące organa BP metody walki z bandytyzmem, co powodowało niezadowolenie ludności i demoralizację części aparatu bezpieczeństwa” (IPN BU 0604/141, część III, k. 63), kierownik Sekcji 1 Wydziału II Departamentu IV MBP (14 VII 1951), zastępca naczelnika Wydziału IV Departamentu IV MBP (13 IX 1952), naczelnik Wydziału II Departamentu IV MBP (9 I 1953), naczelnik Wydziału VII Departamentu IV MBP (9 VII 1954), szef WUBP w Łodzi (25 IX 1954), kierownik WUdsBP w Łodzi (31 I 1955), komendant MO m. Łodzi (9 I 1957), dyrektor Departamentu Kadr i Szkolenia MSW (11 III 1958), zwolniony ze służby w MO (28 II 1973). AIPN, 0604/141, Akta osobowe funkcjonariusza; Cmentarz Komunalny Powązki…, s. 70; Twarze białostockiej bezpieki…, s. 173 (tutaj błędnie podano datę roczną śmierci); J. Żelazko, Kadra kierownicza…, s. 176–178. 4 Marceli Srokowski (ur. 1917) – służył w ACz (V 1941 – X 1941), w WP od 1943 r., brał udział w bitwie pod Lenino, słuchacz kursu NKWD w Kujbyszewie (IV–VII 1944). W resorcie BP: oficer śledczy Sekcji 6 Kontrwywiadu WUBP w Lublinie (15 VIII 1944), kierownik Sekcji Śledczej WUBP w Kielcach (12 I 1945), w dyspozycji kierownika Wydziału Personalnego MBP (9 VIII 1945), zastępca kierownika Wydziału I WUBP w Kielcach (10 VIII 1945), kierownik Wydziału I WUBP w Kielcach (1 I 1946), naczelnik Wydziału Śledczego WUBP w Poznaniu (15 IV 1946), zastępca szefa WUBP w Białymstoku (15 III 1949), kierownik Sekcji 1 Wydziału III Departamentu Śledczego MBP (5 VIII 1951), oficer personalny jednostki wojskowej 2000 – Polskiej Misji do Komisji Nadzoru Państw Neutralnych w Korei (12 II – 10 XII 1954), w dyspozycji Departamentu Kadr i Szkolenia KdsBP (15 I 1955), inspektor Inspektoratu Przewodniczącego KdsBP (1 IV 1955), inspektor Inspektoratu Dyrektora Departamentu III MSW (28 XI 1956), inspektor w Głównym Inspektoracie MSW (11 IX 1959), inspektor Zespołu II Głównego Inspektoratu MSW (18 III 1965), starszy inspektor delegowany do Komisji Nadzoru Państw Neutralnych w Korei w charakterze nieetatowego szyfranta delegacji polskiej „na okres jednej rotacji”, zwolniony ze służby 10 XI 1976. Z opinii szefa WUBP w Białymstoku Daniela Kubajewskiego dla wicedyrektora Departamentu Kadr MBP Aleksandra Banulewicza z 27 VII 1951 r. o M. Srokowskim: „Na istniejący stan w samym aparacie (pijaństwo, przegięcia [sic!] w formie bicia, zatrzymywania bez sankcji prokuratorskiej itp.) nie reagował, a i przy mnie jego stosunek był bierny (liberalny). Uważa, że niesłusznie go zdjęto (również i tow. Mikusia)” (AIPN, 0218/1206, t. 2, k. 41). AIPN, 0218/1206, t. 1–2, Akta osobowe funkcjonariusza; Twarze białostockiej bezpieki…, s. 230. 5 W dokumencie podano błędnie Piętkowi. Jan Piątek (ur. 1903) – służył w ACz (VII 1943 – – X 1943), w WP (X 1943 – VII 1944), w MO (20 VII 1944–31 X 1952): przyjęty do KP MO w Lubartowie (27 VII 1944), komendant powiatowy MO w Zamościu (29 XII 1944), zastępca komendanta wojewódzkiego MO w Lublinie (29 VIII 1945), komendant powiatowy MO w Olsztynie (13 IX 1946), 3 441 naczelnikowi Wydz[iału] III WUBP Białystok kpt. [Józefowi] Łaniewskiemu6 – nagany i polecam wyciągnąć jak najostrzejsze wnioski dyscyplinarne w stosunku do winnych opisanych i podobnych faktów. 4. Uprzedzam wszystkich szefów WUBP i komendantów KW MO, że o ile podobne fakty powtórzą się na terenie podległych im województw, wyciągać będę jak najsurowsze konsekwencje, do przekazania sądom łącznie7. Minister (–) St[anisław] Radkiewicz Za zgodność: mł. referent rozkazów (J[adwiga] Pilarska, chor.) Rozesłano wg rozdzielnika nr 74 Źródło: AIPN, 1572/56, k. 90, mps. komendant powiatowy MO w Bartoszycach (12 V 1947), zastępca komendanta wojewódzkiego MO ds. ORMO w Rzeszowie (19 VI 1947), komendant powiatowy MO w Rypinie (13 VIII 1947), zastępca komendanta wojewódzkiego MO w Białymstoku (15 II 1950), zwolniony z MO (31 X 1952). Następnie: szef wydziału wojskowego Dyrekcji Okręgowej Poczty i Telegrafów w Białymstoku (X 1952), prezes Spółdzielni Pracy „Wibrobetoniarnia” Białystok (1 IV 1955), dyrektor Białostockiego Biura Sprzedaży Żelaza i Wyrobów Metalowych (15 I 1956). 1 IX 1957 r. ponownie przyjęty do MO: komendant powiatowy MO w Dąbrowie, oficer dyżurny KW MO w Białymstoku (26 IX 1958). Rencista od 30 IX 1959 r. AIPN, 2174/484, Akta personalne Siły Zbrojne PRL. 6 Józef Łaniewski (ur. 1919) – słuchacz kursu NKWD w ZSRR (IV–VII 1944 r.). W resorcie BP: kierownik Kontrwywiadu PUBP w Augustowie (14 X 1944), referent Sekcji 1 Wydziału I WUBP w Białymstoku (24 II 1945), starszy referent Sekcji 1 Wydziału I WUBP w Białymstoku (15 V 1945), p.o. zastępca kierownika PUBP w Wysokiem Mazowieckiem (30 VI 1945), zastępca kierownika PUBP w Wysokiem Mazowieckiem (6 II 1946), kierownik Sekcji 3 Wydziału III WUBP w Białymstoku (8 III 1947), absolwent kursu szefów PUBP CW MBP w Legionowie (3 VIII 1947), zastępca p.o. naczelnika Wydziału III WUBP w Białymstoku (15 IX 1947), naczelnik Wydziału III WUBP w Białymstoku (1 III 1949), naczelnik Wydziału III WUBP w Bydgoszczy (20 II 1951), zwolniony ze służby (30 VI 1951 r.; skazany 22 I 1952 r. przez WSR w Białymstoku na karę dwóch lat więzienia); przyjęty ponownie do służby – w dyspozycji komendanta wojewódzkiego MO w Bydgoszczy (1 VII 1957), naczelnik Wydziału III (Służby Kryminalnej) KW MO w Bydgoszczy (1 VIII 1957), inspektor Sekcji 2 Wydziału III KW MO w Bydgoszczy (1 VII 1958), oficer operacyjny Wydziału II (SB) KW MO w Bydgoszczy (1 XI 1958), oficer techniki operacyjnej Sekcji 1 Wydziału „T” (SB) KW MO w Bydgoszczy (1 VII 1960), oficer techniki operacyjnej Sekcji 2 Wydziału „T” KW MO w Bydgoszczy (1 XI 1960), zwolniony ze służby (31 III 1963). Zob. Twarze białostockiej bezpieki…, s. 163–164; Twarze bezpieki 1945–1990…, s. 337. 7 Rozkaz uchylony 3 I 1958 r. 442 Nr 117 1950 październik 31, Warszawa – Zarządzenie nr 050/50 ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie zabezpieczenia operacyjnego święta 33. rocznicy rewolucji październikowej Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 31 października 1950 r. Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Ściśle tajne Nr AC-4048/50 Egz. nr 7 DO – 121 WO – 103 PO – 67 Zarządzenie nr 050/50 W związku ze zbliżającą się 33. rocznicą Wielkiej Rewolucji Październikowej, przygotowania do której odbywają się w warunkach zaostrzonej sytuacji międzynarodowej i wzmożonej aktywności wrogiego elementu w kraju, zarządzam: 1. Natychmiast uruchomić całą sieć informacyjną w zakładach pracy, związkach zawodowych, skupiskach chłopskich i urzędniczych, wśród kleru i młodzieży i nastawić na zbieranie informacji o nastrojach w związku ze świętem 33. rocznicy rewolucji październikowej. Szczególną uwagę skoncentrować na przeciwdziałanie: a) akcji sabotażowo-dywersyjnej w zakładach pracy, b) akcji mającej na celu terroryzowanie przodowników pracy i uniemożliwianie wykonania podjętych zobowiązań produkcyjnych. 3. Szczególną ochroną otoczyć pomniki i miejsca spoczynku poległych żołnierzy Armii Czerwonej. 4. Zwrócić baczną uwagę na odcinek wiejski, gdzie w związku z rocznicą rewolucji październikowej należy spodziewać się wzmożonej aktywności wroga przeciwko spółdzielniom produkcyjnym. 5. Zabezpieczyć się przed wystąpieniami bandyckimi w okresie poprzedzającym 33. rocznicę rewolucji październikowej i w dniach 6 i 7 listopada. 6. Przedsięwziąć odpowiednie kroki celem niedopuszczenia do niszczenia związanych ze świętem dekoracji, transparentów, plakatów, zrywania ich, zmazywania lub wpisywania na nich wrogich haseł. 7. Zabezpieczyć spokój i porządek obchodu i uroczystości w dniach 6 i 7 listopada. 8. O wszelkich wrogich wystąpieniach i sygnałach meldować natychmiast do właściwych departamentów. 443 9. W dniach 5–8 listopada br. wprowadzić całą dobę wzmożone dyżury odpowiedzialnych pracowników operacyjnych UBP i MO. Minister (–) St[anisław] Radkiewicz Za zgodność: mł. referent rozkazów (J[adwiga] Pilarska, chor.) Rozesłano wg rozdzielnika nr 75 Źródło: AIPN, 1572/38, k. 76, mps. 444 Nr 118 1950 listopad 2, Warszawa – Rozkaz nr 050/50 ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie wzmożenia walki z przestępstwami walutowymi Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 2 listopada 1950 r. Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 38 Nr AC-4050/50 DO – 122 WO – 104 Rozkaz nr 050/501 Uchwała Rady Ministrów z dnia 28 X 1950 r. o zmianie systemu pieniężnego2 w części IV punkt 4 mówi: „Posiadanie bez zezwolenia walut obcych, monet złotych, złota i platyny (z wyjątkiem wyrobów użytkowych) podlegać będzie surowej karze. Kary za nielegalny handel walutą obcą, monetami złotymi oraz złotem i platyną zostały zaostrzone, aż do kary śmierci włącznie, przy czym przestępstwa te podlegać będą sądom doraźnym”. Nie ulega wątpliwości, że elementy spekulanckie, zawodowi handlarze walutami, złotem i inne elementy wrogie będą starały się poprzez spekulację stwarzać trudności na rynku towarowym w obrocie pieniężnym celem poderwania zaufania szerokich mas do nowo wprowadzonej waluty. Por. AIPN,01225/879, Skorowidz przepisów…, k. 77–78 (kopie rozdziałów zob. DVD) oraz dokument nr 121. 2 W miejsce dotychczasowych pieniędzy wyemitowano nowe. Akcję wymiany władze utrzymywały w ścisłej tajemnicy; posiedzenie sejmu, który podjął stosowną decyzję, utajniono. Pracowników bankowych wezwano do pracy w dniu wolnym drogą radiową. Wymiana walutowa pogłębiła zubożenie społeczeństwa i przyniosła państwu, ogromny (krótkotrwały) zysk szacowany na blisko 10% jego rocznych dochodów. Maria Dąbrowska zanotowała w Dziennikach pod datą 2 XI 1950 r.: „Zmiana systemu pieniężnego! […] Uderzenie przyszło niespodziewanie. Jak świetnie trzymano to w tajemnicy, najlepszy dowód, że najlżejsza plotka tymi czasy nie pojawiła się na ten temat. […] Od razu zrozumiałam, że ta reforma czyni mnie bankrutem. Miałam bowiem niezręczność przenieść połowę moich należności z «Czytelnika» na moje konto bankowe. […] Będę ukarana za to, że nie zużyłam tych pieniędzy na własną korzyść, lecz zostawiłam je w banku na użytek państwa. Że pożyczyłam je państwu” (cyt. za: Kartki z PRL…, s. 165). Por. dokumenty nr 553 w: Biuletyny Dzienne Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego 1949–1950, oprac. Ł. Kamiński, Warszawa 2004, s. 819–820 oraz 20 i 21 w: Polska w dokumentach z archiwów rosyjskich…, s. 97–98; J. Kochanowski, Dziesięć dni, które wstrząsnęły portfelem, „Polityka”, 30 X 2010, nr 44 (2780), s. 64–66; idem, Tylnymi drzwiami. „Czarny rynek” w Polsce 1944–1989, Warszawa 2010, s. 259–261. Por. C. Leszczyńska, Nowe formy agresywnego merkantylizmu? Polityka dewizowo-kursowa w Polsce (1945–1947), „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 2008, t. 68, s. 65–91. 1 445 Przed aparatem bezpieczeństwa publicznego stoi więc zadanie ochrony nowego systemu pieniężnego przed działalnością wrogich elementów. W związku z powyższym rozkazuję: 1. Dla osiągnięcia efektu odstraszającego, dla ukrócenia rozpasania przestępców walutowych należy spośród grup i środowisk zawodowych „waluciarzy” w terminie tygodniowym od daty otrzymania niniejszego rozkazu nadesłać do dyrektora Departamentu IV umotywowany materiał na realizacje, który posłuży dla przeprowadzenia pokazowych rozpraw sądowych w myśl uchwały Rady Ministrów z dnia 28 X 1950 r. Każde województwo winno nadesłać po kilka spraw, zależnie od nasilenia tego rodzaju wrogiej działalności. 2. Nastawić całą posiadaną sieć agencyjną rozmieszczoną w środowiskach kupieckich, spekulanckich, zawodowych handlarzy walutami i złotem na ujawnianie nielegalnych operacji walutowych bezpośrednich, jak handel walutą, ukrywanie waluty i monet złotych, złota i platyny, podlegających sprzedaży w Narodowym Banku Polskim lub zdeponowaniu w Narodowym Banku Polskim. Nastawić sieć na wykrywanie faktów transferowych operacji walutowych, jak przerzut waluty obcej za granicę odbywający się przy okazji wyjazdów za granicę i przy pomocy placówek dyplomatycznych i ich bezpośredniego udziału przy pomocy przedstawicielstw handlowych zagranicznych i firm prowadzących handel z zagranicą. 3. Posiadane względnie zebrane w toku wykonywania niniejszego rozkazu materiały zaczepne dotyczące przestępstw dewizowych intensywnie rozpracowywać, materiały mniejszej wagi przekazywać do rozpracowania i realizacji właściwym komórkom MO. Rozpracowania prowadzone przez UB, MO i OS powinny pozostawać pod ścisłym nadzorem dyrektorów departamentów szefów wojewódzkich urzędów i szefów powiatowych urzędów. 4. Szefowie wojewódzkich urzędów przeprowadzą do dnia 7 XI br. odprawę z komendantami KW MO, kierownikami wydziałów śledczych KW MO, szefami powiatowych urzędów, naczelnikami wydziałów wojewódzkich urzędów, osobno z naczelnikami właściwych okręgowych inspektoratów Ochrony Skarbowej lub rejonowych inspektoratów Ochrony Skarbowej. W wyniku odpraw ustalić i wprowadzić w życie skuteczne metody rozpracowania, pociągania do odpowiedzialności waluciarzy i innych i podziału obiektów i kategorii spraw. 5. Naczelnicy wydziałów IV wojewódzkich urzędów zapoznają się ze sprawami prowadzonymi przez MO, OS; po zapoznaniu się przedstawią szefowi WUBP te sprawy, które ze względu na swą ważność winny być przejęte przez wojewódzki urząd lub prowadzone w dalszym ciągu pod kontrolą wojewódzkiego urzędu. 6. Naczelnicy wydziałów IV zorganizują systematyczne agencyjne rozpracowanie i obserwację elementów spekulanckich lub z nimi powiązanych w aparacie finansowym (banki, kasy itp.). Ewentualne sprawy należy realizować w najkrótszym czasie lub w razie niemożności doprowadzenia do rozprawy sądowej powodować 446 usuwanie osób podejrzanych o spekulację z aparatu bankowego i innych ogniw aparatu finansowego. 7. KG MO, dyrektorzy departamentów, szefowie WUBP zaplanują pracę w ten sposób, by realizacje przeprowadzane nie przerwały dalszego skutecznego rozpracowywania grup i środowisk zajmujących się handlem walutą, złotymi monetami, złotem, platyną. 8. Oddział Zwiadu WOP drogą agenturalną i oficjalną, GPK WOP drogą oficjalną włączą się do intensywnej walki z przestępcami dewizowymi. 9. Na odprawach i instruktażach kierować się ściśle uchwałą Rady Ministrów z dnia 28 X 1950 r. część IV – Walka ze spekulacją walutową. Minister (–) St[anisław] Radkiewicz Za zgodność: mł. referent rozkazów (J[adwiga] Pilarska, chor.) Rozesłano wg rozdzielnika nr 683 Źródło: AIPN, 1572/56, k. 91, mps. Poniżej jest Załącznik do rozkazu – Zarządzenie ministra finansów z 30 X 1950 r. w sprawie zgłaszania walut obcych, monet złotych oraz złota i platyny (k. 92–93). 3 447 Nr 119 1950 listopad 4, Warszawa – Zarządzenie nr 052/50 wiceministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie wzmożenia walki „z dywersyjną działalnością kułaków i uprawianym przez nich sabotażem akcji skupu” Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 4 listopada 1950 r.1 Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 47 Nr AC-4053/50 DO – 124 WO – 106 PO – 65 Zarządzenie nr 052/50 W związku z wrogą działalnością kułaków i organizacji podziemnych na odcinku skupu zboża przed aparatem bezpieczeństwa stoi zadanie zmobilizowania wysiłku do walki z dywersyjną działalnością kułaków i z uprawianym przez nich sabotażem akcji skupu. Celem zrozumienia znaczenia akcji skupu zboża i charakteru politycznego tej akcji należy dokładnie zapoznać się z instrukcją w sprawie dopilnowania terminowego skupu zboża, wydaną przez KC PZPR2. Tam, gdzie ww. instrukcja dotarła do powiatowych komitetów PZPR, powinni z nią również zapoznać się szefowie PUBP. W walce z wrogą działalnością skierowaną przeciwko akcji planowego skupu zboża należy: 1 Poprzedniego miesiąca, w październiku 1950 r., na terenie całego kraju przeprowadzono akcję masowych aresztowań osób uznanych za element wrogi władzy ludowej. Akcja ta, której nadano kryptonim „K”, zwrócona była – w myśl zaleceń partii i bezpieki – przeciwko osobom prowadzącym działalność antypaństwową oraz „kułakom i spekulantom”. Zakres akcji był szeroki, za działalność antypaństwową uznawano wtedy bowiem np. szeptaną propagandę czy zwykłe narzekanie w kolejce na brak chleba, traktując je jako rozpowszechnianie wiadomości mogących wyrządzić szkodę państwu; H. Dominiczak, Organy bezpieczeństwa PRL…, s. 85–86; A. Drozowski, Akcja „K” w województwie katowickim, „Studia Śląskie” 2004, t. 63, s. 207. Por. Aparat bezpieczeństwa w Polsce w latach 1950–1952…, s. 66–69. 2 Październikowa instrukcja KC PZPR zalecała, aby w przypadku, gdy chłopi nie podjęli odpowiednich zobowiązań o dostawach zboża albo zaniżali ich deklarowany wymiar, dostarczać je w trybie administracyjnym przez gminne rady narodowe. Miały one w pełni pokryć plan dostaw wyznaczony odgórnie dla poszczególnych wsi. W stosunku do opornych „kułaków” zalecano stosowanie przymusowych omłotów przy udziale miejscowej biedoty. Nakazywano dokonywanie ich tylko na zasadzie przykładu, w liczbie 2–3 na gminę. Innym środkiem przymusu ekonomicznego miało być pozbawianie zalegających z dostawą prawa kupna węgla i drewna w gminnych spółdzielniach; D. Jarosz, Polityka władz komunistycznych w Polsce..., s. 174. 448 1. Całą sieć informacyjno-agenturalną pracującą na wsi (po wszystkich liniach i we wszystkich środowiskach) nastawić w kierunku wykrywania inspiratorów i organizatorów akcji zastraszania i terroryzowania chłopów lojalnie zgłaszających zboże do sprzedaży, szerzenia wrogiej propagandy przeciwko planowemu skupowi, a za chowaniem zboża; akcji rozbijania zebrań gospodarskich, na których przyjmowane są dobrowolne zobowiązania sprzedaży i in. Ustaloną zorganizowaną działalność należy likwidować po uzyskaniu sankcji szefa WUBP na przeprowadzenie aresztów. 2. Wykorzystać sieć informacyjno-agenturalną w PZZ, gminnych spółdzielniach Samopomocy Chłopskiej, powiatowych i gminnych radach narodowych oraz trójkach gromadzkich dla ujawnienia wrogiej roboty zmierzającej do hamowania i niewłaściwego realizowania wytycznych akcji skupu przez poszczególne ogniwa aparatu skupu. 3. Wpływające materiały o spekulantach zbożowych przekazywać MO i prokuraturze SO3 dla umożliwienia likwidacji i szybkiego zasadzenia spekulantów. Materiały o kułakach złośliwie uchylających się od zobowiązań sprzedaży i starających się załamać akcje terminowego i planowego skupu należy przekazywać gminnym radom narodowym, które zastosują odpowiednie środki represji (powiększenie wymiaru podatku gruntowego, pozbawienie możliwości zakupu towarów konsumcyjnych i in.). Organa MO winny udzielić niezbędnej pomocy dla ochrony przed podpaleniami i aktami terroru ze strony kułaków, w stosunku do których gminne rady narodowe mogą również zastosować przymusowe omłoty z przekazaniem nadwyżek zbożowych na planowy skup. 4. W przemyślany i wnikliwy sposób należy prowadzić walkę z wrogą działalnością kułaków, szczególnie wobec obłudnych i zamaskowanych często metod działania kułaka (czasami kułak sam zboże sprzedaje, a organizuje średniaków do niezdawania zboża). W zasadzie potwierdzone materiały o wrogiej działalności kułaka powinny być podstawą aresztów. W poszczególnych wypadkach, gdy zebrane materiały nie są dostateczną podstawą do aresztu, można zastosować przesłuchanie kułaków dla wykrycia inspiratorów i organizatorów akcji i dla profilaktycznego przeciwdziałania. 5. Całość akcji walki z wrogą działalnością podziemia i kułactwa prowadzić w ścisłym porozumieniu z wojewódzkimi i powiatowymi komitetami partii, w szczególności uzyskiwać zgodę odnośnych komitetów na przeprowadzenie aresztów, jak też i na prowadzenie przesłuchań. Prowadzenie przesłuchań nie może w żadnym wypadku przybrać charakteru masowego. Systematycznie informować komitety partyjne o sytuacji na wsi, nastrojach w związku z akcją skupu, przejawach wrogiego działania. Zob. M. Łysko, Prokuratorski nadzór ogólny w Polsce w latach 1950–1967, Białystok 2006, s. 125–157. 3 449 O wykonaniu powyższego meldować w raportach miesięcznych. O przejawach wrogiego działania, posunięciach naszych urzędów, nagłych wypadkach związanych z akcją skupu meldować natychmiast telefonogramami i specjalnymi meldunkami do Dep[artamentu] IV4. W[ice]minister (–) K[onrad] Świetlik Za zgodność: mł. referent rozkazów (J[adwiga] Pilarska, chor.) Rozesłano wg rozdzielnika nr 77 Źródło: AIPN, 1572/778, k. 19, mps. 4 Zarządzenie uchylone 3 I 1958 r. 450 Nr 120 1950 grudzień 4, Warszawa – Rozkaz nr 052/50 wiceministra bezpieczeństwa publicznego o przejęciu przez Departament II (Łączności) z Departamentu V (Społeczno-Politycznego) MBP nadzoru nad łącznością radiową i pocztową Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 4 grudnia 1950 r. Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego DO – 139 Nr AC- 4214/50 WO – 120 egz. nr 100 Rozkaz nr 052/50 W celu skoncentrowania całokształtu pracy bezpieczeństwa na odcinku łączności radiowej i pocztowej rozkazuję: I. 1. Dyrektor Departamentu V zda, a dyrektor Departamentu II przyjmie w terminie do dnia 15 grudnia 1950 r. sprawy obiektowe, sprawy agencyjne, sieć agenturalno-informacyjną oraz wszelkie materiały dotyczące obiektów radiowych, jak: a) Centralny Urząd Radiofonii, b) Państwowe Przedsiębiorstwo Radiofonizacji Kraju, c) Polskie Radio, d) Państwowe Przedsiębiorstwo Kolportażowe „Ruch”. Również naczelnicy wydziałów V zdadzą, a naczelnicy wydziałów II przyjmą wszelkie materiały w wyżej wymienionej sprawie do dnia 15 grudnia 1950 r. 2. Departament V i wydziały V WUBP obsługują w dalszym ciągu, tak jak dotychczas, programowe jednostki Polskiego Radia, a mianowicie: a) Dyrekcja Planowania, Koordynacji i wykonania Programu, b) Dyrekcja Programów Politycznych i Społeczno-Oświatowych, c) Dyrekcja Programów Artystycznych, d) Dyrekcja Programów dla Zagranicy, e) Biuro Wydawnictw. II. 1. Departament Kadr włączy do etatu Sekcji III Wydziału III Departamentu II MBP 1 st[arszego] referenta i 1 referenta. 2. Departament Kadr włączy do etatów Sekcji II Wydziału II WUBP 1 starszego referenta. III. Dyrektor Departamentu V i dyrektor Departamentu II uzgodnią formy czasowego kontynuowania spraw wszczętych przez Departament V i wydziały V WUBP 451 z Departamentem II i wydziałami II WUBP oraz współpracę do czasu całkowitego opanowania odcinka radiowego i PPK „Ruch” przez Departament II i jego odpowiedniki w terenie. IV. Dyrektor Departamentu V i dyrektor Departamentu II MBP zameldują mi o wykonaniu powyższego rozkazu do dnia 1 stycznia 1951 r. V. Niniejszy rozkaz wchodzi w życie z dniem 15 grudnia 1950 r.1 W[ice]minister (–) Mietkowski M[ieczysław] Za zgodność: st. referent rozkazów (Dzwonkowska J[anina] chor.)a Rozesłano wg rozdzielnika nr 108 Źródło: AIPN, 1572/56, k. 102, mps. a Podpis. Rozkaz uchylony 3 I 1958 r. 1 452 Nr 121 1950 [b.d.; rozkaz wydany przed 29 X 1950 r.], Warszawa – Rozkaz ministra bezpieczeństwa publicznego o zadaniach organów BP w związku z reformą walutową Rozkaz ministra bezpieczeństwa publicznego o zadaniach organów bezpieczeństwa publicznego w związku z reformą walutową1 W związku z przeprowadzoną przez rząd reformą walutową władze państwowe postawiły przed aparatem bezpieczeństwa publicznego wielkie i odpowiedzialne zadania, mające ogólnopaństwowe znaczenie. Ustawa sejmowa z dnia 28 października br. wprowadza w obieg nowe pieniądze, przewiduje jednocześnie zakończenie wymiany starych banknotów do dnia 8 listopada br. Dla zapewnienia wykonania reformy walutowej organa bezpieczeństwa powinny zabezpieczyć normalną pracę punktów wymiany i sieci handlowej, jak również przypilnować, by nie było przerw ani zakłóceń w pracy kolei, poczty, zakładów przemysłowych i usługowych. Reforma walutowa jest to wielkie przedsięwzięcie państwowe, które zmierza do dalszej stabilizacji i normalizacji naszego życia gospodarczego, zmierza do poprawy bytu szerokich mas pracujących, pomyślnie realizujących 6-letni plan budowy fundamentów socjalizmu. Wróg klasowy, podziemie reakcyjne, wywiady i agentury obce będą niewątpliwie usiłowały wykorzystać dla swoich wrogich nam celów nieświadomość lub brak orientacji części ludności, szczególnie w pierwszych dniach wymiany, dopóki właściwy sens wymiany nie będzie dokładnie zrozumiany. Wróg będzie próbował siać zamęt w umysłach ludzi, rozpowszechniać najrozmaitsze prowokacyjne wymysły, będzie on usiłował organizować różne wystąpienia po to, by zakłócić spokój i porządek, by sabotować, szkodzić i w ten sposób spróbować zerwać pomyślność akcji reformy walutowej, chociażby na poszczególnych odcinkach. Należy się liczyć z tym, że spekulanci, waluciarze i inni szkodnicy spróbują wykorzystać okres wymiany dla wprowadzenia zamętu i rozgardiaszu do życia gospodarczego, aby móc przy pomocy kombinacji walutowych lub wprost kradzieży wzbogacić się. W związku z powyższym rozkazuję: 1. Wprowadzić dla pracowników bezpieczeństwa i MO stan pogotowia na okres od dn. 29 X godz. 0.00 aż do odwołania. 1 Por. dokument nr 118. 453 2. Szefowie WUBP i PUBP zabezpieczą ochronę transportów do powiatów i gmin, ochronę punktów i gminnych ekip wymiany, zgodnie ze szczegółową instrukcją z dnia 26 X br. 3. Szefowie urzędów zorganizują przy pomocy MO wzmożone patrole dla zabezpieczenia porządku publicznego. Wrogie napisy i ulotki powinny być natychmiast usuwane, należy nie dopuszczać do jakichkolwiek zbiegowisk lub innego rodzaju zakłócenia spokoju. 4. Na cały okres akcji urzędy bezp[ieczeństwa] i komendy MO powinny zorganizować lotne grupy rezerwowe na samochodach dla natychmiastowego reagowania w razie konieczności. 5. Aktywizować agenturalną sieć informacyjną. Cała sieć agenturalno-informacyjna na okres wymiany waluty winna być zaktywizowana. Zobowiązuję wszystkie działy operatywne systemu bezpieczeństwa publicznego ożywić łączność z siecią informacyjną. Kierownikom służb polecam zorganizować częste, a gdy zachodzi celowa potrzeba, codzienne spotkania z tą siecią agentury, która tkwi w ważnych ośrodkach wroga oraz na ważnych obiektach gospodarczych i państwowych (elektrownie, kolej, węzły radiowe, porty, poczta), na ważniejszych obiektach przemysłowych itp. Ważne jest, aby zapewnić maksymalnie szeroką informację z odcinka wsi. W tym celu kontakty poufne rozbudowane na wsi przez MO winny być w pełni wyzyskane. W związku z tym szefowie WUBP i PUBP ustalą taki system łączności, aby informacje o nastrojach wsi skrzętnie fiksowane przez posterunki MO co dzień dochodziły do urzędów BP w powiatach i województwach. Sieci agenturalno-informacyjnej stawiamy następujące zadania: a) ujawnienia zamierzeń wrogiego podziemia i ich planów w związku z reformą walutową, ich opinii o reformie; b) ujawnienia wszelkiego rodzaju planowanych wystąpień: napadów zbrojnych, zbiorowych wystąpień (strajków, demonstracji), dywersji sabotażu, szkodnictwa itp.; c) ujawnienia inspiratorów i szerzycieli wszelkich destrukcyjnych pogłosek związanych z wymianą i puszczanych w masy, pogłosek wypaczających ustanowione zasady wymiany; d) ujawnienia nastrojów różnych grup społecznych i zawodowych społeczeństwa (prywatna inicjatywa, spekulanci, kler, kułacy, średniacy, urzędnicy, robotnicy, mało- i bezrolni chłopi) w związku z wymianą pieniężną; e) ujawnienia opinii terenu o brakach – uchybieniach i niedociągnięciach w akcji wymiany. 6. Na każdą próbę wrogiej działalności reagować, rozpuszczane pogłoski odpieramy kontrakcją. a) Każda próba napadu, dywersji lub sabotażu, szkodnictwa, wystąpienia zbiorowego (strajku, demonstracji) musi być unieszkodliwiona, profilaktycznie sparaliżowana. Na każdy taki zamiar zapobiegawczo natychmiast reagujemy naszą interwencją (areszt inicjatorów i organizatorów, przesłuchanie, demonstrowanie naszej 454 siły przez samo pokazanie się itp.), aby do zamierzonego wystąpienia nie doszło w ogóle. b) W razie wypadku, kiedy jednak do jakiegoś wystąpienia mimo wszystko dochodzi, aparat nasz reaguje natychmiast rozważnie, lecz zdecydowanie. W razie napadu, dywersji lub sabotażu – natychmiast areszt sprawców i uczestników. W razie zbiorowego wystąpienia (strajk, demonstracje), likwidować przez areszty inicjatorów, akcję przewidzieć z perswazją i wezwaniem do rozejścia się, a gdy to nie skutkuje – rozpędzić siłą, używając do tego sikawek. Przypominam o obowiązku przestrzegania poprzednio wydanych rozkazów określających warunki, w jakich dopuszczalne jest użycie broni. Należy pamiętać, że używa się broń tylko w ostatecznych wypadkach, po uprzednim dwukrotnym ostrzeżeniu i po oddaniu strzału ostrzegawczego (salwy) w powietrze, lub we własnej obronie, gdy występujący przedstawiciel władzy jest bezpośrednio zagrożony. c) Zwracam szczególną uwagę na wszelkiego rodzaju szeptaną propagandę. Ta forma wrogiej działalności będzie na pewno prowadzona szeroko przez podziemie reakcyjne, przez różne wrogie elementy, kułactwo itp. I tu reagujemy natychmiast i w różnej formie (w zależności, kto ją uprawia): jednych skierowujemy do sądu, innych jakiś czas przetrzymujemy w areszcie, niektórych zaś tylko przesłuchujemy lub uprzedzamy i bierzemy piśmienne zobowiązanie, że nadal powtarzać i szerzyć pogłosek antypaństwowych nie będzie. d) Należy baczną uwagę zwracać na zabezpieczenie wszelkiego rodzaju okolicznościowych zbiorowiskach: jarmarki i targi, odpusty, nabożeństwa kościelne, obrzędy na cmentarzach w dni Zaduszek oraz gromadzenie się ludności przy punktach wymiany. Przez sieć informacyjną, a przede wszystkim przez obesłanie tych skupisk operatywnymi pracownikami czuwać, aby nie dopuścić do wykorzystania skupisk ludzkich dla wrogich wystąpień i demonstracji antypaństwowych. e) Jednocześnie z przestrzeganiem zasady natychmiastowego reagowania ze strony UB i MO na każdy przejaw wrogiej działalności zobowiązuję szefów WUBP i PUBP systematycznie, dokładnie i natychmiast informować o nastrojach – pogłoskach, plotkach, szeptanej propagandzie i w ogóle o zachowaniu się różnych środowisk – pierwszych Sekretarzy KP i KW PZPR. Informacja ta niezbędna jest i dla tego, aby organizacje partyjne mogły swoją masową polityczną propagandę odpierać i demaskować wrogą robotę, a szczególnie szeptaną propagandę. 7. Zabezpieczenie ważnych obiektów państwowych i gospodarczych na czas akcji wymiany Wzmacniając wewnętrzną i zewnętrzną ochronę przez straż przemysłową obiektów przemysłowych przed dywersją, sabotażem i strajkami, aktywizując szczególnie w okresie wymiany wszystkie referaty ochrony, należy wydzielić i wziąć pod specjalną kontrolę te obiekty, zakłócenie normalnego działania których może przynieść specjalną szkodę. Rozchodzi się tu w pierwszym rzędzie o elektrownie, koleje żelazne, główne linie wysokiego napięcia, główne transformatory, radiowęzły. Należy tu wzmocnić 455 zarówno pracę z agenturą, jak i ochroną zewnętrzną. Jeśli chodzi o ochronę tych obiektów, to należy w znacznie szerszym zakresie wykorzystać siłę ORMO. W wypadku, gdyby na poszczególnych terenach zabrakło sił władzom bezpieczeństwa, można zwrócić się do powiat[owego] komitetu PZPR o przydzielenie pewnej ilości członków partii do pomocy. 8. Zadania w zakresie ścisłego wykonywania zarządzeń władz centralnych wydanych w związku z wymianą pieniężną Organa bezpieczeństwa publicznego przez swoje IV wydziały i IV referaty winne bacznie czuwać, by wszystkie zarządzenia władz centralnych normujących wymianę, handel, ceny itp. były ściśle realizowane i przestrzegane. I. W szczególności dopilnować: a) ażeby w dniu 29 X ściśle przestrzegać zarządzenie o zakazie sprzedaży alkoholu; b) ażeby począwszy od dnia 30 X wszystkie punkty handlowe (sklepy) były otwarte, normalnie pracowały i aby nie odmawiano sprzedaży zgłaszającym się nabywcom, rzekomo z powodu nieprzeliczenia cen. Szczególną uwagę zwrócić pod tym względem na sklepy prywatnej inicjatywy; c) ażeby aparat handlowy w porę i szybko dokonał przeliczenia cen zgodnie z zarządzeniem Ministerstwa Handlu Wewnętrznego; d) ujawniania i bezwzględnego zwalczania wszelkich prób hamowania, sabotowania skupu artykułów rolnych (np. z powodu rzekomego braku cen, gotówki lub prowadzenia agitacji wśród chłopów przeciw sprzedaży artykułów rolnych); e) prowadzić zdecydowaną walkę z wszelkiego rodzaju próbami oszustw i spekulacji, które będzie usiłował stosować kapitalista, spekulant i kułak, wykorzystując okres wymiany; f) większe obiekty handlowe (PDT) winny być wzięte pod specjalną ochronę i obserwację agenturalną. II. Na odcinku transportu kolejowego, usług komunalnych (światło, woda, gaz, tramwaj itd.) należy zarówno poprzez sieć informacyjną, referaty i wydziały ochrony i bezpośredni wgląd czuwać, by szybko i w porę zostały dokonane przeliczenia opłat, i zapewnić korzystanie bez przerw przez ludność z usług gospodarki komunalnej. Zwrócić szczególną uwagę na tramwaje, gdzie zakłócenie normalnego funkcjonowania może powodować rozgoryczenie i niezadowolenie ludności. III. W zakresie płac należy w porę ujawniać i przecinać wszelkie naruszania obowiązujących przepisów o realizowaniu wypłat. Płace i wynagrodzenia wyrównawcze robotnicy winni otrzymać na czas i bez zakłóceń. We wszystkich wypadkach, gdzie przy ujawnieniu naruszeń instrukcji i zarządzeń władz centralnych będzie stwierdzona zła wola, winnych natychmiast aresztować celem przekazania sprawy do przykładowego ukarania, kwalifikując to jako szkodnictwo i sabotaż. 9. Raz jeszcze zwracam uwagę szefów UBP na dokładne rozpracowanie planu i zabezpieczenie ochrony operacyjnej i jawną siłą punktów wymiany w terenie [sic!]. 456 Skład osobowy gminnych grup ochrony winien być dokładnie pouczony i poinstruowany. Jest to ważne dlatego, że właśnie na te punkty mogą być czynione próby napadów zbrojnych, właśnie tu ze względu na zbiorowisko mogą być próby zorganizowania wystąpień demonstracyjnych, szerzenie wrogiej propagandy itd. Ważne jest, aby z samego początku gromadzenia się ludzi milicja ze spokojem i powagą (bez krzyków i wymyślań), lecz stanowczo regulowała porządek kolejki do okienka lub stołu wymiany itp. 10. Pamiętać należy o konieczności przydzielenia ochrony przy przenoszeniu lub przewożeniu większej ilości pieniędzy przez instytucje państwowe, zakłady przemysłowe itp. W gromadach na terenach bandyckich inicjować grupowe udawanie się chłopów na punkty wymienione i z powrotem, włączając do tych grup ORMO-wców miejscowych. 11. Szefowie WUBP przeprowadzą wspólne instrukcyjne odprawy szefów PUBP, komendantów KP MO i naczelników wydziałów w dniu 28 X 1950 r. Odprawy rozpocząć o godz. 21, zakończyć o godz. 24.00. O godz. 23[.00] 28 X wysłuchuje odprawa na sali komunikatów rządowych o wymianie. Wobec tajności treści odprawy do godz. 23 zabrania się komukolwiek opuszczać salę odprawy. Po odprawie szefowie PUBP natychmiast wracają wraz z komendantami PK MO do swojego powiatu. O godz. 6 rano 29 X [19]50 r. szef PUBP robi instruktaż o zadaniach ze swoim aparatem, zaś komendant powiatowy MO przeprowadza instruktaż zwołanych zawczasu na godz. 6 rano 29 X [19]50 r. komendantów gminnych posterunków MO. Instruktaż odbywa się na podstawie niniejszego rozkazu i mojej instrukcji z dnia 26 X [19]50 r. 12. Szefowie WUBP zobowiązani są przez cały czas trwania akcji wymiennej jeden raz dziennie przekazywać przez W-Cz między godz. 16 i 18 szczegółowe meldunki o przebiegu akcji. W meldunkach tych należy podać prócz faktów przejawów wrogiej działalności i przeciwdziałania organów BP – również charakterystykę nastrojów i wypowiedzi różnycha grup społecznych (na podstawie informacji agenturalnych). Niezależnie od tego w razie wypadków szczególnie ważnych należy meldować natychmiast o każdej porze dnia i nocy. Minister (–) Radkiewicz St[anisław] gen. dywizji Źródło: AIPN, 1572/55, k. 68–69, druk. a W oryginale jest równych. 457 458 Rok 1951 (nr 122–145) 459 460 Nr 122 1951 styczeń 12, Warszawa – Pismo okólne dyrektora Gabinetu Ministra BP do szefów WUBP w sprawie przygotowania charakterystyk inspektorów NIK, którzy mają skontrolować aparat bezpieczeństwa publicznego Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 12 stycznia 1951 r.1 Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego Bardzo pilne Nr AC-54/51 Szef Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w....... (do rąk własnych) W najbliższych dniach mają być przeprowadzone decydujące rozmowy z Najwyższą Izbą Kontroli2 w sprawie kontroli aparatu bezpieczeństwa publicznego. W związku z tym proszę o bardzo pilne przesłanie niżej wyszczególnionych charakterystyk, które posłużą jako materiał dla ministra podczas wymienionych rozmów. 1. Charakterystyki szefa delegatury wojewódzkiej NIK. 2. Charakterystyk inspektorów, którzy mają być dopuszczeni do kontroli aparatu bezpieczeństwa. 3. Charakterystyk innych pracowników delegatury (referentów, maszynistek), którzy pracują po linii Departamentu II3 centrali NIK i mają dostęp do materiałów pokontrolnych (sprawozdań inspektorów) dotyczących aparatu bezpieczeństwa. W charakterystykach tych należy wykazać, czy wyżej wymienieni mogą być dopuszczeni do kontroli aparatu bezpieczeństwa. Sprawa przedstawia się w ten sposób, że NIK chce uprawnić do kontroli urzędów bezpieczeństwa swe delegatury wojewódzkie, podczas gdy ministerstwo stoi na stanowisku, że kontrola zarówno samego ministerstwa, jak i urzędów bezpieczeństwa może być sprawowana tylko przez Departament II centrali NIK. Uprawnienie do wym[ienionej] kontroli inspektorów delegatur NIK stwarza niebezpieczeństwo, iż nawet w tych wypadkach gdy sam inspektor jest człowiekiem przez nas sprawdzonym i wyraziliśmy na niego zgodę, to jednak jest on podległym Tu i dalej zob. M. Kurkiewicz, B. Noszczak, Okiem sowietnika. Raport doradcy z Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego ZSRS o pracy polskiego Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (8 czerwca 1951 r.), „Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej” 2010, t. 3, s. 205–219. 2 Najwyższa Izba Kontroli została reaktywowana w 1949 r. formalnie jako organ niezależny od rządu, w l. 1952–1957 w jej miejsce utworzono Ministerstwo Kontroli Państwowej, przywrócona po 1957 r. 3 Tak zwany Departament Specjalny NIK – miał w gestii kontrole w aparacie bezpieczeństwa i w wojsku. 1 461 szefowi delegatury i musi przedstawiać mu uzyskane podczas inspekcji organów bezpieczeństwa materiały. Również inni pracownicy delegatury będą mieli możność zapoznać się z tymi materiałami np. przy przepisywaniu ich. Tymczasem doraźne sprawdzenie sytuacji w dwóch województwach wykazało, że właśnie ze względu na osobę szefa delegatury nie można dopuścić do przeprowadzenia kontroli urzędów bezpieczeństwa. Przy opiniowaniu wyżej wymienionych pracowników NIK należy mieć na uwadze, iż osoby, które mają brać udział w kontroli aparatu bezpieczeństwa (chociażby tylko gospodarczej i finansowej, co jest zadaniem NIK), winny w zasadzie odpowiadać tym samym warunkom co kandydaci do pracy w aparacie bezpieczeństwa. Ze względu na konieczność dostarczenia ministrowi na czas wymienionych materiałów, proszę was o osobiste dopilnowanie sprawnego i szybkiego załatwienia tej sprawy, tak aby ministerstwo otrzymało wym[ienione] charakterystyki najpóźniej w dniu 16 I (wtorek). Dyrektor Gabinetu Ministra TF/JM. Źródło: AIPN, 1572/699, k. 2, mps. 462 Nr 123 1951 luty 6, Warszawa – Rozkaz nr 03/51 ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie zadań aparatu bezpieczeństwa w okresie prowadzonej akcji skupu zboża Rzeczpospolita Polska Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Rozkaz nr 03/51 Warszawa, dnia 6 lutego 1951 r. Ściśle tajne Nr AC-138/51 Egz. nr 0799 DO – 12 WO – 11 PO – 8 Akcja skupu zboża przebiega w sytuacji zaostrzonej walki klasowej na wsi. Elementy kułackie i inne wrogie elementy na wsi prowadzą akcję skierowaną przeciwko skupowi zboża, szerząc propagandę wojenną i bezpośrednio agitując za niezdawaniem zboża i ukrywaniem zboża1. Partia i rząd postawiły przed aparatem państwowym i spółdzielczym zadanie zakończenia w ciągu lutego rocznego planu skupu zboża. W celu wykonania tego zadania Komitet Centralny przeprowadził mobilizację aktywu partyjnego dla akcji skupu, wyznaczając w województwach i powiatach, w których są największe zaległości, pełnomocników KC oraz w gminach pełnomocników KW dla kierowania akcją. Zadaniem aparatu bezpieczeństwa jest: włączyć się do tej akcji przez paraliżowanie i likwidowanie wszelkiej wrogiej działalności podziemia i kułaków skierowanej przeciwko skupowi zboża, wykrywanie i likwidowanie działalności terrorystycznej skierowanej przeciwko grupom agitatorów, aparatowi skupu i chłopom dostarczającym zboże na punkty skupu. Wykonywanie tego zadania nie może być zniekształcane przez szkodliwe posunięcia naszego aparatu w formie nacisku administracyjnego i nieprzemyślanych represji. Dariusz Jarosz na temat periodyzacji systemu opresyjnego państwa wobec chłopów pisze: „Podobnie jak znaczna część historyków gospodarczych, początek pojawienia się systemu obowiązkowych dostaw datuję na rok 1951, a nie 1952 r., kiedy określenie to pojawiło się w tytułach odpowiednich aktów prawnych. Decyduje o tym rzeczywista treść tych aktów i przyjęte w nich represyjne rozwiązania, a nie formalna nazwa”; D. Jarosz, Funkcjonowanie systemu represji wobec chłopów za niewykonanie obowiązkowych dostaw w Polsce w latach 1951–1955, „Pamięć i Sprawiedliwość. Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu – IPN” 1997–1998, t. 40, s. 241; zob. też idem, Konflikty chłopów z władzą w okresie „planowanego skupu zboża” w latach 1950–1951, „Polska 1944/45–1989. Studia i Materiały” 1995, t. 1, s. 151–184. 1 463 W związku z tym rozkazuję: 1. W województwach i powiatach, szczególnie tam, gdzie opornie przebiega akcja skupu, należy w stwierdzonych wypadkach zepsucia zboża w wyniku ukrywania przez kułaków sprawców aresztować i przekazać prokuraturze dla przeprowadzenia procesów pokazowych za niszczenie zboża. 2. Uaktywnić walkę z wrogą szeptaną propagandą, szczególnie w rejonach o dużym nasileniu wrogiego elementu, w których akcja skupu zboża przebiega niepomyślnie. W myśl rozkazu nr 054/502 w sprawie zwalczania wrogiej propagandy stosować elastyczność, wykorzystując całą skalę środków będących w dyspozycji organów bezpieczeństwa. Unikać masowych aresztów. Areszty stosować jedynie w stosunku do inspiratorów i najaktywniejszych siewców wrogiej propagandy, kierując się przy tym zasadą klasowego podejścia. 3. Zabezpieczyć pełnomocników partyjnych i aparat skupu przed niebezpieczeństwem aktów terrorystycznych poprzez: Wykorzystanie sieci informacyjno-agenturalnej UBP i MO dla ujawnienia i natychmiastowej likwidacji wszelkich przygotowań dokonania aktów terroru, wzmożenie czujności i mobilizacji gminnych posterunków MO. W rejonach szczególnie niebezpiecznych (w woj. białostockim, warszawskim, lubelskim i in.) organizować patrole, które jednak w służbie obchodowej nie powinny się poruszać razem z grupami agitatorów lub aparatem skupu. Dla lepszego wykonania zadania ochronnego należy w KW PZPR zapoznać się z planem rozmieszczenia i poruszania się pełnomocników partyjnych. 4. Wykorzystać sieć agenturalną WUBP, PUBP i MO tkwiącą we wrogich organizacjach i środowiskach dla wykrywania i likwidacji zorganizowanej wrogiej akcji skierowanej przeciwko skupowi zboża. 5. Zabronić kategorycznie UBP i MO stosowania przesłuchań chłopów niedostarczających zboża na punkty skupu i brania udziału w poszukiwaniu zboża. Asystowanie ekipom przy skupie ze strony MO stosować jedynie na polecenie pełnomocnika KC na powiat. 6. Wszelkie przedsięwzięcia represyjne uzgadniać w skali wojewódzkiej z pełnomocnikiem KC względnie z sekretarzem KW, w skali powiatu z pełnomocnikiem KC względnie z sekretarzem KP, meldując niezwłocznie w ramach dziennych raportów do dyrektora Gabinetu Ministra3. Minister (–) St[anisław] Radkiewicz Rozkaz nr 054 ministra BP w sprawie zwalczania wrogiej propagandy (o zwiększenie wykorzystania środków profilaktycznych). Uchylony 13 VI 1956 r. A. Kochański, Polska 1944–1991…, t. 1, s. 368. 3 Rozkaz uchylony 3 I 1958 r. 2 464 Za zgodność: Rozesłano wg rozdzielnika nr 157 Źródło: AIPN, 1572/58, k. 9, druk. 465 Nr 124 1951 luty 15, Warszawa – Pismo okólne nr 04/51 wicedyrektora Gabinetu Ministra BP w sprawie aresztowań przez organa bezpieczeństwa oficerów w służbie czynnej oddelegowanych do Powszechnej Organizacji „Służba Polsce” Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 15 lutego 1951 r. Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr... Nr AC-262/51 DO – 15 WO – 14 Pismo okólne nr 04/51 W związku z przejęciem przez Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego od Głównego Zarządu Informacji MON obsługi operacyjnej Powszechnej Organizacji „Służba Polsce”1 zdarzają się wypadki dokonywania aresztowań przez organa bezpieczeństwa publicznego oficerów w służbie czynnej oddelegowanych do PO „Służba Polsce”, bez uzgodnienia tego z właściwymi organami Informacji MON. W związku z powyższym wyjaśniam: – Niezależnie od sprawy przejęcia obsługi operacyjnej PO „Służba Polsce”, zatrzymywanie oficerów służby czynnej tam oddelegowanych winno odbywać się na analogicznych zasadach jak zatrzymywanie innych żołnierzy i oficerów służby czynnej WP, to jest winno być uzgadniane z właściwą jednostką Informacji MON. Jedynie w wypadkach niecierpiących zwłoki dopuszczalne jest zatrzymanie bez uprzedniego uzgodnienia, z tym iż właściwa jednostka Informacji będzie o tym natychmiast powiadomiona. W[ice]dyrektor Gabinetu Ministra (–) Z[ygmunt] Braude ppłk Za zgodność: st. referent rozkazów (J[anina] Dzwonkowska, chor.) Rozesłano wg rozdzielnika nr 171 Źródło: AIPN, 1572/677, k. 11, mps. 1 Por. dokument nr 113, s. 424; K. Lesiakowski, Wytyczne do pracy oficerów Głównego Zarządu Informacji WP w brygadach i komendach Powszechnej Organizacji „Służba Polsce” 1948–1949, „Pamięć i Sprawiedliwość. Pismo IPN” 2008, nr 1 (12), s. 443–458. 466 Nr 125 1951 luty 21, Warszawa – Pismo okólne nr 06/51 wiceministra bezpieczeństwa publicznego o przeciwdziałaniu wrogiej propagandzie w okresie akcji siewnej w spółdzielniach produkcyjnych Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 21 lutego 1951 r. Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 556 Nr AC-265/51 DO – 18 WO – 17 PO – 12 Pismo okólne nr 06/51 Zbliżająca się akcja siewna obejmie około 3500 spółdzielni produkcyjnych, z których poważna część powstaje w okresie bezpośrednio poprzedzającym siewy wiosenne. W wielu spółdzielniach będzie to pierwsza akcja siewna przeprowadzona zespołowo. Doświadczenie lat ubiegłych wykazuje, że w okresie siewów i w okresie wzmożonej akcji organizowania spółdzielni prod[ukcyjnych] wzrasta nasilenie wrogiej działalności. Wroga działalność przybiera nieraz bardzo ostre formy, jak terror, dywersja, organizowanie masowych wystąpień, szczególnie przy przeprowadzaniu pomiarów i pierwszej wspólnej orce (zaorywanie miedz), sabotaż, rozbijacka i rozkładowa robota wewnątrz spółdzielni itd. Kułacy i inne elementy wrogie będą starały się zdezorganizować i utrudnić przeprowadzenie siewu, szczególne w nowo powstałych spółdzielniach, w których brak jeszcze często należytej organizacji i doświadczenia. Sprawne i należyte przeprowadzenie siewu ma ogromne znaczenie dla dalszego rozwoju spółdzielni produkcyjnych. W celu zabezpieczenia zbliżającej się akcji siewnej przed wrogą działalnością należy: 1. Nastawić sieć całego PUBP i wydziałów operacyjnych WUBP mającą dojście do wsi lub do instytucji biorących udział w przygotowaniach do akcji siewnej na wykrywanie wszelkiej wrogiej działalności wymierzonej p[rzeciw]ko sprawnemu przeprowadzaniu akcji siewnej. Wszelkie próby organizowania dywersji i sabotażu niezwłocznie likwidować. W tych wypadkach, gdzie istnieje potrzeba rozpracowania długofalowego, należy pamiętać, że nie wolno nam dopuścić do powstania szkód w spółdzielniach produkcyjnych. 2. Wzmóc werbunek sieci informacyjnej w środowiskach wrogich wokół spółdzielni (szczególnie tam, gdzie powstają nowe spółdzielnie) i spośród samych jej członków. 467 3. Uaktywnić rozpracowanie grup kułackich, bandyckich i poszczególnych wrogów prowadzących działalność p[rzeciw]ko spółdzielczości i doprowadzić do szybkiej likwidacji. 4. Poprzez sieć informacyjną na spółdz[ielnie] prod[ukcyjne] i w instytucjach zaopatrujących ujawniać wypadki szkodnictwa na odcinku: a) przygotowania poszczególnych spółdz[ielni] prod[ukcyjnych] do przeprowadzenia siewów (zaopatrzenie w ziarno, nawozy, sprzęt itd.), b) przygotowania POM-ów do prac wiosennych (przygotowanie traktorów i maszyn, zaopatrzenie w materiały pędne itd.), c) udziału administracji rolnej, CRS-u, TOR-ów i innych instytucji w przygotowaniu akcji siewnej. 5. Sygnały o złej pracy niektórych PGR-ów świadczą o aktywizacji elementów wrogich, które w akcji siewnej mogą prowadzić sabotaż polegający szczególnie na niewykonaniu planu zasiewów, złym przeprowadzeniu prac rolnych, wysiewaniu złych nasion, niezaopatrywaniu poszczególnych PGR-ów w konieczne maszyny, nawozy, materiały pędne, ziarno i inne niezbędne artykuły. Odnośnie zabezpieczenia PGR należy wykonywać zadanie wskazane w pkt 1, 2, 3, 4 w zastosowaniu do PGR. 6. Zainteresować się wykonaniem akcji siewnej przez indywidualnych chłopów. Zwrócić uwagę na wypadki celowego nieobsiewania ziemi (odłogi) oraz opuszczania gospodarstw. Wypadki inspiracji przez elementy kułackie nieobsiewania ziemi rozpracowywać i likwidować. 7. Zorganizować wspólnie z PK MO zabezpieczenie zewnętrzne zbliżających się siewów przez organizowanie patroli z jednostek MO w miejscowościach, gdzie przeprowadza się prace pomiarowe i pierwsze wspólne orki (tam, gdzie pierwszy raz traktory zaorują masyw spółdzielczy). 8. Sprawdzić stan zabezpieczenia zewnętrznego i przeciwpożarowego spółdzielni. Sprawdzić stan zabezpieczenia POM-ów, i PGR-ów, szczególnie tam, gdzie znajduje się zgrupowanie traktorów i maszyn, magazyny materiałów pędnych, części wymiennych itd. 9. Do spółdzielni, w których będą przeprowadzane prace pomiarowe lub pierwsze wspólne orki, należy wydelegować pracownika operatywnego PUBP lub MO na kilka (kilkanaście) dni przed przeprowadzeniem tych prac. Pracownik ten winien zbadać sytuację na gromadzie lub w spółdzielni przez posiadanych informatorów, kontakty poufne, rozmowy z poszczególnymi osobami. W razie potrzeby przeprowadzać doraźne werbunki i nawiązywać nowe kontakty poufne. Zadaniem tego pracownika winno być ustalenie, czy w związku z siewami nie zachodzi możliwość wrogich wystąpień. W razie stwierdzenia niebezpieczeństwa PUBP winien siew zabezpieczyć. Pracownik ten winien działać w ścisłym porozumieniu z posterunkiem MO. Wszystkie posterunki MO aż do ukończenia akcji siewnej winny przesyłać do PK MO dziesięciodniowe meldunki o sytuacji na swoim terenie. PK MO niezwłocznie przekaże ten materiał wraz ze swoimi uwagami z ewentualnym uzupełnieniem do PUBP. 468 10. Przerobić z całym aparatem operacyjnym urzędu obowiązujące instrukcje ministerstwa i wytyczne partii po linii spółdzielczości prod[ukcyjnej], pismo nr 2321/gs z dnia 29 XI 1949 r., instrukcja specjalna nr 1 o zadaniach org[anów] bezpieczeństwa po linii spółdz[ielni] prod[ukcyjnych], zeszyt 22 wydany przez Dep[artament] Szkolenia i instrukcja dyr[ektora] Dep[artamentu] IV o akcji siewnej z dnia 22 VIII 1950 r., która szczegółowiej precyzuje zadania naszych organów w zabezpieczeniu akcji siewnej. 11. Zabezpieczenie akcji siewnej musi się odbyć planowo. Należy polecić szefom PUBP, by niezwłocznie opracowali plany zabezpieczenia. Wydz[iał] IV winien sporządzić plan dla WUBP. Plan WUBP winien objąć pracę z agenturą na szczeblu wojewódzkim w instytucjach obsługujących spółdz[ielnie] produkcyjne (ekspozyturę POM, dział spółdzielni prod[ukcyjnych] CRS, wojewódzkiej rady narodowej) i w PGR-ach, a przede wszystkim pomóc PUBP w opracowaniu planu i pomoc w jego wykonaniu. Pomoc w realizacji planu zabezpieczenia udzielana przez WUBP winna się wyrazić w wysłaniu odpowiedzialnych pracowników z wszystkich wydziałów operacyjnych do PUBP, które wg oceny waszej bądź ze względu na ilość nowych spółdzielni, bądź ze względu na zagrożenie terenu, albo wreszcie ze względu na słabość kierownictwa PUBP pomocy takiej wymagają. (Należy zabezpieczyć sobie odpowiednią sprawozdawczość z przebiegu zabezpieczenia akcji siewnej, taką ażeby kontrolować jej przebieg i nie dopuścić do zaniedbań w formie lekceważenia sygnałów o przygotowujących się wystąpieniach, szczególnie w związku z przeprowadzonymi pracami pomiarowymi i zaorywaniem masywów spółdzielczych). 12. O wszystkich spostrzeżonych niedociągnięciach i zaniedbaniach, a także o przejawach wrogiej działalności niezwłocznie informować PK partii. O wykonaniu niniejszego i o przejawach wrogiej działalności p[rzeciw]ko akcji siewnej meldować do Dep[artamentu] IV MBP1. W[ice]minister (–) K[onrad] Świetlik Za zgodność: Rozesłano wg rozdzielnika nr 175 Źródło: AIPN, 1572/677, k. 13, druk. 1 Pismo okólne uchylone 3 I 1958 r. 469 Nr 126 1951 luty 24, Warszawa – Zarządzenie nr 010/51 dyrektora Biura ds. Funkcjonariuszy MBP i wicedyrektora Gabinetu Ministra BP w związku z tym, że „w dalszym ciągu mają miejsce wypadki bicia i znęcania się nad aresztowanymi” Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 24 lutego 1951 r. Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego Bez prawa robienia odpisów. Nr AC-271/51 Po odczytaniu na odprawie zwrócić drogą służbową do ministerstwa (Gabinet Ministra) z adnotacją o wykonaniu Egz. nr 655 Zarządzenie nr 010/511 Wbrew wyraźnemu rozkazowi i obowiązującym instrukcjom zabraniającym stosowania niedozwolonych metod w śledztwie w dalszym ciągu mają miejsce wypadki bicia i znęcania się nad aresztowanymi. Stwierdzono, że bicie i znęcanie się nad aresztowanymi stosują pracownicy pozbawieni całkowicie elementarnego poczucia odpowiedzialności – całkowity brak poważnej systematycznej informacyjno-agenturalnej pracy, którzy swoje nieróbstwo usiłują przykryć bezpodstawnymi aresztami, pozbawionymi niejednokrotnie jakiegokolwiek operacyjnego przygotowania. W obawie przed odpowiedzialnością za nieuzasadnione i bezprawne areszty częstokroć całkowicie niewinnych obywateli chwytają się oni przestępczych metod terroru fizycznego, potrzebnych im do stworzenia pozorów słuszności ich postępowania dla wprowadzenia w błąd władz przełożonych, prokuratury i sądu. Notowane są też wypadki, że bicie stosują obce i wrogie elementy, które podstępnie wkradły się do szeregów aparatu bezpieczeństwa. Stosują one bicie i znęcanie się nad aresztowanymi świadomie, dla celów prowokacyjnych, dla wywołania oburzenia w stosunku do organów represyjnej władzy ludowej, jakimi są organa bezpieczeństwa publicznego, stosują te praktyki dla ułatwienia propagandy i działalności wrogiego podziemia. Stosowanie niedozwolonych metod w śledztwie jest praktyką przestępczą o ogromnej szkodliwości społecznej. Dlatego też wypadki bezpodstawnych i bezprawnych aresztów, stosowanie niedozwolonych metod śledztwa będące wyrazem Por. dokument nr 91 oraz J. Bednarek, Przestępczość wśród funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa…, s. 141–207. 1 470 łamania praworządności rewolucyjnej są i będą nadal ścigane i karane z całą surowością prawa. Z polecenia ministra zarządza się podanie do wiadomości wszystkich pracowników operacyjnych aparatu bezpieczeństwa publicznego przez odczytanie na odprawie poniższego wyciągu spraw karnych funkcjonariuszy bezpieczeństwa publicznego. I. Z rozkazu obywatela ministra zostali aresztowani i skierowani do sądu wojskowego: 1. Referent Ref[eratu] III PUBP Krasnystaw woj. lubelskie, Zieliński Piotr2 – za to, że w czasie przesłuchania podejrzanego o rzekomy udział w napadzie rabunkowym wobec braku materiałów obciążających usiłował wymusić na nim fałszywe obciążające zeznanie przez sadzanie go na nodze odwróconego krzesła oraz bicie po całym ciele. 2. St[arszy ref[erent] Ref[eratu] IV PUBP w Szprotawie, woj. Zielona Góra, Wallin Leopold3, który kilkakrotnie przesłuchiwał zatrzymanego podejrzanego o udział w morderstwie, jakie rzekomo miało miejsce w 1946 roku. Ponieważ podejrzany do stawianych mu zarzutów nie przyznał się i nie chciał podpisać protokółu niezgodnego z jego zeznaniami, Wallin począł go bić trzciną, a następnie gumą po całym ciele, doprowadzając ww. do utraty przytomności. Piotr Zieliński (ur. 1926) – młodszy referent Referatu III PUBP w Hrubieszowie (5 II 1947), młodszy referent Referatu III PUBP w Białej Podlaskiej (29 X 1947), awansowany do stopnia kaprala (19 I 1949), ukończył czteromiesięczny Kurs Szkoły Podstawowej WUBP w Lublinie (19 I 1949), młodszy referent Referatu III PUBP w Krasnymstawie (14 I 1950), ukarany pięciodniowym aresztem domowym przez szefa PUBP w Krasnymstawie (7 III 1950), zwolniony dyscyplinarnie 30 IX 1950 r. Wyrokiem WSR w Lublinie z 16 III 1951 r. skazany na trzy lata więzienia oraz degradację ze stopnia kaprala do szeregowca. „Dopuścił się stosowania niedozwolonych metod śledztwa wobec zatrzymanego Świstowskiego Pawła, w ten sposób, że podczas przesłuchania tegoż bił go rękami po twarzy, nogami po różnych częściach ciała, powodując tym samym wylew krwi z głowy i twarzy. Ponadto zatrzymanego zmusił do siedzenia na nodze przewróconego krzesła. Stawał mu na klatkę piersiową i deptał oraz bił go, wskutek czego wymieniony tracił przytomność, wreszcie w międzyczasie wkładał [mu] do ust zmiętą gazetę. Podobne metody stosował do zatrzymanego Zająca Jana”. AIPN Lu, Kartoteka funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza. 3 Leopold Wallin (ur. 1924) – z zawodu kupiec. W resorcie BP: komendant (gmachu urzędu) PUBP w Wołowie (30 VII 1946), referent PUBP w Wołowie (22 X 1946), udzielono mu nagrody pieniężnej „za gorliwą i sumienną pracę przedwyborczą, jak i w samych wyborach” (28 II 1947), starszy referent Kierownictwa PUBP w Wołowie (18 XII 1947), starszy referent Kierownictwa PUBP w Kożuchowie (18 VI 1949), referent Referatu IV PUBP w Szprotawie (21 II 1950), zwolniony dyscyplinarnie ze służby w organach BP 30 XI 1950 r. na wniosek Wydziału ds. Funkcjonariuszy WUBP w Poznaniu, sprawa skierowana na drogę postępowania sądowego. „Zwolniony za bicie aresztowanego, na skutek czego ten zemdlał i odniósł szereg sińcy [sic!], prócz tego bił go po twarzy i kazał mu robić przysiady”. AIPN Po, Kartoteka funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza. 2 471 Innego podejrzanego Wallin zmuszał do podpisania niezgodnego z jego zeznaniami protokółu w ten sposób, że posadził go na nodze odwróconego krzesła, a następnie bijąc go gumą, zmuszał do „przysiadów”. 3. Ref[erent] Sekcji III PUBP w Częstochowie, woj. katowickie, Adamuszyński Władysław – za to, że w czasie przesłuchania podejrzanego pobił go, w rezultacie czego pękła mu szczęka. II. Wyroki Sądów Wojskowych: WUBP – Olsztyn W PUBP w Nidzicy zostało zatrzymanych 13 osób – w przeważającej części członków PZPR – podejrzanych rzekomo o dokonywanie napadów rabunkowych. Podczas przesłuchania, nie mając dostatecznych dowodów winy, bito zatrzymanych po piętach i znęcano się nad nimi. Szef urzędu Omiljanowicz Aleksander4 osobiście brał udział w biciu zatrzymanych i strzelał im z pistoletu nad głowami. W rezultacie po wyjaśnieniu sprawy wszyscy zatrzymani zostali przez WUBP zwolnieni jako aresztowani bezpodstawnie. Za powyższe Wojskowy Sąd Rejonowy skazał: 1. B. szefa Omiljanowicza Aleksandra – na 8 lat więzienia, 2. B. st[arszego] ref[erenta] PUBP – Kwaśnego Zygmunta5 – na 6 lat więzienia, Aleksander Omiljanowicz (1923–2006) – za działalność w ZWZ więziony w niemieckich obozach. Od X 1945 r. służył w PUBP w Suwałkach, w l. 1947–1949 szef PUBP w Iławie, a od 15 IV do 9 VI 1949 r. p.o. szef PUBP w Nidzicy; zwolniony dyscyplinarnie. 22 VI 1949 r. skazany wyrokiem WSR w Olsztynie na osiem lat więzienia, z czego odbył cztery. Później pracował jako redaktor „Głosu Koszalińskiego”, „Gazety Białostockiej” i „Niwy”. Autor książek opisujących zdarzenia II wojny światowej oraz walki aparatu bezpieczeństwa z podziemiem niepodległościowym, zgodnych w treści z komunistyczną, zakłamaną wykładnią historii najnowszej. Działał w ZBoWiD. Delator, m.in. donosił na znanego białoruskiego literata Sokrata Janowicza. W 2005 r. sąd oddalił odwołanie się Omiljanowicza od wyroku skazującego go na 4,5 roku pozbawienia wolności za popełnione zbrodnie komunistyczne. Sąd w Suwałkach uznał go za winnego „bezprawnego zatrzymywania, bicia i znęcania się nad członkami organizacji niepodległościowych, głównie ugrupowania Wolność i Niezawisłość”. Proces sądowy wykazał również, że był on współpracownikiem sowieckich służb bezpieczeństwa państwowego. Od IX 2005 r. odbywał karę więzienia w Białymstoku, po pogorszeniu stanu zdrowia w Barczewie. Zmarł w IV 2006 r. w zakładzie karnym w Barczewie. Zob. J. Bednarek, Przestępczość wśród funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa…, s. 199; W. Cieśla, Trzeci życiorys, „Rzeczpospolita. Plus i Minus” 13–14 VIII 2005; T. Danilecki, Dwaj literaci, „Biuletyn IPN” 2005, nr 12, s. 28–39; K. Pogorzelski, K. Sychowicz, TW „Kastuś” i Służba Bezpieczeństwa a środowisko białoruskie na Białostocczyźnie, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2008, nr 1 (6), s. 239–241. 5 Zygmunt Kwaśny (ur. 1917) – z zawodu mleczarz. W resorcie BP: młodszy referent PUBP w Nidzicy (7 XII 1945), starszy referent PUBP w Nidzicy (11 X 1946), starszy referent Referatu III PUBP w Nidzicy (7 X 1947), zwolniony dyscyplinarnie ze służby w organach BP 30 VI 1949 r. za bicie za4 472 3. B. st[arszego] ref[erenta] PUBP – Kamińskiego Jana6 – na 3 lata więzienia, 4. B. ref[erenta] WUBP – Świątkowskiego Zdzisława7 – na 2 lata więzienia. WUBP – Rzeszów Funkcjonariusz WUBP – Rzeszów Twardowski Alfred8 oraz ref[erenci] PUBP w Lubaczowie Cholewka Leon9 i Sarna Tadeusz10, nie mając dostatecznych trzymanych, sprawa została skierowana do sądu (18 XI 1949). AIPN Bi, Kartoteka funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza. 6 Jan Kamiński (ur. 1923) – wartownik PUBP Rastombork (16 X 1945), młodszy referent PUBP Rastembork (31 III 1946), referent po specjalnym kursie PUBP w Kętrzynie (22 II 1947), referent Referatu I PUBP w Kętrzynie (11 X 1947), delegowany na Kurs Oficerów BP (5 II 1948), słuchacz kursu oficerów BP w CW MBP (23 VII 1948), starszy referent w Kierownictwie PUBP w Nidzicy (16 V 1949), zwolniony dyscyplinarnie ze służby w BP 30 VI 1949 r. za bicie zatrzymanych; sprawa skierowana została do sądu (18 XI 1949). Wyrokiem WSR w Olsztynie z 22 VI 1949 r. skazany na dwa lata więzienia oraz utratę obywatelskich praw honorowych na jeden rok. AIPN Bi, Kartoteka funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza. 7 Zdzisław Świątkowski (ur. 1923) – wartownik WUBP w Olsztynie (5 VII 1945), oddziałowy WUBP w Olsztynie (25 IV 1946), wywiadowca Wydziału „A” po specjalnym kursie (6 VIII 1946), referent Sekcji 1 Wydziału III WUBP w Olsztynie (30 XII 1946), delegowany na Kurs Aktywu WUBP w CW MBP (18 X 1947), starszy referent Sekcji 2 Wydziału III WUBP w Olsztynie (11 VI 1948), referent Sekcji 2 Wydziału III WUBP w Olsztynie (20 VII 1948), starszy referent Sekcji 2 Wydziału III WUBP w Olsztynie (4 III 1949), zwolniony ze służby w organach BP 30 VI 1949 r. zgodnie z raportem Wydziału ds. Funkcjonariuszy WUBP w Olsztynie za nadużycie władzy przez bicie zatrzymanych, sprawa skierowana do Wojskowej Prokuratury Rejonowej w Olsztynie. Wyrokiem WSR w Olsztynie z 22 VI 1949 r. skazany na trzy lata więzienia oraz utratę obywatelskich praw honorowych na dwa lata za przestępstwo: nadużycie władzy – bicie zatrzymanych. AIPN Bi, Kartoteka funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza. 8 Alfred Twardowski (ur. 1917) – z zawodu stolarz. W resorcie BP: referent Sekcji 2 Wydziału I UBP w Świeciu (23 VI 1945), „za żarliwą pracę” otrzymał nagrodę pieniężną (3 VI 1946), ukarany czternastodniowym aresztem za lekceważenie rozkazów przełożonych oraz nadużycie władzy (12 VII 1946), referent Sekcji 1 Wydziału III WUB w Rzeszowie (19 IV 1947), „za dobrą i gorliwą pracę” otrzymał premię pieniężną (17 X 1947), ukarany dziesięciodniowym aresztem domowym z potrąceniem 25 proc. poborów miesięcznych za czas trwania kary (25 XI 1947), następnie otrzymał „za dobrą i gorliwą pracę” premię pieniężną szefa urzędu (20 XII 1947), starszy referent Sekcji 1 Wydziału III WUBP w Rzeszowie (3 I 1948), zawieszony w wykonywaniu obowiązków służbowych 29 XI 1948 r. z powodu aresztowania. Zwolniony 24 I 1949 r. z powodu otrzymania wyroku sądowego (9 III 1949). AIPN Rz, Kartoteka funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza. 9 Leon Cholewka (ur. 1921) – referent Sekcji 3 PUBP w Tarnobrzegu (4 VI 1945), referent PUBP w Jarosławiu (1 VI 1946), referent PUBP w Lubaczowie (10 IX 1946), referent Referatu III PUBP w Lubaczowie (1 X 1947), „za dobrą i gorliwą pracę” otrzymał premię pieniężną (17 X 1947), ponownie otrzymał premię pieniężną „za dobrą i gorliwą pracę” (30 IV 1948), 14 XI 1948 r. zawieszony w wykonywaniu obowiązków służbowych z wstrzymaniem wypłacania poborów miesięcznych z powodu aresztowania. Zwolniony z pracy w organach BP 24 I 1949 r. na podstawie otrzymanego wyroku sądowego „za nadużycia, przekroczenia władzy oraz bezprawne przyswojenie sobie stopnia podporucznika”. Skazany przez WSR w Rzeszowie wyrokiem z 21 III 1949 r. na osiem lat więzienia; na mocy ustawy o amnestii z 22 XI 1952 r. złagodzono karę do pięciu lat i czterech miesięcy. AIPN Rz, Kartoteka funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza. 10 Tadeusz Sarna (ur. 1923) – szeregowiec Oddziału Szturmowego WUBP w Rzeszowie (14 VIII 1945), ukarany dyscyplinarnie pięciodniowym aresztem (15 VI 1946), wartownik PUBP w Lubaczowie (17 VIII 1946), młodszy referent PUBP w Lubaczowie (2 V 1947), młodszy referent Referatu III 473 dowodów obciążających, zatrzymali kobietę podejrzaną o utrzymywanie łączności z poszukiwanym przez organa bezpieczeństwa publicznego członkiem bandy UPA. Podczas przesłuchania, gdy ta nie przyznała się do stawianych jej zarzutów, w[yżej] wymienieni pobili ją pałką po całym ciele, powodując ciężkie obrażenia, a w konsekwencji – śmierć. Wyrokiem Wojskowego Sądu Rejonowego zostali skazani: 1. Cholewka Leon – na 8 lat więzienia, 2. Twardowski Alfred – na 5 lat więzienia, 3. Sarna Tadeusz – na 5 lat więzienia11. W[ice]dyrektor Gabinetu Ministra (–) Z[ygmunt] Braude, ppłk Dyrektor Biura ds. Funkcjonariuszy (–) Siedlecki, płk Za zgodność: Rozesłano wg rozdzielnika nr 181 Źródło: AIPN, 1572/39, k. 16, druk. PUBP w Lubaczowie (1 X 1947), 16 XI 1948 r. zawieszony w wykonywaniu obowiązków służbowych z wstrzymaniem całkowitym poborów miesięcznych z powodu aresztowania. Zwolniony 24 I 1949 r. na podstawie otrzymanego wyroku sądowego „na okres 5 lat oraz degradacja do stopnia szeregowego za nadużycia władzy, z wypłatą 50 proc. poborów miesięcz[nych] od dn. 16 XI [19]48 r. do dn. 24 I 1949 r.” AIPN Rz, Kartoteka funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza. 11 Zarządzenie uchylone 3 I 1958 r. 474 Nr 127 1951 kwiecień 23, Warszawa – Rozkaz nr 014/51 ministra bezpieczeństwa publicznego dotyczący zwolnienia aparatu agenturalnego pracującego z agenturą od prowadzenia śledztwa Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 23 kwietnia 1951 r. Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego Nr 681 Nr AC-598/51 DO – 50 WO – 45 PO – 27 Rozkaz nr 014/51 dotyczy zwolnienia aparatu agenturalnego od prowadzenia śledztwa1 Analiza dokonanych w ostatnim okresie aresztów i wszczętych spraw wykazuje, iż w całym szeregu wypadków stosowana dotychczas praktyka przeprowadzania realizacji2, jak również i śledztwa jest już obecnie nieprzydatna, a częstokroć hamuje sprawność uderzeń we wroga. Nie sprzyja ona dalszemu doskonaleniu pracy zarówno jednostek agenturalnych, jak i jednostek aparatu śledczego. Dotychczasowa praktyka prowadziła nieraz do aresztu i wszczynania śledztwa na podstawie niedostatecznie sprawdzonych materiałów agenturalnych, śledczych bądź innych, co powoduje częstokroć, że wielomiesięczna praca aparatu nad udowodnieniem winy zostaje bez rezultatów, jak również, że w szeregu wypadków zastępuje się pracę agenturalną przez śledztwo. Również ujemnie wpływa na przebieg śledztwa i na wynik pracy urzędu w całości niedostateczna kontrola rozpracowań agenturalnych i spraw śledczych ze strony kierowniczych pracowników aparatu bezpieczeństwa publicznego. Zbyt długi okres trwania śledztwa wynikający z przyczyn podanych wyżej, jak również z niedostatecznego rozpracowania danych uzyskanych w toku śledztwa, prowadzi do tego, że liczne osoby skompromitowane w toku śledztwa pozostają na wolności i nie wyciąga się w stosunku do nich konsekwencji karnych i operacyjnych. Z drugiej strony stwierdzono, że w wyniku tej praktyki niesłusznie przetrzymywano Zob. dalej Przemówienie dyrektora Departamentu Śledczego Józefa Różańskiego na temat „pracy na odcinku gospodarki narodowej” wygłoszone na odprawie aktywu kierowniczego Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, 16 IV 1953 r. [w:] Aparat bezpieczeństwa w Polsce w latach 1953–1954. Taktyka, strategia, metody, oprac. G. Majchrzak, A. Paczkowski, Warszawa 2004, s. 95 oraz dokument nr 192 w niniejszym wyborze. 2 Czyli, jak wyjaśniono wcześniej w przypisie do dokumentu nr 27, s. 114: aresztowań. 1 475 w areszcie szereg osób, które zwolnione zostały na skutek interwencji prokuratora lub przez sąd. Celem podniesienia intensywności i poziomu pracy agenturalnej i usunięcia braków w śledztwie rozkazuję: 1. Zwolnić aparat operacyjny od prowadzenia śledztwa i zobowiązać go do prowadzenia w zasadzie pracy agenturalnej. Śledztwo prowadzi aparat śledczy – w zasadzie w porozumieniu pod nadzorem właściwego prokuratora. Wszystkie sprawy śledcze znajdujące się w jednostkach operacyjnych przekazać do Departamentu Śledczego i jednostek śledczych w terenie. Pozostawić w jednostkach operacyjnych wyłącznie i wyjątkowo te sprawy śledcze, które ze względu na skomplikowane plany agenturalne nie mogą być przekazane aparatowi śledczemu. Przy czym na pozostawienie tych spraw w jednostkach operacyjnych należy uzyskać zgodę w[ice]ministra lub szefa WUBP. 2. Realizację rozpracowań agenturalnych przeprowadza aparat operacyjny, który natychmiast przekazuje je aparatowi śledczemu. Sprawę konieczności realizacji rozpracowania agenturalnego decydują w ministerstwie – dyrektorzy departamentów za zgodą w[ice]ministra, w województwach – szef lub jego zastępca dla spraw operacyjnych. Przed realizacją zostaje sporządzony przez aparat operacyjny wraz ze śledczym plan, który winien zawierać: wskazania osób podlegających aresztowaniu, sposób aresztowania i rewizji, cel i zadania śledztwa oraz podstawowe zagadnienia podlegające wyjaśnieniu w toku wstępnego śledztwa. Plan ten zatwierdza w ministerstwie – w[ice]minister na wniosek dyrektora departamentu, w WUBP – szef lub jego zastępca. Plany PUBP zatwierdza szef WUBP lub jego zastępca. 3. W sprawach związanych z nadzwyczajnymi wypadkami (pożary, wybuchy itp.) może szef WUBP lub jego zastępca wyznaczyć grupę operacyjno-śledczą celem wykrycia sprawców przestępstwa. Kierownik tej grupy może zatrzymać osoby, w stosunku do których na podstawie danych agenturalnych, śledczych lub innych powziął uzasadnione podejrzenie, iż są oni związani z dokonaniem przestępstwa. Decyzję o aresztowaniu tych osób w sprawach obiektów centralnego znaczenia wydaje w[ice]minister na wniosek dyrektora departamentu, w innych zaś sprawach – szef WUBP lub jego zastępca. 4. Przestępców schwytanych na gorącym uczynku aparat operacyjny po zabezpieczeniu dowodów i przesłuchaniu winien natychmiast, a w każdym razie nie później jak w 24 godziny po zatrzymaniu, przekazać aparatowi śledczemu celem prowadzenia dalszego śledztwa. 5. W wyjątkowych wypadkach, gdy uzasadnione względy operacyjne tego wymagają, jednostki operacyjne mogą w toku rozpracowania agenturalnego aresztować poszczególne osoby na wniosek dyrektora departamentu i za zgodą w[ice]ministra, nie przekazując aresztowanego aparatowi śledczemu do czasu pełnej likwidacji rozpracowania. 476 Za aresztowanych w takich wypadkach odpowiada w terenie szef WUBP, przejmując bezpośredni nadzór nad rozpracowaniem. 6. Realizację osób podejrzanych na podstawie danych uzyskanych w toku śledztwa, w stosunku do których nie zachodzi potrzeba agenturalnego rozpracowania, przeprowadza aparat śledczy po uprzednim sprawdzeniu w kartotece i uzgodnieniu z zainteresowanymi jednostkami operacyjnymi. Decyzję o realizacji osób podejrzanych na podstawie materiałów śledztwa uzyskanych w toku śledztwa wydaje szef WUBP lub jego zastępca, a w MBP dyrektor departamentu za zgodą w[ice]ministra po przedstawieniu przez jednostkę aparatu śledczego lub operacyjnego wniosku i planu realizacji uzgodnionego z jednostką operacyjną. 7. Aparat centralny MBP może przeprowadzać areszty w zasadzie tylko na podstawie uprzedniej decyzji w[ice]ministra powziętej na wniosek dyrektora departamentu. W wyjątkowych wypadkach, niecierpiących zwłoki (terror, dywersja, bandytyzm), zatrzymania można dokonać na podstawie zarządzenia dyrektora departamentu, z tym że zarządzenie to zostanie przedstawione w[ice]ministrowi do zatwierdzenia. W wojewódzkich urzędach bezpieczeństwa publicznego aresztowania przeprowadza się w analogicznym trybie na podstawie decyzji szefa WUBP lub jego zastępcy dla spraw operacyjnych. 8. Zatrzymywać na powiatach może szef PUBP przy pomocy swego aparatu. W sprawach wynikających z rozpracowań agenturalnych na areszt winien uzyskać pisemną zgodę szefa WUBP lub jego zastępcy. Szefowie PUBP i ich zastępcy mogą dokonać zatrzymań terrorystów, bandytów i dywersantów, jak również w innych nagłych wypadkach i nie później niż w 48 godzin winni uzyskać decyzję szefa WUBP lub jego zastępcy dla spraw operacyjnych na zastosowanie aresztu. 9. W sprawach prowadzonych przez WUBP, a będących na kontroli w departamentach MBP, szefowie WUBP przeprowadzają realizację po uprzednim uzgodnieniu z odnośnym dyrektorem departamentu. 10. Zwolnienie tymczasowo zatrzymanego może zarządzić dyrektor departamentu, szef WUBP oraz szef PUBP. Zwolnienie aresztowanych w MBP następuje na wniosek dyrektora departamentu i za zgodą w[ice]ministra, zaś w WUBP i PUBP za zgodą szefa WUBP lub jego zastępcy. 11. Pracownicy operacyjni i śledczy winni przestrzegać zasady ścisłej współpracy i współdziałania aparatu agenturalnego z aparatem śledczym w ciągu realizacji, śledztwa i procesu. 12. Wszystkie sprawy znajdujące się obecnie w śledztwie należy zakończyć do 1 lipca 1951 r. za wyjątkiem specjalnie ważnych spraw i spraw dotyczących poważnych podziemnych organizacji, bądź też spraw, w których należy przeprowadzić dodatkowe areszty. W ministerstwie w[ice]minister na wniosek dyrektora departamentu, a w terenie szef WUBP określą, które z nich mogą być zakończone później. Aresztowanych znajdujących się obecnie w śledztwie, w stosunku do których w toku śledztwa nie udowodniono winy, zwolnić po uzyskaniu odpowiedniej sankcji 477 prokuratora. W przyszłości ściśle przestrzegać terminów śledztwa ustalonych przez KPK i KWPK oraz rozkazu nr 053/50 z dn. 9 XII [19]50 r. (DO – 141, WO – 122, PO – 78) o współpracy organów bezpieczeństwa z prokuraturą3. 13. Aresztowania lub zatrzymania pracowników obcych placówek dyplomatycznych, wybitnych specjalistów w poszczególnych gałęziach gospodarki narodowej, profesorów wyższych zakładów naukowych, księży, przeprowadzać wyłącznie na podstawie decyzji w[ice]ministra BP powziętej na wniosek dyrektora departamentu. 14. Winni naruszania zasad i trybu aresztowań, dokonywania nieuzasadnionych aresztów bez dostatecznych materiałów i innych przepisów niniejszego rozkazu będą pociągani do surowej odpowiedzialności dyscyplinarnej i sądowej. 15. Uprzedzam kategorycznie, że w stosunku do winnych stosowania wobec aresztowanych niedopuszczalnych metod fizycznego gwałtu będą wyciągane jak najsurowsze konsekwencje karne. Rozkaz dokładnie przepracować na odprawach całego aparatu operacyjnego i śledczego4. Za zgodność: Minister (–) St[anisław] Radkiewicz Rozesłane wg rozdzielnika nr 231. Źródło: AIPN, 1572/39, k. 22–23, druk. Rozkaz nr 053 ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie współpracy organów BP z urzędem generalnego prokuratora RP; przypomnienie o zakazie przetrzymywania ponad 48 godzin osób zatrzymanych przez organa bezpieczeństwa bez postanowienia prokuratury o tymczasowym aresztowaniu, o obowiązku zwalniania więźniów niezwolnionych po odbyciu kary, możliwość uzyskania tzw. sankcji operacyjnych – postanowień prokuratorskich o tymczasowym aresztowaniu na 2 miesiące bez przedstawiania oficjalnych dokumentów obciążających zatrzymanego. Rozkaz uchylony 7 I 1953 i 10 V 1955 r. A. Kochański, Polska 1944–1991…., t. 1, s. 357–358. 4 Rozkaz uzupełniony zarządzeniem nr 070 dyrektora Gabinetu Ministra BP z 1 XII 1951 r.; uchylony 7 I 1953, 10 V 1955 i 13 VI 1956 r. Dalej por. dokument nr 180. 3 478 Nr 128 1951 lipiec 12, Warszawa – Zarządzenie nr 040/51 dyrektora Biura ds. Funkcjonariuszy MBP i wicedyrektora Gabinetu BP w związku z „karygodnymi wyczynami, które stale towarzyszą nadużyciu władzy” przez funkcjonariuszy bezpieczeństwa publicznego Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 12 lipca 1951 r. Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego Nr 0780 Nr AC-919/51 Zarządzenie nr 040/51 Pomimo rozkazów obywatela ministra i częstych upominań funcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa publicznego na odprawach oraz podawania do wiadomości zastosowanych wobec winnych sankcji karnych1; pomimo szkolenia ideologicznego oraz zawodowego w dalszym ciągu w aparacie bezpieczeństwa publicznego mają miejsce karygodne wyczyny, którym stale towarzyszy nadużycie władzy. Są funkcjonariusze aparatu bezpieczeństwa publicznego pozbawieni poczucia odpowiedzialności, którzy zamiast przestrzegać na każdym kroku zasad praworządności rewolucyjnej, co należy do ich obowiązków wobec władzy ludowej, świadomie lub przez lekceważenie powierzonych obowiązków służbowych, względnie przez nieobiektywny stosunek do obywateli, naruszają rewolucyjne prawa władzy ludowej, w skutkach zaś działają na rękę wrogowi, przynosząc nieobliczalne szkody polityczne partii i władzy, którą reprezentują. Przeprowadzone dochodzenia niejednokrotnie wykazały, że niektórzy kierownicy jednostek organizacyjnych, a szczególnie na szczeblu powiatowym, lekceważą sprawę utrzymania w jednostce właściwego poziomu dyscypliny i należytej atmosfery partyjnej niezbędnej w wykonywaniu powierzonych im zadań. Tolerują drobne wykroczenia popełnione przez podległych sobie funkcjonariuszy, a w wielu wypadkach sami służą demoralizującymi przykładami, stwarzając w ten sposób grunt, na bazie którego powstają później wyczyny o poważnie szkodliwym charakterze. Jako przykłady tego szkodnictwa z polecenia ob. ministra podaje się kilka wyciągów ze spraw karnych funkcjonariuszy bezpieczeństwa – do wiadomości i przerobienia przez pracowników operacyjnych na zajęciach zawodowych i w porozumieniu z organizacjami partyjnymi na grupach partyjnych w terminie do dnia 30 lipca br. 1 Zob. m.in. dokument nr 126. 479 I. Województwo warszawskie 1. W grudniu 1950 r. PUBP w Grodzisku Maz[owieckim] uzyskał od informatora „J” dwa doniesienia, z treści których wynika, iż ob. „G” proponował wspomnianemu informatorowi wstąpienie do nielegalnej organizacji, zadaniem której miało być obalenie obecnego ustroju w Polsce po rozszerzeniu się wojny koreańskiej na Europę. W końcu tego miesiąca komisariat MO w Żyrardowie aresztował ww. informatora „J” za dokonanie szeregu włamań i rabunków. W związku z tym kierownik Referatu I PUBP Grodzisk ppor. Jarzyna Stefan2 przesłuchał informatora „J” w charakterze świadka, który treść złożonych uprzednio doniesień potwierdził, wymieniając przy tym w zeznaniu dwóch kolegów ob. „G”, odnośnie których nie podawał żadnych faktów świadczących o ich ewentualnym powiązaniu organizacyjnym z ob. „G”. Celem udzielenia pomocy w opracowaniu omawianej sprawy w styczniu br. do PUBP Grodzisk przybył st[arszy] ref[erent] Wydziału I WUBP Warszawa ppor. Żmijewski Bogumił3, który nie uczyniwszy nic w kierunku sprawdzenia wiarygodności doniesień informatora „J” i danych zawartych w jego zeznaniach odnośnie ob. „G”, nie sprawdzając sylwetki ob. „G”, jego działalności w okresie okupacji hitlerowskiej, jego obecnej pracy zawodowej i społecznej oraz stosunku do władzy ludowej, nie wyciągając wniosku, że informacje informatora „J” jako przestępcy aresztowanego przez organa MO za dokonanie przestępstw pospolitych nie mogą w zupełności zasługiwać na wiarę, polecił dokonać aresztowania ob. „G”, oraz dwóch jego kolegów, w stosunku do których nie dysponował żadnymi materiałami pozwalającymi na zajęcie takiego stanowiska. Po dokonanym aresztowaniu ppor. Żmijewski i ppor. Jarzyna przystąpili do przesłuchiwania ob. „G” bezpośrednio na okoliczność jego przynależności do nielegalnej organizacji, udziału w rabunkach, jakie zaistniały na tamtejszym terenie, pomimo iż brak było jakichkolwiek danych, na podstawie których można było przyjąć, że ob. „G” dopuszczał się tych czynów, oraz na okoliczności posiadania pistoletu „szóstki”, którą w nieobecności świadków znaleziono rzekomo podczas rewizji w zabudowaniach „G”. Ponieważ ob. „G” do popełnienia zarzucanych mu przestępstw w ogóle nie przyznawał się, ppor. Żmijewski zastosował niedopuszczalne metody, począł go bić ręką Stefan Jarzyna (ur. 1924) – w czasie wojny robotnik przymusowy w Niemczech; w MO w Baranowie koło Żyrardowa, gmina Kaski (23 V 1945 – 11 VIII 1945), młodszy referent PUBP Błonie (18 X 1945), p.o. referent PUBP Błonie (16 IV 1946), referent PUBP w Grodzisku Mazowieckim (1 X 1947), starszy referent placówki Milanówek w PUBP w Grodzisku Mazowieckim (21 VI 1949), zwolniony (19 III 1951). AIPN, 0833/895, Akta osobowe funkcjonariusza. 3 Bogumił Żmijewski (ur. 1922) – od IV 1943 r. w Armii Ludowej, oddziale dowodzonym przez „Czarnego”. Przewodniczący koła gminnego Związku Walki Młodych w Zegrzu oraz radny gminy Zegrze, następnie w organach BP: referent PUBP w Pułtusku (31 VIII 1945), słuchacz Centralnej Szkoły MBP (20 IX 1945), starszy referent PUBP w Garwolinie (15 I 1946), starszy referent Wydziału I Sekcji 1 WUBP w Warszawie (4 III 1947). Zwolniony z pracy w organach bezpieczeństwa 31 III 1951 r. 2 480 po twarzy i szufelką do węgla w okolice nerek, gdy zaś ten upadł, podniósł go, trzymając za włosy. Obawiając się dalszych represji, ob. „G” zeznał, że pistolet ów otrzymał od ob. „K”, a ponieważ po sprawdzeniu okazało się, że ob. „K” w podanej miejscowości nigdy nie zamieszkał, „G” ponownie przesłuchany zeznania swe odwołał, wskazując, iż pistolet ten dał mu inny osobnik, mianowicie ob. „N”. Zatrzymany w związku z tym ob. „N” nie przyznał się, jakoby miał dać pistolet ob. „G”, a wobec tego, że ten ostatni zeznania swe odwołał, ob. „N” zwolniono. Podczas następnego przesłuchania ob. „G” ppor. Żmijewski zmusił go do wykonywania przysiadów i bił gumową pałką, zadając mu jednocześnie sugestywne pytania, w skutkach czego ob. „G” zeznał, iż pistolet otrzymał od ob. „H”, który jest trzecim z kolei, oraz potwierdził swój udział w napadach rabunkowych wspólnie z wym[ienionym] „H” i „A”. Na podstawie tychże zeznań ob. „H” aresztowano. Przesłuchany przez ppor. Jarzynę ob. „H” zaprzeczył stawianym mu zarzutom, wobec czego ppor. Jarzyna zmusił go do wykonywania przysiadów, bił ręką po twarzy i szufelką do węgla po plecach, a w końcu zmusił go do stania przez dłuższy czas w pobliżu rozpalonego pieca. W ten sposób ob. „H” zmuszony został do potwierdzenia zadawanych mu pytań, które zawierały w sobie konkretne czyny przestępcze, a między innymi i fakt przekazania broni ob. „G”. W toku następnego przesłuchania ob. „G” zeznania obciążające wspomnianego ob. „H” odwołał, podając w miejsce tegoż, który miał wręczyć broń, czwartego z kolei – ob. „Z”. Bezpodstawnie aresztowany w związku z powyższym zeznaniem ob. „Z” nie przyznawał się do stawianego mu zarzutu, a ppor. Jarzyna, chcąc go do tego zmusić, zastosował wobec ob. „Z” identyczne jak wyżej podano metody przymusu fizycznego. W końcu stycznia 1951 r. Wydział I WUBP Warszawa, uznawszy siebie niewłaściwym dla prowadzenia omawianej sprawy, spowodował przekazanie jej Referatowi V PUBP Grodzisk, uzasadniając to tym, że podejrzani rekrutują się ze środowiska młodzieżowego. Kierownik referatu V ppor. Kłoszewski Wiktor4 po rozpoczęciu przesłuchań zatrzymanych i stwierdziwszy, że niektórzy nie przyznają się do zarzucanych im przestępstw, inni zaś odwołują złożone uprzednio zeznania, począł stosować wobec nich przymus fizyczny, jak bicie rękoma po twarzy i linijką po kręgach szyi, kopanie nogami po całym ciele, bicie gumową pałką po kolanach, zmuszając w międzyczasie „w związku z jego aresztowaniem i skierowaniem sprawy do sądu”. AIPN, 0864/250, Akta osobowe funkcjonariusza. 4 Wiktor Kłoszewski (ur. 1908) – wywiadowca w PUBP w Radzyminie (17 II 1945), referent w PUBP w Radzyminie (2 X 1945), starszy referent w PUBP w Radzyminie (7 VII 1946), starszy referent Referatu V w PUBP w Radzyminie (1 X 1947), starszy referent Referatu V PUBP w Wołominie (26 II 1949), ), starszy referent Referatu V w PUBP w Grodzisku Mazowieckim (15 VI 1950), odwołany ze stanowiska 31 III 1951 r., wcześniej 8 III aresztowany. Wyrokiem WSR w Warszawie skazany na cztery lata więzienia za nadużycie władzy. AIPN, 0833/967, Akta osobowe funkcjonariusza. 481 przesłuchiwanych do wykonywania przysiadów. Wskutek stosowania tych metod bicia i przymusu u zatrzymanego „Z” nastąpił wylew krwi z nosa. Wezwanemu na przesłuchanie ob. „A” ppor. Kłoszewski, dopuszczając się dodatkowego przestępstwa, przedstawił się jako prokurator, wobec czego ob. „A” wszystkie złożone uprzednio obciążające siebie zeznania odwołał i wyjaśnił, że były one od niego wymuszone stosowaniem bicia i innymi sposobami przymusu. Wówczas ppor. Kłoszewski polecił ob. „A” zdjąć buty, po czym bito go linijką po piętach i rękoma po twarzy, zmuszano do siedzenia na jednej nodze odwróconego krzesła z podniesionymi w górę rękoma oraz do wykonania 100 przysiadów. Kierując się zeznaniami wymuszonymi przez ppor. Kłoszewskiego, dokonano ponadto bezpodstawnego zatrzymania dalszych trzech osób. Po dokładnym przeanalizowaniu omawianej sprawy przez Wydział V WUBP w Warszawie aparat do spraw funkcjonariuszy i wojskową prokuraturę rejonową stwierdzono, że wszystkie zarzuty odnośnie zatrzymanych osób nie polegały na prawdzie i że zatrzymani składali obciążające siebie i innych zeznania na skutek stosowania wobec nich bicia i innych metod przymusu fizycznego. W tym stanie rzeczy śledztwo przeciwko wszystkim zatrzymanym z braku dowodu winy umorzono i wypuszczono ich na wolność. Funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa publicznego winnych niewłaściwej i sprzecznej z przepisami pracy operacyjno-śledczej Wojskowy Sąd Rejonowy w Warszawie w maju br. skazał: 1. ppor. Żmijewskiego Bogumiła na karę 8 lat więzienia; 2. i 3. ppor. Jarzynę Stefana i ppor. Kłoszewskiego Wiktora na karę po 6 lat więzienia każdego; 4. szef PUBP w Grodzisku ppor. Mięczyński Ireneusz za to, że nie interesował się sposobem opracowywania sprawy, nie udzielał właściwych wytycznych oraz że wydawał bezmyślne decyzje odnośnie kolejnych aresztowań, ukarany został 14-dniowym aresztem zwykłym z jednoczesnym zdjęciem z kierowniczego stanowiska. 2. Dnia 10 grudnia 1950 r. w Ciechanowie zamordowany został wystrzałem z pistoletu członek PZPR, kierownik referatu do spraw podatku gruntowego przy powiatowej radzie narodowej, Borucki Franciszek. Praca wykonywana przez zamordowanego i sposób dokonania morderstwa bez głębszego rozważenia nasuwały przypuszczenie, iż mord ma charakter polityczny. Pomimo tego przybyły na miejsce zbrodni b. szef PUBP Ciechanów ppor. Woźnicki Tadeusz5 zajął stanowisko, że sprawcą zabójstwa Boruckiego Franciszka jest jego 17-letni syn. Ppor. Woźnicki uzasadnił to tym, że pomiędzy Boruckim Franciszkiem a jego synem były kłótnie na skutek zaniedbywania się tego ostatniego w nauce. Tadeusz Woźnicki (ur. 1924) – referent PUBP w Płocku (20 IX 1945), starszy referent Referatu III PUBP w Płocku (1 X 1947), zastępca z p.o. szefa PUBP w Ciechanowie (23 IV 1949), zwolniony dyscyplinarnie 30 IV 1951 r. w związku ze skierowaniem sprawy do sądu. Wyrokiem WSR w Warszawie 5 IX 1951 r. skazany na pięć lat więzienia i degradację. AIPN, 0892/719, Akta osobowe funkcjonariusza; J. Pawłowicz, Ludzie płockiej bezpieki. Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Płocku 1945–1956, Warszawa 2007, s. 338. 5 482 Na podstawie swych z gruntu błędnych przypuszczeń ppor. Woźnicki polecił aresztować syna zamordowanego, po czym w tym samym fałszywym kierunku polecił przesłuchiwać go. Ponieważ zatrzymany do zamordowania swego ojca nie przyznał się, z[astęp]ca szefa PUBP Ciechanów ppor. Koneczny6 Mieczysław i oficer śledczy tegoż urzędu ppor. Bernatowski Eugeniusz7 bili go rękami po twarzy i gumowym kablem po nogach. W dniu następnym w myśl polecenia ppor. Woźnickiego tenże zatrzymany przesłuchiwany był przez funkcjonariuszy PK MO – plut. Gizę Jana8, kpr. Sztubę Jana9 i kpr. Michalaka Wiesława10, którzy również stosowali wobec niego bicie rękoma W dokumencie błędnie podano nazwisko funkcjonariusza: Konieczny. Mieczysław Stefan Koneczny (ur. 1924) – wywiadowca PUBP w Płocku (9 III 1945), referent gm. Ząbki PUBP w Płocku (15 IX 1945), referent PUBP w Garwolinie (16 IV 1946), młodszy referent Referatu III PUBP w Garwolinie (1 X 1947), starszy referent Refereatu III PUBP w Garwolinie (2 VIII 1948), zastępca szefa PUBP w Ciechanowie (7 VIII 1950), zwolniony dyscyplinarnie 31 V 1951 r. Wyrokiem WSR w Warszawie 10 X 1951 r. skazany na trzy lata więzienia oraz karę degradacji. AIPN, 0911/237, Akta osobowe funkcjonariusza; AIPN, 1009/330, Akta śledcze; J. Pawłowicz, Ludzie płockiej bezpieki…, s. 244–245. Pełny tekst wyroku WSR w Warszawie z 10 X 1951 r. tu i dalej zob. AIPN, 0952/45, k. 9–13. 7 Eugeniusz Bernatowski (ur. 1918) – w czasie wojny wraz z siostrą wywieziony na roboty do Niemiec. Na początku 1945 r. powrócił do kraju, wstąpił do PPR (12 III 1945), a następnie do UB. W resorcie BP: referent PUBP w Mławie (24 IV 1945), młodszy oficer śledczy PUBP w Mławie (7 III 1946), p.o. oficer śledczy PUBP w Mławie (16 IV 1946), oficer śledczy PUBP w Ciechanowie (1 X 1947), zawieszony w czynnościach służbowych 1 VI 1951 r., zwolniony 30 XI 1951 r., sprawa skierowana do sądu. Wyrokiem WSR w Warszawie z 10 X 1951 r. skazany na trzy lata więzienia oraz degradację ze stopnia podporucznika do szeregowca. AIPN, 0911/82, Akta osobowe funkcjonariusza; AIPN, 1009/330, Akta śledcze. 8 Jan Giza (ur. 1921) – mieszkaniec Milanówka; podczas wojny był na robotach przymusowych w Niemczech, w VII 1947 r. powrócił z amerykańskiej strefy okupacyjnej w Niemczech do kraju, w Milanówku wstąpił do ORMO i PPR, milicjant Kompanii Operacyjnej Komendy MO woj. warszawskiego (4 II 1948), milicjant KP MO w Ciechanowie (10 IX 1948), kierownik Brygady Operacyjnej KP MO w Ciechanowie (15 VII 1950), referent Referatu I Sekcji 1 Wydziału III KW MO z siedzibą w Otwocku (3 I 1951), wydalony dyscyplinarnie z MO decyzją ministra BP z dn. 30 VI 1951 r. Skazany prawomocnym wyrokiem WSR w Warszawie z 10 X 1951 r. na dwa lata więzienia oraz degradację ze stopnia plutonowego do szeregowca. AIPN, 0912/476, Akta osobowe MO; AIPN, 1009/330, Akta śledcze. 9 Wyrokiem WSR w Warszawie z 10 X 1951 r. skazany został na dwa lata więzienia oraz karę degradacji. AIPN, 1009/330, Akta śledcze. 10 Wiesław Michalak (ur. 1925) – przyjęty na okres próbny na milicjanta KP MO w Ciechanowie (1 VI 1948), pięć dni aresztu za utratę amunicji (27 VI 1949), dalej do końca roku 1949 nagany przeplatają się z premiami pieniężnymi. Awans do stopnia kaprala (1 I 1950), wywiadowca Brygady Operacyjnej w Ciechanowie (15 VII 1950), wywiadowca Komisariatu MO Młociny powiat Warszawa (5 IV 1951), trzy dni aresztu za pijaństwo (4 IV 1951), decyzją ministra BP wydalony dyscyplinarnie z MO 30 VI 1951 r. „za łamanie praworządności – bicie zatrzymanych w czasie śledztwa”. Wydalony z szeregów MO i przekazany do dyspozycji Wojskowej Prokuratury Rejonowej w Warszawie „za pogwałcenie praworządności demokratycznej i bicie zatrzymanych w czasie śledztwa” (31 VII 1951). Skazany prawomocnym wyrokiem WSR w Warszawie z 10 X 1951 r. na karę zasadniczą jednego roku więzienia oraz karę dodatkową – degradację ze stopnia kaprala do szeregowca. AIPN, Kartoteka funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza; AIPN, 1009/330, Akta śledcze. 6 483 po twarzy i inne metody fizycznego przymusu oraz grozili mu dalszym ich stosowaniem, o ile nie przyzna się do zarzucanego mu morderstwa. W obawie przed dalszym biciem zatrzymany Borucki przyznał się do morderstwa ojca i na pytania, kto pomagał mu w tym czynie, wskazał dwóch żołnierzy WP ze stacjonującej w Ciechanowie szkoły oficerskiej, których następnie bezpodstawnie zatrzymano, nie czyniąc uprzednio nic w kierunku sprawdzenia wiarygodności zeznań Boruckiego. Przeprowadzone dochodzenie ponadto wykazało, że ppor. Woźnicki wiedział o stosowaniu przymusu fizycznego wobec zatrzymanego Boruckiego, jednak jako szef urzędu nie zajął właściwego stanowiska. W międzyczasie w wyniku właściwej pracy operacyjno-śledczej sprawcy mordu Boruckiego Franciszka zostali aresztowani i okazali się nimi członkowie bandy „Roja”, którzy na skutek przedstawienia im zebranych dowodów do czynu tego przyznali się. Winni zastosowania przymusu fizycznego wobec Boruckiego, bezmyślnej i sprzecznej z przepisami pracy operacyjno-śledczej oraz bezpodstawnego pozbawienia wolności Boruckiego przez okres przeszło dwóch miesięcy, a mianowicie: z[astęp]ca szefa PUBP ppor. Koneczny Mieczysław, oficer śledczy ppor. Bernatowski Eugeniusz, funkcjonariusze MO: plut. Giza Jan, kpr. Sztuba Jan i kpr. Michalak Wiesław, zgodnie z decyzją ob. ministra zostali aresztowani i przekazani do sądu wojskowego. B. szef PUBP – Ciechanów ppor. Woźnicki Tadeusz, który zgodnie z rozkazem ob. ministra z dnia 30 IV 1951 r. nr 015/51 został aresztowany w związku z inną sprawą11, zostanie dodatkowo pociągnięty do odpowiedzialności karnej za czyny ww. II. Województwo poznańskie W październiku 1950 r. PUBP w Kościanie dokonał zatrzymania ob. „B”12 jako podejrzanego o zerwanie przewodów elektrycznych i udział w bójce. W czasie przesłuchiwania tegoż oficer śledczy chor. Rzetelski Henryk13 w celu uzyskania od wymienionego zeznań obciążających bił go ręką po twarzy oraz nogą po całym ciele, a następnie bez uzasadnionych przyczyn za zgodą szefa urzędu ppor. Chudzika Stefana14 osadził wymienionego do ciemnicy. W następnym dniu ob. „B” przesłuZob. skan dokumentu na DVD. Chodzi o Jana Błażeczka. Na jesieni 1950 r. UBP w Kościanie w ramach akcji walki z kułakami (akcja „K”) zatrzymał szereg osób, w tym Błażeczka pod pozorem awantury na zabawie dożynkowej. Pod byle pretekstem zatrzymano wtedy wiele osób uznanych przez aparat BP za wrogów „władzy ludowej”; W. Handke, R. Kościański, „Zwyczajny Urząd”…, s. 219, 271. 13 Henryk Rzetelski (ur. 1922) – młodszy oficer śledczy PUBP w Kościanie (14 VII 1945), oficer śledczy PUBP w Kościanie (26 VI 1946). Aresztowany w 1951 r. przez Wydział ds. Funkcjonariuszy WUBP w Poznaniu. Wyrokiem WSR w Poznaniu z 29 II 1952 r. został skazany na cztery lat więzienia. AIPN, 1977/205; W. Handke, R. Kościański, „Zwyczajny Urząd”…, s. 264–265. 14 Stefan Chudzik (ur. 1921) – młodszy referent PUBP w Wolsztynie (31 I 1947), referent PUBP 11 12 484 chiwany był przez z[astęp]cę szefa PUBP ppor. Klarzyńskiego Józefa15 i st[arszego] ref[erenta] III referatu chor. Nowaka Stefana16. Wymienieni, działając wspólnie, zmuszali „B” do skakania tzw. „żabek” z podniesionymi do góry rękami oraz wykonywania przysiadów. W listopadzie 1950 r. zatrzymany „B” w obawie przed dalszym biciem zbiegł z aresztu PUBP i w tym samym dniu zgłosił się do WUBP w Poznaniu, gdzie zakomunikował o dokonanej ucieczce i powodach, jakie go do niej skłoniły. W grudniu 1950 r. w podobny sposób z aresztu PUBP w Kościanie zbiegł zatrzymany „F”, po czym zgłosił się do WUBP Poznań i tam, meldując o dokonanej ucieczce, wyjaśnił, że uczynił to z powodu nieotrzymania przez okres 2 dni pożywienia. W dniu 22 grudnia 1950 r. oficer śledczy chor. Rzetelski po zakończeniu śledztwa p[rzeciw]ko podejrzanemu o szeptaną propagandę ob. „G” i po zapoznaniu go z materiałami śledztwa dopuścił do tego, że ob. „G” wykorzystywany był do różnych robót w obrębie urzędu. W skutkach tego podejrzany „G” wszedł do kuchni aresztu, gdzie przy pomocy znajdującego się tam noża popełnił samobójstwo. W październiku 1950 r. do PUBP w Kościanie wezwany został w charakterze świadka ob. „P”, który podczas przesłuchiwania go przez ppor. Klarzyńskiego nie mógł złożyć obciążających zeznań odnośnie opracowywanej osoby. Wówczas ppor. Klarzyński zmusił świadka do skakania wokół krzesła tzw. „żabek”, co tenże wykonywał do utraty sił. W obawie przed dalszym stosowaniem metod przymusu świadek „P” złożył zeznania niezgodne z prawdą, tj. takie, jakich żądał ppor. Klarzyński. Zeznania te świadek „P” odwołał dopiero podczas publicznej rozprawy, wyjaśniając jednocześnie sądowi, iż w PUBP Kościan stosowano wobec niego przymus fizyczny. Powyższe postępowanie ppor. Klarzyńskiego zakwalifikowane zostało w Wolsztynie (12 VIII 1947), referent personalny PUBP w Gorzowie (17 X 1947), starszy referent Kierownictwa PUBP w Gorzowie (7 VII 1948), p.o. inspektor ds. dowodów osobistych na pow. Gorzów PUBP w Gorzowie (13 XI 1948), zastępca z p.o. szefa PUBP w Kościanie (28 II 1950), zwolniony dyscyplinarnie 15 V 1951 r. w związku z aresztowaniem i skierowaniem sprawy do sądu. Wyrokiem WSR w Poznaniu z 29 II 1952 r. skazany na pięć lat więzienia. Na mocy amnestii z 22 XI 1952 r. karę złagodzono do jednego roku i trzech miesięcy więzienia. Usunięty z PZPR, do której ponownie wstąpił w 1968 r. AIPN, 0218/453, Akta osobowe funkcjonariusza. 15 Józef Klarzyński (ur. 1921) – wartownik PUBP w Jarocinie (17 III 1945), młodszy referent PUBP w Jarocinie (1 V 1946), referent PUBP w Jarocinie (1 VIII 1947), ukończył kurs oficerów śledczych (1 I 1949), starszy referent PUBP w Gostyniu (15 IV 1949), starszy referent PUBP w Poznaniu (1 XII 1949), zastępca szefa PUBP w Kościanie (15 V 1950), „Na tym stanowisku dopuścił się niedozwolonych metod śledztwa w stosunku do osób zatrzymanych oraz prowadził niemoralny tryb życia, za co został z dniem 31 V 1952 r. wydalony dyscyplinarnie i sprawę skierowano do sądu” (z opinii służbowej o J. Klarzyńskim). Wyrokiem WSR w Poznaniu z 29 II 1952 r. został skazany na sześć lat więzienia. AIPN, 1977/205, Akta personalne MON. 16 Stefan Nowak (ur. 1922) – młodszy referent gminy PUBP we Wrześni (18 X 1945), referent gminy PUBP we Wrześni (15 XII 1945), referent PUBP w Wolsztynie (11 IV 1946), starszy referent Referatu III PUBP w Wolsztynie (9 X 1946), starszy referent Referatu III PUBP w Kościanie (3 I 1948), następnie kierownik Referatu III PUBP w Kościanie. W 1951 r. zwolniony i aresztowany. Wyrokiem WSR w Poznaniu z 29 II 1952 r. został skazany na cztery lata więzienia. AIPN, 1977/205; W. Handke, R. Kościański, „Zwyczajny Urząd”…, s. 262–263. 485 jako wybitnie karygodne szkodnictwo w stosunku do władzy ludowej, w związku z czym został on niezwłocznie aresztowany, a sprawę przeciwko niemu skierowano do sądu wojskowego. Przeprowadzone na podane okoliczności dochodzenie jednocześnie wykazało, że w PUBP Kościan nie było koniecznej do właściwego wykonywania obowiązków atmosfery partyjnej, a przeciwnie – istniał tam rozkład moralny. Funkcjonariusze UBP nawiązywali i utrzymywali stosunki z przygodnymi kobietami, które sprowadzali do swych mieszkań, czynił to również i z[astęp]ca szefa PUBP ppor. Klarzyński, niejednokrotnie wspólnie ze swoimi podwładnymi. Szef PUBP ppor. Chudzik Stefan wiedział o tym stanie i pomimo obowiązku jako zwierzchnik nie zajmował właściwego stanowiska, a wręcz przeciwnie – postępowaniem swoim stwarzał atmosferę pogłębiającą rozkład dyscypliny i stanu moralnego. Dochodzenie wykazało ponadto, że ppor. Chudzik wiedział o stosowaniu przez podległych sobie funkcjonariuszy przymusu fizycznego wobec zatrzymanych i wspomnianego świadka ob. „P”, jednak nie wyciągał z tego odpowiednich wniosków, namawiając nawet winnych do nieprzyznawania się przed kierownictwem WUBP o popełnionych przestępstwach. W związku z powyższym szef PUBP w Kościanie ppor. Chudzik Stefan, oficer śledczy tegoż urzędu Rzetelski Henryk, starszy referent referatu III wymienionego urzędu Nowak Stefan zostali aresztowani i przekazani do sądu wojskowego17. W[ice]dyrektor Gabinetu Ministra (–) Z[ygmunt] Braude, ppłk Dyrektor Biura ds. Funkcjonariuszy (–) Siedlecki, płk Za zgodność: Rozesłano wg rozdzielnika nr 314. Źródło: AIPN, 1572/39, k. 70–71, druk. Wojskowego Sądu Rejonowego w Poznaniu, który orzekł wyrok nr 38, znak akt Sr. 392/51, dla ww. funkcjonariuszy PUBP w Kościanie 29 II 1952 r.; nt. działalności tego sądu zob. R. Leśkiewicz, Wojskowy Sąd Rejonowy w Poznaniu (1946–1955). Organizacja, funkcjonowanie, procesy archiwotwórcze, Warszawa–Poznań 2009. Pełny tekst wyroku w: AIPN, 0952/40, k. 25–36; o samym procesie zob. W. Handke, R. Kościański, „Zwyczajny Urząd”…, s. 271–275. Zarządzenie nr 041/51 uchylone zostało 13 VI 1956 r. 17 486 Nr 129 1951 lipiec 30, Warszawa – Okólnik nr 02/51 wicedyrektora Gabinetu BP w sprawie przeciwdziałania dekonspiracji niektórych agentów i informatorów przy wcielaniu ich do wojska (zalecenie ujawniania się tylko przed organami Informacji MON) Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 30 lipca 1951 r. Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 7 Nr AC-960/51 DO – 92 WO – 80 PO – 54a Okólnik nr 02/51 Przy wcielaniu do szeregów Wojska Polskiego świeżo powołanych roczników, jak również przy powoływaniu na ćwiczenia i przeszkolenia wojskowe starszych roczników, stwierdzono, że będący wśród powołanych agenci czy też informatorzy urzędów bezpieczeństwa dekonspirują się przed dowódcami jednostek wojskowych i przed przedstawicielami aparatu politycznego. O powyższym świadczą następujące fakty: 1. Jeden z nowo wcielonych na zapytanie, czy należał do PZPR, odpowiedział, że do partii nie należał, lecz pomagał funkcjonariuszom bezpieczeństwa w pracy, informując ich o nastrojach wśród ludności. Jak następnie ustalono, współpracował on z Powiatowym Urzędem Bezpieczeństwa Publicznego w Ciechanowie WUBP Warszawa pod pseudonimem „Gapa”. 2. Informator „Tygrys” będący na łączności PUBP Sosnowiec (woj. katowickiego) fakt współpracy z organami bezpieczeństwa ujawnił przed dowództwem. 3. Informator „Sęk” będący na łączności PUBP Garwolin (woj. warszawskiego) fakt swej współpracy z organami bezpieczeństwa podał w życiorysie. W związku z powyższym z polecenia ministra podaję: Kierownicy samodzielnych jednostek pouczą cały aparat operacyjny, że agenturę będącą na łączności przed powołaniem do służby wojskowej należy powiadomić o konieczności konspirowania swej współpracy z organami bezpieczeństwa przed wszystkimi organami wojskowymi za wyjątkiem organów Informacji. Agenturze nie wolno również szukać na własną rękę kontaktu z organami Informacji, a oczekiwać należy na nawiązanie łączności przez oficera Informacji1. a 1 Numer egzemplarza wpisany odręcznie. PO – przekreślone 49, wpisane odręcznie 54. Okólnik uchylony 3 I 1958 r. 487 W[ice]dyrektor Gabinetu Ministra (–) Z[ygmunt] Braude, ppłk Za zgodność: st. referent rozkazów (J[anina] Dzwonkowska, ppor.)b Rozesłano wg rozdzielnika nr 331 Źródło: AIPN, 1572/668, k. 6, mps. b Podpis. 488 Nr 130 1951 lipiec 31, Warszawa – Pismo okólne wiceministra bezpieczeństwa publicznego do szefów WUBP i PUBP w sprawie „wzmożenia pracy operacyjnej celem wykrycia i likwidacji zorganizowanej działalności skierowanej przeciwko akcji skupu” Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 31 lipca 1951 r. Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 42 Nr AC-961/51 DO – 93 WO – 81 PO – 49 Do szefów wojewódzkich i powiatowych urzędów bezpieczeństwa publicznego Z dniem 1 VIII rozpoczyna się na terenie całego kraju planowy skup zboża, który jest organizowany na nowych zasadach i musi być całkowicie wykonany do 31 XII 1951 r. Realizacja tak poważnej akcji na terenie kraju stawia przed aparatem bezpieczeństwa zadania wzmożenia pracy operacyjnej celem wykrycia i likwidacji zorganizowanej wrogiej działalności skierowanej przeciwko akcji skupu. W związku z tym należy: 1. Zapoznać się szczegółowo z ogólnymi zasadami skupu i z planem skupu na swoim terenie. 2. Uaktywnić pracę z siecią agenturalno-informacyjną na wsi i uaktywnić werbunki we wrogich środowiskach. Cała sieć docierająca do organizacji, środowisk i grup wrogich, mogących organizować akcję przeciwko skupowi, winna być nastawiona na wykrywanie wrogiej działalności wymierzonej przeciwko realizacji planowego skupu. 3. Rozpracowywać i likwidować wszelkie próby dokonywania aktów terroru w stosunku do zatrudnionych w akcji skupu i wzorowo wywiązujących się z obowiązku odsprzedaży zboża. Zabezpieczyć manifestacyjne odstawy zboża przed aktami terroru i dywersji. Rozpracowywać i likwidować wszelkie przygotowania i próby dokonywania aktów dywersji, podpaleń magazynów. 4. Uaktywnić rozpracowania wrogich grup i środowisk celem wykrycia inspiratorów agitacji i propagandy skierowanej przeciwko akcji skupu. Uwzględnić 489 w pierwszym rzędzie tereny znane z wrogiej postawy w poprzedniej akcji skupu, przy podpisywaniu apelu Światowej Rady Pokoju1, subskrybowania NPR i inne. 5. Ujawniać wszelkie próby sabotowania akcji skupu (np. w formie psucia młocarń, złego przygotowania magazynów, niewypłacania należności za dostawione zboże itp.). Wzmóc pracę agenturalną w GS Sam[opomocy] Chł[opskiej], SOM-ach i innych instytucjach w jakikolwiek sposób związanych ze skupem. 6. Przestrzegać praworządności rewolucyjnej, przesłuchania uchylających się od sprzedaży stosować tylko po uzyskaniu zgody szefa WUBP. O faktach łamania praworządności ze strony UBP, MO lub innych władz i urzędów informować niezwłocznie organa partyjne, WUBP i MBP. 7. O wszelkich przejawach wrogiej działalności meldować do Dep[artamentu] IV. Za zgodność st. referent rozkazów (J[anina] Dzwonkowska, ppor.)a W[ice]minister (–) Świetlik, gen. bryg. Rozesłano wg rozdzielnika nr 332. Źródło: AIPN, 1572/699, k. 42, mps. Podpis. Na dole strony odręczny dopisek: Otrzymano 1 egz. I-EA-593/51. Chodzi o tzw. apel sztokholmski – orędzie wystosowane w 1950 r. przez Światową Radę Pokoju z inicjatywy ZSRR, wzywające narody świata do przeprowadzenia plebiscytu w sprawie zakazu broni atomowej. W Polsce między 10 V a 18 VI 1950 r. apel sztokholmski podpisało wedle danych oficjalnych 18 mln Polaków, niemal cała dorosła populacja kraju; P. Osęka, Brukarz Pestka odpowiada imperialistom. Świąteczna rocznica Apelu Sztokholmskiego, „Gazeta Wyborcza [Świąteczna]” 18–19 VI 2005, s. 23–24; idem, Mydlenie oczu…, s. 35–45; J. Stefaniak, Duchowieństwo polskie wobec Apelu Sztokholmskiego z roku 1950, „Teki Archiwalne” 2000, seria nowa t. 5 (27), s. 43–57 (por. dokument nr 17 w: Polska w dokumentach z archiwów rosyjskich…, s. 88–90); J. Ślusarczyk, Ruch obrońców pokoju w latach 1948–1989. Kompendium, Warszawa 1996, s. 33–54. a 1 490 Nr 131 1951 sierpień 3, Warszawa – Zarządzenie nr 047/51 wiceministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie zapobiegania ewentualnym ucieczkom za granicę po procesie grupy dywersyjno-szpiegowskiej w Wojsku Polskim (przed Najwyższym Sądem Wojskowym 13 VII – 13 VIII 1951) Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 3 sierpnia 1951 r. Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 47 Nr AC-969/51 DO – 98 WO – 86 Zarządzenie nr 047/51 W związku z toczącym się procesem grupy dywersyjno-szpiegowskiej w Wojsku Polskim1 zanotowano poruszenie wśród grup reakcyjnych i elementów wrogich. Należy się spodziewać przygotowań do ucieczek za granicę drogą lotniczą, morską oraz przez granicę lądową. Wrogie ośrodki będą się też starały wzmóc, szczególnie w okresie procesu i bezpośrednio po jego zakończeniu, wrogą działalność w formie ulotek i napisów oraz działalność terrorystyczno-sabotażową. W związku z powyższym celem bezzwłocznego paraliżowania wszelkich zamierzeń wroga zarządzam: 1. Zmobilizować aparat bezpieczeństwa publicznego (UBP, MO, WOP i KBW) dla rozpracowania i wykrywania wrogich grup i osób organizujących ucieczki za 1 Chodzi o procesy generałów: Stefana Mossora (aresztowanego 13 V 1950), Stanisława Tatara (aresztowanego 2 XI 1949), Jerzego Kirchmayera (aresztowanego 13 V 1950), Franciszka Hermana (aresztowanego 13 III 1949), pułkowników Mariana Utnika (aresztowanego 2 XI 1949), Stanisława Nowickiego (aresztowanego 4 XI 1949), Mariana Jureckiego (aresztowanego 12 IV 1950), komandora podporucznika Szczepana Wacka (aresztowanego 19 XI 1949) i majora Władysława Romana (aresztowanego 19 XI 1949) przed Najwyższym Sądem Wojskowym 31 VII – 13 VIII 1951. Procesy te były ściśle nadzorowane przez BP KC PZPR. S. Mossor, S. Tatar, J. Kirchmayer, F. Herman zostali skazani na kary dożywotniego więzienia (F. Herman zmarł w więzieniu 21 XII 1952), M. Utnik, S. Nowicki, M. Jurecki – na kary po 15 lat więzienia każdy, W. Roman i S. Wacek na kary po 12 lat więzienia każdy. W toku postępowania rehabilitacyjnego, uznającego bezzasadność oskarżeń (i wymuszonych torturami samooskarżeń), 10 X 1955 r. został zwolniony J. Kirchmayer, a 13 XII 1955 r. S. Mossor. Pozostałych, w wyniku umorzenia sprawy 24 IV 1956 r., uwolniono 26 IV 1956 r. (Kierownictwo PPR i PZPR wobec wojska…, s. 277–282). Więcej zob. J. Poksiński, „TUN”. Tatar–Utnik–Nowicki. Represje wobec oficerów Wojska Polskiego w latach 1949–1956, Warszawa 1992; J. Pałka, Generał Stefan Mossor (1896– –1957). Biografia wojskowa, Warszawa 2008; por. R. Spałek, Kierownictwo PZPR i MBP w poszukiwaniu „wroga wewnętrznego”. Wokół drogi do procesu Mariana Spychalskiego w latach 1948–1956 [w:] „Zwyczajny” resort…, s. 482–557. Dalej zob. dokument nr 251. 491 granicę przy pomocy samolotów, kutrów, na statkach lub w inny sposób. Wszelkie sygnały o przygotowującej się ucieczce muszą być natychmiast aktywnie rozpracowywane celem doraźnych likwidacji i niedopuszczenia w żadnym wypadku do ucieczki za granicę. 2. Natychmiast nastawić sieć agencyjną na lotniskach (również sportowych), wśród personelu latającego i obsługi lotnisk, w placówkach „LOT-u” i wśród członków aeroklubów, wśród b. pilotów wojskowych i cywilnych, w portach i przystaniach morskich, handlowych i rybackich, wśród załóg i w hotelach marynarskich i rybackich, na przystaniach rzek granicznych, w schroniskach górskich, wśród elementów przemytniczych i podejrzanych wzdłuż granicy lądowej i morskiej oraz w środowiskach AK-owskich, WRN-owskich, WiN-owskich, PSL-owskich, wśród b. oficerów sanacyjnych, armii Andersa i innych wrogich środowiskach i grupach – celem wykrywania prób ucieczek za granicę i wszelkich wrogich zamierzeń. Zwiększyć maksymalnie częstotliwość spotkań z siecią. 3. Bezzwłocznie skontrolować stan ochrony zewnętrznej lotnisk i portów, wzmóc czujność straży i poczynić odpowiednie kroki dla wzmożenia ochrony celem niedopuszczenia do przedostania się na teren lotnisk i przystani osób niepowołanych oraz przeciwstawienia się ew[en]t[ua]l[nym] próbom porwania samolotów wzgl[ędnie] jednostek pływających. Przeprowadzać systematyczne kontrole stanu ochrony, szczególnie w nocy. Zabezpieczyć kursowe samoloty „LOT-u” przed próbami sterroryzowania załogi w czasie lotu. W sprawie lotów samolotów sportowych wydano odpowiednie zarządzenia. Zabezpieczyć się przed możliwością wykorzystania dla ucieczki za granicę kutrów i łodzi rybackich wyjeżdżających na połowy. Zwrócić szczególną uwagę na punkty sprzedaży biletów lotniczych i okrętowych w portach lotniczych i morskich dla wykrycia podejrzanych grup pasażerów. Zabezpieczyć wszystkie dogodne dla ucieczek za granicę miejsca wzdłuż granicy lądowej i na wybrzeżu. 4. Sprawdzić łączność na lotniskach i w portach celem zapewnienia bezpośredniego komunikowania się z urzędem bezpieczeństwa i z dowództwem jedn[ostek] wojsk lotniczych i morskich dla natychmiastowego alarmowania o wszelkich próbach ucieczek za granicę. 5. Wykorzystać aparat MO i ORMO dla ochrony obiektów, aktywnej służby patrolowej w powiatach granicznych i na wybrzeżu morskim oraz w miastach i osiedlach w całym kraju celem niedopuszczenia do kolportażu wrogich ulotek, robienia wrogich napisów oraz natychmiastowego ujęcia sprawców. 6. Dowódca WOP wyda odpowiednie zarządzenie celem wzmocnienia ochrony granic, komendant główny MO i d[owód]ca KBW przedsięwezmą odpowiednie środki po swych liniach pracy. 7. O wszelkich uzyskanych materiałach i sygnałach odnośnie wrogich aktów meldować bezzwłocznie do Gabinetu Ministra, podając jednocześnie, jakie środki 492 zabezpieczające zostały w związku z tym przedsięwzięte przez aparat bezpieczeństwa. Uzyskane informacje o odgłosach na temat procesu podawać codziennie w myśl telefonogramu z dn. 2 VIII br.2 Za zgodność: st. referent rozkazów (Dzwonkowska J[anina] ppor.) Rozesłano wg rozdzielnika nr 340. W[ice]minister (–) Mietkowski M[ieczysław] Źródło: AIPN, 1572/39, k. 83–84, mps. W tym dniu (tj. 2 VIII 1951 r.) została wydana decyzja ministra bezpieczeństwa publicznego o internowaniu „zgodnie z postanowieniem rządu” byłego sekretarza generalnego KC PPR Władysława Gomułki „do czasu podjęcia przez rząd ponownej decyzji”. 13 XII 1954 r. zwolniono z więzienia Gomułkę, lecz nie podano tego do publicznej wiadomości. 2 493 Nr 132 1951 sierpień 11, Warszawa – Pismo okólne nr 023/51 dyrektora Gabinetu Ministra BP zakazujące funkcjonariuszom bezpieczeństwa publicznego nabywania przedmiotów zabezpieczonych przez organa bezpieczeństwa oraz udziału w licytacji tych przedmiotów Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 11 sierpnia 1951 r. Ministerstwo Egz. nr 8 Bezpieczeństwa Publicznego DO – 103 Nr AC-1028/51 WO – 90 PO – 55 Pismo okólne nr 023/51 Stwierdzono fakty, że funkcjonariusze organów bezpieczeństwa nabywają sami lub przez członków swych rodzin na licytacjach lub w jednostkach handlu uspołecznionego przedmioty, które uprzednio zostały zatrzymane przez organa bezpieczeństwa w związku z prowadzonym przez nie postępowaniem karnym. W związku z powyższym z polecenia ministra wyjaśniam, iż funkcjonariuszom organów bezpieczeństwa nie wolno nabywać przedmiotów, które uprzednio były zabezpieczone, zatrzymane wzgl[ędnie] zakwestionowane przez organa bezpieczeństwa. Również wzbronionym jest nabywanie jakichkolwiek przedmiotów na licytacjach. Dyrektor Gabinetu Ministra (–) Drzewiecki M[ichał]1 ppłk Za zgodność: st. referent rozkazów (J[anina] Dzwonkowska ppor.) Rozesłano wg rozdzielnika nr 354. Źródło: AIPN, 1572/678, k. 23, mps. Biogram zob. dokument nr 59, s. 227–228. 1 494 Nr 133 1951 sierpień 17, Warszawa – Instrukcja nr 03/51 dyrektora Gabinetu Ministra BP w sprawie postępowania w wypadku pociągnięcia funkcjonariusza lub pracownika służby bezpieczeństwa publicznego do odpowiedzialności karnej w trybie sądowym powszechnym lub administracyjnym Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 17 sierpnia 1951 r. Ministerstwo Egz. nr 44 Bezpieczeństwa Publicznego DO – 107 Nr AC-1035/51 WO – 94 PO – 58 Instrukcja nr 03/51 w sprawie postępowania w wypadku pociągnięcia funkcjonariusza lub pracownika służby bezpieczeństwa publicznego do odpowiedzialności karnej w trybie sądowym powszechnym lub administracyjnym Zgodnie z obowiązującymi przepisami, a w szczególności z art. 17 Ustawy z dnia 20 lipca 1950 r. o zmianie przepisów postępowania karnego (DzURP Nr 38 poz. 348 z 1950 r.) funkcjonariusze i pracownicy bezpieczeństwa publicznego odpowiadają za popełnione przestępstwa przed sądami wojskowymi, zaś w mocy art. 17 Ustawy o odpowiedzialności żoł­nierzy (oraz pracowników służby bezpieczeństwa publicznego) z dnia 18 stycznia 1951 r. (DzURP Nr 6 poz. 55) za popełnione wykroczenia, tj. za czyny podlegające w zasadzie ukaraniu w trybie administracyjnym, odpowiadają dyscyplinarnie przed właściwymi władzami bezpieczeństwa publicznego. Jedynie za przestępstwa skarbowe funkcjonariusze odpowiadają przed sądami (władzami) powszechnymi. Zgodnie z tym z polecenia ministra wyjaśniam i ustalam, co następuje: w wypadku, gdy dojdzie do wiadomości władzy, że przeciwko funkcjonariuszowi lub pracownikowi służby bezpieczeństwa publicznego zosta­ło wszczęte postępowanie karne w trybie sądowym powszechnym bądź w trybie administracyjnym, winna ona o tym zawiadomić niezwłocznie Biuro (wydział) dla Spraw funkcjonariuszy. Biuro (wydział) dla Spraw Funkcjonariuszy – z wyjątkiem, gdy chodzi o sprawy karno-skarbowe – winno bez zwłoki zażądać za pośrednictwem Gabinetu Ministra (w terenie za pośrednictwem wydziału ogólnego) od odnośnych władz umorzenia toczącego się postępowania bądź unieważnienia orzeczenia oraz przekazania akt władzom bezpieczeństwa publicznego w celu skierowania sprawy na drogę postępowania przed sądami wojskowymi lub władzami dyscyplinarnymi bezpieczeńst­wa publicznego. 495 W wypadkach, gdy ze względu na dobro służby jest niedopusz­czalne ujawnienie funkcjonariusza przed innymi władzami, a postępowanie karne toczy się w trybie sądowym (powszechnym), dyrektor departamentu wzgl[ędnie] szef urzędu przekaże sprawę Gabinetowi Ministra dla powzięcia decyzji. Jeżeli ujawnienie funkcjonariusza jest niedopuszczalne, a postępowanie toczy się w trybie karno-administracyjnym, dyrektor departamentu wzgl[ędnie] szef urzędu może pozostawić sprawę do rozpoznania władz administracyjnych na zasadach ogólnych, o czym winno być zawiadomione Biuro (wydział) dla Spraw Funkcjonariuszy, gdyby zaś ten tryb był niewskazany, należy przekazać sprawę Gabinetowi Ministra – dla decyzji. Komendant główny MO oraz dowódca KBW i WOP wydadzą odpowiednie zarządzenia, przy czym dowódca KBW i WOP winien w przedmiocie odpo­wiedzialności pracowników cywilnych oprzeć się na przepisach wojskowych1. Dyrektor Gabinetu Ministra (–) M[ichał] Drzewiecki ppłk Za zgodność: st. referent rozkazów (Dzwonkowska J[anina] ppor.) Rozesłano wg rozdzielnika nr 363 Źródło: AIPN, 1572/609, k. 5, mps. Instrukcja uchylona 7 I 1953 r. 1 496 Nr 134 1951 sierpień 18, Warszawa – Pismo okólne wicedyrektora Gabinetu Ministra BP do szefów WUBP i PUBP w sprawie walki ze stonką ziemniaczaną Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 18 sierpnia 1951 r. Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 440 Nr AC-1037/51 DO – 108 WO – 95 „Zatwierdzam” PO – 59 W[ice]minister (–) [Wacław] Lewikowski1 Do szefów wojewódzkich i powiatowych urzędów bezpieczeństwa publicznego I. Od dwóch lat prowadzi się w Polsce walkę ze stonką ziemniaczaną, którą wywiad amerykański przerzucił na nasze tereny dla zniszczenia pól kartoflanych i wywołania trudności aprowizacyjnych2. W roku 1951 stwierdzono ponad 26 000 ognisk stonki, tj. dwukrotnie więcej niż w zeszłym roku. Stonka rozprzestrzenia się na nowe województwa i powiaty. Nieopanowanie stonki spowoduje ogromne straty dla kraju. Zwalczanie stonki jest Wacław Lewikowski (1907–1994) – działacz KPP od 1926 r. W czasie wojny przebywał w ZSRR; m.in. pracownik Rozgłośni im. T. Kościuszki w Moskwie. W aparacie partyjnym i resorcie BP: instruktor KC PPR (1944–1945), wiceprzewodniczący Centralnej Komisji Kontroli Partyjnej KC PPR od 20 V 1945 r.; kierownik Wydziału Administracyjno-Samorządowego KC PZPR (10 VI 1949), wiceminister BP (27 X 1949), odwołany (21 X 1952). W l. 1952–1957 ambasador PRL w Moskwie. Jako przewodniczący Centralnej Komisji Partyjnej opracował statut Biura Specjalnego MBP, przekształconego później w Departament X. AIPN, 2347/6; AIPN, 0193/6992, Akta osobowe funkcjonariusza. 2 Po raz pierwszy informację na temat stonki ziemniaczanej i okoliczności jej dotarcia do Polski podała „Trybuna Ludu” 28 V 1950 r. w artykule pt. Barbarzyńcy. Rzecz dotyczyła zrzucenia przez samoloty amerykańskie stonki na terytorium NRD. „Zrzucając z samolotów ogromną ilość stonki ziemniaczanej na obszary Niemieckiej Republiki Demokratycznej, Amerykanie dali jaskrawy przykład barbarzyństwa, które stanowi nieodłączny składnik polityki agresji”. Z kolei wg komunikatu Ministerstwa Rolnictwa i Reform Rolnych opublikowanego 1 VI 1950 r. w „Trybunie Ludu” stonka ziemniaczana miała zostać rzekomo zrzucona w masowych ilościach przez samoloty amerykańskie do Bałtyku, skąd wypełzała na polskie wybrzeża, następnie zaś rozpoczęła wymierzone w socjalistyczną Polskę działania dywersyjno-sabotażowe w postaci niepohamowanej konsumpcji ziemniaków, uniemożliwiając w ten sposób dalszy wzrost bulw ziemniaczanych. Por. Z. Romek, Walka z „amerykańskim zagrożeniem” w okresie stalinowskim, „Polska 1944/45–1989. Studia i Materiały” 2001, t. 5, s. 181–185. 1 497 możliwe. Wymaga ono jednak poważnej mobilizacji ludności i aparatu powiatowych i gminnych rad narodowych. Na czele akcji zwalczania stonki stoi komisja rządowa. W województwach, powiatach i gminach za akcję odpowiedzialne są prezydia rad narodowych. W województwach i powiatach pełnomocnikami do tej akcji są kierownicy i instruktorzy stacji ochrony roślin. Na gromadach wyznaczani są specjalni kontrolerzy spośród ludności. Na ludność został nałożony obowiązek brania udziału w lustracjach pól ziemniaczanych. O osobach uchylających się od tego obowiązku zawiadamiać należy prezydia powiatowych rad narodowych, które wymierzają kary administracyjne. II. W bieżącym roku akcja walki ze stonką ziemniaczaną będzie kosztowała 30 milionów złotych. W samym województwie poznańskim zużyto już ponad 2 miliony roboczodniówek. Stwierdzonych zostało szereg wypadków świadczących o sabotowaniu akcji zwalczania stonki, a mianowicie: 1. Do woj. koszalińskiego dostarczono do zwalczania stonki niekompletny sprzęt. 2. W gromadzie Gniewki pow. Inowrocław woj. Bydgoszcz kontroler gminny składał fałszywe raporty o rzekomym niewykryciu stonki, podczas gdy w rzeczywistości lustracje nie odbywały się. 3. Notowane są fakty nawoływania księży do wstrzymywania się od poszukiwań stonki w niedzielę. Najwięcej ognisk znaleziono w majątkach PGR i spółdzielniach produkcyjnych. 4. Stwierdzono wiele wypadków usuwania wiech oznaczających ogniska stonki. 5. W woj. bydgoskim aresztowano chłopa, który dopuścił do zupełnego zniszczenia swego pola przez stonkę, nikomu nie meldując. Fakty ukrywania ognisk stonki stwierdzono też w powiecie Drawsko3. W całym woj. rzeszowskim stwierdzono w ogóle tylko jedno ognisko, i to w odległości 20 km od granicy radzieckiej. Stonka mogła być tam tylko celowo zawleczona dla zarażenia pól radzieckich. W woj. olsztyńskim znaleziono również stonkę w odległości 12 km od granicy radzieckiej, niewątpliwie również celowo zawleczoną. III. Przed organami bezpieczeństwa staje poważne zadanie zwalczania sabotażu w akcji przeciwstonkowej. W związku z tym należy: Por. Protokół nr 117 posiedzenia Sekretariatu Biura Politycznego KC PZPR z 31 VIII 1951 r. [w:] Centrum władzy. Protokoły posiedzeń kierownictwa PZPR…, s. 100–101. 3 498 1. Zapoznać się niezwłocznie z przebiegiem akcji zwalczania stonki na swoim terenie, z wszelkimi instrukcjami posiadanymi przez rady narodowe oraz z obliczem politycznym osób zatrudnionych w akcji przeciwstonkowej. W bieżącym roku przegląd wszystkich pól ziemniaczanych powinien się odbyć dwa razy w sierpniu i raz we wrześniu. 2. Dokładnie obserwować pracę pełnomocników do zwalczania stonki ziemniaczanej. O wszystkich objawach niedbalstwa lub nieumiejętności ze strony tego aparatu w organizowaniu akcji zwalczania stonki niezwłocznie zawiadomić prezydium odnośnej rady narodowej oraz powiatowy wzgl[ędnie] wojewódzki komitet partii. W każdym wypadku stwierdzenia sabotażu reagować zgodnie z ogólnymi wytycznymi co do zwalczania tego rodzaju wrogiej działalności. Nastawić niezwłocznie sieć ag[enturalno]-informacyjną pracującą po linii wsi dla ujawnienia wypadków sabotażu. Zadania ta powtarzać na każdym spotkaniu, tak ażeby urzędy zabezpieczyły sobie obfity dopływ informacji. 3. Agentura tkwiąca we wrogich środowiskach wiejskich, rozpracowująca konkretne wrogie grupy, powinna być specjalnie nastawiona na stwierdzanie, czy grupy te nie nastawiają się na zwalczanie akcji przeciwstonkowej. 4. Zawerbować specjalną agenturę wśród kontrolerów, instruktorów ochrony roślin i innych zatrudnionych w akcji zwalczania stonki oraz nawiązać kontakty poufne z członkami partii dla ujawnienia wypadków sabotażu i niedbalstwa w akcji przeciwstonkowej. 5. Spowodować nastawienie sieci informacyjnej i osób zaufanych MO. 6. Na wypadki niedbalstwa należy niezwłocznie reagować, powodując nakładanie administracyjnych kar na winnych. W akcji przeciwstonkowej szczególnie niezbędne jest natychmiastowe reagowanie. Jedynie w wypadkach, gdzie ukaranie sprawcy mogłoby spowodować rozkonspirowanie sprawy, albo poważnego zaczepienia o charakterze sabotażowym można postąpić inaczej. W każdym razie urząd zobowiązany jest tak poprowadzić sprawę, ażeby nie powstała szkoda dla gospodarki. Począwszy od dnia 25 sierpnia do 25 września 1951 r. szefowie PUBP winni wysyłać specjalne meldunki dekadowe do WUBP o wykonaniu niniejszej instrukcji. Naczelnicy wydziałów IV winni wysyłać do dyrektora Dep[artamentu] IV MBP raporty dekadowe, począwszy od dnia 31 sierpnia 1951 r. Wszystkie raporty winny uwzględniać w pierwszym rzędzie objawy wrogiej działalności i przedsięwzięcia urzędu. Najbliższe tygodnie zadecydują o powodzeniu akcji. W związku z tym działalność UBP musi być szybka i bezzwłoczna4. W[ice]dyrektor Departamentu IV MBP 4 Pismo uchylone 3 I 1958 r. 499 (–) B[ernard] Konieczny5 ppłk Za zgodność: st. referent rozkazów (J[anina] Dzwonkowska ppor.) Rozesłano wg rozdzielnika nr 364. Źródło: AIPN, 1572/699, k. 110, mps. 5 Bernard Konieczny (Bornstein) (1911–1989) – absolwent politechniki w Brnie, inż. mechanik, aktywista KPP od 1930 r. (na zlecenie KPP w czasie studiów w Czechosłowacji założył organizację „Związek Cudzoziemców, Słuchaczy Szkół Wyższych w Brnie”), służba wojskowa w WP (1933–1934), bezrobotny (1934–1938), doraźne prace naprawy aparatów radiowych, inżynier praktykant w Fabryce Maszyn Z. Rübner Żywiec Zabłocie (1938–1939), jako podporucznik dostał się podczas kampanii wrześniowej do niewoli niemieckiej, przebywał m.in. w obozie jenieckim Oflag II C w Woldenbergu (VIII 1940–30 I 1945). W resorcie BP: kierownik Sekcji 5 Wydziału II Departamentu Ekonomicznego MBP (10 IX 1945), zastępca p.o. naczelnika Wydziału II Departamentu IV MBP (14 X 1946), starszy inspektor Inspektoratu Departamentu IV MBP (31 III 1947), naczelnik Wydziału III Departamentu IV MBP (14 XI 1947), wicedyrektor Departamentu IV MBP (20 V 1949), wicedyrektor Departamentu IV KdsBP (1 I 1955), wicedyrektor Departamentu IX KdsBP (1 VI 1956), zastępca dyrektora Biura „T” MSW (1 XII 1956), zwolniony (31 VIII 1967). AIPN, 0194/2390, Akta osobowe funkcjonariusza; K. Szwagrzyk, Kadra kierownicza Departamentu IV MBP 1945–1954 [w:] „Budujemy socjalizm…”, s. 14–15. 500 Nr 135 1951 sierpień 28, Warszawa – Rozkaz nr 026/51 wiceministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie walki ze zbrojnym podziemiem, wraz z załącznikiem nr 1 dyrektora Departamentu III MBP w tej sprawie Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 28 sierpnia [19]51 r. Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 49 Nr AC-1043/51 DO – 110 WO – 97 PO – 61 Rozkaz nr 026/51 W ostatnich miesiącach zanotowano na terenie szeregu województw niebywałą aktywizację podziemia w ogóle, a podziemia zbrojnego w szczególności. Ofiarami napadów terrorystycznych band zbrojnych padały dziesiątki członków partii i aktywistów społecznych na terenie woj. lubelskiego, białostockiego, krakowskiego i innych. Niedobite elementy reakcyjne wszelkich zabarwień, inspirowane przez zagraniczne ośrodki dyspozycyjne, starają się przez mordy, akty terroru i dywersji zahamować marsz narodu polskiego do socjalizmu. Walka naszego aparatu z bandytyzmem zbrojnym w świetle ostatniej aktywizacji band okazała się daleko niewystarczającą. Działające na mocy rozkazu 041/50 z dnia 6 X 1950 r.1 grupy operacyjne do walki z bandami mimo pewnych osiągnięć nie spełniły swego zadania. Pracę grup operacyjnych cechował cały szereg braków i niedociągnięć. Nie kierowano siecią agencyjno-informacyjną werbowaną do rozpracowania band, oczekując biernie na rezultaty jej pracy. Nie opracowywano dokładnych zadań, wg których sieć ta mogłaby być wykorzystana w konkretnych rozpracowaniach, a tym samym nie pomagano jej w wykonaniu tych zadań. Łączność z siecią agencyjno-informacyjną utrzymywano wg starych szablonowych form nieprzystosowanych do konkretnych warunków terenowych – nie organizowano pośrednich sposobów łączności. Często słusznie i dobrze operacyjnie planowane likwidacje band były w wyniku złej i nieudolnej realizacji zaprzepaszczane, a wysiłek operacyjny zmarnowany. Grupy przeprowadzające realizacje były źle przygotowywane do wykonania zadań. Nie znały dokładnie terenu działania, nie wdrażano im i nie uczono słusznych 1 Zob. skan dokumentu na DVD. 501 sposobów i metod prowadzenia operacji, a broń ich często zawodziła, gdyż przed operacją nawet nie była sprawdzana. W wyniku takiego stanu miały i nadal mają miejsce podczas realizacji bezkarne ucieczki całych band lub poszczególnych bandytów i niepotrzebne straty własne. Działo się tak dlatego, że WUBP i PUBP potraktowały walkę z bandami jako sprawę grup operacyjnych, a nie całego podległego im aparatu operacyjnego, jako właśnie ich sprawę. Szybka i skuteczna walka z bandami zbrojnymi w obecnej fazie jest możliwa przy postawieniu tego zadania przed całym aparatem operacyjnym i wykorzystaniu wszystkich możliwości aparatu operacyjnego pod kierownictwem szefa WUBP lub PUBP. W związku z powyższym rozkazuję: 1. Szefowie WUBP i PUBP, na terenach których działają bandy, uczynią zagadnienie walki ze zbrojnym podziemiem głównym zagadnieniem całego aparatu operacyjnego, to znaczy wykorzystają agencyjne możliwości wszystkich pionów operacyjnych (nie tylko III) celem jak najszybszego rozpracowania i zlikwidowania podziemia zbrojnego na podległym im terenie. 2. W wypadku, gdy banda przejawia działalność równocześnie na terenie kilku powiatów, szefowie PUBP ponoszą osobistą odpowiedzialność za prowadzenie rozpracowania i likwidacji wg właściwości terytorialnej. Szef WUBP koordynuje ich pracę za pośrednictwem naczelnika wydziału III. 3. Wydziały operacyjne WUBP i referaty operacyjne PUBP, wykorzystując już obecnie posiadane możliwości agenturalne, nastawiają całą sieć niezależnie od wykonania przez nią zasadniczych zadań na równoczesne rozpracowywanie podziemia zbrojnego i organizacji nielegalnych. 4. Niezależnie od bezpośredniego rozpracowania band zobowiązuję szefów WUBP i PUBP, aby część aparatu pracowała wyłącznie nad długofalowymi rozpracowaniami podziemia. 5. Sporządzać plan wykorzystania każdego nowo zawerbowanego informatora lub agenta bezpośrednio po zawerbowaniu, uwzględniając szczegółowo sposób dotarcia i wykonania zadania we wrogim środowisku. 6. Organizować w razie potrzeby pośrednie formy łączności z siecią agencyjnoinformacyjną za pomocą skrzynek kontaktowych żywych i martwych. 7. Przy przeprowadzaniu jakiejkolwiek bądź operacji opracowywać szczegółowe plany realizacji, które muszą być zatwierdzone przez operacyjnego przełożonego. Ludzi biorących udział w operacjach przełożony winien osobiście instruować i sprawdzać ich broń. 8. Zwolnić szefów PUBP w powiatach zagrożonych działalnością bandycką od obowiązków administracyjno-gospodarczych w urzędzie, jak i poza urzędem. Obowiązek ten zlecić z[astęp]cy lub st[arszemu] referentowi przy kierownictwie. 9. Dyrektor Departamentu III kieruje pracą szefów WUBP, by w jak najbardziej skróconym terminie rozpracować i zlikwidować bandytyzm. 502 Szefowie WUBP składają co 15 dni meldunki sprawozdawcze dyrektorowi Departamentu III, który o wynikach akcji składa meldunki mnie w analogicznych terminach. Meldowanie obowiązuje od dnia 1 IX 1951 r. 10. Rozkaz nr 041/502 i instrukcja nr 7 Departamentu III z dnia 6 X 1950 r.3 tracą moc obowiązującą. W wykonaniu tych zadań kierować się instrukcją nr 1 z dnia 28 VII [19]51 r. Departamentu III MBP4. W[ice]minister (–) M[ieczysław] Mietkowski Za zgodność: st. referent rozkazów (J[anina] Dzwonkowska, ppor.) Rozesłano wg rozdzielnika nr 372 Uwaga: na rozkazie nr 041/50 z dnia 6 X 1950 r. (DO – 109, WO – 93, PO – 57) należy poczynić adnotację: „uchylono rozkazem nr 026/51 z dnia 28 VIII 1951 r. (DO – 110, WO – 97, PO – 61)”. Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Departament III L.dz. DS. – 404/51 Załącznik do rozkazu nr 026/51 z dn. 28 VIII 1951 r. (DO – 110, WO – 97, PO – 61). Warszawa, dnia 28 sierpnia 1951 r. Ściśle tajne Instrukcja nr 1 Powołane do życia rozkazem ministra bezpieczeństwa publicznego nr 041/50 z dnia 6 X 1950 r. grupy operacyjne, mając na celu rozpracowanie i likwidację band zbrojnych, pomimo pewnych sukcesów nie wypełniały swego zadania, gdyż nie potrafiły zlikwidować bandytyzmu na terenie kraju. Skan dokumentu na DVD. Nie opublikowano tego normatywu w niniejszym wydawnictwie źródłowym; kryteria doboru dokumentów zob. Nota edytorska. 4 Zob. poniżej. Rozkaz uchylono 25 II 1954 r. – zob. dokument nr 205. 2 3 503 Rozkaz ministra bezpieczeństwa publicznego nr 026/51 z dnia 28 VIII [19]51 r. wprowadzający nowe formy walki z bandytyzmem i organizacjami nielegalnymi wskazuje przyczyny, które złożyły się na to, że grupy operacyjne nie osiągnęły należytych wyników i nie wypełniały stojących przed nimi zadań. Analizując braki i niedostatki, które zaciążyły na działalności grup operacyjnych, należy stwierdzić, że sprowadzały się one do następujących momentów: 1. Wydzielanie grup operacyjnych jako czasowo samodzielnych jednostek powodowało wyodrębnienie ich z całokształtu pracy aparatu bezpieczeństwa województwa lub powiatu. W skutkach zaś cały ciężar rozpracowania i likwidacji band zbrojnych został przerzucony na barki grup operacyjnych, które dysponowały tylko własną siecią lub siecią III ref[eratu], a nie mogły korzystać z sieci innych pionów. Natomiast całe PUBP żyło odrębnym życiem, niczym nie pomagając walce z bandami. Taka struktura grup operacyjnych powodowała, że: a) były one oderwane od pracy właściwych terytorialnie PUBP, b) posiadały ograniczone możliwości pracy operacyjnej, gdyż nie koncentrowały wszystkich materiałów, danych, zaczepek operatywnych (bez względu na pion pracy) dotyczących podziemia zbrojnego i organizacji nielegalnych. 2. Ten stan rzeczy powodował drugi z kolei błąd zasadniczej natury w pracy GO. Błąd ten polegał na tym, że grupy operacyjne w większości wypadków nastawiały się na bezpośrednie rozpracowywanie tylko i wyłącznie band zbrojnych, traktując to zagadnienie oddzielnie od rozpracowywania podziemia. Takie stawianie sprawy powodowało spłycanie kombinacji agenturalnych, a na dalszą metę bezmyślność i brak perspektywy w prowadzonych rozpracowaniach, ograniczając się tylko do przygotowania akcji o charakterze likwidacji bezpośrednich czł[onków] band, bez wyjścia na inspiratorów, organizatorów siatek szpiegowskich w terenie i ich rezerw. W wielu wypadkach takie szablonowe traktowanie spraw posuwało się jeszcze dalej, sprowadzając się do fałszywego poglądu, że rozpracowywanie agenturalne podziemia zbrojnego jest potrzebne do tego momentu, póki nie uzyska się możliwości zastąpienia go przez materiały uzyskane w toku śledztwa. Grupy operacyjne zupełnie nie wiązały rozpracowywania poszczególnych band zbrojnych z rozpracowaniami obiektowymi, wytwarzając sobie przez to fałszywe poglądy na zasięg, możliwości mobilizacyjno-bojowe i powiązania rozpracowywanych band. W skutkach prowadziło to do samouspakajania się i niesłusznej oceny działalności własnej. Powyższe potwierdzają fakty. Wielokrotnie bowiem miały miejsce wypadki, że „rozpracowane i zlikwidowane” przez grupy operacyjne bandy zbrojne ponownie rozpoczynały swą działalność. 3. W pracy grup operacyjnych w terenie istniał szereg wypaczeń, które w skutkach stały się wypaczeniami natury politycznej. Poszczególni pracownicy operacyjni usiłowali zastąpić głębokie rozpracowania ogólnikowym wiązaniem działalności band z istnieniem elementów kułackich w terenie. W wielu wypadkach pod kategorie kułaka podciągano i średniorolnych chłopów, zastępując pracę operatywną działalnością represyjną stosowaną na własną rękę i niepowiązaną z masową akcją 504 polityczno-propagandową partii. Wypadki naruszenia praworządności powodowały osłabienie jakości pracy GO w terenie i dyskredytowanie autorytetu urzędu bezpieczeństwa. Do wypaczeń tych w pełni stosuje się głęboka analiza i przestrogi tow. prezydenta B[olesława] Bieruta5 na odprawie funkcjonariuszy MO. „Partia nasza stosuje ustawowe środki ograniczania i wypierania kułaka, a te ustawowe prawne nasze sposoby są całkowicie wystarczające na obecnym etapie do tego, żeby kułak nie panoszył się we wsi. I dlatego wszelka próba, wszelkie sposoby wychodzenia poza środki ustawowe kierowane przez władzę ludową, wytyczone przez władzę ludową ... można tylko zakwalifikować jako wrogą działalność mającą na celu dyskredytowanie władzy ludowej”6. „Są niecierpliwi towarzysze, albo też są zamaskowani wrogowie, którzy przeniknęli do naszego aparatu, a którzy wbrew linii partii, dla dyskredytacji władzy ludowej usiłują przeprowadzić inną politykę, politykę stawiania kułaka poza prawem. Ani nasza partia, ani rząd ludowy nie stawiają kułaka poza prawem i nie pozwalają nikomu, żeby to uczynił, a ten, kto [to] czyni, występuje przeciwko partii, przeciwko władzy ludowej”. Omawiane poprzednio błędy i niedociągnięcia w działalności GO wskazują wyraźnie na konieczność zastąpienia ich przez nowe, bardziej skuteczne formy walki z bandami zbrojnymi i organizacjami nielegalnymi na terenie kraju. Bolesław Bierut „Tomasz” piastował wtedy wiele funkcji, był: prezydentem RP i przewodniczącym Rady Państwa, przewodniczącym KC i Sekretariatu KC PZPR (XII 1948 – III 1954), przewodniczącym Komisji Biura Politycznego KC PZPR ds. MBP (1949–1956), przewodniczącym Sekretariatu Biura Organizacyjnego KC PZPR (V 1950 – III 1954), przewodniczącym Komisji Konstytucyjnej (V 1951 – VII 1952), od V 1950 r. faktycznie kierował pracami prezydium rządu. Do ówczesnego ścisłego kierownictwa, oprócz Bieruta, należeli też Jakub Berman i Hilary Minc („kierownicza trójka”, tzw. triumwirat). Poza nimi wymienia się też Romana Zambrowskiego, który odpowiadał za politykę rolną. „Często Bieruta i Bermana we wspomnieniach i opracowaniach historycznych wymienia się łącznie, a w dokumentach czasem trudno oddzielić myśli i działania jednego od drugiego. «Dwóch panów B.» funkcjonuje jak jedna osoba”; „Berman uczestniczył w przygotowaniach procesu Adama Doboszyńskiego. Zachowała się kartka z jego uwagami dla Romana Romkowskiego dotyczącymi aktu oskarżenia przeciwko Doboszyńskiemu […]: «Romku, przesyłam akt oskarżenia z jedną poprawką, t[owarzysza] Tomasz również nie ma zastrzeżeń. Warto popracować w tym kierunku, aby w toku przewodu sądowego jaskrawiej wystąpiła rola Watykanu […] i konkretne formy ich akcji, tak aby to było przekonywające dla wierzących katolików» ”; „Andrzej Werblan ocenia stosunki łączące członków «trójki» jako bliskie i zażyłe. Razem mieszkali, spędzali wolny czas, oglądali filmy. Żyli w izolacji od społeczeństwa, ale i od niższych szczebli aparatu partyjnego, a standard ich życia na tle powojennej biedy był wysoki. Ich przywileje wiązały się oczywiście ze sprawowaniem władzy. Ten, kogo pozbawiano stanowiska, tracił wszystko”; A. Sobór-Świderska, Jakub Berman. Biografia komunisty, Warszawa 2009, s. 265–266, 290; A. Werblan, Stalinizm w Polsce, Warszawa 2009, s. 142–143. Por. P. Gontarczyk, Wątpliwa biografia komunisty, „Dzieje Najnowsze” 2010, nr 3, s. 133–151; T. Torańska, Oni, m.in. Londyn 1985; Warszawa 2004 oraz K. Kaczmarski, P. Tomasik, Adam Doboszyński 1904–1949, Rzeszów 2010, s. 188. 6 Por. Aparat bezpieczeństwa w Polsce w latach 1950–1952…, s. 105 (dokument nr 7: Przemówienie prezydenta Bolesława Bieruta, wygłoszone na odprawie funkcjonariuszy MO w dniu 10 V 1951 r., s. 101–109). 5 505 Rozkaz ministra bezpieczeństwa publicznego nr 026/51 z dnia 28 VIII [19]51 r. wskazuje, że zagadnienie walki z bandytyzmem, szczególnie na terenach zagrożonych bezpośrednią działalnością band zbrojnych, jest czołowym zadaniem jednostek terenowych bezpieczeństwa publicznego. Zadanie to należy realizować w sposób następujący: 1. Nie wolno ograniczać zagadnienia walki z bandami zbrojnymi i organizacjami nielegalnymi tylko do zasięgu operacyjnego wydziałów i referatów III. Za organizowanie rozpracowania i likwidacji podziemia zbrojnego i organizacji nielegalnych ponosi bezpośrednią odpowiedzialność szef odnośnego PUBP, który wydziela do tej pracy najlepszych pracowników operacyjnych (bez względu na pion pracy), dających gwarancje wykonania zadania. Bezpośrednie kierowanie rozpracowaniem i likwidacją band zbrojnych i organizacji nielegalnych jest zasadniczym obowiązkiem szefa PUBP na terenie zagrożonym działalnością bandycką, dlatego też szef PUBP powinien zająć się wyłącznie operacyjnym kierownictwem całego aparatu operacyjnego, podporządkowując go głównemu zadaniu – likwidacji podziemia zbrojnego; w tym celu obowiązki administracyjno-gospodarcze w tym okresie przekazuje swojemu zastępcy względnie st[arszemu] referentowi przy kierownictwie. 2. Pamiętając, że zagadnienie rozpracowywania i likwidacji band zbrojnych i organizacji nielegalnych jest na obecnym etapie czołowym zadaniem organów bezpieczeństwa. Szef PUBP ponosi bezpośrednią odpowiedzialność za zorganizowanie i przebieg rozpracowania band zbrojnych działających w zasięgu PUBP. W wypadku, gdy banda lub organizacja nielegalna przejawia działalność równocześnie na terenie dwóch lub większej ilości powiatów, każdy szef PUBP rozpracowuje ją na swoim terenie, szef WUBP zaś wydziela odpowiedzialnego pracownika dla koordynowania rozpracowań prowadzonych przez poszczególne PUBP. W wypadku, gdy banda lub organizacja nielegalna działa równocześnie na terenie 2 lub większej ilości województw, za koordynację prowadzonych rozpracowań odpowiedzialność ponosi Departament III MBP. 3. W rozpracowaniu band zbrojnych i organizacji nielegalnych należy wykorzystywać nie tylko te operacyjne możliwości, które posiada wydział lub referat III. Do tego celu można i trzeba wykorzystywać równocześnie sieć informacyjną innych wydziałów operacyjnych WUBP i referatów PUBP, na przykład: a) Sieć agencyjno-informacyjna po linii wydz[iału] V lub też ref[eratu] PUBP spośród księży werbowana jest w większości wypadków na materiałach kompromitujących za współpracę tego lub innego księdza z bandą. Forma rozpracowywania band przez księży nie była dotąd stosowana, nie jest więc rozszyfrowana przez podziemie, w związku z czym daje nam ona b. szerokie możliwości. b) Szanowany przez podziemie oficer armii Andersa zam[ieszkały] w rejonie działalności band, zawerbowany przez wydział lub ref[erat] I, na skutek sztuczne506 go schematycznego podziału agentury wg pionu pracy nie był wykorzystywany do rozpracowania podziemia zbrojnego. A przecież istnieje tu szereg niewykorzystywanych dotąd możliwości nawiązania przez takiego współpracownika kontaktów z bandą pod takim lub innym pozorem i rozpracowywania jej względnie podporządkowania fikcyjnej organizacji celem likwidacji. 4. Należy pamiętać, że czynnikiem gwarantującym powodzenie w rozpracowaniu band jest zastosowanie sposobów i kombinacji nierozszyfrowanych przez zbrojne podziemie. W zasadzie większość starych band działa w powiązaniu z nielegalną organizacją lub grupą ludzi, którzy w przeszłości należeli do jednej organizacji. Organizacje te są dwojakiego typu: a) organizacje terenowe rekrutujące się z dawnych ogniw AK, WiN, NSZ, NZW itp., które wznawiają swą działalność pod wpływem inspiracji reakcyjnych księży, bogaczy wiejskich, osób cieszących się popularnością w środowiskach wrogich band; b) organizacje wąskokadrowe, powstające na bazie aktywu byłych nielegalnych organizacji posiadających kontakty z ośrodkami kierowniczymi wyższego szczebla. Organizacje wąskokadrowe ze względu na konspirację utrzymują kontakty z bandami tylko przez ściśle określone osoby inspirujące ich działanie. Organizacje terenowe natomiast wykorzystywane są przez bandę jako baza oparcia ich działalności. W obydwu tych wypadkach rozpracowanie bandy od strony powiązań organizacyjnych jest uzależnione od ściśle skoordynowanej pracy sekcji I, III i IV wydziału III i wydziału V w terenie, gdzie działa banda. Koordynacja winna się wyrażać poprzez praktyczne powiązanie rozpracowań powiatowych komend, inspektoratów, zarządów, obwodów AK, WiN, SN, NSZ, elementów prawicowych BCh, mikołajczykowskiego PSL, WRN itp. z rozpracowaniem bandy, przy czym rozpracowania te powinny być szczególnie uaktywnione. Ustalenie i aktywne rozpracowanie aktywu tych środowisk w rezultacie winno wyprowadzić na ludzi obecnie prowadzących wrogą działalność w różnej formie, powiązanych w swej działalności z bandą względnie mających do nich dotarcie. W ramach tych rozpracowań znajdują się ludzie, którzy cieszą się dużym zaufaniem band ze względu na swą przeszłość i wrogi stosunek do ludowego państwa. Ustalenie tych osób i należyte ich rozpracowanie stwarza możliwości zastosowania szerszych kombinacji operacyjnych dotarcia do bandy. Np. w jednym województwie w wyniku obiektowego rozpracowania wrogiego środowiska b. członków nielegalnych organizacji ustalono powstanie i wznowienie wrogiej działalności w ramach nowo utworzonej organizacji. Tkwiąca w tym rozpracowaniu agentura doniosła, że kierownictwo tej organizacji postanowiło nawiązać kontakt z czynnie działającą w tym terenie bandą celem jej podporządkowania organizacji dla wykonania specjalnych zadań. Nawiązanie kontaktu poruczono jednemu z członków kierownictwa. 507 Od chwili uzyskania tej wiadomości sekcja III wraz z I prowadzą wspólnie rozpracowanie. Zadaniem sekcji III jest już nie tyle rozpracowanie i likwidacja organizacji, lecz pogłębienie możliwości rozpracowania bandy poprzez agenturę tkwiącą w organizacji. Agent od tej chwili otrzymuje zadanie nie tylko rozpracowania organizacji, lecz również otrzymuje zadanie rozpracowania sposobu nawiązania kontaktu organizacji z bandą, ażeby można było tą drogą dotrzeć do bandy. Zadania dla agenta są opracowywane wspólnie z sekcją I. 5. Rozpracowywanie band zbrojnych i organizacji nielegalnych musi ściśle wiązać się z rozpracowaniami obiektowymi. Analiza składu osobowego zlikwidowanych członków nowo powstałych band wykazuje, że powstają one zazwyczaj z członków organizacji nielegalnych lub byłych band. Dlatego też powiązanie rozpracowania band działających z rozpracowaniami obiektowymi umożliwi: a) właściwą ocenę możliwości i perspektyw bandy; b) stosowanie profilaktyki operacyjnej – niedopuszczenie do powstawania nowych i odradzania się starych band; c) właściwy dobór agentury, gdyż w ten sposób znajdujemy szeroką bazę dla werbunku ludzi, którzy mogą mieć możliwości znalezienia zwierzchnictwa organizacyjnego dla band, a na dalszą metę podporządkowania ich organizacjom i likwidacji. Z zagadnieniem tym wiąże się ściśle kwestia rozładowania terenu od elementów, które stanowić mogą ewentualną kadrę bandycką. Chodzi tu przede wszystkim o ukrywających się, nieujawnionych członków band działających, dezerterów, członków organizacji nielegalnych itp. Rozładowanie to należy przeprowadzić następującymi metodami: a) Doprowadzić do umorzenia spraw ludziom byłego podziemia, którzy dziś znajdują się w śledztwie za przestępstwa podlegające amnestii. b) Jeśli prowadzone są dochodzenia w stosunku do ludzi ukrywających się za błahe przestępstwa, spowodować umorzenie tych dochodzeń przez organa prokuratury, zawiadamiając o tym rodziny ukrywających się, by w ten sposób stworzyć możliwości zalegalizowania się. c) Zainspirować przez posiadane dojścia do ukrywających się, ażeby ci, którzy mają za sobą pobyt w bandach czy nielegalnych organizacjach i chcą się zalegalizować, pisali o łaskę do prezydenta RP. d) Jeśli niektórzy ukrywają się za przewinienia administracyjne, spowodować nałożenie niewielkich mandatów karnych (10–15 zł), legalizując ich w ten sposób. e) W każdym innym nieprzewidzianym wypadku zastosować odpowiedni sposób zalegalizowania, uciekając się do pomocy aktywu partyjnego i autorytatywnych jednostek spośród działaczy społecznych. 6. W toku organizowania rozpracowań i likwidacji band zbrojnych i organizacji nielegalnych specjalną uwagę zwrócić należy na następujące momenty: a) Rozpracowanie band należy prowadzić równolegle z rozpracowaniami działających obecnie lub w przeszłości na tym samym terenie organizacji nielegalnych. 508 W wypadku rozpracowania organizacji działających w maksymalnym stopniu wykorzystywać swoje możliwości dla organizacyjnego nawiązania kontaktu z bandą w celu jej likwidacji. b) Doświadczenie wykazało, że duża ilość niewłaściwych posunięć była wynikiem bezkrytycznego dowierzania uzyskanym materiałom agenturalnym, co z kolei bazowało się na zupełnym braku kontroli pracy sieci agencyjno-informacyjnej. Kontrolowanie pracy sieci zarówno nowo zwerbowanej, jak i poprzednio istniejącej jest zasadniczym elementem pracy z agenturą, szczególnie ważnym na odcinku rozpracowywania band. Pracownikom operacyjnym znane są powszechnie następujące formy kontroli pracy agentury: – sprawdzenia przez inną sieć, – ustalenia drogą wywiadów. W praktyce jednak większość pracowników operacyjnych nie stosuje żadnej kontroli pracy sieci, następstwem czego są wypadki dezinformowania nadrzędnych jednostek operacyjnych. Należy więc raz na zawsze przyjąć zasadę stałej kontroli pracy z siecią agencyjno-informacyjną, przede wszystkim przez dublowanie. Odnośnie werbunków. Zasadniczy element w pracy z siecią werbowaną po linii walki z bandytyzmem stanowi nie ilość, ale konkretna celowość i możliwości zawerbowanych. Często miały miejsce wypadki, że agentura już w toku samego dokonywania werbunku była rozszyfrowana, a tym samym nie miała żadnych możliwości wykonywania zadań. W wielu województwach zanotowano fakty, że wytypowany kandydat na werbunek konspiracyjnie ściągnięty przez PRN lub WKR przychodził z kocem i żywnością względnie z kimś z rodziny. Powodem tego jest brak pomysłowości i indywidualnych koncepcji w stosunku do każdego kandydata na werbunek oraz nieznajomość sytuacji na wsi, w której werbowany otrzyma wezwanie. Wyjazdy bowiem kogokolwiek ze wsi do miast powiatowych lub wojewódzkich są szeroko komentowane na wsi i nie stanowią tajemnicy dla sąsiadów. Stąd teżprzyczyna, że w ten sposób werbowani są już w trakcie werbunku (ściągnięcia na miejsce werbunku) zdekonspirowani. Obok tego drugą przyczynę dekonspirowania naszej sieci stanowi tzw. tajne zdjęcie7. W warunkach wsi wszelkie tajne zdjęcie połączone z 24-godzinną nieobecnością musi być bardzo dokładnie przemyślane i upozorowane. Dlatego też należy: a) Przy opracowaniu sposobów ściągania kandydata na miejsce werbunku zwrócić szczególną uwagę, aby legenda wynikała z naturalnych stosunków kandydata na werbunek z instytucjami lub osobami, tak aby nie wzbudzało to podejrzeń Tajne aresztowanie, czyli nieoficjalne zatrzymanie osoby (bez nakazu prokuratorskiego), np. w celu jej zwerbowania, tajnego pozyskania do współpracy z UB/SB. 7 509 otoczenia. Zaniechać szablonowego wzywania przez PRN, WKR itd. Zabrania się dokonywania aresztów w lokalu instytucji, urzędów, do których był wzywany kandydat. W każdym wypadku ściągania kandydata na werbunek opracować szczegółową legendę, przez którą chcemy ściągnąć go na miejsce werbunku. b) Zabezpieczenie potrzebnej ilości czasu, aby werbunek doszedł do skutku. A oto przykład złej i dobrej legendy: I. W jednym PUBP wezwano kandydata na werbunek, który był sołtysem na wsi. Wezwany on został przez PRN w sprawie meldunku ludności. Okazało się, że sołtysi nie prowadzą spraw meldunkowych, że sprawami tymi zajmuje się gminna rada narodowa. Wezwanemu kandydatowi od razu wydało się dziwne i podejrzane to wezwanie, poszedł sprawdzić, czy i inni sołtysi są również wzywani, i przekonał się, że nie. Oczywiście werbunek nie doszedł do skutku. II. Aresztowano jednego z groźnych bandytów, z zeznań którego wynikało, że brat jego jest dobrze zorientowany w działalności bandy i ma dotarcie i możliwości opracowania pozostałych bandytów. Skrupulatne badanie kandydata wykluczało w jakikolwiek sposób tajne zdjęcie lub ściąganie do miasta. Stwierdzono tylko, że kandydat wraz z matką starali się o podanie paczki dla aresztowanego do więzienia, lecz paczka nie została przyjęta, wówczas zastosowano następujące kombinacje: Strażnik więzienny zawiadomił przez rodzinę, że syn prosi o przysłanie paczki i że on jest gotów mu tą paczkę podać. Za kilka dni przyjechał kandydat z matką do strażnika. Po doręczeniu paczki – rzekomo nielegalnie – strażnik, zwracając brudną bieliznę i naczynia, powiedział, że syn przekazuje im, że się do niczego nie przyznał, a dowodów jego win nie ma, że może być zwolniony, o ile się będą o to starać. Wówczas zapytano strażnika, w jaki sposób można się starać. Strażnik dał odpowiedź, że zna dobrze prokuratora, który jutro będzie, i przez niego można to załatwić, że on ich może do tego prokuratora skierować, tylko żeby się na niego nie powoływali i zachowali to w tajemnicy, że on im pomaga. Na propozycję strażnika chętnie się zgodzili. Na drugi dzień o oznaczonej porze i miejscu strażnik wskazał rzekomego prokuratora, którym był pracownik operacyjny nieznany w tym terenie. Zaczepiony przez kandydata nasz pracownik zgodził się na okazanie pomocy, lecz szczegółów nie chciał na miejscu omawiać ze względu na małe miasteczko i obawę zwrócenia na siebie zbytniej uwagi. Omówił spotkanie w wojewódzkim mieście, podając adres, na który kandydat powinien przybyć. Oczywiście, że werbunek ten był należycie przemyślany i doszedł do skutku. 7. W toku prowadzonych rozpracowań na specjalną uwagę zasługuje kwestia werbunku meliniarzy. Należy to mieć na uwadze, iż większość sieci naszej werbowanej spośród meliniarzy jest zdekonspirowana, a w wielu wypadkach nawet i niezdekonspirowani tajni współpracownicy tego rodzaju nie przedstawiają dla nas operacyjnej wartości, gdyż są to tylko meliniarze przypadkowi, posiadający tylko dorywcze, bardzo rzadkie kontakty z bandami. Ustalenia stałych meliniarzy rozpracowywanej bandy lub organizacji nielegalnej to duży sukces, który częstokroć sami sobie psujemy nieprzemyślanymi areszto510 waniami lub werbunkami, gdy nie posiadamy żadnej gwarancji, że meliniarz taki pójdzie na werbunek i że ma on realne możliwości wydania bandy lub org[anizacji] nielegalnej. Często spotykamy się z faktami, że zawerbowani meliniarze wykazują w praktyce niechęć do pracy. Przyczyną tego jest niedostateczne zabezpieczenie tych ludzi po likwidacji bandy przed dekonspiracją, drugą zaś przyczyną jest to, że werbowany meliniarz nie chce „dać” bandy we własnym domu, z obawy o swoje życie i swych najbliższych, my zaś nie bierzemy tego pod uwagę i żądamy wykonania zadania. W skutkach zaś spotykamy się z wypadkami przewerbowania informatorów przez bandy. Takich meliniarzy należy raczej wykorzystywać w kierunku organizowania zasadzek celem ujęcia żywych bandytów i dyskretnego zdjęcia zasadzki bez obawy o dekonspirację. Jasnym jest, że można to przedsięwziąć w stosunku do 1–2 bandytów. Drugim sposobem wykorzystania prócz kapturowego informatora jest skierowanie bandy na punkt dogodny dla likwidacji i wykluczający możliwości zdekonspirowania. W praktyce pracy niezależnie od jakościowych werbunków meliniarzy, należy stosować werbowanie sąsiadów meliniarzy za pieniądze, wynagradzając ich wysokimi sumami za zawiadomienie na czas o przyjściu bandy na melinę. Odnośnie pracy zarówno z tajnymi współpracownikami-meliniarzami, jak i ich sąsiadami pamiętać należy, że najdogodniejszym sposobem utrzymywania łączności z agenturą jest łączność pośrednia, to znaczy, że tajny współpracownik tego rodzaju zawiadamia nas o pobycie bandy nie bezpośrednio, a np. przez swego syna, córkę, członka rodziny lub kogoś zaufanego. Poważne znaczenie w rozpracowaniu band posiada werbowanie agentury spośród rodzin członków band. Werbowanie członków rodzin: brata, siostrę lub kogoś innego z bliskiej lub dalekiej rodziny, którzy mają lub mieli wpływ wynikający z jego autorytetu i zaufania, aby w ten sposób nawiązać kontakt z tym, który chodzi z bandami, i spowodowanie skontaktowania się z nami. Takich kombinacji nie stosować we wszystkich wypadkach, lecz tylko tam, gdzie mamy konkretne sygnały niechęci przejawianej przez członków bandy do dalszego w niej udziału. Werbunek członków rodziny jest celowy i przynosi korzyści wówczas, gdy wiemy dokładnie, jaki jest stosunek kandydata do krewnego, który chodzi w bandzie, jaki stosunek do państwa ludowego, w jaki sposób można na kandydata stosować presje i wywierać wpływ, zmuszając go do wykonania zadania. Poza tym pracownik operacyjny musi mieć na uwadze, że u werbowanego członka rodziny bandyty istnieje sentyment do krewnego, który powstrzymuje go od wykonania zadania w obawie o życie krewnego. W pracy z agentem obawy te należy rozwiać, trzeba umiejętnie przekonać, że życiu krewnego nic nie grozi, że w stosunku do niego będą uwzględnione okoliczności łagodzące. W jednym z urzędów zastosowano następujące kombinacje z bratem bandyty: 511 Urzędowi było wiadome, że „X” utrzymuje kontakt z bratem, który chodzi w bandzie. Obywatel „X” jest młodym człowiekiem uczęszczającym do II kl[asy] licealnej, kocha naukę i marzy o dalszych studiach, lecz nie ma ku temu odpowiednich warunków. Jest człowiekiem rwącym się do życia. Do ustroju ludowego wrogiego stosunku nie przejawia. W życiu prywatnym zachowuje się poważnie, jest człowiekiem rozsądnym. Decyzja WUBP na werbunek była słuszna. Kandydatowi przedstawiono dalszą perspektywę nauki, zapewniono mu pomoc ze strony urzędu, obiecano uwzględnić jego zasługi w likwidacji bandy jako okoliczność łagodzącą działalność brata. W rezultacie agent rozpracował i umożliwił likwidację 2 band. W praktyce stosowane było również skuteczne werbowanie członków band poprzez oddziaływanie na żony. Odnosi to pożądany skutek wówczas, gdy stosunki w bandzie i nastroje są napięte, kiedy istnieją niesnaski i niezadowolenia z dowódcy lub zatargi między bandytami. Wówczas należy typować na werbunek człowieka, który jest związany z rodziną, ma żonę i dzieci, które kocha, o którym wiemy, że nurtują go nastroje wyjęcia z bandy. Należy wówczas umiejętnie przekonać żonę, że jeżeli potrafi nakłonić męża do współpracy, to wówczas mąż wróci z powrotem do rodzinnego życia, że urząd pomoże mu w urządzeniu się na innym terenie. Oczywiście, że musi być brany pod uwagę wpływ żony na męża. Werbowanie kochanek odnosi skutek wówczas, gdy w toku pracy z agentem pracownik potrafi wyczuć i umiejętnie pogłębić uczucie zazdrości, podejrzliwości itp., kiedy potrafi u agenta wywołać rozgoryczenie do osoby bandyty i chęć zemsty. Np. w ostatnim okresie mieliśmy dwa wypadki wydania groźnych band przez ich kochanki, na tle wywołanej zazdrości. W jednym wypadku pracownik z agentem pracował pół roku bez skutku. Było mu wiadomo, że agent podejrzewa swego kochanka o zdradę z innymi kobietami i że jest bardzo zazdrosna, postanowił więc ten fakt wykorzystać, a mianowicie przez inną sieć informacyjną zebrał materiały kompromitujące na bandytę w postaci zdjęć z innymi kobietami, miłosne listy pisane do innych kobiet. Pracownik ten pokazał to agentowi, wykazując równocześnie nikłą wartość moralną bandyty, jego nieszczerość i obłudę. Rezultat był taki, że agent, wracając ze spotkania, w domu zastał bandę, natychmiast dał znać do urzędu i banda została zlikwidowana. 8. Jak pracować na MK wiejskich. W warunkach walki z bandytyzmem zasadniczą rolę odgrywa posiadanie dostatecznej ilości mieszkań konspiracyjnych na terenie wiejskim. W praktyce utarło się, że mieszkanie konspiracyjne można organizować jedynie w większych miastach i osadach typu miejskiego. Pogląd ten jest niesłuszny i fałszywy. Mieszkania konspiracyjne mogą i muszą być budowane w warunkach wiejskich dla podniesienia poziomu pracy z agenturą. 512 Jak należy budować mieszkania konspiracyjne na wsi. Mieszkania konspiracyjne w warunkach wiejskich należy organizować dla spotkań wieczornych lub nocnych. Mieszkania te znajdować się powinny w domach położonych wzdłuż szlaków komunikacyjnych, szos, dróg, torów kolejowych, w gajówkach, leśniczówkach, świetlicach straży ogniowych i organizacji społecznych, w pomieszczeniach urzędowych PGR-ów, szkołach, ośrodkach szkoleniowych, w domach dróżników, w budynkach gminnych, w chatach stojących na uboczu itp. Pracownik operacyjny pobiera normalne zobowiązanie od właściciela mieszkania, które opracowuje i rejestruje. Niezależnie od wykorzystywania mieszkań konspiracyjnych na wsi w sporadycznych wypadkach można wykorzystywać dogodne mieszkania prywatne. Powyższe należy stosować wg następujących wytycznych: a) Przy spotkaniu ze współpracownikiem w lokalu prywatnym przede wszystkim trzeba zapewnić konspirację osoby współpracującej przed mieszkańcami. Powyższe można np. osiągnąć w ten sposób, że poleca się gospodarzom położyć się spać w drugiej izbie, wykorzystując pierwszą na spotkanie. Spotkanie w takich warunkach należy zastosować, gdy odbyć się one mają z nowo zawerbowanymi, niesprawdzonymi jeszcze współpracownikami. b) Przy spotkaniach tak na mieszkaniach konspiracyjnych, jak i prywatnych, należy dokładnie przemyśleć sposób przybycia i odejścia współpracownika, aby w ten sposób nie doprowadzić do dekonspiracji, co w warunkach wiejskich jest szczególnie łatwo. Takich punktów mieszkań konspiracyjnych, mieszkań dla spotkań dorywczych należy mieć kilka lub kilkanaście na jednego pracownika operacyjnego. 9. Operacje. Z doświadczeń dotychczasowej pracy wynika, że nie wszystkie UBP doceniają znaczenie należycie przygotowanej i przeprowadzonej operacji. Częstokroć włożony wysiłek operacyjny, rezultat długiej i trudnej pracy zaprzepaszcza się przez nieprzemyślane, źle zorganizowane, a co za tym idzie, źle przeprowadzone operacje. Przykłady źle przeprowadzonych operacji można by przytoczyć z terenów niemalże wszystkich WUBP, ale jednym z najbardziej charakterystycznych jest operacja przeprowadzona ostatnio przez WUBP Koszalin. Wspomniana operacja miała następujący przebieg: Dnia 1 VIII 1951 r. była naznaczona realizacja kilku aktywnych figurantów rozpracowania zam[ieszkałych] na terenie woj. koszalińskiego. Kierownictwo WUBP po powzięciu decyzji o przeprowadzeniu realizacji nie opracowało szczegółowego planu akcji, ograniczając się jedynie do sporządzenia ogólnikowych wytycznych, które mówiły tylko o tym, gdzie i przeciw komu ma być prowadzona operacja, ale nie mówiły, w jaki sposób ma być ona przeprowadzona. Nie przewidziano i nie zaplanowano dokładnie podziału pracowników biorących udział w akcji na grupy, jak również nie określono dokładnie, co ma robić każdy poszczególny pracownik. 513 Decyzja o przeprowadzeniu operacji była powzięta tak pochopnie, że nie przemyślano i nie zaplanowano nawet dokładnie sposobu wyprowadzenia agenta, który miał znajdować się na miejscu likwidacji bandy. D[owód]cy oddziału KBW, który został sprowadzony do współudziału w akcji, nie dano w ogóle czasu na zaplanowanie działań wojska. Instruktaż odbyty z pracownikami wydzielonymi do przeprowadzenia akcji ograniczał się tylko do poinformowania ich o celu i miejscu akcji. Nie sprawdzono nawet, czy funkcjonariusze ci posiadają broń, w skutkach zaś doszło do tego, że kilku odpowiedzialnych pracowników wyjechało na operację bez broni, inni zaś zaopatrzyli się w sztucery myśliwskie i dubeltówki. Na skutek takiego właśnie chaotycznego przygotowania zasięgu działania operacji jeden z kierowników akcji, nie powiadamiając nikogo ani nie uzgadniając z kierownikami pozostałych grup, wystawił zasadzkę w mieszkaniu jednego z figurantów podlegających aresztowaniu. Gdy funkcjonariusze, którzy mieli aresztować bandytę, wkroczyli do mieszkania, natknęli się na zasadzkę założoną z funkcjonariuszy innej grupy. Ponieważ jedni i drudzy byli przekonani, że w mieszkaniu tym mogli znajdować się względnie przyjść bandyci, nastąpiła wymiana strzałów, w rezultacie których dwóch funkcjonariuszy zostało zabitych. Co było przyczyną nieudanej operacji? Każda operacja powinna w zasadzie składać się z dwóch części: Część I – planowanie operacji Część II – realizacja. Wyniki realizacji są całkowicie uzależnione od realnego i szczegółowego zaplanowania i należytego drobiazgowego przygotowania operacji. Właśnie nieprzestrzeganie tych kardynalnych zasad spowodowało, że operacja przeprowadzona przez WUBP–Koszalin nie tylko nie dała należytych wyników, ale jeszcze pociągnęła za sobą niepotrzebne straty w ludziach, którzy zginęli na skutek bezmyślności i karygodnego braku odpowiedzialności kierownictwa akcji. Akcja dałaby pożądane rezultaty, gdyby: 1. Wyznaczono jednolite kierownictwo akcji. 2. Po przyjęciu decyzji o przeprowadzeniu realizacji jeszcze raz szczegółowo przeanalizowano całokształt sprawy i na tej podstawie sporządzono szczegółowy plan. 3. Plan powinien zawierać: a) ilość potrzebnych pracowników, żołnierzy, sprzętu technicznego; b) podział na grupy z wyszczególnieniem zadań dla poszczególnych grup i pracowników; c) dokładne określenie, w jaki sposób zadania przez poszczególne grupy i pracowników mają być wykonane, w jakim czasie i kto odpowiada za wykonanie i kontrolę; d) pracę z agenturą – mającą na celu zabezpieczenie prawidłowego przebiegu operacji. 514 W planie również należy uwzględnić działanie grup na wypadek nieprzewidzianych okoliczności, jak ucieczki, walki itp. Kierownik grupy winien pamiętać o szczegółowym instruktażu wszystkich pracowników biorących udział w operacji i sprawdzeniu broni. Do obowiązków kierownika grupy należy również zabezpieczenie transportu aresztowanych. Kierownik grupy winien uzgodnić i skoordynować swój plan z planem wojskowym (gdy wojsko bierze udział w operacji). 10. Realizując rozkaz ministra, kierownictwo WUBP musi podjąć natychmiastową ofensywę przeciw działającym bandom celem uniemożliwienia im dokonania mordów i rabunków, dopóki nasze przedsięwzięcia operacyjne nie pozwolą nam na całkowitą likwidację bandytyzmu. W tym celu należy właściwie wykorzystać MO i KBW. Doświadczenie województwa białostockiego pokazuje, że dzięki aktywnemu patrolowaniu terenu zagrożonego bandami przez MO i ruchome odwody KBW doprowadzono do minimum terrorystyczną działalność istniejących jeszcze band, skrępowano swobodę ich ruchów, a równocześnie stworzono w terenie warunki względnego bezpieczeństwa. Kierownictwo w terenach powinno zatem w porozumieniu z MO i KBW: a) wzmocnić posterunki MO w terenach zagrożonych (jeżeli są one niekompletne, należy je uzupełnić za rachunek post[erunków] miejskich lub niezagrożonych) i zaopatrzywszy je w należyty sprzęt komunikacyjny (rowery), opracować dla nich trasy patroli i kontroli podejrzanych melin; b) na podstawie posiadanych materiałów o działalności band sporządzić ramowy plan działania pododdziałów KBW bezpośrednio po ustaleniu przejawów działalności band (napad, rabunek, morderstwo), w planie uwzględnić następujące momenty: – wystawienie zasadzek w terenach ewentualnego przemarszu lub postoju band, – organizację kontroli terenu przez wzmocnione patrole zdolne do nawiązania walki, – operatywne współdziałanie grup KBW z posterunkami MO, włączenie znających teren funkcjonariuszy MO i czł[onków] ORMO w skład patroli. W zasadzie należy zaniechać również często praktykowanej dotąd metody prowadzenia pracy z siecią pod osłoną wojska. Sposób ten można stosować tylko sporadycznie w wyjątkowych okolicznościach. Organizując aktywne rozpracowanie band zbrojnych i nielegalnych organizacji, pamiętać należy o systematycznym meldowaniu o przebiegu pracy zgodnie z rozkazem ministra bezpieczeństwa publicznego nr 026/51 z dnia 28 VIII 1951 r. Meldunki należy nadsyłać co 15 dni, pisząc je wg następujących wytycznych: Meldunek o przebiegu rozpracowania band zbrojnych i nielegalnych organizacji winien naświetlać systematycznie przebieg pracy nad operacyjnymi zagadnieniami rozpracowania zbrojnego podziemia, oddzielnie w stosunku do każdej bandy. a) podawać, jak wykonaliśmy zaplanowane zadania, kogo zawerbowaliśmy, czego nowego dowiedzieliśmy się o bandzie, co nowo zawerbowani podają i jakie mają 515 perspektywy rozpracowania bandy, należy podać zamierzenia operacyjne na najbliższą przyszłość. Instrukcja powyższa bynajmniej nie wyczerpuje metod i kombinacji operacyjnych, jakie należy stosować w warunkach walki z bandytyzmem. Instrukcja nakreśla tylko zasadnicze wytyczne pracy operacyjnej w terenie w sposób ramowy, które należy stosować w uzależnieniu od specyfiki terenu obiektu rozpracowania i sytuacji. Dyrektor Departamentu III. (–) Czaplicki, płk Źródło: AIPN, 1572/58, k. 98–100, 102–114, mps. 516 Nr 136 1951 wrzesień 8, Warszawa – Rozkaz nr 027/51 ministra bezpieczeństwa publicznego w związku z puszczanymi z zagranicy balonami z ulotkami o treści antypaństwowej Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 8 września 1951 r. Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 81 Nr AC-1118/51 DO – 116 WO – 103 PO – 65 Rozkaz nr 027/51 W ostatnim czasie obok dotychczasowych form wrogiej propagandy ośrodki anglo-amerykańskie zastosowały nową formę polegającą na puszczaniu z zagranicy na teren Polski balonów z ulotkami1. Mimo iż powyższy sposób szerzenia wrogiej propagandy ze względu na możliwość szerokiego zasięgu stanowi bardzo poważne niebezpieczeństwo, wiele ogniw aparatu bezpieczeństwa i MO nie przejawiło dostatecznej czujności wobec zastosowanych przez wroga nowych form walk, a w niektórych wypadkach wykazano karygodną bezczynność i brak wysiłku w kierunku niedopuszczenia do rozpowszechnienia ulotek wśród ludzi. W pow. Lwówek woj. wrocławskiego doszło nawet do tego, że ORMO-wiec z PGR Sobota nie tylko, że nie zajął się odbieraniem od ludności ulotek z zrzuconego w nocy balonu i dostarczeniem ich organom bezpieczeństwa, lecz sam zaczął rozdawać przejęte przez siebie ulotki, zaś szef PUBP w Lwówku, zamiast wszcząć dochodzenie w stosunku do rozpowszechniającego ulotki ORMO-wca i szukać źródła wrogiej roboty, potraktował tą sprawę lekkomyślnie, politycznie i operacyjnie fałszywie, gdyż z góry usprawiedliwiał czyn ORMO-wca nieświadomością, zbagatelizował sprawę i uważał za dopuszczalne nic nie przedsiębrać. Poza tym zostało stwierdzonej, że szef PUBP we Lwówku nic nie zrobił, aby zgodnie z poleceniami WUBP przeinstruować i nastawić aparat bezpieczeństwa na terenie powiatu na wykrywanie faktów pojawienia się ulotek i natychmiastowego ich przejmowania. Komendant posterunku MO w Rzęsinach, dowiedziawszy się o pojawieniu się ulotek od jednego z obywateli, który sam przyniósł całą paczkę na posterunek, nie przedsięwziął żadnych kroków celem ustalenia, gdzie spadł balon z ulotkami Balony pojawiły się dość przypadkowo nad Polską latem 1951 r., gdy Komitet Wolnej Europy wypuścił 2 tys. balonów zaopatrzonych w ulotki adresowane do Czechów i Słowaków. 1 517 oraz gdzie podziała się reszta ulotek i balon. Delegowany przez niego milicjant do mieszkania jednego z obywateli, u którego miał znajdować się balon z ulotkami, zamiast natychmiast przeprowadzić poszukiwania celem zabrania balonu i wszystkich ulotek oraz ustalić, kto jeszcze z obywateli podjął ulotki, powrócił do posterunku, przynosząc tylko jedną ulotkę, którą wziął z komody w mieszkaniu wymienionego. Komendant posterunku, zamiast ukarać milicjanta za niewykonanie zadania, przyjął do wiadomości takie postępowanie swego podwładnego, uspokoił się tym i nie przedsięwziął żadnych kroków dochodzeniowych. W związku z powyższym rozkazuję: 1. Zobowiązać wszystkich szefów PUBP, komendantów PK MO, komendantów komisariatów i posterunków MO do przeprowadzenia w ciągu 2 dni dokładnego instruktażu z całym stanem osobowym i pouczenia wszystkich pracowników UB, MO i ORMO na wypadek pojawienia się balonów z ulotkami o obowiązku natychmiastowego ich przejmowania, tak aby wszystkie balony w stanie nienaruszonym oraz całość ulotek były dostarczone do PUBP lub PK MO. 2. Każdy fakt pojawienia się w terenie balonu z ulotkami musi być protokolarnie stwierdzony. W protokóle należy podać, w jakim stanie znajdował się balon (cały czy naruszony), ile ulotek zawierał i gdzie każda z nich się znajduje. 3. W razie stwierdzenia, iż ulotki znalazły się już wśród ludności, należy je wycofać, powołując w razie potrzeby do współdziałania sołtysów odpowiednich gromad, na których terenie ulotki zostały rozrzucone. Przy poszukiwaniu ulotek niedopuszczalnym jest przeprowadzanie masowych rewizji i zatrzymywań na oślep. Rewizje domowe mogą być przeprowadzane tylko w wypadku uzasadnionego podejrzenia, iż w danym domu przechowywane są ulotki względnie balon. Osoby, które wym[ienione] ulotki przechowują względnie rozpowszechniają, winny być poddane dochodzeniu, a w wypadkach świadomego rozpowszechniania, przechowywania, zatajenia przed władzą balonów i ulotek winnych należy pociągać do odpowiedzialności karnej. 4. Szefa PUBP we Lwówku ppor. Stawarczyka Mariana2 za karygodny brak czujności ukarać naganą. Marian Stawarczyk (ur. 1925) – referent Wydziału Walki z Bandytyzmem WUBP w Krakowie (3 V 1945), słuchacz szkoły oficerskiej Centrum Wyszkolenia MBP w Łodzi (8 VII 1945), w dyspozycji szefa WUBP we Wrocławiu (16 IX 1945), referent Sekcji 4 PUBP w Namysłowie (28 IX 1945), starszy referent gminny PUBP w Bystrzycy (2 V 1946), słuchacz kursu zastępców CW MBP (6 IX 1947), starszy referent kierownictwa PUBP w Bystrzycy (1 X 1947), starszy referent p.o. zastępcy szefa PUBP w Oleśnicy (1 I 1948), zastępca szefa PUBP w Oleśnicy (1 V 1948), szef PUBP w Lwówku Śląskim (1 II 1951), zastępca szefa UBP na miasto i powiat w Wałbrzychu (1 VII 1952), zastępca kierownika PUdsBP w Wałbrzychu (1 IV 1955), słuchacz Wyższej Szkoły Podwyższania Kwalifikacji Aktywu Kierowniczego w Warszawie (1 IX 1955), zastępca komendanta powiatowego ds. BP w Oławie (1 I 1957), zastępca komendanta powiatowego ds. bezpieczeństwa w Miliczu (1 VII 1964), I zastępca komendanta powiatowego MO ds. SB w Zgorzelcu (16 VII 1970), do dyspozycji komendan- 2 518 Komendanta posterunku w Rzęsinach plut. Słabego Kazimierza3 za bezczynność wobec przejawów wrogiej działalności zdjąć ze stanowiska komendanta posterunku. Milicjanta st. strz. Sambora Mieczysława4 za tolerancyjny stosunek do podejrzanych i niewykonanie swoich elementarnych obowiązków ukarać surową naganą z ostrzeżeniem. Zobowiązuję przełożonych wszystkich instancji aparatu bezpieczeństwa i MO ostro reagować i karać tych spośród funkcjonariuszy, którzy wykazują bezczynność i nie reagują w sposób właściwy na przejawy wrogiej działalności5. Minister (–) St[anisław] Radkiewicz Za zgodność: st. referent rozkazów (J[anina] Dzwonkowska, ppor.) Rozesłano wg rozdzielnika nr 383 Źródło: AIPN, 1572/58, k. 101, mps. ta wojewódzkiego MO w Jeleniej Górze (1 VI 1975), zwolniony ze służby (16 VIII 1975). Zob. Twarze dolnośląskiej bezpieki. Obsada kierowniczych stanowisk Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa na Dolnym Śląsku 1945–1990. Informator personalny, oprac. P. Piotrowski, K. Szwagrzyk, W. Trębacz, Wrocław 2010, s. 277. 3 Kazimierz Słaby (ur. 1926) – w l. 1942–1945 był na przymusowych pracach rolnych w Austrii. W MO: milicjant posterunku Wilcza Góra KP MO Lwówek Śląski (23 III 1946), awans do stopnia kaprala (1 I 1948), wielokrotnie premiowany pieniężnie, komendant posterunku MO Rzęsinach KP MO Lwówek Śląski (1 III 1950), awans do stopnia plutonowego (10 VII 1950), nagana za niezałatwienie pism w terminie (16 V 1951), zdjęty z zajmowanego stanowiska i przeniesiony do KP MO w Trzebnicy (10 XII 1951), awans do stopnia sierżanta (17 VII 1952), podoficer ewidencji i statystyki PK MO W Jeleniej Górze (25 VII 1953), wywiadowca Referatu III PK MO w Jeleniej Górze (19 I 1954), zwolniony ze służby w MO 31 III 1955 r. na własną prośbę. AIPN Wr, Kartoteka funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza. 4 Mieczysław Sambor (w kartotece byłych funkcjonariuszy podano trzy daty jego ur.: 6 III 1926, 6 VII 1927 i 5 III 1927) – był na robotach przymusowych w Niemczech. W MO: członek ORMO KP MO w Wołowie (1 V 1947), milicjant na posterunku Rzęsiny, KP MO Lwówek Śląski (1 II 1949), cztery dni aresztu za opuszczenie służby na sześć dni (9 XII 1949), awans do stopnia starszego strzelca (17 VII 1950), premia pieniężna (25 IV 1950), awans do stopnia kaprala (3 X 1951), ukarany trzydniowym aresztem za dopuszczenie do ucieczki zatrzymanego (28 III 1952), awans do stopnia plutonowego (12 IV 1954), komendant Posterunku Rzęsiny KP MO Lwówek (5 VII 1954), odznaka „za wzorową służbę” (12 VII 1954), awans do stopnia sierżanta (26 IV 1955), starszy posterunkowy KP MO Lwówek Śląski (27 V 1955), awans do stopnia starszego sierżanta (18 VII 1957), odznaczony medalem „10 lat w służbie Narodu” (5 VI 1959), zawieszony w służbie w MO 31 III 1960 r. i jednocześnie zdegradowany do stopnia szeregowca – podstawa zwolnienia: „Z obowiązków służbowych wywiązywał się przeciętnie. W ostatnim okresie czasu, będąc w służbie patrolowej, ujawnił nielegalne robienie wódki, nie wszczynając dochodzenia, a za zanieniechanie czynności służbowych wymusił od osoby podejrzanej 5 tysięcy zł. Za co został aresztowany i osadzony w więzieniu. Następnie dyscyplinarnie wydalony z MO”. AIPN Wr, Kartoteka funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza. 5 Rozkaz uchylony 13 VI 1956 r. 519 Nr 137 1951 październik 3, Warszawa – Pismo okólne dyrektora Gabinetu Ministra BP do szefów WUBP w sprawie zainstalowania w sedesach aresztów wewnętrznych i więzieniach karno-śledczych siatki w celu zapobiegania porozumiewaniu się osadzonych za pomocą przewodów kanalizacyjnych Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 3 października [19]51 r. Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC-1211/51 Szef Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w ………………………… W niektórych aresztach wewnętrznych i więzieniach karno-śledczych aresztowani usiłują porozumiewać się ze sobą m.in. za pomocą przewodów kanalizacyjnych, po wypchnięciu wody z dolnej części sedesu. Sposób ten niezwykle dogodny dawał im możność nawiązywania rozmów z położonymi w dalszym sąsiedztwie celami i porozumiewania się ze szkodą dla śledztwa. Przeciwdziałając temu, wmontowano w jednym z aresztów śledczych we wszystkich sedesach nieskomplikowane urządzenia w rodzaju siatki. Środek ten okazał się skuteczny. Przesyłając w załączeniu rysunek techniczny tego urządzenia łącznie z opisem sposobu wykonania, proszę o wydanie polecenia zainstalowania tej siatki w aresztach, w których stwierdzono wyżej opisany sposób porozumiewania się aresztowanych. Dyrektor Gabinetu Ministra (–) M[ichał] Drzewiecki, ppłk 2 załączniki Za zgodność: st. referent rozkazów (J[anina] Dzwonkowska, ppor.) Otrzymują: Szefowie WUBP Źródło: AIPN, 1572/699, k. 142, mps. 520 Nr 138 1951 październik 9, Warszawa – Zarządzenie nr 057/51 ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie przeciwdziałania wrogiej działalności w akcji skupu artykułów żywnościowych Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 9 października 1951 r. Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 24 Nr AC-1215/51 DO – 128 WO – 112 PO – 71 Zarządzenie nr 057/51 W ostatnim okresie zarysowały się w kraju poważne trudności aprowizacyjne1. Na skutek szeregu przyczyn (spadek pogłowia, wzrost spożycia wsi i inne) zmniejszył się w ostatnich miesiącach państwowy skup mięsa i innych artykułów rolnych i rozpętała się spekulacja, która pogłębiła rozpiętość cen. Sytuacja ta jest szeroko wykorzystywana przez bogatych chłopów i spekulantów miejskich. Trudności aprowizacyjne spotęgowane zostały przez długotrwałą suszę, która spowodowała zmniejszenie zbiorów kartofli. Również ta okoliczność została wykorzystana przez elementy spekulacyjne w mieście i na wsi dla szerzenia paniki, śrubowania cen, dezorganizacji zaopatrzenia miast po linii państwowej i spółdzielczej. Równocześnie podziemie i wrogie elementy znacznie ożywiły swą działalność. Przez radiostacje BBC, Głos Ameryki i ulotki wróg szerzy antypaństwową propagandę wojenną, równocześnie nawołuje do masowego wykupywania i tworzenia zapasów artykułów żywnościowych. To rozzuchwalenie wroga, które nie spotkało się z należytym odporem ze strony władz, prowadzi szczególnie na wsi do spadku dyscypliny w dziedzinie dostaw, kontraktacji i płacenia podatków. Na przykład w Dobrzyniu nad Wisłą (województwo bydgoskie) 1 IX 1951 r. kilkadziesiąt osób (dorośli i dzieci) wyszło na rynek, wznosząc okrzyki „Chleba”, bo zabrakło go w miejscowych sklepach (D. Jarosz, Reakcje społeczne na niedobory mięsa w Polsce w latach 1945–1989 (zarys problematyki), „Polska 1944/45–1989. Studia i Materiały” 2006, t. 7, s. 263). Zob. też: M. Jastrząb, Puste półki. Problem zaopatrzenia ludności w artykuły powszechnego użytku w Polsce w latach 1949–1956, Warszawa 2004; M. Mazurek, Społeczeństwo kolejki. O doświadczeniach niedoboru 1945–1989, Warszawa 2010. Por. B. Brzostek, Robotnicy Warszawy. Konflikty codzienne (1950–1954), Warszawa 2002; idem, Dzień robotnka warszawskiego AD 1952 [w:] „Budujemy socjalizm…”, s. 152–170; idem, Nonkonformizm robotników warszawskich w latach 1950–1955 [w:] Warszawa miasto w opresji…, s. 281–306; B. Tracz, Nadużycia w gospodarce mięsnej i tzw. afery mięsne na terenie konurbacji górnośląskiej w latach 1945–1970, „Studia Śląskie” 2009, t. 68, s. 171–198. 1 521 Poważne osłabienie czujności aparatu bezpieczeństwa i MO, niedostateczne reagowanie na przejawy wrogiej działalności i brak przeciwdziałania nieraz nawet w wypadkach jawnych wystąpień antypaństwowych doprowadza do coraz większego rozzuchwalenia wszelkich wrogich elementów. Przyczyn osłabienia czujności należy również szukać w fałszywym zrozumieniu przez niektóre ogniwa naszego aparatu zasady praworządności. W niektórych wypadkach, zasłaniając się zasadą „praworządności”, ukrywa się nieróbstwo i brak należytej reakcji na wrogą działalność. Celem zabezpieczenia zaopatrzenia mas pracujących w mieście oraz w ośrodkach przemysłowych rząd podjął szeroką akcję na wsi, mającą na celu pełne wykonanie wszelkich należności i zobowiązań w zbożu, ziemniakach, podatkach i FOR oraz wzmożenie skupu mięsa. Dla sprawnego wykonania tej akcji zostają powołane zespoły kierownicze na szczeblu centralnym, wojewódzkim i powiatowym. Przed całym aparatem służby bezpieczeństwa staje zadanie należytego zabezpieczenia realizacji podstawowych dostaw artykułów żywnościowych i podatków i złamanie oporu wroga klasowego. Dla wykonania tego zadania koniecznym jest pełne zmobilizowanie naszego aparatu. Sprawne przeprowadzenie realizacji wymienionych dostaw i podatków jest obecnie głównym politycznym zadaniem ogólnokrajowym. W związku z powyższym zarządzam: I. Zapewnić pełne bezpieczeństwo, spokój i porządek w terenie (na każdej gminie i gromadzie) w okresie realizacji dostaw. 1. Zabezpieczyć skutecznie aparat partyjny, administracyjny i aparat powołany do realizacji dostaw przed niebezpieczeństwem aktów terroru i rabunku. Wyjazdy odpowiedzialnych pracowników w rejony zagrożone aktywną działalnością bandycką, szczególnie w porze nocnej, muszą się odbywać pod ochroną. Poruszanie się pracowników bezpośrednio zatrudnionych przy realizowaniu dostaw musi być pod obserwacją funkcjonariuszy MO lub ORMO przez patrolowanie danej miejscowości celem niedopuszczenia do dokonania aktu terroru lub rabunku. 2. Zapewnić bezpieczeństwo, pełny spokój i porządek dla odbywających się zebrań gromadzkich i szerokiej akcji propagandowej. Na zebrania gromadzkie w miejscowościach znanych z obecności tam wrogich elementów, zagrożonych możliwością wrogich prowokacyjnych wystąpień, wysyłać funkcjonariuszy MO lub ORMO dla zapewnienia bezpieczeństwa prelegentów i porządku zebrania. W wypadkach posiadania sprawdzonych informacji o przygotowującej się prowokacji na zebraniu delegować odpowiednie ekipy funkcjonariuszy UBP i MO celem zlikwidowania prób dokonania prowokacji i rozbicia zebrania. 3. W rejonach zagrożonych niebezpieczeństwem napadów terrorystycznych i rabunków ochraniać siłami posterunków MO lub ORMO najbardziej zagrożone punkty dostaw, transporty pieniędzy lub transporty artykułów z dostaw. 522 4. W rejonach najbardziej zagrożonych ze względu na obecną aktywną działalność terrorystyczno-bandycką wzmocnić posterunki MO grupami rezerwowymi KBW, w zależności od faktycznego stopnia zagrożenia. Zadaniem grup KBW jest prowadzenie służby patrolowej na drogach i w miejscowościach specjalnie zagrożonych. Grupy rezerwowe mogą być również użyte w wypadkach, w których siły MO i ORMO nie wystarczają do zaprowadzenia porządku. II. Przygotować i zmobilizować aparat bezpieczeństwa i milicji do natychmiastowego i zdecydowanego reagowania na wszelkie przejawy wrogiej antypaństwowej działalności w czasie akcji. Oprzeć się na sankcjach określonych w dekrecie o skupie zboża z dnia 23 VI [19]51 r. art. 23 i dekrecie o zabezpieczeniu dostaw ziemniaków z października 1951 r. art. 152. Art. 23 dekretu o skupie zboża brzmi: „Kto złośliwie uchyla się od ciążącego na nim obowiązku sprzedaży zbóż w ramach planu, utrudnia lub udaremnia wykonanie tego obowiązku przez inne osoby albo publicznie nawołuje do uchylania się od tego obowiązku – podlega karze więzienia do lat 3 lub aresztu”. (Analogicznie brzmi art. 15 dekretu o zabezpieczeniu dostaw ziemniaków). 1. Prowokatorów jawnie występujących, zrywających zebrania, terrorystów napadających na sołtysów lub innych pracowników realizujących dostawy, chuliganów – na podstawie udokumentowania dokonanego przestępstwa aresztować i przekazywać do prokuratury dla szybkiego zasądzenia. W wypadkach szczególnie ostrych organizować szybkie procesy pokazowe. 2. Inspiratorów i organizatorów wrogiej wojennej propagandy, złośliwych siewców panikarskich prowokacyjnych plotek, organizatorów zbiorowego słuchania wrogich audycji radiowych, inspiratorów i organizatorów oraz wiejskich prowodyrów wrogiej akcji oporu przeciwko realizacji dostaw państwowych – na podstawie udokumentowania dokonanego przestępstwa aresztować i przekazać sprawę do prokuratury. Przy aresztowaniu organizatorów zbiorowego słuchania wrogich audycji radiowych należy aparaty radiowe zabierać i przekazywać jako dowód rzeczowy do sądu. Przy zwalczaniu wrogiej agitacji i propagandy stosować różnorodność form reagowania (przesłuchania, krótkotrwałe przetrzymanie celem przeprowadzenia dochodzenia i właściwego oddziaływania, aresztowanie) w myśl zarządzenia MBP nr 012/51 z dnia 24 II [19]51 r. 3. Akcja represyjna w ogólnym zakresie winna być konsultowana z pełnomocnikiem rządu i KC PZPR oraz z prokuraturą. Celem dozorowania przebiegu całości akcji represyjnej organów bezpieczeństwa zobowiązuję wszystkich szefów WUBP do składania dziennych meldunków o dokonanych aresztach z podaniem ilości aresztowanych w ciągu dnia na terenie województwa i wskazaniem, za jakiego rodzaju przestępstwa. 2 Tu i dalej zob. informator źródłowy: A. Kochański, Polska 1944–1991…, t. 1. 523 III. Organizować pracę urzędów bezpieczeństwa i MO w oparciu o rozpracowane przez zespoły kierownicze wojewódzkie i powiatowe plany akcji. 1. Na podstawie decyzji zespołów kierowniczych powiatowych delegować odpowiednio przygotowanych funkcjonariuszy MO lub ORMO do asystowania przy realizacji akcji dostaw. Delegować należy w szczególności wówczas, gdy realizacja dostaw odbywa się na terenie zagrożonym lub gdy UBP posiada informacje o przygotowującym się wystąpieniu przeciwko pracownikom realizującym dostawy. Delegowany pracownik ma za zadanie ochronę pracowników aparatu dostaw i zapewnienie spokoju i porządku. 2. W trakcie akcji będą stosowane zajęcia i licytacje w stosunku do chłopów uporczywie sabotujących akcje dostaw i niewykonujących mimo upomnienia obowiązku dostawy lub zapłacenia podatków. Przy licytacji musi być obecny przedstawiciel MO, którego zadaniem jest ochrona pracowników dokonujących licytacji i okazanie bezpośredniej pomocy w sprawnym i spokojnym jej przeprowadzeniu. Funkcjonariusz MO asystujący przy licytacji nie może dopuścić do jakichkolwiek wystąpień uniemożliwiających wykonanie czynności urzędowych, w wypadkach stawiania fizycznego oporu zatrzymać sprawcę. IV. Skontrolować stan i uaktywnić pracę z całą siecią informacyjno-agenturalną i OZ (UBP i MO) z nastawieniem na wykrywanie inspiratorów i organizatorów aktów terroru, wrogiej agitacji i propagandy, oporu przeciwko realizacji dostaw i płaceniu podatków. Po ujawnieniu inspiratorów i organizatorów wrogiej działalności należy po sprawdzeniu materiałów dokonać doraźnych aresztów i sparaliżować wrogą działalność. Korzystać z posiadanej sieci informacyjno-agenturalnej i aktywnie werbować nową sieć we wrogich środowiskach na wsi (mikołajczykowcy, wrogi kler, środowiska bandyckie i inne). Wykorzystywać sieć informacyjno-agenturalną dla ujawnienia nastrojów ludności, a w szczególności dla rozszyfrowania zamierzeń elementów kułackich i innych wrogich środowisk na wsi. Uzyskane dane muszą być wykorzystywane dla natychmiastowego informowania sekretarzy KW i PK i dla operacyjnych przedsięwzięć zabezpieczających np. niedopuszczenia do przygotowywanej prowokacji, wzmocnienia ochrony zebrania, ochrony przygotowywanego transportu i innych. V. 1. Celem zapewnienia sprawnej organizacji pracy aparatu bezpieczeństwa i MO, okazania pomocy jednostkom terenowym w zrealizowaniu zadań i kontroli ich pracy: a) WUBP i KWMO wydelegują odpowiedzialnych pracowników do PUBP i KPMO, b) KWMO i KPMO wydelegują pracowników dla wzmocnienia posterunków gminnych MO. 524 Do gmin specjalnie zagrożonych PUBP wydelegują pracowników operacyjnych powiatowego urzędu [BP]. Zarządzenie niniejsze przepracować z całym składem operacyjnym UBP i MO, stawiając równocześnie konkretne zadania wynikające z planu realizacji niniejszego zarządzenia dla danego terenu. Na odprawach należy politycznie uzbroić pracowników UBP, MO i ORMO celem dostatecznego przygotowania aparatu do prawidłowego wykonania zadań w tej trudnej i bardzo poważnej akcji państwowej. 2. Nastawiając aparat na zdecydowane reagowanie na wszelkie przejawy wrogiej działalności, należy jednocześnie przestrzec pracowników UBP i MO przed jakimkolwiek stosowaniem nieprawnych, nieprzemyślanych środków represyjnych. Stosowanie nieuzasadnionych przesłuchań lub niewłaściwie skierowanych aresztowań może w efekcie być wykorzystane przeciwko państwowej akcji dostaw, jest szkodliwe i niedopuszczalne. Przypomnieć aparatowi UBP i MO o kategorycznym zakazie zakupywania czegokolwiek na licytacjach. Zachowanie funkcjonariuszy MO i UBP powinno cechować zdecydowanie połączone z odpowiednim taktem i właściwym zachowaniem się na służbie. Odpowiedzialnymi za wykonanie niniejszego zarządzenia czynię szefów WUBP i komendantów WK MO, którzy osobiście będą kierować i kontrolować codziennie pracę podległego im aparatu nad zabezpieczeniem spokoju i porządku w okresie akcji dostaw artykułów żywnościowych i wpłat podatkowych. O wszelkich ważniejszych wydarzeniach meldować mi natychmiast telefonogramem. Meldunki o dokonanych aresztach składać codziennie. Dokładne sprawozdania pisemne przesyłać co 5 dni3. Za zgodność: st. referent rozkazów (J[anina] Dzwonkowska, ppor.) Minister (–) St[anisław] Radkiewicz Rozesłano wg rozdzielnika nr 412 Źródło: AIPN, 1572/790, k. 15–17, mps. Zarządzenie uzupełnione 29 I 1952 r.: „Akcję represyjną wobec inspiratorów i osób szerzących świadomie wrogą propagandę oraz uchylających się złośliwie od obowiązku sprzedaży zbóż w ramach planu prowadzić w porozumieniu z prokuratorami powiatowymi i sekretarzami powiatowymi komitetów partii” (por. dokument nr 19: Pismo wiceministra Romana Romkowskiego z 18 września 1952 r. do szefów WUBP w sprawie „katastrofalnego stanu obowiązkowych dostaw żywca” [w:] Aparat bezpieczeństwa w Polsce w latach 1950–1952…, s. 214–216). Uchylone 3 I 1958 r. 3 525 Nr 139 1951 październik 17, Warszawa – Pismo okólne ministra bezpieczeństwa publicznego do szefów WUBP w sprawie zwalczania wrogiej działalności podczas akcji skupu produktów rolnych Rzeczpospolita Polska Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC-1325/51 Warszawa, dnia 17 października 1951 Ściśle tajne przechowują osobiście adresaci Egz. nr 80 Do szefów wojewódzkich urzędów bezpieczeństwa publicznego (do rąk własnych) Przebieg dotychczasowej akcji skupu zboża, ziemniaków, mięsa oraz wpłaty podatku gruntowego i FOR nie dał jeszcze wyników zadawalających, co świadczy o wzmożonym oporze kułacko-spekulanckich elementów na wsi. Mnożą się fakty prowokacyjnych wystąpień na zebraniach gromadzkich poświęconych akcji skupu, a nawet próby ich zerwania. W niektórych powiatowych ogniwach aparatu UBP i MO wciąż jeszcze nie zostały przezwyciężone do końca szkodliwe hamulce i nieuzasadniona powściągliwość w przeciwdziałaniu działalności wroga. Notowano wypadki, że aparat nasz, stojąc wobec faktu jawnego otwarcie wrogiego wystąpienia na zebraniu gromadzkim, zamiast z miejsca zatrzymać sprawcę celem sparaliżowania ośrodka oporu, ogranicza się do udokumentowania sprawy w drodze przesłuchań świadków. Wobec braku natychmiastowej reakcji ze strony organów bezpieczeństwa powstaje wrażenie bezkarności, co przyczynia się do dalszego rozzuchwalenia wrogich elementów. W wielu wypadkach PUBP ograniczają swój udział w akcji skupu wyłącznie do zadań ochronnych. Z drugiej strony są fakty niedostatecznie uzasadnionych i nietrafnych aresztów z punktu widzenia celowości. Polega to na tym, że aresztuje się głównie osoby przypadkowe, które dają wyraz swemu niezadowoleniu, zamiast unieszkodliwiać przede wszystkim inspiratora i wodzireja oddziaływującego swoją postawą i sprytną wrogą robotą na całą gromadę lub gminę. W związku z powyższym polecam: a) na każde wrogie wystąpienie reagować natychmiast zatrzymaniem sprawcy; b) zwrócić szczególną uwagę na te gminy i gromady, gdzie wroga antypaństwowa i wojenna propaganda ma duże nasilenie i gdzie akcja skupu idzie najoporniej. Przeinstruować cały aparat UBP i MO oraz dopilnować, aby ustalono tam prowody526 rów wrogiej akcji, wyłuskiwać ich i izolować. Korzystać przy tym szeroko z sprawdzonych informacji i danych posterunków MO oraz opinii sekretarzy gminnych i aktywu miejscowego. Ustalony w ten sposób wodzirej miejscowy, niewątpliwy inspirator wrogiej postawy, musi być izolowany bodaj na krótko nawet i w tym wypadku, jeśli sprawa jego wrogiej działalności nie daje się natychmiast wszechstronnie udokumentować. Celem zapewnienia prawidłowego stosowania represji w czasie akcji skupu decyzję w tych sprawach ma podejmować na szczeblu wojewódzkim 4-osobowy zespół, który będzie zatwierdzał decyzje o aresztach. W skład zespołu wejdą: pełnomocnik rządu i KC PZPR, I sekretarz KW PZPR, szef WUBP i prokurator wojewódzki. Zespół ten na podstawie materiałów z przebiegu realizacji dostaw typuje powiaty, gminy i gromady i z punktu widzenia celowości i posiadanego materiału dowodowego ustala zakres stosowania represji oraz zatwierdza wnioski na areszt wrogich elementów. Każdy wniosek będzie protokólarnie podpisywany przez wszystkich członków zespołu1. Minister (–) St[anisław] Radkiewicz Za zgodność: st. referent rozkazów (J[anina] Dzwonkowska, ppor.) Rozesłano wg rozdzielnika nr 424 Źródło: AIPN, 1572/699, k. 148, mps. 1 Pismo uchylone 3 I 1958 r. 527 Nr 140 1951 październik 17, Warszawa – Pismo okólne ministra bezpieczeństwa publicznego do szefów PUBP i komendantów powiatowych MO w sprawie nieuzasadnionych przypadków zatrzymań i rewizji furmanek chłopskich udających się na targi i do miast Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 17 października 1951 r. Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 811 Nr AC-1227/51 DO – 131 WO – 115 PO – 73 Do szefów powiatowych urzędów bezpieczeństwa publicznego i komendantów PK MO Mimo wyraźnych zarządzeń władz centralnych o niestawianiu żadnych utrudnień w dowozach artykułów żywnościowych do miast i na targi notuje się nadal wypadki zatrzymywania i rewizji furmanek udających się na targi i do miast. W związku z tym podkreślam z naciskiem, że dowóz żywności do miast i osiedli robotniczych, a więc na rynki i targi, jest dozwolony w nieograniczonych ilościach we wszystkich produktach z wyjątkiem mięsa i że dowóz taki leży w interesie państwa. Nie wolno zatem zatrzymywać ani rewidować czy to w drodze, czy przy wjeździe do miast furmanek udających się na targi. Również w żaden inny sposób nie wolno krępować dowozu do miast i sprzedaży wolnorynkowej artykułów żywnościowych (z wyjątkiem mięsa), a w szczególności ziemniaków, drobiu, jaj, masła, śmietany, serów, mleka, jarzyn i owoców. Natomiast zabroniony jest handel mięsem. W związku z tym należy interesować się, kto i ile zabija na wsi świń lub bydła, i w razie powzięcia uzasadnionego podejrzenia o spekulację – przeprowadzać rewizję w domu podejrzanego. Należy również obserwować bacznie ruch obcych ludzi na wsi celem wyłowienia handlarzy wykupujących całe sztuki lub mięso. W tym celu uaktywnić pracę z OZ będącymi na kontakcie posterunków gminnych dla zapewnienia stałego dopływu informacji. Należy również prowadzić obserwację na targach celem uchwycenia handlarzy skupujących żywiec lub mięso od chłopów przywożących je w celach spekulacyjnych. Zwracam jednak uwagę, że zakaz nielegalnego handlu mięsem nie oznacza, aby tym samym zabroniony był przewóz mięsa przez ludność dla własnych potrzeb. Jeżeli chodzi o zboże i przetwory zbożowe (mąki, kasze), organa MO winny mieć na uwadze, że wprawdzie obrót tymi artykułami jest dozwolony, to jednak niedo528 zwolone jest zajmowanie się nielegalnym handlem tymi artykułami przez handlarzy. Dlatego należy czuwać, by nie odbywał się przewóz zboża i mąki przez handlarzy wagonami, auto-transportem bądź furmankami, i handlarzy takich należy pociągać do odpowiedzialności. Ponieważ utrudnianie dowozu artykułów żywnościowych do miast jest nad wyraz szkodliwe i utrudnia należyte zaopatrywanie miast, polecam wszystkim komendantom MO zapewnienie kontroli ścisłego wykonania podanych wyżej dyrektyw, a w stosunku do łamiących i naruszających te dyrektywy wyciąganie ostrych wniosków dyscyplinarnych. W związku z tym wszyscy komendanci MO przeinstruują dokładnie podległe im komisariaty i posterunki MO, zobowiązując je do ścisłego wykonania dyrektyw rządu. Za zgodność: st. referent rozkazów (Dzwonkowska J[anina] ppor.) Minister (–) Radkiewicz St[anisław] Źródło: AIPN, 1572/ 699, k. 71, mps. 529 Nr 141 1951 październik 18, Warszawa – Pismo okólne ministra bezpieczeństwa publicznego do szefów WUBP i PUBP oraz komendantów wojewódzkich i powiatowych MO w sprawie śledzenia nastrojów kolejkowych przed sklepami Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 18 października 1951 r. Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 52 Nr AC-1350/51 Do szefów WUBP i PUBP i komendantów KW MO i KP MO Są sygnały, że wrogie elementy w mieście wykorzystują trudności aprowizacyjne dla prowokacyjnych wypadów. Wróg w szczególności wykorzystuje kolejki przed sklepami dla wrogiej propagandy, a nawet mogą być próby wykorzystania ich dla podburzania do różnych wybryków i demonstracji. W związku z powyższym polecam: 1. Urzędy bezpieczeństwa publicznego i komendy Milicji Obywatelskiej winny bacznie śledzić nastroje w kolejkach i być czujnymi na wszelkie przejawy wrogich wystąpień. O wszelkich przejawach i próbach demonstracji natychmiast dokładnie meldować wyższym instancjom. 2. Celem zapobieżenia ew[en]t[ua]l[nym] demonstracjom1 wyławiać złośliwych podżegaczy i prowokatorów usiłujących wywołać zaburzenia oraz zakłócających porządek publiczny i pociągać ich do odpowiedzialności. Wszelkie ew[en]t[ua]l[ne] fakty prowokacji, samowoli i próby rabunku zdecydowanie likwidować. Należy przy tym zwrócić uwagę podległego aparatu na konieczność zachowania w tego rodzaju sprawach taktu i rozwagi, pamiętając, że sam fakt ustawienia się kolejki nie może być powodem do interwencji organów bezpieczeństwa. 3. Przeprowadzić dokładny instruktaż z funkcjonariuszami UBP i MO, pouczający ich o postępowaniu w tego rodzaju wypadkach. Podkreślam konieczność składania szybkich i dokładnych meldunków w powyższych sprawach2. Por. A. Małkiewicz, Demonstracje robotnicze w Brnie w 1951 r. [w:] Studia i materiały z dziejów opozycji i oporu społecznego 1999, t. 2, s. 23–35. 2 Pismo uchylone 13 VI 1956 r. 1 530 Minister (–) St[anisław] Radkiewicz Za zgodność: st. referent rozkazów: (J[anina] Dzwonkowska ppor.) Rozesłano wg rozdzielnika nr 425 Źródło: AIPN, 1572/ 699, k. 11, mps. 531 Nr 142 1951 grudzień 4, Warszawa – Pismo okólne dyrektora Gabinetu Ministra BP do szefów WUBP i PUBP w sprawie walki z nielegalnym ubojem, handlem spekulacyjnym mięsem i trzodą podczas realizacji akcji kontraktacyjnej Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 4 grudnia 1951 r. Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 6 Nr AC-1372/51 DO – 144 WO – 126 PO – 80 Do szefów wojewódzkich i powiatowych urzędów bezpieczeństwa publicznego Uchwała prezydium rządu w sprawie popierania rozwoju hodowli wprowadza szereg bardzo poważnych udogodnień dla chłopów kontraktujących trzodę chlewną na rok 1952 i stwarza warunki dla pomyślnego rozwoju hodowli. Jednym z podstawowych warunków powodzenia akcji kontraktacyjnej, która posiada decydujące znaczenie dla sprawy zaopatrzenia w mięso, jest zwalczanie nielegalnego uboju, handlu spekulacyjnego mięsem i trzodą oraz wszelkich innych form wrogiej działalności hamującej należyte i sprawne przeprowadzanie akcji kontraktacyjnej. Do walki z wrogiem na tym odcinku muszą przystąpić zarówno PUBP, jak i PK MO, a szczególnie gminne posterunki MO, na których będą spoczywać poważne zadania. W związku z powyższym należy: 1. Wzmóc walkę z nielegalnym ubojem jako z czynnikiem podrywającym kontraktację, zanalizować dotychczasową walkę z nielegalnym ubojem. Skontrolować, czy gminne posterunki MO nie posiadają niewykorzystanych materiałów, i udzielić im pomocy, nastawiając się nie tylko na sprawy obejmujące całe szajki prowadzące nielegalny ubój, ale również na sprawy tych, którzy prowadzą nielegalny ubój pojedynczych sztuk. Równolegle z wzmożeniem walki z nielegalnym ubojem na wsi musi być w miastach zaktywizowana walka ze spekulantami rozsprzedającymi tam mięso pochodzące z nielegalnego uboju. 2. Wzmóc walkę z sabotażem wymierzonym przeciwko kontraktacji, a występującym w takich formach, jak nieinformowanie chłopów o korzyściach płynących z kontraktacji żywca, nieodbieranie przez gminne spółdzielnie dostarczanych sztuk, niewypłacanie chłopom niezwłocznie należności pieniężnych, niezaopatrzenie kierowników grup producentów trzody, którzy prowadzą kontraktację, w odpowiednie 532 ilości umów kontraktacyjnych i zleceń na węgiel i paszę, złe załatwianie i opóźnianie formalności, tak ażeby zniechęcać chłopów, niesprzedawanie należnych pasz i węgla, oszukiwanie chłopów na wadze i przez złą klasyfikację odstawianej trzody, namawianie do tego, aby zamiast odstawić żywiec do gminnej spółdzielni, sprzedawali go „na lewo” spekulantom itd. Ażeby zadanie to wypełnić, należy uzyskać sieć informacyjną wśród pracowników ekspozytur wojewódzkich i powiatowych CUSiK-u oraz okręgowych oddziałów Centrali Rolniczej i PZGS-ów, którzy wyjeżdżając często w teren, są dobrze zorientowani w omawianej wyżej sprawie i sytuacji. W gminach należy wykorzystać sieć informacyjną i OZ spośród kierowników gromadzkich grup producentów trzody, personelu GS i indywidualnych chłopów. Szybko realizować i kierować do sądu sprawy o sabotaż, szkodnictwo i wszelką wrogą działalność wymierzoną przeciwko akcji kontraktacyjnej. 3. Wzmóc walkę z szeptaną propagandą, przy pomocy której wróg stara się wywołać u chłopów nerwowość i stan niepewności, co bardzo ujemnie wpływa na kontraktację trzody i na przebieg innych akcji gospodarczych prowadzonych na wsi. We wszystkich sprawach o wrogą propagandę doprowadzać do ujawnienia i likwidacji inspiratorów i organizatorów kolportowania wrogich wersji. Przy realizacji niniejszego opierać się na wytycznych zarządzenia ministra nr 057/51 z dn. 9 X [19]51 r. (DO – 128, WO – 112, PO – 71)1 oraz jak najbardziej ściśle współdziałać z MO, która otrzyma szczegółowe wytyczne w omawianym zagadnieniu z Komendy Głównej MO. O wykonaniu powyższego meldować do ministerstwa w meldunkach pięciodniowych przewidzianych zarządzeniem nr 057/51. Dyrektor Gabinetu Ministra (–) M[ichał] Drzewiecki, ppłk Za zgodność: referent rozkazów (J[adwiga] Mierzwińska, ppor.) Rozesłano wg rozdzielnika nr 464 Źródło: AIPN, 1572/ 699, k. 165, mps. 1 Zob. dokument nr 138. 533 Nr 143 1951 grudzień 6, Warszawa – Pismo dyrektora Gabinetu Ministra BP do dyrektorów Departamentów I, II, III, IV, V, VIII i Biura Specjalnego MBP w sprawie opracowania instrukcji określającej organizację pracy operacyjnej w nowej strukturze resortu Gabinet Ministra Warszawa, dnia 6 grudnia 1951 r. Nr AC-1581/51 Ściśle tajne Dyrektor Departamentu I, II, III, IV, V, VIII, Biura Spec[jalnego] W związku z reorganizacją struktury PUBP1 powstaje konieczność opracowania instrukcji określającej organizację pracy operacyjnej w nowej strukturze. Wobec powyższego z polecenia ministra proszę o opracowanie do dnia 20 grudnia 1951 r. projektu wym[ienionej] instrukcji. Jednocześnie podaję do ustosunkowania się projekty rozwiązania kilku zagadnień, które między innymi winny być uwzględnione w ww. instrukcji: 1. Kierownictwo referentami gminnymi Kierownictwo pracy referentów gminnych sprawują szef PUBP, jego zastępca i st[arszy] referent przy kierownictwie, którzy dzielą między siebie bezpośrednie kierownictwo nad poszczególnymi referentami. Kierownictwo PUBP koordynuje całokształt pracy na poszczególnych gminach w ramach powiatu oraz pracę po linii zagadnień poszczególnych departamentów. Zadaniem kierownictwa PUBP jest wysunięcie głównych zagadnień w danej gminie, na których winna być skoncentrowana uwaga referenta gminnego. 2. Koordynacja zagadnień departamentalnych Referenci gminni rozpracowują gminę jako obiekt, zwracając uwagę na zagadnienia wszystkich departamentów. Wytyczne poszczególnych departamentów po przepracowaniu ich przez kierownictwo WUBP i właściwe wydziały winny być przekazywane szefowi PUBP, który przekazywać je będzie referentom gminnym, uwzględniając wagę każdego zagadnienia na terenie danej gminy. W tych PUBP, w których pozostawieni będą referenci po linii zagadnień departamentalnych, prowadzą oni sami rozpracowania, sami werbują agenturę oraz pomagają w pracy referentom gminnym. Wydawać polecenia referentom gminnym mogą Zob. dokument nr 9: Notatka z odprawy dyrektorów departamentów MBP w sprawie reorganizacji struktur PUBP w dniu 15 listopada 1951 r. [w:] Aparat bezpieczeństwa w Polsce w latach 1950– –1952…, s. 123–128. 1 534 oni tylko poprzez szefa PUBP – sami bezpośrednio pracą referentów gminnych nie kierują. 3. Zadania referenta gminnego Zadaniem referenta gminnego jest rozpoznanie kontrwywiadowcze terenu, poznanie środowiska i warunków, wśród których toczy się walka klasowa, celem odpowiedniego operacyjnego zabezpieczenia prowadzonych przez partię i rząd akcji na terenie wsi. Referent gminny większość czasu przebywa w gminie. Referent posiada swoją sieć w gminie. Praca z siecią w gminie nie jest jednak tylko jego obowiązkiem, gdyż szef PUBP, zastępca i st[arszy] referent kierownictwa muszą też pracować z siecią w gminie i gromadzie. 4. Teczka gminna Referent gminny prowadzi teczkę gminną, będącą usystematyzowaną dokumentacją operacyjną odnośnie danej gminy po linii wszystkich zagadnień. Teczka gminna winna zawierać następujące działy: a) ogólne dane co do charakteru danej gminy; plan sytuacyjny; charakterystyki organizacji gminnych, kleru, ośrodków gospodarczych i gromad; charakterystyki zagrożonych punktów; b) opisy przebiegu akcji prowadzonych na wsi oraz działalności organów bezpieczeństwa w związku z ich zabezpieczeniem; c) dane o wrogim, podejrzanym elemencie i o bogaczach wiejskich, spisy tych osób i rozmieszczenie; d) dane o pracy agencyjnej, nasadzenie sieci, ocena pracy, kalendarzyk spotkań; e) przejawy i nasilenie różnych form wrogiej działalności; opisy prowadzonych rozpracowań, aresztowania; f) miesięczne plany pracy operacyjnej na gminie, wnioski, polecenia, zadania. Przy zaprowadzeniu teczki gminnej należy udokumentować w niej obecny stan bezpieczeństwa i stan pracy operacyjnej na terenie gminy jako punkt wyjściowy pracy referenta gminnego, dla którego teczka gminna będzie następnie stałym warsztatem pracy. 5. Dokumentacja operacyjna Prócz teczki gminnej referent prowadzi teczki pracy informatorów i teczki rozpracowań agencyjnych. Teczek obiektowych nie prowadzi – uzyskane materiały umieszcza w odpowiednim rozdziale teczki gminnej, dotyczącym danego ośrodka gospodarczego lub gromady. Prowadzone dotychczas przez poszczególne referaty teczki obiektowe ujmujące zagadnienia w skali powiatowej będą nadal prowadzone przez kierownictwo PUBP, a w tych powiatach, gdzie pozostają referenci po liniach departamentalnych – przez tych referentów. Uzyskiwane materiały w razie potrzeby umieszczane będą (w odpisie) w teczce gminnej i ww. teczce obiektowej. 6. Sprawozdawczość Referent gminny co pewien okres (miesiąc, kwartał) sporządza kontrwywiadowczą charakterystykę swego terenu (również odnośnie prowadzonych rozpracowań 535 agencyjnych i pracy z agenturą). Charakterystyki te będą m.in. podstawą dla okresowych sprawozdań szefów PUBP do szefa WUBP. W sprawozdaniach szefów PUBP przedstawiających sytuację w powiecie (główne zagadnienia bezpieczeństwa z danego terenu) stan pracy operacyjnej winien być sporządzony wg zagadnień departamentalnych. Po zakończeniu każdej akcji na terenie wsi referent gminny sporządza sprawozdanie odnośnie przebiegu akcji i pracy organów bezpieczeństwa. Sprawozdanie to zatwierdza szef PUBP, przechowywane ono jest w teczce gminnej. 7. Współdziałanie referentów gminnych z posterunkami gminnymi MO Współdziałanie to musi być ściśle skoordynowane zarówno w sensie uzgadniania posunięć milicyjnych z założeniami aparatu bezpieczeństwa, jak i przede wszystkim w sensie wykorzystania sił posterunku dla realizacji zamierzeń UBP na terenie gminy oraz uniknięcia dublowania pewnych czynności przez UBP i MO. Referent gminny jako pracownik urzędu bezpieczeństwa utrzymujący stałą łączność z kierownictwem powiatowym winien być uważany za starszego pracownika w stosunku do komendanta posterunku. Zadaniem referenta gminnego jest podniesienie pracy posterunku i upolitycznienie jej. Referent nie jest jednak przełożonym komendanta, referent wypełnia w zasadzie sam swoją pracę, posterunek jest dla niego punktem oparcia na terenie gminy, wykorzystuje on materiały posterunku i korzysta w razie potrzeby z jego pomocy. 8. Tryb przekazywania materiałów referentom gminnym Przy przekazywaniu przez poszczególne referaty spraw agencyjnego rozpracowania i innych referentom gminnym należy ustalić jednocześnie aktualność tych spraw, dokonać operacyjnej oceny dotychczas przedsięwziętych w tych sprawach kroków oraz określić w każdej sprawie konkretne zadania operacyjne dla referenta gminnego. Wyżej wskazane zagadnienia związane z reorganizacją PUBP mają jedynie charakter przykładowy. Przy opracowaniu projektu wym[ienionej] instrukcji proszę o ujęcie całości zagadnienia. Dyrektor Gabinetu Ministra (M[ichał] Drzewiecki, ppłk) wyk. 16 egz. masz. J[adwiga] M[ierzwińska] Źródło: AIPN, 1572/699, k. 169–170, mps. 536 Nr 144 1951 grudzień 10, Warszawa – Zarządzenie nr 071/51 wiceministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie zwalczania propagandy rewizjonistycznej wśród autochtonów Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 10 grudnia 1951 r. Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 11 Nr AC-1589/51 DO – 147 WO – 129 Zarządzenie nr 071/51 Imperializm amerykański w swych dążeniach do rozpętania wojny przeciwko ZSRR i krajom demokracji ludowej i do panowania nad światem w oparciu o faszystowskie czynniki niemieckie dokonuje w całej rozciągłości remilitaryzacji Niemiec Zachodnich i odbudowuje hitlerowski Wehrmacht. W związku z tym wzmaga się działalność wywiadu amerykańskiego, który wykorzystuje wywiady państw kapitalistycznych oraz rekonstruuje i uaktywnia b. wywiad hitlerowski. Zachodnie czynniki wywiadowcze potrafiły wciągnąć do współpracy b. funkcjonariuszy hitlerowskiego aparatu państwowego oraz zorganizować różne grupy faszystowskie. Dla prowadzenia walki przeciwko Polsce rozbudowano na terenie Niemiec Zachodnich sieć różnego rodzaju organizacji i związków rewizjonistycznych, zrzeszających w swych szeregach Niemców zbiegłych lub wysiedlonych z Polski1. Te ośrodki rewizjonistyczne pozostają w ścisłym kontakcie z wrogimi grupami na naszych Ziemiach Zachodnich2 i są głównymi inspiratorami antypolskiej i dywersyjnej działalności wśród autochtonów. Opierając się w pierwszym rzędzie na Szacuje się, że w wyniku zorganizowanych wysiedleń prowadzonych od II 1946 do końca 1949 r. Polskę opuściło 2612 tys. Niemców. S. Jankowiak, Wysiedlenie i emigracja ludności niemieckiej w polityce władz polskich w latach 1945–1970, Warszawa 2005, s. 207. 2 Zob. opracowanie z końca 1946 r.: AIPN, 1572/846, Sytuacja na terenie tzw. Ziem Odzyskanych, mps, k. 2–29. O „Kresach Zachodnich” traktuje nr 9–10 „Biuletynu IPN” z 2005 r. (rozmowa pod wymownym tytułem Polski dziki Zachód, s. 4–27, artykuł S. Jankowiak, Trudny „powrót do macierzy”, s. 28–34, i inne, ibidem). Por. K. Kozłowski, Między racją stanu a stalinizmem. Pierwsze dziesięć lat władzy politycznej na Pomorzu Zachodnim 1945–1955, Warszawa–Szczecin 2000; Z. Mazur, O legitymizowaniu przynależności Ziem Zachodnich i Północnych do Polski [w:] Ziemie Odzyskane/Ziemie Zachodnie i Północne 1945–2005. 60 lat w granicach państwa polskiego, red. A. Sakson, Poznań 2006, s. 27–44; Źródła do dziejów Pomorza Zachodniego, t. 6, Bezpieczeństwo i porządek publiczny w latach 1945–1950, oprac. T. Białecki, J. Macholak, Szczecin 1995. 1 537 zamożniejszych gospodarzach wiejskich, właścicielach nieruchomości i przedsiębiorstw oraz częściowo na inteligencji autochtonicznej, którzy byli związani organizacyjnie i ideologicznie z faszyzmem (b. czł[onkowie] NSDAP, SS, SA, HJ i innych organizacji), ośrodki wywiadowcze starają się oddziaływać na szerokie masy autochtonów związane z Polską Ludową. Bezpośrednio i poprzez swoje ekspozytury w kraju usiłują podsycać wśród autochtonów nacjonalistycznego ducha niemieckiego, wywołać stan niepewności i atmosferę napięcia, dążąc w ten sposób do rozszerzenia swoich wpływów wśród autochtonów i stworzenia szerokiej bazy dla działalności dywersyjno-szpiegowskiej. W ostatnim okresie stwierdzono następujące przejawy wrogiej działalności wśród autochtonów: 1. Propaganda Z Niemiec Zachodnich napływają duże ilości gazetek rewizjonistycznych, ulotek i periodyków wydawanych przez niemieckie organizacje faszystowskie lub też bezpośrednio przez wywiad amerykański. Literatura ta drukowana jest z uwzględnieniem zainteresowań ludności autochtonicznej na Ziemiach Zachodnich. Np. do Nysy przysyłana jest gazetka „Neisser Tageblatt”, do Giżycka „Lötzener Adressensammlung”, na teren Katowic – „Schläsches Himmelreich” itd. Ponadto z Niemiec Zachodnich i innych krajów kapitalistycznych napływa wroga antypolska literatura o zabarwieniu religijnym. Istnieje także masowa łączność korespondencyjna z Niemcami Zachodnimi. Wyraża się ona olbrzymią cyfrą kilku milionów listów wysłanych i przysłanych do Polski w okresie ostatnich trzech miesięcy. Zarówno literatura, jak i listy zawierają treść antypolską, wiadomości o sytuacji międzynarodowej i stosunkach politycznych w Polsce, przedstawione w fałszywym i wrogim świetle, wiadomości o trzeciej wojnie, która ma przynieść przyłączenie Ziem Zachodnich do Niemiec3, a także groźby pod adresem lojalnych względem Polski autochtonów. Kolportaż literatury rewizjonistycznej i wiadomości nadsyłanych w listach prowadzony przez wrogie grupy staje się źródłem najbardziej nieprawdopodobnych plotek rozpowszechnianych wśród autochtonów. Ta propaganda jest najszerzej stosowanym przez rewizjonizm środkiem do rozbudzenia szowinizmu niemieckiego, walki z polskością na Ziemiach Zachodnich i w dużej mierze przyczynia się do wrogiej postawy części autochtonów. Dla uaktywnienia żywiołów rewizjonistycznych i faszystowskich są również wykorzystywane sekty religijne i kler autochtoniczny. Wyrazem tego są tendencje Spośród dwóch państw niemieckich Niemiecka Republika Demokratyczna po podpisaniu układu zgorzeleckiego 6 VII 1950 r. uznała w nim granicę na Odrze i Nysie Łużyckiej. Z kolei dokonanie ostatecznych rozstrzygnięć terytorialnych do przyszłej konferencji pokojowej postulował w swej inauguracyjnej mowie przed Bundestagiem kanclerz RFN Konrad Adenauer (S. Rosenbaum, Partia i aparat bezpieczeństwa województwa katowickiego wobec proniemieckich postaw ludności rodzimej od lat pięćdziesiątych do siedemdziesiątych XX w. [w:] Aparat bezpieczeństwa Polski Ludowej wobec mniejszości narodowych i etnicznych oraz cudzoziemców. Studia, red. J. Syrnyk, Warszawa 2009, s. 57). 3 538 do stworzenia odrębnego Kościoła ewang[elicko]-unijnego np. na Mazurach4 i podporządkowania go hierarchii kościelnej Niemiec Zachodnich oraz wciąż mnożące się wypadki nominacji duchownych przez ewangielickich biskupów w Niemczech Zachodnich. 2. Sabotowanie zarządzeń władz Aktywność elementów rewizjonistycznych wzrasta szczególnie w okresie wydawania zarządzeń o ważnym znaczeniu dla państwa, np. ustawa o obywatelstwie polskim5, przemeldowanie ludności, pobór rekruta itp. W takich sytuacjach wrogie grupy mobilizują wszystkie siły w kierunku nakłonienia jak największej ilości autochtonów do niewykonania nałożonych przez władze obowiązków. Przez wzmożoną propagandę i fałszowanie treści zarządzeń powodują zrzekanie się obywatelstwa polskiego, odmawianie przemeldowania się i uchylanie od służby wojskowej autochtonów. 3. Prowokacyjne wystąpienia Dla podtrzymania ducha rewizjonizmu oraz dostarczenia propagandzie zachodniej argumentów, że ludność Ziem Zachodnich nie zatraciła ducha niemieckiego i nie zgadza się z obecnym stanem, wrogie grupy w środowiskach autochtonicznych organizują: pisanie i rozrzucanie ulotek profaszystowskich, śpiewanie hitlerowskich piosenek, prowokacyjne używanie języka niemieckiego w urzędach państwowych, rysowanie obraźliwych napisów i swastyk, prowokowanie incydentów między ludnością miejscową a napływową, a nawet niszczenie pomników żołnierzy radzieckich. Wystąpienia te są następnie komentowane w środowiskach autochtonicznych jako wyraz siły szowinistów i tym samym ujemnie wpływają na repolonizację tej ludności. 4. Sabotaż, dywersja, szpiegostwo Mnożą się wypadki, że reakcyjne jednostki spośród autochtonów, zatrudnione na obiektach przemysłowych i w gospodarce państwowej, dokonują na swoich zakładach pracy aktów sabotażu i dywersji. Ostatnio coraz częściej tworzą się podziemne organizacje niemieckie, które w pierwszym rzędzie nastawiają się na działalność dywersyjną, a następnie gromadzą broń i czekają na wybuch wojny. Organizacje te rekrutują się przeważnie z młodzieży autochtonicznej należącej 4 Por. B. Domagała, Mniejszość niemiecka na Warmii i Mazurach. Rodowód kulturowy, organizacja, tożsamość, Olsztyn 1996; W. Gieszczyński, Obraz aparatu bezpieczeństwa na Warmii i Mazurach w latach 1950–1951 w protokole wojewódzkiej odprawy naczelników wydziałów i kierowników sekcji WUBP oraz szefów PUBP, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2006, nr 2 (4), s. 371–393; A. Sakson, Stosunki narodowościowe na Warmii i Mazurach 1945–1997, Poznań 1998; Z. Wóycicka, Od Weepers do Wieprza. Dzieje pewnej wioski w Olsztyńskiem w latach 1945–1956 [w:] A. Nowakowska, Z. Wóycicka, Etniczna polityka komunistów. Dwa casusy, Warszawa 2010, s. 25–137. 5 8 I 1951 r. ukazała się ustawa o obywatelstwie polskim, oparta na zasadzie wyłączności obywatelstwa polskiego (DzU 1951, nr 4, poz. 25). W ustawie władze odeszły od utożsamiania obywatelstwa z narodowością, umożliwiając naturalizację osób innej narodowości (więcej zob. P. Madajczyk, Niemcy polscy…, s. 153 i n.). 539 w przeszłości do Hitlerjugend, Deutsche Jugend itp., która stykając się z elementami rewizjonistycznymi, jest przez nie kierowana i wykorzystywana. Poza tym wywiady imperialistyczne coraz zuchwalej zasyłają do kraju swych agentów – autochtonów, którzy organizują siatki szpiegowskie i drogi łączności dla przekazywania materiałów wywiadowczych. Do przesyłania informacji wywiadowczych służy również korespondencja autochtonów z Niemcami Zachodnimi. Świadczą o tym wysyłane z Polski listy i artykuły drukowane w gazetkach „Rosenberger Heimatkote”, „Neisser Tageblatt” i inne, wzywające wprost autochtonów do podawania w listach wiadomości dotyczących wojska, przemysłu, aparatu UB i MO itp. W swojej przestępczej działalności wrogie grupy wykorzystywały wypadki wypaczania linii politycznej partii i rządu przez niektóre ogniwa aparatu państwowego oraz celową dywersyjną robotę faszystowskich jednostek, które wkradły się do władz państwowych i administracyjnych, dla dyskredytowania polityki władzy ludowej w stosunku do autochtonów. Organa bezpieczeństwa publicznego nie zwalczały dotychczas w sposób dostateczny wrogiej faszystowskiej, rewizjonistycznej i dywersyjnej działalności prowadzonej z coraz większym nasileniem wśród ludności autochtonicznej. Podchodzono często do tego zagadnienia fałszywie i niejednokrotnie dopuszczano się karygodnych błędów i zaniedbań. I tak: a) Na ogół traktowano autochtonów jako zwartą reakcyjną masę, wrogo ustosunkowaną do Polski Ludowej. Nie zwracano uwagi na klasowe rozwarstwienie tego środowiska oraz na to, że autochtoni klasowo nam bliscy oddani są władzy ludowej i budują wraz z całym narodem Polskę Ludową. Niewątpliwie część robotników i chłopów-autochtonów działa pod wpływem rewizjonistycznej propagandy i wrogo ustosunkowuje się do państwa polskiego, należy jednak wyodrębnić przede wszystkim i zwalczać jako wroga te grupy i jednostki wśród mieszczaństwa, kułactwa i sfaszyzowanej inteligencji, które kierują antypaństwową i antypolską robotą. Wykazanie całej ludności autochtonicznej inspiratorów i prowodyrów wszelkich wrogich poczynań, unieszkodliwienie ich wrogiej działalności wzbudzałoby jedynie zaufanie szerokich mas autochtonów dla władzy ludowej. b) Nie rozpoznano w szerokiej masie autochtonicznej wrogich, rewizjonistycznych grup i jednostek i nie wyodrębniono ich w celu aktywnego rozpracowania. Nie nasadzono prawidłowo wśród tych elementów sieci informacyjno-agencyjnej, która by miała możność wykrycia inspiratorów i agentów obcych wywiadów. c) Wykonania takich zadań, jak: zabezpieczenie realizacji politycznych przedsięwzięć rządu i władz administracyjnych, przeciwdziałanie wrogim wystąpieniom osłabiającym wykonanie akcji państwowo-politycznych, oddziaływanie na inteligencję autochtoniczną i kler oraz rozpracowanie autochtonów zatrudnionych w administracji państwowej, a prowadzących szkodliwą działalność – prawie całkowicie zaniedbano. Taki stan rzeczy powoduje coraz większe rozzuchwalenie i poczucie bezkarności wroga i jest całkowicie niedopuszczalny. 540 Aparat bezpieczeństwa obsługujący tereny zamieszkałe przez autochtonów winien wzmóc czujność w kierunku aktywnego zwalczania wszelkich przejawów działalności dywersyjnej w tym środowisku. W związku z powyższym zarządzam: 1. Uaktywnić rozpracowania wrogich rewizjonistycznych elementów wśród autochtonów celem ujawnienia i likwidacji szpiegów, dywersantów, sabotażystów i inspiratorów antypaństwowych wystąpień. 2. Rozbudować sieć informacyjną we wszystkich grupach społecznych ludności autochtonicznej celem zapewnienia natychmiastowego dopływu informacji o: a) nastrojach nurtujących wymienione środowiska; b) przejawach antypaństwowej propagandy; c) przygotowaniu prowokacyjnych wystąpień; d) tworzeniu się grup i organizacji rewizjonistycznych; e) przejawach sabotażu i dywersji w przemyśle, rolnictwie i aparacie państwowym. 3. Rozbudować w szybkim tempie prawidłowo rozmieszczoną sieć agencyjną dla umiejscowienia w środowisku autochtonicznym b. pracowników hitlerowskiego aparatu kontrwywiadowczego i wywiadowczego i ich agentury oraz ujawnienia wśród ww. elementów aktywnie działających agentów obcych wywiadów i inspiratorów wrogiej rewizjonistycznej i dywersyjnej działalności. 4. Przyspieszyć likwidację ujawnionych wrogich ognisk antypaństwowej rewizjonistycznej działalności. Doprowadzić w jak najkrótszych terminach do dalszych rozpraw publicznych demaskujących zdradzieckie oblicze prowodyrów tych akcji. 5. Wzmóc czujność aparatu MO wobec wrogiej działalności elementów rewizjonistycznych. W wypadku ujawnienia prowokacyjnych wystąpień aparat MO winien zatrzymywać osoby schwytane na gorącym uczynku i przeprowadzać natychmiastowe dochodzenia celem pociągnięcia winnych do odpowiedzialności karnej. Jednocześnie urzędy bezpieczeństwa publicznego winny być natychmiast zawiadamiane o każdym wrogim wystąpieniu elementów rewizjonistycznych. 6. Konfiskować nadsyłaną do Polski i wysyłaną z Polski do Niemiec korespondencję zawierającą treść prowokacyjną i szpiegowską. Wyjątek stanowi korespondencja, której doręczenie ważne jest ze względów operacyjnych. Celem podniesienia poziomu pracy operacyjnej w zwalczaniu wrogiej działalności wśród autochtonów ustalam następujący rozdział zadań i kompetencji Departamentów I i V. 1. Po linii Departamentu I6 Departament I i jednostki terenowe rozpracowują w środowiskach autochtoPor. dokument nr 34, s. 128; L. Pawlikowicz, Kontrwywiad Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego w latach 1948–54 według relacji płka Stefana Antosiewicza, „Rzeszowskie Zeszyty Naukowe. Prawo – Ekonomia” 1995, t. 17, s. 129–152. 6 541 nicznych elementy powiązane z zagranicznymi ośrodkami wywiadowczymi oraz elementy rekrutujące się spośród b. członków wywiadu i kontrwywiadu hitlerowskiego (Abwehra, gestapo, SD i inne organa policji bezpieczeństwa) w kierunku i pod kątem ujawnienia agentury obcych wywiadów i rozszyfrowania jej działalności. A więc w zakres kompetencji Dep[artamentu] I wchodzą sprawy prowadzone przeciwko autochtonom: a) agentom wywiadów imperialistycznych działających i zasyłanych na teren Polski z zadaniami szpiegowskimi, b) b. pracownikom hitlerowskiego aparatu wywiadowczego i kontrwywiadowczego i ich sieci, podejrzanym o aktualną działalność wywiadowczą na terenie kraju. 2. Po linii Departamentu V Praca Departamentu V i jego jednostek terenowych winna koncentrować się na: a) zwalczaniu wrogiej propagandy, wystąpień antypaństwowych oraz zapobieganiu rozszerzaniu się tej działalności, b) ujawnianiu w kraju źródeł inspiracji powodującej masowe zrzekanie się obywatelstwa polskiego, chęć wyjazdu do Niemiec, c) zabezpieczaniu prawidłowego przeprowadzania różnego rodzaju akcji o znaczeniu państwowym wśród autochtonów, d) zapobieganiu poprzez agenturę i czynniki oficjalne wzrostowi aktywizacji wrogich elementów działających wśród ludności autochtonicznej, izolowaniu tej ludności od politycznego wpływu propagandy zachodniej. Między jednostkami Departamentu I i V winna istnieć ścisła współpraca w zakresie zwalczania wrogiej działalności na terenie autochtonicznym. Tryb i sposób wykonania powyższego zarządzenia zostanie określony w instrukcjach Departamentu I i V7. W[ice]minister (–) M[ieczysław]Mietkowski Za zgodność: referent rozkazów (J[adwiga] Mierzwińska, ppor.) Rozesłano wg rozdzielnika nr 472 Źródło: AIPN, 1572/39, k. 143–149, mps. 7 Zarządzenie uchylone 3 I 1958 r. Zob. dalej dokument nr 208. 542 Nr 145 1951 grudzień 14, Warszawa – Rozkaz nr 040/51 dowódcy Wojsk Wewnętrznych w związku ze skazaniem na śmierć i rozstrzelaniem dwóch żołnierzy Wojsk Ochrony Pogranicza za próbę ucieczki do Szwecji Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 14 grudnia 1951 r. Ministerstwo Tajne Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 7 Nr AC-1598/51 DO – 152 Rozkaz nr 040/51 Strz. Mirzyński Henryk1 i strz. Kazimierczak Henryk2 z Jednostki Wojskowej nr 2445, pełniąc służbę patrolową, sterroryzowali przy pomocy broni cywilną i bezbronną załogę kutra rybackiego i nakazali jej płynąć w kierunku Szwecji. Zamierzali oni, w razie udania się ucieczki, wstąpić do armii amerykańskiej. Schwytani na pełnym morzu, zostali oddani pod sąd. Strz. Mirzyński i Kazimierczak dopuścili się najcięższej zbrodni przeciwko ojczyźnie. Powołani do ochrony granic Polski Ludowej przed zakusami imperializmu amerykańskiego i jego popleczników, strzelcy Mirzyński i Kazimierczak zdradzili ojczyznę. Okazali się zdecydowanymi wrogami Polski Ludowej, wrogami narodu, który w ofiarnym wysiłku buduje socjalizm – ustrój sprawiedliwości, dobrobytu i szczęścia. Zbrodnią swoją strzelcy Mirzyński i Kazimierczak postawili się poza nawiasem narodu, bo w narodzie naszym nie ma miejsca dla zdrajców. Wojskowy Sąd Rejonowy w Gdańsku skazał Mirzyńskiego i Kazimierczaka na karę śmierci3. Henryk Mirzyński (1928–1951) – 15 I 1950 r. zatrzymany wraz z H. Kazimierczakiem przez Wydział Informacji 4. Brygady Ochrony Pogranicza w Gdańsku za popełnienie dezercji z bronią i próbę ucieczki za granicę. Skazany przez WSR w Gdańsku 26 VII 1951 r. na karę śmierci; wyrok wykonano 4 XII 1951 r. AIPN, Kartoteka skazanych. 2 Henryk Kazimierczak (1928–1951) – zatrzymany 15 I 1950 r. przez Wydział Informacji 4. Brygady Ochrony Pogranicza w Gdańsku za popełnienie dezercji z bronią i próbę ucieczki za granicę. Skazany przez WSR w Gdańsku 26 VII 1951 r. na karę śmierci; wyrok wykonano 4 XII 1951 r. AIPN, Kartoteka skazanych. 3 B. Dzięcioł, Wykazy nazwisk osób skazanych na karę śmierci przez sądy wojskowe w latach 1946– –1955, Warszawa 2004, s. 134; Straceni w polskich więzieniach 1944–1956…, s. 89 (tutaj Kazimierczak figuruje pod nazwiskiem: Kaźmierczak), s. 114. Zob. też P. Kładoczny, Kara śmierci jako 1 543 Wyrok na zdrajcach został wykonany. Rozkazuję: treść niniejszego rozkazu podać do wiadomości wszystkich żołnierzy Wojsk Wewnętrznych. Dowódca Wojsk Wewnętrznych (–) Hübner, gen. bryg. Za zgodność: referent rozkazów (J[adwiga] Mierzwińska, ppor.) Rozesłano wg rozdzielnika nr 483 Źródło: AIPN, 1572/58, k. 127, mps. wykładnik polityki karnej państwa w latach 1944–1956 [w:] Przestępstwa sędziów i prokuratorów…, s. 67–81. 544 Rok 1952 (nr 146–163) 545 546 Nr 146 1952 luty 2, Warszawa – Zarządzenie nr 06/52 ministra bezpieczeństwa publicznego w celu zapoznania „pracowników wszystkich służb aparatu bezpieczeństwa, aż do najniższych komórek terenowych, z projektem konstytucji” Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 2 lutego 1952 r. Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 6 Nr AC-137/52 DO – 10 WO – 10 PO – 9 Zarządzenie nr 06/52 Dnia 27 stycznia 1952 r. ogłoszony został projekt Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej – zasadniczej ustawy naszego państwa, określającej ustrój polityczny i społeczno-gospodarczy Polski Ludowej, strukturę i funkcję organów władzy państwowej oraz prawa i obowiązki obywateli. Konstytucja będzie fundamentem dla wszelkich praw i ustaw naszego kraju1. Konstytucja prawnie utwierdzi polityczną władzę ludu pracującego, społeczną własność wielkich środków produkcji, uczyni prawem wszystko, co lud polski wywalczył i ugruntował, określi zasadniczą politykę państwa ludowego budującego nowy socjalistyczny ustrój. Celem umożliwienia masom pracującym bezpośredniego wypowiedzenia się w sprawie uchwalonego przez Komisję Konstytucyjną pod przewodnictwem Prezydenta RP Bolesława Bieruta projektu konstytucji, w okresie od dnia 27 stycznia do 6 kwietnia br. trwać będzie ogólnonarodowa dyskusja nad projektem. Dyskusja ta, w czasie której obywatele mogą zgłaszać swe uwagi, wnioski i poprawki, ma na celu polityczne uaktywnienie szerokich mas narodu poprzez wyjaśnienie i przyswojenie przez ogół obywateli zasad nowej konstytucji, będącej wyrazem woli narodu i najwyższym prawem Polski Ludowej. Masy pracujące miast i wsi wezmą niewątpliwie najżywszy udział w ogólnonarodowej dyskusji, która odbywać się będzie na zebraniach rad narodowych, zebraKonstytucja PRL uchwalona przez sejm 22 VII 1952 r., weszła w życie od X tr. Projekt konstytucji opracował Bolesław Bierut przy współudziale Leona Chajna i Stefana Rozmaryna, którzy służyli mu poradami prawnymi. Po przetłumaczeniu tekstu na język rosyjski dokument znalazł się na biurku Stalina, który dokonał w nim ponad 50 poprawek, z czego 14 w preambule. Zob. A. Garlicki, Z tajnych archiwów…, s. 187–194; K. Persak, „Troskliwy opiekun i światły doradca Polski Ludowej”. Poprawki Józefa Stalina do Konstytucji PRL z 22 lipca 1952 r. [w:] PRL. Trwanie i zmiana…, s. 187–209; T. Torańska, Oni, Londyn 1985, s. 204, 314–315; M. Rybicki, Geneza i przygotowanie konstytucji PRL z 1952 roku, „Dzieje Najnowsze” 1983, nr 4, s. 91–116. 1 547 niach członków wszystkich organizacji społecznych, zebraniach pracowników na zakładach pracy, zebraniach gromadzkich, publicznych wiecach i zgromadzeniach, na łamach prasy i przez radio. Dyskusja nad projektem konstytucji, której treścią jest podsumowanie dotychczasowych, ogromnych osiągnięć Polski Ludowej i nakreślenie dalszego marszu do socjalizmu, będzie wielką ofensywą polityczno-ideologiczną przeciwko przeżytkom starego ustroju w świadomości mas i wpływom obcej, imperialistycznej ideologii. Przed aparatem bezpieczeństwa publicznego staje nowe, szczególnie odpowiedzialne zadanie zapewnienia pełnego bezpieczeństwa, spokoju i porządku w okresie ogólnonarodowej dyskusji dla umożliwienia wszystkim obywatelom wzięcia udziału w zebraniach i swobodnego wypowiadania się w dyskusji oraz niedopuszczenia do żadnych wrogich prowokacyjnych wystąpień i aktów terroru oraz rozpowszechniania wrogiej propagandy. Należy śledzić działalność wrogich ośrodków i środowisk, które będą usiłowały zakłócić dyskusję nad projektem konstytucji i o każdym wypadku natychmiast meldować. W związku z powyższym zarządzam: 1. Zapoznać bezzwłocznie pracowników wszystkich służb aparatu bezpieczeństwa, aż do najniższych komórek terenowych, z projektem konstytucji. Celem dalszego pogłębienia znajomości przepisów konstytucji departament i wydziały szkolenia rozpracują w ciągu 7 dni szczegółowe programy zajęć i dopilnują dokładnego przerobienia wyznaczonych materiałów z wszystkimi funkcjonariuszami aparatu. Dokładne przyswojenie zasad i treści konstytucji jest niezbędne również dla tego, ażeby zapewnić właściwą postawę aparatu i poszczególnych funkcjonariuszy przy wykonywaniu obowiązków służbowych związanych z zabezpieczeniem ogólnonarodowej dyskusji. 2. Zmobilizować aparat UBP i MO i zaostrzyć jego czujność na wszelkie sygnały o przejawach wrogiej działalności w związku z ogłoszeniem projektu konstytucji. Całej agenturze tkwiącej w środowiskach NSZ-owskich, AK-owskich, WiNowskich, SN-owskich, WRN-owskich, PSL-owskich, kułackich, wśród kleru i aktywu katolickiego i wszelkich innych wrogich środowiskach postawić zadanie natychmiastowego sygnalizowania wszelkich przejawów świadczących o przygotowywaniu aktów terroru, sabotażu, prowokacji czy dywersji politycznej w związku z toczącą się dyskusją nad projektem i wszelkich innych zamierzeniach wroga. Nastawić sieć agencyjno-informacyjną w mieście i na wsi na terenie organizacji społecznych, związków zawodowych, na zakładach pracy, w skupiskach chłopskich i organizacjach młodzieżowych na zbieranie informacji o nastrojach w związku z ogłoszeniem projektu konstytucji i ujawnianie wszelkich prób wrogiej agitacji i propagandy. 548 Uzyskane dane muszą być wykorzystywane dla bezzwłocznego informowania sekretarzy KW i KP oraz natychmiastowych operacyjnych przedsięwzięć zabezpieczających, celem niedopuszczenia do zamierzonych prowokacji, wzmocnienia ochrony zebrania itp. 3. Zapewnić bezpieczeństwo, pełny spokój i porządek dla odbywających się zebrań i szerokiej uświadamiającej akcji politycznej, pamiętając, iż akcja ta tylko wtedy osiągnie swój cel, gdy zebrania odbywać się będą w całkowicie swobodnej atmosferze bez jakiegokolwiek nacisku. a) Kategorycznie zabrania się używania jakiegokolwiek nacisku ze strony organów bezpieczeństwa celem zmuszenia ludności do brania udziału w zebraniach. Areszty stosować jedynie w wypadkach bezspornie stwierdzonych wrogich, antypaństwowych zamierzeń, przygotowywanych napadów zbrojnych i innych zamierzeń terrorystycznych, sabotażowych, szykujących się prowokacji. b) Na zebraniach w fabrykach i innych zakładach pracy, na wszelkich publicznych zebraniach, zebraniach gromadzkich i innych zagrożonych możliwością wrogich prowokacyjnych wystąpień i chuligańskich wybryków – organizować dyskretną ochronę (unikać wysyłania umundurowanych milicjantów lub pracowników UBP) dla zapewnienia bezpieczeństwa prelegentów i spokojnego przebiegu zebrania, zgodnie z obowiązującymi przepisami porządku publicznego. Udział przedstawicieli organów bezpieczeństwa na zebraniach organizować w ten sposób, by ich obecność nie spowodowała atmosfery zastraszenia i nie wpłynęła hamująco na dyskusję. Unikać wszelkiego rodzaju ingerencji władz w trakcie zebrania. Bezpośrednia interwencja funkcjonariuszy UBP, MO podczas zebrania może nastąpić tylko w wyjątkowych wypadkach bezspornej i jawnej prowokacji. Z reguły zaś wszelkie uzasadnione areszty stosować po zebraniach. Cała akcja zabezpieczeniowa ze strony organów bezpieczeństwa winna być organizowana w ścisłym porozumieniu z sekretarzami KW i KP. 4. Zwrócić szczególną uwagę na możliwość prób organizowania ze strony wrogiego podziemia zbiorowych akcji oraz zbierania podpisów pod zgłaszanymi do Komisji Konstytucyjnej i innych władz „poprawkami” i prowokowania w ten sposób demonstracyjnych wystąpień w formie zbiorowych petycji. Z organizowaniem tego rodzaju petycji należy się szczególnie liczyć ze strony elementów klerykalnych, WRN-owskich i PSL-owskich. W żadnym wypadku nie dopuszczać do prowokacyjnych wystąpień antyreligijnych na zebraniach lub gdzie indziej. 5. Na odcinku młodzieżowym szczególną uwagę zwrócić na wrogie środowiska na wyższych uczelniach, aktyw starszoharcerski, elementy klerykalne oraz rozpracowywane nielegalne organizacje i grupy młodzieżowe. Na wyższych uczelniach i wyższych klasach szkół czuwać, by nauczycielstwo i profesura nie wykorzystywały lekcji i wykładów na temat konstytucji dla szerzenia wrogiej propagandy. 549 6. Na terenach zamieszkałych przez ludność autochtoniczną specjalną uwagę zwrócić na wszelkie grupy faszystowskie i antypolskie oraz elementy powiązane w przeszłości z NSDAP, SS, SA i innymi organizacjami hitlerowskimi celem bezzwłocznego paraliżowania szowinistycznej, rewizjonistycznej i wojennej propagandy oraz zabezpieczenia ludności autochtonicznej spokojnego udziału w ogólnonarodowej dyskusji. 7. Energicznie zwalczać wszelkie przejawy wrogiej propagandy skierowanej przeciwko projektowi konstytucji, dążąc do rozpracowania i zlikwidowania wrogich ośrodków inspirujących antypaństwową działalność propagandową. Inspiratorów i organizatorów wrogiej propagandy i wszelkiej innej wrogiej działalności – na podstawie udokumentowania dokonanego przestępstwa – aresztować i przekazywać sprawy do prokuratury. Zainteresować się szczególnie sprawą zabezpieczenia radiowęzłów przed próbami włączania wrogich zagranicznych audycji. Należy liczyć się, że wróg będzie organizował zrywanie plakatów, wypisywanie wrogich haseł, rozklejanie wzgl[ędnie] rozrzucanie antypaństwowych ulotek i w związku z tym zorganizować szeroką służbę obchodową MO (szczególnie w porze nocnej w miastach i osiedlach) i zmobilizować do niej ORMO celem niedopuszczenia [do] realizacji powyższych zamierzeń wroga. Przedsięwziąć wszystkie środki dla zatrzymania sprawców i organizatorów propagandy pisanej. Natychmiast po zatrzymaniu ulotek lub innych wrogich materiałów propagandowych przesyłać poszczególne egzemplarze wzgl[ędnie] odpisy lub fotokopie do Departamentu V. Zatrzymane oryginały przesyłać w odpowiednim opakowaniu do Centralnego Laboratorium Ekspertyz Departamentu II. 8. Zabezpieczyć skutecznie aktyw partyjny przed niebezpieczeństwem aktów terroru. Wyjazdy odpowiedzialnych pracowników w rejony zagrożone aktywną działalnością bandycką muszą się odbywać pod ochroną. Poruszanie się w tych terenach aktywistów bezpośrednio zatrudnionych przy prowadzeniu zebrań musi być odpowiednio zabezpieczone przez funkcjonariuszy MO wzgl[ędnie] ORMO, w sposób najbardziej dyskretny (w cywilu z bronią schowaną; organizować towarzyszenie prelegentom przez innych uzbrojonych towarzyszy, niekoniecznie z organów bezpieczeństwa publicznego itp.). Odpowiedzialnymi za wykonanie niniejszego zarządzenia czynię szefów WUBP i komendantów KW MO, którzy osobiście będą kierować i kontrolować codziennie pracę podległego im aparatu nad zabezpieczeniem spokoju i porządku w okresie ogólnonarodowej dyskusji nad projektem konstytucji. O wszelkich ważniejszych wydarzeniach meldować mi natychmiast telefonogramem. Dokładne sprawozdania pisemne przesyłać co 10 dni do Departamentu V MBP. W raportach tych prócz naświetlania postawy wroga i naszej z nim walki dawać krótkie spostrzeżenia o nastrojach i charakterystycznych wypowiedziach. Niniejsze zarządzenie przepracować z całym składem operacyjnym i kategorycznie uprzedzić o obowiązku ścisłego przestrzegania podanych wyżej przepisów. 550 Za zgodność: referent rozkazów (J[adwiga] Mierzwińska, ppor.) Minister (–) St[anisław] Radkiewicz Rozesłano wg rozdzielnika nr 518 Źródło: AIPN, 1572/42, k. 13–15, mps. 551 Nr 147 1952 luty 11, Warszawa – Instrukcja nr 01/52 dyrektora Departamentu V MBP w sprawie zwalczania i likwidowania podziemia, dywersji i chuligaństwa wśród młodzieży Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 11 lutego 1952 r. Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 620 Nr AC-235/52 DO – 14 WO – 14 PO – 11 „Zatwierdzam” Minister (–) St[anisław] Radkiewicz Instrukcja nr 01/52 w sprawie zwalczania i likwidowania podziemia, dywersji i chuligaństwa wśród młodzieży W drugiej połowie 1951 r. nastąpiło poważne, niepokojące nasilenie wrogiej podziemnej działalności wśród młodzieży. Fakty ostatnich miesięcy wskazują, że podziemiu udaje się wciągnąć poszczególne jednostki i grupki spośród młodzieży do swej krwawej, bandyckiej, terrorystycznej roboty, jak również do uprawiania podstępnej dywersji politycznej. Piękne osiągnięcia naszej partii i ZMP na terenie młodzieży, która idąc śladami młodzieży radzieckiej, masowo w wielkim bohaterskim wysiłku często wysuwa się na czoło budowniczych naszego socjalistycznego 6-letniego planu narodowego i stoi w pierwszych szeregach obrońców pokoju, nie powinny nam ani na chwilę przesłaniać niebezpieczeństwa, jakie grozi młodzieży ze strony wroga. Dokonane likwidacje nielegalnych organizacji w ostatnich miesiącach, jak również posiadane materiały wskazują na szczególnie niepokojące fakty, że wrogowi udało się wciągnąć do podziemnych akcji terrorystycznych poszczególne jednostki i grupki młodzieży akademickiej. Mnożą się również fakty wciągania do działalności podziemnej młodych nauczycieli. Zlikwidowane nielegalne organizacje młodzieżowe, rekrutujące się ze studentów, względnie kierowane przez studentów, różnią się i są bardziej niebezpieczne od innych młodzieżowych organizacji nielegalnych przede wszystkim z tego powodu, że: a) składają się z ludzi wykształconych, zdolnych do stosowania różnych manewrów i podstępów politycznych, przy pomocy których udaje się im niejednokrotnie uzyskiwać autorytet w bardziej zacofanych środowiskach młodzieży, 552 b) posiadają one łatwość rozbudowywania swoich komórek na terenie całego kraju przez powiązania studentów z różnych uczelni. W ten sposób tworzą możliwość do przekształcania się w organizacje o zasięgu krajowym. Środowiskiem, w którym podziemie znajduje najbardziej sprzyjający grunt wśród studentów i młodzieży szkolnej, są aktywiści i wychowankowie okupacyjnego harcerstwa Szarych Szeregów i Harcerstwa Polskiego, a także w pewnej mierze starsza kadra Związku Harcerstwa Polskiego (ZHP) działająca do 1939 r. Podobną rolę odgrywa również ta kadra, która formowała się w pierwszym okresie Polski Ludowej w 1945/1948 do czasu, kiedy to dotychczasowe reakcyjne kierownictwo, wychowujące młodzież w duchu reakcyjnym, zostało usunięte i ZHP zaczął przekształcać się w postępową, kierowaną przez ZMP organizację dziecięcą1. Udział i wpływ kadry harcerskiej na podziemie młodzieżowe jest tym niebezpieczniejszy, że dyscyplina organizacyjna i zaprawa sportowa, którą nabywają harcerze od wczesnej młodości, ułatwia im wykorzystanie tej młodzieży do uprawiania zbrojnych i sabotażowych akcji, czego dowodem są ostatnio zlikwidowane organizacje i grupy nielegalne, rekrutujące się z b. harcerzy. Rosnącą aktywność w tworzeniu podziemnych grup młodzieży akademickiej i szkolnej wykazują również elementy klerykalne. W tych nielegalnych grupach, powstałych najczęściej pod wpływem księży lub świeckich aktywistów katolickich, na pierwszy plan wysuwa się dywersyjna działalność propagandowa, nasyłanie wtyczek do ZMP, próby oddziaływania ideologicznego, nawet politycznego opanowania poszczególnych organizacji ZMP itp. Jednak i te tworzone pod szyldem katolickim nielegalne grupy mają ostatnio coraz częściej charakter terrorystyczny. We wszystkich tych organizacjach i grupach nielegalnych, bez względu na to, czy wylęgarnią ich było środowisko i ideologia AK-owska, czy klerykalna, zacierają się coraz bardziej różnice, jeśli idzie o charakter i formy działania. Wszystkie one szukają i znajdują poparcie i oparcie dla walki z ustrojem Polski Ludowej w reakcyjnym klerze. Wszystkie one pod wpływem rozpasanych i podnieconych przez imperialistyczną propagandę nastrojów wojennych biorą stawkę na zbrojne awantury, usilnie czynią przygotowania, aby móc przekształcić się w grupy przyszłego zbrojnego podziemia. Wszystkie one usiłują osłabić moralnie i politycznie bojowe szeregi członków młodzieży ZMP-owskiej, a kiedy wysiłki te nie dadzą im spodziewanych wyników, zaczynają stosować terror i mordy wobec aktywu ZMP, partii, jak i wobec przedstawicieli władzy ludowej. Organy bezpieczeństwa publicznego zlikwidowały ostatnio i udaremniły wrogą działalność szeregu podziemnych grup terrorystycznych i dywersyjnych. W I 1951 r. ostatecznie zlikwidowano odrębność harcerstwa, wcielając ZHP do ZMP jako jego Organizację Harcerską; zob. dalej W. Hausner, Tajemniczy list z roku 1953, „Krakowski Rocznik Harcerstwa” 2009, t. 5, s. 47–52; idem, Harcerstwo wobec rzeczywistości PRL, „Biuletyn IPN” 2010, nr 5–6 (114–115), s. 36–38. 1 553 Rekrutowały się one przeważnie ze starej kadry harcerskiej i częściowo z aktywu katolickiego. Między innymi organizacje, które grasowały pod nazwami: „Stalowi Polacy”2, „Helena”3, „Wolność”, „Polonia Narodowa”, „Grunwald” i inne, posiadały swoje komórki w kilku województwach i mogły stać się organizacjami o zasięgu krajowym. Nielegalne organizacje „Stalowi Polacy”, „Grunwald”, „Polonia” powstały w zasadzie w jednej miejscowości względnie w jednej szkole. Następnie członkowie tych organizacji wyjeżdżali do innych miejscowości na studia i do pracy, utrzymywali między sobą kontakty, werbowali nowych członków na innych terenach, zakładali nowe komórki występujące niejednokrotnie pod różnymi nazwami, które w zasadzie stanowiły jedną organizację. Główne ostrze walki ośrodków reakcyjnych w szeregach młodzieży skierowane jest przeciwko ZMP. W ostatnich trzech miesiącach dokonano kilka morderstw, kilkadziesiąt napadów terrorystycznych i pobicia aktywistów ZMP. Wróg usiłuje również terroryzować aktyw ZMP przez pogróżki, anonimy itp. Z drugiej zaś strony nasyła elementy reakcyjne, bandyckie do aparatu ZMP w celu wywołania rozkładu i demoralizacji w szeregach ZMP. Wśród aresztowanych w ostatnim okresie członków nielegalnych organizacji około 50 proc. w chwili zatrzymania posiadało legitymacje ZMP-owskie. Wskazuje to na to, że wrogowi udało się wcisnąć do szeregów ZMP lub wciągnąć do swej zbrodniczej działalności chwiejne, przypadkowe elementy z ZMP, by w ten sposób kompromitować organizację ZMP-owską w oczach szerokich rzesz młodzieży. Stwierdzono również wypadki wykorzystywania organizacji ZMP dla maskowania zbrodniczej działalności. Ośrodki reakcyjne nie pomijają żadnych środków zmierzających do deprawowania młodzieży. Do nich należy: wciąganie młodzieży do różnych chuligańskich wybryków, do naśladownictwa amerykańskiego stylu życia, do pijaństwa, seksualnej rozwiązłości itp. Szerzące się chuligaństwo jest tym groźniejsze, że stanowi ono łatwą pożywkę dla wciągania młodzieży do bandyckiej i szpiegowskiej roboty. Wroga i zbrodnicza działalność wśród młodzieży nie zawsze spotyka się dotąd ze zdecydowanym przeciwdziałaniem ze strony nauczycieli. Często nauczyciele biernie odnoszą się do przejawów takiej działalności. Zdarzają się nawet wypadki, że nauczyciele sprzyjają w tworzeniu się podziemia i z nim współpracują pośrednio lub bezpośrednio. Organom bezpieczeństwa publicznego udało się w pewnych wypadkach celnie rozgromić podziemne gniazda wrogiej roboty wśród młodzieży. Zob. dokument nr 154, s. 581. Zob. G. Baziur, Konspiracyjna organizacja studencka „Helena” 1950–1951, „Studia Historyczne” 2008, z. 3–4 (203–204), s. 313–324. 2 3 554 Uderzenia te są jednak na ogół powierzchowne, często przypadkowe. Nie usuwają one poważnego i rosnącego wciąż niebezpieczeństwa podziemia młodzieżowego. Oczyszczenie szeregów młodzieży ZMP-owskich i akademickich organizacji oraz uczelni z elementu bandyckiego i chuligańskiego, sparaliżowanie wszelkiej nielegalnej działalności wrogiego podziemia na tym odcinku jest najpilniejszym zadaniem całego aparatu BP. W instrukcji nr 09/50 z dnia 9 VIII 1950 r. w sprawie ujawniania i zwalczania podziemia i dywersji w szeregach młodzieży4 nakreślone były wytyczne i zadania zmierzające do skutecznego paraliżowania wrogiej działalności. Z doświadczenia jednak wynika, że w pracy na tym odcinku są nadal poważne braki: 1. 1951 r. – 30 proc. nielegalnych organizacji i grup młodzieżowych zlikwidowanych było przypadkowo, wśród nich bardzo poważne organizacje działające dłuższy okres czasu. Oznacza to, że agentura nasza nie dociera do aktywnie działających w podziemiu grup i organizacji młodzieżowych. 2. W wielu wypadkach materiały dot[yczące] wrogiej działalności [są] rozpracowywane powierzchownie i zbyt przewlekle. Jako przykład powierzchownej, nieudolnej i lekkomyślnej pracy naszych urzędów w walce z podziemiem młodzieżowym może posłużyć sprawa organizacji „Stalowi Polacy”, „Helena”, które przez długi czas bezkarnie uprawiały bandytyzm, a zlikwidowane zostały ostatnio dzięki przypadkowi. 3. Stan agentury jest niezadawalający tak jakościowo, jak również ilościowo – szczególnie w PUBP. Brak nadal cennej agentury w reakcyjnych środowiskach wśród młodzieży – a szczególnie młodzieży akademickiej, która byłaby zdolna informować nas o planach i zamierzeniach wroga. 4. Nie ma nadal w aparacie naszym dostatecznego zrozumienia, że praca operacyjna i agencyjna wśród młodzieży jest szczególnie odpowiedzialna, że werbunek, typowanie i praca z siecią wymaga specjalnego podejścia i wysokich kwalifikacji, wymaga dużej ostrożności w ocenie informacji, jeśli wziąć pod uwagę skłonność młodzieży do fantazjowania i lekkomyślności. Niesłuszna jest zatem i szkodliwa praktyka naszych urzędów, że do pracy z agenturą młodzieżową przydziela się słabszych i mniej doświadczonych pracowników, którzy idą często bezkrytycznie na lep prowokacyjnych wyczynów informatorów i wciągają nasz aparat do nieodpowiedzialnych poczynań. 5. Niedostatecznie wciągnięto i pokierowano pracą Milicji Obywatelskiej w zwalczaniu wrogiej działalności, a szczególnie chuligaństwa wśród młodzieży. W zwalczaniu wrogiej podziemnej działalności wśród młodzieży nie przyciągnie 4 Zob. dokument nr 113. 555 to dostatecznie do współpracy administracji szkolnej, ZMP, komitetów blokowych itp. Najczęściej do tej pory zdarza się tak, że kierownicy szkół nie biorą na siebie odpowiedzialności za różne wrogie wystąpienia młodzieży, pozostawiając to wyłącznie urzędom bezpieczeństwa. Zadania Narastanie podziemia wśród młodzieży musi zaalarmować i zmobilizować cały aparat BP, wszystkie jego jednostki, do intensywnej działalności dla sparaliżowania i udaremnienia wysiłku wrogiego podziemia, usiłującego wciągnąć młodzież do walki z ustrojem Polski Ludowej. I. Jako jedno z głównych zadań w najbliższym okresie czasu jest zwrócenie szczególnej uwagi na zabezpieczenie młodzieży akademickiej przed wpływem wroga. Podstawowym zadaniem na tym odcinku jest: a) rozpoznawanie i rozpracowanie elementu wrogiego, b) niedopuszczenie do tworzenia się i rozszerzania działalności podziemnej przez szybkie rozpracowanie, stosowanie umiejętnych kombinacji operacyjnych i werbunkowych zmierzających do likwidacji podziemia. W tym celu należy: 1. Ustalić ilościowo i rozmieszczenie na poszczególnych uczelniach, wydziałach, latach b. członków organizacji reakcyjnych, jak klerykalnych org[anizacji] SMA, „Caritas”5, elementów starszoharcerskich, b. podziemnych organów AK, WiN, NSZ, BCh6 itp. Element wywodzący się z wrogich klas, jak dzieci obszarników, kapitalistów, dygnitarzy, działaczy sanacyjnych. Dane te należy zebrać na podstawie analizy akt studenckich, dotychczas posiadanych materiałów w sekcjach IV i agentury. Przy opracowywaniu powyższych danych należy ustalić grupy studentów wywodzących się z tych samych miejscowości względnie powiatów i województw. Szczególnie uwzględnić należy grupy regionalne wywodzące się z Wileńszczyzny, ze Lwowskiego i zza Buga. Należy również brać pod uwagę wywodzenie się z jednej organizacji (ZHP, Szare Szeregi, SM, KSM itp.). 2. Wśród ujawnionych elementów i grup reakcyjnych w najbliższym okresie czasu przystąpić do werbunku nowej wartościowej agentury. Werbunki planować przede wszystkim: Na temat działalności „Caritas” w Polsce w powojennej rzeczywistości zob. oprac. D. Zamiatały pt. Caritas. Działalność i likwidacja organizacji 1945–1950, Lublin 2000. Por. A. Szymański, Proces likwidacji działalności charytatywnej Kościoła katolickiego w sferze publicznoprawnej w latach 1944–1965. Studium historyczno-prawne, Opole 2010; J. Żaryn, Z dziejów „Caritas” archidiecezji wrocławskiej. O brutalnym wtargnięciu NIK-u do Kurii (14 X – 10 XI 1949 r.) [w:] Wrocławskie studia z historii najnowszej, red. W. Wrzesiński, t. 4, Wrocław 1997, s. 193–208. 6 Zob. G. Majchrzak, Wytyczne w sprawie zwalczania podziemia peeselowsko-bechowskiego na wsi, „Rocznik Historyczny Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego” 2001, nr 17, s. 247–262. 5 556 a) wśród aktywu organizacji katolickich: SMA, „Caritas” i inne, b) kadry starszoharcerskiej, c) elementów AK-owskich i pochodzących ze środowiska AK-owskiego, d) młodzieży obcoklasowej, burżuazyjnej, e) w poszczególnych zespołach. Nie zmniejszając naszego zainteresowania młodzieżą wywodzącą się z wrogich organizacji okupacyjnych i podziemia pookupacyjnego, należy mieć na uwadze, że wróg wciąga do podziemia, do aktów terrorystycznych i do dywersji jednostki i grupki, które przedtem nie należały do żadnej organizacji wrogiej. Do werbunku agentury typować osoby, które cieszą się zaufaniem, posiadają autorytet w środowiskach reakcyjnych i wrogich, młodzieży akademickiej. Bardzo ważnym jest – szczególnie, jeśli chodzi o młodzież akademicką – umiejętnie wykorzystać agenturę przekazaną na kontakt z innych WUBP czy PUBP do rozpracowania środowisk i grup regionalnych. Przy typowaniu i pracy z agenturą wśród studentów uwzględnić należy również wspólne zamieszkania w domach akademickich, wspólne uczęszczanie na seminaria, wykłady itp. 3. Dla ułatwienia sobie pracy z informatorami wśród studentów należy zorganizować odpowiednią sieć rezydentów. Rezydentów werbować wśród pracowników administracji uczelni, pracowników cywilnych studiów wojskowych, studentów starszych lat akademickich itp. 4. W rozpracowywaniu elementów wrogich wśród studentów należy ściśle współpracować z jednostkami terenowymi, znać dokładnie ich działalność w miejscu zamieszkania ich rodzin, w czasie wyjazdów na ferie świąteczne, wakacje itp. 5. a) PUBP winny wykorzystać swoją agenturę mającą kontakty z młodzieżą studiującą na wyższych uczelniach, względnie z ich rodzinami, celem ustalenia ich działalności politycznej. b) W okresie ferii świątecznych, wakacji, kiedy studenci przyjeżdżają do swych rodzin, agentura mająca kontakty z tą młodzieżą winna utrzymywać stałą łączność, ustalać ich oblicze polityczne, stosunek do Polski Ludowej i ZSRR, stosunki na uczelni itp. Materiały uzyskane w sprawie młodzieży studiującej winny być przesyłane do odpowiednich jednostek. c) PUBP po stwierdzeniu, że członkowie rodziny studiującego na uczelni prowadzą wrogą działalność lub są (byli) związani z podziemiem, każdorazowo winien poinformować wydz[iał] V WUBP, na terenie którego jest dana uczelnia, o działalności członków rodziny. Wydział V winien po otrzymaniu informacji każdorazowo wykorzystać ją, jak przewiduje punkt 6. 6. W zwalczaniu działalności wrogiej wśród studentów należy stosować więcej niż dotychczas różne środki profilaktyczne, np.: a) przedkładanie odpowiednim władzom partyjnym i państwowym wniosków powodujących usuwanie z uczelni lub pozbawianie stypendiów, b) przeprowadzenie rozmów profilaktycznych itp. 557 Wszystkie tego rodzaju wnioski profilaktyczne zmierzające do: usunięcia z uczelni, pozbawienia stypendiów, przeprowadzenia rozmów profilaktycznych, winny być każdorazowo zatwierdzone przez szefa WUBP. 7. Podstawową pracą operacyjną wśród studentów winno być rozpracowanie obiektowe. 8. Prócz rozpracowań obiektowych należy założyć rozpracowanie środowiskowe, szczególnie na b. akademickie organizacje katolickie: SMA, „Caritas”, „Iuventus Christiana”, duszpasterstwo akademickie, większe zgrupowania regionalne obejmujące kilka uczelni, wydziałów, lat studiów. 9. Zorganizować pełniejszą obsługę domów akademickich i innych zbiorowych miejsc zamieszkania studentów przez wydz[iał] II. Doświadczenia wskazują nam, że wydz[iał] II dostarcza nam bardzo cennych materiałów, szczególnie z odcinka młodzieżowego. II. W podziemiu młodzieżowym wysuwa się na czoło udział kadry harcerskiej – starej kadry, działającej do 1939 r., w czasie wojny w Szarych Szeregach, jak również tej, która formowała się w latach 1945–1948. Dlatego też w zwalczaniu podziemia wśród młodzieży należy się skoncentrować na tej kategorii młodzieży. Rozpracowaniem kadry starszoharcerskiej winny się zająć wszystkie jednostki UBP, a szczególnie wydz[iały] V WUBP i wydz[iały] IV, ponieważ poważna ilość tej kadry zatrudniona jest na obiektach przemysłowych. Znaczny udział w podziemiu młodzieżowym mają również członkowie organizacji katolickich; SM, KSM, Krucjaty7, itp., jak również młodzież mieszczańska, będąca pod wpływami swych rodzin i otoczenia wywodzącego się z reakcyjnych organizacji podziemnych itp. W celu głębszego i aktywniejszego rozpracowania tych środowisk należy: 1. Przystąpić niezwłocznie do werbunku agentury wśród grup i poszczególnych działaczy kadry starszoharcerskiej w celu ujawniania ich obecnej działalności. 7 W tym przypadku chodzi o organizacje katolickie działające od początku XX w. w Kościele powszechnym, przede wszystkim o charakterze modlitewnym, jak Krucjata Eucharystyczna (Rycerstwo Jezusowe) funkcjonująca w ramach Apostolstwa Modlitwy, w Polsce od 1925 r.; krucjaty maryjne, jak Rycerstwo Niepokalanej o. Kolbe. Więcej informacji oraz wybrana literatura w Encyklopedii Katolickiej, t. 9, Lublin 2002, k. 1375–1376; w zakresie duszpasterstwa młodzieży oraz akademickiego zob. pracę Przemysława Mardyły Duszpasterstwo w czasach stalinowskich. Władze komunistyczne wobec działalności duszpasterskiej Kościoła rzymskokatolickiego w archidiecezji krakowskiej w latach 1945–1956, Kraków 2009, s. 212–259. Por. K. Kolasa, Działania władz terenowych oraz aparatu bezpieczeństwa wobec placówek oświatowo-wychowawczych ss. Salezjanek w Łodzi i ich likwidacja, „Pamięć i Sprawiedliwość. Pismo IPN” 2010, nr 1 (15), s. 383–411; idem, Likwidacja placówek oświatowo-wychowawczych ss. Salezjanek w Łodzi, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2008, nr 1 (6), s. 381–406; J. Marecki, Zakony pod presją bezpieki. Aparat bezpieczeństwa wobec wspólnot zakonnych na terenie województwa krakowskiego 1944–1975, Kraków 2009; Przeciw Kościołom 558 Należy przy tym mieć na uwadze, że podstawą organizowania podziemnych grup złożonych z b. harcerzy są przeważnie dawne zespoły harcerskie, w których wspólnie przebywali (drużyna, hufiec). Dlatego należy agenturę werbować przede wszystkim wśród kadry funkcyjnej, drużynowych, przybocznych, hufcowych, instruktorów chorągwi itp. Ta kategoria młodzieży jest najmocniej związana ze swoimi środowiskami i będzie zdolna informować nas o planach i zamierzeniach wroga. 2. Całą kadrę starszoharcerską zewidencjonować. Jakkolwiek my mamy na ewidencji dużą część harcmistrzów i podharcmistrzów i niektórymi zajmujemy się aktywnie, lecz nie znamy niższej kadry, jak drużynowych, hufcowych, jak również zwykłych członków, którzy najczęściej brali udział w działalności nielegalnej. 3. Szczególnie zainteresować się harcerzami będącymi w ZMP, ich działalnością, kontaktami, celem sparaliżowania ich wrogiej roboty w szeregach ZMP. Kadrę starszoharcerską objąć w rozpracowanie środowiskowe zgodnie z ich strukturą organizacyjną, założyć teczki rozpracowania środowiskowego na b. hufce wzgl[ędnie] chorągwie. 5. Materiały na kadrę wybyłą na inne tereny przekazać do innych jednostek BP. 6. Aktywniej zająć się rozpracowaniem reakcyjnych księży, którzy organizują wokół siebie pewne grupy młodzieży – moderatorów i opiekunów organizacji katolickich, kapelanów ZHP itp. 7. Przystąpić do aktywniejszego rozpracowania członków organizacji katolickich, jak Sodalicji Mariańskiej, KSM, Kruc[jaty], ministranci itp. Działalność tych elementów bardzo często łączy się z elementem harcerskim i odwrotnie. III. Organa bezpieczeństwa w latach 1946–1951 zlikwidowały sieć nielegalnych organizacji młodzieżowych o różnym zabarwieniu. Likwidacje te w większości wypadków dokonywane były powierzchownie i nie ujawniały inspiratorów. Zdarzają się wypadki, że organizacje te w wyniku połowicznej likwidacji i braku dalszego zainteresowania się organów bezpieczeństwa ich działalnością odradzały się, a członkowie tych organizacji byli ponownie angażowani do nielegalnej działalności. W związku z tym należy: 1. Podjąć stare sprawy zlikwidowanych młodzieżowych organizacji nielegalnych oraz tkwiącą lub sygnalizującą o nich sieć informacyjną, ustalić obecne miejsce pobytu figurantów. Materiały na osoby przebywające na innych terenach przedstawić odnośnym urzędom bezpieczeństwa. 2. W ustaleniu miejsca pobytu figurantów tych spraw oraz ich obecnej działalności winny wziąć poważny udział również organa Milicji Obywatelskiej. W tym celu i religii. Sprawozdania Sekcji 5 Wydziału V Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Krakowie 1946–1952, red. F. Musiał, Kraków 2008, s. 127–136. Dziękuję Jackowi Żurkowi za cenne uwagi dotyczące tego tematu. 559 urzędy bezpieczeństwa winny zapoznać komendantów poszczególnych jednostek MO ze stanem osobowym poszczególnych zlikwidowanych organizacji. Organa MO przez osoby zaufane i sieć informacyjną winny wziąć czynny udział w ustalaniu miejsca pobytu i aktualnej działalności tych osób, przekazując uzyskane materiały urzędom bezpieczeństwa. 3. Urzędy bezpieczeństwa na podstawie materiałów własnych oraz otrzymanych z MO wskazujących, że figuranci utrzymują kontakty między sobą, winny przystąpić do rozpracowania. IV. Szereg alarmujących sygnałów wskazuje na to, że niedostatecznie zabezpieczono organizację ZMP-owską od wpływów i przenikania wroga. W ostatnich miesiącach ujawniono kilka poważnych wypadków, gdzie członkowie band działających do 1947 r. przedostali się na kierownicze stanowiska do aparatu wojewódzkiego i powiatowego ZMP. Jako niecierpiące zwłoki zadanie stoi przed nami energicznie przeciwdziałać i chronić organizacje ZMP od wpływów i przenikania różnych elementów reakcyjnych w jej szeregi. Należy również zainteresować się bardziej i skontrolować skład osobowy kierownictwa ZSP, AZS, kół naukowych, komisji stypendialnej, gdyż wróg usiłuje nieraz pod przykrywką tych organizacji prowadzić wrogą działalność wśród studentów. Dlatego też należy: 1. Spośród aktywistów ZMP po porozumieniu się z KW partii wytypować tych, którzy budzą zastrzeżenia ze względu: a) na swą przeszłość polityczną, jak np. działalność w prawicowych odłamach OM TUR, „Wici”, BCh, ZMP, ZNMS itp., b) na obecną podejrzaną działalność i postawę polityczną, c) obce pochodzenie klasowe, wrogie środowisko domowe itp. 2. Wytypowane w ten sposób osoby sprawdzić w ewidencji operacyjnej Dep[artamentu] II MBP i zebrać materiały i dane o nich, jak np.: życiorysy, opinie towarzyszy, znajomych itp. 3. Po uzyskaniu dostatecznych danych, że dana osoba nie zasługuje na to, by pozostać w aktywie ZMP, naczelnik wydziału WUBP winien przedstawić jej charakterystykę do KW PZPR z odpowiednim wnioskiem. 4. Jeśli w wyniku wstępnych danych aktywista ZMP budzi podejrzenia, że obecnie uprawia wrogą robotę dywersyjną lub tkwi w zorganizowanej grupie podziemnej i jego usunięcie z aktywu mogłoby przeszkadzać w rozpracowaniu i w zlikwidowaniu tej grupy, należy za zgodą KW PZPR pozostawić na określony okres w aktywie, aż do zakończenia konkretnego rozpracowania. 5. Celem zorientowania się w życiu organizacji ZMP-owskiej, zapoznania się z wewnętrznymi stosunkami, nastrojami ogarniającymi młodzież, przejawami wrogiej działalności pracownicy obsługujący uczelnie winni utrzymywać stały kontakt poufny z kierownictwem i aktywem ZMP, przy pomocy którego winni zbierać informacje o działalności ZSP, AZS i innych. 560 6. W wypadku otrzymania sygnałów, że pod płaszczykiem ZMP, ZSP, AZS działa wróg lub wykorzystuje te organizacje dla swoich celów, należy werbować sieć informacyjno-agencyjną wewnątrz tych organizacji celem rozpracowania i likwidacji dywersyjnej roboty. W zwalczaniu wrogiej działalności wśród młodzieży musi być większa niż dotychczas pomoc administracji szkolnej. Kierownicy szkół i nauczyciele w wielu wypadkach nie biorą na siebie odpowiedzialności za różne wystąpienia wrogie młodzieży. W wypadkach stwierdzonych braku przeciwdziałania ze strony nauczycielstwa, kierowników szkół wrogiej działalności wśród młodzieży informować KW PZPR, wydział oświaty WRN i powodować wyciąganie odpowiednich wniosków administracyjnych. V. W celu zwalczania chuligaństwa należy: 1. Niezwłocznie opracować wspólnie z MO plan zwalczania chuligaństwa na własnym terenie. 2. Zorganizować szerokie patrole ORMO przy współudziale aktywistów ZMP, których zadaniem będzie ujawnienie chuliganów. Patrole winny objąć przede wszystkim dzielnice, na których notowane są wybryki chuligańskie, jak również dworce kolejowe, kina oraz różne „knajpy” prywatne, legalne i nielegalne, zajmujące się sprzedażą alkoholu. 3. Ujawnionych chuliganów zatrzymywać i przeprowadzić śledztwo w kierunku ustalenia prowodyrów itd. W wypadkach stwierdzenia działalności chuligańskiej prowodyrów i innych najbardziej agresywnych chuliganów kierować do sądu, nieletnich do domów poprawczych. O ujawnionych młodych chuliganach informować władze szkolne, organizacje ZMP, zakłady pracy, rodziny celem roztoczenia nad nimi wnikliwej opieki moralnej i politycznej. W stosunku do rodziców, którym znana jest działalność chuligańska ich dzieci, lecz ją tolerują, stosować kary administracyjne, napiętnować ich na zebraniach komitetów blokowych, rodzicielskich, zakładach pracy itp. 4. Do walki z chuligaństwem należy wciągnąć bardzo poważnie Milicję Obywatelską, która winna uzgodnić z urzędem bezpieczeństwa swoje przedsięwzięcia oraz informować o wynikach. Urzędy bezpieczeństwa winny brać bezpośredni udział w zwalczaniu chuligaństwa i współpracować z MO na tym odcinku, i nakierowywać pracę MO. Jako zasadę w zwalczaniu wrogiej nielegalnej działalności wśród młodzieży należy przyjąć szybkie rozpracowanie i likwidację, w każdym wypadku, a szczególnie wtedy, gdy są dane o posiadaniu broni lub zamiarach terrorystycznych. Zadaniem naszym jest niedopuszczenie do tworzenia się i rozszerzania działalności podziemnej wśród młodzieży. Na ogół, jak praktyka wykazała – śmiała, przemyślana decyzja dawała rezultaty. Każdy przejaw wrogiej działalności musi się spotkać z natychmiastową reakcją z naszej strony. 561 Przeciąganie rozpracowań nielegalnych grup młodzieżowych jest szkodliwe, natomiast każdy uzasadniony areszt przecina rozrastanie się wrogiej roboty i działalność wroga nie będzie tolerowana. Informować dokładnie Dep[artament] V o każdym fakcie działania wrogich organizacji lub elementów na odcinku młodzieżowym. Instrukcję niniejszą łącznie z instrukcją 09/50 przerobić na najbliższych odprawach i szkoleniu zawodowym8. Dyrektor Departamentu V MBP (–) J. Brystygier, płk Za zgodność referent rozkazów (J[adwiga] Mierzwińska, ppor.) Rozesłano wg rozdzielnika nr 11 Źródło: AIPN, 1572/610, k. 1–7, mps. Instrukcja uchylona 3 I 1958 r. 8 562 Nr 148 1952 luty 27, Warszawa – Pismo okólne wiceministra bezpieczeństwa publicznego do szefów WUBP w sprawie wzrostu wrogiej szeptanej propagandy na wsi oraz „wrogich wystąpień elementów kułackich i ich zauszników” Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 27 lutego 1952 r. Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 20 Nr AC-318/52 DO – 22 WO – 21 Do szefów wojewódzkich urzędów bezpieczeństwa publicznego Podczas akcji obowiązkowych dostaw żywca zanotowano m.in. formami przeciwdziałania ze strony wroga – formę noszącą charakter dość masowy i zorganizowany, a mianowicie odmawianie przez chłopów całych gromad, a nawet i gmin, podpisywania list z terminami odstaw, np.: W powiecie Augustów woj. Białystok podpisania list odmówili chłopi 12 gromad. W gromadzie Zabierzów pow. Kraków na 100 chłopów listy podpisało zaledwie 4 chłopów. W powiecie Olkusz woj. Kraków odmówili podpisu wszyscy chłopi z gminy Bolesławice, a w całym powiecie olkuskim odmówiło podpisów 3900 chłopów. W powiecie Chrzanów – 3000 chłopów. Na terenie woj. warszawskiego notowano odmowy podpisania list ze strony chłopów niektórych gromad w powiatach Mińsk Mazowiecki, Grójec, Wołomin, Mława, Płońsk, Płock, Przasnysz, Sochaczew i Ostrów Mazowiecka. W pow. Łęczyca woj. łódzkie nie podpisało 2419 chłopów, a w powiecie Skierniewice około 1000 chłopów. W woj. kieleckim w pow. Starachowice, Ostrowiec, Kozienice, Końskie, Jędrzejów i Włoszczowa około 20 proc. chłopów nie podpisało list o terminach odstaw. O faktach odmowy podpisania list przez całe gromady informowały również województwa: Rzeszów, Zielona Góra, Poznań i Bydgoszcz. Wróg zastraszał chłopów, że jeśli podpiszą listy, to będą zakładane spółdzielnie produkcyjne, albo też zostaną dopisane dowolne ilości mięsa, które chłop będzie zmuszony odstawić itp. 563 Wśród gromad, które odmówiły podpisania list, znajdują się również gromady zamieszkałe przez członków sekty świadków Jehowy1, np. na terenie powiatów Białogard, Człuchów, Tczew, Szubin i Gubin świadkowie Jehowy odmówili podpisania list o terminach. Poważnie wzrosła fala wrogiej szeptanej propagandy2 oraz notowano szereg jawnych wrogich wystąpień elementów kułackich i ich zauszników. Wyżej przytoczone przykłady wrogiej działalności świadczą o zorganizowanej i inspirowanej akcji wroga na wsi, dążącego do storpedowania realizacji uchwały sejmu o obowiązkowej dostawie zwierząt rzeźnych, jak również wszelkich akcji podjętych przez rząd na terenie wiejskim. Mimo ostrego charakteru tej formy wrogich wystąpień WUBP ograniczają się często do zarejestrowania faktu odmowy, nie prowadząc rozpracowania celem szybkiego ujawnienia i likwidacji inspiratorów. W związku z powyższym należy: 1. We wszystkich wypadkach masowego odmówienia przez chłopów podpisania list z terminami odstaw wszcząć aktywne agenturalne rozpracowanie celem ujawnienia i pociągnięcia do odpowiedzialności inspiratorów i organizatorów tej akcji. 2. W ciągu 5 dni nadesłać do dyrektora Departamentu IV MBP meldunki o rezultatach rozpracowania ww. spraw. 3. Do wszystkich ważniejszych spraw należy delegować odpowiedzialnych pracowników WUBP celem okazania pomocy PUBP w rozpracowaniu. W[ice]minister (–) R[oman] Romkowski Za zgodność: referent rozkazów (J[adwiga] Mierzwińska, ppor.) Rozesłano wg rozdzielnika nr 3 Źródło: AIPN, 1572/704, k. 4, mps. W Polsce Ludowej świadkowie Jehowy traktowani byli przez władze jako agentura państw zachodnich. 21 VI 1950 r. dokonano w całym kraju aresztowań członków związku, a 2 VII tr. dyrektor Urzędu do spraw Wyznań Antoni Bida (1897–1980) odmówił im rejestracji i rozwiązał organizację ze względu na „przestępczą działalność”. O planie likwidacji wyznania świadków Jehowy, zatwierdzonym i realizowanym w Departamencie V MBP zob.: J. Miłosz, Świadkowie Jehowy w Wielkopolsce, „Biuletyn IPN” 2004, nr 3 (38), s. 50–54; instrukcja nr 29 z 25 VII 1950 r. dyrektora Departamentu V MBP dotycząca świadków Jehowy [w:] Metody pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa wobec Kościołów…, s. 155–156. 2 Zob. M. Żukowski, „Szeptana propaganda” w orzecznictwie Wojskowego Sądu Rejonowego w Koszalinie w latach 1950–1955 [w:] Przestępstwa sędziów i prokuratorów…, s. 303–314. 1 564 Nr 149 1952 marzec 10, Warszawa – Rozkaz nr 05/52 ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie unikania i likwidacji nieporozumień i zatargów między funkcjonariuszami urzędów bezpieczeństwa publicznego i Milicji Obywatelskiej a żołnierzami Wojska Polskiego Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 10 marca 1952 r. Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 25 Nr AC-329/52 DO – 27 WO – 26 PO – 19 Rozkaz nr 05/52 Na terenie niektórych miejscowości miało miejsce, zwłaszcza w ostatnim okresie, kilka wypadków nieporozumień i zatargów między funkcjonariuszami UBP i MO oraz żołnierzami Wojska Polskiego, które przeradzały się nieraz nawet w awantury i bójki w miejscach publicznych. W niektórych wypadkach funkcjonariusze UBP i MO wywoływali wzgl[ędnie] dawali się wciągnąć w zatargi i awantury z żołnierzami Wojska Polskiego, nie zdając sobie sprawy, iż są one wynikiem ulegania demoralizującym wpływom wrogich elementów lub nawet bezpośrednio przez wroga inspirowane celem osłabienia więzi łączącej aparat służby bezpieczeństwa i Wojsko Polskie oraz poderwania autorytetu aparatu bezpieczeństwa i wojska w oczach społeczeństwa. Wymienione wypadki były wynikiem osłabienia czujności tych funkcjonariuszy, którzy nie dostrzegali, iż tylko wróg klasowy jest zainteresowany w wywoływaniu zadrażnień między nimi a żołnierzami WP. Tego rodzaju zajścia, godzące w dobre imię funkcjonariusza służby bezpieczeństwa i politycznie szkodliwe, nie spotykały się w wielu wypadkach z ostrą i natychmiastową reakcją ze strony kierownictwa UBP i MO. Zupełnie niedostateczna była również praca polityczno-wychowawcza na tym odcinku. Po linii wojska ukazały się już odpowiednie rozkazy Ministerstwa Obrony Narodowej celem przeciwdziałania tego rodzaju wypadkom. W tym stanie rzeczy rozkazuję: 1. We wszystkich jednostkach aparatu bezpieczeństwa i Milicji Obywatelskiej prowadzić systematyczną pracę polityczno-uświadamiającą celem zacieśnienia braterskiej więzi łączącej aparat służby bezpieczeństwa z naszym ludowym wojskiem i bojowego współdziałania w walce o umocnienie Polski Ludowej. 565 Stale podkreślać zasady współżycia i przyjaźni, jaka winna cechować wzajemne stosunki między funkcjonariuszami UBP i MO a żołnierzami WP. 2. Wszędzie tam, gdzie miały miejsce jakiekolwiek zajścia między funkcjonariuszami bezpieczeństwa i MO a żołnierzami WP, ostro napiętnować na zebraniach partyjnych, ZMP-owskich, odprawach i zajęciach tego rodzaju zachowanie się jako hańbiące funkcjonariuszy bezpieczeństwa. Mobilizować czujność ogółu pracowników przeciw wszelkim próbom wywoływania jakichkolwiek zadrażnień między funkcjonariuszami UBP i MO a żołnierzami WP. 3. Celem wzajemnego zbliżenia się i zacieśnienia więzów przyjaźni między funkcjonariuszami UBP i MO oraz żołnierzami WP porozumieć się z dowódcami odpowiednich jednostek wojskowych co do rozbudowania i wzmocnienia więzi kulturalnej w drodze organizowania wspólnych akademii, obchodów rocznic, wszelkiego rodzaju imprez artystycznych, przedstawień, zabaw, zawodów sportowych itp. 4. W wypadku otrzymania jakichkolwiek sygnałów mogących świadczyć o pojawieniu się niewłaściwych stosunków lub nieporozumień między funkcjonariuszami UBP i MO a żołnierzami WP natychmiast reagować celem niedopuszczenia do żadnych zatargów, awantur i bójek. Ostro piętnować winnych funkcjonariuszy i przy dochodzeniach wnikliwie badać każdy tego rodzaju wypadek, doszukując się źródeł wrogiej inspiracji. Przeprowadzać ścisłe dochodzenie celem wykrycia sprawców wrogiej roboty. Funkcjonariuszy winnych niewłaściwego zachowania się wobec żołnierzy WP pociągać do surowej odpowiedzialności dyscyplinarnej, a w wypadkach awantur lub bójek kierować sprawy na drogę postępowania sądowego celem przykładnego ukarania. Szefów UBP i komendantów MO czynię osobiście odpowiedzialnymi za zachowanie się funkcjonariuszy UBP i MO wobec żołnierzy WP i będę pociągał do odpowiedzialności za każdy wypadek awantury, w której wzięliby udział funkcjonariusze podległego im aparatu. O wszelkich tego rodzaju wypadkach meldować mi bezzwłocznie poprzez dyrektora Gabinetu Ministra1. Minister (–) St[anisław] Radkiewicz Za zgodność: referent rozkazów (J[adwiga] Mierzwińska, ppor.) Rozesłano wg rozdzielnika nr 12 Źródło: AIPN, 1572/ 60, k. 230, mps. Rozkaz uzupełniony 7 IV i 3 VI 1953 r.; uchylony 3 I 1958 r. 1 566 Nr 150 1952 marzec 12, Warszawa – Instrukcja nr 6/52 dyrektora Departamentu V MBP w sprawie przeciwdziałaniu rozpowszechnianiu prawdy o Katyniu jako zbrodni sowieckiej Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 12 marca 1952 r. Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 2 L.dz. F-20/52 F–8 Instrukcja nr 6/521 Rozpętana na nowo i wzmagająca się prowokacyjna heca „katyńska” zorganizowana przez wojenne amerykańskie czynniki imperialistyczne2 została w kraju podchwycona przez wrogie elementy i podziemie, które wykorzystują oszczerstwa hitlerowsko-amerykańskie w sprawie Katynia dla szerzenia nienawiści do ZSRR i podżegania do nowej wojny. Organy nasze winny przystąpić do energicznego i szybkiego ukrócenia i przecięcia prowokacyjnych prób wroga poróżnienia narodu polskiego z ZSRR i siania zamętu wojennego. W tym celu należy: 1. Ujawniać osoby i grupy rozpowszechniające oszczercze wersje w sprawie Katynia spreparowane przez hitlerowską propagandę i kontynuowane obecnie przez radio i prasę amerykańską. Osoby, którym udowodniono prowokacyjne szerzenie oszczerstw, kolportowanie broszur hitlerowskich i fałszowanych przez okupacyjne władze niemieckie dokumentów „katyńskich”, pisanie anonimowych napisów i haseł w miejscach publicznych, wydawanie i kolportowanie ulotek, oraz organizatorów zbiorowego słuchania audycji katyńskich „Głosu Ameryki” itp. należy aresztować i pociągać do odpowiedzialności sądowej3. Dziękuję Witoldowi Wasilewskiemu za udostępnienie mi niniejszego dokumentu. Zob. W. Wasilewski, Komisja katyńska Kongresu USA (1951–1952), „Biuletyn IPN” 2005, nr 5–6 (52–53), s. 71–71–84; idem, Kongres USA wobec Zbrodni Katyńskiej (1951–1952) [w:] Zbrodnia Katyńska. W kręgu prawdy i kłamstwa, red. S. Kalbarczyk, Warszawa 2010 s. 89–108; idem, Kłamstwo Katyńskie. Narodziny i trwanie, ibidem, s. 68–88. 3 Najczęściej sądy skazywały głoszących prawdę o Katyniu z art. 22 dekretu z 13 VI 1946 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy państwa, tzw. mały kodeks karny, P. Gasztold-Seń, Siła przeciw prawdzie. Represje aparatu bezpieczeństwa PRL wobec osób kwestionujących oficjalną wersję Zbrodni Katyńskiej [w:] Zbrodnia Katyńska…, s. 133. Między innymi w 1949 r. Józef Bałka (1929–2010) został skazany przez WSR w Lublinie na trzy lata więzienia za to, że „dnia 10 V 1949 roku, będąc na lekcji fizyki w 3 klasie Gimnazjum Mechanicznego w Chełmie, powiedział, że nieprawdą jest, jakoby mordu w Katyniu dokonali Niemcy, ponieważ nikt nie jest zdolny do tego jak Sowieci i właśnie oni mordu tego dokonali”. Zob. Pomoce archiwalne – Elektroniczny inwentarz 1 2 567 2. W kraju znajduje się wiele osób, które posiadają dane i informacje świadczące o tym, że hitlerowcy rozpętali hecę katyńską, opierając się na fałszywych dowodach i dokumentach. Między innymi podawali jako rzekomo zamordowanych w Katyniu oficerów, o których rodzina lub znajomi mają niezbite dane, że oficerowie ci nigdy w Katyniu nie byli lub że znajdowali się w obozach w Niemczech i tam zginęli itp. Z osobami posiadającymi tego rodzaju informacje winni przeprowadzić rozmowy bądź nasi pracownicy, bądź przedstawiciele rad narodowych i innych organizacji społecznych celem uzyskania bliższych szczegółów o znanych im faktach. Odpowiednie ujawnienie i udokumentowanie tych faktów może być pomocne w publicznym demaskowaniu kłamstw i oszczerstw hitlerowsko-amerykańskich. Uzyskane wyjaśnienia należy przesyłać do Departamentu V MBP, podając równocześnie charakterystykę osoby informującej i stopień wiarygodności jej oświadczenia. Żadnych przedsięwzięć w kierunku potwierdzenia uzyskanej informacji nie podejmować aż do czasu uzyskania wskazówek z Departamentu V MBP. 3. W wykonaniu zadań powyższych winny wziąć udział wszystkie jednostki operacyjne WUBP i PUBP, a w szczególności wydział V WUBP, który winien koncentrować i analizować cały materiał operacyjny dotyczący prowokacji katyńskiej. Naczelnik wydziału V odpowiedzialny jest wobec szefa WUBP za całokształt pracy operacyjnej i represyjnej urzędu w tej sprawie. 4. Do dnia 17 bm. szef WUBP przesyła do Departamentu V MBP wyczerpujący raport zawierający: a) opis ujawnionych faktów wrogiej propagandy w sprawie „katyńskiej” (szeptana propaganda, publiczne wystąpienia, wystąpienia księży z ambon, ulotki, napisy, anonimy do radia i innych instytucji, kolportowanie broszur itp.); b) przeprowadzone akcje represyjnea (areszty, zatrzymania, przesłuchania); c) czy i jakie posiada urząd informacje pochodzące od osób wymienionych w punkcie 2. Nadesłać cały posiadany materiał. 5. Systematycznie co 5 dni, począwszy od 17 bm., szef WUBP przesyła do Departamentu V MBP raporty według schematu, jak w punkcie 4. Dyrektor Departamentu V MBP J[ulia] Brystygier, płk archiwalny akt dotyczących represji za głoszenie prawdy o zbrodni o Katyniu (http://www.ipn.gov.pl); Wolność i prawda. Przemówienie przygotowane przez prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego na uroczystości 10 kwietnia 2010 roku, „Biuletyn IPN” 2010, nr 112–113, s. 5. a Wykreślone maszynowo: i profilaktyczne. 568 Otrzymują: Wg rozdz. nr 7 Za zgodność: naczelnik Wydz[iału] Ogólnego Dep[artamentu] V MBP L[ena] Pańska4, mjr Źródło: AIPN, 014/39/91, k. 323–324, mps. Lena Pańska, Helena Pańska-Liberman z d. Grünspan (ur. 1908) – należała do KZMP (1926– –1930), KPP (1930–1938); we wrześniu 1934 r. wysłana przez sekretariat KC KPP do Moskwy, gdzie ukończyła kominternowską szkołę. W czerwcu 1936 r. skierowana do Warszawy „na nielegalną partyjną robotę”. 8 X 1939 r. udała się do Białegostoku. Po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej ewakuowana do Taszkientu. Od IX 1943 r. w WP w ZSRR w łączności jako zastępca dowódcy ds. polityczno-wychowawczych w kompanii radiowej i stacji telefonicznej. W resorcie BP: referent Wydziału III Departamentu I MBP (20 II 1945), starszy referent Sekcji 1 Wydziału III Departamentu I MBP (27 III 1945), zastępca kierownika Sekcji 3 Wydziału III Departamentu I MBP (5 VII 1945), kierownik Sekretariatu Departamentu V MBP (6 XI 1945), naczelnik Sekretariatu Departamentu V MBP (23 V 1949), naczelnik Wydziału Ogólnego Departamentu V MBP (3 III 1950), naczelnik Sekretariatu Departamentu III KdsBP (4 IV 1955), oficer techniczno-operacyjny Sekcji 2 Wydziału III Biura „T” MSW (17 II 1957; jako tłumacz jęz. niemieckiego, żydowskiego i hebrajskiego), starszy oficer t.o. Sekcji 3 Wydziału III Biura „T” MSW (19 III 1957), zwolniona 31 XII 1960 r. AIPN, 0194/923, Akta osobowe funkcjonariusza; M. Piotrowski, Ludzie bezpieki…, s. 707. 4 569 Nr 151 1952 marzec 31, Warszawa – Rozkaz nr 08/52 wiceministra bezpieczeństwa publicznego o walce z alkoholizmem wśród funkcjonariuszy organów bezpieczeństwa Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 31 marca 1952 r. Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Tajne Nr AC- 527/52 Egz. nr 344 DO – 34 WO – 31 PO – 20 Rozkaz nr 08/52 Analiza wykroczeń, a nawet przestępstw popełnianych przez niektórych funkcjonariuszy organów bezpieczeństwa publicznego wykazuje, że poważna część tych wykroczeń dokonywana jest w stanie nietrzeźwym, spowodowanym spożyciem nadmiernej ilości alkoholu. Minister ocenia, że odpowiedzialność za ten stan rzeczy spada w dużej mierze na kierowników jednostek. Nie ulega żadnej wątpliwości, że fakty pijaństwa wśród funkcjonariuszy organów bezpieczeństwa publicznego mogą mieć i mają miejsce w tych jednostkach, których kierownicy odnoszą się beztrosko do swych obowiązków dowódcy, na którym spoczywa pełna odpowiedzialność za stan moralno-polityczny i zdatność bojową podległej mu jednostki. Przyczyną powyższego stanu jest przede wszystkim to, że dotychczas walczono jedynie ze skutkami pijaństwa, a nie z samym pijaństwem. Nie potrafiono stworzyć poważnej profilaktycznej bariery przed przestępczością w stanie nietrzeźwym. Nie zwracano uwagi, iż sam fakt upicia się funkcjonariusza już stanowi poważne niebezpieczeństwo ujawnienia po pijanemu tajemnicy służbowej i wobec zakłócenia świadomości czyni go podatnym na różne prowokacyjne podszepty wroga. Nie potrafiono wytworzyć wśród funkcjonariuszy świadomości, że już samo nadużycie alkoholu, choćby nie pociągnęło za sobą żadnego wykroczenia po wypiciu, sam fakt pokazania się w stanie nietrzeźwym hańbi godność funkcjonariusza służby bezpieczeństwa. W razie popełnienia wykroczenia po pijanemu do odpowiedzialności pociąga się z reguły tylko winnego pracownika, nie zwracając uwagi, iż odpowiedzialnym jest również jego przełożony, który dopuścił do zaistnienia takiego wypadku przez tolerowanie pijaństwa i niewykonanie swego podstawowego obowiązku służbowego, jakim jest należyte wychowanie podległych mu funkcjonariuszy. Zwłaszcza w obecnym okresie kierownicy jednostek organów bezpieczeństwa publicznego muszą zwrócić uwagę na fakt, że zaostrzenie się walki klasowej w kraju spowodowało m.in. zwiększenie nacisku ze strony wroga klasowego na postawę 570 moralną funkcjonariuszy służby bezpieczeństwa publicznego. Jedną z zastosowanych przez wroga form demoralizacji aparatu bezpieczeństwa jest upijanie funkcjonariuszy, co w skutkach powoduje ich niezdolność do właściwego wykonywania powierzonych im obowiązków służbowych oraz inne poważniejsze następstwa. Niedocenianie przez poszczególnych funkcjonariuszy służby bezpieczeństwa zagadnienia pijaństwa jako metody wroga w walce z ustrojem Polski Ludowej i walki z pijaństwem na obecnym etapie jest poważnym błędem politycznym, bo pijaństwo, choćby nawet nie inspirowane bezpośrednio przez wroga, idzie na rękę wroga, powodując osłabienie aparatu bezpieczeństwa publicznego w toczącej się walce. Szczególnie w ostatnim okresie miały miejsce wypadki pijaństwa, które w skutkach przyniosły b. poważne szkody, a między innymi: – W dniu 25 XII 1951 r. funkcjonariusze WUBP Szczecin Janocha Zbigniew i Wróblewski Stanisław po wypiciu większej ilości alkoholu udali się do krewnych Janochy. Uprzednio Wróblewski, będąc już w stanie nietrzeźwym, usiłował udać się na wykonanie zadania służbowego, jednak odstąpił od tego zamiaru na skutek nalegań Janochy. W drodze do krewnych Janochy Wróblewski strzelał z pistoletu, strzelała także żona Janochy ze służbowego pistoletu męża. W mieszkaniu u krewnych Janocha, wyjmując z płaszcza pistolet, spowodował wystrzał i ranił śmiertelnie Wróblewskiego. – W dniu 31 XII 1951 r. funkcj[onariusz] WUBP Lublin Kowalski Jan1 po wyjściu z odprawy u szefa WUBP, na której właśnie poruszane były wykroczenia pracowników popełniane w stanie nietrzeźwym, wypił większą ilość alkoholu. Następnie wyjechał na wieś, gdzie będąc pijanym, zaczął strzelać z pistoletu służbowego, pobił jednego obywatela, a następnie strzelił do niego, raniąc go śmiertelnie. – W dniu 3 grudnia 1951 r. funkcjonariusze woj. warszawskiego [UB] chor. Cieślik2 Stanisław, chor. Lato Eugeniusz oraz kpr. Skłucki Henryk po wypiciu większej ilości alkoholu wywołali na ulicy awanturę z napotkanym przypadkowo obywatelem, którym okazał się członek partii, racjonalizator i przodownik pracy. Gdy ten, zorientowawszy się, iż ma do czynienia z pijanymi, usiłował oddalić się od nich, został wystrzałem z pistoletu śmiertelnie ranny. Jan Kowalski (ur. 1920) – referent Referatu V PUBP w Siedlcach (13 XI 1947), referent Sekcji 6 Wydziału V WUBP w Lublinie (30 XII 1948), referent Sekcji 6 Wydziału IX WUBP w Lublinie (26 II 1949), referent Sekcji 2 Wydziału IX WUBP w Lublinie (20 V 1950), starszy referent Sekcji 2 Wydziału IX WUBP w Lublinie (24 III 1951), zwolniony dyscyplinarnie 31 XII 1951 r., jak napisano: „Zabił niewinnie człowieka”. Wyrokiem WSR w Lublinie z 17 IV 1952 r. skazany na trzy lata więzienia. AIPN Lu, Kartoteka funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza. 2 W dokumencie błędnie wpisano nazwisko funkcjonariusza: Ciesielski. Stanisław Cieślik (ur. 1929) – przyjęty do służby bezpieczeństwa i zaliczony w stan słuchaczy dwuletniej szkoły oficerskiej CW MBP w Legionowie (28 IX 1949), referent Sekcji 6 Wydziału IV WUBP w Warszawie (10 VIII 1951), zwolniony dyscyplinarnie 31 XII 1951 r. Wyrokiem WSR w Warszawie z dn. 28 XII 1951 r. skazany na 12 lat więzienia, degradację ze stopnia chorążego do szeregowca. AIPN, 0833/103, Akta osobowe funkcjonariusza. 1 571 Ww. funkcjonariusze zostali wydaleni z aparatu bezpieczeństwa oraz aresztowani i przekazani do dyspozycji prokuratury. W związku z powyższym rozkazuję: 1. Z całą bezwzględnością prowadzić walkę z przejawami pijaństwa i chuligaństwa wśród funkcjonariuszy organów bezpieczeństwa. 2. Szefowie UBP, komendanci MO i kierownicy innych jednostek przestrzegą podległych im pracowników, że: a) Udanie się na zabawę publiczną może nastąpić tylko po uprzednim uzyskaniu na to zezwolenia przełożonego jednostki i zdaniu mu na ten czas posiadanej przez pracownika broni palnej. Przełożony jednostki, który udzielił wym[ienionego] pozwolenia, jest odpowiedzialny za zachowanie się tego pracownika. b) Funkcjonariuszom posiadającym przy sobie broń palną nie wolno w żadnym wypadku używać alkoholu w lokalach publicznych ani też przebywać na ulicy lub w innych miejscach publicznych po wypiciu jakiejkolwiek ilości alkoholu. c) Funkcjonariuszom delegowanym służbowo w teren nie wolno przez cały czas przebywania poza siedzibą urzędu uczęszczać na żadne zabawy ani też w ogóle spożywać jakichkolwiek napojów alkoholowych bez względu na miejsce i okoliczności. Każdy pracownik służby bezpieczeństwa obowiązany jest do natychmiastowego meldowania raportem pisemnym swemu przełożonemu (szefowi UBP, komendantowi MO) o każdym zauważonym przez niego wypadku złamania niniejszego rozkazu oraz każdym fakcie zastania jakiegoś funkcjonariusza w stanie nietrzeźwym. Pracownicy, którzy nie meldowali we właściwym czasie o znanych im tego rodzaju faktach, pociągani będą do odpowiedzialności za niedopełnienie obowiązku służbowego. 3. Wyciągać niezwłocznie surowe wnioski dyscyplinarne w stosunku do funkcjonariuszy w każdym wypadku stwierdzenia złamania niniejszego rozkazu, przybycia do służby w stanie nietrzeźwym lub upijania się poza służbą. 4. Śledztwo w stosunku do systematycznie upijających się funkcjonariuszy służby bezpieczeństwa przeprowadzać pod kątem widzenia wpływów wroga i jego inspiracji. 5. W stosunku do niepoprawnych oraz tych, którzy wskutek pijaństwa zaniedbują lub nie wykonują zleconych im zadań względnie swoim postępowaniem kompromitują władzę ludową, wyciągać najdalej idące konsekwencje włącznie do dyscyplinarnego wydalenia z pracy, a nawet przekazywania do sądu wojskowego. 6. Odnośnie wydalonych ze służby bezpieczeństwa za pijaństwo lub chuligaństwo przesyłać odpowiednie charakterystyki do miejsca pracy nowego zatrudnienia celem niedopuszczenia do obejmowania przez nich odpowiedzialnych stanowisk. 7. Wyciągać surowe wnioski dyscyplinarne wobec przełożonych, którzy nie reagują lub niedostatecznie reagują na uprawianie pijaństwa przez swych podwładnych. 572 8. Zabronić sprzedaży wódki w bufetach, stołówkach i kasynach wszystkich jednostek aparatu bezpieczeństwa. Apeluję do organizacji partyjnych w jednostkach służby bezpieczeństwa, by wypowiedziały zdecydowaną walkę pijaństwu wśród funkcjonariuszy służby bezpieczeństwa. Należy wytworzyć taką atmosferę partyjną i organizować takie kulturalne rozrywki, które odciągałyby ludzi od pociągu do picia wódki. (Między innymi należy organizować odczyty naukowe na ten temat). Sekretarze organizacji partyjnych winni w porę spostrzegać staczanie się ludzi na drogę pijaństwa i przeciwdziałać temu przez indywidualne rozmowy i ostrzeżenia. Niepoprawnych pijaków piętnować na ogólnych zebraniach oraz wyciągać surowe konsekwencje po linii organizacyjnej bezzwłocznie po stwierdzeniu wypadku pijaństwa. Rozkaz niniejszy podać do wiadomości wszystkim funkcjonariuszom organów bezpieczeństwa publicznego3. Za zgodność: referent rozkazów (J[adwiga] Mierzwińska, ppor.)a W[ice]minister (–) Lewikowski W[acław] Rozesłano wg rozdzielnika nr 33 Źródło: AIPN, 1572/60, k. 82–83, mps. a 3 Nieczytelny podpis. Rozkaz uchylony 3 I 1958 r. 573 Nr 152 1952 kwiecień 11, Warszawa – Zarządzenie nr 020/52 ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie wprowadzenia jednolitego systemu dowodów osobistych Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 11 kwietnia 1952 r. Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 7 Nr AC-577/52 DO – 41 WO – 38 PO – 26 Zarządzenie nr 020/521 Zgodnie z dekretem z dnia 22 X 1951 r. (DzURP Nr 55 poz. 382) o dowodach osobistych oraz rozporządzeniem prezesa Rady Ministrów i ministra bezpieczeństwa publicznego z dnia 20 marca 1952 r. o właściwości władz i trybie postępowania w sprawach dowodów osobistych i tymczasowych zaświadczeń tożsamości (DzURP Nr 13 poz. 82) komendy wojewódzkie MO i równorzędne przez podległy im aparat przystępują w najbliższym czasie do wydawania dowodów osobistych i tymczasowych zaświadczeń tożsamości wszystkim obywatelom kraju, którzy ukończyli 18 lat, i młodzieży od lat 16 do 18, która samodzielnie zarobkuje bądź nie mieszka wspólnie z rodzicami lub opiekunami. Podstawę do wydawania dowodów osobistych stanowić będzie ankietyzacja obywateli2, która przeprowadzona zostanie jednocześnie na terenie całego kraju – zgodnie z uchwałą prezydium rządu z dnia 1 marca 1952 r. nr 96/52 – w dniach od 2 do 12 maja [19]52 r. W okresie tym obywatele obowiązani będą do składania wypełnionych ankiet-podań o otrzymanie dowodu osobistego wraz z dokumentami stwierdzającymi ich tożsamość. Wydawanie dowodów osobistych ma doniosłe znaczenie państwowe. Po raz pierwszy władze Polski Ludowej zaopatrzą obywateli w dokumenty tożsamości, będące jednocześnie dowodem posiadania obywatelstwa kraju budującego się socjalizmu. Akcja ta położy podwaliny dla organizacji i stworzenia nowej, odpowiadającej potrzebom ludowego państwa ewidencji i kontroli ruchu ludności. Wprowadzenie jednolitego systemu dowodów osobistych ułatwi kontrolę organów bezpieczeństwa nad wrogimi i przestępczymi elementami. Z tego względu Zob. dalej dokument nr 166. Zob. m.in. Ł. Sołtysik, Akcja ankietyzacyjna „C” z 22 września 1952 r. i paszportyzacja Romów na Dolnym Śląsku z 7–10 marca 1955 r. [w:] Aparat bezpieczeństwa Polski Ludowej wobec mniejszości narodowych…, s. 141–179. 1 2 574 spodziewać się należy, że akcja wydawania dowodów osobistych wywoła niewątpliwie ożywioną przestępczą i wrogą działalność tych elementów, zwłaszcza w okresie przeprowadzania ankietyzacji. Należy się liczyć z próbami dezorganizowania akcji i wywoływania chaosu przez stosowanie nowych i praktykowanych już w toku innych akcji metod wrogiej roboty, a zwłaszcza powtórzenia się tych przejawów wrogiej działalności, jakie notowano podczas akcji powszechnego spisu ludności. Spodziewać się należy prób terroru oraz nasilenia związanej z tą akcją wrogiej propagandy. Liczyć się należy z próbami organizowania przez wroga bojkotu przez indywidualne i zorganizowane odmowy wypełniania i podpisywania ankiet. Szczególną uwagę zwrócić należy na pas graniczny i tereny zamieszkałe przez autochtonów, gdzie akcja wydawania dowodów może być wykorzystana dla rozsiewania wrogich pogłosek o rzekomych przygotowaniach do wysiedleń itp. Ze strony nielegalnych organizacji i grup szpiegowskich oczekiwać należy prób przechwytywania podwójnych ankiet, usiłowań zdobycia przez kradzieże i próby przekupstwa fałszywych dokumentów dla zalegalizowania swojej fałszywej tożsamości, ewentualnego uzyskania kilku dowodów osobistych w różnych miejscach. Należy się liczyć z próbami wślizgiwania się wrogich elementów do dołowych ogniw organizacyjnych akcji dla łatwiejszego osiągnięcia tych celów. Konieczność sprawnego przeprowadzenia i należytego zabezpieczenia akcji wydawania dowodów osobistych stawia przed całym aparatem poważne zadania operacyjne i organizacyjne. W związku z powyższym zarządzam: 1. Ze względu na poważne obowiązki osób zaangażowanych do prac ankietyzacyjnych (obsłużenie obywateli nie tylko pod względem technicznym, ale także politycznym) zwrócić uwagę na właściwy dobór osób do prac ankietyzacyjnych (osoby te oddelegowane zostaną przez rady narodowe i organizacje społeczne). 2. Sprawdzić sposób doboru i typowania (przez kontrolne dokładne zbadanie kilku osób w gminie) skierowanych do prac ankietyzacyjnych na terenie strefy nadgranicznej, na terenach, na których znajdują się obiekty strategiczne, ważne obiekty gospodarcze i bloki mieszkalne osób tam zatrudnionych, aby uchronić się przed przenikaniem do tych prac obcego i wrogiego elementu. W razie stwierdzenia wrogiego elementu wśród tych osób spowodować ich odwołanie. 3. Czuwać i kontrolować, aby osoby przeprowadzające ankietyzację nie nadużywały swych funkcji. 4. Mieć na uwadze i zabezpieczyć się, by nielegalne organizacje i grupy szpiegowskie nie nasłały swych ludzi do pracy w dołowych ogniwach organizacyjnych akcji, gdzie zatrudnione będą osoby z czynnika społecznego, oraz przed ewent[ualnymi] próbami zdobycia większej ilości ankiet, kart meldunkowych, poświadczeń 575 złożenia ankiety, fałszowania dokumentów celem ewent[ualnych] prób uzyskania podwójnych dowodów itp. 5. Zmobilizować sieć informacyjno-agencyjną, zwłaszcza na terenie wsi, do ujawnienia inspiratorów wrogiej propagandy i organizatorów wrogiej roboty. W tym ostatnim wypadku oprzeć się na sankcjach określonych w Dekrecie o dowodach osobistych z dnia 22 X [19]51 r. art. 19 w związku z art. 26 KK (podżeganie). Art. 19 dekretu brzmi: „Kto uchyla się od obowiązku posiadania dowodu osobistego lub tymczasowego zaświadczenia tożsamości, podlega karze aresztu do lat 2 lub grzywnie do 10 tys. złotych albo obydwu tym karom łącznie”. 6. Zabezpieczyć siłami MO i ORMO transporty ankiet z dokumentami oraz lokale, w których przechowywana będzie dokumentacja, w sposób określony rozkazem komendanta głównego MO z dnia 2 VII [19]51 r. nr 8/51 oraz instrukcją komendanta głównego MO z dnia 19 II [19]52 r. o zabezpieczeniu akcji ankietyzacji. 7. Akcję przygotowania i przeprowadzenia ankietyzacji przeprowadzą komendy powiatowe i komisariaty MO (Biuro ELiDO oraz podległy im aparat zgodnie z instrukcjami Komendy Głównej MO). 8. Komendanci WK MO (równorzędni) dopilnują w porozumieniu z KW PZPR i przewodniczącymi prezydiów wojewódzkich rad narodowych technicznego przygotowania i przeprowadzenia ankietyzacji w podległych im województwach w zakresie objętym uchwałą prezydium rządu nr 96/52 z dnia 1 III [19]52. 9. Za sprawne i właściwe przeprowadzenie ankietyzacji oraz jej operacyjne zabezpieczenie czynię odpowiedzialnymi szefów WUBP i komendantów WK MO. 10. Całością akcji kieruje komendant główny MO. Minister (–) Radkiewicz St[anisław] Za zgodność: referent rozkazów (Mierzwińska J[adwiga], ppor.)a Rozesłano wg rozdzielnika nr 45 Źródło: AIPN, 1572/42, k. 42–43, mps. a Pieczęć okrągła i nieczytelny podpis. 576 Nr 153 1952 kwiecień 15, Warszawa – Rozkaz karny nr 014/52 wiceministra bezpieczeństwa publicznego w związku z procesem nielegalnej organizacji młodzieżowej, który odbył się przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Bydgoszczy na sesji wyjazdowej w Toruniu 12–15 marca 1952 r. Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 15 kwietnia 1952 r. Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego Po zapoznaniu się zwrócić drogą służbową Nr AC-586/52 do Gabinetu Ministra z adnotacją o wykonaniu w terminie do dnia 1 V 1952 r. Egz. nr 8 Rozkaz karny nr 014/52 Odbyty niedawno proces członków nielegalnej, antypaństwowej organizacji młodzieżowej w Toruniu, zamiast podziałać wychowawczo na liczną młodzież studiującą w tym mieście, został wykorzystany w znacznej mierze przez oskarżonych jako trybuna dla wrogich i antypaństwowych demonstracji. Proces ten obnażył jaskrawo ślepotę i beztroskę polityczną szeregu odpowiedzialnych funkcjonariuszy organów bezpieczeństwa oraz niedopuszczalne braki w pracy Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Bydgoszczy i PUBP w Toruniu. Odpowiedzialność za ten stan rzeczy ponoszą: 1. Szef WUBP mjr [Jan] Leluch1 i z[astęp]ca szefa kpt. [Adam] Nowak, którzy dopuścili w WUBP do takiej praktyki, że naczelnik wydziału śledczego nie poczuwa się do obowiązku zameldować szefowi WUBP o przygotowującym się publicznym Jan Leluch „Marek” (ur. 1914) – należał do KZMP (1930–1932), KZMZU (1932–1936). 10 VII 1941 r. pod pseudonimem „Marek” wraz z pięciosobową grupą dywersyjną wysłany przez starszego pełnomocnika żytomierskiego obwodu Zarządu NKWD przez front na Wołyń (na tym terenie przebywał do IV 1944 r.). W resorcie BP: kierownik Sekcji 7 PUBP w Tomaszowie Lubelskim (2 X 1944), starszy oficer śledczy PUBP w Tomaszowie Lubelskim (17 III 1945), zastępca kierownika PUBP w Tomaszowie Lubelskim (26 II 1946), szef PUBP w Biłgoraju (29 V 1946), naczelnik Wydziału V WUBP w Lublinie (28 V 1947), szef WUBP w Bydgoszczy (7 II 1950–20 II 1953), zastępca naczelnika Wydziału Szkół Operacyjnych Departamentu Szkolenia MBP (26 V 1953), komendant Krajowego Ośrodka Szkolenia w Gdańsku (24 VIII 1953), komendant Centrum Wyszkolenia KdsBP w Legionowie (26 VIII 1955), komendant Centrum Wyszkolenia MSW w Legionowie (22 I 1957), zastępca dyrektora Biura Rejestracji Cudzoziemców MSW (21 XII 1960), zastępca dyrektora Zarządu Kontroli Ruchu Granicznego MSW (30 VII 1965), zwolniony ze służby w MO 15 I 1966 r. AIPN, 0194/1948, Akta osobowe funkcjonariusza; Aparat bezpieczeństwa w Polsce w latach 1953–1954…, s. 88, 118; Twarze bezpieki 1945–1990…, s. 326. 1 577 procesie. Wskazuje to, że szef i z[astęp]ca nienależycie kierują pracą poszczególnych wydziałów. 2. Naczelnik Wydziału Śledczego WUBP w Bydgoszczy por. [Bonifacy] Kazimierski2, który nie zameldował szefowi WUBP o mającym się odbyć procesie, podpisał akt oskarżenia przysłany przez PUBP, nie czytając go wcale, przygotowanie procesu zepchnął na barki słabiej doświadczonych pracowników PUBP – czym wykazał karygodną ślepotę polityczną i niepartyjny stosunek do obowiązków służbowych. 3. P.o. naczelnika Wydziału V WUBP w Bydgoszczy, kpt. Kusz J[an]3, który wykazał zupełny brak zainteresowania się sprawą od chwili przekazania jej organom śledczym. 4. Szef PUBP w Toruniu, kpt. Kłos Fr[anciszek]4, który nie wykazał zainteresowania procesem, nie zabezpieczył go politycznie oraz fałszywie informował WUBP Bonifacy Kazimierski (ur. 1920) – młodszy oficer śledczy WUBP w Olsztynie (10 IV 1945), oficer śledczy Wydziału IV „A” WUBP w Olsztynie (15 II 1946), starszy oficer śledczy Wydziału Śledczego WUBP w Olsztynie (1 V 1947), starszy oficer śledczy Sekcji 1 Wydziału Śledczego WUBP w Olsztynie (1 VI 1948), zastępca naczelnika Wydziału Śledczego WUBP w Białymstoku (1 III 1950), zastępca naczelnika i jednocześnie p.o. naczelnik Wydziału Śledczego WUBP w Bydgoszczy (25 VI 1951), w dyspozycji dyrektora Departamentu Kadr MBP (15 VIII 1952), starszy referent Sekcji Specjalnej Wydziału Więziennictwa WUBP w Bydgoszczy (15 IX 1952), instruktor Sekcji 3 Wydziału Więziennictwa WUBP w Bydgoszczy (15 VIII 1953), w dyspozycji naczelnika Wydziału Więziennictwa WUBP w Bydgoszczy (1 I 1955), kierownik Działu Ochrony Centralnego Więzienia w Bydgoszczy (1 VIII 1955), w dyspozycji naczelnika Centralnego Więzienia w Bydgoszczy (1 XI 1957), starszy referent kulturalno-oświatowy Centralnego Więzienia w Bydgoszczy (1 XII 1957), starszy referent zatrudnienia przy Kierownictwie Centralnego Więzienia w Bydgoszczy (1 IV 1958), słuchacz Kursu Służby Więziennej dla starszych referentów ds. zatrudnienia więźniów w Warszawie (23 II – 16 III 1960), kierownik Działu Zatrudnienia Centralnego Więzienia w Bydgoszczy (1 X 1965), inspektor ds. zatrudnienia Działu Rozmieszczenia i Zatrudnienia w Centralnym Więzieniu w Bydgoszczy (1 VII 1967), zwolniony (31 III 1973); Twarze bezpieki 1945–1990…, s. 288. 3 Jan Kusz (ur. 1922) – wartownik PUBP w Biłgoraju (1 X 1944), słuchacz 1 Centralnej Szkoły Oficerskiej RBP/MBP w Lublinie (1 XII 1944–21 I 1945), funkcjonariusz grupy operacyjnej na powiat włocławski (22 I 1945), sekretarz (referent) PUBP we Włocławku (1 II 1945), p.o. kierownik PUBP w Rypinie (1 X 1945), absolwent Kursu Szefów PUBP w CS MBP w Łodzi (3 VIII 1947), zastępca szefa i p.o. szef PUBP w Lipnie (15 I 1948), szef PUBP w Lipnie (1 III 1949), zastępca naczelnika Wydziału V WUBP w Bydgoszczy (1 II 1950), zastępca naczelnika i p.o. naczelnik Wydziału V WUBP w Bydgoszczy (1 III 1952), naczelnik Wydziału V WUBP w Bydgoszczy (1 IX 1953), naczelnik Wydziału III WUBP w Bydgoszczy (15 VII 1954), naczelnik Wydziału „B” WUdsBP w Bydgoszczy (1 IV 1955), w dyspozycji komendanta wojewódzkiego MO w Bydgoszczy (28 XI 1956), zastępca naczelnika Wydziału „B” SB KW MO w Bydgoszczy (1 I 1957), inspektor Inspektoratu Kierownictwa ds. Bezpieczeństwa KW MO w Bydgoszczy (1 XII 1958), naczelnik Wydziału „W” SB KW MO w Bydgoszczy (1 VI 1961), uczestnik Kursu Doskonalenia Kadr Kierowniczych SB MSW w Warszawie (18 IX – 14 XII 1968), zwolniony (30 VI 1978); ibidem, s. 321. 4 Franciszek Kłos (ur. 1912) – sekretarz w PUBP w Inowrocławiu (23 IV 1945), starszy referent Referatu IV (Ekonomicznego) PUBP w Inowrocławiu (1 VI 1946), słuchacz Kursu Zawodowego (tzw. „K”) w Szkole Oficerskiej CW MBP w Legionowie (22 IV – 25 XI 1947), starszy referent i p.o. zastępca szefa PUBP w Chojnicach (1 IV 1948), zastępca szefa i p.o. szef PUBP w Chojnicach (1 IX 1948), szef PUBP w Chojnicach (1 VII 1949), szef PUBP w Tucholi (1 IV 1950), szef PUBP w Toruniu (1 X 2 578 o jego przebiegu, starając się zatuszować słabe strony procesu – czym wykazał ślepotę polityczną oraz niepartyjny, nieuczciwy stosunek do właściwego informowania władz zwierzchnich. W związku z powyższym udzielam: 1. mjr. Leluchowi i kpt. Nowakowi – nagany, 2. por. Kazimierskiemu – surowej nagany, 3. kpt. Kuszowi – upomnienia, 4. kpt. Kłosowi – nagany i zdejmuję ze stanowiska szefa PUBP. Sprawę zachowania się chor. Gajewskiego K., p.o. komendanta MO w Toruniu, powierzyć zbadaniu KG MO i przedstawić wnioski. Rozkaz niniejszy podać do wiadomości dyrektorów departamentów i naczelników wydziałów departamentów operacyjnych MBP, szefów i naczelników wydziałów operacyjnych WUBP oraz szefów PUBP5. W[ice]minister (–) Lewikowski W[acław] Za zgodność: referent rozkazów (Mierzwińska J[adwiga], ppor.)a Rozesłano wg rozdzielnika nr 55 Źródło: AIPN, 1572/ 60, k. 27–28, mps. 1950), w dyspozycji szefa WUBP w Bydgoszczy (30 IV 1952), kierownik RO Parowozowni Głównej I Klasy przy Wydziale VIII WUBP w Bydgoszczy (1 VI 1952), starszy instruktor ds. szkolenia zawodowego Grupy Instruktorskiej przy Kierownictwie WUBP w Bydgoszczy (1 XII 1953), w dyspozycji kierownika WUdsBP w Bydgoszczy (1 IV 1955), zastępca naczelnika Wydziału IV WUdsBP w Bydgoszczy (1 V 1955), zwolniony (31 XII 1956); ibidem, s. 297. a Pieczęć i nieczytelny podpis. 5 Kolejny rozkaz w tej sprawie z 26 IV 1952 r. – zob. dokument nr 154. Uchylony 13 VI 1956 r. 579 Nr 154 1952 kwiecień 26, Warszawa – Rozkaz nr 015/52 ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie procesu toruńskiego nielegalnej organizacji młodzieżowej „Prawicowy ZMP” Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 26 kwietnia 1952 r. Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Ściśle tajne Nr AC-677/52 Egz. nr 620 DO – 49 WO – 44 PO – 31 Rozkaz nr 015/521 W grudniu 1951 r. PUBP w Toruniu zlikwidował antypaństwową organizację młodzieżową pn. „Prawicowy ZMP”. Organizacja ta propagowała hasła wymierzone przeciwko Polsce Ludowej, partii, ZMP, przeciwko Związkowi Radzieckiemu i przyjaźni polsko-radzieckiej. W toku rozpracowania tej organizacji oficer śledczy PUBP nie informował Referatu V o wynikach śledztwa, Referat V zaś nie okazał żadnego zainteresowania dla tej sprawy. Szef PUBP na skutek słabej pracy politycznej nad sobą i swoim aparatem, na skutek zatracenia czujności rewolucyjnej nie zmobilizował aparatu powiatowego do wszechstronnego wyjaśnienia powiązań i zadań tej organizacji, ujawnienia prawdziwego, kontrrewolucyjnego oblicza i wykrycia jej inspiratorów. Zadawalając się formalno-dowodowym zarejestrowaniem działalności przestępczej bez rozbrojenia politycznego i kontrwywiadowczego przestępców, bez odpowiedniego przygotowania sprawy akt oskarżenia w tej sprawie został przez szefa PUBP przesłany do WUBP. Również WUBP obnażył w niniejszej sprawie jaskrawą ślepotę i beztroskę polityczną. Nie wziął on pod uwagę podstawowego momentu politycznego, jakim jest fakt poważnej aktywności wroga na odcinku młodzieżowym, notowany w Toruniu przez nasz aparat od 2 lat. Naczelnik wydziału śledczego zatwierdził akt oskarżenia, nie przedstawiając go szefowi WUBP, a nawet nie czytając go. Nie informował wydziału V o biegu tej sprawy, nie udzielił pomocy PUBP w sprawie zorganizowania procesu. Również wydział V, wiedząc o tej sprawie, nie wykazał żadnego zainteresowania dla dalszego jej biegu, dla zabezpieczenia agent[uralno]-operacyjnego procesu, dla pogłębienia politycznego dochodzenia i dla ujawnienia powiązań i źródeł inspiracji. 1 Zob. też dokument nr 153. 580 W tym stanie rzeczy proces toruński, zamiast trybuny naszej walki z wrogiem klasowym i jego zausznikami, został w znacznej mierze zamieniony przez wrogów w ich trybunę. Nierozbrojeni politycznie oskarżeni występowali na procesie z propagandą swojej kontrrewolucyjnej platformy, uzbrajając się w pseudobohaterską postawę, szerząc antyludową, antyradziecką „ideologię”. Mało tego. Wykorzystując nasze złe przygotowanie procesu, wróg mobilizował na ten proces coraz większą ilość młodzieży, której ilość wzrosła wreszcie do półtora tysiąca. Miarą niedojrzałości i ślepoty politycznej, zatracenia czujności rewolucyjnej przez szefa i pracowników PUBP w Toruniu jest fakt, iż obserwując proces, uważali jego przebieg za pomyślny i pomagali w podborze coraz większej sali dla coraz większej ilości słuchaczy. Wypadki toruńskie nie są odosobnione. Tak np. w Krakowie podczas procesu grupy [Józefa] Umińskiego2 obrońca oskarżonych wystąpił z antypaństwowym przemówieniem, powołując się na pamięć wielkich rewolucjonistów sądzonych na tej sali3, wysuwając różne demagogiczne tezy, które znalazły poklask wśród rodzin oskarżonych i ich krewnych. Podobne wypadki miały również miejsce swego czasu w Sieradzu, gdzie na ulicy demonstrowała młodzież na cześć oskarżonych. Skandaliczny przebieg procesu toruńskiego, jak również inne wypadki, wskazuje na szereg zasadniczych braków natury politycznej i operacyjnej naszego aparatu. Wskazuje on na to, iż niektóre ogniwa naszego aparatu nie zrozumiały dotychczas politycznego znaczenia procesów. PUBP w Toruniu nie zrozumiał, że każdy proces publiczny jest walką polityczną z wrogiem klasowym, że sąd jest ważną naszą trybuną w walce z rodzimą kontrrewolucją i jej zagranicznymi mocodawcami, że każdy proces jest pilnie obserwowany przez społeczeństwo i szeroko komentowany, przy czym wyrok sądu musi znaleźć pokrycie polityczne i dowodowe w całości przewodu sądowego. PUBP w Toruniu zapomniał o tym, że wróg wykorzystuje każdą słabość naszej pracy, każdą szczelinę, by działać przeciw nam, osłabiać zaufanie do naszych władz, do ustroju ludowego. AIPN Kr, 111/3029, Wojskowa Prokuratura Rejonowa w Krakowie, Sprawa Józefa Umińskiego podejrzanego o przynależność do organizacji „Stalowi Polacy”. Z zapisów na kartach E-14-B: „Zatrzymany 6 XI 1951 r. przez Służbę Bezp[ieczeństwa] w Krakowie – założyciel i d[owód]ca nielegalnej organizacji p.n. «Stalowi Polacy»; ponadto magazynował większą ilość broni, materiałów wybuchowych oraz naboi i uczestniczył w napadach rabunkowych. Za powyższe wyr[okiem] WSR w Krakowie z dnia 27 III 1952 r. nr Sr 110/52 skazany na łączną karę dożywotniego więzienia […] Decyzją Najw[yższego] Sądu w Warszawie karę złagodzono do 15 lat (KOI WUSW Kraków) i E-14: „W jesieni 1944 r. zorganizował nielegalną organizację pod nazwą, kolejno: «Zastęp Rysiów», «Stalowi Polacy», a od 1949 r. «Wolność i Sprawiedliwość». Organizacja działała do 6 XI 1951 r. na terenach Mielca, Krakowa i innych miejscowości” (KOI WUSW Rzeszów). Zob. Atlas polskiego podziemia niepodległościowego…, s. 328; Konspiracja i opór społeczny w Polsce 1944–1956. Słownik biograficzny, t. 3, Kraków–Warszawa–Wrocław 2007, s. 639–642; Informator o nielegalnych antypaństwowych organizacjach…, s. 44. 3 Chodzi m.in. o Ludwika Waryńskiego, aresztowanego 8 II 1879 r. przez władze austriackie. Więziono go przez ponad rok, przed sądem (wraz z kilkoma innymi oskarżonymi socjalistami) stanął 16 II 1880 r. Proces zakończył się uniewinnieniem, a sam Waryński miał sposobność wygłoszenia długiej przemowy, w której bronił ideałów socjalizmu. 2 581 Nie rozumiejąc znaczenia politycznego procesu, PUBP nie potrafił rozbroić politycznie oskarżonych, nie zmobilizował się operacyjnie dla ustalenia nastrojów wśród młodzieży w związku z tym procesem. Oderwany od życia partii i ZMP szef PUBP nie uważał nawet za wskazane porozumieć się w sprawie z sekretarzem KP partii ani z przewodniczącym ZMP, zawiadomić ich o procesie celem umożliwienia politycznego zdyskontowania tego procesu. W ten sposób ślepota polityczna PUBP Toruń, jak również zatracenie czujności rewolucyjnej ułatwiły wrogowi zmianę sali sądowej w trybunę wroga. W sprawie tej okazały się również bardzo poważne braki operacyjne WUBP Bydgoszcz i PUBP Toruń. Szef PUBP jako zwierzchnik operacyjny nie wykonał swego zadania – koordynacji pracy jednostki operacyjnej z jednostką śledczą. Po realizacji sprawy referat V nie interesował się śledztwem, nie wnikał w dane uzyskane ze śledztwa i nie pogłębiał w związku z tym rozpracowania środowiska. Oficer śledczy zaś nie informował referatu V o wynikach uzyskanych w toku śledztwa, oderwał się całkowicie od jednostki operacyjnej. W czasie trwania śledztwa WUBP nie interesował się tą sprawą, nie okazywał pomocy PUBP, nie kontrolował wyników realizacji, jak również danych ze śledztwa – w rezultacie WUBP zepchnął całość poważnej sprawy na powiatowy urząd. Niedopuszczalny brak zainteresowania się tą sprawą wykazało tak kierownictwo WUBP, jak również naczelnicy wydziałów: śledczego i V. Po otrzymaniu aktu oskarżenia z PUBP naczelnik wydziału śledczego nie porozumiał się z wydziałem V w tej sprawie. Styl pracy WUBP charakteryzuje fakt, iż naczelnik wydziału śledczego nie przedstawił aktu oskarżenia do zatwierdzenia szefowi WUBP, a co więcej – podpisując akt, uważał za możliwe nie czytać go, nie sprawdzić przygotowania procesu. Mimo wyraźnego zarządzenia ministerstwa kierownictwo WUBP pozwoliło przekształcić proces ten w tzw. pokazowy bez zezwolenia ministerstwa. W toku procesu WUBP nie interesował się jego przebiegiem, a nawet dezinformował kierownictwo ministerstwa przez zacieranie ostrych stron i faktów i pomniejszał szkody polityczne, podając, iż przebieg procesu jest normalny i zadawalający. Fakt niedoceniania politycznego znaczenia procesu, nieinformowanie I sekretarza KW jest groźnym przejawem odrywania się kierownictwa WUBP od partii, co zawsze prowadzi do poważnych błędów politycznych. Proces toruński i inne wykazują, iż na skutek słabej pracy politycznej WUBP, złego stylu pracy kierownictwa PUBP i zatracenia czujności rewolucyjnej elementy reakcyjne wykorzystują często procesy dla wrogiej, antypaństwowej roboty W związku z powyższym rozkazuję: 1. Szef WUBP i PUBP odpowiada osobiście za polityczne i operacyjne przygotowanie każdego procesu, każdej rozprawy, tak jawnej, jak również przy drzwiach zamkniętych. 582 2. Każdy akt oskarżenia sporządzony przez aparat WUBP i PUBP winien być zatwierdzony przez szefa WUBP, który sprawdza stan przygotowania sprawy pod względem operacyjnym, dowodowym i politycznym. 3. Szef WUBP i PUBP winien informować miejscowe kierownictwo partyjne (KW, KP PZPR) o przewidzianych ważniejszych procesach, terminach, sposobie przygotowania i zabezpieczenia politycznego i operacyjnego oraz uzgadniać linię postępowania. 4. Zwrócić szczególną uwagę na ścisłą współpracę między wydziałami operacyjnymi i śledczymi przy przygotowaniu procesów i zabezpieczeniu ich od strony politycznej i operacyjnej. 5. W toku śledztwa nie ograniczać się do formalno-dowodowego udokumentowania działalności, lecz dążyć do całkowitego wyjaśnienia politycznego tła sprawy, rozbrojenia politycznego i kontrwywiadowczego oskarżonych, zdemaskowania inspiratorów wrogiej działalności. 6. Zabrania się urządzania jawnych procesów przeciwko organizacjom młodzieżowym w sprawach o szeptaną propagandę i przeciwko duchownym bez pisemnej zgody ministerstwa. Departament Śledczy każdy taki proces publiczny uzgodni z zainteresowanym departamentem operacyjnym. 7. Ponadto należy rozpatrywać sprawy przy drzwiach zamkniętych, jeżeli jawność postępowania może wywołać niepokój publiczny albo ujawnić okoliczności, których zachowanie w tajemnicy jest niezbędne ze względu na bezpieczeństwo państwa lub inny ważny interes publiczny. W innych wypadkach, poza wymienionymi powyżej, odbywa się rozprawa jawna, na którą może w zasadzie przybyć każda osoba. Należy jednak przestrzegać, by normalne, jawne rozprawy nie zamieniały się w procesy pokazowe. Ilość osób na sali sądowej uzgodnić z prokuratorem, zabezpieczając jednocześnie porządek tak na sali, jak i na zewnątrz. 8. W wypadkach, gdy WUBP lub PUBP zamierza zorganizować proces pokazowy, winien w tej sprawie wystąpić z wnioskiem do ministerstwa. Akt oskarżenia w sprawie pokazowej winien być zatwierdzony przez Departament Śledczy MBP. Ponadto winien być opracowany dokładny plan procesu, obejmujący sprawę zabezpieczenia politycznego i kontrwywiadowczego. Plan ten podlega również zatwierdzeniu przez Departament Śledczy w porozumieniu z departamentem operacyjnym. Na drogę postępowania przed sądami wojskowymi kierować jedynie te sprawy młodzieżowe, w których oskarżonym udowodniono udział lub pomoc w szpiegostwie, przygotowanie lub dokonanie aktów terrorystycznych i dywersyjnych, a także działalności w nielegalnych organizacjach wykazujących znaczną aktywność w połączeniu z gromadzeniem broni. Pozostałe sprawy należy w zasadzie kierować do sądów powszechnych. W wypadkach zaś mniejszej wagi, zwłaszcza gdy chodzi o działalność nieznaczną, mało szkodliwą, a popełnianą przez młodzież robotniczą i klasowo bliskich nam warstw chłopskich – przeprowadzać odpowiednią akcję polityczno-wychowawczą 583 w porozumieniu z właściwymi czynnikami politycznymi. Decyzje w tej sprawie winny być uzgadniane z sekretarzem KW PZPR i ministerstwem. Rozkaz niniejszy podać do wiadomości wszystkich pracowników operacyjnych aparatu bezpieczeństwa. Za zgodność: referent rozkazów (Mierzwińska J[adwiga], ppor.) Rozesłano wg rozdzielnika nr 66 Źródło: AIPN, 1572/60, k. 14–17, mps. 584 Minister (–) Radkiewicz St[anisław] Nr 155 1952 maj 7, Warszawa – Zarządzenie nr 33/52 wiceministra bezpieczeństwa publicznego w związku z wprowadzeniem kartek na cukier i artykuły cukiernicze Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 7 maja 1952 r. Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 49 Nr AC-741/52 Zarządzenie nr 033/52 I. Z dniem 11 V 1952 r. wprowadzony zostaje system bonowego zaopatrzenia w cukier i artykuły cukiernicze. Jednocześnie zostają wprowadzone nowe ceny na spirytus, wódkę i artykuły spirytusowe. Jak również na cukier i artykuły cukiernicze w sprzedaży wolnorynkowej. Z dniem 11 V 1952 r. zostają wprowadzone narzuty do cen materiałów budowlanych i drewna (pozaopałowego) dla odbiorców indywidualnych. Wprowadzenie w życie systemu bonowego na zaopatrzenie w cukier jak i nowych cen na artykuły spirytusowe wymaga dużej sprawności aparatu handlowego oraz zachowania w ścisłej tajemnicy zarządzeń wprowadzających do momentu ogłoszenia. Zadaniem aparatu bezpieczeństwa publicznego i MO jest zabezpieczyć ochronę tajemnicy przygotowania akcji do czasu ogłoszenia zarządzeń MHW i zapewnienia ogólnego bezpieczeństwa, porządku i spokoju w mieście i na wsi w okresie ich realizacji. W związku z powyższym zarządzam: 1. Zabezpieczyć pełną ochronę tajemnicy przygotowania akcji: a) zobowiązać każdego wprowadzonego do akcji przed terminem ogłoszenia do zachowania w ścisłej tajemnicy danych o akcji (wzór zobowiązania – załącznik nr 1), b) zabezpieczyć lokale, w których odbywają się zebrania przygotowawcze, przed przenikaniem osób niepowołanych, c) zabezpieczyć zebrania aktywu w mieście wojewódzkim i w miastach powiatowych w dniu 10 V 1952 r. celem niedopuszczenia do zebrań osób niepowołanych i uniemożliwienia uczestnikom zebrań opuszczenia lokalu przed godz. 18.30, d) zabezpieczyć dostawę materiałów instrukcyjnych akcji zgodnie z pismem dyrektora Departamentu II. Poczynania w zakresie realizacji niniejszego punktu uzgadniać z sekretarzami KW i KP partii i z pełnomocnikami wojewódzkimi i powiatowymi MHW w oparciu o harmonogramy prac. Okazać wszechstronną pomoc pełnomocnikom MHW na 585 terenie województwa, powiatów i gmin w przejazdach i utrzymaniu łączności pełnomocników i przedstawicieli MHW ze swoimi instancjami zwierzchnimi. O wszystkich faktach ujawnienia tajemnicy przygotowania akcji meldować natychmiast dyrektorowi Departamentu IV, dokonując równocześnie posunięć uniemożliwiających dalsze ich rozprzestrzenienie i zatrzymując winnych ujawnienia tajemnicy. 2. Zapewnić ogólne bezpieczeństwo dla realizacji zarządzeń MHW, porządek i spokój w mieście i na wsi: a) Od godz. 18.30 dnia 10 V do godz. 8.00 dnia 12 V [19]52 r. ogłosić pogotowie niezbędnej części aparatu UBP i jednostek MO z wprowadzeniem dyżurów odpowiedzialnych funkcjonariuszy we wszystkich jednostkach. b) Od godz. 18.30 dnia 10 V do godz. 8.00 dnia 12 V [19]52 r. wprowadzić wzmożoną i jak najbardziej szeroką służbę patrolową i obchodową MO w mieście i na wsi. Celem rozszerzenia zasięgu obchodów i patroli zmobilizować oddziały i grupy ORMO. Szczególnie zagęścić służbę patrolową obok zakładów gastronomicznych, gospod itp. w godzinach wieczornych 10 V i przez cały okres pogotowia w rejonach rozmieszczenia sklepów i magazynów. c) W rejonach zagrożonych działalnością bandycką zabezpieczyć poruszanie się w terenie aktywistów partyjnych i funkcjonariuszy aparatu handlowego realizujących akcję, szczególnie w porze nocnej. 3. Dnia 9 V [19]52 r. odbyć odprawę szefów PUBP z udziałem wojewódzkiego komendanta MO celem poinformowania o wprowadzeniu z dniem 11 V systemu bonowego rozdziału cukru i wyrobów cukierniczych (uwaga: o innych zarządzeniach MHW w tej akcji na tej odprawie informować nie wolno) oraz postawienia konkretnych zadań wynikających z części I niniejszego zarządzenia. Od szefów PUBP należy odebrać zobowiązania o zachowaniu tajemnicy (wzór – załącznik nr 1). 4. Dnia 10 V o godz. 16.00 zebrać naczelników wydziałów operacyjnych WUBP i wyznaczonych przez szefa WUBP pracowników, wytypowanych dla rozesłania w tym samym dniu do wszystkich PUBP. Na tej odprawie należy omówić całość akcji zgodnie z zarządzeniem MHW i przepracować niniejsze zarządzenia w całości. Odprawa winna się zakończyć nie wcześniej niż o godz. 18.30. Natychmiast po odprawie wyznaczeni delegaci wyjeżdżają do PUBP. Delegaci WUBP odbywają wieczorem dnia 10 V narady z kierownictwem PUBP i przygotowują wspólnie z szefami PUBP odprawy wszystkich pracowników operacyjnych urzędu. 5. Dnia 11 V odbyć odprawy we wszystkich PUBP celem zapoznania pracowników operacyjnych z całością akcji i postawienia konkretnych zadań dla realizacji niniejszego zarządzenia. Delegaci z WUBP muszą przywieźć ze sobą konkretne zadania dla poszczególnych PUBP. Dnia 11 V [19]52 r. odbyć odprawy z kierownikami RO i RW celem zmobilizowania RO i RW do wzmożenia czujności w ochronie zakładów przed niebezpie586 czeństwem dywersji, sabotażu, organizowania wrogich nastrojów, paniki rynkowej i innych wrogich wystąpień. II. Należy być przygotowanym na to, że organizacje podziemne i elementy wrogie w mieście i na wsi będą próbowały siać zamęt i prowokacje w związku z tą ważną akcją państwową. Należy liczyć się z możliwościami prowokacyjnych plotek, organizowania panicznego wykupu artykułów nieobjętych zaopatrzeniem bonowym (chleb, mąka, kasza, artykuły tekstylne i inne), rozprzestrzenianiem wrogiej propagandy. W związku z wprowadzeniem w życie systemu rozdziału cukru i nowych cen na artykuły spirytusowe mogą być próby dokonania poważnych nadużyć i kombinacji przy sporządzaniu spisów remanentowych (chowania artykułów objętych remanentem i in.). Przed aparatem bezpieczeństwa publicznego i MO stoi zadanie operacyjnego zabezpieczenia wprowadzenia w życie zarządzeń MHW oraz sparaliżowania wszelkich prób wykorzystania okresu wprowadzania i realizacji zarządzeń MHW dla uprawiania wrogiej i przestępczej działalności. W związku z powyższym zarządzam: 1. Wykorzystać posiadaną sieć informacyjno-agenturalną KP i OZ natychmiast po ogłoszeniu zarządzeń MHW dla wykrycia grup i osób wrogich, spekulanckich, próbujących uprawiać działalność wrogą i przestępczą w związku z akcją. a) Nastawić sieć informacyjno-agenturalną, KP i OZ w aparacie handlowym, wśród sektora kapitalistycznego, w zakładach gastronomicznych i gospodach, w środowiskach spekulanckich i in. na ujawnienia inspiratorów i organizatorów paniki rynkowej, prowokacyjnych plotek i wrogiej agitacji oraz wykrycia nadużyć popełnionych w toku akcji. b) Wykorzystać całą sieć informacyjno-agenturalną na zakładach pracy, w środowiskach robotniczych celem uchwycenia faktycznych nastrojów powstałych po ogłoszeniu zarządzeń MHW i wykrycia inspiratorów paniki rynkowej. Zwrócić szczególną uwagę na niebezpieczeństwo szerzenia paniki i tendencji do masowego wykupu różnego rodzaju artykułów. Uaktywnić pracę z agenturą we wrogich środowiskach na zakładach pracy celem ujawnienia w porę inspiracji wrogich wystąpień, prób organizowania zbiorowych delegacji i wysuwania prowokacyjnych zadań i in. c) Wykorzystać całą sieć informacyjno-agenturalną na wsi dla ujawnienia nastrojów zaistniałych po ogłoszeniu zarządzeń MHW. W szczególności skoncentrować się na rozpracowaniu zamierzeń grup i środowisk kułacko-spekulanckich, inspiratorów i szerzycieli prowokacyjnych plotek zmierzających do wywołania paniki rynkowej (masowy wykup chleba, mąki, kaszy i in.). 2. Zwrócić pilną uwagę i szybko reagować na sygnały o szkodnictwie w pracy aparatu dystrybucyjnego, objawy dezorganizacji w dowozie artykułów pierwszej potrzeby, jak również tworzenie się kolejek, zorganizowanie niedostatecznej ilości 587 punktów rozdzielczych itp. Należy tak zorganizować pracę aparatu UB i MO, ażeby poczynając od 12 V natychmiast napływały do urzędów sygnały o tworzeniu się kolejek i rozprzestrzenianiu się niepokoju na rynku. W stwierdzonych wypadkach szkodnictwa i dezorganizacji należy obok przedsięwzięć zmierzających do natychmiastowych usprawnień przeprowadzać równocześnie dochodzenia celem ujawnienia i pociągnięcia do odpowiedzialności winnych. 3. W stwierdzonych wypadkach nadużyć w akcji remanentowej niezwłocznie aresztować winnych i przekazywać do prokuratury. Ujawnionych inspiratorów i organizatorów prowokacyjnych plotek i paniki rynkowej aresztować i po szybkim dochodzeniu pociągnąć do odpowiedzialności karnej. 4. O wszystkich objawach niepokoju rynkowego i wzmożonego wykupu do momentu ogłoszenia zarządzenia MHW natychmiast sygnalizować sekretarzom KW i meldować do dyrektora Departamentu IV. Od dnia 10 V godz. 20.00 przesyłać codziennie do Departamentu IV telefonogramy o przebiegu akcji, przejawach wrogiej działalności i przedsięwzięciach aparatu bezpieczeństwa i MO. Zwracam uwagę na konieczność stałej łączności z PUBP, RO i RW i jednostkami MO celem uzyskiwania natychmiastowych informacji o tworzących się niepokojach na rynku oraz celem umożliwienia dokonania niezbędnych przedsięwzięć usprawniających i sparaliżowania wrogiej akcji. O wypadkach nagłych meldować natychmiast przez We-Cze do dyrektora Departamentu IV. III. Szefowie WUBP są odpowiedzialni za przeprowadzenie spisów remanentowych i dokonanie zmian cenników zgodnie z zarządzeniami MHW w całej sieci handlowej, magazynach i stołówkach konsumów WUBP i PUBP na terenie województwa. Szefowie WUBP otrzymają w tej sprawie dodatkowe instrukcje z szefostwa zaopatrzenia MBP. Na specjalnych odprawach i zebraniach z udziałem organizacji partyjnych należy, poczynając od 11 V br., przerabiać ze wszystkimi pracownikami UBP i MO treść wprowadzonych zarządzeń MHW i wyjaśniać szczegółowo polityczno-gospodarcze znaczenie tej akcji. Materiały propagandowe należy uzyskać w KW partii. Polityczne uzbrojenie wszystkich naszych pracowników i doprowadzenie do każdego pracownika przekonania o słuszności dokonanych zmian pozwoli na właściwy sposób zmobilizować cały aparat do wykonania odpowiedzialnych zadań w tej akcji. Za realizację niniejszego zarządzenia czynię odpowiedzialnymi szefów WUBP i komendantów MO. W[ice]minister (–) R[oman] Romkowski 588 Za zgodność: referent rozkazów (Mierzwińska J[adwiga], ppor.) Źródło: AIPN, 1572/42, k. 68–71, mps. 589 Nr 156 1952 maj 20, Warszawa – Zarządzenie nr 36/52 w sprawie przeciwdziałania powrotom w strony rodzinne osób wysiedlonych w ramach akcji „Wisła” Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 20 maja 1952 r. Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 7 Nr AC-815/52 DO – 64 WO – 59 PO – 43 Zarządzenie nr 036/521 W ostatnim okresie notowane są często wypadki samowolnego powrotu przesiedleńców z akcji „W”2 z ziem zachodnich Polski na ich poprzednie miejsca zamieszkania3 i usiłowanie zajmowania swoich dawnych gospodarstw na terenie woj. Rzeszów, Lublin i Kraków. Również zdarzają się wypadki, że przesiedleńcy z akcji „W”, odwiedzając swoje dawne gospodarstwa, grożą nowo nasiedlonym, iż będą musieli je w przyszłości zwrócić. W tym stanie rzeczy celem ukrócenia samowolnych powrotów osób wysiedlonych z polecenia ministra zarządza się: I. 1. Urzędy bezpieczeństwa publicznego na terenach, na których zamieszkują osiedleńcy z akcji „W”, nastawią sieć agencyjno-informacyjną celem ustalenia rodzin zamierzających opuścić gospodarstwa i w wypadku uzyskania takich danych winny bezzwłocznie spowodować wezwanie ich do rady narodowej względnie, w razie potrzeby, do MO dla ostrzeżenia, iż samowolny powrót na dawne miejsce zamieszPor. I. Hałagida, Nieznane instrukcje MBP dotyczące akcji „Wisła”, „Pamięć i Sprawiedliwość. Pismo IPN” 2004, nr 2 (6), s. 359–364; T. Kalbarczyk, Powrót Łemków, „Biuletyn IPN” 2005, nr 1–2 (48–49), s. 64–76; dokument nr 65. 2 Akcja „Wisła” początkowo nazywana akcją „Wschód”, czyli operacja wysiedlania Ukraińców i Łemków z południowo-wschodniej Polski na ziemie zachodnie i północne. Do 1949 r. ci, którzy próbowali powracać, byli kierowani do Centralnego Obozu Pracy w Jaworznie. Na temat powrotów wysiedlonych podczas operacji „Wisła” Ukraińców na tereny województw lubelskiego i rzeszowskiego zob. Notatka informacyjna MSW w sprawie ludności ukraińskiej w Polsce z maja 1956 r. oraz Protokół posiedzenia Kolegium MSW z 5 VI 1956 r. [w:] Akcja „Wisła” 1947, oprac. zbiorowe, Warszawa–Kijów 2006, s. 755–777. Zob. też I. Hałagida, Ukraińcy na Zachodnich i Północnych Ziemiach Polski 1947–1957, Warszawa 2002. 3 Por. Bieszczady w Polsce Ludowej 1944–1989, red. J. Izdebski, K. Kaczmarski, M. Krzysztofiński, Rzeszów 2009. 1 590 kania jest zabroniony, i bacznie czuwać celem niedopuszczenia do samowolnego wyjazdu4. W szczególności zabezpieczyć sobie dopływ informacji o zgłaszanych organom kolejowym zamówieniach na wagony dla przeprowadzek ze strony osób prywatnych i nie dopuszczać do wynajęcia wagonów osobom przesiedlonym. Począwszy od dnia 1 VI br. samowolne powroty muszą być bezwzględnie i całkowicie zlikwidowane. 2. Wydawanie zezwoleń na wyjazdy powrotne ograniczone zostaje jedynie do wyjątkowych wypadków, przy czym sprawy te mogą być załatwiane wyłącznie na szczeblu: Zespół II Prezydium Rady Ministrów – MBP. W razie zwracania się przez prezydia WRN do WUBP w sprawach wydania zezwolenia na powrót przesiedleńców z akcji „W” do dawnych miejsc zamieszkania należy materiały w tych sprawach wraz z opinią WUBP odsyłać do Departamentu III MBP. II. 1. Osoby wysiedlone z akcji „W”, które już powróciły samowolnie do swych dawnych miejsc zamieszkania, należy pozostawić na ich obecnym miejscu i dążyć, poprzez prezydia właściwych rad narodowych, do stworzenia im pełnych możliwości ustabilizowania się na obecnym miejscu zamieszkania (w szczególności chodzi o sprawę przydzielenia innych gospodarstw tym, których gospodarstwa podczas ich nieobecności już zostały zajęte). 2. Powyższe nie dotyczy tych, którzy stanowią element wyraźnie szkodliwy i winni być ponownie wysiedleni. W tych wyjątkowych wypadkach urzedy bezpieczeństwa zbiorą odpowiednie materiały uzasadniające ponowne wysiedlenie tych osób i prześlą je wraz z opinią WUBP do Departamentu III MBP. W materiałach tych należy uwidocznić również stan rodzinny, majątkowy, podać dokładnie miejsce, skąd i dokąd wysiedlony powrócił, wyjaśnić sprawę przydziału gospodarstwa oraz podać konkretne dane obciążające, które uzasadniałyby wystapienie ministerstwa w tej sprawie do Zespołu II Prezydium Rady Ministrów. 3. W wypadkach dalszego samowolnego opuszczania gospodarki na Ziemiach Odzyskanych i powrotu po dniu 1 czerwca br. wzgl[ędnie] tylko czasowego przyjazdu po tym dniu na dawne miejsce zamieszkania – należy powracających bezzwłocznie zatrzymywać, przesłuchiwać w charakterze podejrzanych i natychmiast z powrotem wysiedlać przy pomocy MO. Do zbierania informacji o nielegalnie powracających wykorzystywać również organa MO i organa ewidencji ludności, które powinny bezzwłocznie o takich wypadkach meldować. Por. T. Balbus, Rozpracowywanie agenturalne środowisk ukraińskich w Polsce w 1949 roku, „Biuletyn IPN” 2001, nr 8, s. 31–36; A. Słabig, Inwigilacja ludności ukraińskiej na Pomorzu Zachodnim w latach 1947–1989 na podstawie dokumentów organów bezpieczeństwa [w:] Aparat bezpieczeństwa Polski Ludowej wobec mniejszości narodowych…, s. 180–202. 4 591 Materiały uzyskane ze śledztwa (protokóły) przesłać jako materiały obciążające do PUBP, na którego teren dana osoba została przesiedlona5. Dyrektor Departamentu III (–) Czaplicki J[ózef], płk Dyrektor Gabinetu Ministra (–) Drzewiecki M[ichał], ppłk Za zgodność: referent rozkazów (Mierzwińska J[adwiga], ppor.) Rozesłano wg rozdzielnika nr 102 Źródło: AIPN, 1572/42, k. 75, mps. 5 Zarządzenie uchylone 3 I 1958 r. O sowieckiej akcji „Wisła”, czyli operacji „Zachód” zob. G. Motyka, Ukraińska partyzantka 1942–1960. Działalność Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i Ukraińskiej Powstańczej Armii, Warszawa 2006, s. 533–538; T. Snyder, Skrwawione ziemie…, s. 357. 592 Nr 157 1952 maj 27, Warszawa – Zarządzenie nr 37/52 wiceministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie wykrycia materiałów archiwalnych dotyczących działalności politycznej oraz funkcjonowania policji w okresie międzywojennym oraz w okresie okupacji niemieckiej Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 27 maja 1952 r. Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 27 Nr AC-865/52 DO – 67 WO – 62 Zarządzenie nr 037/521 1. W toku rozpracowania różnych osób związanych w przeszłości i obecnie z wrogimi środowiskami ujawniono dość ważne materiały, pochodzące z okresu międzywojennego i okupacji, a które stanowiły część akt przedwrześniowego i hitlerowskiego aparatu ucisku. Między innymi organa nasze przejęły różne akta byłej „dwójki”, „defensywy” i gestapo, które to materiały posiadają doniosłe znaczenie operacyjne i polityczne dla naszej pracy. 2. Równocześnie stwierdzono ostatnio, że szereg wybitnych reakcyjnych osobistości, które piastowały wysokie stanowiska przed 1939 r. i w czasie okupacji w życiu państwowym, wojskowym i politycznym, zaś obecnie przebywają na emigracji, przed wyjazdem swoim z Polski pozostawiały zaufanym lub bliskim powinowatym tzw. depozyty. „Depozyty” te z reguły zawierają poufne materiały i dokumenty, które stanowią poważne źródło wiadomości demaskujące zbrodnicze, zdradzieckie antynarodowe i antyludowe kulisy działalności wszelkich reakcyjnych polityków i dygnitarzy endecko-piłsudczykowskich i innych podobnych ugrupowań (chadecja, Front Morges, „sikorszczyzna”, „witosowcy”, różne odłamy sanacji, PPS itp.). 3. Ponadto ustalono, że w szeregu miejscowości Polski w różnych archiwach muzeach lub instytucjach, gdzie są składnice archiwalne i gdzie obsada personalna dawała reakcji stosowne możliwości, lokowano w tajemnicy przed naszymi władzami zbiory archiwalne organizacji podziemnych działających w czasie okupacji lub po wyzwoleniu (AK, BCh, WRN, WiN, NSZ, Delegatura itp.). Poza tym umieszczano w ww. instytucjach tzw. depozyty, zawierające akta i dokumenty przedwrześniowego Por. zarządzenie kierowników RBP PKWN i Resortu Administracji Publicznej PKWN z 23 XI 1944 r. o zabezpieczeniu materiałów archiwalnych; zob. DVD oraz „…A akta zniszczyć”. Archiwa komunistycznego aparatu represji w Polsce i innych krajach Europy. Katalog wystawy, [scenariusz wystawy: A. Pieczunko, A. Zieliński, P. Zielony], Warszawa 2010, s. 31. 1 593 i hitlerowskiego aparatu ucisku lub korespondencję i inne materiały, które oświetlają utajoną i mafijną działalność różnych menerów reakcyjnych ugrupowań. 4. W większości wypadków stwierdzono, że osobami posiadającymi na przechowaniu ww. materiały albo które przekazywały je jako „depozyty” do archiwów państwowych, miejskich i do składnic archiwalnych instytucji, gdzie gromadzone są duże zespoły akt własnych – są przeważnie bliscy krewni reakcyjnych prowodyrów lub tacy, którzy z racji pokładanego w nich dawniej zaufania i wykonywania w przeszłości i obecnie w naszej administracji czynności archiwariuszy, kustoszy, bibliotekarzy itp. dają gwarancję depozytodawcom, że te zakonspirowane zbiory nie dostaną się w ręce władzy ludowej. W związku z powyższym zarządzam: 1. Nastawić odpowiednio sieć agenturalną mającą kontakty z wyżej wyliczonymi środowiskami i osobami, odnośnie których istnieją dane, że przechowują lub są w posiadaniu wiadomości o przechowaniu interesujących nas materiałów (zbiory archi­walne, „depozyty”). 2. Po ustaleniu i operacyjnym zabezpieczeniu uzyskane materiały archiwalne zająć i przekazać do Centralnego Archiwum MBP. 3. Wykonanie niniejszego zarządzenia polecam dyrektorom departamentów operacyjnych i dyrektorowi Centralnego Archiwum oraz szefom WUBP2. W[ice]minister (–) Romkowski R[oman] Za zgodność: referent rozkazów (Mierzwińska J[adwiga], ppor.)a Rozesłano wg rozdzielnika nr 108 Źródło: AIPN, 1572/805, k. 10, mps. a 2 Pieczęć i podpis. Zarządzenie uchylone 3 I 1958 r. 594 Nr 158 1952 sierpień 6, Warszawa – Pismo okólne wiceministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie obowiązkowych dostaw żywca i mleka dla państwa Rzeczpospolita Polska Warszawa, dnia 6 sierpnia 1952 r. Ministerstwo Ściśle tajne Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 513 Nr AC-1223/52 DO – 110 WO – 100 PO – 63 Szefowie wojewódzkich i powiatowych urzędów bezpieczeństwa publicznego I. W całym kraju rozpoczyna się na wsi realizacja obowiązkowych dostaw dla państwa1. W roku bieżącym systemem obowiązkowych dostaw zostało objęte oprócz zboża i ziemniaków również mięso i mleko, a także spłata zobowiązań finansowych wsi. Sprzyjające warunki gospodarcze w bieżącym roku – dobry urodzaj zbóż, perspektywa dobrego urodzaju okopowych, wzrost pogłowia trzody chlewnej, wzrost dochodowości gospodarstw chłopskich umożliwiają, by całkowita realizacja dostaw zboża została ukończona w wyznaczonym przez rząd terminie – do 30 listopada br. W roku bieżącym nie będzie powołanych ani zespołów, ani też pełnomocników do spraw dostaw. Kierownictwo polityczne sprawują komitety partyjne. Odpowiedzialność za codzienną realizację zobowiązań wsi spoczywa na prezydiach rad narodowych. Realizacja obowiązkowych dostaw w rb. odbywać się będzie w warunkach dużego ożywienia politycznego, w czasie wielkiej kampanii wyborczej do sejmu2. Wróg klasowy będzie usiłował za wszelką cenę poderwać zaufanie chłopów do rządu ludowego oraz będzie się starał wykorzystać wszelkie wahania wśród części chłopów w stosunku do obowiązkowych dostaw, by w ten sposób oddziałowywać na nastroje polityczne wsi w akcji wyborczej do sejmu. W 1951 r. dla wszystkich rolników gospodarujących na powierzchni powyżej 1 hektara wprowadzono obowiązek dostawy zboża i ziemniaków. W 1952 r. natomiast wprowadzono obowiązkowe dostawy mleka i zwierząt rzeźnych. Por. dokument nr 142 w niniejszym tomie oraz dokument nr 12 Pismo wiceministra BP Romana Romkowskiego z 10 czerwca 1952 r. do szefów WUBP w sprawie „przebiegu akcji obowiązkowych dostaw” [w:] Aparat bezpieczeństwa w Polsce w latach 1950–1952…, s. 172–174. 2 Wybory odbyły się 26 X 1952 r.; zob. dalej dokument nr 160. 1 595 Z doświadczeń roku ubiegłego wiemy, że wróg, aby nie dopuścić do zrealizowania planowego skupu zboża, zastosował całą gamę form wrogiej działalności, szerzył różne prowokacyjne i kłamliwe pogłoski, usiłował siać zamęt i propagandę, do terroru, dywersji i sabotażu włącznie. Zanotowano wtedy wypadki pobicia aktywistów partyjnych i pracowników CUSiK, był nawet jeden wypadek zamordowania aktywisty robotniczego delegowanego do realizacji planowego skupu zboża. Wróg usiłował zastraszać aktywistów, wysyłając im anonimy z pogróżkami. Dotychczasowe wyniki realizacji obowiązkowych dostaw żywca i mleka świadczą, że wróg w dalszym ciągu poważnie utrudnia zabezpieczenie w zaopatrzeniu mas pracujących w podstawowe artykuły żywnościowe. II. Dla zabezpieczenia normalnego przebiegu realizacji przez wieś obowiązkowych dostaw i spłatę należności finansowych wsi należy: 1. Dokładnie przeanalizować posiadane materiały i sprawy z zeszłorocznej akcji planowego skupu zboża oraz z przebiegu dostaw żywca i mleka na: wrogie grupy, wodzirejów i złośliwie uchylających się od dostawy. Na podstawie danych z poprzednich akcji, danych z rozpracowań obiektowych i agenturalnych ustalić najbardziej oporne rejony, niebezpieczne gminy i gromady, grupy elementu wrogiego i przestępczego, nad którymi w pierwszym rzędzie musi się koncentrować uwaga i praca naszego aparatu. Wnikliwie i poważnie przeprowadzona praca przygotowawcza w oparciu o materiały UBP i MO pomoże we właściwy sposób zorganizować rozpracowanie wrogiej działalności skierowanej przeciwko akcji dostaw i będzie ważnym wkładem do wykonania zadań aparatu zapewnienia spokoju w akcji wyborczej. Pracę sieci informacyjnej, KP, OZ, UBP i MO skoncentrować na rozpracowanie i stałą obserwację wymienionych wrogich przestępczych środowisk i punktów najbardziej opornych. Stały dopływ informacji i danych o zachowaniu, stosunku do akcji dostaw i innych pozwoli nam w szybki sposób wykrywać i likwidować inspiratorów i organizatorów sabotażu realizacji państwowych dostaw. 2. Nastawić sieć WUBP, PUBP i MO do wykrywania wrogiej działalności, jak terror, dywersja, sabotaż, szeptana propaganda itp. – wymierzonej p[rzeciw]ko realizacji obowiązkowych dostaw. Centralnym zadaniem UBP jest wykrywanie i likwidacja organizacji i osób inspirujących i organizujących wrogą działalność skierowaną przeciwko akcji dostaw. 3. Należy zabezpieczyć dopływ informacji o sabotowaniu realizacji obowiązkowych dostaw ze strony niektórych pracowników CUSiK, CRS, Centrali Mleczarskiej, pracowników rad narodowych. Notowano przy realizacji obowiązkowych dostaw następujące formy sabotażu: a) Ze strony niektórych pracowników aparatu CUSiK: – zniżanie kułakom wysokości obowiązkowych dostaw, – niedoręczanie nakazów, – nieprzekazywanie do rad narodowych i prokuratorów złośliwie uchylających się od ukarania, zgodnie z prawem, 596 – niedopilnowanie terminów dostaw. b) Ze strony niektórych pracowników aparatu CRS: – przyjmowanie zboża do magazynów dotkniętych plagą szkodników zbożowych, – niewypłacanie chłopom za dostarczone zboże. c) Ze strony niektórych pracowników Centrali Mleczarskiej: – niezorganizowanie punktów zlewu, – nieprzygotowanie odpowiedniej ilości baniek, – przyjmowanie mleka do brudnych baniek i w ten sposób zakwaszanie mleka, – obniżenie procent tłuszczu w mleku, – niewypłacanie chłopom za dostarczone mleko. d) Ze strony niektórych pracowników rad narodowych: – nierozpatrywanie odwołań (około 500 000 odwołań w kraju nierozpatrzonych) – chłopi, czekając na wyniki odwołań, nie odstawiają, – bezpodstawne obniżenie lub zwolnienie od obowiązkowych dostaw, – zła klasyfikacja i ukrywanie faktycznej ilości posiadanej ziemi, – karanie wysokimi grzywnami mało- i średniorolnych chłopów, a pobłażanie kułakom. W ujawnionych wypadkach sabotażu i szkodnictwa należy przeprowadzać dochodzenie celem pociągnięcia winnych do odpowiedzialności. 3. Przyspieszyć rozpracowanie i likwidację spraw i zaczepek prowadzonych przez WUBP, PUBP i MO o charakterze zorganizowanej wrogiej działalności na wsi, np. wrogich grup stawiających sobie za cel walkę p[rzeciw]ko spółdzielczości produkcyjnej, grup terrorystycznych i bandyckich, grup zbiorowego słuchania radia imperialistycznego itp. 4. W okresie realizowania obowiązkowych dostaw należy wzmocnić patrolowanie przez MO, ORMO zagrożonych terenów. Zabezpieczyć ochronę poruszania się po zagrożonym terenie aktywistów partyjnych i pracowników aparatu państwowego i gospodarczego. Wzmocnić ochronę mienia państwowego i społecznego: PGR, spółdzielni produkcyjnych, magazynów zbożowych, punktów zsypu, stogów zboża i innych. Siłami MO w porozumieniu z PRN i GRN przeprowadzić na wsi kontrolę stanu gotowości straży pożarnych i sprzętu celem poprawienia stanu zabezpieczenia p[rzeciw]pożarowego na wsi. III. Ważnym elementem, który będzie miał poważny wpływ na terminowe zakończenie realizacji obowiązkowych odstaw, jest zasada równomiernego odstawiania zboża, ziemniaków, mięsa i mleka przez całą wieś, by nie dopuścić do faktów, jakie miały miejsce w ubiegłym roku podczas planowego skupu zboża, gdy bezkarne niewykonywanie dostaw rozzuchwalało kułaków i inne wrogie elementy na wsi. Wobec wszystkich złośliwie uchylających się od wykonania ciążącego obowiązku dostaw należy stosować sankcje karno-administracyjne (upomnienia, grzywny, licytacje). 597 Aparat UBP i MO winien przedstawiać radom narodowym i prokuraturze materiały świadczące o złośliwie uchylających się elementach od obowiązku dostaw oraz o wrogiej działalności dla pociągnięcia winnych do odpowiedzialności karnej lub administracyjnej. Stosowanie aresztów wobec osób występujących wrogo p[rzeciw]ko realizacji dostaw każdorazowo uzgadniać z sekretarzem KW PZPR. IV. Na kolejnych odprawach szefów PUBP z udziałem naczelników wydziałów operacyjnych i całego zespołu pracowników operacyjnych należy przerobić niniejsze pismo i instrukcję KC PZPR „W sprawie zadań organizacji partyjnych w realizacji obowiązkowych dostaw zboża, żywca, mleka i ziemniaków oraz finansowych zobowiązań wsi”. Należy opracować wytyczne dla każdego PUBP, biorąc za podstawę przebieg realizacji planowego skupu zboża w ubiegłym roku i wyniki dotychczasowe odstawy mleka i żywca. Zapoznać cały aparat operacyjny, a w szczególności dokładnie referentów gminnych, z zasadami skupu i planami odstaw na poszczególnych gminach i postawić im konkretne zadania zgodnie z wytycznymi zawartymi w niniejszym piśmie. Szefowie WUBP nadeślą do dnia 15 sierpnia 1952 r. do dyrektora Dep[artamentu] IV MBP szczegółowy raport o dokonanej pracy aparatu UBP i MO w walce z wrogą i przestępczą działalnością skierowaną przeciwko realizacji dostaw na podstawie danych agenturalnych o nastrojach na wsi w związku z realizacją przez wieś obowiązkowych dostaw. Meldunki o nagłych wypadkach, dokonanych aresztach należy bieżąco nadsyłać do dyrektora Departamentu IV3. W[ice]minister (–) Romkowski R[oman] Za zgodność: referent rozkazów (Kwiatkowska L., sierż.) Rozesłano wg rozdzielnika nr 197 Źródło: AIPN, 1572/ 704, k. 50–51, mps. 3 Pismo uchylone 3 I 1958 r. 598 Nr 159 1952 sierpień 13, Warszawa – Zarządzenie nr 05/52 wiceministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie filtracji przestępców granicznych Warszawa, dnia 13 sierpnia 1952 r. Ściśle tajne Egz. nra Zarządzenie nr 051/52 w sprawie filtracji przestępców granicznych W związku ze wzmagającą się penetracją kraju przez agentów obcych wywiadów w niektórych WUBP zorganizowane zostały więzienia filtracyjne, obsługiwane przez specjalnie powołane grupy operacyjne. Zadanie ww. grup i więzień filtracyjnych polegało na aktywnej filtracji zatrzymanych przez organa WOP-u przestępców granicznych oraz osób deportowanych do kraju przez państwa kapitalistyczne. Grupy operacyjne winne były przez należycie zorganizowane, wszechstronne rozpracowanie zatrzymanych przestępców granicznych ustalać istotny charakter przestępstw granicznych, a tym samym ujawniać spośród nich wysłanych do kraju agentów obcych wywiadów. Jednakże wyniki pracy grup operacyjnych oraz dane uzyskane z ostatnich kontroli pracy tych grup wskazują na to, że nie stanęły one na wysokości zadania i nie spełniają one dotychczas swej właściwej roli. Świadczy o tym fakt, że spośród osadzonych w 1951 r. w więzieniach filtracyjnych 1673 przestępców granicznych grupy operacyjne zaledwie ujawniły 8 agentów obcego wywiadu. W b[ieżącym] roku ani jednego agenta obcego wywiadu nie ujawniły grupy operacyjne w Szczecinie, Katowicach i Gdańsku. Na płytkość pracy grup operacyjnych wskazuje szereg faktów zwalniania z więzień (ew. przedwczesnego kierowania spraw do sądu) osób budzących poważne podejrzenia, że zostali skierowani do Polski z zadaniami szpiegowskimi. Np. grupa operacyjna w Międzyrzeczu w czerwcu br. wystąpiła z wnioskiem do prokuratury o umorzenie dwóch spraw deportowanych z NRD Reicha Mariana vel Potockiego Jerzego i Samborowskiegob Edwarda, mimo że posiadane materiały w sprawach wskazywały na ich wywiadowcze powiązania, a zeznania ich cechowało wiele sprzeczności1. Obydwaj wymienieni wkrótce Brak numeru egzemplarza. W zarządzeniu jest Samborskiego. 1 AIPN By, 518/2000, Dokumenty Wojskowej Prokuratury Rejonowej w Bydgoszczy. Z zapisu karty E-14-B dotyczącego Mariana Reicha: „Wymieniony w okresie okupacji wraz z rodziną przyjął wykaz III grupy narodowości niemieckiej. W 1946 r. w okolicy Szczecina nielegalnie przekroczył granicę do a b 599 po zwolnieniu zostali aresztowani przez MBP jako agenci obcego wywiadu przybyli do kraju ze specjalnym zadaniem. Przewlekłe tempo rozpracowania zatrzymanych w poważnym stopniu uniemożliwia skuteczną pracę nad ujawnieniem agentów obcych wywiadów. Np. grupa operacyjna we Wrocławiu osadzonych przestępców nie przesłuchuje często przez dłuższe okresy czasu, w tym również ujawnionych szpiegów, których działalności nie wyjaśnia wyczerpująco, kierując sprawę do sądu. Karygodny stan pracy w poszczególnych grupach operacyjnych, trwający już dłuższy czas, nie ulega poprawie mimo zwołanej w tej sprawie w kwietniu br. w Departamencie I odprawy naczelników wydziałów I odnośnych WUBP oraz kierowników grup operacyjnych, i przesłanej wyczerpującej instrukcji Departamentu I z dn. 15 V [19]52 r. omawiającej zadania i praktyczne formy pracy grup operacyjnych. Przyczyną powyższego stanu jest przede wszystkim brak dostatecznego zainteresowania ze strony szefów odnośnych WUBP zagadnieniem filtracji przestępców granicznych. Dotychczas mimo instrukcji Departamentu I nie zorganizowano prawidłowego i wszechstronnego rozpracowania zatrzymanych przestępców granicznych. Pracę grup operacyjnych cechuje nadal powierzchowność, formalny i niewnikliwy stosunek do zatrzymanych naruszycieli granicy państwowej. W związku z wzmagającym się przerzutem do kraju przez ośrodki obcego wywiadu szpiegów, dywersantów oraz faktami penetrowania kraju przez agentów wywiadu zwolnionych b. często po krótkotrwałym pobycie w więzieniu filtracyjnym – celem niezwłocznego usprawnienia pracy na tym odcinku zarządzam, co następuje: 1. Szefowie WUBP Wrocław, Gdańsk, Szczecin, Zielona Góra i Katowice zorganizują w ten sposób pracę w więzieniach filtracyjnych, aby zapewnić pełne wyjaśnienie istotnego charakteru każdego podejrzanego przestępstwa granicznego i tym samym ujawnić nasłanych do kraju agentów obcych wywiadów. 2. W celu niezwłocznego usprawnienia pracy więzień filtracyjnych szefowie wymienionych WUBP sprawdzą przydatność składu osobowego grup operacyjnych i do dnia 1 września ukompletują całkowicie ilościowe i jakościowe braki w ich obsadach, kierownictwo zaś grupami operacyjnymi powierzą odpowiedzialnym pracownikom operacyjnym o kwalifikacjach odpowiadających poziomowi kierownika sekcji operacyjnej. 3. Szefowie wymienionych WUBP dopilnują, aby współdziałanie grup operacyjnych w zakresie filtracji przestępców granicznych z organami WOP stanęło na właNRD, przedostał się następnie do strefy zachodniej, gdzie był podejrzany o współpracę z wywiadem francuskim” (KOI KW MO w Bydgoszczy). Z zapisu karty E-14-B dotyczącego Edwarda Samborowskiego: „Wymieniony na zachodzie pozostał po zakończeniu działań wojennych, gdzie w 1948 r. wstąpił do Legii Cudzoziemskiej, służąc do 1950 r. na Saharze. Następnie na terenie NRF służył w Kompanii Wartowniczej. W 1951 r. przekroczył drogą nielegalną granice do NRD, gdzie został zatrzymany i przekazany do Polski” (KOI KW MO w Bydgoszczy). 600 ściwym poziomie operacyjnym, a wzajemna systematyczna wymiana uzyskanych informacji była jak najściślej realizowana. 4. Szefowie wym[ienionych] WUBP będą osobiście lub przez swoich zastępców zatwierdzać każdorazowe zwolnienie przestępcy granicznego z więzienia filtracyjnego oraz przekazanie sprawy do sądu, uprzednio w pełni upewniwszy się każdorazowo, że a) grupa operacyjna wykorzystała wszystkie pozostające do jej dyspozycji środki dla wyjawnienia istotnego charakteru popełnionego przestępstwa granicznego, b) sprawa zatrzymanego podlegającego zwolnieniu lub skierowana do sądu (niel[egalne] przekr[oczenie] granicy, szmugiel) nie zawiera najmniejszych momentów wskazujących na działalność lub powiązania szpiegowskie. 5. Szefowie WUBP skontrolują, czy instrukcja Departamentu I o organizacji pracy grup operacyjnych jest wykonywana. 6. Szefowie WUBP zameldują specjalnym raportem o stanie i wynikach realizacji niniejszego zarządzenia do dnia 1 października 1952 r. Druk. BW 2 egz. Wiceminister bezp[ieczeństwa] publicznego (–) Mietkowski – gen. bryg.c Otrzymują szefowie WUBP – Gdańsk Szczecin Wrocław 1 egz. Katowice Zielona Góra D-wo WOPd d Źródło: AIPN, 1572/42, k. 99–101, mps. c d Podpis. Dopisane odręcznie. 601 Nr 160 1952 sierpień 16, Warszawa – Informacja nr 1/52 dyrektora Gabinetu Ministra BP dotycząca okresu przedwyborczego Ministerstwo Warszawa, dnia 16 sierpnia 1952 r. Bezpieczeństwa Publicznego Ściśle tajne Nr F-112/52 Egz. nr 22 Informacja nr 1/52 dotycząca okresu przedwyborczego1 A. W związku z wyborami zanotowano następujące wypowiedzi: I. 1. Na terenie m. Łodzi komentowana jest wersja, jakoby w najbliższym czasie miały być zlikwidowane kartki żywnościowe i w związku z tym robotnicy zostaną pokrzywdzeni, gdyż będą zaopatrywać się w artykuły żywnościowe po cenach rynkowych, przy czym zarobki nie zostaną podwyższone. W innym zaś wypadku mówi się również o zniesieniu kartek żywnościowych przy jednoczesnym podwyższeniu płac zarobkowych o 20–30 proc. Również na temat płac notowano wypowiedź pracownika MHD w Warszawie, który wyraził się, że w związku z wyborami jest przygotowana obniżka płac, po czym nastąpi obniżka cen rynkowych. 2. Sekretarz POP przy warsztatach elektrotechnicznych PKP Kraków stwierdził, że nie będzie brał udziału w wyborach i w akcji przygotowawczej oraz nikt nie zdoła go zmusić do chodzenia po domach, jak to czynił przy apelu sztokholmskim2. 3. Pracownik Wydziału Mechanicznego DOKP Kraków Łaba Alojzy bezp[artyjny] (b. czł. PPS) wyraził się, że wybory będą wyborami rosyjskimi i przeprowadzone na system rosyjski. 4. Również w Krakowie notowano wypowiedź, że w czasie wyborów wszyscy będą wrzucali białe kartki do urny. Dokument nie ma charakteru stricte normatywnego, jednakże powstał on w Gabinecie Ministra BP i został powielony w co najmniej 22 egzemplarzach w celu zwrócenia uwagi podległym organom BP na istniejące i mogące wystąpić problemy w okresie przed wyborami do sejmu 26 X 1952 r. Na temat tych wyborów zob. J. Wojsław, Kampania propagandowa towarzysząca wyborom do sejmu z 26 października 1952 roku, „Polska 1944/45–1989. Studia i Materiały” 2009, t. 9, s. 133–153; por. Opracowanie na temat metod zwalczania „wrogiej działalności reakcyjnego kleru” oraz innych środowisk w okresie przedwyborczym (sierpień lub wrzesień 1952 r.) [w:] Aparat bezpieczeństwa w Polsce w latach 1950–1952…, s. 222–234; J. Żurek, Ruch „księży patriotów” w województwie katowickim w latach 1949–1956, Warszawa–Katowice 2009 (rozdział V. 2, Akcja przedwyborcza i problemy wsi), s. 250–258. Zob. też dokumenty nr 40 i 41 w: Polska w dokumentach z archiwów rosyjskich…, s. 159–163. 2 Por. dokument nr 130, s. 490. 1 602 II. 1. Byli posłowie ZSL [Aleksander] Kaczocha3, [Lucjusz] Dura4, [Józef] Słoń5 i [Andrzej] Waleron6 nie wykazują zainteresowania sprawą wyborów, uważają się Aleksander Kaczocha, „Józewski” (1906–1978) – z wykształcenia ekonomista. W l. 1937– –1939 instruktor organizacyjny i szkoleniowy w Centrali Związku Spółdzielni Spożywców „Społem” w Warszawie. Od 1931 r. członek Stronnictwa Ludowego. W l. 1937–1939 członek zarządu koła akademickiego ZMW RP w Warszawie. W czasie okupacji pracował jako rewident początkowo w oddziale „Społem” w Stopnicy, następnie w Warszawie. Współorganizator SL „Wola Ludu” i członek ZG tego stronnictwa. Od 1944 r. członek SL, w 1945 r. wiceprezes Głównej Komisji Rewizyjnej SL, członek Rady Naczelnej i Naczelnego Komitetu Wykonawczego SL (1945–1949), sekretarz SL (1946–1947), członek Prezydium NKW SL (1948–1949). Od 1949 r. członek ZSL, zastępca członka NK ZSL (1956– –1959). Poseł do KRN (1944–1946), poseł na Sejm Ustawodawczy (1947–1952). W administracji państwowej: pełnomocnik rządu do organizowania administracji państwowej na Pomorzu Zachodnim, podsekretarz stanu ds. ziem odzyskanych w MAP (1945). W l. 1945–1948 członek ZG ZSCh, jednocześnie dyrektor Wydziału Mleczarsko-Jajczarskiego Związku Gospodarczego Spółdzielni RP „Społem”. Od 1948 do 1950 r. prezes Zarządu Centrali Spółdzielni Mleczarsko-Jajczarskiej, 1950–1952 prezes Zarządu Wojewódzkiego Związku Samopomocy Chłopskiej w Warszawie, 1952–1953 redaktor w Państwowym Wydawnictwie Rolniczym i Leśnym, 1954–1956 pracował w Przetwórni Owoców i Warzyw. W 1957 r. został przewodniczącym komitetu organizacyjnego Spółdzielczości Mleczarskiej. W l. 1957–1970 kierownik działu w Wydawnictwie „Prasa ZSL” w Warszawie; Słownik biograficzny działaczy ruchu ludowego, Warszawa 1989, s. 167. 4 Lucjusz Dura (1891–1967) – dziennikarz i działacz chłopski. W l. 1920–1921 organizował Związek Zawodowy Pracowników Samorządowych i kasę emerytalną pracowników komunalnych oraz redagował pismo „Wspólna Sprawa”, wydawane dla terenów plebiscytowych na Warmii i Mazurach. Od 1922 r. szef propagandy Pocztowej Kasy Oszczędnościowej, w imieniu Polski podpisał w 1925 r. statut Międzynarodowego Instytutu Oszczędnościowego; wydawał tygodnik „Oszczędność”. Po 1926 r. był dyrektorem administracyjnym w Obywatelskim Komitecie Pomocy Społecznej (do 1937 r.), a 1937–1939 redaktorem miesięczników „Lot Polski” i „Touring”, wydawanych przez Ligę Obrony Powietrznej Państwa. Podczas wojny ukrywał się przed Niemcami jako robotnik. Po wojnie pracował w Powiatowym Urzędzie Repatriacyjnym w Olsztynie, przewodniczący Mazurskiej Wojewódzkiej Rady Narodowej (1945–1947), prezes Wojewódzkiego Zarządu SL w Olsztynie i poseł na Sejm Ustawodawczy (1947–1952). Od 1946 r. wchodził w skład Rady Naczelnej SL, a 1948–1949 był członkiem Prezydium NKW SL. W l. 1947–1952 wojewoda warszawski, prezes ZG ZSCh. Od 1953 r. na emeryturze; ibidem, s. 101. 5 Józef Słoń, „Kulesza” (ur. 1920) – inżynier rolnik. Działalność społeczną rozpoczął w 1936 r., wstępując do ZMW RP. Po IX 1939 r. łącznik Oddziału Wydzielonego WP mjr. Henryka Dobrzańskiego „Hubala”, od III 1940 r. żołnierz zgrupowania. Po rozwiązaniu zgrupowania członek konspiracyjnej organizacji „Sierp i Młot”. Aresztowany przez Niemców 7 VII 1942 r., więziony w Krakowie i w Radomiu, następnie wywieziony do kacetów Auschwitz i Mauthausen. Do kraju powrócił w sierpniu 1945 r.: organizator SL, od 1947 r. sekretarz Zarządu Wojewódzkiego SL w Łodzi, 1948–1949 wiceprezes tego zarządu. W l. 1947–1952 poseł na sejm, 1948–1949 członek Rady Naczelnej SL, członek 1956–1959 NK ZSL, 1958–1962 Prezydium Wojewódzkiego Komitetu ZSL w Łodzi. Działacz ZBoWiD-u; ibidem, s. 363. 6 Andrzej Waleron (1882–1969) – polityk ruchu ludowego, nauczyciel, publicysta. W l. 1917–1918 organizator Polskiej Organizacji Wojskowej w pow. Jędrzejów, współtwórca PSL „Wyzwolenie” w Kieleckiem. Pod koniec 1918 r. mianowany przez rząd Jędrzeja Moraczewskiego komisarzem ludowym w pow. Jędrzejów. W l. 1919–1925 członek ZG PSL „Wyzwolenie”, poseł na sejm. W 1926 r. został wybrany na prezesa ZG Stronnictwa Chłopskiego, a od 1929 prezes Rady Naczelnej. Jeden z czołowych działaczy Centrolewu. W l. 1931–1935 członek NKW SL i wiceprezes jego Rady Naczelnej. W sierpniu 1935 r. opuścił SL; w 1936 r. jeden z głównych organizatorów Komitetu Wykonawczego Działaczy byłego Stronnictwa Chłopskiego, wraz z nim na początku 1937 r. zgłosił akces do Obo3 603 za odsuniętych od działalności organizacyjnej ZSL. Jeżeli władze ZSL dadzą jakieś prace do wykonania, to będą robić, lecz nie myślą, by ich angażowano do pracy organizacyjnej. Myślą oni tylko o jakiejś pracy zawodowej. 2. Były członek PSL mikołajczykowskiego Matus Jerzy7 zam. w Krakowie wyraża obawę, czy przed wyborami nie będą aresztować PSL-owców, aby nie przeszkadzali w wyborach. 3. Pracownik sekcji sprawozdawczości CRS wypowiedział się: „Najtrudniejszy orzech będą mieli do zgryzienia ze wsią. Mogą robić cuda przy urnie, ale to nie jest istotne. Siedzimy na wulkanie, który lada moment wybuchnie”. Inny pracownik tejże instytucji wyraził się na temat spodziewanej po wyborach amnestii: „Amnestii dla politycznych nie będzie8. Musimy jednak zdobyć się na cierpliwość i nie dać się sprowokować. Ameryka i Anglia nie zaczną, dopóki nie osiągną przewagi politycznej”. 4. Bornus, b. prawicowy działacz „Wici”, student KUL-u, oświadczył, że w jego środowisku myśli się coś w związku z wyborami robić, ale chodzi o formy, których jeszcze nie ustalono. III. W Warszawie wśród inteligencji pracującej dominującym motywem rozmów na temat wyborów jest pogląd o mających nastąpić po wyborach zmianach na stanowiskach rządowych. W rozmowach snuje się przypuszczenia co do stanowisk, jakie obejmą prezydent, premier itp. Reakcyjne elementy z tego środowiska wyrażają pogląd, że wybory będą jedynie formalnością i nic nie zmienią, „bo i tak zrobią, jak będą chcieli”. IV. Prymas [Stefan] Wyszyński9 wygłosił 15 VIII br. kazanie w Częstochowie do około 60 tys. ludzi, w którym poruszył prawa dla katolików wynikające z konstytuzu Zjednoczenia Narodowego. W okresie okupacji pracował w spółdzielczości rolniczo-handlowej. Jesienią 1944 r. wstąpił do SL, z którego listy został wybrany na posła do Sejmu Ustawodawczego. W l. 1948–1949 członek Rady Naczelnej SL, a następnie członek ZSL. Od 1946 do 1948 r. redaktor w „Zielonym Sztandarze”. Po 1948 r. pracował w Państwowym Wydawnictwie Rolniczym i Leśnym oraz w Inwalidzkiej Spółdzieli Emerytów Nauczycieli „Wspólna Sprawa”; ibidem, s. 417–418. 7 Jerzy Matus, „Włastowicz”, „Bocheński”, „Sierp”, „Jerzy” (1910–1972) – prawnik, dr prawa UJ (1950); działacz PAML, następnie ZMW RP (od 1931 r.); członek SL (od 1934); podczas okupacji pracownik Banku „Społem” w Krakowie, następnie Centralnej Kasy Spółek Rolniczych; szef szkolenia politycznego Komendy Okręgu VI BCh, członek Okręgowego Kierownictwa Ruchu Ludowego; przewodniczący kierownictwa SL „ROCh” w Krakowie oraz sekretarz Okręgowej Komisji Planowania (od 1943); inspektor w Kierownictwie Walki Cywilnej w Małopolsce oraz członek krakowskiego kierownictwa „Żegoty”; inspektor akcji osadniczej, współautor statutu Spółdzielni Osadniczo-Parcelacyjnej; członek PSL (1945–1947); członek, następnie wiceprezes ZG ZMW RP „Wici” (1945–1947); kilkakrotnie aresztowany, więziony, skazany w 1953 r., zwolniony w 1956 r. w wyniku amnestii, a w 1957 r. zrehabilitowany; ibidem, s. 262. Mąż Barbary Matus z d. Andrusikiewicz „Kwiatkowskiej” (1914– –1990), która także działała w ruchu ludowym i była represjonowana w okresie stalinowskim; jej biogram zob. Stanisław Mikołajczyk w dokumentach…, t. 2, Warszawa–Łódź 2010, s. 302–303. 8 Por. dokument nr 163, s. 615. 9 Literatura o Prymasie Tysiąclecia jest bardzo obszerna; wybór najważniejszych publikacji w: W.J. Wysocki, J. Żurek, Wyszyński Stefan (1901–1981), Prymas Polski [w:] Leksykon duchowieństwa represjonowanego w PRL w latach 1945–1989, t. 1, red. J. Myszor, Warszawa 2002, s. 317; E.K. Czacz- 604 cji, szczególnie dotyczące wolności wyznania i sumienia oraz prywatnej własności. Podkreślił on „polskie prawo narodowe” do nauki religii w szkołach. Stwierdził, że mimo praw i porozumienia z rządem nie dotrzymuje się przyrzeczeń ani porozumienia10. Dzieci nie są wychowywane w duchu katolickim, bo na przykład w USA Polacy na emigracji mają 1200 szkół katolickich, a w kraju, w wolnej ojczyźnie – tylko kilkanaście. Państwo – mówił dalej Wyszyński – które jest rządzone bez Boga i dużo ludzi siedzi w więzieniach, jest słabe, a jego rząd i ustrój nie są trwałe. Państwa i ustroje przemijały, a wiara katolicka przeżyła wszystko. Ks. [Tadeusz] Sitkowski, ceremoniarz kurii i rektor prokatedry w Warszawie11, w związku z wyborami wypowiedział się, że „obecne wybory będą na wzór sowieckich formalnością. Wynik ich jest z góry przesądzony. Będą tak zorganizowane, że formalnie będą one dobrowolne, ale ludzie będą musieli głosować. Oczywiście urzędnicy i ludzie zależni od komunistów są w bardzo trudnej sytuacji. To nie są nasze wybory, więc stosunek księży może być tylko jeden – nie brać udziału”. V. Świadek Jehowy Balski Antoni z Brdyujścia pow. Bydgoszcz wyraził się do innych św[iadków] Jehowy: „Niedługo odbędą się wybory do sejmu, w których jednak św[iadkowie] Jehowy udziału brać nie powinni. Jak będą się pytać, dlaczego nie chcemy głosować, należy odpowiedzieć, że ten rząd, który mamy obecnie, jest dobry i zrobił dużo dobrego dla robotników, więc niech pozostanie. Natomiast obecnych kandydatów na posłów nie znamy i nie wiemy, jak będą w przyszłości rządzić krajem, dlatego też nie głosujemy”. B. Dnia 15 sierpnia 1952 r. w Pabianicach nieznani sprawcy wywiesili 6 ulotek o wrogiej treści. Ulotki napisane były na szkolnym papierze ołówkiem kopiowym, a podpisy AK i „Polska Partyzantka Mewa” były odbite stemplem własnej roboty. kowska, Kardynał Wyszyński, Warszawa 2009; A. Micewski, Stefan Kardynał Wyszyński (1901–1981), Warszawa 2000. Dalej zob. dokument nr 191. 10 Wymuszone przez komunistów porozumienie między rządem a Episkopatem Polski podpisane zostało 14 IV 1950 r. Por. J. Puciłowski, Episkopat sponiewierany. Węgierskie Porozumienie między rządem a Kościołem (1950), „Więź” 2010, nr 10, s. 106–119. 11 Tadeusz Teofil Sitkowski (1906–1960) – absolwent gimnazjum św. Stanisława Kostki (1923), wyższego metropolitalnego seminarium duchownego w Warszawie (1923–1928), święcenia kapłańskie tamże (1928), magister teologii dogmatycznej na Wydziale Teologii Katolickiej UW (1927–1932); wikariusz w Jazgarzewie (1931), prefekt szkół w Skierniewicach (1932–1934), wikariusz w parafiach warszawskich – NMP (1935–1936) i archikatedralnej św. Jana (1937–1942); wykładowca w warszawskim seminarium (1937–1959); proboszcz warszawskich parafii – św. Franciszka z Asyżu na Okęciu (1943–1950) i archikatedralnej (1950–1960); kanonik honorowy kapituły warszawskiej (1957), cenzor ksiąg treści religijnej, egzaminator duchowieństwa, członek Komisji Liturgicznej Konferencji Episkopatu; pochowany na Powązkach w grobie rodzinnym; liturgista i ceremoniarz. Zob. A. Gościmski, Sitkowski Tadeusz Teofil [w:] Polscy kanoniści (wiek XIX i XX), cz. 2: L–Ż, red. J.R. Bar, Warszawa 1981, s. 165–166; S. Wyszyński, Pro memoria, Zapiski z lat 1948–1949 i 1952–1953, Warszawa–Ząbki 2007, wg indeksu; Relacja Andrzeja Korgola, siostrzeńca T.T. Sitkowskiego, Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, sygn. E. 122, wersja elektroniczna: http://www.banwar1944.eu. Dziękuję Jackowi Żurkowi za pomoc w sporządzeniu biogramu. 605 Jedna z ulotek miała treść następującą: „26 października będą wybory. Głosujcie za nami, za Amerykanami, przeciwko demokracji. Niech żyje sanacja”, podpis: AK, inne zaś ulotki brzmiały: „Bracia rodacy niedługo was oswobodzimy, przyniesiemy wam niepodległość i dobrobyt. Partyzantka AK”. „Bracia rodacy bezpartyjni, już niedługo bodziecie wolni, wolność, niepodległość wam przyniesiemy. My Amerykanie i partyzanci. Niech żyje Rydz-Śmigły, niech żyje sanacja. Polska Partyzantka «Mewa»”. Poza tym w dniach 14 i 15 VIII br. w pow. Łask zostało rozrzuconych w dwóch miejscach kilkadziesiąt ulotek wykonanych czcionkami ręcznej drukarenki na wąskich kawałkach papieru, nawołujących chłopów do niewywiązywania się z obowiązków dostaw. Jest to już trzeci wypadek kolportażu takich ulotek w bieżącym miesiącu w tymże powiecie. WUBP prowadzi dochodzenie i posiada już ślad sprawców. Dyrektor Gabinetu Ministra (–) Drzewiecki M[ichał], ppłk Za zgodność: referent rozkazów (Kwiatkowska L., sierż.) Źródło: AIPN, 1572/686, k. 1–3, mps. 606 Nr 161 1952 wrzesień 16, Warszawa – Rozkaz nr 046/52 wiceministra bezpieczeństwa publicznego dotyczący trybu pracy „B” wraz z załącznikiem – Instrukcją p.o. dyrektora Departamentu II MBP dla jednostek operacyjnych o trybie pracy „B” Ministerstwo Warszawa, dnia 16 września 1952 r. Bezpieczeństwa Publicznego Ściśle tajne Nr AC-R-1391/52 Przechowują osobiście adresaci Egz. nr 65 Rozkaz nr 046/52 dot[yczący] trybu pracy „B”1 Jedną z form wzbogacających operacyjne metody walki z wrogiem jest praca „B”. Przeprowadzone kontrole Departamentu II2 w szeregu WUBP wykazały – obok wielu przykładów zrozumienia ważności pracy „B”, umiejętnego wykorzystania dokumentów „B” w pracy operacyjnej – poważne niedociągnięcia i braki. Stwierdzono fakty nieodpowiedniego wykorzystania dokumentów „B”, często o poważnym znaczeniu operacyjnym, stwierdzono niesłuszne próby zastąpienia pracy agenturalnej pracą „B”, wyrażające się w zlecaniu masowo do opracowania osób nieobjętych czynnym rozpracowaniem, opracowaniem olbrzymiej ilości zbędnych materiałów, co obarcza same zamawiające jednostki, jak również pion Departamentu II zbyteczną pracą i doprowadza do przetrzymania dokumentów oraz powoduje dekonspirację poważniejszych rozpracowań. Szereg jednostek zleca zamówienia na adresy niesprawdzone. Tak np. ze skontrolowanych przez Departament II nierealizowanych zamówień „B” w WUBP nie mieszka pod wskazanym adresem z powodu przeniesienia się, śmierci figurantów i innych około 40 proc. inwigilowanych osób. Takie wypadki stwierdzono po linii Departamentu I, III i Wydziałów I i III WUBP w Katowicach, Kielcach i Szczecinie. Szereg jednostek operacyjnych samowolnie, bez porozumienia się z Departamentem II organizowało inwigilację, werbunki, zaznajamia z dokumentami „B” wszystkich pracowników, sekretarki, maszynistki, narażając pracę „B” na dekonspirację. W celu zlikwidowania dotychczasowego stanu, należytego wykorzystania i zabezpieczenia pracy „B” przed dekonspiracją Pion „B” w MBP zajmował się perlustracją korespondencji. Zob. Instrukcje pracy pionów pomocniczych…, s. 50–63 (tekst M. Komanieckiej). 2 Technika operacyjna i ewidencja operacyjna [w:] ibidem, s. 35–50. 1 607 rozkazuję: 1. Wprowadzić w życie instrukcję dyrektora Departamentu II MBP o trybie pracy „B”. 2. Dyrektorzy departamentów MBP oraz szefowie WUBP zapewnią przestrzeganie niniejszego rozkazu i załączonej instrukcji. 3. W stosunku do winnych nieprzestrzegania niniejszego rozkazu wyciągać jak najostrzejsze konsekwencje. 4. Rozkaz niniejszy i instrukcję przechowują u siebie na równi z dokumentami ściśle tajnymi dyrektorzy departamentów MBP, komendant główny MO, szefowie WUBP, szef Zarządu Informacji WW oraz naczelnicy wydziałów operacyjnych WUBP, KG MO i Informacji WW, zapewniając dokładne zapoznanie się z tymi dokumentami i ich przyswojenie sobie przez wszystkich upoważnionych pracowników operacyjnych. W[ice]minister (–) Świetlik K[onrad] Za zgodność: kierownik Sekcji Rozkazów (Brzyski St[anisław]3, por.) Rozesłano wg rozdzielnika nr 236 Załącznik nr 1 do rozkazu nr 046/52 z dnia 16 IX 1952 r. Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego CO-31/52 Stanisław Brzyski (ur. 1912) – w czasie II wojny światowej przebywał w Warszawie, należał do Związku Przyjaciół ZSRR (1940–1941), ps. „Drwal”. W resorcie BP: referent Referatu Organizacyjnego Gabinetu Ministra BP (11 VI 1947), starszy referent Referatu Organizacyjnego Gabinetu Ministra BP (12 V 1948), kierownik Kancelarii Głównej Wydziału Ogólnego Gabinetu Ministra BP (19 IV 1949), kierownik Sekcji 2 Wydziału Organizacyjnego Gabinetu Ministra BP (24 X 1950), kierownik Sekcji 3 Wydziału Normatywnego Gabinetu Ministra BP (17 II 1953), kierownik Sekcji 2 Wydziału I Gabinetu Ministra BP (28 X 1954), naczelnik Sekretariatu Ogólnego Gabinetu Przewodniczącego KdsBP (2 IV 1955), dyżurny operacyjny Wydziału Sprawozdawczego Gabinetu Ministra SW (22 XII 1956), dyżurny operacyjny Gabinetu Ministra SW (16 IX 1961), starszy dyżurny operacyjny Gabinetu Ministra SW (30 III 1965), starszy dyżurny operacyjny Wydziału Informacji i Sprawozdawczości Gabinetu Ministra SW (13 VII 1967); zwolniony ze służby w MO 30 IV 1969 r. AIPN, 0194/2749, Akta osobowe funkcjonariusza. 3 608 Warszawa, dnia 16 września 1952 r. Ściśle tajne Przechowują osobiście adresaci Instrukcja dla jednostek operacyjnych o trybie pracy „B” § I. Zakres pracy „B” Zakres pracy „B” obejmuje: 1. Kontrolę i opracowanie wszystkich rodzajów dokumentów i materiałów „B” krajowych i zagranicznych osób inwigilowanych (zamówionych). 2. Opracowanie materiału wyrywkowego ze środowisk podejrzanych i wrogich z materiału krajowego i zagranicznego w celu stwierdzenia nastrojów, wykrycia źródeł wrogiej inspiracji i działalności. § II. Jednostki powołane do organizowania pracy „B” w systemie służby bezpieczeństwa Pracę „B” prowadzą następujące jednostki urzędów bezpieczeństwa publicznego (nazywane w dalszych przepisach niniejszej instrukcji jednostkami „B”): 1. w MBP – Departament II, 2. w WUBP – wydziały II, 3. w PUBP – referaty „B”. Żadne jednostki służby bezpieczeństwa poza wyżej wymienionymi nie mają prawa organizowania i zajmowania się pracą „B”. § III. Jednostki służby bezpieczeństwa uprawnione do korzystania z pracy „B” 1. Operacyjne jednostki MBP, 2. operacyjne jednostki WUBP, 3. operacyjne jednostki PUBP (gdzie istnieją referaty „B”), 4. KG MO – szefowie oddziału III, IV, VI oraz oddział śledczy, w KW MO – wydział VI, 5. Zarząd Informacji Wojsk Wewnętrznych, 6. wydziały Informacji Wojsk Wewnętrznych na szczeblu brygady, 7. wydział VII WOP w dowództwie i na szczeblu brygady. § IV. Kierowanie zleceń na inwigilację 1. Zlecenia na inwigilację należy kierować, w wypadkach uzasadnionych potrzebami operacyjnymi, na osoby będące w aktywnym rozpracowaniu. 2. Zlecenia na inwigilację mogą obejmować również opracowanie wyrywkowe materiału ze środowisk znajdujących się w zainteresowaniu danej jednostki operacyjnej, np. dzielnice robotnicze, tereny bandyckie, obiekty zainteresowane, młodzieżowe itp. w kraju i za granicą. 609 3. Uprawnionymi do zatwierdzania zleceń są odpowiedni przełożeni, a mianowicie: w MBP – dyrektor departamentu, w WUBP – szef urzędu, w PUBP (gdzie istnieją referaty „B”) – szef PUBP, w KG MO – szefowie oddziałów III, IV, VI oraz oddz[iału] śledczego, w KW MO – komendant KW MO, w Zarządzie Informacji Wojsk Wewnętrznych – szef Zarządu, w wydziałach Informacji Wojsk Wewnętrznych na szczeblu brygad – szef wydziału, w wydziałach VII WOP – szef wydziału. 4. Zlecenia należy kierować na wzorze E-b-102 i E-b-103 (załącznik nr 1), w którym należy dokładnie wypełnić każdą rubrykę. a) Przed wysłaniem zlecenia należy uprzednio sprawdzić, czy figurant faktycznie mieszka pod wskazanym adresem. b) W razie potrzeby dodać dane, jak adres miejsca pracy, stanowisko (np. doktór, profesor, dyrektor itp.), przy zagranicznych – kraj. c) Należy zaznaczyć rodzaj żądanych materiałów, jak: wyciągi, odpisy o treści politycznej, odpisy o treści podejrzanej, kontakty, fotokopie itp. Zamówienia na oryginały mogą być nadsyłane jedynie w wyjątkowych wypadkach, gdy zachodzi podejrzenie przesyłania pisma utajonego względnie konieczność konfiskaty. d) Czasokres trwania zamówienia na inwigilację nie powinien przekraczać 6 miesięcy. e) Przy kierowaniu zlecenia na opracowanie materiałów zagranicznych należy podać; – dla materiału wychodzącego za granicę – dokładny adres zagraniczny, – dla materiału przychodzącego z zagranicy – dokładny adres krajowy oraz kraj, z którym figurant utrzymuje kontakty. § V. Anulowanie zamówień i weryfikacje 1. Anulowanie zamówienia należy przesyłać na wzorze Eb-104 i Eb-105 do odpowiedniej jednostki „B”, gdy jednostka operacyjna uznaje za niecelową dalszą inwigilację, np.: po zakończeniu rozpracowania, w wypadkach śmierci figuranta, wyjazdu figuranta itp. wypadkach. 2. O ile po upływie terminu ważności zamówienia zachodzą uzasadnione przyczyny dalszej inwigilacji, należy zgłosić przedłużenie na wzorze nr Eb-104 i Eb-105, uprzednio sprawdzając w BEL, czy figurant nie zmienił miejsca zamieszkania. Niezgłoszenie przedłużenia na inwigilację będzie równoznaczne z anulacją zamówienia. 610 § VI. Wykorzystanie dokumentów „B” 1. Dokumenty „B” dotyczące osób inwigilowanych jednostki operacyjne WUBP i MBP mogą włączać do teczek rozpracowań w formie otrzymanej z jednostek „B”. Dla materiałów „B” należy w teczce rozpracowania oddzielić osobną część z własnym spisem zawartości, by mogły być w każdej chwili wyłączone bez ujawnienia, że tam się znajdowały. 2. Dokumenty o charakterze operacyjnym lub informacyjnym pochodzące z opracowania wyrywkowego, o ile prowadzone jest rozpracowanie, można włączyć do teczek rozpracowań jak w punkcie 1. 3. Dokumenty nienadające się do wykorzystania winny być zwrócone do pionu Departamentu II w terminie 15-dniowym. 4. W żadnym wypadku nie wolno przekazywać organom bezpieczeństwa publicznego nieposiadającym placówek „B” dokumentów „B” w formie uzyskanej. W tych wypadkach należy materiał przerabiać na agencyjne doniesienia, lecz w ten sposób, aby nie nasuwały podejrzenia o źródło pochodzenia informacji. Przy przekazywaniu akt sprawy względnie teczek rozpracowań zawierających materiały „B” do jednostek niedopuszczonych do pracy „B” należy dokumenty te wyłączyć z teczek i przesłać do odpowiedniej jednostki „B”, zaznaczając, jakiej sprawy dotyczą i dokąd sprawa została przekazana, zostawiając na ich miejscu w teczce notatkę służbową niedekonspirującą źródła pochodzenia informacji, streszczającą przesłane dokumenty „B” względnie, że dodatkowych materiałów może dostarczyć dana jednostka pionu Departamentu II. Ten sam tryb postępowania należy stosować przy przekazywaniu teczek do archiwum operacyjnego względnie archiwum agenturalnego. 5. W PUBP, na terenie których jest placówka „B”, szef, z[astęp]ca lub wydzielony przez nich specjalny starszy referent otrzymane z referatu „B” dokumenty do zamówień lub pochodzące z opracowania wyrywkowego wykorzystują operacyjnie po uprzednim przerobieniu na agencyjne doniesienia, a dokumenty zwracają referentowi „B” w terminie 15-dniowym, w żadnym wypadku nie ujawniając przed pozostałymi pracownikami źródła ich pochodzenia. 6. Konfiskatę oryginałów winien każdorazowo zatwierdzać na piśmie odpowiedni przełożony (§ IV, p. 3). Pismo z rezolucją przełożonego należy przekazać do odpowiedniej jednostki „B” dla załączenia do akt sprawy. 7. Gdy zachodzi konieczność ustalenia nadawcy, należy to zrobić drogą poufnych wywiadów w miejscu zamieszkania adresata. Tylko w wyjątkowych wypadkach, gdy żadne inne środki operacyjne nie dają możliwości ustalenia nadawcy, przełożony może zezwolić na ustalenie nadawcy przez zdjęcie oryginału dokumentu drogą operacyjną (rewizji, postanowienia oficera śledczego itp.). 8. Przy wykorzystaniu materiałów „B” w pracy operacyjnej (werbunek, dochodzenie, śledztwo) w żadnym wypadku nie należy dekonspirować źródła pochodzenia informacji bez uprzednio przygotowanej podstawy prawnej (postanowienie oficera śledczego) i wyłącznie za zezwoleniem przełożonego. 611 § VII. Ewidencja i sprawozdawczość 1. W każdej jednostce operacyjnej korzystającej z pracy „B” winien być wydzielony specjalny pracownik do prowadzenia ewidencji materiałów „B”. Pracownik ten zajmuje się: a) wysyłką zamówień na inwigilację do jednostek „B”, b) przyjmowaniem i kierowaniem materiałów „B” do wykorzystania, a mianowicie kieruje dokumenty pochodzące z inwigilacji do pracownika prowadzącego dane rozpracowanie, dokumenty pochodzące zaś z opracowania wyrywkowego kieruje do naczelnika wydziału lub z[astęp]cy, którzy decydują o dalszym wykorzystaniu, c) prowadzenie skorowidza osób inwigilowanych (zamówionych) z uwzględnieniem wpływu dokumentów do zamówień, według wzoru E-b-101, d) prowadzeniem skorowidza alfabetycznego osób przechodzących w materiałach z opracowania wyrywkowego, które pozostają w jednostce operacyjnej, z uwzględnieniem następujących danych: nazwisko i imię, data wpływu, numer dokumentu, dokąd skierowano i jak wykorzystano. 2. Przy przekazywaniu dokumentów „B” wewnątrz wydziału lub do innych jednostek bezpieczeństwa publicznego nie należy w żadnym wypadku posługiwać się pracownikami sekretariatu, innymi nieupoważnionymi pracownikami nieoperacyjnymi. 3. Dokumenty „B” winny być zabezpieczone według zasad przechowywania ściśle tajnych dokumentów. 4. Jednostki operacyjne obowiązane są nadsyłać raz na kwartał do odpowiedniej jednostki „B” krótkie, zwięzłe, niedekonspirujące pracy sprawozdania o wynikach operacyjnych z dokumentów „B”4. p.o. dyrektora II Departamentu MBP (–) Taboryski M[ichał]5, ppłk Źródło: AIPN, 1572/60, k. 299–304, mps. Rozkaz i instrukcja uchylone 11 I 1956 r. – dokument nr 242. Michał (Mojżesz) Taboryski (ur. 1910) – zastępca kierownika Wydziału Cenzury Wojennej Resortu BP (1 X 1944), kierownik Głównego Urzędu Cenury MBP (15 I 1946), dyrektor Biura „B” MBP (1 XII 1946), wicedyrektor Departamentu II MBP (15 XII 1947), p.o. dyrektor Departamentu II MBP (21 I 1949), wicedyrektor i jednocześnie p.o. dyrektor Departamentu IX KdsBP (1 III 1955), wicedyrektor Biura „W” KdsBP (1 IV 1956), zwolniony (15 II 1957). W 1957 r. podjął pracę w Państwowej Komisji Cen jako naczelnik wydziału. W 1968 r. zwolniony z pracy za krytyczne wypowiedzi wobec władz PRL. AIPN, 01208/1377; M. Piotrowski, Ludzie bezpieki…., s. 390. 4 5 612 Nr 162 1952 listopad 11, Warszawa – Rozkaz nr 052/52 ministra bezpieczeństwa publicznego o zakazie umieszczania w protokołach przesłuchań i innych dokumentach operacyjno-śledczych „dosłownego brzmienia oszczerstw i wyzwisk rzucanych przez wrogów pod adresem przywódców ruchu rewolucyjnego, przedstawicieli władz państwowych, niecenzuralnych zwrotów i wyrażeń” Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC-R-1743/52 Warszawa, dnia 11 listopada 1952 r. Tajne Egz. nr 1220 DO – 141 WO – 128 PO – 81 Rozkaz nr 052/52 Analiza pracy na odcinku zwalczania wrogiej propagandy wykazała, że funkcjonariusze UBP i MO, sporządzając w tych sprawach dokumenty operacyjno-śledcze (protokóły przesłuchań, doniesienia, akty oskarżenia itp.), zamieszczają w nich dosłownie brzmienie wypowiedzi zawierających oszczerstwa pod adresem przywódców ruchu robotniczego, władz państwowych, niecenzuralne zwroty i wyrażenia. Jest to wynikiem niedostatecznego uświadomienia pracowników operacyjnych UBP i MO o niesłuszności i szkodliwości takiego postępowania. Również w aparacie śledczym mają jeszcze niekiedy miejsce wypadki niewłaściwego umieszczania niecenzuralnych wypowiedzi w dokumentach śledztwa. Postępowanie takie jest wysoce niewłaściwe i wynika z niedoceniania politycznej szkodliwości powtarzania tych wypowiedzi wroga w dokumentach sporządzonych przez organa powołane do walki z wrogą propagandą. W związku z powyższym rozkazuję: 1. W protokółach przesłuchań i innych dokumentach operacyjno-śledczych nie umieszczać dosłownego brzmienia oszczerstw i wyzwisk rzucanych przez wrogów pod adresem przywódców ruchu rewolucyjnego, przedstawicieli władz państwowych, niecenzuralnych zwrotów i wyrażeń. 2. Wypowiedzi tego rodzaju umieszczać w dokumentach operacyjno-śledczych w formie ogólnych określeń, które oddawałyby rzeczywisty ich charakter i stopień napięcia złej woli. 3. Dowody rzeczowe (ulotki, napisy itp.) zawierające oszczerstwa i niecenzuralne zwroty załączyć do akt sprawy jedynie w zalakowanych kopertach do wykorzystania wyłącznie przez prokuratury i sądy. 613 To samo odnosi się do doniesień obywatelskich zawierających ww. zwroty i wyrażenia. 4. Rozkaz niniejszy omówić na odprawach z pracownikami operacyjnymi i śledczymi UBP i MO1. Minister (–) St[anisław] Radkiewicz Za zgodność: kierownik Sekcji Rozkazów Gabinetu Ministra (Brzyski St[anisław], kpt.) Rozesłano wg rozdzielnika nr 292 Źródło: AIPN, 1572/60, k. 82, mps. Rozkaz uchylony 3 I 1958 r. 1 614 Nr 163 1952 grudzień 19, Warszawa – Zarządzenie nr 073/52 ministra bezpieczeństwa publicznego o zatrudnianiu byłych więźniów, wraz z załącznikiem Ministerstwo Warszawa, dnia 19 grudnia 1952 r. Bezpieczeństwa Publicznego Tajne Nr AC-R-1944/52 Egz. nr 1231 DO – 154 WO – 141 PO – 88 Zarządzenie nr 073/52 o zatrudnianiu b. więźniów W wyniku wykonania ustawy amnestyjnej1 przeszło połowa ogólnej liczby osób przebywających w zakładach karnych uzyska wolność i przejdzie do pracy na różne zakłady produkcyjne. W celu unormowania sprawy przyjmowania b. więźniów do pracy wydana została uchwała prezydium rządu nr 1143 z dnia 13 XII 1952 r., w myśl, której prezydia rad narodowych zobowiązane zostały do zatrudniania zwolnionych więźniów (zarówno korzystających z amnestii, jak i innych) oraz udzielania, w razie konieczności, pierwszej pomocy materialnej. Każda sprawa zatrudnienia b. więźnia (miejsce i rodzaj pracy) będzie decydowana w PRN kolegialnie (na wspólnym posiedzeniu) pod przewodnictwem w[ice]przewodniczącego prezydium rady narodowej przy współudziale przedstawiciela organów bezpieczeństwa. W okresie amnestyjnym werbunek do pracy b. więźniów prowadzony będzie również w zakładach karnych w czasie zwalniania więźniów. W wykonaniu uchwały prezydium rządu nr 1143/52 z dnia 13 XII [19]52 r. w sprawie zatrudniania b. więźniów zarządzam: 1. Szefowie WUBP dopilnują, aby przy werbunku do pracy odbywającym się na zakładach karnych przy zwalnianiu więźniów nie kierowano ich do prac na obiekty lub pewne działy w tych obiektach, na których ze względu na przeszłość i popełnione przestępstwa nie powinni być zatrudnieni. 2. Naczelnicy zakładów karnych, wysyłając kartę informacyjną nr E-66 do UBP wzgl[ędnie] komendy MO, na terenie którego więzień zamierza się osiedlić, winni w rubryce „uwagi” dodatkowo podawać: a) ostatnie miejsce pracy więźnia i jej Sejm PRL 22 XI 1952 r. uchwalił ustawę o amnestii, która jednak nie objęła osób skazanych z powodów politycznych. 1 615 charakter, b) jakie posiada wzgl[ędnie] nabył kwalifikacje w czasie pobytu w więzieniu, c) w jakim zawodzie zamierza pracować. 3. Szefowie UBP oraz komendanci MO wyznaczą odpowiedzialnych pracowników na poziomie co najmniej kierownika sekcji, którzy jako przedstawiciele organów bezpieczeństwa brać będą udział w kolegialnym rozpatrywaniu w PRN spraw zatrudniania b. więźniów. Na wymienionym posiedzeniu podejmowane będą wiążące dla zakładów pracy decyzje o miejscu i charakterze zatrudnienia. Przy wyborze rodzaju zatrudnienia bierze się pod uwagę kwalifikacje zawodowe kandydata, uwzględniając też kwalifikacje nabyte podczas odbywania kary. Zadaniem funkcjonariusza UBP wzgl[ędnie] MO biorącego udział w posiedzeniu komisji jest dopilnowanie, aby b. więzień nie został skierowany na taki odcinek pracy, gdzie ze względu na jego przeszłość i popełnione przestępstwo nie powinien być zatrudniony. Nie należy dopuszczać do kierowania na pracę i osiedlanie się b. więźniów w strefie nadgranicznej, jeżeli nie posiadają oni tam rodziny (rodziców, żony, dzieci), chociażby poprzednio tam zamieszkiwali. Przy rozpatrywaniu tych spraw należy kierować się wytycznymi załączonymi do niniejszego zarządzenia, mając na uwadze, iż wytyczne te posiadają charakter orientacyjny i odpowiednie zastrzeżenia należy czynić po indywidualnym zbadaniu każdej sprawy. 4. W celu uchronienia b. więźniów przed wrogimi wpływami i ewent[ualnym] powrotem na drogę przestępczą UBP wzgl[ędnie] komendy MO (wg zainteresowań) zobowiązane są czuwać nad zachowaniem się i przebiegiem pracy b. więźniów. Należy przeanalizować każdego b. więźnia pod kątem możliwości ewent[ualnego] jego powrotu do przestępczej działalności i tych, co do których istnieją ku temu uzasadnione podejrzenia, otoczyć odpowiednią opieką operacyjną, śledzić nad ich zachowaniem się, przebiegiem ich pracy – celem uchronienia b. więźniów przed wrogimi wpływami i niedopuszczenia do powrotu na drogę przestępstwa. Należy tu postępować szczególnie umiejętnie, dyskretnie i taktownie, aby nie wywołać u zwolnionych wrażenia, iż są oni śledzeni i znajdują się pod stałym nadzorem władz bezpieczeństwa. 5. Celem udostępnienia organom wywiadu WOP prowadzenia dokładnej ewidencji i rozpracowywania elementu podejrzanego i przestępczego zamieszkałego na terenie pasa granicznego i strefy granicznej komendy MO powiatów przygranicznych po zameldowaniu się nowo przybyłego zwolnionego z więzienia w biurze ewidencji ludności na ich terenie winny zawiadamiać pisemnie w ciągu trzech dni najbliżej stacjonujące bataliony WOP – sekcję VII o każdym przybyłym na stały pobyt b. więźniu, podając: nazwisko i imię, imiona rodziców i nazwisko panieńskie matki, datę i miejsce urodzenia, narodowość, obywatelstwo, zawód, stan cywilny, pochodzenie społeczne, karalność (za co i przez jaki sąd), z którego więzienia zwolniony, datę zameldowania, zajęcie (adres nowego miejsca pracy), poprzedni adres zamieszkania (przed aresztowaniem), nowy adres zamieszkania. 616 Niniejsze zarządzenie obowiązuje zarówno co do osób zwalnianych na podstawie ustawy z dnia 22 XI 1952 r. o amnestii, jak też co do osób zwalnianych z zakładów karnych w innym trybie. Minister (–) St[anisław] Radkiewicz Za zgodność: Rozesłano wg rozdzielnika nr 315 Warszawa, dnia 19 grudnia 1952 r. Załącznik do zarządzenia nr 073/52 z dn. 19 XII [19]52 r. (DO-154, WO-141, PO-88) Ściśle tajne Wytyczne w sprawie zatrudniania b. więźniów W myśl instrukcji Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej z dn. 15 XII br. byli więźniowie winni być kierowani do następujących prac: a) do kopalń węgla – na terenie woj. katowickiego, krakowskiego i wrocławskiego, b) do kamieniołomów – na terenie woj. wrocławskiego i opolskiego, c) do cegielń i wapienników – na terenie woj. krakowskiego, wrocławskiego, zielonogórskiego, olsztyńskiego i warszawskiego, d) do państwowych gospodarstw rolnych – na terenie woj. olsztyńskiego, szczecińskiego, koszalińskiego i białostockiego, e) do leśnictwa – na terenie woj. zielonogórskiego, koszalińskiego, olsztyńskiego, wrocławskiego, gdańskiego i szczecińskiego. Przez teren województwa należy rozumieć cały obszar województwa, na którym są rozmieszczone zakłady pracy danej gałęzi gospodarki, z wyjątkiem pasa granicznego. Na powyższych terenach istnieją możliwości zakwaterowania. B. więźniom gwarantuje się kwatery i pracę na ogólnych warunkach. Zwalniane kobiety można werbować także do państwowych zakładów obuwianych w Otmęcie woj. opolskie i w Chełmku woj. krakowskie oraz do zakładów przemysłu bawełnianego w Bielawie woj. wrocławskie. Będą one zakwaterowane w domu młodego robotnika dla kobiet. Osoby zwalniane z zakładów karnych można także werbować do pracy w cegielniach i w wapiennikach na terenie całego kraju, jednakże bez zapewnienia kwater. Kierowanie do powyższych zakładów pracy będzie się odbywać przede wszystkim w drodze werbunku na zakładach karnych przy zwalnianiu więźniów. 617 W razie niemożności skierowania b. więźnia do pracy w ramach powyższego werbunku z ważnych przyczyn, jak np. z powodu posiadania przez b. więźnia rodziny i mieszkania w miejscowości, w której nie ma zakładów pracy, o których wyżej mowa, wysokich kwalifikacji zawodowych b. więźnia, ograniczonej jego zdolności do pracy itp. – sprawy zatrudnienia tych więźniów kierowane będą do z[astęp]cy przewodniczącego prezydium właściwej terytorialnie rady narodowej celem przedstawienia sprawy zespołowi (o którym mowa w pkt 3 zarządzenia nr 073/52). Przy załatwianiu sprawy zatrudnienia w razie braku wolnych miejsc pracy w zawodzie posiadanym przez b. więźnia należy mu zaproponować pracę w zajęciach zbliżonych do jego zawodu, a w razie braku takiej pracy należy ponowić próbę skierowania do pracy w zawodach wymienionych na wstępie niniejszych wytycznych. Rozpatrzeniu na zespołach podlegają również te sprawy, w których zakład pracy sam zgłosi do referatu zatrudnienia wniosek o akceptację przyjęcia do pracy b. więźnia. Zadaniem organów bezpieczeństwa (UBP wzgl[ędnie] MO w zależności od charakteru sprawy) jest dopilnowanie, by b. więźniowie nie zostali dopuszczeni do prac, na których ze względu na ich przeszłość i popełnione przestępstwo nie powinni być dopuszczeni. W szczególności b. więźniowie karani za niżej wymienione przestępstwa: 1. przeciw bezpieczeństwu publicznemu – z art. od 1 do 18 MKK, 2. przestępstwa karalne z art. od 85 do 90 KKWP, 3. przestępstwa z ustawy z dnia 29 XII 1950 r. o ochronie pokoju, 4. przestępstwa z dekretu o odpowiedzialności za klęskę wrześniową i faszyzację życia państwowego, 5. przestępstwa z dekretu o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy (dekret z dnia 31 IX 1944 r.) nie powinni być przyjmowani do następujących prac: 1. w ministerstwach i innych centralnych instytucjach, 2. na obiektach specjalnych, 3. w instytucjach i organizacjach społeczno-politycznych, 4. w instytucjach naukowo-badawczych, 5. w biurach projektowych i konstrukcyjnych, 6. w handlu zagranicznym, 7. w centralnym aparacie dystrybucyjnym, 8. w lotnictwie – nawet na najniższym szczeblu, 9. w przemyśle włókien sztucznych, 10. na kierowniczych stanowiskach w przemyśle, 11. w kolejowych zakładach produkcyjnych, 12. w biurach wojskowych, tajnych kancelariach, we wszystkich komórkach ochrony i nadzoru, 13. w charakterze maszynistów, konduktorów ani innych pracowników pociągów dalekobieżnych, l4. w bankach, 618 15. w aparacie kierowniczym POM, PGR, CRS i administracji gminnej. Odnośnie b. więźniów fachowców o dużych kwalifikacjach, którzy przed osadzeniem w więzieniu zajmowali stanowiska mające znaczenie dla rozwoju przemysłu, szefowie WUBP w porozumieniu z zainteresowanym dyrektorem departamentu MBP mogą wydać zezwolenie na skierowanie do pracy w niektórych w[yżej] wymienionych instytucjach. Źródło: AIPN, 1572/43, k. 200–204, mps. 619 620 Rok 1953 (nr 164–202) 621 622 Nr 164 1953 styczeń 7, Warszawa – Pismo okólne ministra bezpieczeństwa publicznego do szefów WUBP w sprawie walki z wrogimi wobec systemu plotkami, pogłoskami, napisami oraz wystąpieniami społecznymi Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC-R-12/53 Warszawa, dnia 7 stycznia 1953 r. Ściśle tajne Egz. nr 42 DO – 2 WO – 2 Szefowie wojewódzkich urzędów bezpieczeństwa publicznego Pierwsze dni ogłoszenia uchwały rządu z dnia 3 stycznia br. ujawniły już wzmożoną falę wrogich prowokacyjnych plotek oraz próby spekulacyjnego podwyższania cen wolnorynkowych1. Rozpowszechniane przez wroga plotki i prowokacyjne pogłoski o rzekomej wymianie waluty, zamianie na ruble, dewaluacji złotego, dodatkowej zwyżce cen na podstawowe artykuły spożywcze itp. mają na celu wytworzenie nerwowości na rynku, runu na sklepy i podważenie zaufania do władzy ludowej i jej przedsięwzięć. Ta wroga dywersyjna działalność musi się spotkać ze zdecydowanym kontruderzeniem ze strony aparatu bezpieczeństwa. W związku z powyższym polecam: I. 1. W stosunku do każdego z szerzycieli i siewców wrogich prowokacyjnych plotek natychmiast reagować – zatrzymywać. 2. Ujawnionych inspiratorów wrogich plotek należy aresztować i przekazywać natychmiast do sądu lub komisji specjalnej. W pierwszym rzędzie areszt należy stosować do rekrutujących się z wrogich środowisk elementów spekulacyjnych w mieście i na wsi. 3. W stosunku do zatrzymanych zastosować całą gamę przedsięwzięć w zależności od nasilenia złej woli zatrzymanego, a więc: rozmowa, rozmowa z ostrzeżeniem, przesłuchanie w charakterze podejrzanego w urzędzie lub MO, krótkotrwałe zatrzymanie na 24 lub 48 godzin, aresztowanie. Przy stosowaniu form i stopnia represji Uchwała Rady Ministrów z 3 I 1953 r. „w sprawie zniesienia bonowego zaopatrzenia, regulacji cen, ogólnej podwyżki płac i zniesienia ograniczeń w handlu nadwyżkami produktów rolnych” łączyła likwidację systemu kartkowego ze znaczną podwyżką cen, a w konsekwencji spadkiem płac realnych. Zob. M. Jastrząb, Polityka kształtowania cen dóbr konsumpcyjnych w Polsce Ludowej – wybrane zagadnienia [w:] PRL. Trwanie i zmiana…, s. 211–247. 1 623 przestrzegać zasady głównego uderzania w świadomie działających wrogów i prowokatorów. II. 1. Wypadki prowokacyjnego nawoływania do porzucania pracy, obniżania wydajności, absencji itp. traktować jako specjalnie niebezpieczne zjawiska i natychmiast zatrzymywać sprawców celem unieszkodliwienia w zarodku wrogich zamierzeń i niedopuszczenia do rozszerzania się antypaństwowych nastrojów na zakładach przemysłowych. 2. W wypadku pojawienia się ulotki lub wrogiego napisu skierowanego przeciwko uchwale z dnia 3 I 1953 r. natychmiast działać drogą operacyjną i śledczą celem natychmiastowego wykrycia i zlikwidowania sprawców i inspiratorów. Wrogie poczynania winny być złamane w zarodku. Złamanie fali wrogich plotek i prowokacyjnych wystąpień wroga nastąpi jedynie pod warunkiem natychmiastowej reakcji ze strony organów bezpieczeństwa na każdy przejaw jego działalności. Dyrektywy w sprawie walki ze spekulacją podane zostaną oddzielnie. Polecam w pełni utrzymać i wzmocnić czujność i mobilizację aparatu bezpieczeństwa w walce z uaktywniającą się działalnością wroga, a w szczególności z niebezpieczeństwem dywersji, sabotażu i inną wrogą działalnością na obiektach przemysłowych, energetycznych, komunikacyjnych i innych. Polecam meldować natychmiast do ministerstwa o wszelkich przejawach wrogiej działalności i krokach przedsięwziętych na podstawie niniejszej dyrektywy. Minister (–) St[anisław] Radkiewicz Za zgodność: kierownik Sekcji Rozkazów Gabinetu Ministra (–) St[anisław] Brzyski, kpt.a Rozesłano wg rozdzielnika nr 332 Źródło: AIPN, 1572/705, k. 2–3, mps. a Pieczęć i podpis. 624 Nr 165 1953 styczeń 12, Warszawa – Pismo okólne wiceministra bezpieczeństwa publicznego do szefów WUBP dotyczące akcji walki ze spekulacją Ministerstwo Warszawa, dnia 12 stycznia 1953 r. Bezpieczeństwa Publicznego Ściśle tajne nr AC-R-18/53 Egz. nr 24 DO – 4 WO – 4 Szefowie wojewódzkich urzędów bezpieczeństwa publicznego Sygnały napływające z terenu wskazują na wzmożoną przestępczą i wrogą działalność elementów spekulacyjnych. Wrogie elementy rekrutujące się z prywatnych handlarzy, właścicieli straganów i sklepów, wykorzystując niedostateczną orientację ludności, windują ceny spekulacyjne i starają się podważyć stabilizację rynkową. Wrogie elementy spekulacyjne w mieście i elementy kułacko-spekulacyjne na wsi wytwarzają nerwowość na rynku, aby poprzez nią wpłynąć na zahamowanie realizacji obowiązkowych dostaw. Dla złamania fali spekulacyjnej w miastach zorganizowana została od dnia 9 I br. akcja przez prokuraturę z udziałem Komisji [Specjalnej] do Walki ze Spekulacją1, inspektorów Państwowej Inspekcji Handlowej i kontrolerów społecznych. W związku z wytworzoną sytuacją polecam: 1. Okazać wszechstronną pomoc organom MO w zorganizowaniu właściwej walki ze spekulacją przy ścisłym przestrzeganiu zasad przewidzianych zarządzeniem Ministerstwa Handlu Wewnętrznego z dnia 9 I br. i Generalnej Prokuratury nr 2/53, 3/53 i 4/53. Akcja skierowana jest głównie przeciwko elementom spekulacyjnym rekrutującym się spośród prywatnych handlarzy, właścicieli straganów i sklepów, wszelkiego rodzaju pośredników oraz współdziałających z nimi pracowników handlu uspołecznionego. W sprawie zorganizowania walki ze spekulacją komendanci wojewódzcy MO otrzymali szczegółowe wytyczne, z którymi należy zapoznać się. 2. Zwrócić uwagę na działalność wydziałów handlu PRN oraz kluczowych organizacji handlu uspołecznionego, MHD, PSS, MHM, artykułami spożywczymi. W razie stwierdzenia zaniedbań w zaopatrzeniu, które może ułatwić działalność spekulantów (np. opóźnienie dowozu mięsa czy innych artykułów spożywczych do Por. P. Fiedorczyk, Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem…; A. Zaćmiński, Przestępstwa polityczne w orzecznictwie Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym 1950–1954, „Pamięć i Sprawiedliwość. Pismo IPN” 2008, nr 1 (12), s. 321–343. 1 625 placówek detalicznych), niezwłocznie sygnalizować partię, tak aby nie dopuścić do perturbacji na rynku. W wypadkach, w których zachodzi podejrzenie celowej wrogiej działalności, wszczynać dochodzenie. Nastawić agenturę we wrogich środowiskach wśród aparatu handlowego, kupców prywatnych i innych na wykrywanie zorganizowanego sabotażu w zaopatrzeniu sieci detalicznej, wytwarzanie panicznych nastrojów i innych. Sieć agenturalno-informacyjną WUBP nastawić na ujawnienie inspiratorów takiej wrogiej działalności ze strony nielegalnych organizacji i różnych wrogich elementów. 3. Nastawić sieć informacyjną w aparacie uspołecznionego handlu dla ustalenia pracowników handlu współdziałających ze spekulantami. Tego rodzaju elementy aresztować i przekazywać do prokuratora. 4. Nastawić sieć informacyjną w PIH-u oraz kontakty poufne tak, ażeby otrzymywać bieżące informacje o przebiegu akcji antyspekulacyjnej, a zwłaszcza o brakach i niedostatkach tej akcji. Sprawdzone informacje niezwłocznie przekazywać komitetom partii. 5. Inspiratorów i siewców wrogich prowokacyjnych plotek nawołujących do hamowania obowiązkowych dostaw dla państwa należy aresztować i przekazywać prokuraturom. Zwracam uwagę na wielkie państwowe znaczenie akcji walki ze spekulacją jako wrogiej działalności zmierzającej do podważenia stabilizacji rynku. Pomimo że główny ciężar walki ze spekulacją spada na MO, urzędy bezpieczeństwa winny pomóc organom MO w wykonaniu zadań. Urzędy bezpieczeństwa winny skoncentrować swą pracę na agenturalnym ujawnieniu zorganizowanej działalności uprawianej na odcinku handlu, w realizacji dostaw i [na] stałym zdecydowanym likwidowaniu w zarodku wszelkich prób wrogiej działalności przeciwko naszemu państwu. W[ice]minister (–) J[an] Ptasiński2 2 Jan Ptasiński „Wiarus” (ur. 1921) – służył w GL i AL. W aparacie partyjnym PPR/PZPR od I 1945 do XII 1952 r., m.in. był I sekretarzem KP PPR w Płońsku, kierownikiem Wydziału Rolnictwa i Wydziału Organizacyjnego w Warszawskim Komitecie Wojewódzkim PPR, I sekretarzem KW PZPR w Łodzi. W resorcie BP: wiceminister bezpieczeństwa publicznego (5 XII 1952), zastępca przewodniczącego KdsBP (12 XII 1954), zastępca komendanta głównego MO (12 XII 1956), zwolniony z MO 15 II 1960. Autor wspomnień Walki ciąg dalszy 1945–1946, Warszawa 1979. AIPN, 0194, 787, Akta osobowe funkcjonariusza; AIPN, 2347/12. 626 Za zgodność: kierownik Sekcji Rozkazów Gabinetu Ministra (Brzyski St[anisław], kpt.)a Rozesłano wg rozdzielnika nr 339 Źródło: AIPN, 1572/705, k. 6–7, mps. a Pieczęć i podpis. 627 Nr 166 1953 styczeń 15, Warszawa – Zarządzenie nr 02/53 ministra bezpieczeństwa publicznego w związku z rozpoczęciem wydawania dowodów osobistych Ministerstwo Warszawa, dnia 15 stycznia 1953 r. Bezpieczeństwa Publicznego Ściśle tajne Nr AC-R-140/53 Egz. nr 7 DO – 9 WO – 9 PO – 3 Zarządzenie nr 02/531 Już w styczniu 1953 r. biura dowodów osobistych MO przystąpią do wydawania dowodów osobistych i tymczasowych zaświadczeń tożsamości. Po raz pierwszy władze Polski Ludowej zaopatrzą obywateli w dokumenty tożsamości będące jednocześnie dowodem posiadania obywatelstwa Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Wrogie elementy będą niewątpliwie usiłowały wykorzystać akcję wydawania dowodów osobistych dla zaopatrzenia się w fałszywe dokumenty. Należy się też liczyć z wrogimi próbami zakłócenia normalnego przebiegu akcji przede wszystkim w drodze rozsiewania prowokacyjnych plotek i usiłowania powtórzenia przejawów wrogiej działalności, jakie notowano podczas akcji powszechnej ankietyzacji obywateli w maju ubiegłego roku. Szczególną uwagę należy zwrócić na tereny zamieszkałe przez autochtonów, gdzie akcja wydawania dowodów natrafić może na próby bojkotu inspirowanego przez hitlerowsko-rewizjonistyczne elementy. Ze strony nielegalnych organizacji i grup szpiegowskich oczekiwać należy usiłowań zdobycia przez kradzieże i próby przekupstwa fałszywych dokumentów dla zalegalizowania swojej fałszywej tożsamości, ewentualnego uzyskania kilku dowodów osobistych w różnych miejscach itd. Należy się też liczyć z próbami wślizgiwania się wrogich elementów do dołowych ogniw organizacyjnych akcji (komórek ewidencji, meldunków, wypisywania dowodów) dla łatwiejszego osiągnięcia swych celów. Konieczność sprawnego przeprowadzenia i należytego zabezpieczenia akcji wydawania dowodów osobistych wymaga czynnego włączenia się do niej, oprócz MO i aparatu BELiDO, również organów bezpieczeństwa publicznego, przed którymi stoją poważne zadania operacyjne i organizacyjne. 1 Zob. też dokumenty nr 152, 168. 628 W związku z powyższym zarządzam: 1. Szefowie UBP bezzwłocznie sprawdzą stopień przygotowania ze strony MO i miejscowych biur DO do akcji wydawania dowodów osobistych i w ścisłym współdziałaniu z komendami MO spowodują usunięcie wszelkich braków i niedociągnięć oraz udzielą wszechstronnej pomocy przy zorganizowaniu pracy celem zapewnienia sprawnego i terminowego przeprowadzenia akcji wydawania dowodów. 2. Dla operacyjnego zabezpieczenia akcji sprawdzić ludzi zatrudnionych przy wypisywaniu dowodów (oddelegowanych do tych spraw przez rady narodowe i organizacje społeczne) i zabezpieczyć systematyczną kontrolę i nadzór nad ich pracą i zachowaniem się. W tym celu należy wykorzystać istniejące kontakty poufne i rozbudować je tam, gdzie to będzie koniecznym, celem łatwiejszego dotarcia do wyżej wymienionych osób. 3. Punkty wypisywania dowodów osobistych zabezpieczyć przed ewentualnymi próbami włamań i kradzieży blankietów dowodów osobistych. 4. Szefowie UBP winni sprawdzić rezultaty badań dokumentacji teczek osobowych (w szczególności sprawy prób wyrabiania dowodów osobistych na podstawie fałszywych dokumentów itd.) i udzielić odpowiednich operacyjnych wskazówek oraz zdecydować, jakie sprawy winny być przejęte dla rozpracowania przez organa bezpieczeństwa publicznego. W związku z tym szefowie UBP zapoznają się również z rezultatami rozpracowań milicyjnych w sprawach złożonych fałszywych wzgl[ędnie] niewłaściwych dokumentów celem uzyskania dowodu osobistego. 5. Nastawić agenturę posiadającą dotarcie do grup i środowisk, wśród których znajdują się osoby usiłujące zalegalizować się na podstawie fałszywych dowodów, celem wykrywania sposobów zdobywania przez nich odpowiednich dokumentów i rozszyfrowania ludzi, którzy okazują im w tym pomoc. 6. Nastawić sieć informacyjno-agencyjną, zwłaszcza na terenie wsi, do ujawnienia inspiratorów wrogiej propagandy mającej na celu utrudnienie akcji wydawania dowodów. 7. Na terenach, na których zamieszkuje ludność autochtoniczna, bezzwłocznie przystąpić do rozpoznania zamierzeń wrogich grup w tych środowiskach w związku z akcją wydawania dowodów osobistych i energicznego zwalczania wszelkiej działalności rewizjonistycznej obliczonej na odciągnięcie lub odstraszenie ludności od przyjmowania dowodów osobistych. O wszelkich próbach rozpowszechniania wrogich pogłosek lub organizowania oporu w przyjmowaniu dowodów osobistych bezzwłocznie informować sekretarza komitetu wojewódzkiego i ministerstwo2. 2 Zarządzenie uchylone 3 I 1958 r. 629 Za zgodność: kierownik Sekcji Rozkazów Gabinetu Ministra (S[tanisław] Brzyski)a Rozesłano wg rozdzielnika nr 345 Źródło: AIPN, 1572/45, k. 1–2, mps. a Pieczęć i podpis. 630 Minister (–) Radkiewicz St[anisław] Nr 167 1953 styczeń 21, Warszawa – Pismo okólne dyrektora Gabinetu Ministra BP do szefów WUBP i PUBP w sprawie ujawnienia kilku przypadków „uprawiania gier hazardowych” wśród funkcjonariuszy bezpieczeństwa publicznego Ministerstwo Warszawa, dnia 21 stycznia 1953 r. Bezpieczeństwa Publicznego D – 12a Nr AC-R-179/53 W – 8 P–6 Egz. nr 46 Szefowie wojewódzkich i powiatowych urzędów bezpieczeństwa publicznego W ostatnim okresie zdarzyło się kilka karygodnych wypadków uprawiania przez funkcjonariuszy bezpieczeństwa gier hazardowych (karty i inne), w wyniku czego utracili oni poważną część zarobków, narażając na trudności materialne siebie i rodziny. Tego rodzaju wypadki, świadczące o zdemoralizowaniu tych funkcjonariuszy i zatraceniu właściwej postawy politycznej, muszą być jak najenergiczniej zwalczane. W związku z powyższym minister polecił sprawdzić, czy wśród podległych wam pracowników nie mają miejsca wypadki uprawiania gier hazardowych. Szczególną uwagę zwrócić na funkcjonariuszy zakwaterowanych w bursach, szkołach itp. W ujawnionych wypadkach uprawiania gier hazardowych przeprowadzać dochodzenie celem wykrycia organizatorów, których sprawy przekazywać do wydziałów ds. funkcjonariuszy celem surowego ukarania. Uczestników, którzy dali się wciągnąć do gry, pociągać do odpowiedzialności dyscyplinarnej. Zaapelować do organizacji partyjnych, aby wypowiedziały zdecydowaną walkę wszelkim przejawom gier hazardowych. W środowiskach, gdzie stwierdzono uprawianie karciarstwa lub innych gier hazardowych, i tam, gdzie istnieje podatny grunt dla rozwoju tych gier (wśród szoferów, w bursach), winna być wzmocniona praca polityczno-wychowawcza. Dyrektor Gabinetu Ministra (–) Drzewiecki M[ichał], ppłk a Tu i dalej zwraca uwagę brak użycia klauzuli tajności. 631 Za zgodność: kierownik Sekcji Rozkazów Gabinetu Ministra (S[tanisław] Brzyski)b Rozesłano wg rozdzielnika 361 Źródło: AIPN, 1572/705, k. 32, mps. b Pieczęć i podpis. 632 Nr 168 1953 styczeń 23, Warszawa – Pismo okólne nr 02/53 dyrektora Gabinetu Ministra BP w sprawie trybu postępowania z dowodami osobistymi osób zatrzymanych, wraz z odpisem zarządzenia nr 275 prezesa Rady Ministrów i ministra bezpieczeństwa publicznego w porozumieniu z ministrem sprawiedliwości i prokuratorem generalnym PRL z 23 grudnia 1952 r. w tej sprawie Ministerstwo Warszawa, dnia 23 stycznia 1953 Bezpieczeństwa Publicznego Egz. nr 25 Nr AC-R-182/53 DO – 12 WO – 12 PO – 6 Pismo okólne nr 02/53 W związku z punktem 4 zarządzenia nr 275 prezesa Rady Ministrów i ministra bezpieczeństwa publicznego z dnia 23 grudnia 1952 r. w sprawie trybu postępowania z dowodami osobistymi osób zatrzymanych1 wyjaśniam: Do czasu zakończenia akcji zaopatrzenia w dowody osobiste ludności nie należy zawiadamiać powiatowych komend MO o nieprzedłużeniu przez zatrzymanego dowodu osobistego lub tymczasowego zaświadczenia tożsamości, jeżeli zatrzymany przedłożył pokwitowanie złożenia ankiety. Dyrektor Gabinetu Ministra (–) Drzewiecki M[ichał], ppłk Za zgodność: kierownik Sekcji Rozkazów Gabinetu Ministra (S[tanisław] Brzyski)a Rozesłano wg rozdzielnika nr 350 a 1 Pieczęć i podpis. Zob. poniżej odpis zarządzenia. 633 Odpis Zarządzenie nr 275 Prezesa Rady Ministrów i ministra bezpieczeństwa publicznego w porozumieniu z ministrem sprawiedliwości i prokuratorem generalnym Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z dnia 23 grudnia 1952 r. W sprawie trybu postępowania z dowodami osobistymi i tymczasowymi zaświadczeniami tożsamości osób zatrzymanych i przebywających w zakładach karnych. 1. 1) Organ bezpieczeństwa publicznego lub Milicji Obywatelskiej zatrzymujący osobę podejrzaną obowiązany jest odebrać od niej dowód osobisty lub tymczasowe zaświadczenie tożsamości i opisawszy go (z wyszczególnieniem rodzaju odebranego dokumentu, serii, numeru, miejsca i czasu wystawienia, nazwiska i imienia oraz imienia ojca posiadacza dokumentu), przechować jako depozyt zatrzymanego. 2) Protokół opisania odebranego dowodu osobistego lub tymczasowego zaświadczenia tożsamości powinien być podpisany przez zatrzymanego. 2. Jeżeli zatrzymany zostaje zwolniony, nie będąc przekazanym zakładowi karnemu, należy przy zwolnieniu zwrócić mu odebrany dowód osobisty lub tymczasowe zaświadczenie tożsamości, co zwolniony powinien pokwitować na dokumencie stwierdzającym odebranie i opis dowodu lub zaświadczenia. 3. 1) Jeżeli zatrzymany zostaje przekazany zakładowi karnemu, należy przekazać wraz z zatrzymanym jego dowód osobisty lub tymczasowe zaświadczenie tożsamości. 2) Jeżeli co do zatrzymanego zapadł wyrok skazujący, który się uprawomocnił, zakład karny przekazuje z chwilą uprawomocnienia się wyroku dowód osobisty lub tymczasowe zaświadczenie tożsamości zatrzymanego powiatowej komendzie Milicji Obywatelskiej jego miejsca zamieszkania. W innym wypadku zakład karny zwraca zatrzymanemu jego dowód osobisty lub tymczasowe zaświadczenie tożsamości przy zwolnieniu. 4. Jeżeli osoba zatrzymana nie może przedłożyć swojego dowodu osobistego lub tymczasowego zaświadczenia tożsamości, organ zatrzymujący podejrzanego obowiązany jest zawiadomić o tym powiatową komendę Milicji Obywatelskiej ostatniego miejsca zamieszkania zatrzymanego, podając jednocześnie złożone przez niego wyjaśnienie w sprawie niemożności przedłożenia dowodu lub zaświadczenia. 5. Jeżeli osoba zasądzona prawomocnym wyrokiem przebywała w zakładzie karnym przez okres nieprzekraczający jednego roku, obowiązana jest w terminie dni trzech od dnia zwolnienia zgłosić się w powiatowej komendzie Milicji Obywatelskiej ostatniego miejsca zamieszkania w celu odebrania swojego dowodu osobistego lub tymczasowego zaświadczenia tożsamości. O powyższym zakład karny powinien zwolnionego pouczyć. 6. 1) Osoba zasądzona prawomocnym wyrokiem, która przebywała w zakładzie karnym przez okres przekraczający jeden rok, otrzymuje dowód osobisty lub tymczasowe zaświadczenie tożsamości w zakładzie karnym przy zwolnieniu. 634 W tym celu zakłady karne będą zawiadamiały powiatowe komendy Milicji Obywatelskiej o mającym nastąpić zwolnieniu więźnia na trzy miesiące przed terminem zwolnienia. W przypadkach warunkowego przedterminowego zwolnienia zakład karny powinien zawiadomić właściwą powiatową komendę Milicji Obywatelskiej o wystąpieniu z wnioskiem o warunkowe zwolnienie więźnia. 2) W wypadku niewręczenia zwolnionemu dowodu osobistego lub tymczasowego zaświadczenia tożsamości przy zwolnieniu zwolniony powinien niezwłocznie zgłosić się do powiatowej komendy Milicji Obywatelskiej właściwej ze względu na położenie zakładu karnego, która wyda mu dowód osobisty lub tymczasowe zaświadczenie tożsamości. 7. Do osób, które w czasie wydawania dowodów osobistych znajdowały się w zakładach karnych i z tego powodu dowodu osobistego lub tymczasowego zaświadczenia tożsamości nie otrzymały, stosuje się odpowiednio przepis pkt 6. 8. Zarządzenie wchodzi w życie z dniem podpisania. Prezes Rady Ministrów (–) Bolesław Bierut2 Minister bezpieczeństwa publicznego (–) St[anisław] Radkiewicz Minister sprawiedliwości (–) H[enryk] Świątkowski3 Prokurator Generalny Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (–) St[efan] Kalinowski4 2 Premierem był od XI 1952 do III 1954 r. W okresie od II 1949 do III 1956 r. kierował też Komisją Biura Politycznego KC PZPR do spraw resortu BP. Choć po II Zjeździe PZPR nie stał już na czele rządu, to jednak jako szef partii nadal faktycznie nadzorował całość władzy w państwie. O „Pierwszym Budowniczym Polski Ludowej” zob. A. Garlicki, Bolesław Bierut, Warszawa 1994; C. Kozłowski, Namiestnik Stalina… oraz J. Eisler, Siedmiu pierwszych sekretarzy KC PZPR. Porównanie sylwetek [w:] Komunizm. Ideologia, system, ludzie, red. T. Szarota, Warszawa 2001, s. 205–216; M. Zaremba, Drugi stopień drabiny. Kult pierwszych sekretarzy w Polsce [w:] PRL. Trwanie i zmiana…, s. 42–50, 74. Zob. dalej G. Pomian, Ostatnie lata rządów Bieruta 1954–1956, „Zeszyty Historyczne” 2007, z. 159, s. 34–88. 3 Henryk Świątkowski (1896–1970) – pełnomocnik rządu na woj. pomorskie, a następnie wojewoda pomorski (II–IV 1945), podsekretarz stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości (IV–V 1945), minister sprawiedliwości (V 1945 – IV 1956), członek KC PZPR (XII 948 – III 1954), członek Biura Politycznego i Biura Organizacyjnego KC PZPR (XII 1948 – V 1950). W l. 1957–1961 dziekan Wydziału Prawa UW; T. Mołdawa, Ludzie władzy…, s. 432; http://katalog.bip.ipn.gov.pl. 4 Stefan Kalinowski (1907–1983) – w l. 1946–1947 wicedyrektor, a 1948–1950 dyrektor Biura Wykonawczego Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym i zastępca jej przewodniczącego. Od 9 IX 1950 do 20 VI 1956 r. prokurator generalny RP/PRL. W l. 1956–1959 635 Za zgodność: dyrektor Biura Prezydialnego Urzędu Rady Ministrów (–) mgr M. Kowalik Źródło: AIPN, 1572/682, k. 3 i MBP, 1572/41, k. 6, mps. pełnomocnik rządu PRL ds. repatriacji w Moskwie. Od 1959 do 1969 r. wiceprezes Urzędu Patentowego w Warszawie; http://katalog.bip.ipn.gov.pl. 636 Nr 169 1953 luty 2, Warszawa – Pismo okólne dyrektora Gabinetu Ministra BP do szefów WUBP o zakazie werbowania członków PZPR do sieci agenturalnej bez zgody I sekretarza komitetu wojewódzkiego PZPR Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC-R-191/53 Warszawa, dnia 2 lutego 1953 r. Ściśle tajne Egz. nr 7 DO – 16 WO – 16 Szefowie wojewódzkich urzędów bezpieczeństwa publicznego Stwierdzono wypadki, że mimo wyraźnego zakazu w sieci informacyjno-agencyjnej aparatu bezpieczeństwa znajdują się członkowie partii zawerbowani na materiałach kompromitujących bez wiedzy i zgody sekretarza KW partii. Również ministerstwo nie było powiadomione o powyższych faktach. W związku z powyższym minister polecił: 1. Przeprowadzić przez kierownictwo WUBP i PUBP przegląd ewidencji sieci informacyjno-agencyjnej celem ustalenia wszystkich członków partii zawerbowanych na materiałach kompromitujących. 2. Po ustaleniu szefowie wojewódzkich urzędów przedstawią I sekretarzom wojewódzkim partii następujące dane o wyżej wymienionych członkach partii: nazwisko i imię, miejsce pracy zawerbowanego, charakterystyka materiałów kompromitujących i ewent[ualnie] wnioski o pozostawienie zawerbowanego w sieci z uwagi na dobro prowadzonego rozpracowania. 3. Zabronić w przyszłości dokonywania werbunków członków partii na materiałach kompromitujących bez zgody właściwego departamentu MBP i sekretarza KW partii. 4. Systematycznie informować I sekretarzy KW o wszelkich uzyskanych w toku pracy materiałach obciążających członków partii. O przebiegu wykonania powyższego szefowie WUBP meldować będą do Gabinetu Ministra w miesięcznych sprawozdaniach1. Dyrektor Gabinetu Ministra (–) Drzewiecki M[ichał], ppłk 1 Pismo uchylone 3 I 1958 r. 637 Za zgodność: kierownik Sekcji Rozkazów Gabinetu Ministra (Brzyski St[anisław], kpt.)a Rozesłano wg rozdzielnika nr 373 Źródło: AIPN, 1572/705, k. 41, mps. a Pieczęć i pdpis. 638 Nr 170 1953 luty 21, Warszawa – Instrukcja nr 02/53 dyrektora Departamentu IV MBP w sprawie pracy wydziałów IV WUBP Ministerstwo Warszawa, dnia 21 lutego 1953 r. Bezpieczeństwa Publicznego Ściśle tajne Nr AC-R-330/53 Egz. nr 20 „Zatwierdzam” DO – 27 W[ice]minister WO – 25 (–) J[an] Ptasiński Instrukcja nr 02/53 w sprawie pracy wydz[iałów] IV WUBP Działalność wroga inspirowanego przez imperialistyczne wywiady, przez podporządkowane im ośrodki emigracyjne i krajowe kierownictwa podziemia skoncentrowana jest przede wszystkim na zahamowanie tempa naszego rozwoju gospodarczego, głównej dźwigni wzrostu potęgi gospodarczej i obronnej naszego kraju, głównej dźwigni wzrostu dobrobytu naszego społeczeństwa i wykuwającej się w toku walki o realizację wielkich zadań planu 6-letniego moralno-politycznej jedności naszego narodu. Po to, aby skutecznie bronić naszą gospodarkę narodową przed uderzeniem wroga, przed dywersją, sabotażem i szpiegostwem, po to, aby zawczasu wykrywać plany wroga oraz sprawców i inspiratorów dokonanych aktów dywersji i sabotażu, należy, aby cały pion Departamentu IV zdecydowanie podniósł poziom swej pracy operacyjnej i eliminował to wszystko, co w dużym stopniu odrywało nas od wykonywania podstawowych zadań aparatu bezpieczeństwa. I. Praktyka wykazała następujące zasadnicze błędy wypływające z poważnego zatracenia kontrwywiadowczego charakteru naszej pracy: 1. Zajmowanie się w przeważającej ilości czasu sprawami wchodzącymi w zakres kompetencji administracji gospodarczej, organów MO, prokuratury, wojewódzkich inspektorów ochrony i in. – Pracownicy wydziałów IV zajmowali się nagminnie problemami ściśle gospodarczymi (analizą wykonania planów, technicznymi przyczynami awaryjności, zagadnieniami organizacji bezpieczeństwa i higieny pracy itp. bez wyciągania żadnych wniosków dla pracy operacyjnej), zastanawiali się nad słusznością tych lub innych oficjalnych zarządzeń administracji gospodarczej. Wskutek tego odrywali się od zasadniczej swej pracy – od rozpracowania wroga i jego działalności na obiekcie. – Wydziały IV zajmowały się masowo dochodzeniami w sprawach dot[yczących] nadużyć, kradzieży i drobnych awarii. Dochodzenia w tych sprawach powinny być 639 prowadzone w zasadzie przez MO lub prokuraturę, natomiast wydziały IV powinny zajmować się głównie agenturalną stroną rozpracowania wypadków. – Wydziały IV dublowały pracę wojew[ódzkich] insp[ektorów] ochrony KBW, zajmując dużo czasu na kontrolę stanu ochrony zewnętrznej, kontrolę dyżurów straży przemysłowej, stanu urządzeń przeciwpożarowych, bez próby uaktywnienia na tym odcinku właściwych organów, tj. administracji zakładu i WIO KBW. W okresie wzmożonej czujności pracownicy wydz[iałów] IV systematycznie dyżurowali całymi nocami na zakładach, zamieniając się w zwykłych strażników z wyraźną szkodą dla pracy operacyjnej, która w tych okresach powinna być szczególnie wzmożona. 2. Znikoma ilość poważnych rozpracowań agenturalnych nie była w żadnej proporcji z zaistniałymi na naszych obiektach wypadkami wrogiej działalności i ilością działających wrogich grup i środowisk. Istniejące rozpracowania agenturalne charakteryzował brak śmiałych i przemyślanych kombinacji operacyjnych, niewykorzystywanie szerokich możliwości i środków technicznych będących w dyspozycji naszego aparatu. Przewlekanie rozpracowań agenturalnych, będące wynikiem ustawicznego odrywania się od pracy kontrwywiadowczej, powodowało narastanie trudności operacyjnych i uniemożliwiało realizację. 3. Ilość prawdziwej, poważnej, wciąż doskonalonej, głębokiej sieci agenturalnej werbowanej w wrogich organizacjach i środowiskach nie odpowiadała potrzebom zabezpieczenia naszych obiektów gospodarczych przed działalnością wroga. W rolnictwie, w PGR-ach1, spółdzielniach produkcyjnych, oddziałach fabrycznych, tam wszędzie, gdzie sytuacja wymagała istnienia masowej sieci agenturalnej, była ona wyjątkowo słaba. Np. w niektórych miejscowościach woj. poznańskiego zaledwie 1 informator przypadał na około 7 PGR-ów. Spotkania z agenturą z braku mieszkań konspiracyjnych odbywały się na ulicach, w parkach lub lokalach RO i WO. Poziom pracy agentury był bardzo płytki. Całkowicie nie posiadaliśmy wysoko kwalifikowanej agentury zawodowej opłacanej, którą moglibyśmy przerzucać na odcinki wymagające głębokiego rozpracowania agenturalnego. Zastępowanie takiej sieci przez sieć informacyjną i antydywersyjną było bez wątpienia spłycaniem pracy operacyjnej, choć nie ulega wątpliwości, że i tego rodzaju sieć jest niezbędna, ale może stanowić ona jedynie pomoc do właściwej sieci agenturalnej. Nie było niezbędnego warunku dla istnienia szerokiej sieci informacyjnej wskutek braku dostatecznie rozbudowanej rezydentury. Rezydenci nawet wyróżniający się w pracy nie byli opłacani. 4. Te wszystkie błędy, które zaciążyły na pracy wydziałów IV, szczególnie ostro zarysowały się w pracy referatów ochrony. Potężny aparat RO w wielu wypadkach oderwał się całkowicie od pracy operacyjno-kontrwywiadowczej. Podmieniał pracę Zob. E. Szpak, Między osiedlem a zagrodą. Życie codzienne mieszkańców PGR-ów, Warszawa 2005. 1 640 administracji zakładów, sporządzał charakterystyki, przeprowadzał wywiady, wykonywał różnorodne zlecenia innych jednostek operacyjnych, ale nie rozbudowywał agentury, zaniedbywał rozpracowania agenturalne, nie posiadał mieszkań konspiracyjnych, nie posiadał rezydentury zdolnej do obsługi masowej sieci antydywersyjnej i informacyjnej. Praca pionu Dep[artamentu] IV była często i słusznie określana jako praca „straży pożarnej”. Zasypywani masą informacji o zatarciu łożysk, o przerwie w dopływie prądu, o opóźnieniu dostawy surowca, o drobnych wypadkach w spółdzielniach lub PGR-ze, o wrogiej wypowiedzi, o awarii, pożarze itd., nie potrafiliśmy uchwycić się tych informacji, połączyć ich, dokładnie przeanalizować, a przez to ustalić konkretne poszlaki wrogiej działalności, wymagające głębokiego rozpracowania agenturalnego. Z konieczności wypływającej ze stylu naszej pracy szliśmy po najmniejszej linii oporu – wyjeżdżaliśmy do wypadków, przeprowadzaliśmy ekspertyzy i dochodzenia, zrywaliśmy spotkania i nie nastawialiśmy pracy agentury na właściwe tory. Nowe wydarzenia i wypadki, awarie i pożary odrywały nas od starych. Pracowaliśmy dużo, ale płytko i powierzchownie, nie osiągając właściwych wyników. Brak właściwej pracy operacyjnej był z kolei powodem, że większość zrealizowanych spraw z braku mocnego udokumentowania wrogiej działalności dotyczyła wyłącznie zaniedbania obowiązków służbowych. Nie byliśmy zdolni do przygotowania procesów pokazowych, które zmobilizowałyby społeczeństwo do wzmożenia czujności na odcinku ochrony gospodarki narodowej przed działalnością wroga. W pracy naszej w wielu wypadkach zatraciliśmy niemal całkowicie charakter organu kontrwywiadowczego. II. Z wrześniowej odprawy MBP i z przeprowadzonej na tej podstawie analizy błędów w dotychczasowej naszej pracy wynikają następujące wnioski dla pracy całego pionu Dep[artamentu] IV: 1. a) Naczelnicy wydziałów IV po przeanalizowaniu całości materiałów znajdujących się w wydziałach zarządzą, aby w nieprzekraczalnym terminie do dnia a10 kwietniaa br. przekazać do właściwych komórek administracyjno-kontrolnych (delegatura Min[isterstwa] Kontroli Państwowej i organów dochodzeniowych – MO, prokuratura) rozpracowania i materiały dot[yczące] zaniedbywania obowiązków służbowych, różnego rodzaju nadużyć, kradzieży, drobnych awarii i pożarów, wymagające prowadzenia dochodzeń drogą śledczą. W wyjątkowych i uzasadnionych wypadkach, stronę dochodzeniową rozpracowań należy przekazać do wydziałów śledczych WUBP. b) W wypadkach nasuwających podejrzenie świadomej działalności wroga wydziały IV niezależnie od przekazania dochodzeń do odpowiednich organów dochodzeniowych przeanalizują konieczność dalszego prowadzenia względnie założenia rozpracowania agenturalnego. Przy przekazywaniu tego rodzaju sprawy należy wziąć pod uwagę, czy przekazanie jej nie będzie utrudniało rozpracowania a-a Skreślone: 20 marca. 641 operacyjnego. W wypadkach przewidywanych trudności sprawy tego rodzaju nie należy przekazywać. Prowadzenie rozpracowania agenturalnego przy równoczesnym przekazaniu dochodzenia do innej jednostki lub organu wymaga zasady, aby wydz[iał] IV otrzymywał systematyczne informacje o postępie i wynikach dochodzenia. c) Celem sprawnego przekazywania spraw dochodzeniowych oraz otrzymywania informacji o wynikach dochodzeń w poważniejszych sprawach należy nawiązać współpracę z odpowiednimi komórkami MO i prokuratury oraz delegatury Min[isterstwa] Kontroli i poinformować je, że wszelkie sprawy wymagające dochodzeń i wchodzące w zakres kompetencji tych organów będą im przekazywane. d) Przy przekazywaniu spraw dochodzeniowych należy zwrócić uwagę, aby przekazane materiały nie ujawniały metod naszej pracy i źródła otrzymanych informacji. Materiał przekazywany do organów MO i prokuratury powinien być opracowany w formie pisma podpisanego przez szefa WUBP (naczelnika wydz[iału] IV). Do pisma mogą być dołączone niezbędne dokumenty pochodzące ze źródeł oficjalnych lub uwierzytelnione odpisy tych dokumentów oraz niezbędne dowody rzeczowe. e) Do dnia b15 IVb br. naczelnik wydziału IV obowiązany jest zameldować na piśmie dyrektorowi Dep[artamentu] IV o wykonaniu ww. postanowienia instrukcji. f) Wszelkie informacje napływające bieżąco od sieci agenturalnej i informacyjnej o przejawach marnotrawstwa i brakoróbstwa, zaniedbań służbowych, o przyczynach drobnych awarii itp. przekazywać również do komórek administracyjno-kontrolnych i organów dochodzeniowych, przestrzegając wyżej przytoczonych zasad (punkt d). 2. Celem odciążenia pracowników operacyjnych aparatu bezpieczeństwa od zajmowania się ochroną zewnętrzną zakładów pracy przez straż przemysłową i straż pożarną stworzony został Insp[ektorat] Ochrony KBW. Na obiektach nieposiadających kluczowego znaczenia w naszej gospodarce narodowej ochrona zewnętrzna kontrolowana jest przez organa MO. W związku z tym ograniczyć do sporadycznych wypadków osobiste kontrolowanie dyżurów i rozstawienia strażników, sprawności urządzeń przeciwpożarowych itp. przez pracowników wydz[iałów] IV, PUBP i RO. O złej pracy WIO i MO na odcinku zabezpieczenia i kontroli ochrony zewnętrznej naczel[nik] wydz[iału] IV powinien zameldować natychmiast szefowi WUBP, który zażąda usunięcia stwierdzonych braków poprzez władze zwierzchnie tych organów. Pracownicy operacyjni wydz[iałów] IV, PUBP i RO zobowiązani są natomiast posiadać w strażach informatorów obsługiwanych przez rezydentów, a wszelkie informacje o brakach w systemie ochrony zewnętrznej zakładu podawać do wiadomości WIO i MO. W okresach wzmożonej czujności usilenie kontroli straży i urządzeń ochronnych i alarmowych należy do obowiązków WIO i MO, a aparat bezpieczeństwa zobowiązany jest w tym czasie do wzmożenia ochrony operacyjnej przez wzmożoną pracę b-b Skreślone: 25 III. 642 z agenturą celem niedopuszczenia do ew[entualnych] zamierzonych dywersji pożarów, terroru. W wyjątkowych jedynie wypadkach wyłącznie na zlecenie MBP pracownicy operacyjni mogą być zobowiązani do osobistego udziału w zabezpieczeniu lub kontroli ochrony zewnętrznej. 3. Naczelnik wydziału IV dokładnie przeanalizuje wszystkie prowadzone obecnie rozpracowania agenturalne: – materiał, na podstawie którego rozpracowanie zostało założone, – postęp rozpracowania od dnia jego założenia, – stan agentury w rozpracowaniu i jej możliwości operacyjne, – poziom pracy z agenturą i wartość otrzymywanych doniesień. Na tej podstawie należy sporządzić: – aktualny opis sprawy, – szczegółowy plan rozpracowania. W nieprzekraczalnym terminie do dnia c15 IVc 1953 r. przesłać do Dep[artamentu] IV kopie ww. opisów i planów do zatwierdzenia. Po zatwierdzeniu rozpracowania agenturalnego przez Dep[artament] IV obowiązkiem wydz[iału] IV jest zarejestrowanie rozpracowania i jego figurantów w wydziale II WUBP. 4. Naczelnik wydziału IV: a) przeanalizuje prowadzone przez wydział rozpracowania agenturalne – wstępne, tzn. takie, w których materiał uzyskany od informatora względnie nawet ze źródła oficjalnego lub kontaktu poufnego nasuwa podejrzenie wrogiej działalności konkretnej osoby lub grupy osób, lecz nie został jeszcze potwierdzony przez agenturę kontrolną; b) skontroluje właściwe wytypowanie i przygotowanie kandydatów na werbunek, c) poleci sporządzić aktualne opisy i szczegółowe plany rozpracowania, które w terminie do dnia d11 IVd br. wraz z postanowieniem o założeniu rozpracowania przedstawi szefowi WUBP do zatwierdzenia. d) prześle w terminie do dnia e15 IVe br. do odpowiednich wydziałów Dep[artamentu] IV MBP odpisy opisów i planów rozpracowań. 5. W rozpracowaniach agenturalno-śledczych naczelnicy wydziałów IV zobowiązani są do postępowania zgodnie z zaleceniem niniejszej instrukcji (część II, p. 1b). Termin wykonania i powiadomienia Dep[artamentu] IV obowiązuje do dnia f 15 kwietniaf 1953 r. 6. Materiały rozpracowania obiektowego wskazujące, że na obiekcie istnieje środowisko osób powiązanych w przeszłości przynależnością do wrogich organizacji c-c d-d e-e f-f Skreślone: 20 III. Skreślone: 25 III. Skreślone: 31 III. Skreślone: 25 marca. 643 lub przejawiających obecnie wrogą postawę polityczną, a jednocześnie utrzymujących między sobą ścisłe kontakty, w związku z czym zachodzi podejrzenie, że może ono prowadzić wrogą działalność, są podstawą założenia rozpracowania środowiskowego. Postanowienie o założeniu rozpracowania środowiska zatwierdza naczelnik wydziału IV. Należy zaznaczyć, że nie ma podstaw do założenia rozpracowania środowiskowego, jeżeli materiały obciążające poszczególne osoby dotyczą wyłącznie przeszłości, a obecnie nie wskazują na utrzymywanie wzajemnych kontaktów i powiązań. W tych wypadkach jest wyłącznie podstawa do zaprowadzenia w ramach rozpracowania obiektowego indywidualnych teczek kontrolno-obserwacyjnych. Natomiast jeśli posiadane materiały świadczą o istnieniu środowiska osób podejrzanych o uprawianie konkretnej wrogiej działalności, to wówczas istnieje podstawa do założenia rozpracowania agenturalno-wstępnego lub agenturalnego. Naczelnicy wydziałów IV po przeanalizowaniu materiałów rozpracowań obiektowych wydadzą zarządzenia założenia konkretnych rozpracowań środowiskowych i do dnia g22 IVg br. prześlą do odpowiednich wydziałów Dep[artamentu] IV wykaz zatwierdzonych przez nich rozpracowań. 7. Podstawą pracy kontrwywiadowczej jest praca z cenną i wysoko kwalifikowaną agenturą. a) Celem stworzenia warunków dla pracy z właściwą agenturą wydz[iał] IV zaplanuje przede wszystkim rozbudowę rezydentury w zakładach przemysłowych, PGR-ach, POM-ach i spółdzielniach produkcyjnych. b) W oparciu o plany i terminy rozbudowy rezydentury przystąpi do założenia masowej sieci informacyjnej i antydywersyjnej obsługiwanej w zasadzie przez rezydenturę. Rezydenci powinni być w zasadzie opłacani systematycznie. e) Przeanalizować jakość posiadanej agentury, jej udział względnie możliwości udziału w rozpracowaniach agenturalnych i środowiskowych. Określić indywidualne zadania dla każdego agenta i w miarę potrzeby przerzucić na obiekt, gdzie będą najpełniejsze możliwości wykorzystania go w rozpracowaniach. Przenoszenie agenta na inny obiekt musi być wykonywane w sposób wykluczający zdekonspirowanie go. Z posiadanej agentury wyłonić należy najcenniejszych agentów, których pracę kontrolować powinien naczelnik i z[astęp]ca naczelnika wydziału i kierownicy sekcji. Spotkania z agenturą muszą odbywać się wyłącznie w mieszkaniach konspiracyjnych. Wyjątek od tej zasady stanowić mogą spotkania z agenturą zamieszkującą na wsi. W planie pracy poszczególnych sekcji wydz[iału] IV na m[iesią]c marzec h i kwiecieńh uwzględnić terminy werbunku mieszkań konspiracyjnych. g-g h-h Skreślono: 31 III. Dopisane odręcznie. 644 8. Wszystkie postanowienia niniejszej instrukcji dotyczą w tym samym stopniu pracowników wydziałów IV, PUBP, jak i pracowników referatów ochrony. W najbliższym czasie wydana zostanie szczegółowa instrukcja o pracy RO, ale z miejsca należy przystąpić do zmiany stylu i metod pracy RO, tak samo jak w pracy całego wydziału IV. III. Zasadniczym zadaniem postawionym na odprawie wrześniowej przed wszystkimi wydziałami operacyjnymi WUBP było skoncentrowanie całego wysiłku specjalnie na wykrycie tej działalności wroga, która jest skierowana p[rzeciw]ko gospodarce narodowej. Zadaniem każdego wydziału operacyjnego jest aktywne rozpracowywanie wszystkich danych świadczących o tym, że wrogie grupy, środowiska lub organizacje nielegalne zmierzają do osłabienia naszego potencjału gospodarczego. Podstawowym warunkiem wykonania tych zadań jest właściwie zrozumiana i właściwie zorganizowana współpraca pomiędzy wszystkimi jednostkami operacyjnymi, która dotychczas w bardzo znikomym stopniu była realizowana, i tym samym wyniki osiągnięte w rozpracowaniu i likwidacji wroga uprawiającego w gospodarce narodowej dywersję, sabotaż, szpiegostwo itp. były b. znikome. Celem współpracy wydziału IV z innymi wydziałami operacyjnymi jest: – wszechstronne poznanie form i metod oraz zamierzeń i całej dotychczasowej wrogiej działalności w gospodarce podziemnych organizacji i grup rozpracowywanych dotychczas przez inne wydziały operacyjne, przede wszystkim pod kątem ich powiązań organizacyjnych, kontaktów szpiegowskich itd.; – niedopuszczenie, aby rozpracowania prowadzone przez wydz[iał] IV zwężone były do ujawnienia wrogiej działalności gospodarczej bez należytego i wszechstronnego rozpracowania ich struktury i powiązań organizacyjnych, w których to zagadnieniach najlepiej zorientowane są odpowiednie wydziały WUBP i mogą i powinny okazać konkretną pomoc operacyjną. Wydziały IV jako „gospodarz” terenu na odcinku pracy operacyjnej na obiektach gospodarczych winny stać się inicjatorem współpracy pomiędzy wszystkimi wydziałami operacyjnymi WUBP oraz współpracę tą organizować. W związku z tym przed wydziałami IV WUBP stawia się następujące zadania, których stałe i systematyczne wykonywanie powinno dać właściwe wyniki w organizowaniu współpracy, jak również w likwidacji wroga działającego w gospodarce narodowej. 1. Naczelnik wydziału IV poinformuje inne wydziały operacyjne WUBP o: a) istniejących na obiektach gospodarczych wrogich grupach i środowiskach podlegających rozpracowaniu tych wydziałów, b) materiałach z rozpracowań agenturalnych dot[yczących] działalności organizacji klerykalnych, akowskich itp. Poza tym naczelnik wydziału IV powinien ułatwić odpowiednim naczelnikom wydziałów operacyjnych zapoznanie się z wrogim elementem i jego działalnością na obiektach gospodarczych. Informacje przekazywane innym wydziałom operacyjnym powinny być doręczone w formie b. krótkich notatek, które następnie powinny być dokładnie omówione ustnie. 645 W zależności od ważności informacji udzielanych wym[ienionym] jednostkom operacyjnym można przekazywać je bezpośrednio kierownikom sekcji, a w niektórych wypadkach wyłącznie naczelnikom wydziałów. 2. Naczelnik wydziału IV ustali z wszystkimi naczelnikami wydziałów operacyjnych WUBP terminy, w których zobowiązują się oni poinformować go na piśmie, a następnie bardziej szczegółowo omówić ustnie o: a) faktach wskazujących, jak wrogie elementy uprawiają działalność skierowaną p[rzeciw]ko gospodarce narodowej, b) wypadkach zajmowania przez elementy wrogie poważnych stanowisk na obiektach gospodarczych, c) wrogich grupach umiejscowionych na obiektach gospodarczych. 3. Naczelnik wydziału IV zobowiązany jest do systematycznego informowania innych wydziałów operacyjnych WUBP o: a) sytuacji gospodarczej na ważniejszych obiektach, gdzie istnieje podejrzenie wrogiej działalności, b) zagrożonych punktach w gospodarce narodowej lub na poszczególnych obiektach czułych na wrogą działalność, c) zamierzonych wrogich akcjach, np. usiłowanie organizowania strajków, d) akcjach gospodarczych, które mogą natrafić na opór podziemia, np. powstawanie spółdzielni produkcyjnych, zmiany w systemie płac i norm itp., e) zaistniałych wypadkach dywersji. 4. Naczelnik wydziału IV, uwzględniając specyfikę wrogiej działalności w poszczególnych gałęziach gospodarki narodowej, zobowiązany jest: a) na odcinku ochrony finansów, bankowości i handlu zagranicznego z uwagi na poważne zainteresowania obcych wywiadów szczególnie współpracować z wydz[iałem] I WUBP’ b) na odcinku ochrony niektórych zakładów przemysłowych narażonych szczególnie na wrogą działalność elementów WRN-owskich i klerykalnych inspirujących nastroje strajkowe i inną wrogą działalność – ściśle współpracować z wydz[iałami] V i XI WUBP, c) na odcinku ochrony spółdzielczości produkcyjnej i PGR, gdzie istnieje szczególne nasilenie wrogiej działalności organizowanej przez kler, byłych czł[onków] BCh i PSL, kułactwo i podziemne organizacje – szczególnie ściśle współpracować z wydz[iałami] III, V i XI WUBP. Poza tym do ochrony odcinka wiejskiego należy szerzej wciągnąć MO i ściśle z nią współpracować, a w zaistniałych wypadkach pożarów, padnięć inwentarza, terroru i wszelkiego rodzaju aktów dywersji dochodzenie powinno być w zasadzie prowadzone przez MO, a w wyjątkowo poważnych wypadkach przez wydz[iał] śledczy, natomiast jednostki operacyjne powinny się wyłącznie koncentrować na rozpracowaniu agenturalnym. Także posterunek gminny MO powinien natychmiast zabezpieczać miejsca wypadku oraz dowody przestępstwa. 646 5. Naczelnik wydziału IV powinien w pełni wykorzystać otrzymane w ramach współpracy z wydz[iałem] śledczym materiały – o aresztach osób zatrudnionych na odpowiedzialnych stanowiskach w aparacie gospodarczym wzgl[ędnie] na kluczowych obiektach gospodarczych dla rozpracowania ich kontaktów i ew[entualnej] wrogiej działalności na tych obiektach, – o wynikach przesłuchań dot[yczących] ich działalności gospodarczej i powiązań z innymi pracownikami obiektu. Niezależnie od tego, przez który wydział sprawa została nadana do wydz[iału] śledczego, naczelnik wydziału IV powinien omówić z naczelnikiem wydziału śledczego, jakie pytania powinny być postawione aresztowanemu w czasie śledztwa w związku z jego pracą na danym obiekcie gospodarczym. 6. Naczelnik wydziału IV zwróci uwagę, aby współpraca z innymi wydziałami operacyjnymi w zasadzie nie przybierała formy wspólnie prowadzonych rozpracowań. Rozpracowaniem kieruje niezależnie od obiektów, na których sprawa rozwija się, ten wydział, który rozpoczął sprawę. Gospodarzem operacyjnym obiektów chronionych jest wydział IV, w związku z czym przedsięwzięcia podejmowane przez inne wydziały operacyjne powinny być z nimi konsultowane. W wypadku, kiedy oprócz wydziału IV inny wydział prowadzi równocześnie rozpracowanie tej samej wrogiej grupy i zachodzi niebezpieczeństwo wzajemnego przeszkadzania sobie, wówczas szef WUBP zadecyduje, który z wydziałów powinien wycofać się z rozpracowania i przekazać posiadane materiały, z tym że w dalszym ciągu będzie informowany o przebiegu rozpracowania. 7. Naczelnik wydziału dopilnuje, aby współpraca z innymi wydziałami operacyjnymi w żadnym wypadku nie przybrała formy wykonywania przez RO, które są placówkami wyłącznie IV wydziału, czynności pomocniczych dla tych wydziałów, np. przeprowadzenie ustaleń, wywiadów, sporządzenie charakterystyk itp. Szczególnie należy przestrzegać, ażeby pracownicy RO nie wykonywali tych czynności bez zezwolenia naczel[nika] wydz[iału] IV lub kier[ownika] sekcji. Dokonywanie poważniejszych czynności operacyjnych przez RO dla innych wydziałów, np. bliższe agenturalne rozpoznanie pewnej osoby zatrudnionej na obiekcie itp., może się odbyć na zlecenie szefa WUBP. Za właściwe zorganizowanie współpracy oraz aktywne wciągnięcie innych wydziałów operacyjnych do pracy w ochronie gospodarki narodowej odpowiedzialny jest naczelnik wydziału IV i w wypadku braku współpracy ponosi on odpowiedzialność. 8. Naczelnik wydziału IV w sprawozdaniu miesięcznym przesyłanym do Dep[artamentu] IV zobowiązany jest podawać, jak się kształtuje współpraca pomiędzy wydziałem IV a innymi wydziałami operacyjnymi WUBP. Wyciąg ze sprawozdania dot[yczący] współpracy z poszczególnymi wydziałami przesyła do wiadomości odnośnym wydziałom WUBP. Poza tym naczelnik wydziału IV zobowiązany jest prowadzić dokumentację zawierającą notatki z przekazywanych i otrzymanych informacji. 647 Dokumentację dot[yczącą] współpracy z innymi wydziałami operacyjnymi należy prowadzić w specjalnie przeznaczonych zeszytach dla każdego wydziału oddzielnie. 9. Niniejszą instrukcję należy przepracować z wszystkimi pracownikami operacyjnymi wydz[iałów] IV WUBP i PUBP w terminie do dnia i30 IIIi br.2 Dyrektor Departamentu IV MBP (–) B[olesław] Galczewski3 ppłk Za zgodność: kierownik Sekcji Rozkazów Gabinetu Ministra (S[tanisław] Brzyski)j Rozesłano wg rozdzielnika nr 398 Źródło: AIPN, 1572/61, k. 18–30, mps. Skreślono: 5 III. Pieczątka i podpis. 2 Instrukcja uchylona 3 I 1958 r. 3 Bolesław Galczewski (ur. 1922) – w okresie okupacji wywieziony na roboty przymusowe w Niemczech, skąd zbiegł do Warszawy. Jesienią 1944 r. tworzył komórki gminne PPR w woj. warszawskim. W resorcie BP: słuchacz (Szkoły Oficerskiej) Centralnej Szkoły MBP w Łodzi (30 III 1945), młodszy referent Wydziału IV Departamentu I MBP (12 VI 1945), młodszy referent Sekcji 2 Wydziału I Departamentu IV MBP (23 X 1945), referent Sekcji 6 Wydziału I Departamentu IV MBP (16 X 1946), starszy referent Sekcji 5 Wydziału I Departamentu IV MBP (30 III 1947), kierownik Sekcji 5 Wydziału I Departamentu IV MBP (24 IX 1947), zastępca naczelnika Wydziału I Departamentu IV MBP (31 VII 1948), naczelnik Wydziału II Departamentu IV MBP (11 II 1950), wicedyrektor Departamentu IV MBP (15 X 1951), dyrektor Departamentu IV MBP (9 I 1953), słuchacz Kursu Specjalnego MBP/KdsBP w Moskwie (1954–1955), zastępca kierownika WUdsBP w Szczecinie (11 V 1955), kierownik WUdsBP w Zielonej Górze (7 XII 1955), zastępca komendanta wojewódzkiego MO w Zielonej Górze (29 XII 1956), I zastępca komendanta wojewódzkiego MO ds. Bezpieczeństwa w Zielonej Górze (9 IV 1957), I zastępca komendanta MO ds. Bezpieczeństwa m.st. Warszawy (21 IX 1963), zastępca dyrektora Zarządu Kontroli Ruchu Granicznego MSW (28 I 1967), starszy inspektor Grupy Rezerwowej Departamentu Kadr MSW (10 XI 1970), zwolniony 30 IV 1973 r. AIPN, 0604/143, Akta osobowe funkcjonariusza; K. Szwagrzyk, Kadra kierownicza Departamentu IV MBP 1945–1954 [w:] „Budujemy socjalizm…”, s. 13. i-i j 648 Nr 171 1953 luty 27, Warszawa – Pismo okólne ministra bezpieczeństwa publicznego do szefów WUBP i PUBP oraz komendantów wojewódzkich i powiatowych MO o wzmożenie walki z „wrogą propagandą pochodzącą z imperialistycznych radiostacji” Ministerstwo Warszawa, dnia 27 lutego 1953 r. Bezpieczeństwa Publicznego Ściśle tajne Nr AC-R-334/53 Egz. nr 14 DO – 31 WO – 29 PO – 14 Szefowie wojewódzkich i powiatowych urzędów bezpieczeństwa publicznego, komendanci wojewódzcy i powiatowi Milicji Obywatelskiej W pracy aparatu bezpieczeństwa występuje od 3 miesięcy wyraźny zanik spraw za zbiorowe słuchanie i rozpowszechnianie wrogiej, imperialistycznej propagandy głoszonej przez tzw. „Wolną Europę” i inne radiostacje. Tymczasem działalność tych radiostacji wzrasta i nabiera na sile – rozbudowują się nowe stacje1. Nieuzasadnione zaniedbanie przeciwdziałania ze strony naszego aparatu jest wysoce szkodliwą tolerancją. W związku z tym polecam wszystkim ogniwom aparatu służby bezpieczeństwa publicznego zaktywizować walkę na tym odcinku zgodnie z istniejącymi instrukcjami. Szefowie WUBP osobiście dopilnują, aby walka z wrogą propagandą pochodzącą z audycji imperialistycznych radiostacji była aktywnie i stale prowadzona przez wszystkie urzędy bezpieczeństwa publicznego i Milicję Obywatelską. 4 VII 1950 r. zaczęło nadawać audycje Radio Wolna Europa (RWE), nagrywając program na taśmach w Nowym Jorku, a następnie emitując go z nadajników ulokowanych pod Frankfurtem n. Menem. W 1951 r. siedziba narodowych rozgłośni RWE znajdowała się już w Monachium, skąd jako pierwsi swoje programy nadawali Czechosłowacy i Węgrzy. 3 V 1952 r. rozpoczęła nadawanie Stacja Polska RWE „Głos Wolnej Polski”, której pierwszym dyrektorem został Jan Nowak-Jeziorański. Zob. więcej: P. Machcewicz, „Monachijska menażeria”. Walka z Radiem Wolna Europa 1950–1989, Warszawa 2007 (rec. T. Wolsza, Z Janem Nowakiem-Jeziorańskim w roli głównej. Uwagi na temat pracy Pawła Machcewicza „Monachijska menażeria”, „Kwartalnik Historyczny” 2009, nr 1, s. 159–170); J. Nowak-Jeziorański, J. Giedroyc, Listy 1952–1998, oprac. D. Platt, Wrocław 2001, s. 49–62 i n. 1 649 Zobowiązuję również do podawania w meldunkach i sprawozdaniach dokładnej analizy nasilenia tej formy działania wroga i rezultatów naszej walki2. Minister (–) St[anisław] Radkiewicz Za zgodność: referent rozkazów (J[adwiga] Mierzwińska, ppor.)a Rozesłano wg rozdzielnika nr 409 Źródło: AIPN, 1572/705, k. 54, mps. a 2 Pieczątka i podpis. Pismo uchylone 13 VI 1956 r. 650 Nr 172 1953 marzec 4, Warszawa – Telefonogram ministra bezpieczeństwa publicznego do szefów WUBP w związku z komunikatem radiowym o chorobie Józefa Stalina Ministerstwo Warszawa, dnia 4 marca 1953 r. Bezpieczeństwa Publicznego Ściśle tajne Nr AC-R-338/53 Egz. nr 15 Telefonogram Do szefów wojewódzkich urzędów bezpieczeństwa publicznego Dziś radio ZSRR nadało bardzo ciężką i bolesną wiadomość – komunikat Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego i rządu ZSRR o ciężkim stanie zdrowia towarzysza Stalina1. Komunikat wzywa do największej jedności i zwartości, niezłomności ducha i czujności. Należy być przygotowanym na to, że wrogie elementy będą usiłowały wykorzystać tę wiadomość dla wzmożenia wrogiej działalności w różnych formach. Zachowując wewnętrzny spokój, należy wzmóc czujność całego aparatu, zmobilizować UBP i MO do natychmiastowego i energicznego przecinania wszelkich przejawów działalności wroga. W związku z tym polecam: 1. Wzmocnić i zaostrzyć zwalczanie wrogiej, imperialistycznej propagandy radiowej przez ustalanie i aresztowanie organizatorów zbiorowego słuchania wrogich audycji i osób rozpowszechniających tą propagandę. 2. Natychmiast reagować na wszelkie prowokacyjne wersje i pogłoski na różne tematy w związku z wytworzoną sytuacją – inspiratorów i siewców tych pogłosek aresztować. 3. Z miejsca przecinać wszelką wrogą, prowojenną propagandę – szerzycieli tej propagandy aresztować. 4. Każdy fakt ukazania się wrogiej ulotki lub napisu musi być wykryty, a sprawcy winni być ujęci. W nocnej porze w miastach i w pobliżu obiektów przemysłowych wzmocnić patrole MO celem uniemożliwienia dokonywania wrogich napisów. 1 Zob. tu i dalej M. Mazur, Nieformalny społeczny rezonans choroby i śmierci Józefa Stalina w marcu 1953 roku, „Studia Historyczne” 2009, z. 3–4 (207–208), s. 277–293; M. Zaremba, Opinia publiczna w Polsce wobec choroby i śmierci Józefa Stalina [w:] Władza a społeczeństwo w PRL. Studia historyczne, red. A. Friszke, Warszawa 2003, s. 19–53. 651 5. W walce z wrogą działalnością i propagandą zwrócić uwagę na próby przenikania wroga do załóg fabrycznych, szczególną ochroną otoczyć obiekty specjalne, przemysłu kluczowego i ważne linie komunikacyjne. 6. Celem sparaliżowania wrogiej propagandy w miejscach publicznych i zbiorowiskach ludzi UBP zobowiązane są delegować pracowników operacyjnych do miejsc tych skupisk (pociągi osobowe, kina itp.) z zadaniem czuwania nad nastrojami i wyławiania szerzycieli wrogiej propagandy. 7. Osobną uwagę zwrócić na sieć handlową i zapewnić sobie uzyskiwanie w porę informacji o nastrojach celem niedopuszczenia do jakichkolwiek zakłóceń i paniki rynkowej. 8. Poważnie zainteresować się odcinkiem szkół średnich i wyższych, aby w porę i skutecznie przeciwdziałać wrogiej propagandzie wśród młodzieży. Sprawdzać agenturalnie zachowanie się kleru i innych reakcyjnych środowisk i reagować na wszelkie przejawy wrogiej aktywności. Przy ostrym i natychmiastowym reagowaniu na wszelkie przejawy wrogiej działalności i propagandy nie wolno dopuszczać do żadnej nerwowości w działaniu i bardzo dokładnie przeinstruować pracowników, aby represje stosowane były rozważnie i dotknęły rzeczywiście wrogie elementy, a nie przypadkowe osoby. Zwrócić uwagę, że samo powtarzanie treści komunikatu oficjalnego o stanie zdrowia towarzysza Stalina nie może być traktowane jako wroga robota. Codzienne meldunki o nastrojach, odgłosach i wszelkich faktach działania wroga oraz o dokonanych aresztach i innych przedsięwzięciach ze strony aparatu bezpieczeństwa nadsyłać telefonogramem do Gabinetu Ministra. Minister (–) St[anisław] Radkiewicz Za zgodność: kierownik Sekcji Rozkazów Gabinetu Ministra (St[anisław] Brzyski, kpt.)a Źródło: AIPN, 1572/705, k. 53, mps. a Pieczątka i podpis. 652 Nr 173 1953 marzec 6, Warszawa – Zarządzenie nr 09/53 ministra bezpieczeństwa publicznego w związku ze śmiercią Józefa Stalina zalecające „maksymalnie zmobilizować czujność rewolucyjną i pogotowie bojowe wszystkich ogniw aparatu bezpieczeństwa” Ministerstwo Warszawa, dnia 6 marca 1953 r.1 Bezpieczeństwa Publicznego Ściśle tajne Nr AC-R-342/53 Egz. nr 740 DO – 34 WO – 32 PO – 17 Zarządzenie nr 09/53 Dnia 5 marca 1953 r. o godzinie 21.50 – czasu moskiewskiego zmarł towarzysz Józef Stalin – Przewodniczący Rady Ministrów Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, Sekretarz Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego2. Rzeczą niewątpliwą jest, że w tych ciężkich dla nas dniach agentury imperialistyczne będą starały się podrywać spoistość i zwartość narodu, solidarność ze Związkiem Radzieckim, szerzyć nastroje niepokoju i niepewności, rozpowszechniać wrogie dywersyjne plotki i pogłoski, organizować sabotaże, dywersję i inną działalność godzącą w siłę Polski Ludowej3. W związku z powyższym zarządzam: 1. Maksymalnie zmobilizować czujność rewolucyjną i pogotowie bojowe wszystkich ogniw aparatu bezpieczeństwa. Tego dnia wydano też zarządzenie nr 29 prezesa Rady Ministrów w sprawie niezbędnych środków, jakie należy przedsięwziąć na wszystkich odcinkach administracji i gospodarki narodowej (częściowo uchylone 16 III 1953 r. – odstąpienie od zaleceń o wzmożonej czujności), oraz zarządzenie nr 9 prokuratora generalnego PRL w sprawie zaostrzenia czujności w wykonywaniu obowiązków nałożonych na prokuratorów w związku ze śmiercią Józefa Stalina. 2 Zob. Odezwa KC PZPR, Rady Ministrów i Rady Państwa w związku ze śmiercią Józefa Stalina 5 III 1953 r., „Trybuna Ludu”, 6 III 1953, nr 65, s. 1. Następnego dnia przyjęto dekret o przemianowaniu Katowic na Stalinogród i województwa katowickiego na województwo stalinogrodzkie (uchylony 10 XII 1956 r.); Z. Woźniczka, Katowice – Stalinogród 1953, „Biuletyn IPN” 2004, nr 6–7 (41–42), s. 92–98. O kulcie Stalina w Polsce za życia i po jego śmierci zob. R. Kupiecki, „Natchnienie milionów”. Kult Józefa Stalina w Polsce 1944–1956, Warszawa 1993. 3 Zob. P. Osęka, Umarł Stalin, niech żyje Eisenhower, „Newsweek Polska”, 9 III 2003, s. 92–94. 1 653 Czujność i pogotowie jest niezbędne po to, by udaremnić i unieszkodliwić wszelkie wypady wroga, aktywizację obcych agentur lub jakiekolwiek inne próby zakłócenia porządku publicznego, spokoju w kraju – w mieście i na wsi, na obiektach przemysłowych – i powagi przeżywanych dni. 2. Wprowadzić ostre pogotowie całego aparatu (UBP, MO, KBW, WOP, RO, RW, ORMO). a) Szefowie WUBP i komendanci WK MO osobiście będą kierować i kontrolować stan pogotowia całego aparatu. Dyżury winny być pełnione przez całą dobę na zmianę: w WUBP – szef WUBP, z[astęp]cy, inspektorzy oraz cały aparat kierowniczy; w PUBP – szef i z[astęp]ca oraz wszyscy odpowiedzialni pracownicy PUBP. W ten sam sposób komendanci WK MO zorganizują dyżury w podległych im jednostkach. b) Zorganizować szeroką służbę obchodową MO, do pomocy w czasie nocnych patroli wykorzystać ORMO (bez oderwania od pracy). c) Aż do odwołania specjalnie wzmocnić ochronę wszystkich obiektów gospodarczych. Wzmóc ochronę zakładów pracy i majątku państwowego, kładąc szczególny nacisk na kluczowe zakłady przemysłowe, zakłady przemysłu specjalnego, komunikację, zakłady energetyczne i siłownie, łączność, gmachy publiczne, stacje radiowe i radiowęzły. Stale sprawdzać stan służby straży przemysłowych i straży pożarnych. Zapewnić dyżury RO i RW4 przez całą dobę, a tam, gdzie wymaga sytuacja, dodać pracowników operacyjnych. d) Szczególnie troskliwie zorganizować pełne zabezpieczenie spokojnego przebiegu oraz przed jakimikolwiek wrogimi wypadami zmierzającymi do zakłócenia powagi – odbywają się publiczne zebrania na fabrykach, zakładach pracy, w instytucjach, w miejscach zamkniętych i na powietrzu. 3. Przypominam i zobowiązuję do ścisłego wykonywania w całej rozciągłości poleceń wydanych szefom WUBP (telefonogram z dnia 4 III 1953 r. nr AC-R-338/53)5 – treść tego polecenia oraz niniejszego zarządzenia przekazać do wszystkich ogniw aparatu bezpieczeństwa (UBP, MO). 4. W sprawie części wewnętrznopolitycznej kierować się dyrektywami ogólnopartyjnymi KC PZPR przekazanymi sekretarzom instancji partyjnych. Minister (–) St[anisław] Radkiewicz W zakładach produkujących na potrzeby wojska znajdowały się referaty wojskowe (RW). Dokument nr 172. 4 5 654 Za zgodność: kierownik Sekcji Rozkazów Gabinetu Ministra (Brzyski St[anisław], kpt.)a Rozesłano wg rozdzielnika nr 3 Źródło: AIPN, 1572/815, k. 21, mps. a Podpis. 655 Nr 174 1953 marzec 7, Warszawa – Pismo okólne ministra bezpieczeństwa publicznego do dyrektorów MBP w sprawie zachowania powagi w czasie żałoby i w dniu pogrzebu Józefa Stalina Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC-R-346/53 Warszawa, dnia 7 marca 1953 r. Ściśle tajne Egz. nr 19 DO – 36 WO – 33 PO – 18 Dyrektorzy departamentów MBP Należy się liczyć z tym, że w dniach 8 marca br. (ze względu na to, że w dzień ten przypada Święto Kobiet1 i jednocześnie jest on dniem wolnym od pracy) oraz 9 marca br. – dzień pogrzebu Towarzysza Stalina – obce agentury i inne wrogie środowiska i elementy będą usiłowały maksymalnie przejawiać swoją aktywność, aby zamącić powszechny podniosły nastrój bólu i żałoby, jaki ogarnął nasz kraj w związku ze zgonem towarzysza Stalina. W związku z powyższym polecam: 1. W pełni realizować zadania ostrego pogotowia całego aparatu. Dotychczasowe sprawdzanie stanu pogotowia wykazuje szereg jaskrawych niedociągnięć. Należy zwrócić szczególną uwagę na jakość pełnienia służby i w tym celu zaplanować systematyczną kontrolę i sprawdzanie, specjalnie w nocy, poszczególnych posterunków, odcinków służb, patroli itp., ze szczególnym uwzględnieniem obiektów przemysłowych i obiektów specjalnego znaczenia. 2. Dotychczasowe meldunki wskazują na znaczne nasilenie wrogiej propagandy w postaci wrogich ulotek, motylków, haseł, napisów, przy jednocześnie znikomej liczbie ujętych sprawców i inspiratorów. Fakt ten świadczy o słabej agenturalnej robocie, jak też i o słabym zabezpieczeniu patrolowym. Widocznym jest również brak dostatecznej inicjatywy i uporczywości ze strony naszego aparatu w kierunku ustalenia i ujęcia sprawców. Każdy fakt ukazania się ulotek, napisów, motylków itp. powinien skoncentrować uwagę naszego aparatu na wykrycie i ujęcie sprawców. Zob. N. Jarska, Obchody Dnia Kobiet w Polsce Ludowej 1945–1989, „Dzieje Najnowsze” 2010, nr 4, s. 15–28. 1 656 3. Brak dostatecznej reakcji na zwiększoną ilość faktów zbiorowego słuchania wrogich audycji zagranicznych. Dotychczas są tylko pojedyncze wypadki aresztów inspiratorów zbiorowego słuchania wrogich rozgłośni. Szeptana wroga propaganda – jak stwierdzono – opiera się głównie na wytycznych imperialistycznych rozgłośni, w związku z czym należy zwrócić szczególną uwagę na wykrywanie faktów zbiorowego słuchania i aresztowania inspiratorów i szerzycieli wrogich prowokacyjnych plotek. 4. Zwrócić uwagę na zabezpieczenie zgromadzeń żałobnych, jakie będą odbywać się w niedzielę i poniedziałek na terenie miast i wsi w całym kraju. 5. W pełni realizować i kontrolować wykonanie wytycznych zawartych w telefonogramie nr AC-R-338/53 z dnia 4 marca br. oraz zarządzeniu nr 09/53 z dnia 6 marca br.2 6. Polecam surowo przestrzegać ustęp z telefonogramu nr AC-R-338/53 z dnia 4 marca br., który mówi: „Przy ostrym i natychmiastowym reagowaniu na wszelkie przejawy wrogiej działalności i propagandy nie wolno dopuszczać do żadnej nerwowości w działaniu i bardzo dokładnie przeinstruować pracowników, aby represje stosowane były rozważnie i dotknęły rzeczywiście wrogie elementy, a nie przypadkowe osoby”3. 7. Treść niniejszego pisma przekazano do WUBP z poleceniem przekazania do PUBP, WK MO oraz PK MO. Minister (–) St[anisław] Radkiewicz Za zgodność: st. referent Gabinetu Ministra (Siekiera E[dwarda], ppor.)a Źródło: AIPN, 1572/705, k. 52, mps. Pieczątka i podpis. Edwarda Siekiera z d. Finkielgłuz (1926–2007) – pomoc biurowa Wydziału Personalnego MBP (14 V 1945), mł. referent Sekcji Organizacyjno-Etatowej Wydz. Pers. MBP (17 XI 1945), mł. referent Sekcji 2 Wydz. III Zarządu Pers. MBP (22 III 1946), referent Sekcji Organizacyjno-Etatowej Wydz. III MBP (27 XII 1946), referent Wydz. Organizacyjno-Etatowego MBP (29 XII 1947), referent Referatu Ogólnego GM BP (31 XII 1948), referent Sekcji 1 Wydz. Organizacyjnego GM BP (24 X 1950), st. referent Wydz. Organizacyjnego GM BP (28 III 1952), st. referent Sekcji 2 Wydz. Normatywnego GM BP (17 II 1953), kierownik Sekcji 2 Wydz. Normatywnego GM BP (9 V 1953), kierownik Sekcji 1 Biura Skarg i Zażaleń GM BP (28 X 1954), kierownik Sekcji 1 Biura Skarg i Zażaleń GP KdsBP (28 III 1955), kierownik Sekcji 1, zastępca naczelnika Biura Skarg i Zażaleń GP KdsBP (2 VI 1956), sekretarz operacyjny wiceministra A. Alstera – Wydz. Ogólnego GM SW (12 II 1957), st. oficer organizacyjny Wydz. Prezydialnego GM SW (7 IX 1960), st. inspektor Działu Korespondencji i Opracowań Wydz. Prezydialnego GM SW (13 VII 1967), zwolniona ze służby w MO (18 VI 1968). Podczas wojny ukrywała się przed Niemcami u Józefa i Heleny Hosticzków, którym w 1989 r. przyznano tytuł Sprawiedliwy wśród Narodów Świata. Po 1968 r. wraz z mężem Józefem wyjechała do Anglii. Z Hosticzkami spotkała się w 1980 r. w Londynie, a po 1989 r. regularnie odwiedzała Polskę i wspólnie z nimi spędzała wakacje. AIPN, 0194/2494, Akta osobowe funkcjonariusza; www.sprawiedliwi.org.pl. 2 Dokument nr 173. 3 Dokument nr 172. Pismo okólne: Rozesłano wg rozdzielnika nr 7. a 657 Nr 175 1953 marzec 12, Warszawa – Pismo okólne dyrektora Gabinetu Ministra BP do szefów WUBP i PUBP o niezbędnej selekcji aresztowanych w ostatnim czasie za wrogie wypowiedzi i szeptaną propagandę Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Nr. AC-R-464/53 Warszawa, dnia 12 marca 1953 r. Ściśle tajne Egz. nr 11 DO – 38 WO – 35 PO – 19 Szefowie wojewódzkich i powiatowych urzędów bezpieczeństwa publicznego W związku z dokonanymi w ostatnim okresie aresztami za wrogie wypowiedzi, szeptaną propagandę itp.1 minister polecił: 1. Przeprowadzić segregację aresztowanych, biorąc pod uwagę pochodzenie klasowe, napięcie złej woli oraz społeczną szkodliwość popełnionego czynu. 2. Osoby aresztowane klasowo nam bliskie (członkowie spółdzielni produkcyjnych, chłopi biedni i średniorolni, robotnicy) należy zwolnić, o ile okaże się, że napięcie złej woli było znikome oraz nieznaczna była społeczna szkodliwość popełnionego przez nich czynu. 3. Sprawy osób, które ujawniły duże napięcie złej woli w swej wrogiej działalności (inspiratorzy, notowani, ogólnie znani z wrogiej postawy), należy kierować na drogę postępowania sądowego. 4. Zwolnień z aresztu w żadnym wypadku nie należy dokonywać automatycznie. Z każdą osobą, która ma być zwolniona z aresztu, należy przeprowadzić właściwą rozmowę, tak by zrozumieli oni szkodliwość ich postępowania i zaniechali jakiejkolwiek wrogiej działalności na przyszłość. 1 Na podstawie małego kodeksu karnego (art. 22 i 29) karano za publiczne rozpowszechniane wiadomości, dokumentów oraz danych dotyczących obronności państwa. Faktycznie na podstawie tych przepisów karano za tzw. szeptaną propagandę, czyli tzw. szeptankę. Przykładowo w roku następnym, w 1954 r., za ten czyn sądy powszechne skazały 904 osoby. W sądach wojskowych w 1949 r. za „wrogą propagandę skazano 488 osób, w 1951 r. 526 osób, lecz w kolejnych latach znacznie mniej: w 1952 r. 132, w 1953 – 51 osób. Ponadto za ten sam czyn znacznie więcej osób skazywała Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym. Rocznie wtedy karano za „szeptankę” do kilku tysięcy osób. Karano m.in. za opowiadanie dowcipów politycznych, również i za głoszenie prawdy o Zbrodni Katyńskiej – zob. dokumenty nr 150, 165; por. też A. Zaćmiński, Przestępstwa polityczne w orzecznictwie Komisji Specjalnej…, s. 321–343; Kartki z PRL…, s. 240. 658 Wymienione rozmowy przeprowadza w WUBP naczelnik odpowiedniego wydziału, w PUBP – szef PUBP. 5. Segregację winna przeprowadzić grupa operacyjna w składzie: – naczelnik wydziału śledczego i 2 naczelników wydziałów operacyjnych. Wnioski zatwierdza Szef WUBP. Segregację należy zakończyć do dnia 17 III [19]53 r. Sprawozdanie z przeprowadzonej segregacji nadesłać do Gabinetu Ministra do dnia 18 III 1953 r.2 Dyrektor Gabinetu Ministra (–) Drzewiecki M[ichał], ppłk Za zgodność: kierownik Sekcji Rozkazów Gabinetu Ministra (S[tanisław] Brzyski)a Rozesłano wg rozdzielnika nr 12 Źródło: AIPN, 1572/705, k. 58, mps. a 2 Pieczątka i podpis. Pismo uchylone 13 VI 1956 r. 659 Nr 176 1953 marzec 16, Warszawa – Instrukcja nr 03/53 p.o. dyrektora Departamentu III MBP w sprawie pracy wydziałów III (do walki z podziemiem) WUBP Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Warszawa, dnia 16 marca 1953 r. Nr AC-R-466/53 Ściśle tajne Egz. nr 7 DO – 41 WO – 38 PO – 21 Instrukcja nr 03/53 Wrogie podziemie, inspirowane przede wszystkim przez ośrodki zagraniczne, koncentruje obecnie swoje ataki na hamowanie i utrudnianie realizacji zadań planu 6-letniego poprzez dywersję, sabotaż, szpiegostwo. Dotychczasowa praktyka wydziałów III wykazała, że pracownicy wydziałów III niedostatecznie uświadamiali sobie, iż figuranci rozpracowywanych przez nich środowisk pracują na różnych obiektach gospodarki narodowej i stanowią bazę, z której wyrastają sabotażyści, dywersanci, szpiedzy i że poprzez rozpracowanie tych elementów można i należy przeciwdziałać i paraliżować uprawianą przez nich wrogą działalność. W pracy na tym odcinku w dalszym ciągu ograniczano się jedynie do informowania wydziałów ekonomicznych o poszczególnych figurantach rozpracowań pracujących na obiektach przemysłowych ewentualnie w sposób niedostateczny przekazywano o nich materiały. Stąd też pracę wydziałów III dotychczas cechowało: a) formalne, biurokratyczne zawiadamianie wydziałów ekonomicznych, że figuranci rozpracowania pracują na obiekcie, bez udzielania im informacji o charakterze ich działalności i niestawiania przed tymi wydziałami sprawy ich rozpracowania od strony obiektu; b) niestawianie agenturze zadań na rozszyfrowanie zamierzeń wrogich grup i organizacji wobec obiektów gospodarki narodowej; c) niewiązanie rozpracowania dokonywanych aktów sabotażu i dywersji z rozpracowaniem środowisk potencjalnie wrogich i grup podziemia na danym terenie; d) nieszukanie i nieustalanie w przeprowadzanych likwidacjach prowadzonej ewentualnie wrogiej działalności aresztowanych w miejscach ich pracy; e) niebranie pod uwagę, że liczne grupy elementu potencjalnie wrogiego, b. czł[onków] AK, WiN, SN, NSZ, czł[onków] band itp., uplasowane na obiektach gospodarczych, stwarzają niebezpieczeństwo odradzania się wrogiej działalności przez oddziałowywanie bardziej aktywnych wrogów na niezdecydowane elementy 660 oraz przez łatwość kontaktu organizacyjnego i łatwość przekazywania wrogich poleceń. W ten sposób fałszywie ustawiana praca wydziałów III doprowadzała niejednokrotnie do tego, że na poważnych obiektach kluczowych w gospodarce narodowej istniały i działały wrogie grupy przez nas nierozpoznane. Charakterystycznymi przykładami grup potencjalnie wrogiej bazy na obiektach przemysłowych powiązanych z sobą są: a) w jednej z fabryk włókienniczych na terenie Bielska zatrudniona jest grupa ponad 30 b. czł[onków] SN w przeszłości związanych z sobą organizacyjnie. Na zakładzie tym notowana jest systematycznie wroga działalność, sprawców, której dotychczas nie ustalono (w środowisku tym brak sieci informacyjnej); b) w jednej z fabryk prochu i amunicji na terenie woj. kieleckiego zatrudniona jest grupa 175 b. czł[onków] AK-WiN; c) w jednej z fabryk budowy lokomotyw zatrudniona jest grupa 60 b. czł[onków] AK, gdzie również notowana jest wroga działalność. W instrukcji „Istota i cele rozpracowań obiektowych” z dnia 27 VIII 1951 r., L.dz. DS-537/51 (str. 8, 40–451) wskazywano, w jaki sposób powinno się prowadzić rozpracowanie potencjalnie wrogich grup uplasowanych na obiektach gospodarki narodowej. Wydziały III jednak instrukcji tej w całości w życie nie wprowadziły. W rozpracowaniach środowiskowych nie wydzielono wspomnianych grup do aktywnego rozpracowania. Figuranci wymykali się i rozpływali w ogromie materiałów naszych rozpracowań, nie będąc obiektem intensywnego – jak to polecała instrukcja – rozpracowania. Na skutek tak opieszałego wykonywania poleceń wydziały III nie stanęły do walki z sabotażystami i dywersantami, nie przyczyniły się w tej dziedzinie do likwidacji wroga klasowego, agentów imperialistycznych central wywiadowczych nasłanych dla niszczenia naszej gospodarki dla zahamowania tempa wykonania planu 6-letniego. Rozpracowanie wrogich środowisk na zakładach pracy musi być prowadzone szczególnie energicznie. Celem rozpracowania jest likwidacja w zarodku wszelkich wrogich zamierzeń wroga klasowego, a w najgorszym wypadku szybkie wykrycie i aresztowania sprawców dokonanych aktów dywersji i sabotażu. Praca operacyjna wydziałów III w dziedzinie aktywnego włączenia się do rozpracowania wrogich elementów naszej gospodarki narodowej, a zwłaszcza na kluczowych obiektach przemysłowych, nie powinna być traktowana jako przejęcie fabryk i zakładów przemysłowych pod ochronę wydziałów III. Gospodarzem operacyjnym tych obiektów są odpowiednie jednostki resortowe. Przedsięwzięcia nasze zmierzające do rozpracowania wyłonionych z obiektowych rozpracowań grup winny być planowane i wykonywane za wiedzą i zgodą zainteresowanych jednostek operacyjnych. 1 W archiwum IPN nie udało się odnaleźć tej instrukcji. 661 Podobnie gdy wymienione jednostki wykryją na obiekcie przemysłowym działającą nielegalną organizację, którą inspirują, wzgl[ędnie] w skład której wchodzą członkowie b. reakcyjnych organizacji sanacyjnych, endeckich lub innych nacjonalistycznych organizacji, winny planować i wykonywać przedsięwzięcia w uzgodnieniu z wydziałami III. Rozpracowując wroga, na miejscu jego pracy należy nadal dążyć do wykrywania i paraliżowania wrogiej działalności na obiektach przemysłowych przede wszystkim przez rozpracowanie wrogich środowisk działających poza obiektem, inspirujących z zewnątrz wrogą działalność na obiekcie. W związku z powyższym polecam: 1. Kierownicy sekcji wydziałów III, każdy w swej dziedzinie, pod kierownictwem naczelnika i z[astęp]cy naczelnika wydziału III przejrzą skrupulatnie wszystkie prowadzone rozpracowania środowiskowe i na podstawie materiałów wyłonią grupy (skupiska) potencjalnie wrogiego elementu, rekrutującego się spośród b. czł[onków] AK, WiN, SN, NSZ, ROAK, UPA, czł[onków] band itp. zatrudnionych w poszczególnych kluczowych obiektach gospodarki narodowej w województwie. 2. Do dnia 25 kwietnia 1953 r. na wyłonione grupy (skupiska) zatrudnione na jednym obiekcie przemysłowym założyć w ramach części II rozpracowania środowiskowego (zgodnie z instrukcją „Istota i cele rozpracowań obiektowych”) oddzielne teczki. O ile na zakładzie pracy stwierdzono, że istnieje dwie lub więcej grup nieutrzymujących ze sobą kontaktów, należy zakładać na każdą oddzielne teczki. 3. W ten sposób wyłonione grupy (skupiska) należy poddać aktywnemu rozpracowaniu, zestawiając uprzednio szczegółowy plan operacyjnych przedsięwzięć. Celem rozpracowania jest: a) niedopuszczenie, by figuranci prowadzili jakąkolwiek wrogą działalność na zakładzie pracy; b) wykrycie przez agenturę tkwiącą w środowisku sprawców wszelkich zaistniałych wrogich wystąpień; c) wykrycie drogą kapturową przez nastawienie przy pomocy agentury całego rozpracowywanego środowiska na wykrycie sprawców dywersji i sabotażu, jeśli zostały one dokonane przez osobników spoza danego środowiska. Dla wykonania tych zadań należy rozpracowywane środowisko maksymalnie nasycić siecią agencyjną poprzez nowe werbunki, a zwłaszcza poprzez usadowienie, szczególnie na kluczowych obiektach przemysłowych, sprawdzonych już w pracy z nami wykwalifikowanych agentów. Agentów takich należy przenosić, opracowując skrupulatnie legendę oraz kombinacje operacyjne, które by pozwoliły wejść agentowi w środowisko bez wzbudzenia podejrzenia i gwarantowało jak największe zaufanie i poważanie ze strony rozpracowywanych. W rozpracowaniu należy również wykorzystać sieć tkwiącą w rozpracowaniu obiektowym obejmującym całość danego środowiska, zlecając jej szczególnie intensywne rozpracowanie figurantów pracujących na zakładach pracy od strony produkcji, ich powiązań organizacyjnych, kontaktów towarzyskich, a zwłaszcza kontaktów z działaczami emigracyjnymi, badając uważnie formy i sposoby tych powiązań. W wypadku stwierdzenia, że figurant 662 prowadzi korespondencję lub otrzymuje paczki od działaczy ośrodka emigracyjnego, należy niezwłocznie założyć wstępno-agencyjne rozpracowanie. 4. Przy rozpracowywaniu wyłonionych grup należy szczególną operacyjną uwagę zwrócić na aktyw kierowniczy b. organizacji podziemnych i na tych czł[onków] podziemia, którzy usadowieni są (pracują) w punktach newralgicznych zakładów. 5. Sieci agencyjnej należy również stawiać zadania informowania o nastrojach, reagowaniu na przedsięwzięcia partii i rządu, o pracy poszczególnych działów, o przyczynach niewykonywania planów produkcyjnych itp. Odpisy doniesień należy kierować do odpowiednich wydziałów, z którymi z kolei należy uzgadniać zadania dla swej sieci. 6. Gdy w wyniku rozpracowania wspomnianych grup wydział III uzyska dane o zamierzonym wzgl[ędnie] przygotowywanym wrogim wystąpieniu (sabotaż, dywersja), należy niezwłocznie, w porozumieniu z zainteresowanym wydziałem, przedsięwziąć środki przeciwdziałające. W stosunku do ustalonych już sprawców dokonanych aktów dywersji i sabotażu nie należy przeciągać prowadzenia spraw. Gdy jednak ze względów operacyjnych zajdzie potrzeba dłuższego prowadzenia sprawy, naczelnik wydziału III poprzez szefa WUBP winien wystąpić z odpowiednio umotywowanym wnioskiem do dyrektora Departamentu III MBP. 7. W rozpracowaniach agencyjnych i wstępno-agencyjnych dociekać, jakie nastawienia i zadania dają ośrodki dyspozycyjne za granicą i kierownictwa krajowych nielegalnych organizacji po linii naszej gospodarki narodowej. O nastawieniach i zadaniach wroga natychmiast informować naczelników wydziałów ekonomicznych bezpośrednio lub za pośrednictwem szefów WUBP. Figurantów tych spraw należy również rozpracowywać pod kątem stwierdzenia ich wrogiej działalności sabotażowej czy dywersyjnej w miejscach ich zatrudnienia. W planach rozpracowania w stosunku do tych figurantów należy uwzględniać zadania dla sieci wydziałów ekonomicznych celem rozpracowania ich na obiekcie i zabezpieczenia się przed ewentualnymi wrogimi wystąpieniami. 8. Dokonanie aktu dywersji i sabotażu na obiektach gospodarki narodowej, na których znajduje się potencjalnie wroga baza wchodząca w zakres pracy Departamentu III MBP, winno być przez wydziały III rozpracowywane do chwili wykrycia sprawców tak samo, tj. z nie mniejszym zapałem i energią, jak wszelkie wrogie wystąpienia polityczne i akty terroru. 9. Ze względu na to, że odpowiedzialność za całość pracy operacyjnej na obiektach gospodarki narodowej ponoszą wydziały przemysłowe lub komunikacyjne, werbunki na tych obiektach mogą być przez wydział III przeprowadzane wówczas, jeśli wynikają z konkretnych naszych rozpracowań i tylko w stosunku do figurantów tego rozpracowania. Jedynie w wypadkach uzasadnionych koniecznością operacyjną można dokonywać werbunków spoza naszego rozpracowania. Werbunki spoza rozpracowania winny być przeprowadzane w porozumieniu z zainteresowanymi wydziałami. 10. Przy werbunkach oraz w pracy z siecią agenturalną zwrócić baczną uwagę i zainteresować się uplasowaniem naszego informatora czy agenta w miejscu pracy, 663 jego bliższymi i dalszymi znajomymi z miejsca pracy wzgl[ędnie] z innych obiektów oraz jego możliwościami wykrywania sabotażowej działalności wroga. W związku z tym należy uzupełnić spisy znajomych w teczkach personalnych danymi dot[yczącymi] miejsca ich pracy, a wobec osób przechodzących w przyjmowanych doniesieniach uwzględniać zachowanie się i postępowanie w miejscu pracy. 11. Przygotowanie realizacji organizacji podziemnych przeprowadzać w ten sposób, aby już w planie realizacji i w planie śledztwa uwzględnić, w jakim stopniu podejrzani prowadzili wrogą działalność w miejscu zatrudnienia. W związku z tym należy uprzednio sprawdzić przy pomocy wydziałów ekonomicznych, jakie wypadki wrogich wystąpień miały miejsce na tych obiektach i w jakim stopniu mogą mieć związek z aresztowanymi osobami. 12. Do realizacji wskazań i wytycznych zawartych w niniejszej instrukcji należy przystąpić niezwłocznie. O stanie pracy na tym odcinku należy meldować w sprawozdaniach miesięcznych do dyrektora departamentu w części opisowej dot[yczącej] spraw obiektowych, w statystycznej natomiast części wykazywać szczegółowo dane cyfrowe. 13. Instrukcję niniejszą należy przepracować do dnia 30 marca 1953 r. z całym składem osobowym wydziału III WUBP i pracownikami PUBP. Odpowiedzialnym za wykonanie wytycznych zawartych w instrukcji czynię osobiście naczelnika wydziału III WUBP2. Za zgodność: kierownik Sekcji Rozkazów Gabinetu Ministra (S[tanisław] Brzyski)a p.o. dyrektor Departamentu III3 (–) Andrzejewski L[eon], płk Rozesłano wg rozdzielnika nr 1 Źródło: AIPN, 1572/611, k. 32–37, mps. Pieczątka i podpis. Instrukcja uchylona 3 I 1958 r. 3 4 III 1953 r. wicedyrektor Departamentu III Leon Andrzejewski wydał pismo okólne nr 1, w którym zakazywał prowadzenia operacji wojskowych z użyciem jednostek KBW oraz dokonywania aresztowań bez uprzedniego porozumienia się z Departamentem III i uzyskania jego zgody poza wyjątkowymi, ściśle określonymi w piśmie sytuacjami (B. Kopka, G. Majchrzak, Centrala a teren na przykładzie działań Departamentu III…, s. 218). a 2 664 Nr 177 1953 marzec 25, Warszawa – Instrukcja nr 06/53 dyrektora Departamentu V MBP „o wzmożeniu walki z sabotażem i dywersyjno-szpiegowską działalnością w gospodarce narodowej w mieście i na wsi, uprawianą przez wrogie elementy, grupy i organizacje objęte zakresem pracy operacyjnej pionu Departamentu V MBP” Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC-R-555/53 Warszawa, dnia 25 III 1953 r. Ściśle tajne Egz. nr 584 DO – 52 WO – 49 PO – 29 Instrukcja nr 06/53 o wzmożeniu walki z sabotażem i dywersyjno-szpiegowską działalnością w gospodarce narodowej w mieście i na wsi, uprawianą przez wrogie elementy, grupy i organizacje objęte zakresem pracy operacyjnej pionu Departamentu V MBP1 Wrogie elementy, grupy, organizacje działające wśród klasy robotniczej, chłopstwa pracującego i inteligencji, inspirowane i kierowane przez imperialistyczne ośrodki zagraniczne i wywiady, główne swoje zbrodnicze wysiłki skierowują na hamowanie i utrudnianie wykonania naszego planu 6-letniego, naszego budownictwa socjalistycznego przez uprawianie dywersji ideologicznej, sabotażu, dywersji gospodarczej i szpiegostwa. Dużą rolę odgrywają tutaj jednostki, grupy i organizacje wywodzące się z b. PPS-WRN, z PSL-BCh, z ChD i NPR, klerykalnych młodzieżowych organizacji względnie z sanacyjnego harcerstwa, z nacjonalistycznych żydowskich środowisk syjonistycznych i innych ugrupowań politycznych i kierunków reakcyjnych, ze strony których niebezpieczeństwo polega głównie na tym, że posiadają one dotarcie do masowych środowisk robotniczych, chłopskich, inteligenckich, młodzieżowych i wykorzystują swe możliwości dla uprawiania i organizowania sabotażu, podziemnej i szpiegowskiej roboty. Walka z sabotażem i dywersją w gospodarce narodowej w mieście i na wsi jest w chwili obecnej centralnym zadaniem urzędów bezpieczeństwa publicznego. W tym celu zostały wzmocnione i powiększone w WUBP jednostki operacyjne powołane do walki z wrogiem działającym w gospodarce narodowej. Niemniej jednak również w pracy operacyjnej wydziałów V skierowanej na wyjawianie wrogiego podziemia, dywersji i szpiegostwa uprawianych przez elementy działające w środowiskach masowych, a głównie przez elementy WRN-owskie, PSL-owskie, klerykalne i inne, to zadanie wysuwa się na czoło. Skutecznemu wykonaniu tego 1 Por. dokument nr 175. 665 zadania stoi na przeszkodzie zakostniała, zła rutyna pracy wydziałów V. Polega ona na tym, że wydziały V rozpracowują wrogie osoby i środowiska polityczne, nie interesując się ani ich postawą, ani ich działalnością w miejscu pracy. Nie uwzględniają związku, jaki zachodzi między wrogą działalnością polityczną, wrogą propagandą, szerzeniem wrogich poglądów, tworzeniem klik politycznych itp. a uprawianiem szkodnictwa gospodarczego, dokonywaniem aktów dywersji w przemyśle i rolnictwie, szkodnictwem ekonomicznym. W ostatnich miesiącach niektóre wydziały WUBP zaczęły przełamywać te złe, wąskie metody i ograniczoność w pracy i poczyniły poważny krok naprzód. Tak np. wydział V w Stalinogrodzie zaczął rozpracowanie na środowiska i grupy WRN-PPS w 19 ważniejszych kopalniach i hufcach, dokonywał tam szeregu werbunków, w tym kilku cennych, na skutek czego zostali ujawnieni i izolowani od wpływu na załogę prowodyrzy WRN-owscy, w kilku wypadkach zapobieżono przez informatorów szerzeniu się szkodliwych pogłosek i złych nastrojów wśród załogi, zaś kilku zdemaskowanych prowodyrów zostało aresztowanych. Podobne osiągnięcia ma Wydział V WUBP w Krakowie. Ujawniono również i zlikwidowano szereg grup i organizacji nielegalnych wśród młodzieży uprawiających dywersję i sabotaż gospodarczy. Mimo jednak tych dodatnich przejawów w całości pracy operacyjnej wydziałów V, zmierzających do zwalczania wrogiej działalności w gospodarce narodowej, nie nastąpił jeszcze zwrot. Są wydziały V, jak w Poznaniu, Lublinie, Bydgoszczy i inne, które w niczym nie przestawiły się w robocie, nadal zajmują się wyłącznie rozpracowaniem osób i starych ogniw b. organizacji podziemnych, ale nie widzą i nie starają się zobaczyć, jakie jest dzisiaj ich konkretne znaczenie i rola, nie widzą nowych zjawisk na terenie wroga, nowych wyrastających prowodyrów i grup, nowych form i metod wrogiej roboty. Nie poszukują znanych z przeszłości członków podziemia i nowo uaktywnionych wrogów tam, gdzie oni przede wszystkim działają i nanoszą szkody – w fabryce, kopalni, hucie, w PGR-rze, POM-ie, spółdzielni produkcyjnej, w instytucie badawczym itd. Szczególnie uwidacznia się to w złej praktyce wydziałów V, jeśli idzie o środowiska PSL-owskie, BCh-owskie i inne wrogie środowiska i grupy na wsi, których rozpracowanie w ogóle jest b. powierzchowne, na ogół zawisa w próżni i nie ma związku z aktualnie uprawianą przez wroga działalnością. Drugim z kolei momentem odbijającym się b. ujemnie na wynikach pracy naszych urzędów w dziedzinie ochrony gospodarki narodowej jest słaba współpraca między wydziałami operacyjnymi i niedostateczny brak koordynacji pracy tych wydziałów ze strony kierownictwa WUBP. Wydziały V nie zawsze informują i kontaktują się z wydziałami IV, VIII, IX odnośnie posiadanych przez siebie materiałów dot[yczących] rozpracowań osób i grup w zakładach pracy, celem udzielenia sobie wzajemnie pomocy w wykorzystaniu agentury itp. Podobnież zachowują się wydziały IV, VIII, IX w stosunku do wydziałów V. Spotykane są fakty całkowicie błędnego i szkodliwego podejścia do pracy wydziałów V ze strony kierownictwa WUBP, jak na prz[ykład] zarządzenie rozdania 666 zebranych przez wydz[iały] II materiałów dot[yczących] WRN wydziałom ekonomicznym, zamiast określenia odpowiednim wydziałom ich zadań w rozpracowaniu poszczególnych grup WRN wśród załogi fabrycznej, czym spowodowano osłabienie i dezorientację w pracy wydziału V. Waga zagadnienia obrony gospodarki narodowej przed wrogą działalnością wymaga szybkiego, energicznego zwrotu w pracy wydziałów V i dokonania radykalnych zmian w metodach pracy. Na najważniejszych odcinkach pracy wydziałów V zadania w zwalczaniu sabotażu, dywersji i szpiegostwa gospodarczego są następujące: WRN WRN-owskie elementy, wywodzące się z b. aktywu WRN-PPS, z różnych szumowin trockistowsko-titowsko-gomułkowskich, jak również spośród nowo urabianych wykolejeńców z młodszego pokolenia wciąganych przez WRN-[ow]ską propagandę i kliki – stanowią podstawową agenturę imperializmu i jeden z ważnych kanałów wywiadu amerykańskiego w szeregach polskiej klasy robotniczej. Nielegalne grupy i grupki WRN-owskie, skupione przeważnie w zakładach pracy, przejawiają rozmaite formy i działalność ich jest b. różnorodna. Obok szerzenia szeptanej propagandy, szczególnie wiadomości zaczerpniętych z audycji zagranicznych radia amerykańskiego i angielskiego, grupy i kliki WRN-PPS dopuszczają się aktów demoralizowania załogi, sabotażu, dywersji. Grupy WRN-owskie powstają na ogół w kraju samorzutnie i mają lokalny charakter, ale najczęściej w rozmaity sposób usiłują się wiązać i wiążą się z ośrodkami emigracyjnymi WRN. W ostatnim czasie niektóre grupy i kliki wykazują tendencje do oddziaływania na szerszy teren i do przerodzenia się w nielegalne organizacje o szerszym zasięgu terenowym, kilka zakładów pracy, kilka powiatów, a nawet województw. Ze swej strony ośrodki WRN-owskie za granicą wykazują rosnącą aktywność w nasyłaniu do kraju kurierów i emisariuszy dla organizowania podziemia WRNowskiego i zbierania wiadomości szpiegowskich. Ośrodki zagraniczne WRN nawiązują w skali masowej kontakty korespondencyjne z przebywającymi w kraju swoimi byłymi przyjaciółmi i znajomymi, przesyłają im paczki, aby następnie wykorzystać ich do nielegalnej roboty. Tą samą drogą przesyłane są do kraju wrogie ulotki, prasa oraz informacje, wskazówki i instrukcje. Tymi samymi kanałami przeciekają za granicę przekazywane z kraju informacje o charakterze szpiegowskim. Główny wysiłek oficjalnej, radiowej i prasowej propagandy WRN idzie w kierunku zorganizowania w szeregach klasy robotniczej bojkotu władzy ludowej przez stosowanie tzw. „biernego ruchu oporu”. Zagranicznym ośrodkom WRN zależy szczególnie na zahamowaniu i obniżeniu wydajności pracy, aby w ten sposób załamać nasz plan 6-letni. W tym celu przy pomocy niewybrednych kłamstw i oszczerstw nawołują do zwolnienia tempa pracy, do uchylania się od brania udziału we współzawodnictwie pracy, w zobowiązaniach produkcyjnych, racjonalizatorstwie itp. Nawołują do bojkotu politycznego władzy ludowej przez uchylanie się od zebrań, straszą i grożą aktywistom partyjnym i związkowym. 667 Ośrodki zagraniczne zalecają również organizować strajki i inne wrogie wystąpienia, rozpowszechniając hasła i żądania o charakterze ekonomicznym i występując demagogicznie jakoby w obronie praw robotniczych. Wydana 25 II 1952 r. instrukcja nr 2 „O konieczności stosowania nowych form w walce z WRN” dała urzędom naszym wytyczne w zwalczaniu dywersji i szpiegostwa uprawianych przez WRN w zakładach pracy. W realizacji instrukcji występują poważne niedociągnięcia i braki, które należy radykalnie przezwyciężać. Należy do nich przede wszystkim: a) Większość wydziałów V i PUBP nastawia się na szukanie PPS-WRN w takich formach organizacyjnych, w jakich na przykład istniała WRN w czasie okupacji, tj. organizacji masowej z określoną od góry do dołu strukturą, z centralnym kierownictwem, sztabami, drukarniami, prasą itp. Toteż jeśli w trakcie rozpracowania jakiegoś okupacyjnego ogniwa WRN nie stwierdza się istnienia nielegalnej organizacji posiadającej wyraźną strukturę, rozpracowanie zazwyczaj bywa zahamowane, a wydziały lub PUBP skłonne są przypuszczać, że niebezpieczeństwo WRN nie istnieje, i zaniedbują wyjawianie i likwidowanie aktualnej roboty WRN-owskiej uprawianej w nowych formach. b) Jednym z najistotniejszych błędów w praktyce wydziałów V i innych jednostek operacyjnych jest to, że poza tradycyjnym aktywem WRN-owskim nie widzą niebezpieczeństwa dywersji WRN-owskiej i tych elementów, które ostatnio przeszły i przechodzą na pozycje WRN-owskie, jak to się dzieje w dużej mierze z elementami chadeckimi, NPR-owskimi, z aktywistami b. sanacyjnych związków zawodowych, faszystowskiej „Polskiej Pracy” itp. c) Szczególnie szkodliwy jest brak zainteresowania przejawami wrogiej roboty w radach zakładowych i wyższych ogniwach związków zawodowych, które są dogodnym kanałem zarówno dla ośrodków WRN-owskich, jak i dla wywiadów imperialistycznych do urabiania nastrojów w klasie robotniczej, a szczególnie do zbierania danych z dziedziny produkcji. Przykładem niedoceniania niebezpieczeństwa penetrowania przez wroga zw[iązków] zawodowych może posłużyć Łódź, gdzie mieści się Zarząd Główny Zw[iązku] Zaw[odowego] Włókniarzy, gdzie jest dość szeroki aktyw związkowy, a urząd miejski nie posiada ani jednego informatora, który pracowałby po linii zw[iązków] zawodowych. Nie lepiej przedstawia się sprawa w Stalinogrodzie, gdzie również jest szereg z[arządów] g[łównych] zw[iązków] zawodowych. d) Nieumiejętność wiązania rozpracowań środowisk i klik WRN-PPS z ogniw kierowniczych (wojewódzkich i powiatowych) z ustalonym środowiskiem wrogim na zakładzie produkcyjnym. e) Nieobjęcie operacyjnym zainteresowaniem wydz[iałów] V środowisk WRN-PPS zgrupowanych w urzędach i instytucjach dystrybucyjnych, powiązanych z zakładami produkcyjnymi, które często bezpośrednio mają wpływ na kształtowania się nastrojów załogi robotniczej (spółdzielczość dystrybucyjna, handel państwowy i inne jednostki usługowe, szczególnie przy zakładach pracy). 668 f) Brak systematyczności i uporczywości w rozpracowaniu i kończeniu wszczętych spraw. W wypadku trafienia na trudności występuje fałszywa tendencja zaniechania spraw i wszczęcia nowych. Na prz[ykład] w marcu ub.r. Sekcja I Wydz[iału] V WUBP w Stalinogrodzie ujawniła środowisko WRN-PPS-prawicy na kopalni im. Stalina w Sosnowcu i dla rozpoznania środowiska i jego działalności dokonała werbunku informatora. W wyniku pracy agencyjnej wyłoniono grupę WRN-owców, którzy przez dłuższy okres czasu schodzili się w jednej restauracji, gdzie przeprowadzali we wrogim duchu dyskusje polityczne o charakterze prowojennym, wskazywali na konieczność walki z ustrojem, omawiali produkcję na kopalni im. Stalina i nastroje robotników w związku z trudnościami. Kiedy po pewnym czasie wyczerpały się możliwości informatora sygnalizowania przejawów wrogiej działalności ww. grupy, sekcja nie zadała sobie trudu zabezpieczenia agencyjnego głębszego dotarcia do grupy. Natrafiając na trudności, w dalszym rozpracowaniu nie poczyniła przedsięwzięć, by doprowadzić rozpracowanie do końca. W końcu zaniechała w ogóle rozpracowania WRN na kopalni im. Stalina i przerzuciła się na rozpracowanie innej grupy WRN w Zakładach Budowy Kotłów w przekonaniu, że tam mniejszym wysiłkiem operacyjnym uda się uzyskać wyniki. Brak wnikliwości, planowości i systematycznego rozpracowania, brak koncentrowania się i poważnego wysiłku w rozpracowaniu politycznym wyłonionych środowisk i zdemaskowaniu aktualnej wrogiej działalności, w końcu łatwe zniechęcenie się i zarzucenie rozpoczętych rozpracowań jest nagminną i groźną chorobą wydziałów V. g) Nieprzestrzeganie przez kierowników urzędów i wydziałów wytycznych instrukcji odnośnie koordynacji pracy między poszczególnymi zainteresowanymi jednostkami i słabe włączenie PUBP przez wydziały V do rozpracowań środowisk WRN. Dla skuteczniejszego paraliżowania wrogiej szpiegowsko-dywersyjnej działalności WRN w gospodarce narodowej wydziały V winny: a) Zwrócić szczególną uwagę na środowiska PPS-WRN, chadeckie itp. zgrupowania w kluczowych obiektach gospodarki narodowej. W każdym województwie należy wytypować w porozumieniu z własnymi wydziałami pracującymi na odcinkach gospodarki narodowej kilka najważniejszych zakładów pracy znanych z aktywnej działalności osób i grup socjaldemokratycznych względnie chadeckich i przydzielić [je] poszczególnym pracownikom sekcji I wydziałów V dla rozpracowania wszechstronnego, zarówno od strony miejsca pracy, jak i od strony powiązań i działalności poza obiektem. Wydziały V w porozumieniu z naczelnikami wymienionych wydziałów winny wziąć w rozpracowanie znane im grupy WRN-owskie i chadeckie na tych zakładach. Werbować we własnym zakresie agenturę do rozpracowania tych grup. b) Jednym z głównych zadań wydziałów V jest i pozostaje rozpracowanie wojewódzkich i powiatowych kierowniczych ogniw b. WRN, prawicy PPS i chadecji, szczególnie z czasu okupacji. Element ten stanowi jeszcze nadal autorytet w tych środowiskach, jest on w zainteresowaniu ośrodków zagranicznych. W związku 669 z przestawieniem się podziemia na wąskokadrową pracę organizacyjną należy elementy te maksymalnie obstawić agenturą dla wyłowienia jednostek i grup prowadzących wrogą działalność. Należy jednak równolegle rozpracowywać i wzmóc czujność operacyjną w stosunku do tych wszystkich, którzy bez względu na swą przeszłość w chwili obecnej zajmują postawę WRN-owską i są nosicielami argumentów, metod i ideologii socjaldemokratycznej i trockistowsko-titowskiej w środowiskach robotniczych. Śledzić, czy działają oni w pojedynkę, czy też łączą się w grupy. Rozpracować charakter, formy i zasięg działania tych grup i grupek. Nie dopuszczać do skupiania się ich w ważniejszych zakładach pracy. W wypadkach uzasadnionych aresztować prowodyrów, w innych wypadkach starać się poprzez czynniki partyjne do takiego rozmieszczenia ich w pracy, by nie mogli oddziaływać na załogę w sposób niebezpieczny. c) Uaktywnić rozpracowania klik WRN-PPS, chadecko-popielowskich w instytucjach i przedsiębiorstwach obsługujących zakłady produkcyjne. d) Wszechstronniej niż dotychczas wykorzystać posiadaną sieć agencyjną i werbować nową agenturę spośród wybitniejszych WRN-owców, NPR-owców, chadeków spoza obiektów przemysłowych do rozpracowania wrogiej roboty w środowiskach, do których mają dostęp na obiektach gospodarczych. Odnosi się to również do starego aktywu związkowego PPS-owskiego, chadeckiego, sanacyjnego, z „Polskiej Pracy”, niemieckiego aktywu związkowego na Ziemiach Odzyskanych itp. Cały szereg starych bonzów związkowych różnych maści, mimo że jest obecnie poza oficjalnym aktywem związkowym, zna dojście do aparatu związkowego, ma dojście do zakładów pracy i posiada umiejętność wrogiego oddziaływania na klasę robotniczą. e) Pilnie śledzić za przejawami wrogiej roboty w radach zakładowych i związkach zawodowych. Biurokratyczne stosunki, nieróbstwo, intryganctwo i na tle plotkarstwa rozpanoszona szeptana wroga propaganda, które mają nieraz miejsce w aparacie i aktywie związków zawodowych, są poważnymi przejawami, że w danym ogniwie związku zawodowego działa świadomie wróg. Należy rozpracować i usunąć te ośrodki wrogiej roboty. Należy jednak dbać o to, by nasza praca operacyjna nie przybrała w żadnym wypadku form mieszania się lub wpływania na życie związkowe, na wybór władz związkowych itp. f) Podniesienie poziomu pracy operacyjnej i uzyskanie lepszych osiągnięć może nastąpić w wyniku usunięcia szeregu zakorzenionych błędów organizacyjnych, w wyniku zacieśnienia współpracy między zainteresowanymi jednostkami operacyjnymi i czuwania nad ścisłą koordynacją pracy ze strony szefów urzędów, naczelników wydziałów, kierowników sekcji i referentów. W tym celu: 1. Wydziały V winny informować i udzielać do wglądu odnośnym wydziałom pracującym na obiektach gospodarki narodowej (IV, VIII, IX) posiadane materiały dotyczące rozpracowywanych przez siebie środowisk i grup przejawiających wrogą postawę i działalność w zakładach pracy. Podobnie wydziały IV, VIII, IX winny 670 zaznajamiać systematycznie i udzielać do wglądu wydziałom V materiały dotyczące zagadnień, spraw i danych o osobach, środowiskach i grupach interesujących wydziały V. 2. W wypadku ujawnienia w toku rozpracowania środowiska WRN, ChD osób lub grup zatrudnionych na obiektach gospodarczych, prowadzących wrogą działalność, wydziały V informują odnośne wydziały ekonomiczne o posiadanych materiałach, konsultują się w razie potrzeby z naczelnikami tych wydziałów odnośnie dalszych przedsięwzięć. Dalsze rozpracowanie jednak tych grup wydziały V prowadzą samodzielnie do likwidacji włącznie, nie przekazując go innemu wydziałowi. Wydziały IV, VIII i IX, RO i RW winny okazać wydziałom V pomoc w wykonaniu przedsięwzięć dotyczących rozpracowania tych grup na zakładach pracy. Podobnie wymienione wydziały, RO i RW, w wypadku ujawnienia nielegalnej roboty WRN-owskiej, chadeckiej i uzyskania wyjść na zewnątrz, winny informować wydziały V celem udzielenia pomocy i koordynacji pracy. Rozpracowania te jednak wydziały IV, VIII i IX prowadzą do końca samodzielnie. Wydziały V obowiązane są okazać pomoc, np. wykorzystaniem agentury itp. W związku z zaleceniem, że wydział, który rozpoczął rozpracowanie, prowadzi je samodzielnie do końca i sam wyłącznie odpowiada za nie, unieważnia się punkt 3 str. 5 instrukcji nr 2 „O konieczności stosowania nowych form w walce z WRN”, nakazujący prowadzenie wspólnych rozpracowań przez dwa lub kilka wydziałów. 3. Wydziały V winny w większym niż dotychczas zakresie włączyć PUBP do rozpracowania środowisk socjaldemokratycznych (PPS-WRN) i chadeckich na zakładach produkcyjnych i w instytucjach usługowych. W tym celu wydziały V winny pomóc szefom i referentom powiatowym obsługującym WRN w lepszym zorganizowaniu pracy na tym odcinku, winny systematycznie instruować i kontrolować wyniki pracy. PSL-BCh Postępy, jakie czyni ostatnio pracujące chłopstwo w socjalistycznej przebudowie wsi, szczególnie ostatni szybki wzrost spółdzielni produkcyjnych, potęguje opór ze strony kułactwa i wrogich elementów politycznych PSL-owsko-BCh-owskieh, klerykalnych i innych. W 1952 r. zlikwidowano kilkanaście nielegalnych organizacji i grup rekrutujących się z BCh-owsko-PSL-owskich elementów i kułaków, powstałych na bazie starych komórek BCh-owsko-PSL-owskich. Stawiały one sobie za zadanie przeciwstawianie się rozwojowi spółdzielni produkcyjnych i uprawianie szkodnictwa gospodarczego. Fakty te świadczą o narastaniu wrogiej podziemnej działalności w środowiskach BCh-owsko-PSL-owskich, skierowanej przeciwko gospodarce narodowej na wsi. To zaostrzenie się walki klasowej na wsi stawia przed całym naszym aparatem, a szczególnie ostro przed wydziałami V, konieczność zwiększenia wysiłku w zwalczaniu wrogich elementów na wsi i uzyskaniu lepszych wyników. Dotychczas jednak wydziały V w rozpracowywaniu i likwidowaniu podziemia PSL-owsko-BCh-owskiego wyraźnie odstają. „Wytyczne w sprawie zwalczania 671 podziemia PSL-owsko-BCh-owskiego na wsi” nr AC-674/52 z dnia 30 IV l952 r., nakreślające jasno pracę na tym odcinku, są b. niedostatecznie realizowane. Szczególnie niedostatecznie nastawiały się wydziały V na ujawnianie i przeciwdziałanie szkodniczej działalności aktywu PSL-BCh-owskiego na obiektach o dużym znaczeniu gospodarczym, jak PGR-y, POM-y, w handlu spółdzielczym itp. Na niski poziom pracy wpływa w dużym stopniu brak należytego związku i wzajemnej pomocy między wydziałami V a IV i oderwanie od PUBP, nieumiejętność korzystania z materiałów PUBP, szczególnie referentów terenowych, i nieudzielanie pomocy PUBP w rozpracowywaniu kułackich, PSL-owskich środowisk. Celem skuteczniejszego paraliżowania podziemnej szkodniczej działalności skierowanej przeciwko gospodarce narodowej na wsi należy: a) Agenturę rekrutującą się z aktywu wojewódzkiego i powiatowego PSL i BCh wykorzystać w większym niż dotychczas stopniu do rozpracowania różnych grup umiejscowionych w aparacie planowania, handlu, w aparacie administracyjnym obiektów gospodarki narodowej itp. b) Wziąć na ewidencję i objąć rozpracowaniem aktyw BCh-owsko-PSL-owski tkwiący bezpośrednio na obiektach o znaczeniu ekonomicznym, jak spółdzielnie produkcyjne, POM-y, GOM-y, cukrownie, gorzelnie na terenie powiatu, celem ujawnienia i likwidacji szkodniczej, sabotażowej roboty. c) Sporządzić wykaz aktywu PSL-BCh, który nie jest zatrudniony bezpośrednio na obiektach gospodarczych, ale zamieszkuje w okolicach tych obiektów i w różny sposób oddziaływuje na nie wrogo. W środowiskach tych werbować agenturę i objąć ją aktywnym rozpracowaniem celem ujawnienia kanałów przenikania na teren obiektów gospodarczych, celów i zamierzeń wrogich (dywersja, szpiegostwo). Należy uważnie śledzić za tymi PSL-owcami i BCh-owcami, którzy nawiązują kontakty z pracownikami stale pracującymi na obiektach. Badać charakter tych kontaktów, gdyż wrogi element PSL-owski może pracowników tych wykorzystać do celów wywiadowczych i jako transmisje dla prowadzenia wrogiej roboty na obiektach. d) W gromadach, gdzie występuje silny opór przeciwko spółdzielczości produkcyjnej, wnikliwie badać agenturalnie element BCh-owsko-PSL-owski oraz szukać kontaktów aktywu BCh-owsko-PSL-owskiego do tych gromad, gdyż mogą oni wspólnie z kułakami organizować wrogie wystąpienia itp. e) Wydziały V winny każdorazowo informować właściwe wydziały pracujące na obiektach gospodarki narodowej o posiadanych materiałach dotyczących wrogiej działalności osób i grup PSL-owsko-BCh-owskich na obiektach gospodarczych, omówić planowane przedsięwzięcia operacyjne zmierzające do rozpracowania tych środowisk na obiektach. Zapoczątkowane sprawy o wrogiej działalności elementów BCh-PSL-owskich na obiektach gospodarczych wydziały V prowadzą do końca aż do likwidacji. Również wymienione wydziały winny informować wydziały V o posiadanych materiałach dotyczących wrogiej działalności elementów PSL-BCh-owskich celem wymiany doświadczeń i koordynacji pracy. 672 Młodzież Do zbrodniczej działalności uprawiania bandytyzmu, terroru, sabotażu, dywersji i szpiegostwa wróg klasowy i wywiady imperialistyczne usiłują wciągać przede wszystkim młodzież. Akty dywersji i sabotażu, szczególnie w kolejnictwie, i zamierzane, a udaremnione przez nas zamachy były organizowane przez nielegalne grupy młodzieżowe. Zlikwidowane terrorystyczne grupy młodzieży nastawiały się na niszczenie maszyn i urządzeń fabrycznych, zbieranie danych wywiadowczych o produkcji, które z kolei zamierzały przekazywać do ośrodków zagranicznych. Bardzo podatnym do wykorzystania do dywersyjnej działalności jest element b. reakcyjnej organizacji kadry starszoharcerskiej, a szczególnie Szarych Szeregów i Harcerstwa Polskiego, gdyż posiada ona doświadczenie konspiracyjne i uprawiania dywersji z okresu okupacji niemieckiej, oraz elementy klerykalnych organizacji i elementy prawicowe OM TUR. Poważna część tych reakcyjnych elementów zatrudniona jest na różnych zakładach pracy, zajmując tam niejednokrotnie odpowiedzialne stanowiska inżynierów, techników itd. W instrukcjach MBP nr 09/50 i 02/52 wyczerpująco omówiono formy i metody zwalczania wrogiej działalności wśród młodzieży przez wszystkie jednostki bezpieczeństwa, które i nadal stanowią zasadnicze wytyczne pracy. W praktyce pracy operacyjnej nie zawsze wydziały V uwzględniały w toku rozpracowania i likwidacji nielegalnych organizacji i grup młodzieżowych fakty, że część członków tych organizacji i grup zatrudniona była w różnych zakładach pracy jako robotnicy, technicy i mogli oni prowadzić wrogą, szkodniczą działalność na zakładach. Fakty te nie były dostatecznie uwzględniane w czasie rozpracowania operacyjnego celem ujawnienia działalności dywersyjnej w zakładach pracy, jak również nie były uwzględniane w śledztwie. Wydziały V nie zawsze informowały wydziały IV, VIII, IX o posiadanych materiałach dotyczących wrogiej działalności wśród młodzieży na zakładach pracy i odwrotnie, wymienione wydziały nie zawsze informowały o prowadzonych sprawach nielegalnych organizacji i grup wydziały V celem koordynacji i wymiany doświadczeń. W celu szybszego wyjawiania i likwidowania nielegalnych organizacji i grup młodzieżowych uprawiających szkodnictwo i dywersję gospodarczą należy: 1. Poinformować odnośny wydział IV, VIII, IX o umiejscowieniu na zakładach pracy poszczególnych osób i grup b. reakcyjnych organizacji młodzieżowych oraz członków już zlikwidowanych nielegalnych organizacji, którzy bądź ze względu na młody wiek nie byli karani, bądź też odbyli już kary więzienia (uwzględnić szczególnie zwolnionych z więzień na mocy amnestii), celem zainteresowania się tymi osobami w miejscu ich pracy przez właściwy wydział. 2. W rozpracowaniu agencyjnym środowisk reakcyjnych organizacji młodzieżowych, kadry starszoharcerskiej, b. organizacji klerykalnych oraz nielegalnych organizacji i grup młodzieżowych ujawnić kontakty tych osób na zakładach pracy. 673 W wypadku ujawnienia grupy bądź poszczególnych osób zatrudnionych na zakładach pracy, związanych ze środowiskiem działającym wrogo lub nielegalną organizacją, poinformować naczelnika właściwego wydziału, do którego dany obiekt należy. Grupy te lub osoby wydziały V winny obejmować rozpracowaniem do likwidacji włącznie. O planowanych przedsięwzięciach operacyjnych, werbunkach itp. w tych sprawach informować odnośnego naczelnika wydziału IV, VIII względnie IX dla konsultacji i udzielania pomocy. 3. Wydziały IV, VIII i IX w wypadku ujawniania nielegalnej grupy młodzieżowej na zakładzie pracy w swoim zakresie i o uzyskanych wyjściach na zewnątrz winny informować wydziały V celem udzielenia rad, wskazówek i pomocy w dalszym rozpracowaniu (np. określenie charakteru organizacji, wykorzystanie posiadanej przez wydz[iał] V agentury). Wymienione wydziały sprawy te prowadzą samodzielnie aż do likwidacji. 4. Uaktywnić opracowanie młodzieży grupującej się w szkołach zawodowych, domach młodego robotnika, domach młodego górnika. Za podstawę wziąć dotychczasowe wypadki wrogiej, chuligańskiej działalności: a) Ustalić środowiska i grupy regionalne wśród tej młodzieży. b) Przystąpić do werbunku agentury z tych środowisk dla ustalenia nastrojów, planów, zamierzeń celem przeciwdziałania ich wrogiej działalności. c) Przystąpić do werbunku agentury wśród personelu zatrudnionego w szkołach zawodowych, domach młodego robotnika, domach młodego górnika, bursach celem ujawnienia wodzirejów chuligańskich, prowodyrów odciągających młodzież od produkcji itp. d) W wypadku ustalenia takich wodzirejów wśród młodzieży należy powodować przeniesienie na inne zakłady pracy, informować organizacje partyjne, ZMP, kierowników obiektów celem roztoczenia należytej opieki i uniemożliwienia wrogiej działalności. W wypadkach takich informować wydział, do którego dany obiekt należy, celem roztoczenia opieki operacyjnej nad tymi osobami w produkcji i unieszkodliwienia ich wrogiej działalności. e) W wypadku stwierdzenia niepoprawnego zachowania się powodować zwolnienie z pracy, ze szkół, w wypadkach jaskrawej wrogiej roboty kierować sprawy do sądu. f) W rozpracowaniu tego rodzaju spraw wnikliwie badać źródła inspiracji oraz rozkładu moralnego itp., co jest jedną z form wrogiej działalności. g) RO i RW winny systematycznie dawać zadania sieci agencyjnej na zakładach pracy obserwowania wrogich środowisk młodzieżowych, ich kontaktów i zachowania, celem ujawnienia ośrodków prowadzących wrogą nielegalną działalność. h) Rozeznawać szczegółowo uczniów ostatnich klas szkół zawodowych, politechnik i szkół inżynieryjnych celem ujawnienia elementów wrogich i niedopuszczenia ich na ważne obiekty przemysłowe bądź odpowiedzialne stanowiska. 674 Służba zdrowia Dużą rolę w wykonywaniu przez zakłady przemysłowe planów produkcyjnych odgrywa służba zdrowia przy zakładach przemysłowych. Zadaniem jej jest dbać o stan zdrowotny załogi przez zabezpieczanie odpowiednich warunków sanitarnych, zwalczanie i zapobieganie epidemiom, troskliwe i możliwie szybkie leczenie robotników, zwalczanie absencji chorobowej i zapobieganie chorobom zawodowym. Praca służby zdrowia oraz stan sanitarny ma poważne znaczenie dla obronności kraju. Dlatego też wywiady imperialistyczne usiłują nasadzać w aparacie służby zdrowia szpiegów i dywersantów. Szkodnictwo uprawiane przez reakcyjne jednostki i grupy w aparacie służby zdrowia skierowane jest najczęściej na przeszkadzanie w wykonywaniu przez zakłady przemysłowe planów produkcyjnych. Hamująco na wykonanie planów produkcyjnych wpływają takie czynniki, jak: – odrywanie robotników od produkcji przez stosowanie nieskutecznych i przewlekłych sposobów leczenia; – legalizowanie i zwiększenie absencji załóg zakładów przez udzielanie zwolnień lekarskich bezpodstawnie lub też z błahych powodów; – nieprzeciwdziałanie rozszerzaniu się chorób zawodowych i zmniejszaniu ich skutków (szczególnie kopalnictwo węglowe i przemysł chemiczny); – niewykonywanie obowiązujących przepisów sanitarnych na zakładach pracy o urządzeniach socjalnych (umywalnie, stołówki, spółdzielnie zaopatrujące osiedla robotnicze itp.), co powoduje częste zachorowania, a nawet powstanie epidemii; – niewłaściwy, bezduszny stosunek do chorych robotników. Przyczynia się to do wytworzenia niezadowolenia wśród załóg robotniczych, a nawet może wywołać wrogi stosunek do władzy ludowej i wpływa hamująco na podnoszenie wydajności pracy. Wymienione wyżej przejawy złego i szkodę przynoszącego funkcjonowania aparatu służby zdrowia w zakładach pracy są często wynikiem tego, że w aparacie tym jest wiele osób obcych klasowo, zbiurokratyzowanych, posiadających szkodliwe kapitalistyczne nawyki pracy, odnoszących się obojętnie lub niechętnie do wielkiego wysiłku klasy robotniczej w budowaniu socjalistycznego państwa i tworzeniu socjalistycznego przemysłu. Niemniej nieraz te braki i złe funkcjonowanie służby zdrowia, powstałe pozornie z powodu przypadku, nieumyślnego zaniedbania i „obiektywnych” przyczyn, jest wynikiem świadomej, celowej szkodniczej działalności zamaskowanego wroga. Naszym zadaniem jest: a) Badać wnikliwie i wszechstronnie wszelkie sygnały o jaskrawych brakach i niedociągnięciach w lecznictwie i w stanie sanitarnym w zakładach pracy, szczególnie w wielkich zakładach przemysłowych. O wszelkich przejawach biurokratyzmu, niedbalstwa itp. sygnalizować władzom partyjnym, które spowodują naprawę stosunków bądź przez odpowiednią pracę polityczno-wychowawczą, bądź przez 675 usunięcie wzgl[ędnie] przesunięcie na mniej ważną placówkę osób nienadających się, reakcyjnych i szkodliwych. b) W wypadku uzasadnionych podejrzeń, że pracownik służby zdrowia, szczególnie na kierowniczym stanowisku, dopuszcza się świadomie i celowo zaniedbań w służbie, zbiera dane o produkcji itp., należy założyć rozpracowanie agenturalne. Rozpracowanie to z reguły nie może być przewlekłe i winno prowadzić bądź do potwierdzenia wrogiej działalności i wyciągnięcia odpowiednich wniosków, bądź do umorzenia rozpracowania. W wypadku, gdzie nie możemy uzyskać pełnych dowodów i nie mamy pełnego przekonania o przestępczej działalności, a jednak jest szereg poważnych podejrzanych momentów, szef WUBP winien na wniosek naczelnika wydziału materiał przedstawić w KW partii dla powzięcia decyzji co do ewent[ualnego] przesunięcia rozpracowywanej osoby na stanowisko poza ważnym obiektem przemysłowym. c) RO i RW przez posiadaną sieć informacyjną i kontakty poufne winny również zbierać i wyjaśniać do końca wszelkie sygnały o wrogiej działalności osób zatrudnionych w placówkach służby zdrowia, na zakładach pracy oraz niedociągnięcia[ch] w ich funkcjonowaniu celem przeciwdziałania bądź rozpracowania i likwidacji. Wydziały IV, VIII i IX oraz RO i RW winny informować wydziały V o posiadanych materiałach dotyczących przejawów wrogiej działalności aparatu służby zdrowia. Tak samo wydziały V winny informować te wydziały o posiadanych materiałach dotyczących wrogiej działalności osób zatrudnionych w służbie zdrowia w przemyśle celem wymiany informacji i koordynacji pracy2. Dyrektor Departamentu V MBP (–) Brystygier J[ulia], płk Za zgodność: Rozesłano wg rozdzielnika nr 22 Źródło: AIPN, 1572/611, k. 56–70, mps. Instrukcja uchylona 10 V 1955 r. 2 676 Nr 178 1953 marzec 31, Warszawa – Zarządzenie nr 016/53 dyrektora Gabinetu Ministra BP w sprawie podania „do wiadomości operacyjnych funkcjonariuszy bezpieczeństwa publicznego przez odczytanie na odprawie poniższego wyciągu ze spraw karnych byłych funkcjonariuszy bezpieczeństwa publicznego” Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Warszawa, dnia 31 marca 1953 r. Nr AC-R-564/53 Tajne Bez prawa robienia odpisów Po odczytaniu na odprawie zwrócić drogą służbową do Gabinetu Ministra z adnotacją o wykonaniu w terminie do dnia 30 IV [19]53 r. Egz. nr 684 Zarządzenie nr 016/53 Z polecenia ministra zarządza się podanie do wiadomości operacyjnych funkcjonariuszy bezpieczeństwa publicznego przez odczytanie na odprawie poniższego wyciągu ze spraw karnych b. funkcjonariuszy bezpieczeństwa publicznego. Niewłaściwa praca z agenturą WUBP Olsztyn St[arszy] referent PUBP w Olsztynie Leśniewski Kazimierz1 od dłuższego czasu zaniedbywał pracę z będącą na jego łączności siecią agenturalną. W ciągu ostatnich 6 miesięcy nie odbył żadnego spotkania, spodziewając się zaś kontroli ze strony przełożonych, napisał własnoręcznie zmyślone przez siebie doniesienia, podpisując je pseudonimami informatorów, i załączył je do teczek tych ostatnich. Gdy fakty powyższe w wyniku kontroli zostały ujawnione, Leśniewski zniszczył wówczas sfałszowane przez siebie doniesienia. Kazimierz Leśniewski (ur. 1925) – młodszy referent Referatu V PUBP Górowo (18 II 1949), młodszy referent Sekcji 5 Wydziału I WUBP w Olsztynie (29 XII 1949), młodszy referent Sekcji 6 Wydziału I WUBP w Olsztynie (31 X 1950), referent Referatu I PUBP w Olsztynie (26 VII 1951), starszy referent terenowy (gminny) dla obsługiwania gmin Stawiguda i Butryny (7 V 1952), wydalony z pracy 10 II 1953 r. za zaniedbywanie obowiązków służbowych i fałszerstwo dokumentów. Wyrokiem WSR w Olsztynie z 23 V 1953 r. skazany na łączną karę czterech lat więzienia i degradację „za to, że jako funkc[jonariusz] PUBP dopuszczał się niedbalstwa w wykonywaniu obow[iązków] służb[owych], zatajał niedociągnięcia i sporządzał nizgodnie z prawdą dokumenty, które przekładał władzom przełożonym”. AIPN Bi, Kartoteka funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza. 1 677 Za powyższe Leśniewski Kazimierz został aresztowany – sprawa skierowana zostanie do sądu. WUBP Łódź Referent terenowy PUBP w Łodzi Hajniak Henryk2 zaniedbywał pracę operacyjną na powierzonym mu terenie. Przez dłuższy okres czasu zrywał spotkania z agenturą będącą na jego łączności. Chcąc następnie kontakty te odnowić, wzywał informatorów na posterunek MO i innych instytucji za pośrednictwem funkcjonariuszy MO względnie osób cywilnych, przez co część agentury została zdekonspirowana. Do opracowania materiałów wykorzystywał osobę postronną, dekonspirując w ten sposób metody i system pracy organów bezpieczeństwa publicznego. Decyzją szefa WUBP Hajniak został aresztowany. Sprawa skierowana została na drogę postępowania sądowego. WUBP Opole W wyniku przeprowadzonego dochodzenia w sprawie p[rzeciw]ko st[arszemu] referentowi PUBP w Raciborzu Dunajewskiemu Zygmuntowi ustalono, że świadomie ignorował on pracę operacyjną. Zerwał kontakty z będącą na jego łączności siecią agenturalną, doprowadzając do całkowitej jej bezczynności. Dla zatuszowania swego nieróbstwa sporządzał niezgodne ze stanem faktycznym miesięczne sprawozdania statystyczne, w których podawał zmyślone przez siebie dane odnośnie rzekomej swej pracy z agenturą, czym wprowadzał w błąd swych przełożonych. Za powyższe Dunajewski Zygmunt został aresztowany, sprawa skierowana została na drogę postępowania sądowego. Za brak kontroli nad wykonywaniem pracy przez Dunajewskiego zostali ukarani dyscyplinarnie jego przełożeni – szef PUBP i zastępca szefa. Pijaństwo MUBP Łódź Kierownik sekcji wydziału śledczego Woźnica Ludwik3 w okresie swej pracy w WUBP Rzeszów systematycznie nadużywał alkoholu, wciągając do tegoż podHenryk Hajniak (ur. 1929) – z zawodu tkacz. W resorcie BP: wartownik w PUBP w Łodzi (21 V 1949), młodszy referent Referatu V PUBP w Łodzi (2 VIII 1950), referent terenowy dla obsługi gminy Nowosolna PUBP w Łodzi (9 V 1952), zwolniony 31 XII 1952 r. na wniosek Wydziału ds. Funkcjonariuszy WUBP w Łodzi, sprawa skierowana na drogę sądową – „w pokoju służbowym z zatrzymywanymi kobietami utrzymywał stosunki płciowe”. AIPN Ld, Kartoteka funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza. 3 Ludwik Woźnica (1923–1988) – starszy oficer śledczy PUBP w Aleksandrowie (14 IX 1945), oficer śledczy WUBP w Bydgoszczy (20 XII 1945), starszy oficer śledczy Sekcji 2 Wydziału I WUBP w Bydgoszczy (15 II 1946), p.o. kierownik Sekcji 1 Wydziału Śledczego WUBP w Bydgoszczy (20 VI 1948), kierownik Sekcji 1 Wydziału Śledczego WUBP w Rzeszowie (3 VIII 1949), kierownik Sekcji 1 Wydziału Śledczego MUBP w Łodzi (11 II 1952), zwolniony dyscyplinarnie z organów BP 15 II 1953 r. w związku z aresztowaniem, zgodnie z decyzją wiceministra BP – za „przywłaszczenie mienia 2 678 ległych mu pracowników, czym przyczynił się do osłabienia dyscypliny i poziomu moralnego jednostki, w której pracował. Za powyższe Woźnica decyzją ministra został ukarany dyscyplinarnie aresztem i przeniesiony do pracy w MUBP w Łodzi. Z kary tej Woźnica nie wyciągnął dla siebie należytych wniosków i postępowania swojego nie zmienił. Jako kierownik sekcji w MUBP Łódź tak jak uprzednio w Rzeszowie rozpijał podległych sobie młodszych pracowników, a gdy ci starali się go unikać, Woźnica szantażował ich w różny sposób, zmuszając do niemoralnego trybu życia. U podległych sobie pracowników zaciągał pożyczki pieniężne w różnych kwotach, rozchodując je na wódkę i z reguły pożyczek tych nie zwracał. Decyzją ministra Woźnica został aresztowany. Sprawa skierowana na drogę postępowania sądowego. WUBP Łódź Funkcjonariusze Ochrony WUBP Chrapecki Zygmunt4, Andrzelak Henryk i Grochocki Antoni5 po wypiciu większej ilości wódki wyszli na ulicę, gdzie wszczęli między sobą bójkę. Przechodzący w owym czasie funkcjonariusz MO zwrócił im uwagę, że zakłócają spokój w porze nocnej, przy czym usiłował ich uspokoić. Wówczas ww. rzucili się na milicjanta i poczęli go bić, a następnie rozbrajać. W czasie szamotania Andrzelak postrzelił milicjanta, raniąc sam siebie tym samym pociskiem. Za powyższe Chrapecki i Andrzelak zostali aresztowani. Sprawa skierowana na drogę sądową. WUBP Białystok Oficer śledczy Ginszt Jan6, będąc służbowo w terenie, otrzymał od przełożonego polecenie dokonania aresztowania podejrzanego o wrogą działalność. Zanim jednak i opilstwo”, skazany przez sąd na dwa lata więzienia. AIPN Ld, Kartoteka funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza. 4 Zygmunt Chrapecki (ur. 1909) – wartownik MUBP w Łodzi (11 VII 1945), wartownik przy areszcie WUBP w Łodzi (24 I 1946), wielokrotnie premiowany i nagradzany „za sumienną i uczciwą pracę”, oddziałowy aresztu Komendantury Wydziału Ogólnego WUBP w Łodzi (12 X 1948), ukrarany siedmiodniowym aresztem zwykłym za pijaństwo (5 IX 1949), dyżurny aresztu Wydziału Ogólnego WUBP w Łodzi (27 III 1951), zwolniony dyscyplinarnie 28 II 1953 r. zgodnie z orzeczeniem Wydziału ds. Funkcjonariuszy WUBP w Łodzi, sprawę skierowano na drogę sądową – „awanturnik, pijak – wywołał na ulicy bójkę, postrzelając funkc[jonariusza] MO”. Wyrokiem WSR w Łodzi skazany na cztery lata więzienia. AIPN Ld, Kartoteka funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza. 5 W zarządzeniu jest Grochowski. Antoni Grochocki (ur. 1916) – wartownik Komendantury Wydziału Ogólnego WUBP w Łodzi (15 II 1950), oddziałowy aresztu Wydziału Ogólnego WUBP w Łodzi (1 IV 1951), oddziałowy Komendantury WUBP w Łodzi (13 XI 1952), zwolniony dyscyplinarnie ze służby w organach BP 15 VI 1954 r. AIPN Ld, Kartoteka funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza. 6 Jan Ginszt (ur. 1927) – aplikant Wydziału Śledczego WUBP w Białymstoku (26 IX 1949), ukarany trzydniowym aresztem domowym „za kompromitujące zachowanie się, co nie licuje funkcj[onariuszowi] org[anów] BP” (27 III 1950), młodszy oficer śledczy Referatu Śledczego PUBP w Grajewie (20 IV 1950), oficer śledczy Referatu Śledczego PUBP w Grajewie (11 VIII 1950), ostra nagana z ostatecznym upomnieniem na przyszłość za nieprzestrzeganie rozporządzeń i instrukcji ministra BP o tajemnicy służbowej i zabezpieczaniu dokumentów służbowych (rozkaz karny nr 12 z 24 XI 1950), oficer śledczy 679 przystąpił do wykonania zleconych mu czynności, udał się do funkcjonariusza straży przemysłowej, u którego odbywały się „chrzciny”, gdzie wraz z innymi upił się, po czym w stanie podpitym odszukał podejrzanego i aresztował go. Zamiast doprowadzić zatrzymanego do urzędu, przekazał go pod dozór osobie postronnej, sam zaś wraz z szoferem po raz drugi udał się do ww. towarzystwa, pijąc w dalszym ciągu napoje alkoholowe. Następnie, będąc już w stanie silnego zamroczenia alkoholem, doprowadził zatrzymanego do urzędu, urządzając po drodze awantury. Ginszt Jan uprzednio był już kilkakrotnie karany dyscyplinarnie za pijaństwo i awantury. Kary te jednak nie odniosły pożądanego skutku. Decyzją szefa WUBP ww. został aresztowany. Wojskowy Sąd Rejonowy skazał Ginszta Jana na 2 lata więzienia. WUBP Kraków St[arszy] wywiadowca wydziału „A” Gajda Bogusław7 od dłuższego czasu systematycznie upijał się, przez co zaniedbywał się w pracy. Wszelkie rozmowy z nim po linii służbowej ze strony przełożonego, jak i po linii partyjnej, jak również stosowane kary dyscyplinarne nie odniosły pożądanego skutku. Będąc w stanie podpitym, w lokalu nocnym brał udział w wynikłej tam bójce, podczas której strzelał z pistoletu, a legitymację służbową oddał kelnerowi, dekonspirując się tym przed osobami cywilnymi. Wkrótce potem doprowadzony w stanie pijanym do urzędu zachowywał się arogancko wobec przełożonego. Decyzją szefa WUBP Gajda Bogusław został aresztowany. Sprawa skierowana zostanie na drogę postępowania sądowego WUBP Poznań Kurier Spec[jalnej] Poczty Rettig Leonard8, będąc w stanie podpitym, udał się wraz z kolegą do pijalni win, gdzie na skutek zamroczenia alkoholem wszczął awanReferatu Śledczego PUBP w Olecku (13 XII 1950), ukarany trzydniowym aresztem domowym „za nieprzestrzeganie przepisów o przechowywaniu dokumentów służbowych” (rozkaz karny nr 52 z 24 XII 1950), trzy dni aresztu domowego z uprzedzeniem na przyszłość za pijaństwo i awantury (rozkaz karny nr 4 z 31 I 1952), siedem dni aresztu domowego z potrąceniem połowy poborów za czas odbycia kary „za przywłaszczenie sobie bezprawnie tytułu prokuratora powiatowego” (26 III 1952), młodszy oficer śledczy Sekcji 1 Wydziału Śledczego WUBP w Białymstoku (25 IV 1952), zwolniony dyscyplinarnie ze służby w organach BP 31 XII 1952 r. Skazany wyrokiem WSR w Białymstoku z 13 III 1953 r. na karę jednego roku więzienia, którą to karę na mocy amnestii z 22 XI 1952 r. darowano mu; ponadto skazany na dwa lata więzienia, którą to karę na mocy amnestii z 22 XI 1952 r. złagodzono o połowę do kary więzienia przez jeden rok; poza tym sąd zaliczył skazanemu na poczet odbycia kary okres tymczasowego aresztowania od 24 XI 1952 do 13 III 1953 r. AIPN Bi, Kartoteka funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza. 7 Bogusław Gajda (ur. 1931) – młodszy wywiadowca Sekcji 1 Wydziału „A” WUBP w Krakowie (22 X 1948), młodszy wywiadowca Sekcji 1 Wydziału „A” WUBP w Krakowie (27 II 1949), otrzymał pochwałę i premię pieniężną „za wykazanie odwagi i poświęcenia przy pościgu bandytów” (28 II 1953), wywiadowca Sekcji 1 Wydziału „A” WUBP w Krakowie (18 VII 1950), starszy wywiadowca Sekcji 1 Wydziału „A” WUBP w Krakowie (6 XI 1951), zwolniony dyscyplinarnie 28 II 1953 r. AIPN Kr, Kartoteka funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza. 8 Leonard Rettig (ur. 1926) – kurier Specjalnej Poczty Wydziału Łączności WUBP w Poznaniu (31 III 1951), zwolniony dyscyplinarnie 30 XI 1952 r. na wniosek Wydziału ds. Funkcjonariuszy 680 turę z przebywającym tam obywatelem, któremu pod groźbą pistoletu zabrał dowód osobisty, a następnie wyprowadził na ulicę. Gdy obywatel ten nalegał i prosił o zwrot zabranego mu dokumentu, Rettig wówczas wydobył pistolet i oddał kilka strzałów w kierunku ww., raniąc go ciężko. Sprawa Rettiga Leonarda została skierowana na drogę postępowania sądowego. WUBP Wrocław Referent PUBP w Wałbrzychu Kordas Jan9, zatracając czujność, upił się do tego stopnia, że dopuścił do wyciągnięcia mu zza pasa posiadanego pistoletu przez towarzyszącą mu obywatelkę. Brak pistoletu spostrzegł dopiero wtedy, gdy ww. zaczęła nim manipulować. W pewnym momencie, gdy Kordas usiłował odebrać jej broń, nastąpił wystrzał, w wyniku czego wspomniana obywatelka została ciężko ranna. Po tym wypadku Kordas wskutek zamroczenia alkoholem nie spowodował natychmiastowego udzielenia pomocy rannej, lecz oddalił się na dłuższy czas, przyczyniając się tym samym do śmierci wyżej wymienionej. Za powyższe Wojskowy Sąd Rejonowy skazał Kordasa Jana na 4 lata i 6 miesięcy więzienia. Nadużycie władzy WUBP Lublin Referent wydziału VIII Ludziński Witold10 dokonał najścia na mieszkanie obywatelki i pod pretekstem wykonania obowiązków służbowych bezprawnie dokonał rewizji domowej. Następnie pod groźbą użycia broni nakłaniał ww. do czynu nierządnego, dopuszczając się przy tym zdrady tajemnicy służbowej. Za powyższe wyrokiem Wojskowego Sądu Rejonowego Ludziński Witold został skazany na 3 lata więzienia. WUBP w Poznaniu, sprawa skierowana do sądu – „W[yżej] w[ymieniony], wprowadziwszy się w stan nietrzeźwy, dopuścił się nadużycia władzy, legitymując osobę cywilną, którą wyprowadził na ulicę i ranił w szyję, oddając 5 strzałów”. Skazany wyrokiem WSR w Poznaniu po zastosowaniu ustawy o amnestii na łączną karę czterech lat więzienia. AIPN Po, Kartoteka funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza. 9 Jan Kordas (ur. 1929) – w 1945 r. wstąpił do MO, z powodu zbyt młodego wieku po kilku miesiącach zwolniono go. W 1949 r. wstąpił do organów BP: referent ewidencyjno-operacyjny Referatu II PUBP w Ząbkowicach (18 VI 1949), referent ewidencyjno-operacyjny w PUBP w Kamiennej Górze (30 I 1952), zwolniony z pracy 30 XI 1952 r. z powodu aresztowania. Skazany wyrokiem WSR we Wrocławiu z 13 II 1953 r. na cztery lata i sześć miesięcy więzienia. AIPN Wr, Kartoteka funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza; AIPN, 0952/67, k. 4–7. 10 Witold Ludziński (ur. 1926) – z zawodu ślusarz. W resorcie BP: referent Sekcji 1 Wydziału VIII WUBP w Lublinie (22 X 1952), na wniosek Wydziału ds. Funkcjonariuszy WUBP w Lublinie zwolniony dyscyplinarnie ze służby w organach BP 15 I 1953 r., sprawę skierowano do sądu. Wyrokiem WSR w Lublinie z 27 II 1953 r. skazany na trzy lata więzienia, zaliczono okres tymczasowego aresztu od 7 I 1953 r. AIPN Lu, Kartoteka funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza; AIPN, 0952/70, k. 7–9. 681 WUBP Szczecin Referent PUBP w Gryficach Piechota Józef w czasie wykonywania czynności służbowych na obsługiwanym przez siebie obiekcie szantażował przesłuchiwaną kobietę, przez co zmusił ją do czynu nierządnego, w zamian za co zaniechał dalsze dochodzenie w prowadzonej przeciwko niej sprawie. Za powyższe Piechota Józef został aresztowany. Sprawa skierowana na drogę postępowania sądowego. Kradzieże WUBP Lublin Wywiadowca Wydziału „A” Trzeciak Stefan11, posiadając dokument dla celów operacyjnych, wykorzystał go do celów przestępczych w ten sposób, że udawał się do uprzednio upatrzonych mieszkań osób cywilnych, gdzie legitymując się owym dokumentem, prowadził z właścicielami tych mieszkań rozmowy na zmyślone przez siebie okoliczności, przy czym korzystając z chwilowej nieuwagi tych ostatnich, kradł u nich różne przedmioty wartościowe. Działając w ten sposób, w ciągu dwóch miesięcy skradł 10 zegarków, a w trzech wypadkach kwoty pieniężne. Za powyższe Trzeciak Stefan został aresztowany. Sprawa została skierowana na drogę postępowania sądowego. MUBP Łódź Referent RO Maciejewski Ryszard12 bez wiedzy i zgody przełożonego udał się na obsługiwany przez siebie obiekt i pod pretekstem wykonywania czynności służbowych przedostał się do jednej z sal, gdzie skradł kilka kilogramów przędzy, którą następnie usiłował wynieść poza teren obiektu. Spostrzegli to miejscowi pracownicy, którzy spowodowali zatrzymanie ww., któremu skradziona przędza została odebrana. Decyzją szefa MUBP sprawa przeciwko Maciejewskiemu zostanie skierowana na drogę postępowania sądowego. Dyrektor Gabinetu Ministra (–) M[ichał] Drzewiecki, ppłk Stefan Trzeciak (ur. 1925) – młodszy wywiadowca Sekcji 2 Wydziału „A” WUBP w Lublinie (23 II 1951), wywiadowca Sekcji 2 Wydziału „A” WUBP w Lublinie (22 X 1952), na wniosek Wydziału ds. Funkcjonariuszy WUBP w Lublinie zwolniony dyscyplinarnie ze służby w organach BP 15 XII 1952 r. Wyrokiem WSR w Lublinie z 4 VII 1953 r. skazany na karę zasadniczą: pięć lat więzienia oraz karę dodatkową: degradację do stopnia szeregowca – „Pracując w Wydz[iale] «A», chodząc na zadania służbowe, trudnił się kradzieżą, przeważnie zegarków, które sprzedawał, a za pieniądze pił”. AIPN Lu, Kartoteka funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza. 12 Ryszard Maciejewski (ur. 1928) – z zawodu tkacz. W resorcie BP: wartownik w PUBP w Łodzi (12 X 1951), referent RO przy Zakładach Przemysłu Bawełnianego im. S. Dubois w Łodzi (25 VIII 1952), zwolniony dyscyplinarnie ze służby w organach BP 31 I 1953 r. zgodnie z orzeczeniem Wydziału ds. Funkcjonariuszy WUBP w Łodzi, sprawę skierowano do sądu – „dopuścił się kradzieży przędzy”. AIPN Ld, Kartoteka funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza. 11 682 Dyrektor Biura ds. Funkcjonariuszy (–) J[erzy] Siedlecki, płk Za zgodność: Rozesłano wg rozdzielnika nr 32 Źródło: AIPN, 1572/45, k. 24–27, mps. 683 Nr 179 1953 kwiecień 17, Warszawa – Rozkaz karny nr 013/53 wiceministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie byłego szefa PUBP w Międzychodzie, który przez okres kilku miesięcy składał fałszywe sprawozdania z pracy operacyjnej urzędu Ministerstwo Warszawa, dnia 17 kwietnia 1953 r. Bezpieczeństwa Publicznego Ściśle tajne Nr AC-R-684/53 Egz. nr 7 DO – 72 WO – 65 PO – 42 Rozkaz karny nr 013/53 Ppor. Jańczyk Roman1, b. szef PUBP w Międzychodzie, przez okres kilku miesięcy składał fałszywe sprawozdania z pracy operacyjnej urzędu, w których wykazywał większą ilość odbytych spotkań z siecią informacyjno-agencyjną i przyjętych doniesień, niż to faktycznie miało miejsce. Ppor. Jańczyk dopuścił się również tego, że informacje podane mu ustnie ogólnikowo przez sieć informacyjną sporządzał sam w formie doniesień, fałszując podpisy informatorów. Ponadto ppor. Jańczyk przywłaszczył sobie z funduszu operacyjnego uędu pewną sumę pieniędzy, na którą wystawił fałszywe pokwitowanie, podpisując je pseudonimem informatora. Ppor. Jańczyk Roman postępowaniem swoim wprowadzał świadomie w błąd przełożonych co do stanu pracy urzędu, a ponadto dokonał kradzieży pieniędzy służbowych, co dowodzi, że całkowicie zatracił poczucie odpowiedzialności, zlekceważył zasady czujności rewolucyjnej i wykazał brak postawy polityczno-moralnej, jaka cechować winna funkcjonariusza ludowego aparatu bezpieczeństwa. W związku z powyższym rozkazuję: 1. Ppor. Jańczyka Romana wydalić dyscyplinarnie ze służby w aparacie bezpieczeństwa publicznego i sprawę przeciwko niemu skierować na drogę postępowania sądowego. 2. Rozkaz niniejszy podać do wiadomości wszystkim funkcjonariuszom operacyjnym aparatu bezpieczeństwa. Roman Jańczyk (ur. 1902) – szef PUBP w Międzychodzie (1 VIII 1951 – 31 I 1952), szef PUBP w Środzie Wielkopolskiej (1 II – 31 XII 1952). Zwolniony dyscyplinarnie ze służby w organach BP na wniosek Biura ds. Funkcjonariuszy MBP (1953). AIPN Wr, Kartoteka funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza (załącznik). 1 684 W[ice]minister (–) K[onrad] Świetlik Za zgodność: kierownik Sekcji Rozkazów Gabinetu Ministra (St[anisław] Brzyski, kpt.)a Rozesłano wg rozdzielnika nr 72 Źródło: AIPN, 1572/62, k. 19, mps. a Pieczątka i podpis. 685 Nr 180 1953 maj 13, Warszawa – Rozkaz nr 017/53 ministra bezpieczeństwa publicznego w związku z wypadkami naruszania prawa przez funkcjonariuszy BP przez przetrzymywanie w aresztach zatrzymywanych bez sankcji prokuratorskiej Ministerstwo Warszawa, dnia 13 maja 1953 r. Bezpieczeństwa Publicznego Ściśle tajne Nr AC-R-867/53 Egz. nr 210 DO – 85 WO – 77 PO – 51 Rozkaz nr 017/53 VIII Plenum KC partii1 postawiło jako szczególne zadanie wzmocnienie naszego ludowego państwa. Ogromne znaczenie dla pomyślnej budowy socjalizmu w naszym kraju oraz dla wzmocnienia aparatu państwowego ma ścisłe przestrzeganie ludowej praworządności. Szczególnie doniosłą rolę na odcinku walki o socjalistyczną praworządność ma do spełnienia aparat bezpieczeństwa. Nasz aparat, jako organ władzy ludowej stojący na straży praworządności, musi sam działać ściśle w ramach prawa, w ramach przepisów ustawowych2. Tymczasem w dalszym ciągu mają jeszcze miejsce wypadki, że organa bezpieczeństwa, powołane do ochrony naszego państwa ludowego i wszystkich obywateli przed wrogą działalnością, do walki z wszelkimi naruszycielami praw Polski Ludowej, same dopuszczają się naruszeń prawa, a w szczególności artykułu 74 konstytucji, który między innymi stanowi: „Pozbawienie obywatela wolności może nastąpić tylko w przypadkach określonych ustawą. Zatrzymany powinien być zwolniony, jeżeli w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania nie doręczono mu postanowienia sądu lub prokuratora o aresztowaniu”. Poważna ilość wypadków przetrzymywania przez organa bezpieczeństwa ponad 48 godzin bez postanowienia prokuratora ma miejsce na skutek zatrzymywania na Z 28 III 1953 r. Dalej mowa jest w rozkazie o zatrzymywaniu obywateli w aresztach. Areszty w odróżnieniu od więzień i obozów pracy administrowane były przez terenowe UBP – WUBP i PUBP. W praktyce oznaczało to, że Departament Więziennictwa MBP nie miał bezpośredniego wpływu na funkcjonowanie aresztów UB, natomiast funkcjonariusze UB mogli ingerować w działalność więzień (M. Zwolski, „Pawilony śledcze” oraz areszty podległe wydziałom śledczym WUBP w świetle inspekcji z 1952 r., „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2006, nr 2 (4), s. 358–370; rozkaz nr 019/52 ministra BP z 29 V 1952 r. – DVD). 1 2 686 podstawie niedostatecznie opracowanych materiałów, które następnie okazują się niewystarczające do otrzymania sankcji. Wypadki te są przede wszystkim wynikiem prymitywizmu i spłycania pracy operacyjnej, stosowania nieraz już przeżytych metod agenturalnych, dawno rozszyfrowanych i nieodpowiadających obecnemu etapowi walki z wrogiem, który sięga do coraz bardziej perfidnie zamaskowanych, przebiegłych i dwulicowych form działania. Są też one nieraz wynikiem płytkiego, powierzchownego śledztwa, a nawet zdarzających się faktów zastępowania sumiennej, obiektywnej pracy śledczej „naciąganiem” w postaci formułowania dokumentów w sposób dogodny dla konstrukcji oskarżenia itp. Przetrzymywanie bez sankcji jest też często wynikiem niedbalstwa w terminowym przygotowaniu dokumentacji dla prokuratora mimo posiadania dostatecznych materiałów obciążających, co świadczy o karygodnym lekceważeniu przepisów prawa. Wypadki te świadczą również o niezrozumieniu przez funkcjonariuszy politycznego znaczenia wykonywanych przez aparat bezpieczeństwa funkcji, o niedocenianiu politycznego charakteru naszej pracy operacyjnej. Wciąż jeszcze wysoce niedostateczna jest praca polityczno-wychowawcza nad wyrobieniem moralno-politycznej postawy funkcjonariusza ludowego aparatu bezpieczeństwa stojącego na straży praw Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. W związku z powyższym: I. Zwracam uwagę dyrektorów Departamentów MBP, szefów UBP i wszystkich kierowników operacyjnych i śledczych ogniw aparatu bezpieczeństwa na obowiązek ścisłego przestrzegania rozkazów i instrukcji dotyczących pracy operacyjnej i śledczej, a w szczególności: rozkazu nr 053/50 z dnia 9 XII 1950 r. o współpracy z organami prokuratury3, rozkazu nr 014/51 z dnia 23 IV 1951 r.4 nakazującego między innymi sporządzanie planów realizacji rozpracowań wespół z aparatem śledczym oraz „Przepisów o aresztowaniach” – tekst jednolity z dnia 7 I 1953 r. W codziennej pracy, zarówno przy kierowaniu jej całością, jak i w związku z konkretnymi zadaniami operacyjnymi, uświadamiać pracownikom polityczne znaczenie wykonywanych funkcji i wychowywać ich w duchu ścisłego przestrzegania naszej socjalistycznej praworządności jako podstawy działania ludowego aparatu bezpieczeństwa. Uczyć i wykazywać, że przestrzeganie ludowej praworządności to przede wszystkim obowiązek ścigania tych, którzy ją łamią, ścigania przestępcy i bezwzględnej W rozkazie tym przypomniano o zakazie przetrzymywania ponad 48 godzin osób zatrzymanych przez organa bezpieczeństwa bez postanowienia prokuratury o tymczasowym aresztowaniu; o obowiązku zwalniania więźniów niezwolnionych po odbyciu kary; możliwości uzyskania tzw. sankcji operacyjnych – postanowień prokuratorskich o tymczasowym aresztowaniu na 2 miesiące bez przedstawienia oficjalnych dokumentów obciążających zatrzymanego. Rozkazy uchylone 7 I 1953 i 10 V 1955 r. (A. Kochański, Polska 1944–1991…, t. 1, s. 357–358). 4 Dokument nr 127. 3 687 walki z wrogiem. Wszelka opieszałość ze strony organów bezpieczeństwa, brak czujności, liberalny, tolerancyjny stosunek wobec elementów przestępczych jest właśnie naruszeniem praworządności. II. W celu zapewnienia ścisłego przestrzegania ustawowych przepisów o zatrzymywaniu osób podejrzanych rozkazuję: 1. Zwracać się do prokuratora z wnioskiem o sankcję na areszt bez jakiejkolwiek zwłoki, tak aby można było otrzymać postanowienie i okazać je zatrzymanemu jeszcze przed upływem 48 godzin od chwili zatrzymania. Ponieważ powyższy termin liczy się na godziny od chwili zatrzymania, organa bezpieczeństwa obowiązane są podawać: a) we wniosku o sankcję na areszt – dzień i godzinę zatrzymania podejrzanego, b) w pokwitowaniu o przekazaniu wniosku o sankcję na areszt – dzień i godzinę doręczenia wniosku prokuratorowi, c) w postanowieniu o zastosowaniu aresztu – dzień i godzinę okazania postanowienia aresztowanemu. Celem pełnej realizacji powyższego zostało uzgodnione z Naczelną Prokuraturą Wojskową, że rejonowe prokuratury wojskowe będą przyjmowały wnioski o sankcję również w godzinach pozasłużbowych, a także w niedziele i inne dnie wolne od pracy i obowiązane są wnioski te bezzwłocznie załatwiać. 2. W razie zaistnienia wypadku niedotrzymania terminu wystąpienia z wnioskiem o sankcję na areszt urząd bezpieczeństwa publicznego obowiązany jest: a) przesłać do prokuratury wraz z wnioskiem również pisemne wyjaśnienie przyczyny opóźnienia, b) przesłać bezzwłocznie do Departamentu Śledczego szczegółowy meldunek zawierający wytłumaczenie każdego wypadku przetrzymania ponad 48 godzin. 3. Przy opracowywaniu przez aparat operacyjny i śledczy planu realizacji należy każdorazowo rozpatrzyć sprawę pobrania sankcji na areszt jeszcze przed dokonaniem zatrzymania. Niepobranie sankcji na areszt przed dokonaniem zatrzymania może mieć miejsce tylko w wyjątkowych, operacyjnie uzasadnionych wypadkach. Rozkazem niniejszym kierować się przy wszystkich sprawach aresztowań w całej pracy operacyjnej i śledczej i ściśle przestrzegać jego przepisów we wszystkich ogniwach aparatu bezpieczeństwa. Treść rozkazu podać do wiadomości pracowników operacyjnych i śledczych, przerobić na specjalnych odprawach i włączyć do tematyki szkolenia zawodowego5. Minister (–) St[anisław] Radkiewicz Rozkaz uchylony 10 V 1955 r. Dalej zob. dokument nr 188. 5 688 Za zgodność: Rozesłano wg rozdzielnika nr 87 Źródło: AIPN, 1572/62, k. 23–26, mps. 689 Nr 181 1953 maj 18, Warszawa – Rozkaz nr 018/53 wiceministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie agentury celnej Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC-R-873/53 Warszawa, dnia 18 maja 1953 r. Ściśle tajne Egz. nr 7 Po wykonaniu polecenia zawartego w niniejszym rozkazie zwrócić do Gabinetu Ministra do dnia 3 VI [19]53 r. Rozkaz nr 018/53 Agentura celna jest ostrą bronią aparatu bezpieczeństwa publicznego i wymaga dużej umiejętności, ostrożności i krytycyzmu w stosowaniu jej w walce z wrogiem1. W ostatnim okresie miało miejsce szereg wypadków niewłaściwej pracy z agenturą celną ze strony szefów powiatowych urzędów bezpieczeństwa publicznego, co przyniosło poważne szkody dla państwa. Było to wynikiem niezrozumienia konieczności ostrożnego i umiejętnego operowania tą bronią. Ponadto sprawy prowadzone przez PUBP na ogół nie wymagają posiadania agentury celnej. W związku z powyższym rozkazuję: 1. Zabrania się posiadania przez PUBP (w tym również przez szefów PUBP) agentury celnej w sprawach śledczych. 2. W wojewódzkich urzędach bezpieczeństwa publicznego pracę z agenturą celną w sprawach śledczych może prowadzić tylko specjalny pracownik wydziału śledczego wyznaczony przez naczelnika wydziału śledczego i zatwierdzony przez szefa WUBP. Werbunek agentury celnej winien się odbywać na ogólnych zasadach stosowanych w aparacie bezpieczeństwa publicznego z uwzględnieniem zmian wynikających ze specyficznych warunków, w jakich się znajduje i ma pracować agent. Wniosek na werbunek sporządzony przez pracownika wydziału śledczego kierującego pracą na tym odcinku akceptuje naczelnik wydziału i zatwierdza szef WUBP. Por. dokument o agenturze celnej z lutego 1954 r. w: Z. Palski, Agentura Informacji Wojskowej…, s. 78–88. 1 690 Rozkaz niniejszy szefowie WUBP podadzą do wiadomości szefów PUBP i naczelników WUBP do dnia 1 czerwca 1953 r. i zwrócą do dyrektora Gabinetu Ministra2. W[ice]minister (–) R[oman] Romkowski Za zgodność: kierownik Sekcji Rozkazów Gabinetu Ministra (Brzyski St[anisław], kpt.)a Rozesłano wg rozdzielnika nr 095 Źródło: AIPN, 1572/62, k. 27, mps. Pieczątka i podpis. Dalej zob. instrukcję nr 2/53 dyrektora Departamentu Śledczego MBP w sprawie pracy z agenturą celną z 10 sierpnia 1953 r. w: J. Wołoszyn, „Ostra broń” – agentura celna. Tajni współpracownicy w więzieniach i aresztach śledczych w latach 1944–1956, „Pamięć i Sprawiedliwość. Pismo IPN” 2010, nr 2 (16), s. 321–330 oraz dokument nr 237. a 2 691 Nr 182 1953 czerwiec 2, Warszawa – Rozkaz nr 023/53 ministra bezpieczeństwa publicznego nakazujący „postawić przed całym aparatem bezpieczeństwa publicznego jako szczególnie ważne i pilne zadanie wzmocnienie pracy nad ochroną jednostek Wojska Polskiego przed wrogą, szpiegowsko-dywersyjną i rozkładową działalnością ze strony wrogich ośrodków i elementów z zewnątrz” Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC-R-1015/53 Warszawa, dnia 2 czerwca 1953 r. Ściśle tajne Egz. nr 7 DO – 94 WO – 84 PO – 58 Rozkaz nr 023/53 Dotychczasowa praca organów bezpieczeństwa publicznego na odcinku zabezpieczenia jednostek Wojska Polskiego przed szpiegowsko-dywersyjną i rozkładową działalnością ze strony wrogich ośrodków cywilnych prowadzona była w sposób niedostateczny. Nasze ludowe wojsko jest obiektem szczególnego zainteresowania ze strony różnych wywiadów imperialistycznych i reakcyjnego podziemia, które za wszelką cenę, różnymi drogami usiłują werbować i nasyłać w szeregi wojska oraz do bezpośredniego otoczenia wojska swych agentów i wszelkiego rodzaju wrogie elementy, dając im zadanie zbierania materiałów szpiegowskich, organizowania dywersji, namawiania do zdrady ojczyzny, tworzenia grup bandyckich, uszkadzania sprzętu bojowego i prowadzenia wrogiej agitacji celem osłabienia bojowości wojska i jego postawy ideowo-politycznej. Różne wrogie elementy i grupy cywilne otrzymują zadania zbierania materiałów szpiegowskich, czynią próby napadów na składnice i magazyny wojskowe oraz nastawiają się na demoralizowanie żołnierzy przez rozpijanie, ułatwianie i zachęcanie do słuchania audycji rozgłośni imperialistycznych itp. W tych warunkach walka z wrogą działalnością skierowaną przeciw wojsku winna być prowadzona w najściślejszym współdziałaniu między organami bezpieczeństwa i organami Informacji MON1. Do organów bezpieczeństwa należy rozpracowanie wymierzonej przeciw wojsku wrogiej działalności w środowiskach cywilnych oraz styków elementów podejrzanych z tych środowisk z żołnierzami, oficerami i ich rodzinami. Literaturę podstawową podano w odsyłaczu rzeczowym do dokumentu nr 66, s. 255. 1 692 Wszyscy pracownicy bezpieczeństwa winni być przepojeni głęboką świadomością wielkiej roli i znaczenia naszych ludowych sił zbrojnych i w związku z tym stałą troską o to, by każda próba obcych agentur, wrogich grup i elementów docierania względnie wrogiego oddziaływania na wojsko była z całą czujnością badana i skutecznie przecinana. Wszyscy pracownicy muszą zrozumieć, że jest to jeden z ważniejszych obowiązków naszego aparatu. Pomyślne wykonanie tego wspólnego zadania organów bezpieczeństwa i organów Informacji MON może nastąpić jedynie pod warunkiem ich ścisłego współdziałania i codziennej operacyjnej współpracy na bieżąco nad równoległym i skoordynowanym rozpracowaniem wroga zarówno od strony otoczenia cywilnego, jak i w samych szeregach wojska (otoczenia cywilnego – UBP, wojska – Informacja MON). W związku z powyższym rozkazuję: I. Postawić przed całym aparatem bezpieczeństwa publicznego jako szczególnie ważne i pilne zadanie wzmocnienie pracy nad ochroną jednostek Wojska Polskiego przed wrogą, szpiegowsko-dywersyjną i rozkładową działalnością ze strony wrogich ośrodków i elementów z zewnątrz. W tym celu: 1. Zaktywizować ze szczególną starannością rozpracowania osób i grup podejrzanych o wrogą działalność antypaństwową zahaczającą o wojsko w celu ustalenia konkretnych faktów, form i kanałów przenikania na teren wojskowy. W rozpracowaniach organizacji podziemnych i innych zwrócić baczną uwagę na możliwość powiązania figurantów z osobami wojskowymi, wykrywać ich plany i zamiary wrogiego oddziaływania na wojsko. 2. Zorganizować pracę agenturalną w otoczeniu jednostek wojskowych w celu wykrywania i likwidowania wrogich ośrodków cywilnych podrywających swą działalnością siłę wojska. W miejscach dyslokacji jednostek wojskowych, gdzie jest szeroka styczność ludności z wojskiem, a więc istnieją większe możliwości docierania wrogich elementów do wojska, nasadzać planowo i rozbudowywać sieć informacyjno-agencyjną z żądaniem wykrywania wszelkich prób, poczynań i zamierzeń wroga wobec żołnierzy. 3. Szczególną uwagę zwrócić na otoczenie cywilne w miejscach zamieszkania oficerów i podoficerów, w mieszkaniach cywilnych (poza obrębem zwartych zabudowań należących do danej jednostki wojskowej), gdzie istnieją duże możliwości penetracji wroga i oddziaływania na kadrę dowódczą. Organa bezpieczeństwa muszą roztoczyć w tych miejscach stałą agenturalną kontrolę, która sygnalizować będzie o wszelkich podejrzanych kontaktach osób cywilnych z oficerami, podoficerami i ich rodzinami. 4. Wszelkie podejrzane kontakty z osobami cywilnymi, znajomości z osobami spoza wojska, punkty styczności z otoczeniem cywilnym (restauracje, gospody, skle693 py, fryzjernie, zakłady krawieckie itp.) muszą być agenturalnie obstawione i każdy kontakt z osobami cywilnymi wnikliwie badany i ustalany, czy nie ma podejrzenia wrogiej roboty. Szczególną uwagę należy zwrócić na kontakty z kobietami i na fakty niemoralnego trybu życia. Zwrócić uwagę również na możliwość wykorzystywania przez wroga prostytucji dla nawiązania kontaktów. Zainteresować się też rodzinami, z którymi oficerowie i żołnierze (szczególnie kawalerowie) utrzymują stosunki, odwiedzają ich itp. 5. Systematycznie instruować agenturę z otoczenia jednostek i z punktów styku wojska z ludnością cywilną w kierunku wykrywania faktów celowego ujemnego oddziaływania osób cywilnych na żołnierzy i oficerów, wyciągania od nich danych stanowiących tajemnicę, prowokowania do awantur i wrogich wystąpień, szerzenia pijaństwa i demoralizacji. 6. Zająć się specjalnie rozpoznaniem i rozpracowaniem otoczenia cywilnego jednostek lotniczych, jednostek stacjonujących na terenach przygranicznych; otoczenia cywilnego: poligonów, placów ćwiczeń, obozów letnich i jednostek o specjalnym znaczeniu, jak samodzielne składnice amunicji i sprzętu bojowego oraz oddziały i pododdziały radiotechniczne i inne. 7. Zobowiązać wszystkie ogniwa aparatu bezpieczeństwa do szczególnej uwagi i wyczulenia na wszelkie, nawet najdrobniejsze sygnały o podejrzanych kontaktach i powiązaniach osób cywilnych z oficerami i żołnierzami oraz ich rodzinami. Wszelkie zaczepki od razu podchwytywać, wydzielać w osobne sprawy i sumiennie rozpracowywać. W toku codziennej pracy dążyć usilnie do wykrywania faktów kontaktowania się osób wojskowych z przedstawicielami krajów kapitalistycznych i wszelkimi wrogimi elementami w kraju oraz wszelkich kontaktów z zagranicą. W czasie śledztwa w sprawach szpiegowsko-dywersyjnych szczególnie troszczyć się o wykrycie form, sposobów i planów podrywania siły wojska. II. Organa bezpieczeństwa publicznego obowiązane są rozpracowywać podejrzane kontakty cywilne wszystkich oficerów, podoficerów i żołnierzy. Oczywistym jest, że największe wysiłki wroga skierowane są na dotarcie do oficerów, a szczególnie oficerów lotnictwa, marynarki, jednostek specjalnych oraz sztabów i wszelkich punktów newralgicznych. Dlatego też główna uwaga aparatu bezpieczeństwa musi być skierowana na najodpowiedzialniejszy odcinek – dokładne i wnikliwe rozpracowanie podejrzanych kontaktów cywilnych kadry dowódczej wymienionych jednostek i następnie wszystkich oficerów. W związku z tym celem maksymalnego zabezpieczenia tajemnicy wojskowej i właściwego poziomu rozpracowań organizować pracę urzędów bezpieczeństwa według następujących zasad kompetencji: 1. PUBP – kontakty cywilne wszystkich oficerów (bez względu na stopień i funkcję) wszelkich jednostek wojskowych do pułku włącznie (samodzielnych batalionów, dywizjonów i pułków – do stanowiska dowódcy pułku włącznie); 694 – kontakty cywilne wszystkich oficerów do majora włącznie, pełniących służbę w sztabach jednostek większych od pułku (brygad, dywizji, korpusów, DOW) znajdujących się na terenie powiatu. 2. WUBP – kontakty cywilne wszystkich oficerów (bez względu na stopień) jednostek stacjonujących na terenie miasta wojewódzkiego; – kontakty cywilne podpułkowników i pułkowników pełniących służbę w sztabach jednostek większych od pułku. Wojewódzki urząd sprawuje przy tym kierownictwo nad wszystkimi sprawami prowadzonymi przez powiatowe urzędy. W zależności od wagi danej sprawy (ważny kontakt wywiadowczy) może ona być przejęta do bezpośredniego prowadzenia przez WUBP lub ministerstwo (niezależnie od stopnia wojskowego, funkcji i jednostki). III. Szefowie UBP skontaktują się bezzwłocznie z szefami organów Informacji MON na swoim terenie celem otrzymania potrzebnych danych o miejscach zamieszkania oficerów i podoficerów (mieszkających poza domami i blokami należącymi do jednostek wojskowych), materiałów dotyczących otoczenia jednostek wojskowych, kontaktów cywilnych oficerów itd. oraz przekazania posiadanych przez urząd materiałów na oficerów, podoficerów i szeregowców. Zadaniem organów bezpieczeństwa jest rozpracowanie wrogiego cywilnego otoczenia wojskowych, a szczególnie wszelkich podejrzanych kontaktów cywilnych oficerów. Aparat bezpieczeństwa nie rozpracowuje natomiast samych wojskowych (oficerów, podoficerów ani szeregowców) i otrzymywane sygnały obowiązany jest natychmiast przekazywać właściwym organom Informacji MON. Współpracę z organami Informacji i wzajemną wymianę materiałów oprzeć na następujących zasadach: 1. We wszystkich sprawach rozpracowań, w których uzyskano wyjście na wrogą robotę skierowaną przeciwko wojsku względnie w których figurują również osoby wojskowe lub członkowie rodzin osób wojskowych, natychmiast nawiązywać ścisłe współdziałanie z szefami okręgowych zarządów Informacji MON wzgl[ędnie] z Głównym Zarządem w celu koordynacji zamierzeń i wspólnego zaplanowania przedsięwzięć operacyjnych zarówno na terenie wojskowym, jak też w środowisku cywilnym. Materiały o wykrytych w toku rozpracowań i w śledztwie formach, planach i kanałach przenikania wrogiej działalności ze środowiska cywilnego przesyłać w odpisach do Głównego Zarządu Informacji MON. 2. Materiały kompromitujące na osoby wojskowe lub członków ich rodzin niezwiązane z figurantami rozpracowań cywilnych przekazywać szefom okręgowych zarządów Informacji względnie szefom terenowych organów Informacji, żądając jednocześnie w razie potrzeby uzgadniania przedsięwzięć operacyjnych odnośnie dalszego rozpracowania tych osób. 3. Zainteresować się, czy w sprawach prowadzonych przez organa bezpieczeństwa nie ma krewnych oficerów, podoficerów zawodowych i szeregowców służby 695 zasadniczej, i zawiadamiać o tym, jak również o wszelkich ważniejszych wydarzeniach dot[yczących] ich rodzin, właściwe organa Informacji MON. 4. Systematycznie informować szefów organów Informacji MON o nastrojach ludności cywilnej i ujemnych przejawach w terenie dyslokacji jednostek wojskowych lub mających związek z wojskiem, jak również o wszelkich wydarzeniach na terenie dotyczących wojska względnie mogących mieć wpływ na żołnierzy i oficerów. 5. W sprawach śledczych, w których ujawnione zostaną zahaczenia o wojsko, bezzwłocznie powiadamiać szefów właściwych organów Informacji MON i prowadzić śledztwo w ścisłym z nimi porozumieniu. We wszystkich powyższych sprawach PUBP zwracają się do okręgowych zarządów Informacji tylko za pośrednictwem WUBP. Do terenowych organów Informacji podległych okręgowym zarządom (co najmniej szefów oddziałów Informacji brygad i samodz[ielnych] pułków) PUBP mogą się zwracać bezpośrednio, z tym że w myśl rozdz. II niniejszego rozkazu WUBP sprawuje kierownictwo nad wszystkimi sprawami PUBP. Przestrzec cały aparat operacyjny UBP, że wszystkie wiadomości o wojsku uzyskane w toku współpracy z Informacją muszą być szczególnie strzeżone jako ścisła tajemnica wojskowa. W żadnym wypadku niedopuszczalnym jest przenikanie tych wiadomości, nawet wewnątrz aparatu bezpieczeństwa, do innych komórek operacyjnych niezatrudnionych bezpośrednio w danej sprawie. Przestrzec aparat przed specjalnym dociekaniem rozmieszczenia i charakteru poszczególnych jednostek wojskowych oraz ustalić odpowiednie kryptonimy dla tych jednostek celem pełnego zabezpieczenia tajemnicy. Niniejszy rozkaz natychmiast podać do wiadomości i omówić dokładnie z całym składem operacyjnym na specjalnych odprawach, o czym zameldować w terminie do dnia 15 czerwca 1953 r. W sprawie koordynacji pracy i współdziałania ze strony organów Informacji wydane zostało przez szefa Głównego Zarządu Informacji MON zarządzenie nr 15/D z dnia 20 kwietnia 1953 r.2 określające obowiązki tych organów wobec urzędów bezpieczeństwa publicznego3. Minister (–) St[anisław] Radkiewicz Być może chodzi o zarządzenie nr 14/D szefa Głównego Zarządu Informacji MON o współpracy z organami BP na odcinku ochrony Wojska Polskiego przed szpiegowsko-dywersyjną działalnością ze strony wrogich elementów ze środowiska cywilnego. Zarządzenie uchylone 29 VIII 1955 r. (A. Kochański, Polska 1944–1991…, s. 488). 3 Rozkaz uchylony 13 VI 1956 r. 2 696 Za zgodność: kierownik Sekcji Rozkazów Gabinetu Ministra S[tanisław] Brzyskia Rozesłano wg rozdzielnika nr 115 Źródło: AIPN, 1572/62, k. 37–43, mps. a Pieczątka i podpis. 697 Nr 183 1953 czerwiec 19, Warszawa – Pismo okólne ministra bezpieczeństwa publicznego do szefów WUBP i PUBP zalecające wzmożenie czujności organów bezpieczeństwa publicznego w walce z wrogami w związku z wystąpieniami antyrządowymi w NRD Ministerstwo Warszawa, dnia 19 czerwca 1953 r. Bezpieczeństwa Publicznego Ściśle tajne AC-R-1022/53 Egz. nr DO – 99 WO – 89 PO – 59 Szefowie wojewódzkich i powiatowych urzędów bezpieczeństwa publicznego Ostatnie prowokacyjne wystąpienia w Niemieckiej Republice Demokratycznej nasłanych prowokatorów – agentów imperialistycznych z Zachodniego Berlina1 mogą wpłynąć na ośmielenie elementów rewizjonistycznych w kraju. Należy się liczyć z tym, że agentury niemieckiego i amerykańskiego imperializmu mogą usiłować drogą wrogiej propagandy i aktów terroru, dywersji i sabotażu mącić, szczególnie na Ziemiach Odzyskanych2 i Górnym Śląsku. Prowokacje te szeroko wykorzystują rozgłośnie imperialistyczne, które w sposób coraz bezczelniejszy przechodzą od różnego rodzaju wrogich komentarzy do prowokacyjnych nawoływań robotników polskich do zmniejszania wydajności pracy itp. Te prowokacyjne nawoływania obliczone są na zakłócenie sprawnie na ogół przeprowadzanej obecnie w przemyśle budowlanym i metalowym akcji regulacji norm i zmierzają do wywołania ogólnego fermentu. Spowodować to może aktywizację wszelkich wrogich elementów, a szczególnie WRN-owskich i rewizjonistycznych. W celu niedopuszczenia do wzrostu aktywności wroga, pokrzyżowania jego zbrodniczych zamierzeń zarządzam: I. 1. Szefowie UBP, szczególnie na Ziemiach Odzyskanych, zwrócą baczną uwagę na działalność wszelkich środowisk rewizjonistycznych działających wśród auto17 VI 1953 r. w NRD doszło do strajku powszechnego, stłumionego przez Armię Radziecką; w Berlinie zginęło 267 demonstrantów, odnotowano wielu rannych i aresztowanych. Tego samego dnia wydano komunikat rządu NRD – zob. Powstanie czerwcowe w NRD w 1953 roku na tle innych wystąpień antykomunistycznych w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, red. K. Ruchniewicz, Wrocław 2003. 2 Por. „Biuletyn IPN” 2005, nr 9–10 (56–57). 1 698 chtonów, na środowiska i grupy niemieckie, wzmacniając pracę z siecią agenturalno-informacyjną na tym odcinku. 2. Ścisłą obserwacją operatywną winni być otoczeni zwłaszcza ci spośród nich, którzy podejrzani są o utrzymywanie politycznych kontaktów z Niemcami Zachodnimi, elementy i grupy skłonne do terrorystycznych lub sabotażowo-dywersyjnych aktów, podejrzani o powiązania agenturalne z wywiadem imperialistycznym itp. Praca aparatu winna być postawiona tak, aby uprzedzić i nie dopuścić do jakichkolwiek prób prowokacyjnych na naszym terenie. II. 1. Wzmóc pracę z siecią agenturalno-informacyjną na wszystkich obiektach, gdzie wprowadzone są nowe normy. Wnikliwie badać nastroje wśród załóg fabrycznych. Zabezpieczyć stały dopływ informacji z rozpracowywanych przez nasze organa wrogich grup i środowisk. W okresie przed wypłatą wg nowych norm ustalić, jak będą kształtowały się zarobki robotników, aby zawczasu wiedzieć, gdzie mogą powstać zapalne punkty, a w czasie trwania wypłaty wykazać maksymalną czujność. 2. W wypadkach kolportowania oszczerczej propagandy z radia imperialistycznego stosować: – jeśli stanowi powtórzenie z nawoływaniem do wrogich wystąpień lub innej formy świadomej wrogiej działalności – przesłuchania i zatrzymanie, – a w stosunku do inspiratorów tej wrogiej działalności – bezwzględny areszt. W tych zaś wypadkach, gdy ktoś po prostu dzieli się wiadomościami o wypadkach w Berlinie bez jakiejkolwiek złośliwości i chęci jątrzenia – organa bezpieczeństwa publicznego nie reagują. W wypadkach tych jakiekolwiek sankcje represyjne byłyby niesłuszne i są niedopuszczalne. 3. Spowodować w ramach normalnie przewidzianych czynności służbowych systematyczne kontrole przez KBW stanu zabezpieczenia zewnętrznego chronionych przez nich obiektów oraz stanu ochrony straży przemysłowych. Organom MO w podobny sposób zlecić kontrolę chronionych przez nich obiektów w ramach normalnej służby patrolowej oraz wzmożenie pracy operacyjnej z ich siecią informacyjną. W żadnym jednak razie nie dopuszczać do jakiegokolwiek zaniepokojenia lub nerwowości wśród ludności na skutek tych przedsięwzięć. 4. Ustalić system stałego dopływu informacji z terenu. Do dyrektora Gabinetu Ministra meldować codziennie o nastrojach wśród załóg fabrycznych i wszelkich przejawach wrogiej działalności. Z każdego sygnału o wrogiej działalności wyciągać natychmiast wnioski polityczne i operacyjne zgodnie z pismem nr AC-R-852/53 z dnia 2 maja br.3 i pismem nr AC-R-1017/53 z dnia 3 Zob. tu i dalej skany dokumentów na DVD. 699 12 czerwca br., meldując o nich do MBP. Informować na bieżąco instancje partyjne o faktach i formach działalności wroga. Minister (–) St[anisław] Radkiewicz Za zgodność: Rozesłano wg rozdzielnika nr 123 Źródło: AIPN, 1572/705, k. 92, mps. 700 Nr 184 1953 czerwiec 24, Warszawa – Telefonogram ministra bezpieczeństwa publicznego do szefów WUBP w sprawie zapoznania się aparatu bezpieczeństwa z materiałami opublikowanymi w „Trybunie Ludu” „dotyczącymi oceny nieudanej prowokacji imperialistów amerykańskich i niemieckich w NRD” Ministerstwo Warszawa, dnia 24 czerwca 1953 r. Bezpieczeństwa Publicznego Ściśle tajne Nr AC-R-1028/53 Telefonogram Szefowie wojewódzkich urzędów bezpieczeństwa publicznego Materiały ogłoszone w „Trybunie Ludu” z dnia 24 VI [19]53 r. (wg wydania warszawskiego) dotyczące oceny nieudanej prowokacji imperialistów amerykańskich i niemieckich w NRD winny być szeroko wykorzystane w wystąpieniach szefów WUBP lub przedstawicieli MBP na odbywających się odprawach wojewódzkich aparatu bezpieczeństwa publicznego między 24 czerwca a 1 lipca br. W wystąpieniach tych należy dać ocenę polityczną tych prowokacji i postawić zadania wobec całego aparatu maksymalnej czujności u nas zgodnie z wydanym pismem do szefów UBP z dnia 19 VI [19]53 r. nr AC-R-1022/531. Uprzedzić aparat, że każdy najmniejszy podejrzany sygnał winien być skrupulatnie badany, nielekceważony i przekazywany do WUBP i MBP, gdyż podżegaczom wojennym zależy bardzo na wywołaniu jakichkolwiek prowokacji i burd także w Polsce. Mogą tu wchodzić w grę różne środowiska zarówno niemieckie, autochtoniczno-rewizjonistyczne, jak też kler reakcyjny oraz każde inne. Minister bezpieczeństwa publicznego (Radkiewicz St[anisław], gen. dyw.) Za zgodność: kierownik Sekcji i Rozkazów Gabinetu Ministra (Brzyski St[anisław], kpt.)a a 1 Pieczątka i podpis. Dokument nr 183. 701 Rozesłano wg rozdzielnika nr 128b Źródło: AIPN, 1572/705, k. 116, mps. Poniżej odręczny dopisek: Powyższy tekst nadano telefonogramem dn. 24 VI br. w godz. 10.30– –14.00. b 702 Nr 185 1953 lipiec 9, Warszawa – Rozkaz karny nr 029/53 wiceministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie naruszenia zasad praworządności przez funkcjonariuszy BP przy werbunku informatora Ministerstwo Warszawa, dnia 9 lipca 1953 r. Bezpieczeństwa Publicznego Ściśle tajne Nr AC-R-1218/53 Egz. nr 494 DO – 105 WO – 95 PO – 65 Rozkaz karny nr 029/53 Funkcjonariusze Wydziału IV WUBP w Łodzi dopuścili się przy przeprowadzaniu werbunku informatora „Zosia” rażącego naruszenia zasad praworządności i swym szkodliwym, karygodnym postępowaniem wyrządzili poważną szkodę aparatowi bezpieczeństwa. Zarówno z[astęp]ca naczelnika wydziału IV por. Miksztal Roman1, który zatwierdził plan werbunku, oraz kierownik sekcji ppor. J. Białecki i referent tegoż wydziału Tyszko Irena2, którzy dokonali werbunku, zatracili całkowicie moralno-polityczną postawę, jaka winna cechować funkcjonariuszy ludowego aparatu bezpieczeństwa. Roman Miksztal do 1974 r., później Mikstal (ur. 1920) – młodszy referent Referatu IV PUBP w Kutnie (23 IV 1947), referent Referatu V PUBP w Rawie Mazowieckiej (3 X 1947), słuchacz Rocznej Szkoły Oficerskiej CW MBP (5 IX 1949), zastępca szefa PUBP w Łowiczu (19 IX 1950), zastępca naczelnika Wydziału Szkolenia WUBP w Łodzi (20 IV 1951), zastępca naczelnika Wydziału IV WUBP w Łodzi (11 IV 1953), kierownik Sekcji 1 Wydziału VIII WUBP w Łodzi (28 XI 1953), zastępca szefa PUBP w Łowiczu (18 X 1954), kierownik PUdsBP w Łowiczu (4 V 1955), zastępca komendanta ds. Bezp. KP MO w Łowiczu (1 I 1957), starszy inspektor Inspektoratu Kierownictwa Jednostki MO ds. Bezp. KW MO w Łodzi (4 X 1958), II zastępca komendanta wojewódzkiego MO ds. Bezp. w Łodzi (19 IX 1961), zastępca komendanta wojewódzkiego MO ds. Bezp. w Łodzi (18 VII 1967), zastępca komendanta wojewódzkiego MO ds. SB w Sieradzu (5 VI 1975), zwolniony ze służby 30 VI 1982 r. Ojciec Andrzeja Mikstala (ur. 1949 r.) z Departamentu I MSW, znanego w aktach MSW jako Andrzej Milski (AIPN, 003175/594). AIPN, 0604/677, t. 1–2, Akta osobowe funkcjonariusza. 2 Irena Wojciechowska z d. Tyszko (ur. 1925) – kancelistka Kancelarii Wydziału Ogólnego WUBP w Łodzi (8 X 1948), maszynistka Kancelarii Wydziału Ogólnego WUBP w Łodzi (1 IX 1949), starsza maszynistka Kancelarii Wydziału Ogólnego WUBP w Łodzi (10 I 1950), młodszy referent Sekcji 5 Wydziału II WUBP w Łodzi (5 XI 1950), młodszy referent Referatu Miejskiego WUBP w Łodzi (1 II 1951), młodszy referent sprawozdawczy Wydziału I WUBP w Łodzi (24 II 1952), referent sprawozdawczy Wydziału I WUBP w Łodzi (14 V 1952), referent Sekcji 4 Wydziału IV WUBP w Łodzi (8 VIII 1952), referent Sekcji 2 Wydziału XI WUBP w Łodzi (13 III 1953), referent Sekcji 2 Wydziału VI WUdsBP w Łodzi (1 IV 1955), oficer operacyjny Sekcji 2 Wydziału VI WUBP w Łodzi (5 V 1956), oficer operacyjny Kierownictwa Jednostki Bezpieczeństwa KW MO w Łodzi (3 I 1957), zwolniona 1 703 Werbunku w[yżej] wymienionej (żony oficera WP) dokonano na „materiałach kompromitujących” mimo braku wszelkich podstaw ku temu i pod groźbą wyrzucenia męża z wojska i zerwania małżeństwa zmuszono kandydatkę do podpisania niezgodnego z prawdą zobowiązania, w którym przyznaje się ona do „dotychczasowej szkodliwej działalności wobec państwa polskiego”. W czasie przeprowadzonego dochodzenia przeciwko wym[ienionym] funkcjonariuszom przyznali oni, iż dopuścili się powyższego, ponieważ groziło im „niewykonanie miesięcznego planu werbunku agentury”. W związku z powyższym: I. 1. Szefowi WUBP Łódź ppłk. Cz[esławowi] Boreckiemu3 zwracam uwagę za brak nadzoru nad pracą operacyjną podległego aparatu. 2. Z[astęp]cę naczelnika wydziału IV WUBP por. R[omana] Miksztala zdejmuję z zajmowanego stanowiska i rozkazuję przenieść na niższe stanowisko. 3. P.o. kierownika sekcji ppor. J. Białeckiego karzę 20-dniowym aresztem zwykłym, zdejmuję z zajmowanego stanowiska i rozkazuję przenieść na niższe stanowisko. 4. Referentowi Irenie Tyszko udzielam nagany z ostrzeżeniem. II. Niniejszy rozkaz przerobić z wszystkimi pracownikami operacyjnymi na specjalnych odprawach w terminie do dnia 30 VII br. Na odprawach tych szefowie UBP z całą ostrością podkreślą wielką szkodliwość opisanego wyżej postępowania urągającego wszelkim zasadom praworządności socjalistycznej i wyrządzającego niepowetowane szkody polityczne. Protokóły z odpraw przesłać do Gabinetu Ministra w terminie do dnia 5 VIII br. Za zgodność:a W[ice]minister (–) R[oman] Romkowski Źródło: AIPN, 1572/62, k. 72, mps. ze służby w MO 31 V 1960 r. AIPN, Kartoteka funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza; AIPN Ld, Kartoteka funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza. 3 Czesław Borecki (Byk) (ur. 1922) – kierownik MUBP w Kielcach (25 I 1945), kierownik MUBP w Radomiu (28 VIII 1945), szef MUBP w Częstochowie (3 IX 1946), w dyspozycji szefa WUBP w Kielcach (1 XI 1947), zastępca szefa WUBP w Kielcach (1 III 1948), p.o. szef WUBP w Kielcach (5 II 1950), 16 IV 1951 r. skierowany na półroczny kurs przeszkolenia politycznego aktywu kierowniczego MBP, szef WUBP w Łodzi (1 XII 1951), szef WUBP w Zielonej Górze (15 IV 1954), naczelnik Wydziału V Departamentu II KdsBP (1 VIII 1956), naczelnik Wydziału III Departamentu II MSW (28 XI 1956), naczelnik Wydziału III Departamentu II MSW (28 XI 1956), zwolniony (30 I 1957); przyjęty ponownie (10 VI 1957); J. Żelazko, Kadra kierownicza…, s. 175–176. a Pieczęć i nieczytelny podpis. 704 Nr 186 1953 sierpień 10, Warszawa – Pismo okólne ministra bezpieczeństwa publicznego do szefów WUBP i PUBP dotyczące dorocznej akcji obowiązkowych dostaw zboża dla państwa Ministerstwo Warszawa, dnia 10 sierpnia 1953 r. Bezpieczeństwa Publicznego Ściśle tajne Nr AC-R-1277/53 Egz. nr 27 DO – 123 WO – 110 PO – 72 Do szefów wojewódzkich i powiatowych urzędów bezpieczeństwa publicznego Rozpoczęła się doroczna akcja realizacji obowiązkowych dostaw zboża dla państwa. Właściwy przebieg akcji skupu zboża posiada wielkie znaczenie politycznogospodarcze dla wykonania narodowego planu gospodarczego i dla dalszego umocnienia sojuszu robotniczo-chłopskiego. Tegoroczna kampania dostaw obowiązkowych zboża przebiegać będzie w warunkach, kiedy nasza partia i władza ludowa zwiększa wysiłki dla okazania wydatniejszej pomocy indywidualnym gospodarstwom chłopskim, spółdzielniom produkcyjnym i PGR w podnoszeniu i rozwijaniu ich produkcji rolnej1. Elementy kułackie i spekulacyjne podobnie jak w latach ubiegłych będą próbowały uniemożliwiać wykonanie planu dostaw obowiązkowych zboża przez rozsiewanie wrogich plotek, wywoływanie nastrojów niezadowolenia, namawianie do oporu w realizacji dostaw obowiązkowych. Organa bezpieczeństwa publicznego (UBP i MO) przez szybkie ujawnianie ośrodków kułacko-spekulacyjnego oporu winny zabezpieczyć sprawny przebieg kampanii dostaw obowiązkowych zboża. Opierając całą swoją działalność na podstawie instrukcji KC PZPR „w sprawie zadań organizacji partyjnych na wsi w realizacji planu dostaw obowiązkowych zboża i innych produktów rolnych”2, WUBP i PUBP zwrócą szczególną uwagę [na]: Por. P. Majer, Aparat bezpieczeństwa w konfrontacji z chłopami w 1953 roku w świetle własnych dokumentów, „Rocznik Historyczny Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego” 2000, nr 16, s. 205–221. Dalej zob. dokument nr 190. 2 Instrukcja KC PZPR z VII 1953 r.; zob. O budownictwie partyjnym. Uchwały Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej 1949–1953, Warszawa 1954, s. 215–220. 1 705 1. Dokładne przeanalizowanie materiałów wrogiej działalności poszczególnych grup i środowisk kułacko-spekulacyjnych z przebiegu akcji skupu zboża w roku ubiegłym. Ustalone w ten sposób ośrodki oporu kułacko-spekulacyjnego poddać pod ochronę sieci agenturalno-informacyjnej, aby w porę interweniować. 2. Wzmożenie w okresie trwania akcji skupu zboża pracy z całą siecią agenturalno-informacyjną na wsi. Należy zabezpieczyć stały i systematyczny dopływ informacji o przejawach wrogiej działalności, faktach biurokratycznego stosunku wyrażających się w zaniedbaniach na punktach skupu itp. W tym celu okazać zwiększoną pomoc referentom gminnym przez aparat wojewódzki i powiatowy. 3. Na działalność b. członków reakcyjnych organizacji (AK, NSZ, BCH, PSL – kler), którzy w związku z akcją skupu zboża zaktywizują swoją działalność. Szefowie WUBP spowodują, aby wszystkie jednostki aparatu bezpieczeństwa pracujące na wsi (wydz[iały] III, IV, V, XI) wzmocniły w tym okresie pracę ze swoją siecią agencyjno-informacyjną. 4. Zwiększenie zainteresowań działalnością organizacji gospodarczych biorących bezpośredni udział w akcji skupu zboża, jak: działalność GS-ów, PZZ-ów, ogniw terenowych Ministerstwa Skupu. Doświadczenia ub. roku wykazały, iż w aparacie tych organizacji działały elementy zbiurokratyzowane lub wrogie, które poprzez niewłaściwe przygotowanie punktów skupu i magazynów oraz złą organizację odbioru itp. wpływały hamująco na sprawny przebieg akcji skupu zboża. W okresie trwania kampanii obowiązkowych dostaw w pełni wykorzystać sieć agenturalno-informacyjną w tych organizacjach gospodarczych. 5. Wydziały V WUBP poprzez swoją sieć informacyjno-agenturalną w radach narodowych zwrócą uwagę na działalność elementów biurokratycznych i wrogich, które przez swoją działalność opóźniają rozpatrywanie odwołań i zażaleń, kumają się z elementami kułacko-spekulacyjnymi oraz w sposób niewłaściwy odnoszą się do małorolnych i średniorolnych chłopów. 6. Stałe informowanie instancji partyjnych o formach i metodach działalności wroga na odcinku skupu zboża, o biurokratycznych wypaczeniach uchwał i dekretów partii i rządu, o niedociągnięciach mających szkodliwy wpływ na przebieg akcji ze strony organizacji gospodarczych zajmujących się bezpośrednio skupem zboża. 7. Zabronić funkcjonariuszom UBP i MO stosowania profilaktycznych rozmów z chłopami małorolnymi i średniorolnymi, którzy ulegli wpływom kułackiej propagandy i zwlekają z realizacją obowiązkowych dostaw zboża, ponieważ rozmowy takie powinni z reguły przeprowadzać przedstawiciele czynników politycznych i społecznych. W pracy dążyć należy do dotarcia do właściwych inspiratorów i organizatorów szeptanej propagandy. W wypadkach ujawnienia inspiratorów i organizatorów stosować – po uzgodnieniu z I sekretarzem KW – bezwzględny areszt. 8. Wystrzegać należy się nieprzemyślanych i pochopnych aresztów, zwłaszcza spośród chłopów mało- i średniorolnych. Umiejętnie odróżnić wahającego się chłopa, który wskutek nacisku wrogiej propagandy zwleka z realizacją dostaw, od właściwego wroga, tj. kułaka, spekulanta i ich zauszników. 706 9. Zapewnić bezpieczeństwo aktywistom partyjnym i państwowym przebywającym podczas akcji skupu w terenie. 10. Systematycznie co 10 dni, poczynając od 20 sierpnia aż do zakończenia akcji, meldować mi za pośrednictwem dyrektora Gabinetu Ministra o sytuacji w terenie, ilości aresztów i działalności wroga. Minister (–) St[anisław] Radkiewicz Za zgodność: st. referent Sekcji Rozkazów Gabinetu Ministra (J[adwiga] Mierzwińska, ppor.)a Rozesłano wg rozdzielnika nr 185 Źródło: AIPN, 1572/ 705, k. 25, mps. a Pieczątka i podpis. 707 Nr 187 1953 sierpień 11, Warszawa – Pismo okólne wiceministra bezpieczeństwa publicznego do szefów WUBP zalecające podjęcie działań w związku z uroczystościami kościelnymi 15 i 16 sierpnia Ministerstwo Warszawa, dnia 11 sierpnia 1953 r. Bezpieczeństwa Publicznego Ściśle tajne Nr AC-R-1428/53 Egz. nr 14 Szefowie wojewódzkich urzędów bezpieczeństwa publicznego W związku z przypadającym w dniu 15 sierpnia br. świętem kościelnym i dniem 16 sierpnia wolnym od pracy kler tak jak corocznie organizuje w tych dniach masowe uroczystości kościelne oraz pielgrzymki do tzw. „miejsc świętych” (Częstochowa1, Czerwińsk n/Wisłą, Leżajsk i inne). Należy się liczyć z tym, jak wskazuje już szereg sygnałów, że wrogie klerykalne elementy będą czyniły próby wykorzystania nieuświadomionych mas społeczeństwa do antypaństwowych wystąpień, prowokacji itp. W związku z tym należy: 1. Nastawić sieć agenturalno-informacyjną tkwiącą we wrogich środowiskach, organizacjach i grupach, ze szczególnym uwzględnieniem środowisk klerykalnych, na natychmiastowe sygnalizowanie o wszelkich ewentualnych przygotowaniach do wrogich wystąpień, prowokacji itp. Odpowiednio operacyjnie zabezpieczyć grupy ludności biorące udział w pielgrzymkach i innych zgromadzeniach organizowanych przez kler. Wszelkie przedsięwzięcia związane z obchodem święta uzgadniać z I sekretarzem KW PZPR. Śledzić za charakterem nabożeństw i kazań oraz zapewnić sobie z nich szczegółowe informacje. 2. Na terenie obiektów przemysłowych i terenach przyobiektowych należy nastawić sieć na sygnalizowanie o nastrojach ludności. Wojewódzkie inspektoraty ochrony spowodują wzmocnienie ochrony zewnętrznej obiektów gospodarczych. 1 Por. Częstochowa. Dzieje miasta i Klasztoru Jasnogórskiego, t. 4: Dzieje miasta i klasztoru po 1945 roku, red. K. Kersten, Częstochowa 2007; Ruch pielgrzymkowy na Jasną Górę 1945–1989. Wybór dokumentów, red. W.P. Wlaźlak, A. Sznajder, Katowice 2009; D. Thiriet, Marks czy Maryja? Komuniści i Jasna Góra w apogeum stalinizmu (1950–1956), Warszawa 2002. 708 3. W dniach 15 i 16 VIII 1953 r. wprowadzić odpowiednie dyżury operacyjne. W WUBP dyżurować winni naczelnicy wydziałów. Zapewnić stałą łączność dyżurnych z kierownictwem jednostek. Zabezpieczyć przez Milicję Obywatelską porządek i spokój. Wzmocnić, gdzie potrzeba, patrole MO i ORMO. O wszelkich wrogich wystąpieniach meldować natychmiast do ministerstwa (do dyżurnego operacyjnego ministra). W[ice]minister (–) J[an] Ptasiński Za zgodność: st. referent Sekcji Rozkazów Gabinetu Ministra (J[adwiga] Mierzwińska, ppor.)a Rozesłano wg rozdzielnika nr 190 Źródło: AIPN, 1572/705, k. 132–133, mps. a Pieczątka i podpis. 709 Nr 188 1953 sierpień 24, Warszawa – Pismo okólne dyrektora Gabinetu Ministra BP do szefów WUBP w sprawie obowiązku nadsyłania do Departamentu Śledczego MBP meldunków z wyjaśnieniami przypadków zatrzymań osób powyżej 48 godzin Ministerstwo Warszawa, dnia 24 sierpnia 1953 r. Bezpieczeństwa Publicznego Ściśle tajne Nr AC-R-1439/53 Egz. nr 34 Szefowie wojewódzkich urzędów bezpieczeństwa publicznego Mimo ukazania się rozkazu nr 017/53 z dnia 13 V [19]53 r.1, który w rozdziale II pkt 2 nakłada na szefów WUBP obowiązek nadsyłania do Departamentu Śledczego specjalnych meldunków zawierających wytłumaczenie każdego wypadku przetrzymania osoby zatrzymanej ponad 48 godzin bez postanowienia prokuratora, w dalszym ciągu zdarzają się niekiedy wypadki, że przepis ten nie jest przez niektórych szefów WUBP ściśle przestrzegany, i tak: – Szef WUBP Kraków nadesłał meldunek wyjaśniający przyczyny nieterminowego pobrania postanowienia na zatrzymanego W. do Departamentu Śledczego dopiero po upływie 27 dni od chwili dokonania zatrzymania. – Szef UBP na m.st. Warszawę o przetrzymaniu bez sankcji prokuratora ponad 48 godzin 2 członków nielegalnej organizacji młodzieżowej nadesłał meldunek wyjaśniający przyczyny nieterminowego pobrania postanowienia dopiero po upływie 9 dni. – Na terenie WUBP Rzeszów przetrzymano bez sankcji prokuratorskiej ponad 48 godzin zatrzymanego S., a meldunek o przyczynach nieterminowego pobrania sankcji szef WUBP nadesłał do Departamentu Śledczego po upływie 7 dni. Nienadesłanie meldunku do Departamentu Śledczego w razie zaistnienia wypadku niedotrzymania terminu wystąpienia z wnioskiem o sankcję na areszt powoduje, iż ministerstwo o wypadkach tych dowiadywało się z prokuratury lub innych instytucji i nie mając materiałów z WUBP, nie mogło zająć właściwego stanowiska w tych sprawach. W związku z powyższym minister polecił ponownie przypomnieć o obowiązku ścisłego przestrzegania przepisów rozkazu nr 017/53 z dnia 13 V [19]53 r., a w szczególności: W razie zaistnienia wypadku niedotrzymania terminu wystąpienia z wnioskiem o sankcję na areszt szef WUBP obowiązany jest bezzwłocznie z chwilą upływu Dokument nr 180. 1 710 48 godzin od dokonania zatrzymania osobiście nadesłać do Departamentu Śledczego szczegółowy meldunek wyjaśniający sprawę niepobrania w terminie postanowienia. Jednocześnie ostrzegam, że za każdy wypadek naruszenia rozkazu nr 017/53 wyciągane będą w stosunku do winnych surowe wnioski karne. Niniejsze pismo należy podać do wiadomości zainteresowanym pracownikom. Dyrektor Gabinetu Ministra (–) M[ichał] Drzewiecki, ppłk Za zgodność: Rozesłano wg rozdzielnika nr 200 Źródło: AIPN, 1572/705, k. 135, mps. 711 Nr 189 1953 wrzesień 10, Warszawa – Zarządzenie nr 049/53 dyrektora Gabinetu Ministra BP o przeciwdziałaniu wrogiej agitacji i działalności w związku z rozpoczynającym się procesem bp. Czesława Kaczmarka, ordynariusza kieleckiego Ministerstwo Warszawa, dnia 10 września 1953 r. Bezpieczeństwa Publicznego Ściśle tajne Nr AC-R-1540/53 Egz. nr 744 DO – 129 WO – 115 PO – 75 Zarządzenie nr 049/531 W dniu 14 września br. rozpocznie się przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Warszawie proces ośrodka dywersyjno-szpiegowskiego kierowanego przez b. ordynariusza kieleckiego biskupa [Czesława] Kaczmarka2. Por. dokumenty w: B. Noszczak, Polityka władz PRL wobec izolowanego biskupa Czesława Kaczmarka (1953–1956), „Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej” 2009, t. 2, s. 291–323. Dalej zob. dokument nr 195. 2 Czesław Kaczmarek (1895–1963) – biskup, ordynariusz kielecki. Aresztowany wieczorem 20 I 1951 r. przez funkcjonariuszy UB z płk. Józefem Światłą, wicedyrektorem X Departamentu MBP na czele. Śledztwo trwało dwa lata i dziewięć miesięcy, przy osobistym zaangażowaniu płk. Józefa Różańskiego, dyrektora Departamentu Śledczego MBP. Biskup wyczerpany fizycznie i psychicznie załamał się. Jako jedynemu z episkopatu Polski zorganizowano mu sfingowany proces pokazowy. Poprzedziła go intensywna kuracja głównego oskarżonego. Proces odbył się przed WSR w Warszawie w dniach 14–21 IX 1953 r. Na podstawie wyroku z 22 IX 1953 r. skazano go na 12 lat więzienia, utratę praw publicznych na 5 lat i przepadek mienia na rzecz Skarbu Państwa. W cztery dni po procesie aresztowano prymasa Polski kard. Stefana Wyszyńskiego, który nie potępił – wbrew oczekiwaniom – skazanego biskupa kieleckiego. Karę odbywał bp Kaczmarek w ciężkim więzieniu Warszawa I przy ul. Rakowieckiej; na początku 1955 r. z uwagi na bardzo zły stan zdrowia został czasowo urlopowany z więzienia, przebywał wówczas (II 1955 – II 1956) w domu księży emerytów w Warszawie i w sanatorium w Polanicy Zdroju. 3 II 1956 r. ponownie został aresztowany i osadzony w więzieniu mokotowskim; w maju tr. Wojskowy Sąd Garnizonowy w Warszawie orzekł o zastosowaniu amnestii i skróceniu kary więzienia do lat ośmiu, przy czym 17 V 1956 r. Rada Państwa skorzystała z prawa łaski względem biskupa i zawiesiła wykonanie kary; nie pozwolono mu jednak na powrót do Kielc i osadzono w klasztorze w Rywałdzie Królewskim, stamtąd w czerwcu Kaczmarek wystosował list do prokuratora generalnego PRL z wnioskiem o rehabilitację. NSW postanowieniem z 28 XII 1956 r. uchylił wyrok WSR, a NPW 30 III 1957 r. umorzyła śledztwo z braku dowodów winy. Rządy w diecezji objął dopiero 5 IV 1957 r. Szykany ze stron władz i aparatu bezpieczeństwa nie ustały wraz z rehabilitacją biskupa, nadal był inwigilowany przez bezpiekę, podejmowano kroki w celu skompromitowania go w oczach opinii publicznej; ataki na niego nie ustąpiły nawet po jego śmierci. Zob. R. Gryz, Kaczmarek Czesław [w:] Leksykon duchowieństwa…, t. 1, s. 102–103; J.J. Kasprzyk, Kaczmarek Czesław [w:] Encyklopedia „Białych Plam”, t. 9, Radom 2002, s. 99–105; Polska w doku1 712 Na ławie oskarżonych zasiądą: biskup Kaczmarek, ks. [Jan] Danilewicz3 – b. członek kapituły i skarbnik kurii, ks. [Józef] Dąbrowski4 – b. kapelan biskupa Kaczmarka, ks. [Władysław] Widłak5 – b. profesor seminarium duchownego i zakonnica [Waleria] Niklewska6. Są oni oskarżeni z art. 1 dekretu z dnia 22 I [19]46 r.7, art. 2 dekretu z dnia 31 VIII [19]44 r.8, mentach z archiwów rosyjskich…, s. 164–166 (dokument nr 42); Proces księdza biskupa Kaczmarka i innych członków ośrodka antypaństwowego i antyludowego. Stenogram procesu odbytego przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Warszawie w dn. 14–21.09.1953, KiW, Warszawa 1953 (spreparowany stenogram); J. Stępień, Proces Biskupa Czesława Kaczmarka, „Kielecki Przegląd Diecezjalny” 1988 (numer specjalny); J. Śledzianowski, Ksiądz Czesław Kaczmarek Biskup Kielecki 1895–1963, Kielce 2008, s. 271–305. 3 Jan Danilewicz (1895–1965) – kapłan diecezji kieleckiej. Skazany łącznie na 10 lat więzienia, utratę praw publicznych i obywatelskich praw honorowych na 5 lat i przepadek całego mienia na rzecz Skarbu Państwa. W wyroku zrezygnowano z oskarżenia go o handel obcą walutą. 28 XII 1956 r. NSW postanowił wznowić postępowanie procesowe i uchylić wyrok z 22 IX 1953 r. Postanowieniem NPW z 30 III 1957 r. śledztwo umorzono z braku dowodów winy (R. Gryz, Danilewicz Jan [w:] Leksykon duchowieństwa…, t. 2, s. 51–52). 4 Józef Dąbrowski (1912–1968) – kapelan diecezji kieleckiej. Skazany łącznie na 9 lat więzienia z utratą praw publicznych i obywatelskich praw honorowych na 4 lata wraz z przepadkiem całego mienia na rzecz Skarbu Państwa. Po 1956 r. odzyskał wolność (idem, Dąbrowski Józef [w:] ibidem, s. 53–54). 5 Władysław Widłak (1905–1982) – kapłan diecezji kieleckiej. Skazany łącznie na 6 lat więzienia z utratą praw publicznych i obywatelskich praw honorowych na 3 lata wraz z przepadkiem całego mienia na rzecz Skarbu Państwa. W 1955 r. wyszedł na wolność, 29 IX 1955 r. objął – zgodnie z własną prośbą – administrację parafii Lelów (idem, Widłak Władysław [w:] ibidem, s. 314). 6 Waleria Niklewska (1914–2000) – służebniczka wielkopolska, imię zakonne Syksta. Otrzymała najniższy możliwy wymiar kary dla kwalifikacji prawnej zawartej w akcie oskarżenia i wyroku – 5 lat więzienia, dodatkowo z utratą praw na 2 lata i przepadkiem mienia, w zawieszeniu na 5 lat (niezgodnie z ówczesną procedurą karną, nieprzewidującą w podobnych wypadkach zawieszenia kary). Siostra Niklewska została zwolniona wprost z sali sądowej, skąd odebrała ją matka generalna zgromadzenia i przewiozła do Domu Generalnego w Pleszewie. J. Miłosz, J. Żurek, Niklewska Waleria [w:] ibidem, t. 3, s. 146. 7 Dekret o odpowiedzialności za klęskę wrześniową i faszyzację życia państwowego z 22 I 1946 r. (A. Kochański, Polska 1944–1991…, s. 125–126). 8 Tak zwana „sierpniówka” – dekret PKWN z 31 VIII 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców narodu polskiego, przewidziany za czyny dokonane od 1 IX 1939 do 9 V 1945 r., ibidem, s. 31; J. Sawicki, B. Walawski, Zbiór przepisów specjalnych przeciwko zbrodniarzom hitlerowskim i zdrajcom narodu z komentarzem, Warszawa 1945, s. 5–31; por. L. Kubicki, Zbrodnie wojenne w świetle prawa polskiego, Warszawa 1963, s. 57–78. Na podstawie dekretu sierpniowego – pod zarzutem zdrady narodu polskiego, współpracy z okupantem niemieckim, walki z ruchem ludowym i partyzantami radzieckimi, zabójstw działaczy lewicowych i Żydów – do 1956 r. skazano ok. 300 osób spośród żołnierzy ZWZ-AK, członków Delegatury Rządu RP na Kraj, Kierownictwa Walki Podziemnej, Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa oraz Batalionów Chłopskich; A. Pasek, Przestępstwa okupacyjne w polskim prawie karnym z lat 1944–1956, Wrocław 2002, s. 201. 713 art. 86 KKWP9, art. 6 i 7 MKK10 i innych, o faszyzację życia przed wrześniem [19]39 r., zdradę narodu i współpracę z okupantem, a po wyzwoleniu o usiłowanie obalenia ludowo-demokratycznego ustroju Polski, szpiegostwo na rzecz wrogich ośrodków imperialistycznych, inspirowanie i organizowanie wrogiej, reakcyjnej i wojennej propagandy oraz spekulację walutami na czarnym rynku. Będzie to jeden z większych procesów politycznych, jakie dotychczas odbyły się w Polsce11. Proces ten będzie silnym uderzeniem w reakcyjną część hierarchii kościelnej w Polsce, w jej watykańskich inspiratorów i ich mocodawców – imperializm amerykański. Akt oskarżenia podany będzie do publicznej wiadomości w prasie w sobotę 12 bm. W czasie procesu zorganizowana zostanie szeroka kampania prasowa i radia demaskująca wrogie Polsce poczynania, antyludową działalność i wysługiwanie się imperialistycznym agenturom ze strony reakcyjnej części kleru i środowisk klerykalnych. W związku z tym ośrodki imperialistyczne za granicą i ich agentury w kraju będą usiłowały podejmować wszelkie środki dla pomniejszenia politycznego znaczenia tego procesu, odwrócenia uwagi społeczeństwa itp. Podziemie i agenci imperialistyczni będą czynić próby różnego rodzaju prowokacji, rozprzestrzeniania fali wrogiej propagandy w związku z procesem kolportażu ulotek, próby wrogiego oddziaływania na zakładach pracy i w ośrodkach wiejskich, stosowania aktów terroru i dywersji. Pod pozorem rzekomo zagrożonej wolności religii reakcyjny kler i elementy klerykalne będą się starały wykorzystać uczucia religijne i poprzez elementy sfanatyzowane dążyć mogą do prób organizowania masowych modłów, śpiewów i innych form demonstracji. W związku z powyższym z polecenia ministra zarządzam: 1. Wzmocnić pracę z agenturą po wszystkich liniach celem ujawnienia wszelkich prób i zamiarów wroga. Zwrócić szczególną uwagę na znanych wrogich księży, elementy klerykalne, SN-owskie, NSZ-owskie, które mogą być inspiratorami i organizatorami wrogiej działalności. Kodeks Karny Wojska Polskiego, który wszedł w życie z mocy dekretu PKWN z 23 IX 1944 r., obowiązywał ze zmianami do końca 1969 r., A. Kochański, Polska 1944–1991…, s. 35. 10 Mały kodeks karny, czyli Dekret o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy państwa z 13 VI 1946 r. (na miejsce takiegoż dekretu z 16 XI 1945 r.), obowiązujący ze zmianami do końca 1969 r., ibidem, s. 150–151. 11 Z innych głośnych procesów wymierzonych w duchownych należy wymienić proces kurii krakowskiej odbywający się między 21 a 26 I 1953 r. przed WSR w Krakowie (szerzej zob. Do prześladowania nie daliśmy powodu... Materiały z sesji poświęconej procesowi Kurii krakowskiej, red. R. Terlecki, Kraków 2003; F. Musiał, M. Lasota, Kościół zraniony. Proces księdza Lelity i sprawa kurii krakowskiej, Kraków 2003; W. Czuchnowski, Blizna. Proces Kurii krakowskiej 1953, Kraków 2003). O zapiskach prokuratora S. Zarakowskiego dotyczących procesu duchownych z kurii metropolitalnej w Krakowie i bp. C. Kaczmarka zob. R. Leśkiewicz, Aukcyjne odkrycie, „Biuletyn IPN” 2010, nr 3 (110), s. 110– –112. 9 714 2. Dokładnie zbierać wszelkie odgłosy i wypowiedzi w związku z procesem, zarówno pozytywne, jak i negatywne, w różnych środowiskach, na fabrykach i innych zakładach pracy, urzędach, szkołach i uczelniach, na wsiach, wśród kleru i środowisk klerykalnych celem ustalenia nastrojów i postawy zajętej w związku z przebiegiem procesu. Szczególnie zwrócić uwagę na dokładne ustalenie, co mówią i jak zachowują się księża, zakonnicy i aktyw klerykalny. W pracy z siecią informacyjno-agencyjną zwracać uwagę na właściwe, umiejętne stawianie zadań agenturze. 3. W celu natychmiastowego paraliżowania wszelkich prób wrogiej roboty wzmóc pracę operacyjną na zakładach pracy w mieście oraz w spółdzielniach produkcyjnych, PGR-ach i na wsiach, szczególnie tam, gdzie widoczne są wpływy kleru, na obiektach znajdujących się w pobliżu kościołów lub klasztorów i innych miejsc kultu, gdzie silna jest penetracja kleru, gdzie ustalono środowiska b. organizacji katolickich (KSM, sodalicje i inne). 4. Wykorzystać atmosferę procesu dla przyspieszenia realizacji opracowywanych werbunków w środowisku księży i elementów świeckich, pogłębić współpracę z siecią z tych środowisk oraz zaplanować poważniejsze werbunki w tych ośrodkach klerykalnych, gdzie nasze dotarcie operacyjne jest jeszcze niedostateczne. 5. W dniu 13 i 20 września obsłużyć operacyjnie kościoły i notować wrogie wystąpienia księży na temat procesu. O wszelkich wrogich wystąpieniach natychmiast meldować do ministerstwa dla otrzymania decyzji co do dalszego postępowania. 6. Na czas trwania procesu zmobilizować cały wydział XI WUBP12. W wydziale tym ustanowić ciągłe dyżury w celu utrzymywania nieprzerwanego kontaktu z terenem i udzielania doraźnej operacyjnej pomocy w werbunkach i rozpracowaniach. Zadaniem wydziału XI będzie także zbieranie wszystkich materiałów dot[yczących] procesu z całego WUBP, utrzymywanie stałej łączności z ministerstwem i redagowanie codziennych meldunków w tej sprawie dla Departamentu XI MBP13. 7. O planach i postawie kurii, biskupów, dziekanów, proboszczy, zamierzeniach i nastrojach wśród różnych środowisk informować bieżąco komitety partyjne. 8. Meldunki dla ministerstwa nadsyłać, począwszy od dnia 12 bm. co 12 godzin do Departamentu XI MBP. W meldunkach podawać konkretnie o wszelkich sygnałach wrogich wystąpień i środkach przedsięwziętych przez organa bezpieczeństwa oraz dokładnie o wypowiedziach i wszelkich danych związanych z procesem. 9. Zapoznać od razu dokładnie wszystkich operacyjnych pracowników z aktem oskarżenia w tym procesie, a następnie przerabiać systematycznie wszystkie Zob. tu i dalej J. Żurek, Aparat bezpieczeństwa wobec Kościoła katolickiego w Polsce. Wybrane struktury (1944–1953), „Aparat Represji w Polsce Ludowej” 2006, nr 1 (3), s. 91–128. 13 W I 1953 r. do walki z Kościołem, w miejsce Wydziału V Departamentu V MBP, powołano nową strukturę organizacyjną – Departament XI MBP i podlegające mu w terenie wydziały WUBP i PUBP; dyrektorem departamentu został Karol Więckowski (1917–1991; jego biogram zob. Stanisław Mikołajczyk w dokumentach…, t. 1, s. 130). Na temat działalności tego departamentu zob. M. Kurkiewicz, B. Noszczak, Raport oficera NKGB o pracy Departamentu XI MBP (1953), „Przegląd Powszechny” 2008, nr 7–8 (1043–1044), s. 187–201. 12 715 materiały procesu celem politycznego uzbrojenia pracowników do wypełniania zadań stojących przed organami bezpieczeństwa14. Dyrektor Gabinetu Ministra (–) M[ichał] Drzewiecki, ppłk Za zgodność: Rozesłano wg rozdzielnika nr 213 Źródło: AIPN, 1572/45, k. 81, mps. W piśmie okólnym dyrektora Gabinetu Ministra BP z 25 IX 1953 r. (nr AC-R-1540/53) do szefów WUBP napisano: „Proszę o nadesłanie do Gabinetu Ministra sprawozdania z wykonania polecenia ministra zawartego w zarządzeniu nr 049/53 z dnia 10 IX [19]53 r. w sprawie bezzwłocznego zapoznania pracowników operacyjnych z aktem oskarżenia w procesie przeciwko biskupowi Kaczmarkowi i innym i systematycznego przerabiania wszystkich materiałów z procesu. W sprawozdaniu tym należy dokładnie podać, w jakim terminie zapoznani zostali z materiałami oskarżenia («Trybuna Ludu» z dnia 14 IX [19]53 r.) pracownicy WUBP i pracownicy PUBP oraz w jaki sposób zorganizowane było przerabianie bieżących materiałów z procesu. W[yżej] w[ymienione] sprawozdanie należy przesłać w terminie do dnia 30 IX br.” (AIPN, 1572/705, k. 145). 14 716 Nr 190 1953 wrzesień 25, Warszawa – Pismo okólne wiceministra bezpieczeństwa publicznego do szefów WUBP i PUBP w sprawie niewykonania planu skupu zboża we wrześniu Ministerstwo Warszawa, dnia 25 września 1953 r. Bezpieczeństwa Publicznego Ściśle tajne Nr AC-R-1714/53 Egz. nr 7 DO – 133 WO – 119 PO – 76 Do szefów wojewódzkich i powiatowych urzędów bezpieczeństwa publicznego Wykonanie planu skupu zboża w miesiącu wrześniu zostało poważnie zagrożone. Dzienne plany skupu są z reguły niewykonywane, przy czym ostatnie dni skupu wykazują nadal niepokojącą tendencję dalszego spadku. Do chwili obecnej 1/3 gospodarstw w ogóle nie rozpoczęła dostaw. Są to w poważnej mierze gospodarstwa kułackie. Te zaś gospodarstwa, które w miesiącu sierpniu częściowo wywiązywały się ze swych obowiązków wobec państwa, obecnie na skutek szerzonej przez wroga oszczerczej propagandy wstrzymują dostawy. W całym kraju rozpowszechniane są wersje o mającym rzekomo nastąpić zmniejszeniu obowiązkowych dostaw oraz o zwyżce cen na zboże. Wrogie, kułacko-spekulacyjne elementy inspirują składanie podań o zmniejszenie dostaw pod pretekstem złych urodzajów itp. Stwierdzono szereg wypadków terroru w stosunku do pracowników aparatu skupu, jak i do chłopów, którzy spełnili swój obywatelski obowiązek. Urzędy bezpieczeństwa mimo wyraźnych wytycznych zawartych w piśmie ministra AC-R-1277/53 z dnia 10 sierpnia br. nie posiadają właściwego rozeznania w terenie, nie analizują systematycznie przebiegu akcji, w stosunku zaś do rozbestwionych elementów spekulacyjno-kułackich uprawiających wrogą propagandę wykazują niedopuszczalną tolerancję i bierność. Ta szkodliwa bezczynność winna być szybko przełamana. Urzędy bezpieczeństwa posiadają szereg spraw i sygnałów świadczących o wrogiej działalności elementów kułackich i zamiast przecinać panoszącą się wrogą działalność, nastawiają się na długofalowe rozpracowywanie, co w rezultacie pozwala elementom wrogim bezkarnie działać. 717 W celu zabezpieczenia pełnej realizacji zadań zawartych w wytycznych Sekretariatu KC PZPR z dnia 22 września oraz w uzupełnieniu wytycznych zawartych w piśmie ministra z dnia 10 sierpnia br. zarządzam: 1. Wzmóc aktywność całego aparatu bezpieczeństwa publicznego na odcinku zabezpieczenia realizacji obowiązkowych dostaw. Na każdy sygnał o wrogiej działalności skierowanej przeciwko akcji skupu czy rozpowszechnianiu wrogiej propagandy związanej z realizacją dostaw obowiązkowych – natychmiast reagować. W wypadkach, gdy stwierdzony zostanie fakt wrogiej działalności w formie stosowania terroru, namawiania do nieodstawiania zboża czy systematyczne rozpowszechnianie wrogiej propagandy – stosować bezwzględny areszt. W wypadkach, gdzie występuje powtarzanie wrogich wypowiedzi ze strony nieświadomych chłopów – stosować przesłuchanie. 2. Szczególnie zwrócić uwagę na ujawnianie wypadków terroru, pojawianie się napisów i ulotek. Dążyć należy do szybkiego ujawniania sprawców. Każdy taki wypadek musi być wyjaśniony do końca i sprawca pociągnięty do odpowiedzialności karnej. 3. Sprawy o jawne wystąpienia przeciwko dostawom przekazywać bezpośrednio do prokuratora na szczeblu powiatowym, z pominięciem wydziału śledczego WUBP i szefa WUBP. Ewentualne areszty w tych sprawach winien przeprowadzać prokurator. O przekazaniu prokuratorowi każdej tego rodzaju sprawy meldować szefowi WUBP. 4. W przypadkach, gdy stwierdzone zostaną bezsporne dowody wrogiej, szkodliwej postawy kułaków i czynne wystąpienia przeciw obowiązkowym dostawom – stosować należy areszt w 2–3 przypadkach na powiat, głównie w ośrodkach, gdzie występuje masowy opór. 5. Uzyskane wiadomości o wstrzymujących się od obowiązkowych dostaw przekazywać zespołom wojewódzkim i powiatowym dla wymierzania kary grzywien przez zespoły orzekające przy prezydiach rad narodowych. 6. Prokuratorzy powiatowi będą wzywać do siebie najbardziej oporne elementy na rozmowy. WUBP, WK MO, PUBP i PK MO winny pomóc w wytypowaniu najbardziej opornych chłopów oraz dostarczyć posiadane o nich informacje. 7. Przyspieszyć prowadzone rozpracowania na działalność wrogich grup i jednostek skierowaną przeciw akcji skupu. W wypadkach, gdy sprawa będzie nadawała się na rozprawę pokazową, wystąpić do ministerstwa z odpowiednim wnioskiem. 8. Włączyć organa MO do aktywnej pracy i walki z wrogą działalnością wymierzoną przeciwko obowiązkowym dostawom. 9. WUBP zorganizują kontrolę pracy PUBP w sprawie wykonania zarządzenia ministra z dnia 10 sierpnia [19]53 r. dot[yczącego] skupu. Każdy punkt tego zarządzenia winien być szczegółowo skonfrontowany z praktyczną działalnością PUBP i dać wyczerpujące dyrektywy do natychmiastowego wykonania. 718 10. O przebiegu walki z wrogą działalnością w sprawie skupu szefowie WUBP meldować mi będą za pośrednictwem dyrektora Departamentu IV co pięć dni (5, 10, 15, 20, 25 i 30 każdego miesiąca). 11. Cały aparat bezpieczeństwa publicznego i Milicji Obywatelskiej zapoznać z wytycznymi Sekretariatu KC PZPR z dnia 22 września br. W[ice]minister (–) J[an] Ptasiński Za zgodność: kierownik Sekcji Rozkazów Gabinetu Ministra S[tanisław] Brzyskia Rozesłano wg rozdzielnika nr 220 Źródło: AIPN, 1572/705, k. 143, mps. a Pieczątka i podpis. 719 Nr 191 1953 wrzesień 29, Warszawa – Pismo okólne ministra bezpieczeństwa publicznego do szefów WUBP w sprawie wzmocnienia pracy agenturalnej „wewnątrz całego kleru i zakonów” Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC-R-1720/53 Warszawa, dnia 29 września 1953 r.1 Ściśle tajne Egz. nr 60 Szefowie wojewódzkich urzędów bezpieczeństwa publicznego (do rąk własnych) Ostatnie wydarzania na odcinku stosunków między państwem a Kościołem katolickim w Polsce, oświadczenie episkopatu z dnia 28 IX br.2 i izolowanie Wyszyńskiego3 stworzyły możliwość zwrotu w kierunku pełnego unormowania wzajemnych stosunków. Tego samego dnia minister BP wydał zarządzenie nr 052/53 o przygotowaniach do przeciwdziałania wrogiej działalności na wiadomość o internowaniu 25 IX 1953 r. prymasa Polski kardynała Stefana Wyszyńskiego; tekst regulacji opublikowano w: A. Paczkowski, „Izolacja” prymasa Wyszyńskiego, „Zeszyty Historyczne” 1991, z. 97, s. 205–219. Por. tu i dalej B. Noszczak, Polityka państwa wobec Kościoła rzymskokatolickiego w Polsce w okresie internowania prymasa Stefana Wyszyńskiego 1953– –1956, Warszawa 2008; dokument nr 193. 2 28 IX 1953 r. (po aresztowaniu prymasa Polski) hierarchowie Kościoła zgodzili się na wydanie uspokajającego, ale i uległego wobec władz komunikatu. Bp Michał Klepacz został przewodniczącym Konferencji Episkopatu Polski; J. Myszor, Biskup Michał Klepacz, przewodniczący Konferencji Episkopatu Polski 1953–1956 – meandry polityki kościelnej [w:] Władze komunistyczne wobec Kościoła katolickiego w Łódzkiem 1945–1967, red. J. Wróbel, L. Próchniak, Warszawa 2005, s. 80–89. 3 W przypadku okresu izolacji (uwięzienia) prymasa niezastąpionym źródłem pozostają wydane po raz pierwszy w Paryżu w 1982 r. i potem wielokrotnie wznawiane w kraju jego Zapiski więzienne (omówienie: A. Migas, J. Żurek, Dzienniki prymasa Wyszyńskiego, „Glaukopis” 2008, nr 11–12, s. 473– –484). Innego typu źródłem jest książka Kryptonim „Ptaszyńska”. Donosy na Prymasa, oprac. M.P. Romaniuk, Londyn 1993, zawierająca zapiski towarzyszącej prymasowi siostry Marii Leonii Graczyk (za: J. Eisler, Stefan Wyszyński i Władysław Gomułka – dwie wizje Polski [w:] Pojednanie i polityka. Polsko-niemieckie inicjatywy pojednania w latach sześćdziesiątych XX wieku a polityka odprężenia, red. W.J. Wysocki, K. Ziemer i inni, Warszawa 2010, s. 133–134). Zob. też A. Kochański, Poufny dokument KC PZPR o polityce wobec Kościoła (1953), „Więź” 1992, nr 10, s. 98–11; Stefan Kardynał Wyszyński Prymas Polski w dokumentach aparatu bezpieczeństwa PRL (1953–1956), oprac. B. Piec, Warszawa 2001; W.J. Wysocki, Osaczanie Prymasa. Kardynał Stefan Wyszyński jako „podopieczny” 1 720 Zapoczątkowany zwrot musi być poszerzony i pogłębiony drogą systematycznej stałej pracy nad dalszą izolacją elementów zdecydowanie wrogich wśród kleru oraz pozyskiwaniem dla pozytywnej pracy dla Polski Ludowej elementów dotychczas chwiejnych. Jest to konieczne dlatego, że elementy wrogie mogą starać się podważyć znaczenie deklaracji episkopatu dnia 28 IX br. i w praktyce nie realizować wynikających z niej zobowiązań. Codzienna praca naszego aparatu w tym kierunku wymaga poważnego poszerzenia kontaktów operacyjnych i politycznych zarówno z przedstawicielami hierarchii kościelnej, jak i z przeważającą częścią kleru dołowego. Szefowie WUBP winni utrzymywać kontakty z biskupami i ordynariuszami działającymi na ich terenie, zaś szefowie PUBP z dziekanami. Wydziały XI WUBP muszą w większym aniżeli dotychczas stopniu zdobyć dotarcie do kurii, zakonów, dziekanatów i innych instytucji kościelnych. Podczas przeprowadzania nowych werbunków i nawiązywania kontaktów z klerem należy w większym aniżeli dotąd stopniu posługiwać się argumentami politycznymi wynikającymi z nowej sytuacji. Trzeba podkreślać, że zwrot na drogę lojalnej współpracy z władzą ludową zapoczątkowany został obecnie również w łonie samego episkopatu. Stwarza to nowe, znacznie szersze możliwości i szerszą bazę dla demokratycznego ruchu księży, umacnia tych, którzy wcześniej wkroczyli na tę drogę, dla zdobycia dotąd chwiejnych i dokonania wyłomu wśród przeciwników. Należy orientować się w zmianach zachodzących u poszczególnych księży i przy nawiązywaniu obecnie z nimi kontaktów nie stwarzać trudności w ich pozyskiwaniu przez niepotrzebne przypominanie im starych przewinień wówczas, gdy obecna ich postawa wskazuje na to, że się zmieniają lub mogą się zmienić. Różnicowanie księży musi być bardziej wnikliwe i dokonywane w oparciu o informacje dot[yczące] ich aktualnej działalności i postawy, a nie tylko na podstawie starych charakterystyk. Tak samo w sposobie podejścia, przeprowadzania rozmów, stawiania potrzebnych nam zadań muszą zajść zmiany, ażeby dążyć do pozyskiwania księży, a nie tylko zmuszania ich do wykonywania naszych zadań. Nie znaczy to, że zrezygnujemy całkowicie z werbunków na podstawie materiałów kompromitujących, jednak oddziaływanie polityczne musi być sprawą decydującą. Wykorzystywanie sieci informacyjnej i kontaktów z klerem winno iść obecnie między innymi w kierunku zapewnienia sobie informacji o praktycznym realizowaniu zobowiązań podjętych w deklaracji episkopatu z dnia 28 IX br. oraz w kierunku wpływania, ażeby zobowiązania te były wykonywane przez każdą instancję kościelną i wszystkich księży. Szczególnie dotyczy to zobowiązań do zaniechania wrogiej działalności, rozładowywania wrogiej atmosfery w instancjach kościelnych, wyciągania wniosków aparatu bezpieczeństwa w latach 1953–1956, Warszawa 2002; J. Żurek, Uwięzienie prymasa Stefana Wyszyńskiego a stosunki państwo–Kościół (1953–1956), „Arcana” 2001, nr 42, s. 117–124. 721 organizacyjnych i kanonicznych w stosunku do księży, którzy będą kontynuować wrogą działalność. Perspektywa zwrotu w działalności i postawie hierarchii kościelnej i wrogiej części kleru nie może osłabić naszej czujności. Należy zwiększyć operacyjne zainteresowanie elementami zdecydowanie wrogimi, ujawniać ich zamiary i w zarodku paraliżować wszelkie próby z ich strony niedopuszczania do faktycznej zmiany wrogiej dotąd atmosfery i sabotowania nowych zobowiązań. Trzeba bliżej przyglądać się czynom i działalności tych elementów i nie dopuścić do tego, ażeby ich oficjalne deklaracje lojalności zasłoniły nam ich faktyczną wrogą robotę. Na fali tej musimy głębiej zazębiać się agenturalnie wewnątrz całego kleru i zakonów, aby zapewnić sobie całkowity wgląd w metody i formy działania reakcyjnych elementów w tych nowych warunkach, bo niewątpliwie działalność tę kontynuować będą. Za zgodność: Rozesłano wg rozdzielnika nr 229 Źródło: AIPN, 1572/705, k. 144–145, mps. 722 Minister (–) St[anisław] Radkiewicz Nr 192 1953 wrzesień 30, Warszawa – Zarządzenie nr 045/53 dyrektora Gabinetu Ministra BP w sprawie nadużywania przez niektóre UBP uprawnień „odnośnie pobierania tzw. sankcji operacyjnych – postanowień prokuratorskich o zastosowaniu tymczasowego aresztu na dwa miesiące bez przedstawienia oficjalnych dokumentów obciążających” Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC-R-1276/53 Warszawa, dnia 30 września 1953 r. Ściśle tajne Egz. Nr 7 DO – 122 WO – 109 Zarządzenie nr 045/53 Stwierdzono, że niektóre UBP nadużywają uprawnień wynikających z rozkazu nr 053/50 z dnia 9 XII 1950 r.1 odnośnie pobierania tzw. sankcji operacyjnych (postanowień prokuratorskich o zastosowaniu tymczasowego aresztu na dwa miesiące bez przedstawienia oficjalnych dokumentów obciążających). Sankcje operacyjne są wykorzystywane do spraw realizowanych na podstawie wątpliwych, niesprawdzonych materiałów agencyjnych, które nie mogą być następnie poparte oficjalnymi obciążającymi materiałami, będącymi podstawą do skierowania sprawy na drogę sądową. Stwierdzono, że na skutek niepotwierdzenia agenturalnych materiałów około 80–90% spraw zrealizowanych na podstawie sankcji operacyjnych zostaje następnie umorzonych. Możność uzyskania sankcji operacyjnej jest też niejednokrotnie przyczyną spłycania agenturalnych rozpracowań, przedwczesnego przystępowania do ich realizacji i zastępowania głębokich rozpracowań agenturalnych pracą śledczą. Okazało się również, że sankcje operacyjne pobierane są w sprawach o szeptaną propagandę, przestępstwa urzędnicze, faszyzację życia, współpracę z okupantem i w innych sprawach, w których istnieją pełne możliwości udokumentowania ich przed realizacją. Tego rodzaju praktyka jest z gruntu niesłuszna, świadczy o niskim poziomie pracy operacyjnej, odciąga aparat operacyjny od prowadzenia głębokich rozpracowań i prowadzi niejednokrotnie do wypadków łamania praworządności socjalistycznej. Rozkaz nr 053 ministra BP w sprawie współpracy organów bezpieczeństwa publicznego z urzędem generalnego prokuratora RP; por. dokument nr 127, s. 478. 1 723 W związku z powyższym, z polecenia ministra zarządzam: 1. Wystąpienie do prokuratury o sankcję operacyjną bez oficjalnego udokumentowania przestępstwa może nastąpić jedynie w wyjątkowych wypadkach, gdy zachodzi konieczność aresztowania podejrzanego na podstawie poważnych i sprawdzonych danych agenturalnych w sprawach o szpiegostwo, dywersję, przynależność do nielegalnej organizacji i inne zbrodnie. 2. Szef WUBP w każdym wypadku konieczności zastosowania sankcji operacyjnej obowiązany jest zwrócić się ze szczegółowo uzasadnionym wnioskiem do dyrektora właściwego departamentu MBP, który w porozumieniu z dyrektorem Departamentu Śledczego ustali, czy zachodzi konieczność zastosowania sankcji operacyjnej, i wyda decyzję w tej sprawie. Za zgodność: kierownik Sekcji Rozkazów Gabinetu Ministra S[tanisław] Brzyskia Rozesłano wg rozdzielnika nr 182 Źródło: AIPN, 1572/45, k. 73, mps. a Pieczątka i podpis. 724 Dyrektor Gabinetu Ministra (–) M[ichał] Drzewiecki, ppłk Nr 193 1953 październik 2, Warszawa – Pismo okólne ministra bezpieczeństwa publicznego do szefów WUBP i PUBP w sprawie wrogich wystąpień w związku z aresztowaniem prymasa Polski kard. Stefana Wyszyńskiego Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC-R-1723/53 Warszawa, dnia 2 października 1953 r. Ściśle tajne Egz. nr 38 Do szefów wojewódzkich i powiatowych urzędów bezpieczeństwa publicznego Ministerstwo posiada dane, że wrogie elementy w całym kraju coraz aktywniej występują w związku z izolowaniem Wyszyńskiego1. Należy się liczyć z tym, że wieczorne nabożeństwa sobotnie i niedzielne oraz wszelkie imprezy organizowane w niedzielę mogą być wykorzystane przez wrogie elementy dla prowokowania i wywoływania różnych burd i awantur, prób demonstracyjnych wystąpień, siania prowokacyjnych plotek i wywoływania fermentu wśród ludności. W związku z powyższym polecam: I. 1. Powołać grupy operacyjne w składzie 3–5 pracowników operacyjnych, których zadaniem będzie operacyjne zabezpieczenie wszystkich kościołów w czasie nabożeństw oraz wszelkich publicznych imprez w sobotę wieczór (dnia 3 X) i w niedzielę (dnia 4 X) odbywających się w miastach wojewódzkich i powiatowych oraz w innych ośrodkach miejskich lub znanych miejscowościach kultu religijnego. 2. Do zadań wymienionych grup należy: ustalać wszelkich prowokatorów, inspiratorów, organizatorów i prowodyrów burd, demonstracji itp. prób wrogich wystąpień; przeszkodzić i nie dopuścić do zorganizowania tych wystąpień oraz umiejętnie likwidować je w zarodku. Zwrócić uwagę na właściwy sposób dokonywania ewentualnych aresztowań, aby nie odbywały się one na oczach tłumu, a w sposób maksymalnie dyskretny. 3. Zorganizować stałą, sprawną łączność między wymienionymi grupami i urzędem bezpieczeństwa dla natychmiastowego informowania kierownictwa urzędu, otrzymywania dyspozycji i koordynacji przedsięwzięć. 1 Zob. dokument nr 191. 725 Dla utrzymania łączności wykorzystać pieszych łączników, na rowerach i ewent[ualnie] na samochodach oraz w miarę możności wykorzystać łączność telefoniczną itp. 4. Niezależnie od powołania wymienionych grup, wszelkie inne przedsięwzięcia operacyjne, o których mowa w zarządzeniu nr 052/53 z dnia 29 września br., nadal pozostają w mocy. II. 1. Pewną część sieci informacyjnej dokładnie przeinstruować i skierować do kościołów i na publiczne imprezy, aby swoją postawą obywatelską przeciwdziałała wszelkim próbom wrogich wystąpień i pomogła nam w zabezpieczeniu. Zapewnić właściwe wykorzystanie sieci na wymienionych nabożeństwach i imprezach celem uniknięcia jej dekonspiracji. Sieci zaangażowanej w poważniejszych sprawach nie należy posyłać. 2. Spowodować, by niektórzy księża znani ze szczególnie wrogiej, buńczucznej postawy zostali wezwani przez referentów ds. wyznań do rad narodowych i uprzedzeni, że są oni osobiście odpowiedzialni za niedopuszczenie do jakichkolwiek wrogich wystąpień. W związku z powyższymi zadaniami zmobilizować cały aparat na czas trwania nabożeństw w sobotę wieczór i w niedzielę przez cały dzień. Szef urzędu i jego z[astęp]ca winni w tym okresie stale przebywać w urzędzie i co godzina meldować telefonicznie o sytuacji do ministerstwa. Za zgodność: Rozesłano wg rozdzielnika nr 230 Źródło: AIPN, 1572/705, k. 146, mps. 726 Minister (–) St[anisław] Radkiewicz Nr 194 1953 październik 20, Warszawa – Pismo okólne nr 010/53 dyrektora Gabinetu Ministra BP informujące o zakazie organizowania lokali konspiracyjnych w mieszkaniach funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa „oraz tych pracowników aparatu państwowego i działaczy społecznych, którzy zajmując poważne stanowiska, szeroko znani są z tej racji społeczeństwu” Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC-R-2059/53 Warszawa, dnia 20 października 1953 r. Ściśle tajne Egz. nr 1245 DO – 136 WO – 122 PO – 79 Pismo okólne nr 010/53 W związku z ustaleniem zasad organizacji lokali konspiracyjnych rozkazem MBP nr 025/53 z dnia 15 VIII 1953 r. (DO – 100, WO – 90, PO – 62) i instrukcją nr 012/531, rozdział VI – z polecenia ministra podaję: 1. Zabronione jest organizowanie lokali konspiracyjnych w mieszkaniach funkcjonariuszy aparatu partyjnego oraz tych pracowników aparatu państwowego i działaczy społecznych, którzy zajmując poważne stanowiska, szeroko znani są z tej racji społeczeństwu (np. przewodniczący prezydiów rad narodowych, przewodniczący zarządów ZMP itd. na szczeblu centralnym, wojewódzkim i powiatowym). 2. Dyrektorzy departamentów MBP, szef Zarządu Informacji WW oraz szefowie UBP winni przystąpić bezzwłocznie do likwidacji lokali konspiracyjnych posiadanych dotychczas w mieszkaniach osób wymienionych w pkt 1 i o przeprowadzeniu powyższego zameldować do Gabinetu Ministra najpóźniej do dnia 31 XII 1953 r. Za zgodność: Rozesłano wg rozdzielnika nr 235 Dyrektor Gabinetu Ministra (–) M[ichał] Drzewiecki, ppłk Źródło: AIPN, 1572/682, k. 13, mps. 1 Rozkaz nr 025/53 ministra BP o pracy aparatu bezpieczeństwa publicznego z siecią agenturalną z 15 VIII 1953 r. i Instrukcja nr 012/53 wiceministra BP w tej sprawie zob. w: Instrukcje pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa…, s. 29–46. 727 Nr 195 1953 październik 30, Warszawa – Rozkaz specjalny nr 046/53 ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie nadania odznaczeń państwowych oraz premii pieniężnych funkcjonariuszom aparatu bezpieczeństwa „za aktywny udział w rozpracowaniu antyludowego ośrodka kierowanego przez biskupa Kaczmarka” Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC-R-2152/53 Warszawa, dnia 30 października 1953 r. Ściśle tajne Egz. nr 17 Rozkaz specjalny nr 046/53 Za aktywny udział w rozpracowaniu antyludowego ośrodka kierowanego przez biskupa Kaczmarka1 oraz za prawidłowe i umiejętne przeprowadzenie śledztwa i przykładne przygotowanie materiałów do procesu publicznego, który pozwolił ujawnić wobec społeczeństwa antypolską i antyludową działalność reakcyjnej części kleru katolickiego i Watykanu – w imieniu służby wyrażam podziękowanie wszystkim funkcjonariuszom aparatu bezpieczeństwa, którzy brali udział w wykonaniu tych prac. I. Odznaczeni zostali orderami państwowymi: Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski 1. ppłk Leszkowicz Wiktor s. Kazimierza2 Zob. dokument nr 189. Wiktor Leszkowicz (ur. 1918) – służył w ACz (od 1940 do II 1943 r.), następnie w strojbatalionie, a od V 1943 do 1944 r. WP – 1. Dywizja Piechoty im. T. Kościuszki, absolwent kursu NKWD w Kujbyszewie. W resorcie BP: śledczy (do dyspozycji R. Romkowskiego) Resortu BP PKWN (14 IX 1944), starszy oficer śledczy Wydziału VIII Departamentu I MBP (9 VII 1945), przeniesiony do Wydziału IV Departamentu I MBP (6 IX 1945), starszy oficer śledczy p.o. zastępcy kierownika Sekcji 2 Wydziału Śledczego MBP (8 V 1946), starszy oficer śledczy, jednocześnie p.o. zastępca naczelnika Wydziału Śledczego MBP (11 VI 1947), kierownik Sekcji, jednocześnie p.o. naczelnik Wydziału III Departamentu Śledczego MBP (10 VII 1947), naczelnik Wydziału III Departamentu Śledczego MBP (4 II 1948), wicedyrektor Departamentu Śledczego MBP (7 XII 1951), słuchacz Kursu Specjalnego MBP (15 IV 1954), zwolniony 30 VI 1955. W czerwcu 1955 r. dyrektor Departamentu Kadr i Szkolenia KdsBP M. Orechwa napisał o nim: „Przy wykonywaniu swoich obowiązków służbowych wyróżniał się jako pracownik o szybkiej orientacji, pracowity i sumienny. Jednak ostatnio na odcinku, którym kierował, zostały ujawnione fakty łamania zasad praworządności ludowej, za co on jako kierownik ponosi odpowiedzialność. Badając te sprawy, kierownictwo służbowe oraz instancje partyjne uznali za celowe wykorzystać go na pracy poza aparatem bezp[ieczeństwa] publ[icznego]”. AIPN, 0193/6995, Akta osobowe funkcjonariusza. 1 2 728 Złotym Krzyżem Zasługi po raz drugi 1. ppłk Łobanowski Jerzy s. Romana3 Złotym Krzyżem Zasługi 1. kpt. Lisowski Bogdan s. Józefa4 2. mjr Morawski Stanisław s. Jana5 Jerzy Łobanowski (ur. 1921) – kierownik Sekcji 8 WUBP w Warszawie (1 IX 1944), kierownik Wydziału IV „A” WUBP w Warszawie (1 I 1946), naczelnik Wydziału Śledczego WUBP w Warszawie (1 I 1949), kierownik Sekcji 1 Wydziału II Departamentu Śledczego MBP (10 XI 1949), inspektor Departamentu Śledczego MBP (1 VIII 1950), naczelnik Wydziału II Departamentu Śledczego MBP (1 IX 1951), naczelnik Wydziału III Departamentu IX KdsBP (1 IV 1955), naczelnik Wydziału III Biura „T” MSW (28 XI 1956), zwolniony (15 VI 1959). AIPN, Kartoteka funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza. 4 Bogdan Lisowski (do 1944 r. Hładysz, ur. 1928) – żołnierz 8. pułku zapasowego WP (IV 1945 – – V 1945); z rekomendacji KP PPR w Sanoku skierowany do PUBP Sanok; od 1 VI 1945 r. młodszy referent Sekcji Walki z Bandytyzmem PUBP w Sanoku; od 19 VII 1945 r. referent Sekcji KW PUBP w Jarosławiu; od 13 II 1946 r. starszy referent PUBP w Jarosławiu; od 5 VII 1946 r. młodszy oficer śledczy Wydziału Śledczego WUBP w Rzeszowie; od 1 IX 1946 r. młodszy oficer śledczy i p.o. oficer śledczy Sekcji 2 Wydziału Śledczego WUBP w Rzeszowie; od 27 XII 1946 r. oficer śledczy PUBP w Lesku; od 1 X 1947 r. starszy oficer śledczy Referatu Śledczego PUBP w Nisku; od 1 VII 1948 r. słuchacz Kursu Śledczego CW MBP w Legionowie; od 1 XII 1948 r. w dyspozycji Biura Personalnego MBP; od 1 I 1949 r. młodszy oficer śledczy Sekcji 3 Wydziału II Departamentu Śledczego MBP; od 1 I 1950 r. oficer śledczy Sekcji 3 Wydziału II Departamentu Śledczego MBP; od 1 VIII 1951 r. starszy oficer śledczy Sekcji 1 Wydziału II Departamentu Śledczego MBP; od 1 I 1953 r. kierownik Sekcji 2 Wydziału II Departamentu Śledczego MBP (18 XI 1953 – XII 1954 – oddelegowany do pracy w Głównym Zarządzie Informacji MON); od 1 IV 1955 r. zastępca naczelnika Wydziału IV Departamentu VII KdsBP; od 1 XII 1955 r. zastępca naczelnika Wydziału III Departamentu VII KdsBP; od 1 I 1957 r. słuchacz Szkoły Oficerskiej Departamentu I MSW; od 1 VIII 1958 r. starszy oficer operacyjny Wydziału IV Departamentu I MSW; od 1 XII 1960 r. starszy oficer operacyjny Departamentu I MSW (na etacie niejawnym 03/I – 19 I 1961 – 26 II 1963 oficer operacyjny rezydentury w Paryżu pod przykryciem attaché ds. gospodarczych Ambasady PRL w Paryżu); od 1 VIII 1963 r. inspektor Wydziału III Departamentu I MSW; od 1 VI 1965 r. starszy inspektor Wydziału III Departamentu I MSW; od 1 III 1966 r. starszy inspektor Departamentu I MSW (na etatach niejawnych 06/I, 09/I – 18 VII 1966 – – X 1970 samodzielny oficer operacyjny/kierownik punktu operacyjnego w Bejrucie pod przykryciem II sekretarza Ambasady PRL w Bejrucie); od 1 XI 1970 r. zastępca naczelnika Wydziału Ogólnego Departamentu I MSW, od 1 V 1976 r. zastępca naczelnika wydziału Departamentu I MSW (na etacie niejawnym 013/I – 11 VII 1976 – 4 VIII 1980 oficer operacyjny rezydentury w Paryżu pod przykryciem I sekretarza Ambasady PRL w Paryżu); od 1 XII 1981 r. zastępca naczelnika Wydziału Ogólnego Departamentu I MSW; od 15 IX 1982 r. naczelnik Wydziału Ogólnego Departamentu I MSW; 6 III 1990 r. zwolniony ze służby. AIPN, 003175/546, Akta osobowe funkcjonariusza; AIPN, 2174/6273, Akta personalne MON; Stanislaw Mikołajczyk w dokumentach aparatu bezpieczeństwa, t. 3, Warszawa–Łódź 2010, s. 768–769. 5 Stanisław Morawski (1924–1986) – robotnik przymusowy w Niemczech (1942–1943). W MO i resorcie BP: funkcjonariusz KM MO w Lublinie (25 VII 1944), funkcjonariusz WUBP w Lublinie (5 IX 1944), funkcjonariusz MUBP w Lublinie (25 IX 1944), zastępca kierownika Sekcji 1 Wydziału I MUBP w Lublinie (29 III 1945), kierownik Sekcji 2 Wydziału I MUBP w Lublinie (13 VII 1945), starszy referent jednocześnie p.o. kierownik Sekcji 1 Wydziału IV WUBP w Lublinie (18 II 1946), referent Sekcji 2 Wydziału I Departamentu V MBP (1 V 1947), kierownik Sekcji 1 Wydziału II Departamentu V MBP (1 XI 1947), kierownik Sekcji 1 Wydziału V Departamentu V MBP (15 I 1950), zastępca naczelnika Wydziału V Departamentu V MBP (1 III 1951), naczelnik Wydziału I Departamentu XI MBP 3 729 3. por. Tomporski Tadeusz s. Stanisława6 4. kpt. Zdanowicz Władysław s. Juliana7 Srebrnym Krzyżem Zasługi 1. por. Bogusz Jan s. Józefa8 (15 I 1953), wicedyrektor Departamentu VI KdsBP (1 V 1955), naczelnik Wydziału V Departamentu III MSW (28 XI 1956), zastępca dyrektora Departamentu III MSW (10 X 1957), zastępca dyrektora Departamentu III jednocześnie p.o. dyrektor Departamentu IV MSW (15 VI 1962), dyrektor Departamentu IV MSW (1 VII 1962), dyrektor Departamentu III MSW (1 XI 1971), dyrektor Biura Historycznego MSW (18 XII 1973), w dyspozycji dyrektora Departamentu Kadr MSW (15 IV 1975); dyrektor Departamentu I MSW (na etacie niejawnym 013/I – 14 VIII 1975 – XI 1979 kierownik punktu operacyjno-łącznikowego w Budapeszcie pod przykryciem I sekretarza Ambasady PRL w Budapeszcie; od 16 II 1979 r. radca Ambasady PRL w Budapeszcie, na placówce do IV 1981 r.). AIPN, 003175/268, t. 1–2, Akta osobowe funkcjonariusza. 6 Tadeusz Tomporski (ur. 1925) – wartownik w MUBP w Chorzowie (18 VI 1945), słuchacz Szkoły BP w Łodzi (6 VII 1945), kierownik Specjalnej Poczty MUBP w Chorzowie (30 X 1945), oficer śledczy MUBP w Chorzowie (7 VII 1946), oficer śledczy UBP w Bytomiu (24 VI 1946), młodszy oficer śledczy Sekcji 1 Wydziału II Departamentu Śledczego MBP (23 XII 1948), oficer śledczy Sekcji 1 Wydziału II Departamentu Śledczego MBP (24 VII 1950), referent Sekcji 3 Wydziału II Departamentu Śledczego (17 IX 1951), starszy referent Sekcji 3 Wydziału II Departamentu Śledczego MBP (21 VII 1952), starszy referent Samodzielnej Sekcji „A” Departamentu VII MBP (5 IV 1955), oficer operacyjny Samodzielnej Sekcji „A” Departamentu VII KdsBP (7 IV 1956), sekretarz Biura Śledczego MSW (22 II 1957), kierownik Samodzielnej Sekcji „A” Biura Śledczego MSW (19 VII 1957). Zwolniony ze służby 15 II 1990. W 1996 r. skazany w tzw. procesie Humera na siedem lat więzienia. Mąż Hanny Tomporskiej z Biura Śledczego MSW, jej nazwisko przewija się w dokumentacji MSW dot. demonstracji studentów warszawskich po spektaklu Dziadów w Teatrze Narodowym 30 I 1968 r. AIPN, 0604/1546, Akta osobowe funkcjonariusza; P. Lipiński, Humer i inni, Warszawa 1997; Marzec 1968 w dokumentach MSW, t. 2 Kronika wydarzeń, cz. I, s. 3; J. Ordyński, Sprawiedliwość po 40 latach, „Rzeczpospolita”, 9 III 1996, www.rp.pl. 7 Władysław Zdanowicz (ur. 1926) – w ACz i w WP (1944–1947). W resorcie BP: młodszy oficer śledczy PUBP w Ostrowie Wlkp. (27 II 1947), oficer śledczy PUBP w Ostrowie Wlkp. (16 X 1947), słuchacz Kursu Śledczego Centrum Wyszkolenia MBP w Legionowie (26 VI 1948), młodszy oficer śledczy Departamentu Śledczego MBP (23 XII 1948), oficer śledczy Sekcji 1 Wydziału II Departamentu Śledczego MBP (24 VII 1950), starszy oficer śledczy Sekcji 1 Wydziału II Departamentu Śledczego MBP (31 XII 1952), kierownik Sekcji 1 Wydziału II Departamentu Śledczego MBP (10 VI 1954), zastępca naczelnika Wydziału II Departamentu VII KdsBP (1 IV 1955), p.o. naczelnik Wydziału II Departamentu VII KdsBP (26 XI 1955), naczelnik Wydziału II Departamentu VII KdsBP (13 IV 1956), zwolniony 31 XII 1956; ponownie przyjęty do MO na stanowisku starszego oficera operacyjnego Wydziału X Departamentu II MSW (3 II 1959). 10 VIII 1973 r. zwolniony ze służby w MO. AIPN, 0604/89, Akta osobowe funkcjonariusza. 8 Jan Bogusz (ur. 1929) – wartownik PUBP w Mielcu (1 XII 1948), młodszy referent Referatu 4 PUBP w Mielcu (1 II 1949), oficer śledczy Sekcji 1 Wydziału Śledczego WUBP w Rzeszowie (1 X 1949), oficer śledczy PUBP w Nisku (1 IV 1950), młodszy oficer śledczy Departamentu Śledczego MBP (1 VIII 1950), młodszy oficer śledczy Sekcji 1 Wydziału II Departamentu Śledczego MBP (1 IX 1951), oficer śledczy Sekcji 1 Wydziału II Departamentu Śledczego MBP (1 I 1953), oficer śledczy Wydziału II Departamentu VII KdsBP (1 IV 1955), oficer śledczy Wydziału I Biura Śledczego MSW (28 XI 1956); dalej służba w Biurze Śledczym MSW. AIPN, Kartoteka funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza. 730 2. por. Habinka Mieczysław s. Jana9 3. ppor. Miszewski Stefan s. Stefana10 4. por. Opara Kazimierz s. Adama11 5. kpt. Trutkowski Wiesław s. Franciszka12 II. Dyrektorzy departamentów nagrodzą premiami pieniężnymi niżej wymienionych funkcjonariuszy: 1. mjr Zając Edward – nacz[elnik] wydz[iału] Dep[artamentu] Śledczego13 Mieczysław Habinka (ur. 1926) – uczeń piekarski w Czeladzi (IX 1940 – XII 1941), czeladnik piekarski w Chorzowie (I 1942–1945), piekarz w Piaskach (1945 – VII 1946), księgowy w Katowicach (VIII–XI 1946); od 13 XI 1946 r. żołnierz 1. Samodzielnego Batalionu Ochronnego KBW, od 10 XI 1947 r. starszy strzelec/pisarz III Brygady KBW, od 15 I 1948 r. starszy pisarz/szef kancelarii III Brygady KBW, 9 IX 1948 przeniesiony do rezerwy, od 20 X 1948 r. młodszy oficer śledczy PUBP w Gliwicach (słuchacz kursu śledczego CW MBP w Legionowie II–VII 1949), od 1 VIII 1949 r. młodszy oficer śledczy, a od 1 VIII 1951 r. oficer śledczy Sekcji 1 Wydziału II Departamentu Śledczego MBP (przesłuchiwał wtedy m.in. osoby związane z mikołajczykowskim PSL po ucieczce S. Mikołajczyka z kraju), starszy referent (1 IV 1955), oficer sprawozdawczy Sekcji 1 Sekretariatu Ogólnego Departamentu VII KdsBP (1 IV 1956), zwolniony ze służby (31 XII 1956). Następnie: kierownik Działu Kadr i Szkolenia w SPPH „Konsumy” w Warszawie (1959 – V 1961), kierownik działu Kadr CHZ „Cekop” (V 1961 – IV 1964), kierownik Działu Kadr, Zatrudnienia i Płac CHZ „Kolmex” (IV 1964 – IV 1971), kierownik działu Spraw Pracowniczych SPHZ „Coopexim – Cepelia” (V 1971 – IX 1974), kierownik Działu Spraw Pracowniczych CHZ „Animex” (od X 1974). AIPN, 0193/6678, Akta osobowe funkcjonariusza; AIPN, 01896/6; Stanisław Mikołajczyk w dokumentach, t. 1, s. 687. 10 Stefan Miszewski (ur. 1926) – młodszy wywiadowca, oficer śledczy WUBP w Warszawie (4 IV 1947), słuchacz Centrum Wyszkolenia MBP (3 II 1949), oficer śledczy WUBP w Warszawie (6 VII 1949), oficer śledczy Departamentu Śledczego MBP (20 V 1952), oficer śledczy Departamentu VII KdsBP (1 IV 1955), oficer operacyjny Departamentu III MSW (28 XI 1956), oficer śledczy Biura Śledczego MSW (1 IX 1957); zwolniony (18 IX 1971). AIPN, Kartoteka funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza. 11 Kazimierz Opara (1928–1963) – wartownik PUBP w Końskich (5 II 1948), młodszy referent Referatu V PUBP w Końskich (17 VII 1948), referent Referatu V PUBP w Końskich (24 III 1949), starszy referent sprawozdawczości przy Wydziale V WUBP w Łodzi (15 II 1950), starszy referent Sekcji 1 Wydziału I Departamentu Ochrony Rządu MBP (24 IV 1950), starszy referent Sekcji 1 Wydziału V Departamentu V MBP (9 V 1950), kierownik Sekcji 1 Wydziału I Departamentu XI MBP (13 I 1953), starszy oficer operacyjny Departamentu I MSW (14 VII 1956), inspektor Wydziału I Departamentu I MSW (16 IX 1961), w l. 1957–1963 wojskowa służba zawodowa (JW 1807 w Warszawie), zwolniony 16 III 1963 r. Wyrokiem Sądu WOW w Warszawie z 28 XI 1962 r. skazany na grzywnę i karę dwóch miesięcy aresztu za to, że będąc na służbie (chodzi o ochronę poczty dyplomatycznej w MSZ), nielegalnie sprowadził z Rzymu do kraju – za pośrednictwem poczty kurierskiej – ok. 300 par pończoch nylonowych w celu „przysposobienia sobie korzyści materialnych”. W sentencji wyroku podano też nielegalny handel dolarami amerykańskimi i złotymi monetami. AIPN, 01703/98, Akta osobowe funkcjonariusza; AIPN, 2174/106, Akta personalne Siły Zbrojne PRL. 12 Wiesław Trutkowski – kierownik Sekcji (Grupa Śledcza) Departamentu VII KdsBP (1 IV 1955–31 III 1956); M. Piotrowski, Ludzie bezpieki…, s. 190. 13 Edward Zając (ur. 1924) – młodszy referent PUBP w Obornikach (25 III 1945), słuchacz CS MBP (26 VII 1945), młodszy oficer śledczy Samodzielnego Wydziału IV MBP (26 IX 1945), oficer śledczy Samodzielnego Wydziału IV MBP (1 VII 1947), referent Wydziału III Departamentu Śledczego MBP (1 XI 1948), starszy referent Wydziału III Departamentu Śledczego MBP (1 V 1949), inspektor Departamentu Śledczego MBP (1 I 1950), naczelnik Wydziału I Departamentu Śledczego MBP (1 IX 1951), naczelnik Sekretariatu Ogólnego Departamentu VII KdsBP (1 IV 1955). Zwolniony w związku 9 731 2. por. Pugacewicz Jan – st. oficer śledczy14 3. ppor. Dereń Stanisław – oficer śledczy15 4. ppor. Kołaczyk Wincenty – oficer śledczy16 z przejściem do innej pracy (2 XII 1955): szef Oddziału IV GZI WP (28 XII 1955), następnie na stanowiskach kierowniczych w Szefostwie WSW aż do dnia zwolnienia z zawodowej służby wojskowej – 21 I 1985 r. AIPN, 2174/6700, Akta personalne WSW; M. Piotrowski, Ludzie bezpieki…, s. 831–832. 14 Jan Pugacewicz (ur. 1926) – wartownik WUBP w Białymstoku (11 X 1945), młodszy wywiadowca Sekcji 8 Wydziału I WUBP w Białymstoku (9 XI 1945), młodszy wywiadowca Sekcji 4 Wydziału „A” WUBP w Białymstoku (22 X 1946), młodszy wywiadowca Sekcji 5 Wydziału „A” WUBP w Białymstoku (8 I 1947), młodszy oficer śledczy Wydziału Śledczego WUBP w Białymstoku (16 V 1947), oficer śledczy PUBP w Łomży (19 XII 1947), oficer śledczy PUBP w Sokółce (10 III 1948), słuchacz kursu śledczego CW MBP (26 VI 1948), młodszy oficer śledczy Departamentu Śledczego MBP (23 XII 1948), oficer śledczy Sekcji 3 Wydziału II Departamentu Śledczego MBP (24 VII 1950), oficer śledczy Sekcji 2 Wydziału II Departamentu Śledczego MBP (17 IX 1951), starszy oficer śledczy Sekcji 2 Wydziału II Departamentu Śledczego MBP (30 XII 1950), starszy oficer śledczy Wydziału II Departamentu VII KdsBP (5 IV 1955), oficer śledczy Wydziału II Departamentu VII KdsBP (7 IV 1956), zwolniony ze służby 31 XII 1956 r. Ponownie przyjęty do służby w 1959 r.: starszy oficer dochodzeniowy Sekcji 1 Wydziału III Oddziału Dochodzeniowego KG MO (3 II 1959), inspektor Wydziału III Oddziału Dochodzeniowego KG MO (8 X 1964), inspektor Wydziału III Oddziału Dochodzeniowo-Śledczego KG MO (5 I 1966), starszy inspektor Wydziału I Biura Dochodzeniowo-Śledczego KG MO (22 II 1969). W Biurze Dochodzeniowo-Śledczym KG MO służył do dnia zwolnienia 15 VI 1986 r., ostatnie jego stanowisko to naczelnik Wydziału III. AIPN, 0218/3507, Akta osobowe funkcjonariusza; K. Sychowicz, Urząd Bezpieczeństwa w Łomży…, s. 382. 15 Stanisław Dereń (ur. 1931) – wartownik Ochrony PUBP w Jarosławiu (6 IX 1948), oficer śledczy Referatu Śledczego PUBP w Jarosławiu (15 X 1948), młodszy oficer śledczy Sekcji 1 Wydziału II Departamentu Śledczego MBP (1 III 1950), oficer śledczy Sekcji 1 Wydziału II Departamentu Śledczego MBP (1 I 1953), oficer śledczy Wydziału I Departamentu VII KdsBP (1 XI 1955), starszy wykładowca Katedry Prawa i Śledztwa Szkoły nr 3 KdsBP (15 III 1956), oficer śledczy Wydziału I Departamentu VII KdsBP (1 VIII 1956), oficer operacyjny Wydziału I Departamentu II MSW (28 XI 1956), inspektor Inspektoratu Biura Śledczego MSW (15 II 1959); zastępca dyrektora Biura Śledczego MSW (1 VI 1971), dyrektor Biura Dochodzeniowo-Śledczego KG MO (5 I 1974), odwołany z zajmowanego stanowiska i mianowany na stanowisko dyrektora w Grupie Rezerwowej Departamentu Kadr MSW (25 V1983), dyrektor z wykonywaniem etatu starszego inspektora Grupy przy Wydziale III Biura Paszportów MSW (na etacie niejawnym na budowie w NRD) w charakterze koordynatora ds. paszportowych (13 VII 1984), dyrektor Zespołu w MSW (16 II 1988), do dyspozycji dyrektora Departamentu Kadr MSW (8 XI 1989), zwolniony ze służby 5 III 1990 r. AIPN, 0242/1629, Akta osobowe funkcjonariusza. 16 Wincenty Kołaczyk (ur. 1925) – wartownik PUBP w Dębnie (11 XII 1947), młodszy referent Referatu III PUBP w Dębnie (25 I 1948), młodszy oficer śledczy Wydziału Śledczego WUBP w Szczecinie (1 VI 1948), oficer śledczy Wydziału Śledczego WUBP w Szczecinie (30 VIII 1949), młodszy oficer śledczy Sekcji 2 Wydziału II Departamentu Śledczego MBP (19 VIII 1950), młodszy oficer śledczy Sekcji 2 Wydziału IV Departamentu Śledczego MBP (17 IX 1951), oficer śledczy Sekcji 2 Wydziału II Departamentu Śledczego MBP (30 XII 1952), zwolniony 31 XII 1956 r. Przyjęty ponownie do służby 24 I 1959 r. na stanowisku oficera śledczego Wydziału I Biura Śledczego MSW. W biurze tym służył do dnia zwolnienia, przejścia na emeryturę 31 VII 1979 r. W aktach paszportowych zachował się wniosek głównego specjalisty ds. osobowych i paszportowych Generalnej Dyrekcji Budownictwa Hydrotechnicznego i Rurociągów Energetycznych „Energopol” z 20 VII 1979 r. do Biura Paszportów i Dowodów Osobistych MSW na wyjazd roczny W. Kołaczyka od VIII tr. do pracy w ZSRR na koszt Generalnej Dyrekcji „Energopol”. AIPN, 0218/1573, Akta osobowe funkcjonariusza; AIPN, 1005/92096 (EAGM 92096), Akta paszportowe. 732 5. por. Fryłow Józef – oficer śledczy17 6. kpt. Korczak Antoni – st. oficer śledczy18 7. por. Woźniak Bolesław – st. wywiadowca19 8. kpt. Zborowski Jan – oficer śledczy20 9. mjr Kiszel Zbigniew – kierownik sekcji21 Józef Fryłow (1922–1969) – młodszy oficer śledczy Sekcji 2 Wydziału Śledczego WUBP w Katowicach (18 I 1949), młodszy oficer śledczy Sekcji 1 Wydziału II Departamentu Śledczego MBP (29 VII 1949), oficer śledczy Sekcji 1 Wydziału II Departamentu Śledczego MBP (30 XII 1952), zastępca naczelnika Wydziału Kultury Fizycznej UBP na m.st. Warszawy (19 XI 1954), przeznaczony do dyspozycji dowódcy KBW (4 VIII 1955), wyznaczony do pełnienia służby w Klubie Sportowym „Gwardia” (5 VIII 1955). AIPN, 0193/8455, Akta osobowe funkcjonariusza; AIPN, 2174/3283, Akta personalne KBW. 18 Antoni Korczak (ur. 1921) – z zawodu ekspedient. W resorcie BP: młodszy oficer śledczy Wydziału IV Samodzielnego (3 I 1946), młodszy oficer śledczy Sekcji 1 Wydziału II Departamentu Śledczego MBP (10 VII 1947), referent Wydziału III Departamentu Śledczego MBP (11 V 1949), oficer śledczy Wydziału III Departamentu Śledczego MBP (2 I 1950), starszy oficer śledczy Wydziału III Departamentu Śledczego MBP (24 VII 1950), starszy oficer śledczy Sekcji 1 Wydziału III Departamentu Śledczego MBP (17 IX 1952), starszy oficer śledczy Sekcji 2 Wydziału VI Departamentu Śledczego MBP (13 XI 1952), starszy referent Samodzielnej Sekcji „A” Departamentu VII KdsBP (5 IV 1955), oficer operacyjny Samodzielnej Sekcji „A” Departamentu VII KdsBP (7 IV 1956), zwolniony 3 I 1957 r. AIPN, Kartoteka funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza. 19 Bolesław Woźniak (ur. 1906) – komendant warty UBP w Żyrardowie (24 IV 1945), p.o. oficer śledczy MUBP w Żyrardowie (9 X 1945), referent PUBP w Błoniu (16 IV 1946), oficer śledczy PUBP w Błoniu (9 I 1947), oficer śledczy PUBP w Grodzisku (1 X 1947), wywiadowca Sekcji 4 Wydziału II Departamentu Śledczego MBP (8 V 1950), starszy wywiadowca Sekcji 4 Wydziału II Departamentu Śledczego MBP (9 X 1950), starszy wywiadowca Sekcji 3 Wydziału II Departamentu Śledczego (9 X 1950), referent Samodzielnej Sekcji „A” w Departamencie VII KdsBP (5 IV 1955), zwolniony 31 XII 1956 r. „W 1946 r. podczas wykonywania czynności służbowych został postrzelony kulą z pistoletu w szyję i nastąpiło uszkodzenie lewego splotu barkowego i porażenie przepony po stronie lewej. Od czasu postrzelenia ma chrypkę”. AIPN, 0193/6771, Akta osobowe funkcjonariusza. 20 Jan Zborowski (ur. 1923) – zawód wyuczony szlifierz maszynowy. W resorcie BP: wywiadowca Sekcji 1–2 MUBP w Krakowie (12 II 1945), oficer śledczy MUBP w Krakowie (17 VII 1945), oficer śledczy Sekcji 2 Wydziału IV „A” WUBP w Krakowie (15 I 1946), starszy oficer śledczy PUBP w Nowym Targu (31 III 1947), oficer śledczy Sekcji 2 Wydziału Śledczego WUBP w Krakowie (26 VI 1948), młodszy oficer śledczy Sekcji 2 Wydziału IV Departamentu Śledczego MBP (12 IX 1950), oficer śledczy Sekcji 2 Wydziału IV Departamentu Śledczego MBP (24 IX 1952), starszy oficer śledczy Sekcji 2 Wydziału IV Departamentu Śledczego MBP (21 IX 1954), starszy referent Samodzielnej Sekcji „A” Departamentu VII KdsBP (5 IV 1955), oficer operacyjny Samodzielnej Sekcji „A” Departamentu VII KdsBP (7 IV 1956), oficer operacyjny Wydziału VIII Departamentu II MSW (8 I 1957). Od 5 XI 1965 do 21 VIII 1966 r. pracował w delegacji polskiej Międzynarodowej Komisji Nadzoru i Kontroli w Laosie. Skierowany do pracy w grupie specjalnej „Góral” przy 2. Armii WP w okresie 21 VIII – 21 IX 1968 r. Następnie zastępca komendanta Zarządu Kontroli Ruchu Granicznego MSW na Okęciu w Warszawie (5 V 1969), zastępca dowódcy Granicznej Placówki Kontrolnej WOP Centralnego Portu Lotniczego Warszawa Okęcie (31 VII 1972). Zwolniony ze służby 22 V 1975 r. AIPN, 0949/2, Akta osobowe funkcjonariusza. 21 Zbigniew Kiszel (ur. 1923) – referent WUBP w Warszawie (23 IV 1945), młodszy oficer Wydziału Śledczego MBP (1 VI 1946), oficer śledczy Sekcji 2 Departamentu Śledczego MBP (15 X 1948), starszy oficer śledczy Sekcji 3 Wydziału II Departamentu Śledczego MBP (1 XI 1949), kierownik Sekcji 3 Wydziału II Departamentu Śledczego MBP (20 I 1950), kierownik Sekcji 2 Wydziału II Departamentu 17 733 10. kpt. Krawczyński Marian – z[astęp]ca naczelnika wydziału22 11. ppor. Kurdziel Julia – referent 12. b[ez] s[topnia] Kruk Regina – maszynistka23 13. b[ez] s[topnia] Cwil Zofia – maszynistka 14. kpt. Goroński Zenon – nacz[elnik] wydziału Dep[artamentu] XI24 15. kpt. Błaszczak Eugeniusz – z[astęp]ca naczelnika wydziału25 Śledczego MBP (1 IX 1951), kierownik Sekcji 3 Wydziału II Departamentu Śledczego MBP (1 I 1953), zastępca naczelnika Wydziału II Departamentu Śledczego MBP (1 IX 1954), naczelnik Wydziału I Departamentu VII KdsBP (1 IV 1955), słuchacz Szkoły Aktywu Kierowniczego KdsBP (1 IX 1956), starszy inspektor Inspektoratu Biura Śledczego MSW (28 XI 1956), zwolniony (30 IV 1958). W latach 60. pracował jako radca w Ministerstwie Handlu Zagranicznego; przebywał m.in. na placówce PRL w Bułgarii. Na czas wyjazdu użyczył MSW swoje mieszkanie jako „gospodarz LK” pod ps. „Balaton”. Z kolei w l. 70. rzeczoznawca, a następnie kierownik działu handlowego w Centrali Handlu Zagranicznego „Paged”. AIPN, 728/47838 (EAGP 47838), Akta paszportowe; AIPN, 01918/601; AIPN, 001102/1867; M. Piotrowski, Ludzie bezpieki…, s. 603–604. 22 Marian Krawczyński – zastępca naczelnika Wydziału IV Departamentu Śledczego MBP (1 VII 1953–9 XII 1954), zastępca naczelnika Wydziału III Departamentu VII KdsBP (1 IV 1955–31 VIII 1955). AIPN, Kartoteka funkcjonariuszy. 23 Regina Kruk (ur. 1931) – maszynistka praktykantka Kancelarii Wydziału Ogólnego Departamentu Śledczego MBP (16 VI 1950), maszynistka Wydziału Ogólnego Departamentu Śledczego MBP (8 III 1951), sekretarka Wydziału II Departamentu Śledczego MBP (27 VII 1954), sekretarka Wydziału I Departamentu VII KdsBP (5 IV 1955), oficer śledczy Wydziału I Biura Śledczego MSW (22 II 1957), starszy oficer śledczy Wydziału I Biura Śledczego MSW (29 X 1965); zwolniona 31 VII 1980 r. AIPN, 0218/2394, Akta osobowe funkcjonariusza. 24 Zenon Goroński (ur. 1924) – robotnik rolny na terenie Niemiec (V 1940 – X 1941), robotnik w firmie Henffler w Poznaniu (XI 1941 – X 1943), robotnik w magazynach niemieckich w Poznaniu (XI 1943 – I 1945). Milicjant MO w Poznaniu (II 1945). W resorcie BP: młodszy referent Sekcji 6 Wydziału I WUBP w Poznaniu (6 II 1945), referent Sekcji 6 Wydziału I WUBP w Poznaniu (18 IX 1945), kierownik Sekcji 2 Wydziału V WUBP w Poznaniu (1 V 1947), p.o. zastępca naczelnika Wydziału V WUBP w Poznaniu (1 II 1949), zastępca naczelnika Wydziału V WUBP w Poznaniu (1 VI 1949), naczelnik Wydziału V WUBP w Szczecinie (1 VII 1950), zastępca naczelnika Wydziału I Departamentu V MBP (10 VII 1951), naczelnik Wydziału III Departamentu XI MBP (15 I 1953), pomocnik dyrektora ds. Szkolenia Operacyjnego\Centrum Wyszkolenia MBP (15 X 1954), naczelnik Wydziału V Biura „T” MSW (28 XI 1956), naczelnik Wydziału IV Departamentu III MSW (15 VII 1963), zastępca dyrektora Departamentu III MSW (1 XI 1963), zastępca dyrektora Departamentu IV MSW (1 II 1965), kierownik Głównego Inspektoratu MSW (1 VI 1971), dyrektor Departamentu IV MSW (1 XI 1971), zwolniony (28 II 1975). AIPN, 01897/489; AIPN, 01897/489. 25 Eugeniusz Błaszczak (ur. 1925) – brygadier wywiadu Sekcji 7 Wydziału I WUBP w Rzeszowie (31 I 1945), starszy referent oraz p.o. kierownik Sekcji 2 Wydziału „A” WUBP w Rzeszowie (27 II 1946), p.o. naczelnik Wydziału „A” WUBP w Rzeszowie (15 VI 1946), zastępca naczelnika i p.o. naczelnik Wydziału „A” WUBP w Lublinie (25 VII 1947), naczelnik Wydziału „A” WUBP w Lublinie (15 I 1950), kierownik Sekcji 1 Wydziału III Departamentu V MBP (1 XII 1950), kierownik Sekcji 1 Wydziału V Departamentu V MBP (1 IV 1951), zastępca naczelnika Wydziału I Departamentu XI MBP (15 I 1953), zastępca naczelnika Wydziału I Departamentu VI KdsBP (1 IV 1955). Służył dalej w SB MSW na niekierowniczych stanowiskach, zwolniony 16 V 1987 r.; następnie pracował na pół etatu jako inspektor w Departamencie VI MSW (1 X 1988), wypowiedzenie z dn. 30 IV 1990 r. AIPN, 0901/2460, Akta osobowe MSW; Twarze bezpieki w Polsce południowo-wschodniej…, s. 105–106. 734 16. kpt. Smołowicz Ludwik – inspektor26 17. kpt. Masny Roman – z[astęp]ca naczelnika wydziału27 18. por. Banaś Karol – kierownik sekcji28 Ludwik Smołowicz (ur. 1913) – referent Sekcji 1 Wydziału II Departamentu V MBP (13 V 1946), referent Sekcji 1 Wydziału VI Departamentu V MBP (31 XII 1946), referent Sekcji 2 Samodzielnej Departamentu V MBP (17 VI 1948), starszy referent Sekcji 2 Samodzielnej Departamentu V MBP (27 XII 1949), starszy referent Sekcji 3 Wydziału III Departamentu V MBP (28 II 1950), kierownik Sekcji 3 Wydziału III Departamentu V MBP (9 XII 1950), kierownik Sekcji 3 Wydziału VI Departamentu V MBP (21 VIII 1951), kierownik Sekcji Sprawozdawczo-Informacyjnej Wydziału Ogólnego Departamentu V MBP (9 X 1951), inspektor Kierownictwa Departamentu XI MBP (13 I 1953), inspektor w Kierownictwie Departamentu VI KdsBP (4 IV 1955), zwolniony 29 XII 1956 r. Rencista MSW. W 1969 r. wyjechał na stałe do Izraela. AIPN, 0193/6767, Akta osobowe funkcjonariusza; AIPN, 1368/984, Akta osobowe cudzoziemca. 27 Roman Masny (ur. 1923) – referent, a następnie starszy referent PUBP Grójec w Grójcu (25 I 1945), starszy referent WUBP w Warszawie (XII 1945), młodszy referent, referent, starszy referent w Departamencie V MBP (1 VI 1946), kierownik sekcji Wydziału IV Departamentu V MBP (15 I 1950 – 23 XI 1952), zastępca naczelnika Wydziału II Departamentu XI MBP (12 VIII 1953 – 9 XII 1954), zastępca naczelnika Wydziału III Departamentu VI KdsBP (1 IV 1955 – 30 VI 1955). Następnie w dyspozycji dyrektora Departamentu I KdsBP, zastępca naczelnika wydziału na etacie niejawnym (1 VII 1955), inspektor w Departamencie I MSW (1 I 1957): od XI 1956 do VIII 1958 r. pracownik rezydentury Departamentu I KdsBP/MSW w Rzymie ps. „Jerzy” pod przykryciem wicekonsula w Konsulacie Generalnym PRL w Mediolanie. Po powrocie do kraju: starszy oficer operacyjny w Departamencie III MSW (12 XII 1958), przeniesiony do dyspozycji komendanta Centrum Wyszkolenia MSW jako wykładowca katedry przedmiotów operacyjnych, zwolniony ze służby w MO (1 VII 1963). Następnie ukończył w 1968 r. studia na Wydziale Historyczno-Socjologicznym WSNS. Potem wykładowca w Instytucie Kryminalistyki i Kryminologii ASW (1 V 1976 – 30 IX 1978). W l. 80. kierownik archiwum ZG TKKŚ; pozyskany do współpracy w charakterze KO ps. „Karol” w 1984 r. przez Wydział V Departamentu III MSW, AIPN, 001052/1598. 28 Karol Banaś (ur. 1923) – młodszy referent PUBP w Pabianicach (25 VI 1946), skierowany na kurs do CS MBP w Łodzi (9 X 1946), referent placówki UBP w Zelowie (z dn. 1 X 1947), referent Referatu V UBP w Zelowie (17 VII 1948), starszy referent Referatu V UBP w Zelowie (22 XI 1948), słuchacz Rocznej Szkoły Oficerskiej CW MBP (5 IX 1949), do dyspozycji Departamentu Kadr MBP (24 VII 1950), referent Sekcji 4 Wydziału V Departamentu V MBP (25 VIII 1950), referent Sekcji 2 Wydziału V Departamentu V MBP (7 IV 1951), starszy referent Sekcji 2 Wydziału V Departamentu V MBP (6 VI 1951), kierownik Sekcji 2 Wydziału V Departamentu V MBP (24 VII 1952), kierownik Sekcji 1 Wydziału II Departamentu XI MBP (13 I 1953), zastępca komendanta ds. operacyjnych Grupy Operacyjnej przy Jednostce 123 Departamentu VI KdsBP (26 III 1955; w Prudniku, gdzie był więziony prymas S. Wyszyński), słuchacz Szkoły nr 1 (14 IX 1955); starszy oficer operacyjny Wydziału V Departamentu III MSW (21 XII 1956), zastępca naczelnika Wydziału I Departamentu IV MSW (16 VI 1962), zastępca naczelnika Wydziału III Departamentu IV MSW (6 II 1964), starszy oficer operacyjny Wydziału I Departamentu IV MSW (4 XI 1966), starszy oficer operacyjny Inspektoratu Departamentu III MSW (17 XII 1966), inspektor Inspektoratu Departamentu III MSW (20 VII 1967), inspektor Wydziału IV Departamentu III MSW (24 V 1972), inspektor Grupy nr 5, etat nr 060/31 (4 X 1972), starszy inspektor Wydziału VII Departamentu III MSW (20 VII 1976), starszy inspektor Grupy do Zleceń Specjalnych Departamentu IV MSW (19 II 1977), starszy inspektor Grupy VII Departamentu IV MSW (1 XII 1984), zwolniony ze służby w MO 31 VII 1986 r. AIPN, Kartoteka funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza; J. Żaryn, Dzieje Kościoła katolickiego w Polsce (1944–1989), Warszawa 2003, s. 143. 26 735 19. kpt. Grzebyk Maria – kierownik sekcji29 20. chor. Woch Mieczysław – referent30 21. por. Jędrys Zygmunt – st. referent31 22. por. Śmigielski Marian – st. referent32 Maria Grzebyk (ur. 1919) – referent Wydziału Społeczno-Politycznego WUBP w Krakowie (22 X 1945), starszy referent Sekcji 3 Wydziału V WUBP w Krakowie (19 I 1946), kierownik Sekcji 3 WUBP w Krakowie (1 II 1948), starszy referent Wydziału VI Departamentu V MBP (19 IX 1949), kierownik Sekcji 2 Wydziału VI Departamentu V MBP (15 I 1950), kierownik Sekcji 5 Wydziału V Departamentu V MBP (1 XI 1952), kierownik Sekcji 2 Wydziału II Departamentu XI MBP (15 I 1953), kierownik Sekcji 3 Wydziału II Departamentu VI KdsBP (1 IV 1955), naczelnik Sekretariatu Ogólnego Departamentu VI KdsBP (1 VI 1955), starszy oficer techniki operacyjnej Wydziału III Biura „T” MSW (28 XI 1956), zwolniona (5 XI 1960). AIPN, Kartoteka funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza. 30 Mieczysław Woch (ur. 1929) – młodszy referent Referatu V Wydziału Miejskiego WUBP we Wrocławiu (9 X 1948), młodszy referent Sekcji 2 Wydziału V WUBP we Wrocławiu (7 III 1950), referent Sekcji 2 Wydziału V WUBP we Wrocławiu (13 X 1950), starszy referent Sekcji 2 Wydziału V WUBP we Wrocławiu (11 VI 1951), referent Sekcji 2 Wydziału V Departamentu V MBP (11 IX 1952), referent Sekcji 1 Wydziału I Departamentu XI MBP (13 I 1953), starszy referent Sekcji 1 Wydziału I Departamentu XI MBP (12 V 1954), starszy referent Sekcji 3 Wydziału I Departamentu VI KdsBP (26 III 1955), oficer operacyjny Sekcji 1 Wydziału I Departamentu VI KdsBP (12 IV 1956), zwolniony 10 XII 1956 r. AIPN, 0193/6468, Akta osobowe funkcjonariusza. 31 Zygmunt Jędrys (ur. 1925) – pracownik plutonu ochrony WUBP w Krakowie (1 II 1945), zastępca dowódcy 2. drużyny WUBP w Krakowie (4 VIII 1945), dowódca warty WUBP w Krakowie (15 I 1946), delegowany na kurs Szkoły Specjalnej przy WUBP w Krakowie (3 VI 1947), młodszy referent Sekcji 5 Wydziału V WUBP w Krakowie (3 VIII 1947), referent Sekcji 5 Wydziału V WUBP w Krakowie (30 III 1948), starszy referent Sekcji 5 Wydziału V WUBP w Krakowie (27 VI 1948), słuchacz Szkoły Oficerskiej CW w Legionowie (5 IX 1949), kierownik Sekcji 4 Wydziału V WUBP w Krakowie (19 VIII 1950), delegowany służbowo do Berlina na Światowy Festiwal Młodzieży i Studentów (25 VII – 21 VIII 1951), starszy referent Sekcji 1 Wydziału V Departamentu V MBP (24 IV 1952) – rozkazem karnym nr 5/52 dyrektor Departamentu V MBP J. Brystygier z 2 XII 1952 r. udzielono mu nagany „za wywołanie awantury w stanie nietrzeźwym w dniu 1 listopada 1952 r.”, starszy referent Sekcji 3 Wydziału I Departamentu XI MBP (13 I 1953), zastępca komendanta ds. operacyjnych Grupy Operacyjnej przy JW nr 123 (7 XI 1953), skierowany na Dwuletni Wyższy Kurs Oficerski MBP (25 IX 1953), starszy oficer operacyjny Wydziału V Departamentu III MSW (18 III 1957), starszy oficer operacyjny Wydziału II Departamentu III MSW (25 VI 1962), inspektor Wydziału II Departamentu III MSW (19 XII 1963), zastępca naczelnika Wydziału II Departamentu III MSW (20 II 1965), oddelegowany do pracy w Czechosłowacji – przedstawiciel Departamentu III-A MSW przy KW MO w Ostrawie i Brnie (4 VI 1976): „Na terenie wymienionych województw prowadził operacyjną ochronę polskich grup z tzw. wolnego naboru zatrudnionych w przemyśle czechosłowackim oraz pracujących na budowach realizowanych przez nasze przedsiębiorstwa”; starszy inspektor Wydziału II Departamentu III MSW (21 IX 1979), starszy inspektor Wydziału VIII Departamentu III MSW (28 IX 1979), zastępca naczelnika Wydziału III Departamentu III-A MSW (30 X 1979), naczelnik Wydziału I Biura Studiów Służby Bezpieczeństwa MSW (9 VII 1982), zwolniony ze służby 5 IV 1990 r. AIPN, 0604/1454, t. 1, Akta osobowe funkcjonariusza. 32 Marian Śmigielski (ur. 1923) – młodszy referent PUBP w Środzie (28 II 1946), referent PUBP w rodzie (30 IV 1946), starszy referent PUBP w Środzie (13 X 1947), słuchacz kursu oficerskiego CW MBP (23 VI 1948), młodszy referent Sekcji 4 Wydziału V Departamentu V MBP (30 IV 1949), referent Sekcji 2 Wydziału V Departamentu V MBP (3 X 1949), referent Sekcji 3 Wydziału V Departamentu V MBP (28 II 1950), starszy referent Sekcji 3 Wydziału V Departamentu V MBP (3 XI 1951), starszy referent Sekcji 2 Wydziału I Departamentu XI MBP (23 I 1953), starszy referent Sekcji 2 Wydziału IV 29 736 23. por. Puchała Stanisław – st. referent33 24. ppor. Pilawski Tadeusz – st. referent34 25. kpr. Krasowski Stanisław – st. referent35 26. b[ez] s[topnia] Straszewski Konrad – st. referent36 Departamentu VI KdsBP (7 V 1955), zwolniony 10 I 1957 r. Przyjęty 12 III 1959 r. do służby, pracował w Departamencie II MSW, zwolniony 30 VI 1970 r. AIPN, 0194/2997. 33 Stanisław Puchała (ur. 1926) – młodszy referent MUBP w Gdyni (17 VI 1947), referent I Referatu MUBP w Gdyni (14 XI 1947), referent Sekcji 4 Wydziału V WUBP w Gdańsku (20 V 1949), starszy referent Sekcji 5 Wydziału V WUBP w Gdańsku (28 IX 1949), kierownik Sekcji 5 Wydziału V WUBP w Zielonej Górze (24 VIII 1950), starszy referent Sekcji 1 Wydziału I Departamentu XI MBP (9 V 1953), starszy referent Sekcji 1 Wydziału I Departamentu VI KdsBP (1 IV 1955), oficer operacyjny Sekcji 1 Wydziału I Departamentu VI KdsBP (12 IV 1956), zwolniony 31 VII 1956 r. AIPN, Kartoteka funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza. 34 Tadeusz Pilawski (ur. 1927) – wartownik Obozu Pracy w Tworkach (2 II 1945), strażnik więzienia w Szczecinie (17 XI 1945), zwolniony na własną prośbę (13 VI 1947); ponownie zatrudniony w organach BP: młodszy referent Referatu III PUBP w Garwolinie (4 I 1951), referent Referatu V PUBP w Garwolinie (27 VII 1951), starszy referent Referatu V PUBP w Garwolinie (7 I 1952), starszy referent Sekcji 3 Wydziału I Departamentu XI MBP (15 IX 1953), starszy referent Sekcji 2 Wydziału I Departamentu VI KdsBP (26 III 1955), kierownik Sekcji 2 Wydziału I Departamentu VI KdsBP (11 VII 1955), naczelnik Wydziału VI WUdsBP w Warszawie (10 III 1956), zastępca naczelnika Wydziału III ds. Bezpieczeństwa KW MO w Warszawie (20 IV 1957), starszy oficer operacyjny Wydziału V Departamentu III MSW (24 VI 1960), starszy oficer operacyjny Wydziału I Departamentu IV MSW (16 VI 1962), zastępca naczelnika Wydziału I Departamentu IV MSW (28 II 1963), zwolniony ze służby 5 I 1975 r. AIPN, 0193/4903, Akta osobowe funkcjonariusza; Plany pracy Departamentu IV MSW na lata 1972–1979, oprac. M. Biełaszko, A.K. Piekarska, P. Tomasik, C. Wilanowski, Warszawa 2007, s. 18. 35 Stanisław Krasowski (ur. 1925) – służył w ACz, ukończył Podoficerską Szkołę Łączności i Zwiadu (1944), służba w WP (1944–1946). W resorcie BP: starszy referent Sekcji 4 Wydziału V Departamentu V MBP (13 X 1952), starszy referent Sekcji 3 Wydziału III Departamentu XI MBP (13 I 1953), starszy referent Sekcji 1 Wydziału III Departamentu VI KdsBP (26 III 1955), oficer operacyjny Sekcji 1 Wydziału III Departamentu VI KdsBP (12 IV 1956), oficer operacyjny Wydziału V Departamentu III MSW (18 III 1957), starszy oficer operacyjny Wydziału V Departamentu III MSW (27 VI 1958), starszy oficer operacyjny Wydziału II Departamentu IV MSW (16 VI 1962), inspektor Wydziału II Departamentu IV MSW (24 VII 1967), w l. 1971–1973 oddelegowany do MSZ, szyfrant na placówce PRL w Chile, inspektor Wydziału II Departamentu IV MSW (9 X 1973), starszy inspektor Wydziału VII Departamentu III MSW (12 X 1973), starszy inspektor Wydziału VII Departamentu III A MSW (22 VI 1979), zastępca naczelnika Wydziału IV Departamentu III A MSW (26 V 1980), 1 VII 1981 r. przyjęty w charakterze pracownika cywilnego na stanowisko inspektora – pół etatu, zwolniony 30 IV 1990 r. AIPN, 0604/1485, t. 1–2, Akta osobowe funkcjonariusza. 36 Konrad Straszewski (ur. 1927) – referent Sekcji 1 Wydziału V Departamentu V MBP (11 IX 1952), starszy referent Sekcji 1 Wydziału V Departamentu V MBP (30 IX 1952), starszy referent Sekcji 3 Wydziału II Departamentu XI MBP (13 I 1953), kierownik Sekcji 3 Wydziału II Departamentu XI MBP (28 I 1954), kierownik Sekcji 1 Wydziału II Departamentu VI KdsBP (26 III 1955), starszyoficer operacyjny Sekcji 1 Wydziału II Departamentu VI KdsBP (12 IV 1956), starszy oficer operacyjny Wydziału V Departamentu III MSW (18 III 1957), zastępca naczelnika Wydziału V Departamentu III MSW (23 I 1958), starszy inspektor Inspektoratu Dyrektora Departamentu III MSW (19 II 1962), starszy inspektor w Kierownictwie Departamentu IV MSW (16 VI 1962), naczelnik Wydziału I Departamentu IV MSW (6 VI 1964), zastępca dyrektora Departamentu IV MSW (8 VI 1971), dyrektor Departamentu IV MSW (18 XII 1974), dyrektor generalny w MSW (25 XI 1981), podsekretarz stanu w MSW (18 II 1983–2 VII 1985). Zwolniony ze służby 5 IV 1986 r. Uczestniczył w operacji 737 27. chor. Stanik Nela – st. referent37 28. plut. Jaszczak Jerzy – referent38 29. chor. Pikierski Zbigniew – mł. referent39 30. chor. Falkowski Henryk – mł. referent 31. ppor. Drobot Benedykt – mł. referent40 aresztowania we wrześniu 1953 r. kard. S. Wyszyńskiego. 3 III 1966 r. obronił pracę magisterską na Wydziale Prawa UW nt. Sytuacja prawna wyższych uczelni katolickich i seminariów duchownych w Polsce. W l. 70. był organizatorem i pierwszym szefem Samodzielnej Grupy „D” w Departamencie IV MSW, powołanej – zarządzeniem nr 092 ministra spraw wewnętrznych z 19 XI 1973 r. – do prowadzenia szeroko pojętych specjalnych działań dezintegracyjnych wśród duchowieństwa i środowisk świeckich związanych z Kościołem. AIPN, 01552/2, Akta osobowe funkcjonariusza; T. Balbus, K. Stróżyna, „Ojczyznę wolną racz nam wrócić Panie…” Komunistyczna bezpieka wobec kardynała Henryka Gulbinowicza w latach 1970–1990, Wrocław 2008, s. 53, 448; Plany pracy Departamentu IV MSW…, s. XI, 14; Raport Rokity. Sprawozdanie Sejmowej Komisji Nadzwyczajnej dla Zbadania Działalności MSW, Kraków 2005, s. 166–168. 37 Nela Stanik z d. Warsager (ur. 1912) – w l. 1941–1945 przebywała w ZSRR. W resorcie BP: maszynistka Sekretariatu Departamentu I MBP (29 IX 1945), tłumacz Wydziału I Departamentu I MBP (7 V 1946), tłumacz Wydziału IV Departamentu I MBP (24 X 1946), kierownik Kancelarii Sekretariatu Departamentu I MBP (27 II 1947), referent Sekcji 1 Wydziału „O” Departamentu I MBP (24 II 1948), kierownik Sekcji 1 Wydziału IV Biura Specjalnego MBP (6 III 1950), kierownik Sekcji 2 Wydziału Ogólnego Departamentu X MBP (31 XII 1951), starszy referent Sekcji 2 Wydziału II Departamentu XI MBP (31 VIII 1953), starszy referent Sekretariatu Ogólnego Departamentu XI MBP (18 XII 1954), starszy referent Sekretariatu Ogólnego Departamentu VI KdsBP (26 III 1955), starszy referent Sekcji 1 Wydziału II Biura „W” przy Departamencie IX KdsBP (11 VI 1955), starszy referent Sekcji 3 Wydziału IV Biura „W” KdsBP (26 I 1956), oficer techniczno-operacyjny Sekcji 1 Wydziału III Biura „W” KdsBP (19 IV 1956), zwolniona 15 XII 1956 r. W 1957 r. bez pracy, później pracowała w przedsiębiorstwie „Składnica Księgarska”. W 1960 r. przeszła na rentę. W 1968 r. wyjechała na stałe do Izraela; w 1974 r. wpisana przez MSW „do indeksu osób niepożądanych w PRL do odwołania”. AIPN, 0193/6441, Akta osobowe funkcjonariusza; AIPN, 2174/364, Akta personalne MON; AIPN, 1368/1970, Akta osobowe cudzoziemca. 38 Jerzy Jaszczak (ur. 1927) – młodszy referent Sekcji 3 Wydziału V Departamentu V MBP (8 XI 1950), młodszy referent Sekcji 1 Wydziału V Departamentu V MBP (7 IV 1951), referent Sekcji 1 Wydziału III Departament XI MBP (13 I 1953), słuchacz Szkoły Oficerskiej CW MBP w Legionowie (18 IX 1954), referent Biuro „A” KdsBP (6 VIII 1955), oficer techniczno-operacyjny Departamentu I KdsBP (9 VI 1956) – szyfrant w Ambasadzie PRL w Moskwie (28 II 1957–1960). Oficer t.o. Sekcji 1 Wydziału I Biura „W” MSW (14 XI 1964), oficer Wydziału I Biura „W” (24 VII 1973), zwolniony ze służby w MO 26 VIII 1974 r. AIPN, 0218/601, Akta osobowe funkcjonariusza. 39 Zbigniew Pikierski (ur. 1932) – słuchacz Dwuletniej Szkoły Oficerskiej CW MBP (25 IX 1951), młodszy referent Sekcji 2 Wydziału I Departamentu XI MBP (18 VIII 1953), referent Sekcji 2 Wydziału I Departamentu XI MBP (30 X 1954), referent Sekcji 1 Wydziału III Departamentu VI KdsBP (26 III 1955), oficer operacyjny Sekcji 2 Wydziału III Departamentu VI KdsBP (12 IV 1956), zwolniony 27 XII 1956 r. Przyjęty do MO na oficera operacyjnego Wydziału II Komendy MO m.st. Warszawy (14 II 1959). W Wydziale Specjalnym KS MO służył do 30 VI 1981 r. (dzień zwolnienia ze służby w MO). AIPN, 01130/78, Akta osobowe funkcjonariusza. 40 Benedykt Drobot (ur. 1931) – przyjęty do organów BP i skierowany do Rocznej Oficerskej Szkoły KOSz w Gdańsku (25 IX 1952), młodszy referent Sekcji 3 Wydziału II Departamentu XI MBP (18 VIII 1953), referent Sekcji 3 Wydziału II Departamentu XI MBP (30 X 1954), referent Sekcji 3 Wydziału II Departamentu VI KdsBP (26 III 1955), oficer operacyjny Sekcji 2 Wydziału II Departamentu VI KdsBP (12 IV 1956), oficer operacyjny Wydziału V Departamentu III MSW (11 XII 1956), starszy oficer ope- 738 32. kpr. Blitek Natalia – mł. referent 33. chor. Hanke Jan – mł. referent41 34. b[ez] s[topnia] Duszyńska Genowefa – prac. wydziału „A”42. Rozkaz niniejszy podać do wiadomości wszystkim pracownikom jednostek operacyjnych ministerstwa. Za zgodność: S[tanisław] Brzyskia Minister (–) St[anisław] Radkiewicz Rozesłano wg rozdzielnika nr 244 Źródło: AIPN, 1572/62, k. 117–118, mps. racyjny Wydziału V Departamentu III MSW (28 VI 1958), starszy oficer operacyjny Wydziału I Departamentu IV MSW (16 VI 1962), inspektor w Kierownictwie Departamentu IV MSW (30 III 1963), starszy inspektor w Kierownictwie Departamentu IV MSW (18 V 1964), w l. 1964–1966 wielokrotnie delegowany służbowo przez Departament IV MSW do ZSRR, Czechosłowacji, Węgier, Włoch, starszy inspektor w Kierownictwie Departamentu IV MSW (14 VII 1966), starszy inspektor Inspektoratu Departamentu IV MSW (24 VII 1967), starszy inspektor w Departamencie I MSW (3 I 1968), naczelnik Wydziału Inspekcji Departamentu IV MSW (21 IX 1970), zastępca komendanta ds. SB KW MO w Opolu (31 VII 1972–17 VIII 1974), zwolniony ze służby w MO 30 IV 1975 r. AIPN, 0193/4529, Akta osobowe funkcjonariusza; M. Piotrowski, Ludzie bezpieki…, s. 542. a Pieczątka i podpis. 41 Jan Hanke (ur. 1932) – słuchacz Dwuletniej Szkoły Oficerskiej CW MBP (25 IX 1951), młodszy referent Sekcji 1 Wydziału II Departamentu XI MBP (18 VIII 1953), zwolniony 31 III 1954 r. AIPN, 0193/2122, Akta osobowe funkcjonariusza. 42 Genowefa Duszyńska (ur. 1891) – w l. 1926–1931 pracowała jako gospodyni w Ambasadzie ZSRR w Warszawie, należała do KPP. W resorcie BP: kierownik kuchni i stołówki Wydziału 3 Samodzielnego MBP (4 X 1945), młodszy wywiadowca Sekcji 1 Wydziału „A” MBP (23 III 1947), wywiadowca Sekcji 1 Wydziału „A”, p.o. kierownik Sekcji Gospodarczej MBP (27 VII 1947), wywiadowca, p.o. kierownik Sekcji 5 Wydziału „A” MBP (15 II 1949), starszy referent Sekcji Gospodarczej Wydziału „A” MBP (23 XII 1949), starszy wywiadowca Sekcji 3 Wydziału III Biura Specjalnego MBP (28 V 1950), starszy wywiadowca Sekcji 4 Wydziału „A” MBP (11 VIII 1952), referent grupy operacyjnej przy Jednostce nr 123 Departamentu VI KdsBP (2 IV 1955; w Prudniku, gdzie był więziony prymas S. Wyszyński), zwolniona 30 XI 1955 r. AIPN, 0193/5946, Akta osobowe funkcjonariusza; AIPN, 1583/625. 739 Nr 196 1953 listopad 6, Warszawa – Pismo okólne dyrektora Gabinetu Ministra BP do szefów WUBP w sprawie przesyłania przez niektóre UBP do instancji partyjnych doniesień agenturalnych Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC-R-2120/53 Warszawa, dnia 6 listopada 1953 r. Ściśle tajne Przechowuje osobiście szef WUBP bez prawa robienia odpisów Egz. nr 38 Szef Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w ……………….. (do rąk własnych) Uzupełnienie do pisma nr AC-578/52 z dnia 12 IV [19]52 r. w sprawie opinii dla organów partyjnych W związku ze zdarzającymi się wypadkami przesyłania przez niektóre UBP do instancji partyjnych oryginałów doniesień agenturalnych względnie ich odpisów podaję, iż praktyka taka jest przede wszystkim politycznie niesłuszna oraz świadczy o braku zainteresowania tych urzędów sprawą właściwego informowania organów partyjnych. Wymienione doniesienia dotyczące członków partii sporządzane są niejednokrotnie przez agenturę werbowaną na materiałach obciążających (często wrogie elementy). Doniesienia te mogą mieć charakter prowokacyjny i opieranie się na nich byłoby całkowicie niesłuszne politycznie, jak również niecelowe operacyjnie. Oczywistym też jest, że dosłowne przekazanie takiego doniesienia może jedynie wprowadzić w błąd organa partyjne. W związku z powyższym wyjaśniam, że w razie zwrócenia się sekretarza KW lub KP do urzędu bezpieczeństwa o tego rodzaju materiały należy przesyłać odpowiednio sporządzoną notatkę z całości sprawy względnie z poszczególnych dokumentów (doniesień itp.), zawierającą prawdziwe, sprawdzone informacje, które by mogły być odpowiednio wykorzystane przez instancje partyjne. Przy sporządzaniu notatki należy też zwrócić uwagę na to, by wykorzystanie przez organa partyjne zawartych w tej notatce informacji nie zagrażało dekonspiracją sieci. 740 Wymienioną notatkę przekazuje się w ustalonym przez KC trybie, o którym mowa w piśmie do szefów nr AC-578/52 z dnia 12 kwietnia 1952 r.1 O wyżej podanych wskazówkach należy ustnie poinformować szefów PUBP i innych zainteresowanych pracowników. Dyrektor Gabinetu Ministra (–) M[ichał] Drzewiecki, ppłk Za zgodność: kierownik Sekcji Rozkazów Gabinetu Ministraa Źródło: AIPN, 1572/705, k. 150, mps. Pieczątka i podpis S. Brzyskiego. Pismo nr AC-R-578 ministra BP do szefów WUBP w sprawie trybu zwracania się do urzędów bezpieczeństwa publicznego o opinie dla organów partyjnych (kontakt tylko na szczeblu I sekretarza komitetu wojewódzkiego PZPR – szef WUBP lub minister BP). Uzupełnione 6 XI 1953 r. Uchylone 3 I 1958 r. (A. Kochański, Polska 1944–1991…, s. 436). a 1 741 Nr 197 1953 listopad 7, Warszawa – Zarządzenie nr 057/53 ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie zabezpieczenia operacyjnego akcji częściowej obniżki cen artykułów powszechnego spożycia Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC-R-2169/53 Warszawa, dnia 7 listopada 1953 r. Ściśle tajne Egz. nr 312 Zarządzenie nr 057/53 W wyniku troski naszej partii i rządu o podniesienie stopy życiowej mas pracujących, na bazie stałego wzrostu produkcji i postępującej stabilizacji rynku – z dniem 15 bm. wejdzie w życie uchwała rządu o częściowej obniżce cen artykułów powszechnego spożycia1. W wyniku tej obniżki masy pracujące naszego kraju uzyskają oszczędność w sumie 4500 milionów złotych, a łącznie z przeprowadzoną już sprzedażą poremanentową i posezonową – 5400 milionów złotych. Uchwała rządu otwiera perspektywę dalszego systematycznego wzrostu poziomu życiowego ludności. To osiągnięcie naszej partii i rządu wywoła wściekłe ataki ze strony wroga, spowoduje wzrost aktywności agentur imperialistycznych i ich popleczników. Wrogie elementy będą usiłowały poprzez szeptaną propagandę poderwać znaczenie obniżki cen, przedstawiać ją w niewłaściwym świetle; poprzez organizowanie aktów dywersji i sabotażu – poderwać zaufanie mas do poczynań partii i rządu i zdezorganizować sprawne zaopatrzenie ludności. W celu zapobieżenia ww. przejawom wrogiej działalności zarządzam: 1. Zabezpieczyć ochronę tajemnicy w przygotowaniu akcji: – zabezpieczyć lokale, w których odbywać się będą odprawy przygotowawcze, przed przenikaniem osób niewprowadzonych do akcji, – zabezpieczyć narady aktywu w miastach wojewódzkich i powiatowych, które odbędą się w dniu 14 XI [19]53 r. o godz. 14.30 celem niedopuszczenia do samowolnego opuszczania lokalu przez uczestników narady do chwili zakończenia obrad; 14 XI 1953 r. Rada Ministrów podjęła uchwałę o obniżce cen na niektóre artykuły spożywcze, przemysłowe i usługi. 1 742 – w każdym wypadku ujawnienia tajemnicy przygotowywanej akcji zabezpieczyć przed rozprzestrzenieniem się wiadomości o akcji oraz przeprowadzić dochodzenie celem ukarania winnych. O faktach ujawnienia tajemnicy przygotowania akcji obniżki cen meldować niezwłocznie I sekretarzowi KW i dyrektorowi Departamentu IV; 2. Szefowie WUBP i PUBP wezmą udział w pracach przygotowawczych do akcji, kierowanych przez odpowiednie zespoły na szczeblu powiatowym i wojewódzkim. 3. Zabezpieczyć dostawy dokumentacji związanej z akcją, zgodnie z pismem dyrektora Departamentu II MBP. 4. Zapewnić w pełni bezpieczeństwo realizacji uchwały rządu i zarządzeń MHW w sprawie obniżki cen. – Od godziny 18.30 dnia 14 XI [19]53 r. wprowadzić wzmożoną służbę patrolową w mieście i na wsi, złożoną z patroli MO i ORMO. Patrole w służbie obchodowej zwrócą szczególną uwagę na restauracje, kawiarnie i zakłady żywienia zbiorowego, w których dokonywane będą remanenty podczas ich normalnej pracy. – Natychmiast reagować na różne próby burd, awantur pijackich i chuligańskich zarówno w lokalach gastronomicznych, jak i na ulicy. – Zwrócić baczną uwagę na wszystkie fakty dokonywania nadużyć przez aparat handlu uspołecznionego (wynoszenie lub wnoszenie towarów, niszczenie dokumentacji itp.). We wszystkich ujawnionych wypadkach nadużyć szybko przeprowadzać dochodzenie, zatrzymując winnych. – Zabezpieczyć aktyw wiejski dokonujący spisów remanentowych przed możliwością dokonywania napadów terrorystycznych. Specjalnie zwrócić uwagę na tereny, w których notowane są napady bandyckie. – Zabezpieczyć sklepy, składy i magazyny towarów powszechnego użytku przed napadami rabunkowymi. Specjalnie zwrócić uwagę na punkty sprzedaży i zaopatrzenia na terenie wsi. – Wzmóc czujność na wszystkich obiektach przemysłowych celem niedopuszczenia do wypadków dywersji i sabotażu. – W dniach 14 i 15 XI [19]53 r. wprowadzić wzmożone dyżury odpowiedzialnych pracowników w WUBP, KW MO, PUBP i KP MO. 5. Z chwilą wejścia w życie uchwały zabezpieczyć prawidłowe funkcjonowanie aparatu handlu uspołecznionego i żywienia zbiorowego. – Zwrócić baczną uwagę na sygnały o szkodnictwie w pracy aparatu dystrybucyjnego – objawy niedowozu artykułów podlegających obniżce cen, ukrywania towarów, pobieranie nadmiernych cen, wytwarzanie paniki rynkowej przez celowy wykup artykułów cieszących się dużym popytem itp. – Zwrócić uwagę na sklepy i kioski, które czynne są w niedzielę, aby na czas były zaopatrzone w towary i mogły sprzedawać w niedzielę (15 XI) po nowych cenach. – Ze szczególną uwagą śledzić, aby zaopatrzone zostały w pełni na dzień 16 XI wszystkie sklepy w podstawowe artykuły masowego spożycia (chleb, mleko itp.). – Zwrócić uwagę, aby prywatne sklepy w dn. 16 XI były otwarte i sprzedawały według nowych cen. 743 – We wszystkich stwierdzonych wypadkach naruszania przepisów i zarządzeń wszczynać dochodzenie przez odpowiednie organy (UBP, MO, prokuratora, PIH). 6. W toku wprowadzania w życie postanowień uchwały rządu o częściowej obniżce cen uaktywnić pracę z całą siecią agenturalno-informacyjną, by w porę łamać poczynania wroga. W szczególności: – ustalać i reagować na wrogą propagandę zmierzającą do dyskredytowania obniżki cen; – śledzić za wrogą działalnością w organach dystrybucji, reagować na każdy wypadek złego zaopatrzenia, wykrywać szkodników i sabotażystów; – każdy wypadek aktu dywersji czy sabotażu wyjaśnić do końca – to znaczy do wykrycia i pociągnięcia do odpowiedzialności bezpośredniego sprawcy i jego inspiratorów. 7. Ustala się następujący kalendarzyk czynności szefa WUBP i PUBP: Szef WUBP dnia 11 listopada – godz. 8.00 rano – otwiera pakiet przeznaczony dla siebie i zapoznaje się ze wszystkimi instrukcjami; – godz. 9.00 rano – dostarcza dla I sekr[etarza] KW worek przeznaczony dla KW. Worki przeznaczone dla miasta wojewódzkiego wydaje szef WUBP I sekretarzowi KW na jego żądanie; – opracowuje plan dostarczenia worków dla powiatów, zgodnie z instrukcją dyrektora II Departamentu MBP; – zawiadamia szefów PUBP o odprawie, jaka ma odbyć się w KW w dniu 12 listopada godz. 14.00; – przygotowuje się do odprawy szefów PUBP, która winna się odbyć po odprawie w KW. Dnia 12 listopada – godz. 9.00 – uczestnicy w posiedzeniu egzekutywy KW; – godz. 13.00 – zapoznaje z przygotowywaną akcją swoich zastępców, komendanta wojewódzkiego MO i naczelnika wydziału IV. Uprzedza o zachowaniu tajemnicy; – godz. 14.00 – uczestnicy w odprawie sekretarzy KP i szefów PUBP; – po odprawie zbiera na krótko szefów PUBP (najlepiej w jednej z sal KW) i omawia z nimi zabezpieczenie akcji. Dostarcza im instrukcje MBP. Dnia 13 listopada – sprawdza, czy druki dotarły wszędzie; – opracowuje wspólnie z komendantem wojewódzkim MO plan zabezpieczenia akcji, ze szczególnym uwzględnieniem miasta wojewódzkiego. Dnia 14 listopada – godz. 15.00 – zwołuje odprawę naczelników wydziałów, ich z[astęp]ców, kierowników sekcji i nacz[elników] wydz[iałów] w KW MO dla omówienia uchwały rządu i zadań aparatu w akcji; 744 – po odprawie naczelnicy wydziałów zapoznają wszystkich swoich pracowników z uchwałą rządu. Szef PUBP Dnia 12 listopada – godz. 14.00 – uczestniczy w odprawie sekretarzy w KW i szefów PUBP w WUBP; – po przyjeździe z KW opracowuje plan rozprowadzenia druków, zabezpiecza przy pomocy KP środki transportu; – zapoznaje się dokładnie z instrukcją. Dnia 13 listopada – godz. 9.00 – wprowadza komendanta powiatowego MO, który wyznacza i zawiadamia komendantów posterunków MO o odprawie w dniu 14 listopada o godz. 11.00; – godz. 10.00 – uczestniczy w posiedzeniu egzekutywy KP i zespołu powiatowego; – opracowuje plan zabezpieczenia zebrań w mieście powiatowym (patrole itp.). Dnia 14 listopada – godz. 9.00 – uczestniczy w odprawie sekretarzy komitetów gminnych PZPR i przewodniczących GRN; – godz. 11.00 – przeprowadza odprawę ref[erentów] gminnych i komendantów posterunków MO; – godz. 17.00 – zapoznaje cały aparat z treścią uchwały rządu. xxx 8. O wszystkich przejawach wrogiej działalności meldować natychmiast telefonicznie do dyrektora Departamentu IV. Szefowie WUBP są odpowiedzialni za przeprowadzenie spisów remanentowych i dokonanie zmian cenników zgodnie z zarządzeniami generalnego dyrektora do spraw zaopatrzenia MBP w konsumach WUBP i PUBP na terenie województwa. Za realizację niniejszego zarządzenia czynię odpowiedzialnymi szefów WUBP i komendantów wojewódzkich MO2. Minister (–) Radkiewicz St[anisław] Rozesłano wg rozdzielnika nr 250 Źródło: AIPN, 1572/45, k. 96–100, mps. 2 Zob. też zarządzenie nr 058/53 ministra BP z 7 XI 1953 r.; DVD. 745 Nr 198 1953 listopad 21, Warszawa – Pismo okólne wiceministra bezpieczeństwa publicznego do szefów WUBP oraz komendantów wojewódzkich MO w sprawie pracy z osadzonymi w więzieniach i aresztach za opór w obowiązkowych dostawach Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC-R-2214/53 Warszawa, dnia 21 listopada 1953 r. Ściśle tajne Egz. nr 19 Szefowie wojewódzkich urzędów bezpieczeństwa publicznego, komendanci wojewódzkich komend Milicji Obywatelskiej (do rąk własnych) Podczas przebiegu realizacji akcji skupu zboża aresztowanych zostało przez prokuratorów, zespoły karno-administracyjne, organa MO i UBP wiele osób za wrogą propagandę, złośliwy opór w akcji skupu zboża, za łapownictwo i spekulację. Przeważającą większość aresztowanych w zasadzie stanowią kułacy i związany z nimi wrogi element. Z aresztowanymi w powyższych sprawach przebywającymi w więzieniach i aresztach nie prowadzi się jednak żadnej pracy i rozmów zarówno na temat ich wrogiej działalności w ogóle, a w akcji skupu w szczególności. Tymczasem przez postawienie na właściwym poziomie pracy politycznej, operacyjnej i śledczej organa bezpieczeństwa mogłyby osiągnąć rozeznanie inspiratorów wrogiej działalności oraz znacznie głębsze rozeznanie wrogiego elementu na wsi. Można by też wpłynąć na wywiązanie się przez aresztowanych z obowiązujących dostaw, a następnie rozpatrzyć ich ewentualne zwolnienie z więzienia lub aresztu. W związku z powyższym polecam: 1. Szefowie WUBP i komendanci WK MO aktywnie włączą do pracy z aresztowanymi w czasie akcji skupu zboża aparat operacyjny i śledczy UBP i MO. Praca z aresztowanymi winna polegać na przeprowadzaniu rozmów na tematy związane z dostawami, o ich postawie i działalności innych opornych w związku z akcją skupu. Jednocześnie z tym należy przeprowadzać rozmowy polityczne wokół tych zagadnień. Funkcjonariusze prowadzący śledztwo w omawianych sprawach winni jak najbardziej upolitycznić śledztwo i jak najusilniej dążyć do wykrycia inspiratorów. 746 W rezultacie tej pracy należy osiągnąć: a) Złożenie przez aresztowanego zobowiązania, że uiści on grzywnę i wywiąże się z obowiązkowych dostaw – wskazując na możliwość wcześniejszego zwolnienia. W związku z powyższym należy tym aresztowanym umożliwić widzenie z rodziną względnie kontakt korespondencyjny i po uiszczeniu grzywny i wywiązaniu się przez rodzinę z dostaw wystąpić do odpowiedniej władzy o zwolnienie z aresztu. b) Rozeznanie wrogiego elementu na gromadach i gminach. Przeprowadzona na właściwym poziomie praca polityczna z aresztowanym winna bliżej naświetlić formy i metody walki wroga, ujawnić wrogie grupy i środowiska na wsi. c) Ewentualne wykorzystanie operacyjne aresztowanego po zwolnieniu. 2. W województwach i powiatach, które przekroczyły 90% rocznego planu, należy przejrzeć i przeanalizować aresztowanych, kierując się następującymi wytycznymi: a) w stosunku do aresztowanych, którzy odsiadują karę grzywny, a rodziny ich wywiązały się z obowiązkowych dostaw – wystąpić do prezydium powiatowej rady narodowej o przerwanie odbywania kary, b) w stosunku do aresztowanych, którzy za namową kułaka powtarzali wrogą propagandę, a sami wywiązali się z obowiązkowych dostaw – rozważyć ewentualne wystąpienie o przerwanie odbywania kary. 3. W związku z możliwością zaistnienia różnych wypaczeń na odcinku dostaw, które mogłyby przynieść duże szkody naszej pracy na wsi, należy wszelkie skargi i zażalenia w tej mierze rozpatrywać szczególnie wnikliwie i reagować jak najszybciej. Trzeba na to zwrócić szczególną uwagę zarówno w samym aparacie bezpieczeństwa, jak i zainteresować się odpowiednim załatwieniem tych spraw przez inne urzędy i instytucje1. W[ice]minister (–) J[an] Ptasiński Za zgodność: kierownik Sekcji Rozkazów Gabinetu Ministra S[tanisław] Brzyskia Źródło: AIPN, 1572/705, k. 159–160, mps. Pieczątka i podpis. Pismo uzupełnione 8 XII 1953 r. Kolejne pismo nr AC-R-2324 w tej sprawie z 17 XII 1953 r. (dokument nr 201). Uchylone 3 I 1958 r. a 1 747 Nr 199 1953 listopad 30, Warszawa – Pismo okólne dyrektora Gabinetu Ministra BP w sprawie meldunków dziennych szefów WUBP Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC-R-2247/53 Warszawa, dnia 30 listopada 1953 r. Ściśle tajne Egz. nr 16 DO – 152 WO – 136 Szefowie wojewódzkich urzędów bezpieczeństwa publicznego Minister zwrócił uwagę, że meldunki dzienne szefów WUBP zawierają w zasadzie tylko suche stwierdzenia o zaistniałych wypadkach, bez politycznej oceny charakteru przestępstwa, oraz dane o dokonanych aresztach, bez uwidocznienia oblicza politycznego aresztowanego (podawane są najczęściej tylko dane dotyczące pochodzenia i wieku, a odnośnie chłopów ilość ha posiadanej ziemi), mimo iż polityczne tło zaistniałych wypadków mogło być niejednokrotnie od razu wyświetlone i podane w meldunku. Zdarzają się jeszcze również wypadki przekazywania do ministerstwa zupełnie niesprawdzonych danych względnie fałszywie lub nieumiejętnie ujętych w meldunku, w sposób wypaczający istotny sens sprawy. Są wypadki przekazywania do ministerstwa dosłownych meldunków otrzymanych z PUBP, mimo że treść ich od razu budziła poważne wątpliwości. Ten stan jest wynikiem przede wszystkim niedostatecznego osobistego zainteresowania się szefów WUBP sprawą meldunków dziennych, niedoceniania wagi tej sprawy. W związku z powyższym, z polecenia ministra podaję, że w wym[ienionych] meldunkach należy zwrócić specjalną uwagę na polityczną ocenę charakteru zaistniałych wypadków (przestępstwa) oraz oblicze polityczne poszczególnych osób. W szczególności należy: W meldunkach dziennych, zwłaszcza odnośnie wiadomości z terenu wsi, dążyć do tego, aby co do każdego wypadku podane było, w jakich okolicznościach miał on miejsce, jakie jest jego tło polityczne – podać polityczną analizę źródła przestępstwa. Tak samo należy podawać oblicze polityczne poszczególnych osób, zarówno poszkodowanego, jak i sprawcy (ich obecną działalność społeczną, stosunek do 748 problemów wsi), zwracając uwagę na środowisko, w jakim przebywają, możliwości inspiracji itp. Niejednokrotnie dane te znane są PUBP względnie mogą być od razu ustalone i jedynie przez niedocenianie ich znaczenia nie zostają podane w meldunku. W informacjach o anonimach, ulotkach, wrogich napisach i różnych innych formach wrogiej, propagandowej działalności należy też obowiązkowo podawać w ogólnej formie ich streszczenie dla umożliwienia zorientowania się co do kierunków i form wrogiej propagandy, a oprócz tego technikę wykonania, dane co do miejsca, czasu itd. Z chwilą wykrycia i aresztowania sprawców należy podawać o tym w meldunku z powołaniem się na meldunek, w którym podane było o danym wypadku wzgl[ędnie] przestępstwie. Tak samo należy systematycznie powiadamiać Gabinet Ministra o wynikach dochodzeń w tych sprawach. W wypadku otrzymania przez UBP niesprawdzonej wiadomości, która jednak ze względu na jej ważność powinna być od razu przekazana do ministerstwa, należy w meldunku wyraźnie zaznaczyć, iż wiadomość ta nie mogła być jeszcze sprawdzona, i w następnym meldunku (meldunkach) podać wyniki sprawdzenia i wszelkie bliższe dane. Z wytycznymi powyższego pisma należy zapoznać zainteresowanych pracowników WUBP i PUBP. Dyrektor Gabinetu Ministra (–) Drzewiecki M[ichał] ppłk Za zgodność: Rozesłano wg rozdzielnika nr 269 Źródło: AIPN, 1572/705, k. 164–165, mps. 749 Nr 200 1953 listopad 30, Warszawa – Pismo okólne nr 012/53 dyrektora Gabinetu Ministra BP w sprawie współdziałania urzędów bezpieczeństwa publicznego z organami Zwiadu Wojsk Ochrony Pogranicza Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Warszawa, dnia 30 listopada 1953 r. Nr AC-R-2248/53 Ściśle tajne Egz. nr 286 DO – 153 WO – 137 PO – 89 Pismo okólne nr 012/53 Zostało stwierdzone, że mimo wydania rozkazu [ministra] BP nr 039/52 z dnia 28 VII 1952 r. o usprawnieniu kontrwywiadowczego zabezpieczenia granicy państwowej1 brak jest w dalszym ciągu należytej współpracy urzędów bezpieczeństwa publicznego z organami Zwiadu WOP w walce z obcą agenturą i innymi wrogimi elementami przenikającymi przez granicę PRL. Brak należytej współpracy pomiędzy UBP a organami Zwiadu WOP uwidacznia się szczególnie na odcinku wymiany materiałów operacyjnych i pomocy ze strony UBP jednostkom Zwiadu WOP w rozpracowywaniu kanałów przerzutu przez granicę. Większość przygranicznych PUBP nie wykonuje należycie nałożonego na nich podstawowego zadania rozbudowania mocnej zapory informacyjno-agencyjnej, nastawionej na wykrywanie i rozpracowywanie elementów podejrzanych o przestępstwa graniczne i kanałów przerzutu, oraz wspólnej z organami Zwiadu WOP walki o pełne zabezpieczenie granicy. Również organa Zwiadu WOP nie dotarły poprzez agenturę do środowisk przestępczych i brak jest im aktywności w rozpracowywaniu do końca wszystkich uzyskanych materiałów pierwiastkowych. Stwierdzono fakty dekonspiracji agentury i zrywania spotkań przez dłuższe okresy czasu z agenturą i rezydentami, i w konsekwencji pozostawianie pewnych odcinków granicy bez zabezpieczenia agenturalnego. Niedociągnięcia operacyjne UBP i organów Zwiadu WOP mają też swoje źródło w braku wartościowej agentury. Tu i dalej zob. instrukcję nr 09/52 dyrektora Departamentu I MBP i dowódcy WOP dotyczącą wykonania rozkazu nr 039/52 ministra BP z tegoż dnia; DVD. 1 750 UBP oraz organa Zwiadu WOP nie rozbudowały w strefie i pasie granicznym masowej sieci informatorów powiązanych w rezydentury – najskuteczniejszego środka w walce z przenikaniem agentury wroga do kraju. W związku z powyższym w celu wzmożenia pracy kontrwywiadowczej na granicy i usprawnienia współpracy UBP z jednostkami Zwiadu WOP [minister rozkazuje:] 1. Szefowie WUBP województw przygranicznych oraz szefowie wydziałów VII brygad WOP w terminie do dnia 31 XII [19]53 r. dokonają wnikliwej analizy wykonania wytycznych rozkazu nr 039/52 i instrukcji nr 09/52 z dnia 28 VII [19]52 r. w sprawie zabezpieczenia granic państwa na podstawie danych z przeprowadzonych inspekcji w granicznych PUBP i sekcjach VII bat. WOP przez specjalnie w tym celu powołane komisje. 2. Na podstawie dokonanej w ten sposób analizy stanu zabezpieczenia granicy naczelnicy wydziałów I WUBP i szefowie wydziałów VII brygad WOP opracują, pod kierownictwem szefa WUBP, plany przedsięwzięć, zmierzające do wzmocnienia agenturalnej ochrony granicy oraz usprawnienia współpracy UBP i organów WOP na szczeblu województwa i powiatu. Plany te winny być zatwierdzone przez szefów WUBP. Naczelnicy wydziałów I WUBP oraz szefowie wydziałów VII brygad WOP odpowiedzialni są za koordynowanie posunięć operacyjnych PUBP i sekcji VII bat. WOP oraz własnych zamierzeń w trakcie wykonywania tych planów. 3. Plany przedsięwzięć powinny zawierać konkretne zadania dla PUBP i sekcji VII WOP na okres kwartału. Pierwszy plan kwartalny winien być opracowany na okres od 1 stycznia 1954 r. Przy opracowywaniu zadań dla PUBP szczególną uwagę należy zwrócić na odpowiednie ustawienie pracy referentów terenowych obsługujących gminy w pasie granicznym, przyjmując, że operacyjne zabezpieczenie granicy i ścisła współpraca z organami Zwiadu WOP jest jednym z podstawowych obowiązków referenta terenowego. Szefowie WUBP zameldują w terminie do dnia 10 I [19]54 r. do Gabinetu Ministra o wykonaniu pkt 1 i 2 niniejszego pisma okólnego2. Dyrektor Gabinetu Ministra (–) Drzewiecki M[ichał] ppłk Za zgodność: Rozesłano wg rozdzielnika nr 270 Źródło: AIPN, 1572/682, k. 15–16, mps. 2 Pismo okólne uchylone 13 VI 1956 r. 751 Nr 201 1953 grudzień 17, Warszawa – Pismo okólne dyrektora Gabinetu Ministra BP do szefów WUBP i PUBP w sprawie „prowadzenia rozmów i całej pracy politycznej i operacyjnej z chłopami osadzonymi w więzieniach i aresztach za opór w obowiązkowych dostawach” Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Warszawa, dnia 17 grudnia 1953 r. Nr AC-R-2324/53 Ściśle tajne Egz. nr 462 Szefowie wojewódzkich i powiatowych urzędów bezpieczeństwa publicznego Dotychczasowa praktyka prowadzenia rozmów i całej pracy politycznej i operacyjnej z chłopami osadzonymi w więzieniach i aresztach za opór w obowiązkowych dostawach wykazała wiele błędów, które w znacznym stopniu wpłynęły na niedostateczne wyniki tej pracy. Przede wszystkim okazało się, że niektórzy funkcjonariusze delegowani do grup mających prowadzić pracę z aresztowanymi nie są częstokroć należycie przygotowani politycznie, nie orientują się dobrze w zagadnieniach walki klasowej na wsi i nie przyswoili sobie gruntownie wytycznych partii, a szczególnie uchwał IX Plenum1. Nie posiadając odpowiedniego uzbrojenia ideologicznego, niektórzy słabsi funkcjonariusze nie mogą wywiązać się ze swych obowiązków na tym odcinku frontu walki klasowej z kułactwem i elementami spekulanckimi, nie potrafili wykrywać i demaskować wroga i nie umieli należycie odeprzeć argumentów kułackiej propagandy. Wielu pracowników operacyjnych delegowanych do wymienionych grup nie umie też właściwie poprowadzić pracy operacyjnej w warunkach więzienia, różnych od sytuacji, w jakiej normalnie pracują. Nie otrzymali oni też odpowiedniego instruktażu w tej mierze ze strony przełożonych, którzy częstokroć nie doceniali politycznego i operacyjnego znaczenia tej pracy i traktując ją jako akcję przejściową, nie poświęcili jej dostatecznej uwagi. Dotychczasowa praca z tymi aresztowanymi dotyczyła tylko zagadnienia zdania zboża przez aresztowanego i nie stawiała szerszego zadania operacyjnego rozpra- Nad referatem Bolesława Bieruta Zadania partii w walce o szybszy wzrost stopy życiowej obradowało w dniach 29–30 XI 1953 r. IX Plenum KC PZPR. Plenum wprowadziło korekty w polityce rolnej, zwracając większą uwagę na produkcję gospodarstw indywidualnych. Kompleks propozycji uznano za „nowy kurs”, analogiczny do wprowadzonego w innych krajach socjalistycznych (Kartki z PRL…, s. 220). Na plenum tym zapadła decyzja o zwołaniu II zjazdu PZPR (zob. dokument nr 207, s. 785). 1 752 cowania wodzirejów zmowy kułackiej przeciwko obowiązkowym dostawom oraz rozszyfrowania kanałów przenikania wrogiej działalności na wsi. W wyniku tego przeprowadzane tzw. rozmowy mają w wielu wypadkach płytki i powierzchowny charakter. Bardzo mało uzyskano wyjść na inspiratorów kułackiego oporu i nie potrafiono w pełni ujawnić i rozszyfrować form i metod wrogiej działalności. Przyczyną tego było też niedostateczne wykorzystanie metod agenturalnych, bardzo nikła jest ilość werbunków, jak również prawie zupełnie nie wykorzystuje się możliwości operacyjnych wewnątrz więzień w drodze dokonywania dorywczych werbunków dla pogłębienia pracy z aresztowanymi. W ostatnim okresie zupełnie niesłusznie zaniechano uprzednio stosowanej metody polegającej na spowodowaniu wywiązania się z dostaw przez rodzinę aresztowanego jeszcze przed jego zwolnieniem (sprawa listów, widzeń itp.), i ograniczono się jedynie do pobierania zobowiązań do wywiązania się z dostaw po zwolnieniu. Obecna sytuacja wymaga od nas nie tylko kontynuowania, ale rozszerzenia i pogłębienia pracy operacyjno-śledczej nad aresztowanymi za opór w obowiązkowych dostawach. Niezbędnym warunkiem powodzenia w tej pracy jest właściwe przygotowanie polityczne pracowników. W związku z powyższym minister polecił: 1. Praca polityczna i operacyjno-śledcza z aresztowanymi w związku ze skupem zboża winna być prowadzona przez wymienione grupy aż do całkowitego zakończenia akcji, tzn. tak długo, dopóki ci aresztowani pozostają w więzieniach i aresztach. Praca ta winna być szczególnie nasilona w dniach przedświątecznych. 2. Szefowie urzędów zorganizują stałe doszkalanie polityczne funkcjonariuszy wchodzących w skład grup celem ich właściwego ideologicznego uzbrojenia. Pracowników niemających właściwego politycznego przygotowania, za mało dojrzałych politycznie, którzy wykazali chwiejność – wycofać z tych grup i zastąpić ich pracownikami na właściwym poziomie politycznym i operatywnym. Zwrócić uwagę na umiejętności operacyjne pracujących w tych grupach i w razie potrzeby dokonać odpowiednich zamian. Kierowników grup zobowiązać do prowadzenia codziennego systematycznego szkolenia politycznego funkcjonariuszy wchodzących w skład grup i uzbrajania ich w odpowiednie argumenty i znajomość zagadnienia. W tym celu na codziennych zajęciach organizowanych po zakończeniu pracy winny być również omawiane sposoby i wyniki pracy z aresztowanymi, dla wymiany doświadczeń. 3. Rozszerzać i pogłębiać pracę z aresztowanymi, stawiając sobie za cel nie tylko zdanie zboża przez aresztowanego, chociaż to pozostaje nadal ważnym zadaniem, lecz również rozeznanie wrogiego elementu na gromadach i gminach, rozszyfrowanie kanałów wrogiej działalności, form i metod walki kułactwa, celem unieszkodliwienia ośrodków inspirujących i organizujących sabotowanie obowiązkowych dostaw, rozsiewanie wrogiej propagandy, próby aktów dywersji i terroru przeciw obiektom socjalistycznym na wsi i aktywowi wiejskiemu. W pracy tej nie ograniczać się jedynie do rozmów i pracy śledczej, lecz w pełni wykorzystywać możliwości pracy operacyjno-agenturalnej w drodze dokonywania dorywczych werbunków 753 dla rozeznania elementów przebywających w więzieniu, jak również rozbudowy sieci agenturalno-informacyjnej dla naszej pracy operacyjnej na wsiach. Należy też bezzwłocznie aktywnie zająć się już uzyskanymi w toku pracy z aresztowanymi wyjściami na organizatorów i inspiratorów wrogiego oporu. 4. Stwierdzono, że w większości wypadków szefowie PUBP, na których terenie działają wymienione grupy, nie biorą żadnego udziału w pracy tych grup i nie interesują się jej wynikami. W związku z tym należy bezzwłocznie włączyć szefów PUBP jako osobiście odpowiedzialnych, którzy winni dać osobisty przykład i wzór aktywnej pracy prowadzonej przez grupy. Szczególnie aktywnie powinny poświęcić się tej pracy te powiatowe urzędy, gdzie skup zboża nie został jeszcze zakończony. 5. Przy zwalnianiu osadzonych pod dozór MO na 5 dni po podpisaniu przez nich zobowiązań i innych zobowiązaniach co do zdania zboża nie należy wliczać dni świątecznych do terminów tych zobowiązań, np. zwolniony dnia 20 XII pozostaje pod dozorem MO do 28 XII [19]53 r. lub zwolniony dnia 24 XII pozostaje pod dozorem MO do dnia 31 XII [19]53 r. włącznie. Z niniejszym pismem należy niezwłocznie zapoznać kierowników grup i innych zainteresowanych pracowników. Szefowie WUBP zapoznają też szefów PUBP z aktualnymi wytycznymi zawartymi w piśmie do szefów WUBP nr AC-R-2214/53 z dnia 21 XI [19]53 r.2 i notatce nr AC-R-2285/53 z dnia 8 XII [19]53 r. w sprawie pracy z osadzonymi w więzieniach i aresztach za opór w obowiązkowych dostawach. Dyrektor Gabinetu Ministra (–) M[ichał] Drzewiecki, ppłk Za zgodność: kierownik Sekcji Rozkazów Gabinetu Ministra S[tanisław] Brzyskia Źródło: AIPN, 1572/705, k. 175–177, mps. a Pieczątka i podpis. Dokument nr 198. 2 754 Nr 202 1953 grudzień 19, Warszawa – Pismo okólne dyrektora Gabinetu Ministra BP do szefów WUBP i PUBP o konieczności zróżnicowanego podejścia do chłopów represjonowanych za niewywiązywanie się z obowiązku dostaw Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Warszawa, dnia 19 grudnia 1953 r. Nr AC-R-2338/53 Ściśle tajne Egz. nr 511 Szefowie wojewódzkich i powiatowych urzędów bezpieczeństwa publicznego Celem właściwego zróżnicowania represjonowanych chłopów za niewywiązywanie się z obowiązkowych dostaw i zredukowania liczby aresztowanych na podstawie lepszego rozeznania, bez osłabiania walki ze złośliwie opornymi i wrogimi elementami – ustalone zostało, co następuje: 1. Chłopom, którzy odbywają zastępczą karę aresztu zamiast grzywny, prokuratorzy, na podstawie ich umotywowanych podań, będą udzielać przerwy w odbywaniu kary na okres jednego miesiąca celem umożliwienia im wywiązania się z obowiązków wobec państwa. Na okres od 20 XII br. do 4 I 1954 r. wstrzymane też zostaje kierowanie spraw do wykonania zastępczej kary aresztu oraz wykonanie tych kar przez MO. Nastąpi również w okresie do 2 I [19]54 r. ograniczanie wzywania przez prokuratorów opornych chłopów i osadzania ich w areszcie. 2. Odnośnie aresztowanych przez prokuratury należy przy podpisaniu zobowiązania udzielać 10-dniowego terminu na wykonanie dostaw (zamiast dawnego 5-dniowego). W wypadkach, gdy zwolnieni mimo upływu terminu zobowiązania nie wykonali jeszcze dostaw, ponowne osadzenie ich w areszcie wstrzymane zostaje do dnia 4 I 1954 r. 3. Właściwe organa skupu przystąpią obecnie do dokładnego sprawdzenia sytuacji gospodarczej wszystkich chłopów zalegających z dostawami celem ustalenia poszczególnych zaległości i zastosowania w uzasadnionych wypadkach ulg i zamienników (szczególnie odnośnie małorolnych). W związku z powyższym minister polecił: I. Celem umożliwienia właściwego zróżnicowania represjonowanych na podstawie rozeznania uzyskanego przez organa bezpieczeństwa w wyniku pracy z aresztowanymi w więzieniach, aresztach oraz pracy operacyjnej w terenie – należy zebrać wszelkie sygnały świadczące o niewłaściwych merytorycznie i niesłusznych politycznie aresztach i przekazać je prokuratorom. 755 Przekazanie tych sygnałów prokuraturze winno się odbyć w zasadzie w dniach 21 i 22 XII br. w czasie inspekcji, która w tych dniach będzie przeprowadzana przez prokuratorów wojewódzkich i powiatowych we wszystkich więzieniach i aresztach. Dalsze przekazywanie tych sygnałów winno odbywać się normalnie do prokuratur wojewódzkich i powiatowych. Należy też poinformować prokuratorów o nastrojach na wsiach w związku z dokonanymi przez prokuratury poszczególnymi aresztami. Dokonanie słusznej politycznie oceny tych nastrojów i sytuacji wymaga osobistego zajęcia się tą sprawą przez szefów urzędów. II. W związku ze zwalnianiem na okres jednego miesiąca chłopów odbywających zastępczą karę aresztu oraz odraczaniem do dnia 4 I [19]54 r. ponownych aresztów chłopów zwolnionych na podstawie zobowiązań nie wolno dopuszczać do powstania jakiegokolwiek wrażenia jakiejś „amnestii”, zaznaczając, że chodzi tu tylko o przerwę w odbywaniu kary, obowiązek zaś pełnego wykonania zaległości nadal pozostaje w mocy. Walka z wrogą, kułacką propagandą, która niewątpliwie będzie próbowała wykorzystać fakt zwolnień dla judzenia chwiejnych elementów (zarówno tych, co już zdali, jak i tych, co mają odstawić), niedopuszczenie do wzmożenia inspirowanego przez kułactwo oporu wobec obowiązkowych dostaw staje się szczególnie poważnym zadaniem organów bezpieczeństwa. Jakiekolwiek zaniedbania w tej mierze, brak natychmiastowej reakcji na wszelkie wrogie wystąpienia może spowodować szkody sprawie obowiązkowych dostaw. Uelastycznienie systemu sankcji, uzasadnione końcowym etapem akcji, nie może wzbudzić nadziei u kułaków i opornych chłopów, że akcja się kończy. Wszelkie plotki i wersje, że kto do tej pory nie wykonał dostaw, ten może już bezkarnie uchylić się od tego obowiązku – muszą być kategorycznie zwalczane i demaskowane. III. Praca grup z chłopami osadzonymi w wyniku aresztowania przez prokuratora winna być prowadzona według dotychczasowego trybu (z tym że należy przy zobowiązaniach podawać 10-dniowe terminy). Zastosowanie środków, o których wyżej mowa, nie może w żadnym wypadku doprowadzić do nastrojów demobilizacji aparatu bezpieczeństwa na tym odcinku. Praca musi być dalej prowadzona w sposób zapewniający pełne wykonanie planu skupu zboża i realizację pozostałych obowiązkowych dostaw, tzn. tak długo, póki każde gospodarstwo nie zostanie do końca rozliczone. Jest to zadanie bardzo doniosłe z punktu widzenia całości naszej polityki na wsi. Obecnie szczególnie należy wzmóc wysiłki nad rozpracowaniem wyjść uzyskanych w czasie pracy grup i przez słuszne politycznie, wnikliwe rozeznanie operacyjne doprowadzić do wykrycia i unieszkodliwienia wrogich, kułackich ośrodków inspirujących opór i wodzirejów wrogiej roboty na wsi. 756 Szefowie urzędów winni zapoznać się z zarządzeniem generalnego prokuratora w wyżej poruszanych sprawach, które znajduje się u prokuratorów wojewódzkich i powiatowych1. Dyrektor Gabinetu Ministra (–) M[ichał] Drzewiecki, ppłk Za zgodność: kierownik Sekcji Rozkazów Gabinetu Ministra (St[anisław] Brzyski, kpt.) Rozesłano wg rozdzielnika nr 283 Źródło: AIPN, 1572/705, k. 178–179, mps. 1 Pismo uzupełnione 29 XII 1953 r. Uchylone 3 I 1958 r. 757 758 Rok 1954 (nr 203–216) 759 760 Nr 203 1954 luty 13, Warszawa – Pismo okólne wiceministra bezpieczeństwa publicznego do szefów WUBP i PUBP w sprawie „zabezpieczenia wiosennej kampanii siewnej przed działalnością wroga” Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Warszawa, dnia 13 lutego 1954 r. Nr AC-R-148/54 Ściśle tajne Egz. nr 20 DO – 7 WO – 7 PO – 7 Szefowie wojewódzkich i powiatowych urzędów bezpieczeństwa publicznego IX Plenum Komitetu Centralnego PZPR postawiło przed rolnictwem poważne zadania w dziedzinie wydatnego zwiększenia produkcji rolnej jako podstawowego warunku podniesienia poziomu zaopatrzenia ludności w artykuły spożywcze, a przemysłu lekkiego i przetwórczego w surowce1. Zgodnie z Narodowym Planem Gospodarczym wartość produkcji roślinnej w roku 1954 powinna wzrosnąć w stosunku do roku 1953 co najmniej o 7,6 %. Nadchodząca akcja siewów wiosennych będzie więc pierwszą wielką kampanią o wprowadzenie w życie wskazań partii i rządu. Prezydium rządu w celu zapewnienia sprawnego przeprowadzenia tegorocznej akcji siewnej podjęło uchwałę, która zobowiązuje wszystkie zainteresowane urzędy, instytucje i przedsiębiorstwa do szczegółowego i dokładnego przygotowania wszystkich ogniw aparatu państwowego i spółdzielczego do nadchodzącej kampanii siewów wiosennych, wyznaczając dzień 13 marca jako dzień pełnej gotowości do prac siewnych. Podobnie jak w latach ubiegłych w toku przygotowań oraz w trakcie przeprowadzania siewów wiosennych wszelkie wrogie i reakcyjne elementy będą próbowały osłabić zdolność mobilizacyjną mas, utrudnić właściwe przygotowanie parku maszynowego, prawne rozprowadzanie nawozów sztucznych i nasion siewnych itp., aby utrudniać wykonanie podstawowych zadań postawionych przez partię i rząd. Świadczy o tym wzmożona wroga działalność kułactwa i reakcyjnych elementów na wsi w ciągu roku 1953, a szczególnie podczas akcji skupu zboża. W celu zabezpieczenia wiosennej kampanii siewnej przed działalnością wroga polecam: 1 Zob. dokument nr 201, s. 752. 761 1. Szefowie UBP skoncentrują uwagę aparatu szczególnie na odcinku sektora socjalistycznego w rolnictwie. Poprzez sieć agenturalno-informacyjną2, posiadającą dotarcie do wrogich środowisk i elementów rozmieszczonych w administracji rolnej, w zespołach PGR, w POM-ach, w TOR-ach, w bazach remontu maszyn rolniczych, PZGS i innych instytucjach zaopatrujących wieś w nasiona selekcyjne, nawozy sztuczne, materiały pędne itp. – zwrócą uwagę, czy ze strony wrogiego elementu nie ma tam zamiarów i prób szkodnictwa i sabotowania realizacji uchwały prezydium rządu. 2. Doświadczenie ubiegłych lat wskazuje, że szkodnicza, wroga działalność w kampanii siewnej znajduje swój wyraz w: – przeprowadzaniu złych remontów maszyn i sprzętu, – nierozprowadzeniu na czas nawozów sztucznych, – niezaopatrzeniu w niezbędne ilości materiałów pędnych i części wymiennych do napraw bieżących oraz w inne niezbędne artykuły. – późnym dostarczaniu ziarna siewnego lub zaopatrywaniu poszczególnych ośrodków w nasiona zanieczyszczone, o złej i niskiej sile kiełkowania, – przeprowadzaniu złej uprawy ziemi, – psuciu i uszkadzaniu maszyn rolniczych, – pozostawianiu nieuprawionych gruntów itp. We wszystkich ustalonych wypadkach ww. form i metod działalności wroga podejmować wszelkie środki dla natychmiastowego przecięcia wrogiej działalności i ujawnienia sprawców. 3. Szefowie UBP zaktywizują podległy aparat do energicznej walki z wrogą propagandą kułactwa, szczególnie na Ziemiach Odzyskanych, gdzie elementy rewizjonistyczne zmierzają do wywołania nastrojów niepewności, zniechęcenia chłopów do intensywnej pracy w okresie siewów, utrudnienia likwidacji odłogów itp. 4. W roku bieżącym przystępuje do siewów wiosennych około 1200 nowo założonych spółdzielni produkcyjnych. Prace przygotowawcze do pomiarów i częściowej wymiany gruntów już się rozpoczęły. Wyciągając wnioski z jesiennego przygotowania spółdzielni produkcyjnych do prac zespołowych, należy: a) W okresie przygotowawczym do wymiany gruntów i pierwszych orek drogą operacyjną zbadać sytuację zarówno wśród członków spółdzielni (szczególnie wśród elementu chwiejnego) oraz u pozostałych chłopów (głównie wśród zainteresowanych wymianą gruntów). Każdy otrzymany sygnał szczegółowo wyjaśnić, dokładnie informować władze partyjne, a w wypadkach prób organizowania wrogich wystąpień – przeciwdziałać, nie dopuszczając do nich. b) We wsiach, gdzie istnieją spółdzielnie, a nasza sieć agenturalno-informacyjna jest słaba lub jej w ogóle nie ma – poczynić kroki w kierunku rozbudowy agentury. 2 Por. tu i dalej Sprawozdanie Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Kielcach z pracy agenturalno-operacyjnej na wsi woj. kieleckiego z marca 1954 r., do druku podał D. Jarosz, „Polska 1944/45–1989. Studia i Materiały” 1995, t. 1, s. 265–292. 762 5. O wszystkich spostrzeżonych niedociągnięciach i zaniedbaniach oraz o przejawach wrogiej działalności niezwłocznie zawiadamiać I sekretarzy wojewódzkich i powiatowych komitetów partii. 6. Komendant główny MO wydał szczegółową instrukcję o zadaniach MO w przygotowaniu wiosennej akcji siewnej. Zwrócić uwagę na wykonywanie jej zleceń przez komendy MO i posterunki gminne. 7. Szefowie PUBP przesyłać będą do szefów WUBP dekadowe meldunki o przejawach wrogiej działalności w akcji siewnej na ich terenie. WUBP przesyłać będą do Departamentu IV MBP dekadowe meldunki zbiorcze za podpisem szefa WUBP (pierwszy meldunek 20 II [19]54 r.). 8. Z treścią niniejszego pisma oraz uchwałą prezydium rządu i instrukcją KG MO w sprawie ochrony akcji siewnej należy zapoznać zainteresowanych pracowników operacyjnych WUBP i PUBP. Za zgodność: kierownik Sekcji Rozkazów Gabinetu Ministra S[tanisław] Brzyskia W[ice]minister (–) J[an] Ptasiński Źródło: AIPN, 1572/710, k. 2, mps. a Pieczątka i podpis. 763 Nr 204 1954 luty 22, Warszawa – Zarządzenie nr 08/54 wiceministra bezpieczeństwa publicznego o przejęciu zadań operacyjnych wykonywanych przez wydziały ochrony w jednostkach organizacyjnych gospodarki narodowej przez odpowiednie urzędy bezpieczeństwa publicznego Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Warszawa, dnia 22 lutego 1954 r. Nr AC-R-176/54 Ściśle tajne Egz. nr 20 DO – 9 WO – 9 Zarządzenie nr 08/54 Przeprowadzona analiza pracy wydziałów ochrony (WO) przy ministerstwach, centralnych zarządach, zjednoczeniach oraz innych instytucjach wykazała szereg wypaczeń i błędów w pracy operacyjnej, które wynikały z braku dostatecznej kontroli i opieki ze strony aparatu bezpieczeństwa. Jedną z przyczyn braku kontroli i opieki nad pracą wydziałów ochrony było to, że za całokształt pracy tych jednostek odpowiedzialna była administracja obiektu, a operacyjnie podlegały one organom bezpieczeństwa. Pracownicy wydziałów ochrony, mając pewne uprawnienia pracowników operacyjnych w zakresie angażowania i obsługiwania sieci kontaktów poufnych, pracę tę wykonywali bardzo prymitywnie wbrew obowiązującym wytycznym organów bezpieczeństwa w tej dziedzinie. Wypaczenia w pracy operacyjnej pracowników wydziałów ochrony polegały na niesłusznym werbowaniu sieci kontaktów poufnych, a częstokroć werbowaniu członków partii, niejednokrotnie nawet na materiałach kompromitujących. Było niejednokrotnie szereg wypadków ukrywania przed instancjami partyjnymi materiałów obciążających niektórych członków partii, z myślą operacyjnego ich wykorzystania. Jednostki aparatu bezpieczeństwa powołane do rozpracowywania wrogiej działalności na obiektach osłabiały swą pracę, gdyż uważały, że wydziały ochrony ponoszą odpowiedzialność za prowadzenie walki z wrogiem na swych obiektach. Daleko idące usamodzielnienie wydziałów ochrony, zalecanie im rozpracowania wrogich grup bez dostatecznej kontroli ze strony właściwych jednostek aparatu bezpieczeństwa osłabiało walkę z wrogą działalnością. Celem podniesienia poziomu pracy operacyjnej i właściwego zabezpieczenia naszej gospodarki narodowej przed wrogą działalnością 764 zarządzam: 1. Pełną odpowiedzialność za rozpracowanie i likwidację wrogiej działalności na kierowniczych obiektach gospodarki narodowej ponoszą powołane do tego jednostki UBP. 2. Jednostki aparatu bezpieczeństwa zwolnią wszystkie wydziały ochrony od wykonywania wszelkich czynności operacyjnych wchodzących w zakres kompetencji organów bezpieczeństwa, jak: werbowanie, angażowanie i obsługiwanie sieci kontaktów poufnych, przesłuchiwanie świadków, biegłych i podejrzanych, przeprowadzanie wywiadów i ustaleń, prowadzenie dochodzeń, dokumentacji operacyjnej itp. 3. UBP przejmą od obsługiwanych wydziałów ochrony całą posiadaną sieć wraz z rezydentami i dokumentacją na podstawie protokółu zdawczo-odbiorczego. Kontakty poufne będące dotychczas na łączności WO zwolnić całkowicie ze współpracy. Protokół zdawczo-odbiorczy (sporządzony w jednym egzemplarzu), podpisany przez kierownika WO i naczelnika zainteresowanego wydziału MBP i WUBP, winien być po zatwierdzeniu przez dyrektora departamentu (szefa WUBP) przechowywany wraz z przejętą dokumentacją w jednostce UBP obsługującej dany obiekt. 4. Wraz z przejęciem z wydziałów ochrony dokumentacji operacyjnej jednostka UBP obsługująca dany obiekt pobierze od wszystkich pracowników WO zobowiązania o zachowaniu w tajemnicy wszystkich wiadomości uzyskanych w toku dotychczasowej pracy operacyjnej w wydziale ochrony. Jednocześnie funkcjonariusze UBP obsługujący dany obiekt kategorycznie zabronią pracownikom WO prowadzenia pracy kontrwywiadowczej i przyjmą od nich oświadczenia, iż zakaz ten został przez nich przyjęty do wiadomości. Jednocześnie uprzedzą ich, że wszelkie próby ponawiania pracy operacyjnej traktowane będą jako nielegalne. 5. Przejęci przez organa bezpieczeństwa z wydziałów ochrony rezydenci oraz sieć winna być gruntownie przeanalizowana w celu wyeliminowania z niej tych osób, które nie odpowiadają warunkom ustalonym w rozkazie nr 025/53 i instrukcji nr 012/53 z dnia 15 sierpnia 1953 r. o pracy aparatu bezpieczeństwa z siecią agenturalną1. 6. Po przeprowadzonej weryfikacji sieci informacyjnej jednostki UBP mogą część tej sieci przekazać na łączność zweryfikowanej rezydenturze. 7. Ze względu na to, iż pracownicy WO znani są ogólnie jako współpracownicy UBP, nie należy ich na razie angażować w charakterze rezydentów. 8. UBP w porozumieniu z kierownictwem obiektów, na których dotychczas są zorganizowane wydziały ochrony, ustalą, czy zachodzi konieczność ich istnienia, oraz przeanalizują przydatność dotychczasowych pracowników do wykonywania oficjalnych zadań, które stawia kierownictwo administracyjne wydziałom ochrony. 1 Instrukcje pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa…, s. 29–46. 765 9. Wydziały ochrony tam, gdzie pozostaną, spełniać będą obecnie jedynie zadania wchodzące w zakres zabezpieczenia zewnętrznego danej instytucji. W szczególności wydziały ochrony obejmą kontrolę nad: a) strażą przemysłową i pożarną w celu zabezpieczenia pełnego wykonania przez nie obowiązujących przepisów i instrukcji, b) ochroną tajemnicy państwowej i służbowej w ramach odpowiedzialności każdego resortu, pracą tajnych kancelarii w celu zabezpieczenia właściwego biegu i przechowywania tajnej korespondencji, c) systemem przepustkowym, czuwają nad właściwym wykonywaniem przez instytucje istniejących przepisów w sprawie dokonywania zdjęć fotograficznych obiektów gospodarczych oraz urządzanych na obiekt wycieczek (nie udzielają zezwoleń, wydaje je resortowo właściwy minister w porozumieniu z MBP, a czuwają, aby w tej dziedzinie przestrzegane były przepisy), 10. UBP powiadamia ustnie kierownictwo obiektów (przy których znajdują się wydziały ochrony), że w myśl niniejszego zarządzenia wydziały ochrony nie będą wykonywały żadnych poleceń dla aparatu bezpieczeństwa i są całkowicie podporządkowane administracji. 11. Dla wykonania niniejszego zarządzenia szefowie WBP powołają 3-osobowe komisje (w skład komisji winien wejść jako przewodniczący inspektor WUBP). 12. Z dniem ukazania się niniejszego zarządzenia tracą moc obowiązującą wytyczne dyrektora Departamentu IV MBP nr E-183/51 z dnia 27 lutego 1951 r. o organizacji pracy wydziałów ochrony [w jednostkach organizacyjnych gospodarki narodowej]2. O wykonaniu powyższego zameldują mi szefowie WUBP za pośrednictwem właściwych dyrektorów departamentów MBP w terminie do dnia 1 maja 1954 r.3 W[ice]minister (–) J[an] Ptasiński Za zgodność:a Rozesłano wg rozdzielnika nr 314 Źródło: AIPN, 1572/830, k. 110–113, mps. Pieczątka i podpis S. Brzyskiego. Uchylone 22 II 1954 r. 3 Zarządzenie uchylone 3 I 1958 r. a 2 766 Nr 205 1954 luty 25, Warszawa – Rozkaz nr 03/54 ministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie likwidacji bandytyzmu na wsi oraz wytyczne p.o. dyrektora Departamentu III MBP do tego rozkazu Ministerstwo Warszawa, dnia 25 lutego 1954 r. Bezpieczeństwa Publicznego Ściśle tajne Nr AC-R-188/54 Egz. nr 595 DO – 10 WO – 10 PO – 8 Rozkaz nr 03/54 w sprawie likwidacji bandytyzmu na terenie wsi Zaostrzenie się walki klasowej na wsi, wzrastający opór kułactwa stwarza, że w tej sytuacji resztki działających band stanowią niebezpieczne zjawisko. Element bandycki sprzęga się z kułactwem i na jego bazie uaktywnia swoją działalność. Wzmożenie liczby aktów bandytyzmu i terroru jest wyrazem aktywizacji politycznej wszystkich wrogich, antyludowych i reakcyjnych elementów, a przede wszystkim kułactwa – tej najliczniejszej i najbardziej opornej w stosunku do władzy ludowej warstwy wyzyskiwaczy. Na omawianą aktywizację kułackiej dywersji i bandytyzmu mają duży wpływ wrogie agentury szerzące imperialistyczną propagandę wojenną. W ubiegłym roku obok propagandy radiowej masowym zjawiskiem była akcja ulotkowa organizowana przez ośrodki zagraniczne przy pomocy balonów i kurierów. Na równi z propagandą „balonową” szerzyły się wiadomości o spadochroniarzach (Lublin, Kraków) i rozwijała się akcja zastraszania aktywistów i członków partii na wsi przy pomocy anonimów. IX Plenum1 postawiło przed partią zadanie wzmocnienia sojuszu robotniczo-chłopskiego, zadanie politycznej izolacji kułaka od jego wpływów na wsi. Ściśle przestrzegając i realizując ustaloną przez IX Plenum politykę partii na wsi, zadanie aparatu bezpieczeństwa polega na tym, aby penetrując małe środowisko, wykrywać i izolować tych kułaków, którzy bezpośrednio popierają bandytyzm – wykrywać i izolować tych spośród biedniaków i średniaków, którymi często posługuje się kułak w szerzeniu kułackiej ideologii i organizowaniu kułackiej dywersji i bandytyzmu. Aparat bezpieczeństwa publicznego posiada poważne osiągnięcia w dotychczasowej walce z bandami, wyrażające się w dużej ilości zlikwidowanych i postrzępionych grup bandyckich. Jednak brak politycznego zrozumienia zagadnienia 1 Zob. dokument nr 201, s. 752. 767 bandytyzmu, szczególnie przez jednostki terenowe, jest główną przyczyną braku konsekwencji i uporczywości w walce o likwidację bandytyzmu. Lekceważący stosunek, tolerancja i bagatelizowanie sprawy likwidacji nawet jednego, pojedynczo działającego bandyty na wsi jest niedopuszczalnym i wysoko niebezpiecznym objawem, ponieważ grozi to przeistoczeniem się takiego pojedynczego bandyty w grupę bandycką. W walce z bandytyzmem brak było z naszej strony uporczywości i wytrwałości, szczególnie na szczeblu PUBP. Miały miejsce fakty wyznaczania do tych spraw nieodpowiednich i niedoświadczonych w pracy operacyjnej funkcjonariuszy, fakty odrywania wyznaczonych pracowników do innych zadań, bądź też nieuzasadnione zmiany funkcjonariuszy wydzielonych do rozpracowania poszczególnych band. Bardzo słaba była kontrola pracy wyznaczonych pracowników. Zdarzały się karygodne, graniczące z bezczynnością wypadki niesprawdzania, a nawet lekceważenia i niewokorzystywania na czas otrzymywanych wiadomości o ruchu lub miejscu przebywania bandy. Brak dostatecznej kontroli ze strony kierownictwa urzędu powodował, że cenne doniesienia były niekiedy odkładane do teczek, bez poważnego zastanowienia się nad ich aktualną wartością. W ten sposób zaprzepaszczono szereg możliwości przeprowadzenia likwidacji, a prowadzone sprawy agenturalne zatracały mobilizujący, ofensywny charakter. W związku z powyższym rozkazuję: 1. W terminie do dnia 1 IX 1954 r. rozpracować i zlikwidować zarówno znane nam tzw. stare, jak też nierozpoznane bandy działające na terenie poszczególnych województw. 2. Szefowie WUBP powołają rozkazem organizacyjnym grupy operacyjne do rozpracowania i likwidacji każdej działającej na ich terenie bandy. Do wymienionych grup wyznaczyć najbardziej przygotowanych operacyjnie, zdrowych fizycznie i odpornych moralnie pracowników. 3. Grupy operacyjne organizować na każdą działającą bandę, bez względu na jej teren działania, w takiej ilości pracowników, jaka jest ilość członków bandy, przydzielając każdej grupie do rozpracowania określoną bandę i każdemu pracownikowi grupy jednego członka bandy. Do każdej grupy operacyjnej przydzielić oficera śledczego. 4. Dla kierowania pracą i koordynacji działania powołanych grup operacyjnych szefowie WUBP wyznaczą ze składu kierownictwa WUBP personalnie odpowiedzialnego, którego należy zwolnić od wszelkich innych obowiązków aż do wykonania zadań postawionych przed grupami operacyjnymi. 5. W organizacyjnym ustawieniu grupy operacyjnej zastosować nowe formy pracy, polegające na personalnej odpowiedzialności każdego funkcjonariusza wchodzącego w skład grupy za rozpracowanie i likwidację wyznaczonego mu bandyty, a kierownika grupy – za likwidację dowódcy bandy i pracę całej grupy. W wypadku zaistnienia możliwości likwidacji (aresztowania) jednego bandyty, ale ze szkodą dla całości rozpracowania, należy rozważyć, co jest wygodniejsze, i nie działać pochopnie, nerwowo. 768 W składzie osobowym grup nie przeprowadzać żadnych zmian personalnych i nie angażować wyznaczonych pracowników do żadnych innych prac aż do wykonania zadania całej grupy lub przez poszczególnych jej członków, tj. aż do likwidacji danej bandy. Przy określaniu liczebności bandy i osób podlegających aresztowaniu uwzględnić tych spośród tzw. meliniarzy, którzy faktycznie są członkami bandy, odróżniając ich od osób, które często pomagają bandytom ze strachu przed nimi. 6. Powołane grupy operacyjne działają na terenie tych powiatów, które objęte są działalnością danej bandy, wykorzystując wszelkie możliwości i środki operacyjne właściwych PUBP, oraz aktywizują udział całego aparatu PUBP i KP MO w kierunku rozpracowania bandy (szczegółowe zadania i zakres pracy grup operacyjnych – w załączonych wytycznych). 7. Dla okazania praktycznej pomocy WUBP w zorganizowaniu grup operacyjnych, kierowaniu i koordynowaniu ich pracy dyrektor Departamentu III wydzieli odpowiedzialnych pracowników ze składu Departamentu III i zwolni ich od wszystkich innych obowiązków2. 8. Grupy operacyjne (i każdy z pracowników) skoncentrują uwagę na agenturalne rozpracowanie i doprowadzenie do likwidacji band w określonym terminie poprzez uruchomienie na terenie działania band całej sieci agenturalno-informacyjnej posiadającej możliwości rozpracowania poprzez stosowanie kombinacji operacyjnych z najbardziej wartościową siecią i przeprowadzenie nowych, celowych werbunków, dążąc do agenturalnego dotarcia i nawiązania agenturalnej łączności z bandą. 9. Pracę śledczą z zatrzymanymi członkami band, ich meliniarzami, członkami nielegalnych organizacji prowadzić w kierunku uzyskania wyjść na działające bandy i poszczególnych członków band oraz ustalenia miejsc ich ukrywania się, celem umożliwienia przeprowadzenia agenturalnych i wojskowych przedsięwzięć dla ich likwidacji. 10. Grupy operacyjne dokonują likwidacji band przy udziale KBW i MO w wypadkach posiadania sprawdzonych wiadomości o miejscu przebywania bandy lub też o stałym terenie jej melinowania się. Na przeprowadzenie operacji wojskowej wyraża zgodę Departament III i Dowództwo KBW. 11. Departamenty operacyjne MBP, a szczególnie Departamenty IV i V, rozpracowując nielegalne organizacje i członków podziemia, wykorzystują maksymalnie posiadane możliwości agenturalne dla uzyskania wyjść na bandy. Wszelkie uzyskane dane należy bezzwłocznie przekazywać do Departamentu III i uzgadniać z nim zadania dla agentury. 12. Organa MO przystąpią niezwłocznie do aktywnego rozpracowania osób ukrywających się, uwzględniając także możliwości ich wyprowadzenia. Milicja Obywatelska zobowiązana jest do prowadzenia pod kierunkiem szefa UBP dochodzeń i rozpracowania każdego napadu aż do ujęcia sprawców. Zob. B. Kopka, G. Majchrzak, Centrala a teren na przykładzie działań Departamentu III…, s. 204–223. 2 769 Powiatowe urzędy bezpieczeństwa publicznego zewidencjonują wszystkich ukrywających się na terenie powiatu i po przeprowadzeniu selekcji pokierują aktywnie legalizacją tych, którzy podlegają amnestii, i aresztowaniem tych, którzy muszą odpowiadać za swoje przestępstwa. 13. O przebiegu rozpracowania poszczególnych band i osób ukrywających się szefowie WUBP składają co 10 dni sprawozdania na ręce dyrektora Departamentu III, który przedstawia ogólne sprawozdania ministrowi. 14. Dla stworzenia bardziej dogodnych warunków w pracy grup operacyjnych szefowie WUBP opracują umotywowane wnioski na niezbędne środki lokomocji (samochody) dla powołanych grup i prześlą je do Departamentu III dla uzyskania decyzji ministerstwa. 15. Dyrektora Departamentu III i szefów WUBP czynię odpowiedzialnymi za niezwłoczne wprowadzenie w życie niniejszego rozkazu oraz stałą, bieżącą kontrolę pracy grup operacyjnych nad realizacją postawionych przed nimi zadań. Funkcjonariuszy wyróżniających się w pracy przedstawiać do premii i nagród. 16. Z dniem ukazania się niniejszego rozkazu traci moc obowiązującą rozkaz nr 026/51 i instrukcja nr 1 z dnia 28 VIII 1951 r.3 Sposób i formy wykonania zadań postawionych w niniejszym rozkazie określają załączone wytyczne Departamentu III MBP4. Za zgodność: Rozesłano wg rozdzielnika nr 317 Minister (–) St[anisław] Radkiewicz Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego „Zatwierdzam” W[ice]minister (–) K[onrad] Świetlik Warszawa, dnia 25 lutego 1954 r. Ściśle tajne Wytyczne do rozkazu ministra nr 03/54 z dnia 25 lutego 1954 r. w sprawie likwidacji bandytyzmu na wsi W celu bardziej intensywnego rozpracowania działających band i uaktywnienia terenowych jednostek UBP i MO w walce z bandami oraz wykorzystania wszystkich możliwości do ich likwidacji w terminie określonym rozkazem ministra nr 03/54 z dnia 25 lutego 1954 r. szefowie WUBP powołają grupy operacyjne. Dokument nr 135. Rozkaz uchylony 3 IX 1955 r. 3 4 770 Organizacja grup operacyjnych, ich ustawienie w terenie, zadania i obowiązki są następujące: I. Na każdą bandę należy wydzielić z aparatu WUBP i PUBP taką ilość pracowników operacyjnych, jaka jest ilość członków danej bandy, czyniąc powołaną grupę operacyjną odpowiedzialną za rozpracowanie i likwidację bandy, a każdego poszczególnego pracownika wchodzącego w skład grupy operacyjnej – za przydzielonego personalnie do rozpracowania i likwidacji członka bandy. Do każdej grupy operacyjnej przydzielić oficera śledczego. W wypadkach posiadania faktów dokonywanych napadów, lecz bez bliższego rozpoznania składu i liczby tej bandy, należy powołać grupę operacyjną w takim składzie, który by odpowiadał liczbie członków bandy wg danych z przeprowadzonych dochodzeń i materiałów agencyjnych odnośnie dokonanych przez NN bandę napadów, przydzielając także oficera śledczego. Szefowie UBP na m. Łódź i m.st. Warszawa, kierując się wskazówkami rozkazu ministra i niniejszych wytycznych, zorganizują i dopilnują, by grupy bandyckie i pojedynczy bandyci dokonujący napadów na terenie miasta Łódź i Warszawy, bez względu na ich podłoże, zostali wykryci i aresztowani. II. Dla koordynowania i kierowania całością operacyjnych przedsięwzięć wyznaczyć spośród składu osobowego każdej grupy jednego z najbardziej doświadczonych pracowników na kierownika grupy, przydzielając mu jednocześnie do rozpracowania dowódcę bandy oraz kierowanie i koordynowanie pracą całości grupy. Kierownik grupy winien okazywać pomoc i brać bezpośredni udział w realizacji zaplanowanych przedsięwzięć przez pracowników grupy. III. Do organizacji wyżej wymienionych grup operacyjnych podejść z pełną odpowiedzialnością, dobierając najbardziej zdolnych, energicznych, doświadczonych operacyjnie oraz zdrowych fizycznie i odpornych moralnie pracowników z całego aparatu, gdyż właściwy dobór ludzi jest w danym wypadku zasadniczym, decydującym warunkiem do wykonania postawionych zadań. Zmiany lub odwołania pracownika przydzielonego do grupy dokonują szefowie WUBP tylko za uprzednio uzyskaną zgodą ministerstwa lub wiceministra. IV. Stałe miejsce pracy poszczególnych grup winno się mieścić w tym PUBP, który znajduje się w centrum rejonu działalności danej bandy, chociaż grupa operacyjna – a przede wszystkim przydzieleni do niej pracownicy – powinni pracować na terenie wszystkich powiatów, które wchodzą w zakres terenu działania bandy. V. Grupy operacyjne ściśle współpracują z szefami PUBP i wydziałem III WUBP i są kierowane przez pracownika odpowiedzialnego za ich pracę, wyznaczonego przez szefa WUBP. Korzystają one z możliwości i środków aparatu PUBP i wydziału III w rozpracowaniu i likwidacji band oraz włączają do udziału w rozpracowaniu pracowników urzędów powiatowych i wydz[iału] III, a także pozostającą na ich kontakcie sieć agenturalno-informacyjną mającą możliwości rozpracowania band. Grupy operacyjne koncentrują całość materiałów dotyczących rozpracowania i likwidacji band i na ich podstawie opracowują plany prac. W planach tych uwzględnią konkretne zadania dla wydz[iałów] III, PUBP i MO. 771 VI. Przydzielony ze składu kierownictwa WUBP pracownik odpowiedzialny za pracę grup operacyjnych na danym terenie organizuje i kieruje pracą grup, zatwierdza plany pracy, werbunki itp., oraz bierze osobiście udział w opracowywaniu kombinacji operacyjnych i realizacji poważniejszych przedsięwzięć. W pracy swej pracownik odpowiedzialny z ramienia kierownictwa WUBP korzysta z pomocy przedstawiciela Departamentu III. VII. Zadaniem grup operacyjnych jest rozpracowanie działających band i doprowadzenie do ich likwidacji w terminie określonym rozkazem ministra. Dla wykonania tego zadania należy: 1. Podjąć i przeanalizować wszystkie materiały posiadane przez WUBP i PUBP na daną bandę i jej bazę organizacyjną. Skoncentrować wszystkie posiadane materiały odnośnie osób współpracujących i utrzymujących kontakt z bandą oraz członkami rodzin, krewnych i znajomych członków bandy. Zwrócić szczególną uwagę na osoby będące w przeszłości w organizacyjnym związku z dowódcami lub członkami bandy i osoby, odnośnie których posiadane są najbardziej świeże sygnały o kontaktowaniu się z członkami bandy lub ich krewnymi, jak również na powiązania elementów kułackich w rejonie działania i melinowania się bandy oraz na związek kułactwa z dokonywanymi napadami na danym terenie. 2. Zapoznać się z teczkami personalnymi i roboczymi i przeanalizować możliwości tej sieci agenturalno-informacyjnej WUBP i PUBP (na terenie działania bandy), która w przeszłości była w związku organizacyjnym z członkami bandy lub z osobami utrzymującymi obecnie kontakt z bandą, członkami jej rodzin i znajomych oraz tej sieci, która zamieszkuje lub pracuje w pobliżu miejsc zamieszkania rodzin członków band, ich krewnych i osób współpracujących lub melinujących bandę, a także i tej sieci, która posiada krewnych lub bliskich znajomych – o określonych wyżej możliwościach. 3. W oparciu o przeanalizowane materiały i możliwości sieci agenturalno-informacyjnej każda grupa operacyjna pod kierownictwem i przy pomocy pracownika odpowiedzialnego z ramienia kierownictwa WUBP i przedstawiciela Departamentu III opracuje plan rozpracowania bandy, nastawiając się głównie na agenturalne dotarcie do bandy, nawiązanie agenturalnej łączności z członkami bandy poprzez kombinacje agenturalno-operacyjne i dokonane nowe werbunki oraz aktualizację posiadanych sygnałów o ewentualnych miejscach przebywania bandy, w celu jej umiejscowienia i przygotowania do likwidacji. 4. W planowaniu kombinacji agenturalno-operacyjnych i nowych werbunków zwrócić uwagę na szerokie możliwości wykorzystania w pracy agenturalnej, jakie przedstawiają osoby i agentura wymieniona w pkt. 1 i 2, na celowe i uzasadnione werbunki, jak również na zdobycie agentury spośród leśniczych i gajowych w rejonie działania bandy. W rozpracowaniu każdej bandy i każdego jej członka wyznaczeni funkcjonariusze do grup operacyjnych winni gruntownie rozpracować powiązania organizacyjne, rodzinne, przyjacielskie, intymne i inne oraz formy i metody dzia772 łania bandy, nawyki i zwyczaje poszczególnych członków band, jak również powiązania i zależności od elementów kułackich. 5. Przewidzieć możliwości agenturalnego dotarcia do bandy poprzez wprowadzenie agentury wywodzącej się z osób żyjących na stopie nielegalnej, meliniarzy i współpracowników, bądź też agenturalnego wiązania się z tymi osobami i docierania przez nich do bandy. Uwzględniać możliwości wykorzystania przebywających w więzieniu meliniarzy i współpracowników band. 6. Uaktywnić rozpracowanie meliniarzy i współpracowników zlikwidowanych już band, na bazie których działają i z pomocy których korzystają istniejące bandy. Wykorzystać w tym celu możliwości agencyjne referentów gminnych, OZ, posterunków gminnych MO i członków ORMO. 7. Rozpracowanie poszczególnych band prowadzić w powiązaniu z prowadzonymi przez jednostki terenowe UBP rozpracowaniami na wrogo działające grupy kułackie i wodzirejów wiejskich oraz rozpracowaniami działających obecnie organizacji nielegalnych, wykorzystując maksymalnie posiadane materiały odnośnie organizacyjnej bazy byłego podziemia i band na danym terenie, a w szczególności osób, które pełniły kierownicze funkcje w podziemiu, w celu wykorzystania wszystkich możliwości dla agencyjnego dotarcia do bandy i jej likwidacji. Wykonanie powyższego wymaga bardziej aktywnego włączenia wszystkich pionów operacyjnych i ich możliwości do udziału w rozpracowaniu band. 8. W pracy z siecią agenturalną rozpracowującą bandę nastawić się nie tylko na wyśledzenie miejsca przebywania bandy, ale intensywnie dążyć do stworzenia sytuacji umożliwiającej likwidację bandy. 9. W celu uniknięcia niewłaściwych posunięć w stosowanych kombinacjach i w pracy z siecią organizować kontrolę i sprawdzanie sieci agenturalno-informacyjnej użytej do rozpracowania bandy oraz oczyścić sieć z jednostek pracujących dwulicowo, bądź też zdekonspirowanych. 10. Inwigilować korespondencję członków rodzin, krewnych i znajomych i bandytów oraz osób, o których posiadamy informacje, że melinują bandę, kontaktują się z nią względnie posiadają o niej wiadomości. VIII. Głównym zadaniem grup operacyjnych jest agenturalne rozpracowanie band i ich likwidacja, dlatego też wyznaczeni do grup pracownicy zgodnie z rozkazem ministra zwolnieni są od wszystkich obowiązków służbowych i podlegają służbowo tylko kierownikowi danej grupy oraz odpowiedzialnemu za ich pracę z ramienia kierownictwa WUBP i jego przełożonym. Obowiązkiem oficera śledczego przydzielonego do grupy jest prowadzenie wstępnego śledztwa z aresztowanymi członkami band z zadaniem ustalenia miejsc melinowania się bandy i uzyskania wyjść potrzebnych do likwidacji bandy, przesłuchiwanie świadków i podejrzanych oraz prowadzenie dochodzeń w wypadkach dokonywanych napadów przez rozpracowywaną bandę lub w rejonie działania danej bandy. Aparat MO zobowiązany jest do rozpracowania i wykrycia sprawców wszystkich dokonywanych napadów w terenie. Ściśle współdziała z grupą operacyjną, jeśli napad dokonany został w terenie działania grupy. 773 IX. Do zadań każdego pracownika w grupie operacyjnej należy: 1. Gruntowne rozpracowanie i aresztowanie przydzielonego mu bandyty oraz uzyskanie możliwości dotarcia do całości bandy i doprowadzenie do jej likwidacji. Jeśli jednakże perspektywa likwidacji całości bandy jest odległa, a jednego bandytę można już aresztować, może zapaść decyzja o jego aresztowaniu. 2. Wykorzystanie wszystkich możliwości obsługiwanej i werbowanej przez danego pracownika sieci agenturalnej (w kierunku uzyskania dojścia do bandy oraz opracowanie zadań dla sieci agenturalnej), referentów terenowych i funkcjonariuszy MO w rejonie działania bandy. X. Zadaniem kierownika grupy operacyjnej jest: 1. Kierowanie pracą całości grupy i poszczególnych funkcjonariuszy wchodzących w jej skład, organizowanie współdziałania grupy operacyjnej z aparatem UBP i MO. 2. Codzienne analizowanie uzyskanych materiałów, opracowywanie zadań dla grupy i innych jednostek operacyjnych. 3. Bezpośredni udział i pomoc w wykonywaniu ważniejszych operacyjnych posunięć oraz kontrola wykonania zleconych zadań dla pracowników grupy, aparatu UBP i MO. 4. Czuwać nad sprawną organizacją i przebiegiem pościgu i śledztwa w wypadku dokonania napadu przez rozpracowaną bandę, lub też w rejonie jej działania. 5. Opracowywanie meldunków z wykonanych zadań do odpowiedzialnego za pracę grup z ramienia kierownictwa WUBP. XI. Odpowiedzialny z ramienia kierownictwa WUBP za pracę całości grup operacyjnych oraz przedstawiciel Departamentu III zobowiązani są czuwać nad przestrzeganiem zasad praworządności ludowej przez funkcjonariuszy grup operacyjnych w trakcie wykonywania powierzonych im zadań – rozpracowania i likwidacji band – oraz nad moralno-polityczną postawą członków grup operacyjnych i nie dopuszczać do ich zaniedbywania się w szkoleniu ideologicznym. XII. Grupy operacyjne przy ścisłym współdziałaniu z szefami PUBP i komendantami PK MO winny zająć się aktywnie rozładowaniem terenu z elementów stanowiących rezerwę band, jakimi są ukrywający się za różne przestępstwa, a w szczególności członkowie b. podziemia i dezerterzy. Wykonanie powyższego realizować przy maksymalnym wykorzystaniu sił MO w sposób następujący: 1. Szefowie PUBP i komendanci PK MO winni wydzielić kilku (2–3) funkcjonariuszy, którzy przejrzą sprawy wszystkich ukrywających się i zawnioskują, kogo należy rozpracowywać i poszukiwać, a w stosunku do kogo należy poszukiwania zaniechać. 2. Opracowane wnioski wraz z aktami o zaniechaniu poszukiwania przesłać do kierownictwa WUBP do zatwierdzenia w celu wyprowadzenia tych ukrywających się, w stosunku do których nie posiadamy materiałów o ich aktualnej przestępczej działalności i którzy nie dokonali przestępstw szczególnie niebezpiecznych (mord, dywersja itp.). 774 3. W stosunku do ukrywających się, których przewinienia lub aktualna działalność wymaga rozpracowania i pociągnięcia do odpowiedzialności, należy wykorzystać wszystkie możliwości UBP i MO celem ich ujęcia. XIII. O wykonaniu zadań określonych w rozkazie ministra i wytycznych kierownicy grup operacyjnych składają co 10 dni sprawozdania do odpowiedzialnego w kierownictwie WUBP za pracę grup, a ten z kolei do dyrektora Departamentu III. W sprawozdaniach tych należy szczegółowo naświetlać: 1. Działalność i skład rozpracowywanej w danym okresie bandy (w pierwszym sprawozdaniu dokładnie scharakteryzować bandę i każdego jej członka, a w następnych uzupełniać nowymi momentami i podawać teren jej działania). 2. Sieć użytą do rozpracowania bandy, jej możliwości oraz na czyim kontakcie pozostaje. 3. Zaplanowane i przeprowadzone werbunki oraz wiadomości uzyskane przy werbunku, możliwości nowo zawerbowanej sieci agenturalnej i planowany sposób wykorzystania jej. 4. Uzyskane wiadomości o bandzie drogą agencyjną i śledczą oraz sposób ich wykorzystania (podawać ilość meldunków agencyjnych i ilość osób objętych śledztwem). 5. Przeprowadzone i zaplanowane kombinacje agenturalne, operacje wojskowe i ich wyniki oraz dokonane aresztowania (scharakteryzować aresztowanych i podstawę aresztowania), uzyskane wyjścia, dowody znalezione podczas rewizji itp. 6. Kierunek planowanych przedsięwzięć na najbliższy okres w zw[iązku] z nowo uzyskanymi materiałami. XIV. Przy dokonywaniu pracy operacyjnej kierować się rozkazem ministra nr 027/50 [z 17 VII 1950 r.] o zabezpieczeniu tajemnicy w pracy aparatu bezpieczeństwa i trybie postępowania z dokumentami i innymi materiałami służbowymi5. Szczególną uwagę zwrócić na wprowadzenie w tok pracy grupy minimalną ilość pracowników technicznych. Jeśli koniecznym będzie przepisywanie na maszynie planów i doniesień, starać się, by robiła to jedna maszynistka, którą uprzedzić dodatkowo o obowiązku zachowania tajemnicy służbowej. p.o. dyrektor Departamentu III MBP (–) Andrzejewski, płk Źródło: AIPN, 1572/824, k. 19–30, mps. 5 Zob. skan dokumentu na płycie DVD. 775 Nr 206 1954 marzec 5, Warszawa – Rozkaz karny nr 06/54 ministra bezpieczeństwa publicznego w związku z preparowaniem przez WUBP we Wrocławiu „materiałów o rzekomym istnieniu szpiegowskiej organizacji” Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC-R-204/54 Warszawa, dnia 5 marca 1954 r. Ściśle tajne Egz. nr 7 Rozkaz karny nr 06/54 W wyniku stosowania prymitywnych i karygodnych form pracy agenturalnej i śledczej przez funkcjonariuszy i przełożonych WUBP Wrocław oraz wobec braku należytej kontroli i pomocy ze strony zainteresowanych departamentów MBP doprowadzono do zmontowania sprawy w stosunku do niewinnych ludzi o udział w szpiegowskiej organizacji i dopuszczono do rozprawy sądowej, na której zapadły wysokie wyroki, w tym kara śmierci, które po zrewidowaniu sprawy zostały uchylone i śledztwo umorzono1. W sprawie tej rozpoczął rozpracowanie Wydział IV WUBP we Wrocławiu2 na podstawie kilku, jak się okazało, niesprawdzonych doniesień informatora o bardzo niskiej wartości moralnej. W wyniku niedopuszczalnych form pracy operacyjnej zostało następnie wymuszone niezgodne z prawdą potwierdzenie tych doniesień przez 2 nowo zawerbowanych do sprawy agentów. Wytypowanie kandydatów do werbunku przeprowadzono wbrew podstawowym zasadom pracy operacyjnej, nie dokonując żadnych czynności dla ustalenia ich prawdomówności i przydatności jako agentury. Już w toku werbunku sugerowano im jako dowiedzioną prawdę rzekome fakty podane we wstępnych, niesprawdzonych i wyraźnie wątpliwych doniesieniach, narzucając przy tym nowo zawerbowanym terminy używane w pracy operacyjnej, jak np.: „spotkanie”, „kontaktowanie się”, „zbieranie wiadomości” itp., które używali następnie w swoich doniesieniach dotyczących rozpracowywanych osób. Ponadto bezpodstawnie grożono werbowanym długoletnim więzieniem i zastraszano użyciem przymusu fizycznego. Por. W. Lechnio, Wnioski o ułaskawienie z lat 1953–1956 w zespole akt: Kancelaria Rady Państwa w Warszawie przechowywanym w Archiwum Akt Nowych, „Teki Archiwalne” 1996, seria nowa t. 1 (23), s. 45–55; K. Szwagrzyk, Listy do Bieruta. Prośby o ułaskawienie z lat 1946–1956, Wrocław 1995. 2 T. Balbus, Urząd Bezpieczeństwa we Wrocławiu 1945–1956 [w:] Twarze wrocławskiej bezpieki…, s. 10–20. 1 776 Dopuszczono do jaskrawego błędu politycznego, wyrażającego się w tym, że przodownikowi pracy odznaczonemu Złotym Krzyżem Zasługi i cieszącemu się poważnym autorytetem polecano jako informatorowi wiązać się z elementem politycznie wrogim i zdemoralizowanym, a nawet prowokować osobę podejrzaną do popełnienia przestępstwa. W dokumentach operacyjnych przyjmowano zupełnie niesprawdzone fakty jako już dowiedzione. Dokumenty te, bezkrytycznie i bez wnikania w całokształt materiałów, przyjmowane były następnie przez ówczesnego naczelnika wydziału IV kpt. Salmonowicza Józefa3 i z[astęp]cę szefa WUBP we Wrocławiu mjr. Grada Karola4. Na podstawie spreparowanych w ten sposób materiałów o rzekomym istnieniu szpiegowskiej organizacji aresztowano, za zgodą Departamentu IV MBP, 6 obywateli, w tym umysłowo chorą [Zofię] Kuszyńską5. W śledztwie, na polecenie ówczesnego szefa WUBP ppłk. Dowkana Eugeniusza, zastosowano wobec podejrzanych przymus fizyczny w postaci ciągłego, długotrwałego przesłuchania, tzw. konwejeru6, obliczonego na fizyczne wyczerpanie i zmęczenie aresztowanych, celem wymuszenia przyznania się. Wobec aresztowanych Józef Salmonowicz (ur. 1926) – pracownik Wydziału Personalnego PUBP w Legnicy (28 VIII 1945), referent PUBP w Lubaniu (21 IX 1945), starszy referent gminny PUBP w Lubaniu (20 II 1946), ukończył kurs zastępców szefów (1 X 1947), starszy referent Referatu I PUBP w Lubaniu (1 X 1947), starszy referent i p.o. zastępca szefa PUBP w Brzegu (1 XII 1947), zastępca szefa PUBP w Brzegu (1 V 1948), szef PUBP w Świdnicy (1 II 1950), zastępca naczelnika Wydziału IV WUBP we Wrocławiu (15 IX 1950), naczelnik Wydziału IV WUBP we Wrocławiu (1 VII 1952), naczelnik Wydziału IX WUBP we Wrocławiu (1 VI 1953), do dyspozycji szefa WUBP we Wrocławiu (31 III 1954), kierownik Sekcji Filtracyjnej Wydziału I WUBP we Wrocławiu (1 VI 1954). Twarze dolnośląskiej bezpieki…, s. 264–265. 4 Karol Grad (ur. 1911), ps. „Gradowski” – w ACz (1943). 5 X 1945 r. powrócił do kraju. W resorcie BP: kierownik Sekcji Gospodarczej Wydziału III WUBP we Wrocławiu (18 X 1945), zastępca naczelnika Wydziału Gospodarczego WUBP we Wrocławiu (18 III 1946), zastępca i jednocześnie p.o. naczelnik Wydziału IV WUBP we Wrocławiu (15 II 1947), naczelnik Wydziału IV WUBP (1 XI 1947), oddelegowany do dyspozycji gen. R. Romkowskiego z jednoczesnym pozostawieniem na zajmowanym stanowisku we Wrocławiu (7 XI 1949), naczelnik Wydziału I Departamentu IV MBP (10 V 1950), zastępca szefa WUBP we Wrocławiu (1 VI 1951). 5 III 1954 r. wydalony dyscyplinarnie z organów BP w związku „ze zmontowaniem sprawy śledczej” w stosunku do niewinnych ludzi, którym zarzucano udział w szpiegowskiej organizacji, i dopuszczeniem do rozprawy sądowej, na której zapadły wysokie wyroki, w tym jeden wyrok śmierci. Następnie do 1956 r. pracował jako naczelny dyrektor Państwowego Budownictwa Ogólnego Wojskowego nr 1 we Wrocławiu; w 1959 r. dyrektor Spółdzielni Pracy we Wrocławiu. W 1969 r. wyjechał wraz z żoną i synem do Izraela (w Aparacie bezpieczeństwa w Polsce…, t. 1 podano błędnie, że do Austrii). AIPN, 1268/22484, Akta osobowe cudzoziemca; Aparat bezpieczeństwa w Polsce…, t. 1, s. 468; Notki biograficzne niektórych emigrantów do Izraela, Warszawa 1971, zeszyt nr 5, druk poufny Biura Paszportów i Dowodów Osobistych MSW, s. 65–67; Twarze dolnośląskiej bezpieki…., s. 154. 5 O niezwykłej historii Zofii Kuszyńskiej (ur. 1906) i jej syna Antoniego zob. wyczerpujący komentarz, w: Aparat bezpieczeństwa w Polsce w latach 1953–1954…, s. 176 (red. G. Majchrzak i A. Paczkowski); Skazani na karę śmierci przez Wojskowy Sąd Rejonowy we Wrocławiu 1946–1955, red. K. Szwagrzyk, Wrocław 2002, s. 46. 6 Często stosowana metoda śledcza polegająca na wielogodzinnych przesłuchaniach oskarżonego przez zmieniających się kolejno funkcjonariuszy UB. 3 777 używano również obelżywych, wulgarnych słów i znieważano ich wyzwiskami. W wyniku tego wymuszono od przesłuchiwanych nieprawdziwe zeznania obciążające ich i członków ich rodzin. Na bazie wymuszonych, nawet sprzecznych z sobą materiałów sporządzone zostały przez oficera śledczego por. Ruszla Jerzego7 fałszywe akty oskarżenia. W celu utrzymania oskarżenia i ukrycia przed sądem faktów łamania praworządności dołączono do sprawy notatki, podpisane przez naczelnika wydziału śledczego por. [Adolfa] Helbina8 i z[astęp]cę szefa WUBP mjr. Grada, stwierdzające, że śledz7 Jerzy Ruszel (ur. 1925) – wartownik PUBP w Nysie (18 XII 1945), młodszy oficer śledczy grupy śledczej PUBP w Nysie (26 IX 1946), młodszy oficer śledczy PUBP w Olesku (12 XI 1946), oficer śledczy Wydziału Śledczego WUBP w Katowicach (4 I 1948), oficer śledczy Sekcji 1 WUBP w Katowicach (23 VI 1948), do dyspozycji szefa WUBP we Wrocławiu (8 XI 1949), oficer śledczy Samodzielnej Sekcji Filtracyjnej przy więzieniu w Jaworze (18 XII 1949), oficer śledczy Sekcji 1 Wydziału Śledczego WUBP we Wrocławiu (12 VII 1951), starszy oficer śledczy Sekcji 3 Wydziału Śledczego WUBP we Wrocławiu (13 VI 1952), zwolniony dyscyplinarnie z pracy 11 III 1954 r. AIPN Wr, Kartoteka funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza. 8 Adolf Helbin (ur. 1925) – sekretarz w PUBP w Nysie (5 II 1946), oficer śledczy w PUBP w Nysie (1 XI 1947), delegowany na kurs oficerów śledczych do WUBP w Katowicach (7 XI 1947), oficer śledczy Sekcji II Wydziału Śledczego w WUBP w Katowicach (1 VII 1948), oficer śledczy Sekcji 3 Wydziału Śledczego WUBP w Katowicach (1 VI 1949), kierownik Sekcji 3 Wydziału Śledczego WUBP w Katowicach (15 I 1950), zastępca i p.o. naczelnik Wydziału Śledczego w WUBP we Wrocławiu (1 II 1952), zdjęty z zajmowanego stanowiska (5 III 1951), przekazany do dyspozycji szefa WUBP we Wrocławiu (31 III 1954), kierownik Sekcji 3 Wydziału Śledczego WUBP w Rzeszowie (1 IX 1954), kierownik Sekcji 2 Wydziału VII WUBP w Rzeszowie (1 IV 1955), zwolniony ze służby w WUBP w Rzeszowie (31 V 1956); naczelnik Wydziału Dochodzeniowego w KM MO w Katowicach (1 I 1963), zwolniony (31 I 1971 r.) Twarze dolnośląskiej bezpieki…., s. 162–163. Z postanowienia oficera śledczego MBP o umorzeniu śledztwa z 18 VI 1954 r.: „W dniu 10 marca 1954 roku aresztowany przez organa bezpieczeństwa publicznego jako podejrzany o dokonywanie aktów sabotażu i przebywający w śledztwie w więzieniu Warszawa I [przy ul. Rakowieckiej – B.K.] Bajer Michał złożył przed oficerem śledczym Departamentu Śledczego oraz pracownikiem Biura ds. Funkcjonariuszy MBP ustne oświadczenie, podając, że po aresztowaniu go w sierpniu 1950 roku przez Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Stalinogrodzie podczas prowadzonego tam przeciwko niemu śledztwa przez ppor. Helbina Adolfa ten ostatni w okresie od drugiej połowy sierpnia 1950 roku do końca listopada tegoż roku stosował wobec niego różne formy przymusu fizycznego, i tak: a) w okresie tym stosował w stosunku do niego trzykrotnie tzw. konwojer (dwa razy nieprzerwanie przez trzy doby i raz przez 10 dób), z tym że podczas pierwszych dwu [dni] musiał przez cały czas stać; b) w okresie jak wyżej przesłuchiwany był z reguły w pozycji stojącej; c) w trakcie przesłuchiwań ppor. Helbin zmuszał go do wykonywania tzw. żabek, co polegało na tym, że musiał dłuższy okres czasu pozostawać w pozycji półsiedzącej, dopóty zmęczony nie upadł na podłogę, po czym leżącego na podłodze ppor. Helbin bił butem; d) również podczas przesłuchiwań ppor. Helbin zmuszał go do biegania aż do utraty sił wokół taboretu, szarpał go za uszy i klapy marynarki oraz dwukrotnie uderzył go dłonią w twarz; e) w tym samym okresie (od połowy sierpnia do końca listopada 1950 roku) ppor. Helbin dwa lub trzy razy nadeptywał mu butami na obnażone palce nóg; f) często ppor. Helbin zmuszał go do wypowiadania aż do zmęczenia uwłaczających jego godność zdań; 778 two w tej sprawie prowadzono obiektywnie i zgodnie z wymogami prawa oraz że świadek, o przesłuchanie którego zwracał się sąd, rzekomo ukrywa się. Departament IV MBP, mając na kontroli to rozpracowanie, niedostatecznie wnikał w metody pracy operacyjnej wydziału IV WUBP, powierzchownie analizował całokształt materiałów w tej sprawie i nie interesował się wartością agentury. Departament Śledczy MBP, prowadząc nadzór nad śledztwem, mimo stwierdzenia, że sprawa budzi poważne wątpliwości i że w toku śledztwa stosowano niedozwolone metody, nie zajął właściwego stanowiska dla anulowania sprawy. Tego rodzaju karygodne postępowanie organów bezpieczeństwa, poważnie naruszające praworządność ludową i godzące w podstawowe prawa obywateli, wyrządza niepowetowane szkody polityczne, dyskredytuje nasz aparat i wpływa na poderwanie zaufania obywateli do organów władzy ludowej. W związku z powyższym: 1. Ppłk. Dowkana Eugeniusza – b. szefa WUBP we Wrocławiu, obecnie dyrektora Departamentu Ogólno-Administracyjnego MBP – dyscyplinarnie wydalam z organów bezpieczeństwa, degraduję do szeregowca i karzę 3-tygodniowym aresztem zwykłym za to, że: a) niewłaściwie kierował i nie kontrolował przebiegu prac wydziału śledczego, w wyniku czego w sprawie „Ognisko”9 dopuścił do sfabrykowania fałszywego oskarżenia niewinnych ludzi, b) przed podjęciem decyzji na areszt 6 obywateli sam nie dokonał i nie spowodował dokonania właściwej analizy materiałów rozpracowania, c) dopuścił do naruszenia socjalistycznej praworządności przez zlecenie zastosowania w śledztwie ciągłego, długotrwałego przesłuchania, tzw. konwejeru, noszącego charakter przymusu fizycznego. 2. Mjr. Grada Karola – z[astęp]cę szefa WUBP we Wrocławiu – dyscyplinarnie wydalam z organów bezpieczeństwa, degraduję do szeregowca i karzę 3-tygodniowym aresztem zwykłym za to, że: a) kierował rozpracowaniem „Ognisko” powierzchownie i nieodpowiedzialnie, akceptując poszczególne dokumenty bez dokonania ich analizy, a nawet ich nie g) w październiku lub listopadzie 1950 roku rozebranego do połowy ppopr. Helbin pozostawił przy otwartym oknie, co spowodowało nasilenie choroby pęcherza, na którą to chorobę chorował już uprzednio; h) wielokroć nieodprowadzany do ubikacji – mimo że się tego domagał – zmuszony był oddać mocz w spodnie, po czym ppor. Helbin zmuszał go do wycierania zabrudzonej w ten sposób podłogi papierami; i) w wyniku stosowania wobec niego przez ppor. Helbina opisanych wyżej form przymusu fizycznego prokoły przesłuchań podpisywał w stanie prawie nieprzytomnym, a w wielu przypadkach, chcąc uniknąć «znęcania się» nad nim, zeznawał nieprawdę; j) stosowanie wobec niego «konwojerów» i innych form przymusu fizycznego oprócz nasilenia choroby pęcherza spowodowało nasilenie i innych dolegliwości, na które cierpiał już uprzednio (wada serca, zaburzenia w układzie nerwowym, prostata i inne) oraz obrzęki nóg”. AIPN, 0952/119, k. 245–246. 9 Kryptonim sprawy rozpracowania agenturalnego w związku ze sprawą Zofii Kuszyńskiej. 779 czytając, tolerował niedopuszczalny styl i metody pracy operacyjnej, w szczególności metody przygotowania i werbowania agentury, b) podpisał dla sądu notatkę niezgodną z prawdą. 3. Kpt. Salmonowicza Józefa – b. naczelnika Wydziału IV, obecnie naczelnika Wydziału IX WUBP we Wrocławiu – obniżam w stanowisku służbowym do kierownika sekcji i w stopniu oficerskim do porucznika za to, że: a) niewnikliwie dokonał rozpracowania sprawy „Ognisko”, nie analizował całości materiałów, w tym również i naciągniętych dokumentów, które sam podpisywał, w wyniku czego dopuścił do nieobiektywnego przedstawienia sprawy, b) dopuścił do naruszenia zasad pracy operacyjnej przy przygotowywaniu i werbunku agentury, na skutek czego dokonano niesłusznych i szkodliwych werbunków. 4. Por. Helbina Adolfa – naczelnika Wydziału Śledczego WUBP we Wrocławiu – obniżam w stanowisku służbowym do kierownika sekcji, w stopniu oficerskim do podporucznika i karzę 10-dniowym aresztem zwykłym, oraz kpt. Sikorę Józefa10 – z[astęp]cę naczelnika Wydziału Śledczego WUBP we Wrocławiu – obniżam w stanowisku służbowym do stanowiska st. oficera śledczego, w stopniu oficerskim do podporucznika i karzę 14-dniowym aresztem zwykłym za to, że: a) wymienieni jako kierownictwo Wydziału Śledczego niewłaściwie kierowali śledztwem w sprawie „Ognisko”, nie reagowali na sygnały o stosowaniu przymusu wobec aresztowanych, dopuszczając do nieobiektywnego prowadzenia śledztwa, w wyniku czego zmontowano fikcyjne sprawy, b) spowodowali dołączenie do akt niezgodnych z prawdą notatek przeznaczonych dla sądu. 5. Ppor. Ruszla Jerzego – st. oficera śledczego WUBP we Wrocławiu – dyscyplinarnie wydalam z aparatu bezpieczeństwa i karzę 20-dniowym aresztem zwykłym za fałszowanie materiałów śledztwa i naciągnięcie poszczególnych zarzutów w aktach oskarżenia. Józef Sikora (ur. 1921) – referent PUBP w Rzeszowie (23 XII 1945), starszy referent PUBP w Rzeszowie (15 II 1946), oficer śledczy Sekcji 2 Wydziału Śledczego WUBP w Rzeszowie (1 VI 1946), starszy oficer śledczy Sekcji 2 Wydziału Śledczego WUBP w Rzeszowie (1 IX 1946), kierownik Sekcji 2 Wydziału Śledczego WUBP w Rzeszowie (1 VI 1947), odkomenderowany do Biura Specjalnego MBP (23 II 1949–20 V 1950), starszy oficer śledczy Sekcji 1 Wydziału Śledczego WUBP we Wrocławiu (1 VII 1950), kierownik Sekcji 1 Wydziału Śledczego WUBP we Wrocławiu (1 IX 1952), zastępca naczelnika Wydziału Śledczego WUBP we Wrocławiu (1 VIII 1953), starszy referent Sekcji 2 Wydziału II WUBP we Wrocławiu (31 III 1954), starszy oficer śledczy Sekcji 3 Wydziału Śledczego WUBP we Wrocławiu (31 III 1954), starszy oficer śledczy Sekcji 3 Wydziału Śledczego WUBP we Wrocławiu (15 X 1954), starszy oficer śledczy, brygadier Sekcji 1 Wydziału VII WUBP we Wrocławiu (1 IV 1955), kierownik Sekcji 2 Wydziału VII WUdsBP we Wrocławiu (1 X 1955), starszy oficer śledczy Sekcji 2 Wydziału VII WUdsBP we Wrocławiu (1 IV 1956); naczelnik Wydziału Śledczego KW MO we Wrocławiu (1 XII 1967), zwolniony (10 X 1978). Twarze dolnośląskiej bezpieki…, s. 266–267. 10 780 6. Dziewieckiego Adolfa11 – referenta Wydziału IX oraz plut. Pawlińskiego Albina12 – oddziałowego AW WUBP we Wrocławiu, uwzględniając ich małe doświadczenie w pracy operacyjnej, karzę po 5 dni aresztu zwykłego za stosowanie represji wobec aresztowanego. 7. Płk. Różańskiemu Józefowi – dyrektorowi Departamentu Śledczego MBP – udzielam nagany za to, że będąc w posiadaniu danych poddających w wątpliwość całość sprawy, nie przedsięwziął niezbędnych czynności dla przecięcia sprawy. 8. Płk. Kratko Józefowi – b. dyrektorowi Departamentu IV MBP, obecnie dyrektorowi Departamentu Szkolenia MBP oraz ppłk. Białych Wiktorowi13 – b. w[ice]dyrektorowi Departamentu IV MBP, obecnie w[ice]dyrektorowi Departamentu IX MBP – udzielam upomnienia za to, że dopuścili do powierzchownego stylu pracy w Wydziale X Departamentu IV w opracowaniu sprawy „Ognisko” oraz że wyrażając zgodę na realizację, nie dokonali właściwej analizy materiałów. 9. Mjr. Baumacowi Mieczysławowi14 – b. naczelnikowi Wydziału X Departamentu IV MBP – udzielam nagany z ostrzeżeniem za to, że nadzorując rozpracowanie Adolf Dziewiecki (ur. 1925) – z zawodu krawiec. W resorcie BP: wartownik Komendy WUBP we Wrocławiu (3 VII 1950), młodszy referent Referatu Wojskowego Wytwórni Sprzętu Komunikacyjnego. Wydział IV WUBP we Wrocławiu (19 VII 1952), referent Referatu Wojskowego Wydziału IV WUBP we Wrocławiu na obiekcie „Wodomierze” (29 I 1953), referent terenowy PUBP w Sycowie (5 VIII 1954), referent operacyjny delegowany ds. BP w Sycowie (1 IV 1955), oficer operacyjny delegowany ds. BP w Sycowie (8 V 1956), zwolniony z pracy 31 XII 1956 r. AIPN Wr, Kartoteka funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza. 12 Albin Pawliński (ur. 1925) – wartownik Komendy Wydziału Ogólnego WUBP we Wrocławiu (7 V 1951), oddziałowy aresztu wewnętrznego Wydziału Ogólnego WUBP we Wrocławiu (29 XI 1951), oddziałowy aresztu Komendy WUBP we Wrocławiu (15 IX 1952), zwolniony z pracy w organach BP 31 X 1954 r. AIPN Wr, Kartoteka funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza. 13 Wiktor Białych (Biełych) (ur. 1916) – oficer NKWD i „Smiersza”. Od 1944 r. w WP: szef Oddziału Informacji Szkoły Oficerskiej WP (IV 1944), szef Oddziału Informacji 4. Dywizji Piechoty WP (I 1945). W czerwcu 1945 r. skierowany do pracy nad stworzeniem struktur Informacji Wojskowej w ramach WW. W resorcie BP: zastępca szefa Zarządu Informacji KBW (od 1 VI 1945; rozkaz z 30 IV 1946), p.o. szef Zarządu Informacji KBW (1 VII 1946), szef Zarządu Informacji KBW (3 VIII 1947), zastępca szefa Zarządu Informacji KBW (28 I 1948), zastępca szefa Zarządu Informacji KBW i WOP (20 V 1949), p.o. szef Zarządu Informacji KBW i WOP (26 V 1950), zastępca z p.o. szefa Zarządu Informacji KBW i WOP (3 XI 1950), wicedyrektor Departamentu IV MBP (19 III 1951), wicedyrektor Departamentu IX MBP (27 I 1953), zwolniony 31 VIII 1954 r. w związku z odkomenderowaniem do ZSRR. AIPN, 0329/6, t. 1–2, Akta osobowe funkcjonariusza; Aparat bezpieczeństwa w Polsce…, t. 1, s. 80; K. Szwagrzyk, Kadra kierownicza Departamentu IV MBP 1945–1954 [w:] „Budujemy socjalizm…”, s. 15. 14 Mieczysław (Mojżesz) Baumac (ur. 1919) – będąc uczniem Państwowej Szkoły Włókienniczej w Łodzi, razem z Adamem Nowakiem (Adaś Najman), późniejszym szefem WUBP w Bydgoszczy, należał do ZMS i do KZMP (1935–1938). W XI 1939 r. wyjechał z Łodzi, nielegalnie przekroczył granicę niemiecko-sowiecką, udając się do Białegostoku, a stamtąd do Lwowa. Za pośrednictwem MOPR otrzymał we Lwowie pracę w Tymczasowym Zarządzie Miasta, w komisji dla spraw uchodźców. W I 1940 r. wraz z żoną wyjechał do Kercza (Krym), gdzie pracował w kopalni. Za pośrednictwem NKWD w Kerczu we IX 1941 r. został wezwany do Moskwy i na polecenie Kominternu skierowany do armii Andersa. Przed samą ewakuacją armii Andersa do Persji (Iranu) zwolniony z wojska. Po zgłosze11 781 „Ognisko” , niewnikliwie analizował materiały, w wyniku czego nie zdołał dostrzec niewłaściwej pracy WUBP Wrocław w tej sprawie, a w szczególności nie wykazał zainteresowania wartością agentury oraz nie zwrócił uwagi na wątpliwe fakty zawarte w doniesieniach, które podważały sprawę. 10. Mjr. Łyszkowskiemu Stanisławowi15 – naczelnikowi Wydziału III Departamentu Śledczego MBP – udzielam nagany z ostrzeżeniem za to, że po zoniu się do rejonowych władz bezpieczeństwa skierowany do sowchozu „Narpaj”, gdzie pracował do III 1943 r. jako robotnik, strażnik i jako komendant sowchozu, następnie do IV 1945 r. kierownik dziecińca dla polskich dzieci (placówka należała do ZPP). Do kraju powrócił jako repatriant, w połowie VI 1945 r. przybył do Warszawy, następnie udał się do Łodzi. W resorcie BP: referent Sekcji 4 WUBP w Łodzi (11 VII 1945), starszy referent Wydziału I WUBP w Łodzi (17 IX 1945), zastępca kierownika Sekcji 2 Wydziału IV WUBP w Łodzi (24 I 1946), p.o. kierownik Sekcji 1 Wydziału IV WUBP w Łodzi (16 VIII 1946), kierownik Sekcji 1 Wydziału IV WUBP w Łodzi (12 IX 1947), zastępca naczelnika Wydziału IX (Samodzielnej Grupy Ochrony Obiektu Wydzielonego w Kowarach, wydobycie uranu) Departamentu IV MBP (4 II 1948), naczelnik Wydziału X Departamentu IV MBP (21 VI 1949), naczelnik Wydziału X Departamentu IV MBP (11 II 1950), naczelnik Wydziału V Departamentu IX MBP (9 I 1953), naczelnik Wydziału V Departamentu IV MBP (9 VII 1954), naczelnik Wydziału I Departamentu IV KdsBP (4 IV 1955), słuchacz Kursu Specjalnego w Moskwie (30 VII 1955), zastępca kierownika WUdsBP w Łodzi (12 X 1956), zwolniony z resortu 31 XII 1956 r. Następnie: mechanik w Stołecznej Fabryce Dziewiarskiej (1957–1958), dyrektor Wojewódzkiego Przedsiębiorstwa Hurtu Artykułami Gospodarstwa Domowego „Arged” (1958–1964), zastępca dyrektora ds. handlowych Centrali Przedsiębiorstwa Handlowo-Technicznego „Eldom” (1965–1968). Rozpracowywany przez SB w ramach teczki zagadnieniowej krypt. „Jordan”. W XI 1968 r. emigrował wraz z żoną do Szwecji. Deklarowany zawód w 1984 r. – bibliotekarz. Wpisany przez MSW do indeksu osób niepożądanych w PRL w marcu 1973 r. Na podstawie rozkazu personalnego nr 0139 ministra ON gen. armii Wojciecha Jaruzelskiego z 3 VIII 1974 r. mjr M. Baumac został zdegradowany do stopnia szeregowca „z powodu braku wartości moralnych” (AIPN, 2174/3081, Teczka personalna MON, k. 20). Do resortu BP M. Baumac trafił z rekomendacji dyrektora Departamentu Politycznego MSZ, ministra pełnomocnego, później ambasadora RP w Pradze, I sekretarza KW PZPR w Katowicach/Stalinogrodzie w l. 1950–1957, kierownika Wydziału Ekonomicznego KC PZPR (1957–1964) – Józefa Olszewskiego, właśc. J. Majer Szpecht (1916–2002), a prywatnie szwagra, brata jego żony Gustawy (Guty) Baumac z d. Szpecht (biogram G. Baumac zob. Marzec 1968 w dokumentach MSW, t. 2 Kronika wydarzeń, cz. I…, s. 680–681). AIPN, 0193/9014, Akta osobowe funkcjonariusza; AIPN, 0224/154, t. 1–2, Kwestionariusz ewidencyjny [dokumenty inwigilacji M. Baumaca]; AIPN, 1268/19428, t. 1–2, Akta osobowe cudzoziemca; Aparat bezpieczeństwa w Polsce…, t. 1, s. 289; R. Klementowski, Wydział IX Departamentu IV MBP/ Wydział IX „K” WUBP we Wrocławiu z siedzibą w Kowarach (struktura, działalność, obsada personalna), „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2006, nr 2 (4), s. 114; idem, Warunki pracy w kopalnictwie Dolnego Śląska. Studium na przykładzie kopalni uranu [w:] „Budujemy socjalizm…”, s. 94–117; J. Pietrzak, Działalność komunistów wśród polskiego wychodźstwa na Bliskim Wschodzie w świetle materiałów kontrwywiadowczych Polskich Sił Zbrojnych (1944 r.), „Dzieje Najnowsze” 2006, nr 3, s. 128–129. 15 Stanisław Łyszkowski (1923–1978) – młodszy oficer Wydziału VIII Departamentu I MBP (13 III 1945), młodszy oficer Samodzielnego Wydziału IV MBP (15 IX 1945), oficer śledczy Sekcji 2 Wydziału Śledczego MBP (10 XI 1946), starszy oficer śledczy Sekcji 1 Wydziału II Departamentu Śledczego MBP (1 VII 1947), kierownik Sekcji 2 Wydziału II Departamentu Śledczego MBP (1 VIII 1949), zastępca naczelnika Wydziału II Departamentu Śledczego MBP (1 IX 1951), naczelnik Wydziału III Departamentu Śledczego MBP (1 XII 1952), naczelnik Wydziału IV Departamentu Śledczego KdsBP (1 IV 1955), słuchacz Rocznego Kursu Specjalnego w Moskwie (1 VIII 1955), naczelnik Wydziału I Departamentu VII KdsBP (1 VIII 1956), naczelnik Wydziału II Biura „T” MSW (28 XI 1956), 782 rientowaniu się, że otrzymane z WUBP akty oskarżenia w sprawie „Ognisko” nie odpowiadają stanowi faktycznemu, nie spowodował zrewidowania sprawy przez Departament Śledczy MBP. 11. Kpt. Medererowi Florianowi16 – st. oficerowi śledczemu Departamentu Śledczego MBP – udzielam nagany za to, że po stwierdzeniu wątpliwego stanu sprawy oraz nieobiektywnej treści aktów oskarżenia, mimo że zameldował o tym przełożonym, jednak niekonsekwentnie dążył do właściwego załatwienia sprawy. 12. Sprawy oficerów śledczych WUBP we Wrocławiu: ppor. Majwata Józefa17 i chor. Grabowskiego Józefa18 przekazać do Biura ds. Funkcjonariuszy dla uzupełnienia dochodzenia. 13. Sprawę b. pracowników Wydziału IV WUBP we Wrocławiu: Gibera Szmula19 i Rydkiewicza Ryszarda, zwolnionych z organów bezpieczeństwa, którzy zastępca dyrektora Biura „T” MSW (1 IV 1962), dyrektor Biura „T” MSW (15 II 1965), dyrektor Departamentu Techniki MSW (15 VI 1971), 14 XI 1978 r. skreślony z ewidencji. Jako oficer śledczy MBP przesłuchiwał m.in. rotmistrza Witolda Pileckiego. AIPN, 0218/1213, Akta osobowe funkcjonariusza; AIPN, 02525/24, k. 142; J. Pawłowicz, Rotmistrz Witold Pilecki 1901–1948, Warszawa 2008, s. 264; W.J. Wysocki, Rotmistrz Pilecki, Warszawa 1994, s. 153. 16 Florian Mederer (1924–2006) – wartownik PUBP w Jarosławiu (14 VI 1945), słuchacz Centralnej Szkoły MBP w Łodzi (14 IX 1945), w dyspozycji szefa WUBP w Rzeszowie (21 XII 1945), młodszy oficer śledczy Sekcji 2 Wydziału IV „A” WUBP w Rzeszowie (2 I 1946), oficer śledczy Sekcji 2 Wydziału IV „A” WUBP w Rzeszowie (1 III 1946), p.o. starszy oficer śledczy Sekcji 2 Wydziału IV „A”/ Śledczego WUBP w Rzeszowie (1 IX 1946), słuchacz Kursu Oficerów Śledczych w Centralnej Szkole MBP w Łodzi/Centrum Wyszkolenia MBP w Legionowie (22 II 1947), w dyspozycji szefa WUBP w Rzeszowie (3 XII 1947), starszy oficer śledczy Referatu Śledczego PUBP w Jaśle (1 I 1948), oficer śledczy Sekcji 1 Wydziału Śledczego WUBP w Rzeszowie (1 VI 1948), starszy oficer śledczy Sekcji 1 Wydziału Śledczego WUBP w Rzeszowie (1 VIII 1949), kierownik Sekcji 3 Wydziału Śledczego WUBP w Rzeszowie (1 X 1950), starszy oficer śledczy Wydziału III Departamentu Śledczego MBP (1 VIII 1951), starszy oficer śledczy Sekcji 1 Wydziału III Departamentu Śledczego MBP (1 IX 1951), starszy oficer śledczy Sekcji 1 Wydziału IV Departamentu Śledczego MBP (1 X 1951), w dyspozycji Departamentu Kadr i Szkolenia KdsBP (1 IV 1955), zastępca naczelnika Wydziału VII (Śledczego) WUdsBP w Krakowie (1 IV 1955); słuchacz Kursu Doskonalenia Kadr Kierowniczych SB MSW (11 I – 31 III 1966), zwolniony (30 IX 1968). Ludzie bezpieki województwa krakowskiego…, s. 415–417. 17 Józef Majwat (ur. 1925) – wartownik PUBP w Oleśnicy (23 X 1945), wartownik Ochrony PUBP w Oleśnicy (1 X 1947), młodszy oficer śledczy Sekcji 2 Wydziału Śledczego WUBP we Wrocławiu (21 XI 1949), młodszy oficer śledczy Sekcji 1 Wydziału Śledczego WUBP we Wrocławiu (21 XII 1950), oficer śledczy Sekcji 1 Wydziału Śledczego WUBP we Wrocławiu (22 IX 1952), przeniesiony do dyspozycji MSW 1 IV 1955 r. AIPN Wr, Kartoteka funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza. 18 Józef Grabowski (ur. 1927) – aplikant śledczy Wydziału Śledczego WUBP we Wrocławiu (19 X 1950), oficer śledczy PUBP w Wałbrzychu (11 VI 1951), oficer śledczy Sekcji 2 Wydziału Śledczego WUBP we Wrocławiu (17 VI 1953), oficer śledczy Sekcji 3 Wydziału Śledczego WUBP we Wrocławiu (12 XI 1954), oficer śledczy Sekcji 1 Wydziału VII WUdsBP we Wrocławiu (1 IV 1955), zwolniony z pracy 31 XII 1956 r. z trzymiesięczną odprawą, w ramach reorganizacji resortu. AIPN Wr, Kartoteka funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza. 19 Szmul Leib Giber (ur. 1919) – z zawodu ślusarz. W resorcie BP: kierownik Referatu Ochrony PUBP w Ząbkowicach (b.d. rozkazu), referent Sekcji 1 Wydziału IV WUBP we Wrocławiu (b.d. rozkazu), starszy referent Sekcji 1 Wydziału IV WUBP we Wrocławiu (b.d. rozkazu), kierownik Sekcji 10 Wydziału IV WUBP we Wrocławiu (b.d. rozkazu), kierownik Referatu Wojskowego WSK Mielec 783 rozpracowując bezpośrednio sprawę „Ognisko”, dopuszczali się karygodnych form pracy, przekazać do Komisji Kontroli Partyjnej. Rozkaz niniejszy należy omówić szczegółowo na odprawie z całym składem osobowym pracowników operacyjnych UBP, dla wyciągnięcia wniosków w pracy operacyjnej i śledczej. Minister (–) St[anisław] Radkiewicz Za zgodność: kierownik Sekcji Rozkazów Gabinetu Ministra S[tanisław] Brzyskia Rozesłano wg rozdzielnika nr 326 Źródło: AIPN, 1572/64, k. 32–35, mps. (2 VIII 1952), zwolniony ze służby w organach BP 7 I 1953 r. AIPN Rz, Kartoteka funkcjonariuszy, Karta ewidencyjna funkcjonariusza. a Pieczątka i podpis. 784 Nr 207 1954 maj 19, Warszawa – Rozkaz nr 012/54 ministra bezpieczeństwa publicznego o pracy organów bezpieczeństwa publicznego za granicą Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC-R-417/54 Ściśle tajne Egz. nr 13 Warszawa, dnia 19 maja 1954 r. Przechowują osobiście adresaci. Rozkaz nr 012/54 o pracy organów bezpieczeństwa publicznego za granicą II Zjazd Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej1 dokonał podsumowania wspaniałych osiągnięć Polski Ludowej, wytyczył całemu narodowi drogi i sposoby dalszego umacniania władzy ludowej i podnoszenia dobrobytu mas pracujących. II Zjazd partii nakreślił linię działania w marszu do zbudowania podstaw socjalizmu i umacniania siły naszego kraju. Polska Ludowa stanowi poważne ogniwo światowego obozu pokoju, któremu przewodzi Związek Radziecki. Fakt ten potęguje zbrodniczą działalność imperialistycznych podżegaczy wojennych przeciwko naszemu pokojowemu państwu. Koła rządzące krajów kapitalistycznych jawnie nawołują do prowadzenia dywersyjno-sabotażowej działalności w krajach obozu pokoju. Finansują tę działalność, organizują ośrodki wywiadowcze, przygotowują kadry dywersantów i szpiegów do zbrodniczej roboty w Polsce. Pomimo licznych faktów zdemaskowania przez nasze organa wrogiej działalności zagranicznych ośrodków szpiegowskich, jak to miało miejsce w sprawie WiN-u, endeckiego ośrodka „Berg”2, agentów zachodnioniemieckiego wywiadu II Zjazd PZPR (10–17 III 1954 r.); zob. A. Paczkowski, Zalecono towarzyszowi Bierutowi [Notatka z rozmów odbytych przez Bolesława Bieruta z kierownictwem sowieckim 28 XII 1953 r. w związku ze zbliżającym się II Zjazdem PZPR], „Polityka”, 14 IX 2002, nr 37 (2367), s. 72–74. 2 Tzw. baza łączności „Południe”, utworzona na mocy umowy o współpracy Rady Politycznej (powstała w 1949 r. jako reprezentacja polityczna niepodległościowego wychodźstwa, stworzona przez Stronnictwo Narodowe, Polską Partię Socjalistyczną oraz Polski Ruch Wolnościowy „Niepodległość i Demokracja”, a także część ludowców i polityków niezależnych) z Amerykanami i Brytyjczykami. Baza ta mieściła się w Bergu pod Starnbergiem w Bawarii. Większość pracowników placówki (podobnie jak i bazy „Północ”) stanowili działacze Stronnictwa Narodowego. „Południem” kierował najpierw Stanisław Komeniowski, a następnie Władysław Furka. S. Cenckiewicz, Od pierwszej reemigracji do drugiej reemigracji. Aparat bezpieczeństwa PRL wobec polskiej emigracji politycznej w latach 1944–1956 [w:] wstęp do reprintu wydawnictwa resortowego do użytku wewnętrznego Departamentu I MSW z 1962 r. pt. Polska emigracja polityczna. Informator, Warszawa 2004, s. XXVI; 1 785 gehlenowskiego3 lub angielskiej dywersyjno-szpiegowskiej siatki „Worona”4, działalność ich bynajmniej nie ustaje, a wręcz przeciwnie, przy wielkim nakładzie środków powstają nowe ogniwa, rozmieszczane przede wszystkim w Niemczech Zachodnich, Szwecji i Austrii, Belgii i Danii, a podlegające centralom wywiadowczym w Waszyngtonie, Bonn, Londynie, Watykanie czy Paryżu. Poważną rolę w prowadzeniu wrogiej działalności przeciwko PRL odgrywa reakcyjna emigracja polska5. Chociaż wewnątrz obozu reakcyjnej emigracji toczą się nieustanne kłótnie i waśnie w związku ze zjednoczeniową misją [Kazimierza] Sosnkowskiego6, inspirowaną przez Amerykanów, to jednak wrogowie ludu pracującego wszystkich maści – byli dwójkarze i ONR-owcy, oficerowie Andersa i PSL-owcy, endecy i WRNowcy – zgodni są, jeżeli chodzi o wysługiwanie się ośrodkom imperialistycznym w prowadzeniu zbrodniczej działalności przeciwko ludowemu państwu i wzajemnie prześcigają się w tej niecnej robocie. W celu obrony zdobyczy mas pracujących Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, po to by wzmacniać nasze państwo i rozwijać budownictwo socjalistyczne zgodnie ze wskazaniami II Zjazdu naszej partii, winniśmy zawczasu ujawniać i paraliżować przestępcze zamiary wrogów, którzy starają się zakłócać rozwój pokojowego, socjalistycznego budownictwa narodu polskiego. Skutecznie przeciwdziałać, ujawniać i demaskować działalność wrogich ośrodków zagranicznych można tylko wówczas, jeżeli wywiad i kontrwywiad MBP zmobilizuje wszystkie swoje możliwości za granicą i w kraju do agenturalnej penetracji ośrodków i central przeciwnika, w których rodzą się zbrodnicze plany dywersji, sabotażu i szpiegostwa, skąd wrogowie Polski Ludowej otrzymują wszechstronne wsparcie. por. D. Węgrzyn, Aparat bezpieczeństwa wobec środowisk narodowych na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim…, s. 307. 3 Od nazwiska pierwszego szefa wywiadu RFN gen. Reinharda Gehlena (1902–1979), który w Sztabie Generalnym Wojsk Lądowych III Rzeszy kierował Wydziałem Wywiadu Wschodniego; współtwórca „Werwolfu”. W 1945 r. po kapitulacji hitlerowskich Niemiec w niewoli Amerykanów. Wtedy to przystąpił do tworzenia organizacji wywiadowczej – organizacji Gehlena, która stała się podstawą zachodnioniemieckich służb wywiadowczych; P. Pleskot, „Tarcza partii i narodu”…, s. 336. 4 Od pseudonimu Piotra Hojsana „Woron” (1927–2000) – działacza OUN. W l. 1943–1945 służył on w Baudienście w Austrii i Jugosławii, w podziemiu od 1946 r. W VIII 1947 r. wyruszył z bojówką Włodzimierza Kordiaka „Coka” na Zachód, dokąd dotarł po kilku tygodniach, w l. 1947–1950 przebywał w obozach ukraińskich uchodźców w Daggendorfie, Lanchau i Mittenwaldzie, przeszedł przeszkolenie zorganizowane przez wywiad brytyjski, aresztowany przez MBP. I. Hałagida, Prowokacja „Zenon”. Geneza, przebieg i skutki operacji MBP o kryptonimie „C-1” przeciwko banderowskiej frakcji OUN i wywiadowi brytyjskiemu (1950–1954), Warszawa 2005, s. 139. 5 O drugiej (powojennej) Wielkiej Emigracji zob. A. Friszke, Życie polityczne emigracji, Warszawa 1999; P. Machcewicz, Emigracja w polityce międzynarodowej, Warszawa 1999; K. Tarka, Emigracyjna dyplomacja. Polityka zagraniczna Rządu RP na Uchodźstwie 1945–1990, Warszawa 2003. 6 Zob. rozdział Misja generała Sosnkowskiego [w:] A. Friszke, Życie polityczne emigracji…, s. 169–195. 786 Zadania te wymagają intensywnej pracy w budowaniu sieci agenturalnych w ośrodkach politycznych, wywiadowczych, kontrwywiadowczych i naukowo-technicznych krajów kapitalistycznych oraz wśród wrogiej polskiej emigracji. Należy stwierdzić, że mimo osiągnięcia pewnego postępu w pracy za granicą w ostatnim czasie, praca nasza na tym odcinku wciąż jeszcze jest dalece niedostateczna. Przyczyną tego stanu jest: 1. Słaba praca Departamentu VII7 na odcinku zdobywania informacji z obozu wroga. Wyraża się ona w zbieraniu informacji przypadkowych tam, gdzie uda się je zdobyć. Nie koncentruje się wysiłku operacyjnego na najważniejszych i najbardziej niebezpiecznych ośrodkach wrogiej działalności krajów imperialistycznych skierowanej przeciwko obozowi pokoju i w pierwszym rzędzie Polsce Ludowej. 2. Zaśmiecenie sieci agenturalnej za granicą dwulicowcami i agenturą przypadkową, która nie daje gwarancji wykonywania stawianych zadań, a pochłania wiele wysiłku i czasu oraz środków materialnych. 3. Słaba praca operacyjna z uczciwą siecią agenturalną, nieumiejętność pełnego jej wykorzystania, brak dokładnie opracowanych sposobów łączności gwarantujących bezpieczeństwo pracy agenturze, co doprowadza do wsyp i dekonspiracji. 4. Niedostateczny wysiłek organów naszego wywiadu w zdobywaniu nowej agentury spośród obcokrajowców jak i emigrantów zdolnych do rozpracowywania interesujących nas obiektów. 5. Niedostateczne wyszkolenie polityczne, zawodowe i ogólne pracowników Departamentu VII wysyłanych do pracy w rezydenturach8. Wąskie zaznajomienie się z terenem oraz słaba znajomość języka tego kraju, do którego pracownik jest wysyłany, powodują nikłe rezultaty w pracy, niewspółmierne do wkładu operacyjnego i materialnego. 6. Nieukompletowanie rezydentur naszego wywiadu w szeregu państw kapitalistycznych, jak USA, Anglii, Szwecji, Jugosławii i Włoszech. 7. Niezorganizowanie w krajach kapitalistycznych nielegalnych rezydentur. Prowadzenie pracy tylko pod przykryciem9 legalnych placówek PRL zwęża możliwości pracy wywiadowczej i ogranicza jej rozmach. 7 Por. A. Paczkowski, Wywiad (cywilny) PRL w 1955 r., „Zeszyty Historyczne” 2004, z. 150, s. 129– –153; Z. Siemiątkowski, Wywiad a władza…, s. 86–87. 8 W terminologii wywiadowczej obowiązującej w pracy Departamentu VII MBP i Departamentu I KdsBP wyróżniano dwa rodzaje rezydentur: legalną i nielegalną. Rezydentura legalna – ekspozytura wywiadu na terenie kraju rozpracowywanego korzystająca z legalnego przykrycia przedstawicielstw PRL za granicą; rezydentura nielegalna – ekspozytura wywiadu na terenie kraju rozpracowywanego niekorzystająca z przykrycia przedstawicielstw PRL za granicą i w zasadzie niemająca z nimi żadnego kontaktu; A. Paczkowski, Bardzo krótki słownik wywiadu, „Biuletyn IPN” 2004, nr 11 (46), s. 67 i n. 9 Pracować pod przykryciem – w języku zawodowym UB: prowadzenie pracy operacyjnej z fałszywą tożsamością, pod pozorem wykonania innej działalności, przy wykorzystaniu odpowiedniej „legendy”. 787 8. Brak koordynacji pracy za granicą aparatu kontrwywiadowczego i wywiadowczego MBP. Niezorganizowanie przez kierownictwo Departamentu VII operacyjnego kontaktu z dyrektorami Departamentów MBP i szefami WUBP w celu wykorzystania możliwości wszystkich jednostek w rozpracowywaniu wrogich central szpiegowsko-dywersyjnych. Ignorowanie przez jednostki kontrwywiadowcze możliwości i doświadczeń pracy Departamentu VII w realizacji przedsięwzięć związanych z zadaniami za granicą. Niewykonanie mojego rozkazu z dnia 19 VI 1952 r. w sprawie „Przygotowania i wysyłania agentury za granicę”10 przez większość jednostek ministerstwa i WUBP spowodowało zaprzepaszczenie szerokich możliwości zasyłania sprawdzonych i doświadczonych agentów do wrogich ośrodków szpiegowskich, zwęziło możliwości wykrywania wrogiej działalności i likwidowania jej w zarodku, przed dokonaniem przestępstwa. W celu spowodowania radykalnej zmiany pracy naszych organów bezpieczeństwa za granicą, szybkiego usunięcia istniejących braków, przezwyciężenia defensywnej postawy naszego aparatu pracującego za granicą, zmobilizowania naszego aparatu do pełnego wykorzystania jego możliwości dla demaskowania i paraliżowania w zarodku szpiegowsko-dywersyjnej działalności drogą agenturalnej penetracji wrogich, imperialistycznych central i ośrodków rozkazuję: 1. Pracę operacyjną naszych organów za granicą koncentrować na głównych ośrodkach politycznych, ośrodkach wywiadowczych i kontrwywiadowczych krajów imperialistycznych i wrogiej emigracji, których działalność jest wymierzona przeciwko Polsce, ZSRR i krajom demokracji ludowej, jak również na zdobywaniu informacji z instytucji ekonomicznych i naukowo-technicznych krajów kapitalistycznych. 2. W celu rozszerzenia i usprawnienia pracy wywiadowczej za granicą skompletować rezydentury w USA, Anglii, Włoszech, Szwecji, Jugosławii, Turcji i Iranie oraz wzmocnić rezydentury we Francji, Austrii, Izraelu i krajach Płd. Ameryki. Dyrektor Departamentu VII w porozumieniu z dyrektorem Departamentu Kadr dobiorą do 10 VIII br. 10 doświadczonych pracowników operacyjnych w celu przygotowania i skierowania do ww. rezydentur. 3. Zorganizowany w Departamencie VII nowy wydział dla budowania i kierowania pracą nielegalnych rezydentur ukompletować w ciągu najbliższych trzech miesięcy11. Do wydziału tego skierować najbardziej doświadczonych operacyjnych pracowników Departamentu VII. Nie udało się odnaleźć tego rozkazu w archiwum IPN. Chodzi o Wydział I Departamentu VII MBP/KdsBP, który zajmował się organizacją tzw. wywiadu nielegalnego. Naczelnikiem Wydziału był Władysław Michalski (15 V 1954 – 15 I 1957). Za: AIPN, 003175/199, Akta osobowe funkcjonariusza. 10 11 788 Budowanie nielegalnych rezydentur w krajach kapitalistycznych i rozwijanie ich pracy niezależnie od rezydentur pracujących pod przykryciem oficjalnych placówek PRL winno być głównym zadaniem Departamentu VII. W terminie do 15 czerwca b.r. przedstawić mi do zatwierdzenia plan pracy tego wydziału na rok 1954. 4. Aparat Departamentu VII przeanalizuje w terminie do dnia 30 czerwca br. posiadaną sieć za granicą i wyeliminuje agentów dwulicowych, rozszyfrowanych, nieuczciwych lub nieprzydatnych. Dla pozostałej sieci ustalić prawidłowy kierunek pracy jak najaktywniejszego jej wykorzystania. Opracować sposoby najbardziej pewnej i konspiracyjnej łączności. Szczególną uwagę zwrócić na prawidłową pracę z najbardziej cenną agenturą, która ma możliwości rozpracowania central szpiegowskich i emigracyjnych oraz ważnych instytucji politycznych, ekonomicznych, naukowo-technicznych i wojskowych państw imperialistycznych. Stosować kombinacje operacyjne w przerzutach agentury z jednego kraju kapitalistycznego do drugiego. Wybrać najbardziej sprawdzonych i oddanych agentów dla wykorzystania ich w charakterze kierowników siatek, agentów-werbowników, łączników, właścicieli lokali konspiracyjnych, punktów kontaktowych i skrzynek pocztowych. 5. Departament VII poczyni niezbędne kroki oraz wykorzysta wszystkie materiały i możliwości aparatu bezpieczeństwa dla zdobywania agentury spośród obcokrajowców i emigrantów politycznych przebywających za granicą. 6. Kierownictwo Departamentu VII winno przeanalizować skład kadrowy jednostki w celu wyeliminowania z pracy wywiadowczej pracowników nienadających się do tej pracy lub niemających perspektyw rozwoju na tym odcinku służby. Przygotować plan przeszkolenia pracowników w okresie lat 1954–[19]55, którzy dotychczas przeszkolenia nie przechodzili. Dla pracowników nieoddelegowanych na przeszkolenie z oderwaniem od pracy utrzymać i ulepszyć szkolenie zawodowe w ramach jednostki jako formę podnoszenia operacyjnego poziomu pracowników. Prowadzone w Departamencie VII zajęcia nauki języków obcych z dniem 1 VI br. wprowadzić dla wszystkich pracowników operacyjnych jednostki jako naukę obowiązkową, zwalniając z obowiązku nauki języka obcego tylko pracowników uczęszczających do szkół ogólnokształcących. Przeprowadzać okresowe egzaminy kwalifikacyjne z nauki języków obcych. 7. W celu zabezpieczenia operacyjnego kontaktu pomiędzy Departamentem VII i WUBP oraz pełnego operacyjnego wykorzystania możliwości WUBP w pracy za granicą – wyznaczyć jednego z z[astęp]ców szefa WUBP. Departament VII przedstawi instrukcję, która określi zadania i tryb pracy Departamentu VII z WUBP w zakresie zagadnień wywiadu. 8. W celu skoordynowania pracy organów bezpieczeństwa za granicą wszelkie posunięcia operacyjne wychodzące poza kraj, mające powiązania z ośrodkami zagranicznymi (wprowadzenie i wyprowadzenie agentury, werbunki za granicą, realizacja podstawienia agentury pod ośrodki, likwidacja agenturalnych rozpracowań 789 związanych z zagranicą itp.), uzgadniać z Departamentem VII. Zobowiązać dyrektora Departamentu VII przedstawić po uprzednim uzgodnieniu z zainteresowanymi dyrektorami departamentów instrukcję szczegółową, regulującą tryb koordynowania. Wszystkie jednostki operacyjne i śledcze winny przekazywać do Departamentu VII uzyskiwane przez siebie materiały i informacje dotyczące ośrodków zagranicznych. 9. Departament VII winien w sposób operatywny (w miarę możliwości) wykonywać zadania stawiane przez jednostki kontrwywiadowcze, wynikające z ich potrzeb operacyjnych, oraz przekazywać natychmiast wszystkie zdobyte informacje i materiały o działalności i przestępczych zamierzeniach w kraju wrogich ośrodków działających na kraj odpowiednim jednostkom operacyjnym. 10. Dyrektorzy Departamentów I, III, IV, V, VIII, IX, XI oraz szefowie WUBP w porozumieniu z dyrektorem Departamentu VII będą nieustannie typować w toku bieżącej pracy najlepszych i najbardziej sprawdzonych i nadających się agentów, którzy po odpowiednim przeszkoleniu mogliby być przerzuceni za granicę dla rozpracowywania central szpiegowskich, ośrodków politycznych, instytucji ekonomicznych i naukowo-technicznych, a także kierowniczych ośrodków wrogiej emigracji, oraz stworzenia nielegalnych rezydentur na terenie państw kapitalistycznych, a w pierwszym rzędzie w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej, Anglii, Niemczech Zachodnich, Austrii, Jugosławii, Francji, Włoszech, Szwecji i Szwajcarii. Raporty z wnioskami na wytypowanych agentów wraz z propozycjami ich wykorzystania opracowanymi wspólnie z Departamentem VII przedstawiać do zatwierdzenia mnie lub memu zastępcy wiceministrowi gen. Mietkowskiemu. Szczególnie wzmocnić wysiłki doboru agentów spośród ludności niemieckiej oraz autochtonów w celu przerzucania ich do Niemiec Zachodnich i wprowadzenia do zachodnioniemieckich central szpiegowsko-dywersyjnych. 11. Dyrektorzy Departamentów I, III, IV, V, VII, VIII, IX, XI, szefowie WUBP zobowiązani są nieustannie analizować posiadane materiały z punktu widzenia możliwości werbunku osób znajdujących się w kraju i za granicą, które pracują lub mają dostęp do ośrodków wywiadowczych lub też na osoby, które mogą zdobywać informacje polityczne, ekonomiczne i naukowo-techniczne w krajach kapitalistycznych. Opracowywać plany przedsięwzięć zmierzających do przygotowania werbunków. W planach szczególnie uwzględnić osoby przebywające za granicą, na które posiadamy materiały kompromitujące, osoby, które wyrażają niezadowolenie ze swej sytuacji moralnej i materialnej oraz mają bliskich krewnych lub przyjaciół w Polsce. Konkretne wnioski w porozumieniu z Departamentem VII przedstawiać do zatwierdzenia mnie lub gen. Mietkowskiemu. 12. Dyrektorzy Departamentów I, VII, VIII, oraz szefowie WUBP Gdańsk i Szczecin przeprowadzać będą werbunki wśród zagranicznych marynarzy przybywających do polskich portów, celem wykorzystania ich dla zdobywania informacji z dziedziny politycznej, ekonomicznej i wojskowej. 790 Z posiadanej sieci agenturalnej wśród marynarzy polskich wykorzystać najbardziej zaufanych za granicą w charakterze werbowników, łączników lub dla przerzucenia agentury. Praca ta winna być prowadzona pod bezpośrednim kierownictwem i kontrolą Departamentu VII, zgodnie z instrukcją regulującą tryb postępowania w tych sprawach. 13. Dla pogłębienia informacji wszystkie jednostki operacyjne zobowiązane są sprawdzać w kartotece Departamentu VII osoby figurujące w rozpracowaniach związanych z zagranicą, osoby przebywające za granicą lub przybyłe do kraju z zagranicy. 14. Niniejszy rozkaz omówić na odprawach naczelników wydziałów departamentów operacyjnych MBP oraz naczelników wydziałów operacyjnych WUBP. 15. Departamenty operacyjne ministerstwa, WUBP na bazie posiadanych obecnie materiałów i możliwości opracują plany konkretnych przedsięwzięć dla realizacji zadań wynikających z niniejszego rozkazu i przedstawią do zatwierdzenia mnie lub gen. Mietkowskiemu do 20 VI br. 16. Dyrektorzy departamentów i szefowie WUBP będą meldować mi raportem pisemnym rezultaty wykonania niniejszego rozkazu w każdej pierwszej dekadzie rozpoczynającego się kwartału. W związku z wydaniem niniejszego rozkazu tracą moc obowiązującą rozkaz 028/52 z dnia 18 VI 1952 r.12 oraz wszelkie dotychczasowe instrukcje poszczególnych jednostek dotyczące prowadzenia pracy operacyjnej za granicą13. Minister (–) St[anisław] Radkiewicz Za zgodność: kierownik Kanc[elarii] Wydz[iału] Ogól[nego] Dep[artamentu] VII Gabryś R[egina]14 chor. Rozesłano wg rozdzielnika nr 391 Źródło: AIPN, 1572/64, k. 53–60, mps. 12 W archiwum IPN nie udało się odnaleźć tego rozkazu; także informator A. Kochańskiego nie wspomina o tej regulacji. 13 Zob. dalej dokument nr 208. 14 Regina Gabryś (ur. 1919) – pomoc biurowa MUBP w Katowicach (12 XI 1945), sekretarz Sekretariatu ds. Funkcjonariuszy WUBP w Katowicach (26 V 1946), referent Sekcji 3 Wydziału II WUBP w Katowicach (10 VI 1950), starszy referent w Kierownictwie Wydziału Ogólnego WUBP w Katowicach (4 VII 1951), referent Sekretariatu Departamentu VII MBP (29 XI 1952), kierownik Kancelarii Wydziału Ogólnego Departamentu VII MBP (10 V 1953), starszy referent Kancelarii Ogólnej Wydziału XI Departamentu VII MBP (18 V 1954), kierownik Kancelarii Ogólnej Sekretariatu Ogólnego Departamentu I KdsBP (30 III 1955), kierownik Kancelarii Wydziału Ogólnego Departamentu I MSW (31 XII 1956); zwolniona z MO 19 X 1978 r. AIPN, 01753/173, Akta osobowe funkcjonariusza. 791 Nr 208 1954 sierpień 20, Warszawa – Instrukcja nr 02/54 wiceministra bezpieczeństwa publicznego o zwalczaniu wrogiej działalności podziemia rewizjonistycznego i wywiadu adenauerowskiego Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Warszawa, dnia 20 sierpnia 1954 r. Nr AC-R-580/54 Ściśle tajne Egz. nr 19 Instrukcja nr 02/54 o zwalczaniu wrogiej działalności podziemia rewizjonistycznego i wywiadu adenauerowskiego W miarę jak w rachubach wojennych imperializmu amerykańskiego i bońskiego rośnie stawka na faszystowski rewizjonizm niemiecki1 – rewizjonistyczne elementy niemieckie wzmagają coraz bardziej swą zbrodniczą akcję szerokiej antypolskiej propagandy, dywersji i szpiegostwa, organizują podziemie skierowane przeciwko całości granic ludowego państwa polskiego, przeciwko spokojowi wewnętrznemu na naszych ziemiach odzyskanych. Główną rolę w organizowaniu i podsycaniu akcji antypolskiej odgrywają odwetowe, rewizjonistyczne organizacje w Niemczech Zachodnich, różnego rodzaju „ziomkostwa”2, misje charytatywne itp., które coraz intensywniej rozbudowują swoje kontakty i wpływy w naszych województwach zachodnich. Organizacje te szerzą propagandę rewizjonistyczną, usiłują wytwarzać i utrzymywać nastroje tymczasowości i niepewności, budzić nienawiść do Polski Ludowej. Niepoślednią rolę w kampanii antypolskiej odgrywają stacje radiowe Niemiec Zachodnich, które nie tylko są propagatorem trucizny politycznej, ale niejednokrotnie inspirują, a częstokroć i organizują zbrodniczą działalność. Jedną z metod stosowanych przez rewizjonistów są próby szantażowania i zastraszania napływowej ludności polskiej, jak i lojalnych autochtonów perspektywą powrotu faszystów niemieckich do władzy. Notowano szereg wypadków, że nieznani osobnicy przychodzą na wieś i występują jako „wysłannicy organizacji podziemnej”, która ma za zadanie badać, jak ludność zachowuje się wobec władz polskich. 1 Na temat stosunku PRL-owskiej propagandy do kwestii niemieckich, w tym do tzw. rewizjonizmu niemieckiego, zob. W. Miziniak, Niemcy w polityce PPR/PZPR. Polityka informacyjna [w:] Polacy wobec Niemców. Z dziejów kultury politycznej Polski 1945–1989, red. A. Wolff-Powęska, Poznań 1993, s. 142–160. 2 Chodzi o niemieckie organizacje społeczno-polityczne powstałe w zachodnich strefach okupacyjnych Niemiec po 1945 r., skupiające Niemców przesiedlonych z różnych krajów w wyniku II wojny światowej i ich potomków. W 1958 r. w RFN utworzono ich centralę – Związek Wypędzonych. 792 Mnożą się również anonimy i listy z pogróżkami, wrogie napisy, rysunki ze swastyką w miejscach publicznych itd. Notuje się organizowanie śpiewów niemieckich, tajnych kompletów nauczania języka niemieckiego, zbiorowego słuchania audycji zachodnioniemieckich, masowy kolportaż niemieckiej literatury faszystowskiej z prywatnych i tajnych bibliotek. Podsycanie wrogich nastrojów ułatwia działalność podziemia rewizjonistycznego, w którym aktywizują się najbardziej faszystowskie elementy. Podziemie to w swojej działalności częstokroć stosuje terrorystyczne formy, jak świadczy o tym zlikwidowana ostatnio szeroko rozgałęziona w woj. stalinogrodzkim3 i opolskim organizacja „Czarny Wilk Hubertusa”4 i szereg innych grup i nielegalnych organizacji. Niezależnie od organizacji i grup rewizjonistycznych działających w głębokim podziemiu powstają w ostatnim roku coraz to nowe organizacje „ziomkowskie”, które pod pozorami akcji charytatywnej uprawiają szeroką rewizjonistyczną propagandę i szpiegostwo. Jednym z głównych kanałów wrogiego oddziaływania na ludność ziem zachodnich jest masowa korespondencja z Niemcami Zachodnimi. Coraz częściej spotykamy się z próbami wydobywania tą drogą informacji politycznych i gospodarczych z kraju, organizowania punktów „pomocy ziomkowskiej”, punktów rozdziału paczek, lekarstw, „pomocy prawnej” dla ludności miejscowej itp. W coraz to większym stopniu utrzymywanie przez elementy rewizjonistyczne kontaktów z organizacjami odwetowymi za granicą nosi charakter konspiracyjny i jest maskowane jako kontakty prywatne i rodzinne. W wielu wypadkach stwierdzono, że za „prywatnym” nadawcą kryje się ośrodek rewizjonistyczny lub organizacja „ziomkowska”. Akcja organizacji odwetowych poza szerzeniem dywersji politycznej ma na celu wyciąganie wiadomości wywiadowczych i werbunek do sieci szpiegowskiej. Kartoteki, ewidencje i materiały związków rewizjonistyczno-charytatywnych dają wywiadom poważne możliwości organizowania siatek wywiadowczych w Polsce, zaś sieć ich kontaktów wykorzystywana jest przez wywiady dla łączności i finansowania szpiegowskiej agentury, jak tego dowiodła zlikwidowana w Szczecinie sprawa siatki szpiegowskiej [Konrada] Wrucka, zlikwidowana w Stalinogrodzie grupa współpracująca z „Akcją Górnośląską”5 w Niemczech Zachodnich. Taką nazwę od 7 III 1953 r. do 10 XII 1956 r. nosiło województwo katowickie. Schwarzer Wolf von Hubertus – organizacja działała w l. 1949–1954 na terenie województw wrocławskiego i opolskiego. Dzieliła się na dwie grupy: – grupa Manfreda Lucia działała na terenie Gliwic i liczyła ok. 70 osób; grupa Floriana Ibroma operowała na terenie Opola, Strzelec Opolskich i Olesna, była podzielona na kilkuosobowe podgrupy; organizacja liczyła ponad 100 osób (Informator o nielegalnych antypaństwowych organizacjach…, s. 160). „Za przynależność do nielegalnej organizacji rewizjonistycznej Czarny Wilk od Hubertusa Wojskowy Sąd Rejonowy w Stalinogrodzie skazał jedną osobę na 3 lata więzienia”, Biuletyn [KdsBP] 4–5 III 1955, nr 19 [w:] Biuletyny Komitetu do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego. Grudzień 1954 – listopad 1956, oprac. W. Chudzik, M. Filipiak, J. Gołębiewski, Warszawa 2009, s. 143. Por. Aparat bezpieczeństwa w Polsce w latach 1953–1954…, s. 378. 5 Organizacja istniała w l. 1952–1953 na terenie Chorzowa, Katowic i Zabrza. Przewodniczącym jej był Teodor Kapitza (obywatel RFN). „Organizacja stawiała sobie za cel walkę o zwrócenie Niemcom polskich ziem odzyskanych i w tym kierunku prowadziła odpowiednią akcję propagandową 3 4 793 W podsycaniu nastrojów tymczasowości i rewizjonizmu w tworzeniu warunków dla podziemia, dywersji i wywiadu dużą rolę odgrywa kler. Duża ilość parafii, a w szczególności klasztorów, stanowi ognisko rozsadnika akcji rewizjonistycznej w terenie. Wzmogły się ostatnio próby wciągania do akcji rewizjonistycznej młodzieży. Ostatnio utworzono w Niemczech Zachodnich rewizjonistyczną organizację pn. „Niemiecka Młodzież Wschodu”6, która usiłuje oddziaływać na młodzież w kraju. Są liczne sygnały o tworzeniu się nielegalnych grup młodzieży o charakterze rewizjonistycznym. Kilka takich grup zostało ostatnio zlikwidowanych. Dużą aktywność rozwijają rewizjonistyczne elementy socjaldemokratyczne z SPD na czele. Uprawiana przez SPD rewizjonistyczna i antyradziecka propaganda dociera do kraju za pomocą ulotek (baloniki) i przez radio usiłuje wpłynąć na wrogie aktywizowanie się starych SPD-owców i innych elementów w klasie robotniczej w kraju. W celu dywersji wśród tych warstw ludności śląskiej, u których nie można wzbudzić sympatii dla haseł bezpośredniego przyłączenia Śląska do Rzeszy Niemieckiej, a tym bardziej do adenauerowskich Niemiec, podsycane są separatystyczne tendencje i lansowane są hasła plebiscytu na rzecz „samodzielnego państwa śląskiego”. Hasła te znajdują posłuch u pewnej części reakcyjnej inteligencji zarówno w Opolskiem, jak i na Górnym Śląsku. W ubiegłym roku aparat nasz, zaalarmowany demonstracyjnymi wybrykami neohitlerowców i rozpasaną propagandą rewizjonistyczną, zrobił szereg uderzeń we wroga i zmusił go do przyciszenia akcji, ale uderzenie naszych organów było powierzchowne i doraźne. Po kilku tygodniach walka z rewizjonizmem znowu zaczęła schodzić na dalszy plan. Duża część naszego aparatu potraktowała walkę z elementami rewizjonistycznymi jako jednorazową akcję, wyraźnie nie docenia jej wagi i nie rozumie należycie jej charakteru. Dotychczasową walkę z rewizjonizmem cechuje powierzchowność i przypadkowość. Aparat nasz nie zna i nie umie dotychczas rozeznawać podziemia rewizjonistycznego, nie czyni w tym kierunku wysiłku i nie specjalizuje się. Wyniki pracy organów bezpieczeństwa w zwalczaniu rewizjonizmu są niedostateczne i pozostają w rażącej dysproporcji wobec intensywności działania rewizjonistów i ośrodków wywiadowczych na ziemiach zachodnich. Ilość zlikwidowanych organizacji i podziemnych grup młodzieżowych jest stosunkowo mniejsza niż w pozostałych częściach kraju, co rzecz oczywista jest odwrotnie proporcjonalne do nasilenia wrogiej działalności. Liczebność i skład sieci informacyjno-agencyjnej w żadnej mierze nie jest dostosowana do potrzeb walki z działalnością rewizjonistyczną. Z wyjątkiem nielicznych (wydawanie ulotek, sprowadzanie i kolportaż gazet z NRF, wysyłanie wrogich Polsce listów do ONZ)”, za: Informator o nielegalnych antypaństwowych…, s. 156. 6 Deutsche Jugend des Ostens (DJO). 794 wypadków sieć ta nie tkwi w grupach uprawiających obecnie wrogą działalność, a poza tym wobec niskiej jakości i lichej pracy z nią nie jest w stanie odsłonić przed nami podziemia rewizjonistycznego ani informować nas o tym, co się dzieje w masach autochtońskich. Współpraca z siecią często gubi się w dociekaniach starych stosunków i nie wiąże ich z obecnymi sprawami. Poważne niedociągnięcia notuje się też na odcinku rozbudowy kadrowej sieci agencyjnej w profaszystowskich i rewizjonistycznych grupach. Proporcjonalnie do ilości ustalonych wrogich grup stan ilościowy i jakościowy agentury jest daleko niedostateczny. Kuleje też praca z agenturą, jeśli idzie o stosowanie kombinacji operacyjnych zmierzających do rozpoznania i rozpracowania wroga. Z tego względu bardzo znikoma ilość agentów dociera do ośrodków dyspozycyjnych i grup rewizjonistycznych. W zwalczaniu wrogiej działalności rewizjonistów należy przełamać dotychczasowe praktyki przewlekłego rozpracowywania działających grup, co bardzo często przynosi poważne szkody tak polityczne, jak i operacyjne. W dotychczasowej pracy aparat nasz, rozpracowując działalność nielegalnych grup rewizjonistycznych (siatek szpiegowskich, organizacji), ogranicza się do ujawniania faktów szpiegostwa i innej wrogiej działalności, natomiast nie potrafi dojrzeć i rozpracować politycznej treści tej działalności i zasięgu jej oddziaływania oraz najczęściej w wyniku płytkiego rozpracowania nie ujawnia właściwych ośrodków inspiracyjnych. Aparat nasz często nie rozumie, że ma tu do czynienia nie tylko z poszczególnymi siatkami szpiegowskimi, nie tylko z poszczególnymi grupami podziemnymi, ale z szeroką wrogą robotą polityczną występującą w różnych formach, znajdującą swe oparcie u części ludności autochtonicznej, pchanej do walki przeciwko państwu polskiemu, i wykorzystującą to oparcie dla dywersji, sabotażu szpiegostwa. Aparat nasz nie koncentruje się w należytym stopniu na ujawnianiu obecnie najbardziej aktywnych elementów rewizjonistycznych, pozbawieniu ich wpływów na ludność autochtoniczną, przecinaniu związków między tą ludnością a ośrodkami faszystowskimi w Niemczech, udaremnianiu wszelkich prowokacji wojennych, które wywiad bońsko-amerykański będzie stale usiłował organizować, by podważyć jedność polityczną i moralną ziem zachodnich z resztą kraju. Wciąż jeszcze znamy tylko oderwane fakty, przygodnie uzyskane informacje, a nie docieramy do istotnych ośrodków rewizjonistycznych w kraju, nie znamy osób, pod których kierownictwem uprawiana jest akcja odwetowa. Robotę szpiegowską, do której wywiady zachodnie wprzęgają na ziemiach zachodnich liczne jednostki, ujawniamy na ogół tylko dzięki przypadkowi. Większość naszych rozpracowań i obserwacji operacyjnych odnosi się do osób i grup, o których wiemy lub podejrzewamy, że w przeszłości były we wrogim obozie. Taki punkt wyjścia dla naszej pracy jest zbyt wąski, jednostronny i nieraz opóźnia rozszyfrowanie, zdemaskowanie i unieszkodliwienie wrogiej działalności. Nasze jednostki operacyjne, unikające na ogół żmudnej i na pozór „nieefektownej” walki z masowo uprawianą rewizjonistyczną działalnością, zapominają o tym, że zdemaskowanie właściciela wypożyczalni książek niemieckich, ujawnienie tajnego nauczania, adwokata „opiekującego się” ludnością autochtoniczną likwiduje bazę do wszelkiej roboty dywersyjno-szpiegowskiej. 795 Podstawowym punktem wyjścia dla pracy wszystkich wydziałów WUBP i PUBP musi być rozpracowanie wrogich elementów obecnie aktywnie wrogo działających, uprawiających wywiad, organizujących podziemne grupy. W szczególności wydziały I winny skoncentrować się na zwalczaniu szpiegostwa, zaś wydziały III na zwalczaniu podziemia rewizjonistycznego i innych form wrogiej politycznej działalności rewizjonistycznej. Aparat nasz w praktyce nie docenia wagi szybkiego przecinania i ukrócania masowej wrogiej propagandy rewizjonistycznej. Gruntowne rozpracowanie sieci szpiegowskich, których liczebność rośnie na ziemiach zachodnich i których likwidowanie jest pierwszym i najważniejszym zadaniem naszego aparatu, jest możliwe jedynie w oparciu o wytrwałą i systematyczną robotę w rozbijaniu i przecinaniu masowej wrogiej działalności rewizjonistycznej bazy dla podziemia, dywersji i szpiegostwa. Naczelnym zadaniem całego naszego aparatu na ziemiach zachodnich jest rozszyfrowanie i zahamowanie obecnej wrogiej działalności rewizjonistycznej, ukrócenie masowej roboty wroga i likwidowanie sieci szpiegowskich. Dla szybkiego zahamowania działalności rewizjonistycznej należy: 1. Przebudować i rozszerzyć we właściwym kierunku sieć informacyjno-agenturalną. Umiejętnie pokierować pracą z nią nad ujawnieniem i przecięciem działalności podziemia rewizjonistycznego. Więcej i lepiej niż dotąd należy werbować wśród ludności kontaktującej się z ośrodkami i „ziomkostwami” w Niemczech Zachodnich. Jest to pierwszą podstawową przesłanką dla dania skutecznego odporu wrogowi. a) Wzmocnić pracę w kierunku werbowania celowej, kadrowej agentury spośród rewizjonistów posiadających obecnie kontakty z ośrodkami rewizjonistycznymi w Niemczech Zachodnich. Typować i werbować śmielej i umiejętniej, przygotowując werbunki agentury spośród rozpracowywanych figurantów i w środowiskach rozpracowywanych osób, werbować taką agenturę, która z racji swej przeszłości i aktualnych powiązań posiada obiektywne możliwości rozpracowania elementów rewizjonistycznych. Werbować b. oficerów Wehrmachtu, wyższych urzędników administracji hitlerowskiej, b. aktywnych działaczy faszystowskich organizacji, elementy burżuazyjne i drobnomieszczańskie (inżynierów, adwokatów, lekarzy, nauczycieli itd.). W perspektywie widzieć takich kandydatów, którzy nadawaliby się do rozpracowania ośrodków rewizjonistycznych w Niemczech Zachodnich. b) W pracy z agenturą należy dążyć do rozpracowania aktualnej wrogiej działalności i to stawiać przede wszystkim przed agenturą jako naczelne zadanie. Wszechstronnie wykorzystywać całą sieć agenturalną, która winna z różnych pozycji i pionów (niezależnie od jej zasadniczego przeznaczenia) wzmocnić penetrację operacyjną elementów rewizjonistycznych. c) Częściej praktykować przemyślane kombinacje operacyjne i legendowanie zadań dawanych agenturze. Brać pod uwagę manewrowanie z agenturą, z wykorzystaniem agentury marszrutowej mającej łączność między powiatami, województwami lub z zagranicą. Jako podstawę brać agenturę wywodzącą się z grup rewizjonistycz796 nych. Dla podniesienia poziomu pracy z agenturą należy opracowywać dla niej realne plany i właściwie wykorzystywać jej możliwości przez dawanie przemyślanych zadań, które pozwolą nam zbliżyć się do wroga. d) Należy ściśle kontrolować agenturę wywodzącą się za środowisk rewizjonistycznych, gdyż otrzymane od niej materiały często okazują się nieprawdziwe, a bezkrytyczne przyjmowanie doniesień powoduje niewłaściwy kierunek naszej pracy – niejednokrotnie celowo zarzucany przez wroga. e) Dla zorientowania się w nastrojach ludności autochtonicznej w trafnym rozeznaniu, w walce o ujawnienie i izolowanie wrogów należy również posługiwać i opierać się na uczciwych, klasowo bliskich, patriotycznych elementach wśród autochtonów. 2. a) Posiadane przez nas sygnały o tworzeniu się grup podziemnych, o uprawianiu wywiadu, dywersji politycznej i gospodarczej muszą być szybko i gruntownie badane i wyjaśniane. Zerwać z niepotrzebnym przeciąganiem spraw. Dążyć do szybkiej realizacji w tych wszystkich wypadkach, gdyż szkoda polityczna powstająca na skutek przewlekania sprawy jest większa niż ewentualne b. często wątpliwe korzyści operacyjne. Prowadzone rozpracowanie każdej sprawy winno iść w parze z jednoczesnym potwierdzeniem materiałów, tym bardziej jeśli pochodzą one z niesprawdzonego źródła. b) Zakładać agenturalne rozpracowania na grupy i osoby, o których wiemy, że prowadzą robotę dywersyjno-szpiegowską, dążyć do szybkiego przecięcia wrogiej działalności z ich strony. c) Zakładać i aktywnie prowadzić rozpracowania na grupy utrzymujące stały kontakt z różnymi organizacjami, związkami i misjami zachodnioniemieckimi w kierunku ujawnienia dywersji politycznej wśród ludności autochtonicznej. Rozpracowania zakładać specjalnie na grupy i jednostki podejrzane o tworzenie podziemia faszystowskiego, organizowanie schadzek elementów rewizjonistycznych, tworzenie tajnych związków (szczególnie na wsi). Sygnały takie należy traktować bardzo poważnie, potwierdzać i skutecznie rozpracować. d) Agenturalnie obserwować i wyciągać wnioski odnośnie osób utrzymujących systematyczne kontakty (oprócz rodzinnych) z Niemcami Zachodnimi, otrzymujących często paczki itp. W wypadku stwierdzenia wrogiej działalności z ich strony szybko ją przecinać. e) Należy posiadać na ewidencji operacyjnej osoby wywodzące się z aktywu faszystowskiego, kontrolować ich obecną działalność, a najbardziej podejrzanych poddawać bacznej obserwacji agenturalnej. f) Na grupy i osoby organizujące słuchanie audycji zachodnioniemieckich, na ludzi zajmujących się rozpożyczaniem faszystowskiej literatury, organizujących tajne komplety szkolne, udzielających „porad prawnych” dla ludzi miejscowego pochodzenia, występujących prowokacyjnie wobec ludności napływowej i lojalnych obywateli, znanych z chuligańskich wybryków itp. nie zakładać agenturalnych rozpracowań. W takich wypadkach natychmiast sprawę dokumentować i kierować do 797 prokuratury, w niektórych wypadkach stosować represje za pomocą czynników administracyjnych lub akcje profilaktyczne. g) Każdy sygnał o aktualnej, wrogiej działalności elementów rewizjonistycznych należy natychmiast sprawdzać przez agenturę, przesłuchanie, obserwację, kontrolę „B”, śmielej stosować operacyjne kombinacje, a sprawdzone informacje o wrogiej działalności rewizjonistycznej szybko rozpracować i przecinać. 3. Departament I i jego odpowiedniki w terenie przystąpią do aktywnego ujawniania, skrupulatnego badania i analizowania działalności imperialistycznych wywiadów w środowiskach rewizjonistycznych. 4. Wobec tego, że rewizjonistyczna propaganda rozpowszechniana za pomocą listów i paczek jest najbardziej masową formą7, należy bardzo energicznie przystąpić do zwężania jej rozmiarów przez: a) Szybkie rozpracowanie osób wysyłających do Niemiec Zachodnich listy o treści oszczerczej i wywiadowczej. b) Wytypować 2–3 osoby z terenu województwa, które przesyłają w jawnych listach informacje o charakterze wywiadowczym lub wysyłają oszczercze, antypolskie informacje do Niemiec Zachodnich, i aresztować. Areszty za tego rodzaju przestępstwa stosować bardzo rozważnie w stosunku do ludzi klasowo wrogich lub znanych rewizjonistów i tylko w uzgodnieniu z dyrektorem Departamentu III MBP. e) Odpowiednio zastosować profilaktykę i akcję represyjną w stosunku do osób inspirujących nawiązanie kontaktów z Niemcami Zachodnimi, listonoszy kolportujących adresy „ziomkostw” i ośrodków rewizjonistycznych, osób, które zajmują się rozdziałem paczek i rewizjonistycznej literatury. d) Wydziały II dążyć będą do maksymalnej kontroli korespondencji z Niemcami Zachodnimi i w uzasadnionych wypadkach będą przeprowadzały konfiskatę dokumentów. Wydziały II nie dopuszczą do nadsyłania do kraju obywatelstw niemieckich oraz będą informować wydziały III o osobach, które czynią w tym kierunku starania. e) Wydziały III założą kartoteki na osoby utrzymujące podejrzane kontakty z Niemcami Zachodnimi. f) Wytypować powiaty i gminy o dużym nasileniu kontaktów z Niemcami Zachodnimi i tam zaplanować specjalne środki zmierzające do przecięcia tej akcji (werbunki, represje, profilaktyka). 5. W walce z rewizjonizmem musi w większej niż dotąd mierze wziąć udział cały aparat WUBP i PUBP na terenach zamieszkałych przez ludność autochtoniczną. Należy również wykorzystać w niej jednostki operacyjne WOP, Informacji WP jak również MO. Należy bardziej zdecydowanie niż dotychczas reagować za pomocą władz administracyjnych, np. przy likwidacji „tajnych bibliotek”, tajnego nauczania itp. Nie można jednocześnie dopuścić, by prześladowano za używanie języka niemieckiego. 7 Por. dokument nr 211. 798 6. Zwalczając jak najostrzej faszystowską działalność rewizjonistyczną, należy z całą siłą tępić przejawy nacjonalizmu i szowinizmu występujące w pewnych środowiskach wśród ludności napływowej, a skierowane przeciw uczciwym autochtonom, i nie dopuszczać do jakiejkolwiek ich dyskryminacji i upośledzenia. Czuwać nade wszystko, aby sam aparat UB i MO był całkowicie wolny od nacjonalizmu, aby pracę jego cechował pełny obiektywizm. 7. Wobec tego, że zwalczanie działalności rewizjonistycznej we wszelkich jej formach wymaga większej koordynacji pracy, usprawnienia współdziałania między poszczególnymi wydziałami i jednostkami operacyjnymi, a szczególnie między wydziałami I i III – szefowie WUBP winni kontynuować z naczelnikami wydziałów operacyjnych raz w miesiącu odprawy robocze dla omówienia walki z rewizjonizmem, wymiany doświadczeń i dalszej pracy. W odprawach tych winni brać niekiedy udział szefowie VII Brygady WOP i wojewódzcy komendanci MO. Podobne odprawy organizować będą szefowie PUBP z aktywem operacyjnym przy współudziale naczelników wyznaczonych przez szefa WUBP8. Za zgodność: st. referent Sekcji Rozkazów Gabinetu Ministra (J[adwiga] Mierzwińska, por.)a W[ice]minister (–) J[an] Ptasiński Rozesłano wg rozdzielnika nr 443 Źródło: AIPN, 1572/612, k. 8–17, mps. a 8 Pieczątka i podpis. Instrukcja uchylona 3 I 1 1958 r. 799 Nr 209 1954 sierpień 30, Warszawa – Instrukcja nr 03/54 dyrektora Departamentu VIII MBP do rozkazu organizacyjnego nr 052 ministra bezpieczeństwa publicznego z 25 czerwca 1954 r. w sprawie struktury jednostek podległych Departamentowi VIII (walka z wrogą działalnością w transporcie) Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Warszawa, dnia 30 sierpnia 1954 r. Nr AC-R-590/54 „Zatwierdzam” w[ice]minister Ściśle tajne (–) J[an] Ptasiński Egz. nr 18 Instrukcja nr 03/54 do rozkazu organizacyjnego ministra nr 052/Org. z dnia 25 czerwca 1954 r.1 Dla usprawnienia pracy organów bezpieczeństwa publicznego, w celu lepszego rozpracowania i zwalczania wrogiej działalności na odcinku komunikacji, niedopuszczenia do aktów dywersji, sabotażu i szpiegostwa rozkazem ministra bezpieczeństwa publicznego została zmieniona dotychczasowa struktura organizacyjna jednostek podległych Departamentowi VIII MBP. Zasadniczym zmianom organizacyjnym uległa struktura jednostek pracujących na odcinku transportu kolejowego. Celem reorganizacji jest przybliżenie organów bezpieczeństwa do terenu kolejowego, związanie go z całością problematyki kolejowej, dostosowanie do istniejącej struktury organizacyjnej administracji PKP, a tym samym wzmocnienie walki z wrogą działalnością na odcinku transportu. Powołane rozkazem ministra nr 052/Org. nowe wydziały VIII ponoszą odpowiedzialność za zwalczanie wszelkiej wrogiej działalności na terenie obiektów PKP znajdujących się w ramach DOKP. Kierują one oraz ponoszą całkowitą odpowiedzialność za pracę podległych im oddziałów VIII istniejących przy oddziałach eksploatacyjnych PKP. Transport kolejowy ze względu na swój charakter stanowi zwartąi scentralizowaną gałąź gospodarki narodowej. Nowa struktura organizacyjna aparatu bezpieczeństwa publicznego pracującego na odcinku transportu kolejowego została bardziej scentralizowana i podporządkowana kierownictwu Departamentu VIII. Zmiana ta bynajmniej nie oznacza zdjęcia odpowiedzialności z szefów WUBP za pracę tych jednostek. Ze względu na dużą odległość wydziałów VIII od Departamentu VIII szef WUBP w dalszym ciągu winien sprawować nadzór nad 1 Instrukcje pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa…, s. 29–30. 800 pracą wydz[iałów] VIII i oddz[iałów] VIII, żądać sprawozdań o wrogiej działalności i kierunkach rozpracowania na jego terenie. W wypadkach szczególnej wagi, jak akty dywersji, sabotażu, przejazdy pociągów specjalnych, szef WUBP kontroluje należyte zorganizowanie pracy. W miarę potrzeby włącza inne podległe mu jednostki aparatu dla pełnego wykonania postawionych zadań. Dla właściwej koordynacji pracy operacyjnej wydziałów, oddziałów i sekcji VIII ustala się następujące zasady: I. Sankcjonowanie werbunków: 1. Naczelnik i zastępca wydziału VIII zatwierdza raporty o zezwolenie na dokonanie i raporty o dokonanych werbunkach informatorów podległego mu wydziału, oddziału i sekcji VIII. Naczelnik wydziału VIII w tym zakresie zatwierdza również raporty o zezwolenie na opracowanie kandydatów na agentów i rezydentów. Natomiast raporty o zezwolenie na dokonanie werbunków agentów i rezydentów oraz raporty o dokonanych werbunkach, eliminowaniu czy przekazaniu tej kategorii agentury zatwierdza dyrektor Departamentu VIII MBP względnie jego zastępca. 2. Raporty o zezwolenie na opracowanie kandydata na informatora zatwierdza: w wydziale VIII naczelnik wydziału i z[astęp]ca, w oddziale i podległych mu sekcjach VIII – kierownik oddziału. 3. Rejestracji sieci agenturalnej dokonuje się w tym wydziale II WUBP, gdzie znajduje się siedziba wydziału, oddziału względnie sekcji VIII, które werbunku dokonały (to znaczy wg terytorialnej przynależności osoby rejestrowanej). Wydział VIII natomiast prowadzi rejestr sieci agenturalno-informacyjnej wszystkich podległych mu jednostek. Teczki personalne agentury przechowują: w wydziale VIII – naczelnik wydziału, w oddziale i podległych sekcjach VIII – kierownik oddziału. II. Sankcjonowanie spraw: 1. Postanowienie o wszczęciu spraw agenturalnego rozpracowania, plany i raporty z przebiegu rozpracowań oraz postanowienia o zaniechaniu tych spraw zatwierdza Departament VIII MBP. 2) Postanowienia o wszczęciu pozostałych spraw, plany rozpracowań i postanowienia o zaniechaniu zatwierdza naczelnik wydziału VIII. O przebiegu tych rozpracowań naczelnik wydziału VIII systematycznie informuje Departament VIII MBP i właściwego szefa WUBP. 3) Naczelnik wydziału VIII i kierownik oddziału VIII obowiązani są systematycznie informować szefa właściwego WUBP o przebiegu prowadzonych spraw agenturalnego i wstępno-agenturalnego rozpracowania, uzgadniać z nim wszelkie przedsięwzięcia w tych sprawach, a szczególnie w tych, w których rozpracowanie wychodzi poza obiekty kolejowe, występować w razie potrzeby z wnioskami o udzielenie pomocy. Szef WUBP może zażądać specjalnego raportu od naczelnika wydziału z poszczególnych zagadnień pracy lub interesujących go problemów. 4. W wypadku konieczności przekazania spraw agenturalnego i wstępno-agenturalnego rozpracowania prowadzonych przez wydziały, oddziały i sekcje VIII oraz 801 ich agentury do innych jednostek operacyjnych bezpieczeństwa publicznego należy na to uzyskać zgodę Departamentu VIII MBP. 5. Materiały uzyskane przez inne jednostki bezpieczeństwa publicznego dotyczące osób zatrudnionych na PKP szef WUBP winien przekazywać wydziałom i oddziałom VIII zgodnie z wydanymi w tej sprawie przepisami MBP. 6. Rejestracji spraw dokonuje się w tych wydziałach II WUBP, gdzie znajdują się siedziby wydziałów i oddziałów VIII prowadzących rozpracowanie. III. Sankcjonowanie wniosków na areszt: 1. Wnioski o zezwolenie na realizację spraw agenturalnego rozpracowania będących na kontroli Departamentu VIII zatwierdza Departament VIII MBP. W pozostałych sprawach zezwolenie na areszt wydaje szef WUBP, na terenie którego przestępstwo zostało dokonane, na wniosek naczelnika wydziału względnie kierownika oddziału VIII – w porozumieniu z naczelnikiem wydziału VIII. 2. Wszelkie decyzje dotyczące aresztów doraźnych wydaje szef WUBP, na terenie którego przestępstwa dokonano, na wniosek: w wydziale VIII – naczelnika wydziału, w oddziale i sekcjach VIII – kierownika oddziału VIII, w porozumieniu z naczelnikiem wydziału VIII. IV. System sprawozdawczości: 1) Kierownik sekcji VIII opracowuje kwartalne sprawozdania z pracy operacyjnej sekcji, które przedkłada kierownikowi oddziału VIII. Kierownik oddziału VIII opracowuje sprawozdanie z pracy operacyjnej oddziału, które wraz ze sprawozdaniem sekcji VIII przedkłada naczelnikowi wydziału VIII. Naczelnik wydziału VIII opracowuje sprawozdanie z pracy wydziału i poszczególnych oddziałów i przedkłada je do Departamentu VIII MBP. Odpisy sprawozdań dot[yczących] poszczególnych województw naczelnicy wydziałów przedkładają właściwym szefom WUBP. W poszczególnych sprawach i zagadnieniach na polecenie wyższych jednostek – niższe jednostki opracowują specjalne raporty. 2. Naczelnik wydziału VIII i kierownik oddziału VIII obowiązani są meldować systematycznie właściwym szefom WUBP o przejawach wrogiej działalności na ochranianych przez siebie obiektach komunikacyjnych. V. Sprawy kadrowo-organizacyjne: 1. Pracownicy wydziałów, oddziałów i sekcji VIII pobierają pobory miesięczne, wszelkie dodatki, rozliczenia z podróży służbowych, sorty mundurowe itp. w WUBP lub PUBP, gdzie znajduje się siedziba jednostki. 2. Wydział kadr WUBP na wniosek wydziału VIII opracowuje ludzi do pracy w wydziałach i oddziałach VIII, przy czym wszelkie zmiany personalne w tych jednostkach mogą być dokonane za zgodą dyrektora Departamentu VIII MBP. 3. Sekcje II i III ochraniające drogownictwo i żeglugę śródlądową są w dalszym ciągu częścią składową wydz[iałów] i oddz[iałów] VIII. 4. Wszelkie wnioski na awanse, odznaczenia, premie pracowników wydziału, oddziału i sekcji VIII przedstawia naczelnik wydz[iału] VIII do decyzji dyrektora Departamentu VIII MBP. 802 5. We wszelkich sprawach dyscyplinarnych naczelnik wydziału VIII postępuje zgodnie z rozkazem ministra nr 014/54. 6. Wydziały, oddziały i sekcje VIII życie partyjne i kulturalne organizują w ramach WUBP lub PUBP, przy których jest ich siedziba. Dyrektor Departamentu VIII MBP (–) J[an] Zabawski2, płk Źródło: AIPN, 1572/612, k. 18–21, mps. Jan Zabawski (1910–1988) – działacz komunistyczny, przed 1939 r. używał nazwisk: Garin Jan, Wierzbicki Mieczysław. W resorcie BP: zastępca naczelnika Samodzielnego Wydziału ds. Funkcjonariuszy MBP (1 VI 1946), szef WUBP we Wrocławiu (1 II 1948), starszy inspektor Inspektoratu Ministra BP (1 IX 1951), dyrektor Departamentu VIII MBP (1 XI 1951), dyrektor Departamentu V KdsBP (1 I 1955), dyrektor Departamentu X KdsBP (1 VI 1955), dyrektor Biura Ewidencji Operacyjnej MSW (28 XI 1956), dyrektor Biura „C” MSW (2 I 1960). Zwolniony 9 II 1988 r., w tym samym dniu zmarł. AIPN, 2174/2167, Akta personalne MON; Twarze dolnośląskiej bezpieki…, s. 311. 2 803 Nr 210 1954 październik 14, Warszawa – Zarządzenie nr 065/54 wiceministra bezpieczeństwa publicznego w sprawie operacyjnego zabezpieczenia wyborów do rad narodowych Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC-R-653/54 Warszawa, dnia 14 października 1954 r. Ściśle tajne Egz. nr 686 DO – 59 WO – 54 PO – 37 Zarządzenie nr 065/54 W dniu 5 grudnia br. odbędą się w całym kraju wybory do rad narodowych wszystkich stopni1. Wybory, jak i poprzedzająca je kampania, stanowić będą wielkiej wagi ogólnonarodowe wydarzenie polityczne, celem którego jest osiągnięcie decydującego przełomu w pracy rad narodowych, wciągnięcie najszerszych mas do udziału w rządzeniu państwem, ściślejsze powiązanie rad narodowych z masami pracującymi oraz wzmocnienie ich kierowniczej roli w walce o gospodarczy, kulturalny i społeczny rozwój kraju. Wybory odbywać się będą w warunkach najpełniejszej demokracji, w warunkach wielkiej aktywności mas ludowych, zespolonych we froncie narodowym. Zadaniem aparatu bezpieczeństwa będzie zwracanie bacznej uwagi, aby swobody demokratyczne były w pełni przestrzegane dla wzmocnienia władzy ludowej, aby nie zostały przez wrogie elementy wykorzystane, wypaczone i skierowane przeciwko interesom państwa ludowego dla uprawiania wrogiej akcji, szerzenia wrogiej agitacji i propagandy, forsowania na kandydatów do rad osób wrogo działających itp. W związku z powyższym należy: 1. Skoncentrować pracę podległego aparatu operacyjnego na penetrowanie reakcyjnych grup i środowisk w celu ujawnienia i ustalenia na czas wszelkich prób politycznej dywersji w związku z wyborami, by skutecznie ją unieszkodliwić. 1 Rady narodowe były częścią administracji terenowej PRL. Po reformie administracji dokonanej na podstawie ustawy z 20 III 1950 r. o terenowych organach jednolitej władzy państwowej zlikwidowano samorząd terytorialny, zastąpiła go hierarchiczna konstrukcja rad narodowych, wzorowana na sowietach (radach delegatów ludu pracującego w ZSRR). 804 Dysponujemy już informacjami wskazującymi na to, że niektóre wrogie grupy i środowiska zmawiają się, aby wykorzystać organizacje masowe i komitety blokowe dla wysunięcia na kandydatów do rad narodowych swoich ludzi. Należy się liczyć z możliwością stosowania przez reakcyjne elementy różnorakich sposobów zmierzających do tego celu. Szczególną uwagę należy zwrócić na wieś, na rozpoznanie zamiarów i poczynań kułaków i ich zauszników oraz reakcyjnych księży. W tym celu pracownicy aparatu powiatowego, a w szczególności referenci terenowi winni częściej spotykać się z wartościowszą agenturą. Należy w pełni wykorzystać sieć posterunków MO. Do miejscowości szczególnie zagrożonych wrogą działalnością należy kierować najlepszych pracowników dla prowadzenia rozpoznania operacyjnego. Otrzymane sygnały o wrogich zamierzeniach i działalności szefowie urzędów winni niezwłocznie komunikować sekretarzom wojewódzkich i powiatowych komitetów partii oraz zwierzchnim instancjom aparatu bezpieczeństwa. 2. W okresie akcji wyborczej każdy poważniejszy akt wrogiej działalności będzie miał – niezależnie od intencji sprawców – charakter dywersji wymierzonej przeciwko wyborom. Dlatego należy podjąć wszelkie zaczepki, a szczególnie zaczepki wskazujące na zamiar uprawiania terroru, i energicznie je rozpracować, aby uprzedzić wroga i nie dopuścić do zrealizowania wrogich zamierzeń. Jeśli szczególne względy polityczne i operacyjne nie dyktują innego rozwiązania, należy przed wyborami przeprowadzić realizacje wszelkich rozpracowanych już organizacji nielegalnych. 3. Na terenie Ziem Odzyskanych szczególnie uwagę zwrócić należy na te miejscowości, gdzie realne jest niebezpieczeństwo wrogiej, rewizjonistycznej działalności. Aktywność niektórych rewizjonistycznych grup i środowisk wskazuje na możliwość zorganizowania tu i ówdzie akcji skierowanej przeciwko państwowości polskiej na tych ziemiach. Należy wykorzystać wszelkie dostępne możliwości operacyjne dla systematycznego penetrowania środowisk rewizjonistycznych. Do miejscowości zagrożonych szefowie WUBP skierują na okres kampanii przedwyborczej i wyborów najlepszych pracowników operacyjnych. Przestrzegać należy, aby nieprzemyślanymi przedsięwzięciami i w toku pracy z agenturą nie stwarzać w terenie atmosfery nerwowości i zastraszania. Należy zwracać baczną uwagę, aby elementy nacjonalistyczne nie wykorzystały kampanii przedwyborczej dla zorganizowania nagonki i dyskryminacji w stosunku do ludności autochtonicznej. Wszelkie ważniejsze sygnały natychmiast meldować do Departamentu III MBP i właściwym instancjom partyjnym. 4. Główną formą działalności wroga będzie propaganda ustna i pisemna. Należy przestrzegać zasady, aby organa bezpieczeństwa reagowały w sensie represji wtedy, gdy propaganda ta ma charakter jawnie wrogi, podburzający do terroru, nacisku fizycznego lub szkalujący ustrój ludowy. 805 Możliwe są różne próby zastraszania lub szkalowania kandydatów do rad narodowych i aktywu społecznego przy pomocy anonimowych listów itp., rozrzucanie wrogich ulotek, wrogie napisy oraz inne formy wrogiej działalności uprawianej przez anonimowych sprawców. W tego rodzaju wypadkach należy stosować energiczne rozpracowania celem jak najszybszego ujęcia winnych. Szybko usuwać napisy i ulotki, aby ich treść i sam fakt ukazania się nie przenikały do szerszej wiadomości. Konfiskować i nie dopuszczać do adresatów żadnych anonimów, listów z pogróżkami, oszczerstwami itp. Wykorzystać wszelkie możliwości w celu niedopuszczenia do wrogiego kolportażu przez przyspieszone rozpracowanie zaczepek i zwrócenie szczególnej uwagi na osoby i grupy notowane za tego rodzaju działalność. 5. W porozumieniu i na zlecenie właściwych instancji partyjnych należy sprawdzać, czy w składzie komisji wyborczych i wśród kandydatów na radnych nie znalazły się osoby uprawiające wrogą działalność. Do rad narodowych wybierani będą ludzie przodujący i godni zaufania, wyróżniający się w pracy zawodowej i społecznej, cieszący się autorytetem i popularnością, oddani władzy ludowej i sprawie budowy socjalizmu. Wśród nich znajdą się niekiedy osoby o obcej nam przeszłości. Wykazując czujność wobec elementów wrogich, należy równocześnie przeciwstawiać się przejawom nadgorliwości i nie dyskwalifikować dobrych i oddanych ludzi, którzy w przeszłości znajdowali się niekiedy na obcych nam pozycjach, ale swoją pracą i zachowaniem dowiedli swego przywiązania do Polski Ludowej. Wszelkie przekazywane informacje instancjom partyjnym o członkach komisji wyborczych i kandydatach do rad powinny być sprawdzone i obiektywne. 6. Wspólnie z MO dbać o wzorowy porządek w miejscach publicznych, na zgromadzeniach i wiecach przedwyborczych, w lokalach publicznych itp. W miarę potrzeb zabezpieczać przy pomocy ORMO, szeroko przyciągając aktyw społeczny, lokale i miejsca w których prowadzona będzie agitacja, przed ewentualnymi wrogimi ulotkami i napisami lub terrorem wrogów i chuliganerii. 7. W oparciu o zalecony przez partię materiał propagandowy należy zapoznać aparat operacyjny z ordynacją wyborczą i przepisami szczegółowymi, a szczególnie wyjaśniać sens polityczny i znaczenie pierwszych w Polsce wyborów do rad narodowych. W wypadku uzyskania ważniejszych sygnałów szefowie WUBP winni możliwie najszybciej komunikować się telefonicznie z Departamentem III MBP. Szefowie WUBP zobowiązani są do składania 5-dniowych zbiorczych meldunków o sytuacji na terenie województwa, w których należy podawać wszelkie przejawy wrogiej działalności mającej związek z wyborami, oraz do natychmiastowego meldowania meldunkiem specjalnym o ważniejszych wydarzeniach w tej dziedzinie zaistniałych na terenie województwa. Meldunki wysyłać do Gabinetu Ministra i Departamentu III. 806 W sprawie zorganizowania fizycznej ochrony wyborów wydane zostanie osobne zarządzenie. W[ice]minister (–) Świetlik Za zgodność: Rozesłano wg rozdzielnika nr 474 Źródło: AIPN, 1572/830, k. 37–39, mps. 807 Nr 211 1954 listopad [?], Warszawa – Wnioski resortu bezpieczeństwa publicznego w sprawie opracowania korespondencji krajowej i zagranicznej oraz paczek i innych przesyłek wpływających z zagranicy do kraju Warszawa, dniaa listopada 1954 r. Ściśle tajne Wnioski w sprawie opracowania korespondencji krajowej i zagranicznej oraz paczek i innych przesyłek wpływających z zagranicy do kraju I. W sprawie opracowania krajowej korespondencji 1. Wstrzymać ogólny wewnętrzny przegląd wyrywkowej korespondencji krajowej. 2. Kontrolę wewnętrzną korespondencji krajowej prowadzić tylko w wyjątkowych wypadkach, gdy są uzasadnione dane o wrogiej działalności osoby podejrzanej (na zamówienie operacyjne). Do zatwierdzania zamówienia operacyjnego upoważnieni są: szef WUBP lub zastępca, dyrektor departamentu lub w[ice]dyrektor w ramach instrukcji wydanej przez komitet. II. W sprawie opracowania korespondencji zagranicznej Utrzymuje się kontrolę wchodzącej i wychodzącej korespondencji w celu: – zatrzymania wysyłania tajnych i prowokacyjnych wiadomości z kraju; – przerwania kontaktów z ośrodkami wywiadowczymi, wrogimi; – wykrywania agentów i ich łączności z ośrodkami wywiadów imperialistycznych. III. W sprawie opracowania paczek i innych przesyłek zagranicznych w celu: – uniemożliwiania ośrodkom wywiadowczym finansowania wrogiej działalności w kraju; – uniemożliwiania przesyłania instrukcji, dyrektyw, materiału służącego do utrzymywania kontaktu w zamaskowanej formie. IV. W sprawie walki z wrogą propagandą Kontrolować przesyłki zagraniczne w celu konfiskowania wrogiej propagandy wpływającej do kraju w postaci listów, ulotek, czasopism i innych druków propagandowych. a Brak daty dziennej. 808 V. Zaleca się komitetowi przepracowanie sprawy kontroli wchodzących i wychodzących przesyłek zagranicznych (listów, paczek itp.) i wydanie odpowiedniej instrukcji zmierzającej do: 1. przyspieszenia kontroli celem unikania opóźnień w doręczaniu korespondencji i paczek; 2. podniesienia poziomu technicznego kontroli; 3. niezatrzymywania listów niemających znaczenia dla operacyjnej pracy; 4. elastycznego traktowania i w zasadzie ni zatrzymywania przesyłek wchodzących dla polskich uczonych intelektualistów itp., np: czasopism naukowych, książek naukowych i podręczników – jeżeli specjalne względy nie wymagają innej indywidualnej praktyki; 5. specjalnego traktowania korespondencji o cechach kontaktów rewizjonistów niemieckich z ośrodkami autochtonicznymi w Polsce. Źródło: AIPN, 1583/98, k. 37–38, mps. 809 Nr 212 1954 grudzień 9, Warszawa – Ramowe wytyczne dla szefów WUBP w sprawie opracowania projektów organizacyjnych i etatowych wojewódzkich urzędów do spraw bezpieczeństwa publicznego i powiatowych urzędów (delegatur) do spraw bezpieczeństwa publicznego Warszawa, dnia 9 grudnia 1954 roku. Ściśle tajne Egz. nr 3 Ramowe wytyczne dla szefów WUBP w sprawie opracowania projektów organizacyjnych i etatowych wojewódzkich urzędów do spraw bezpieczeństwa publicznego i powiatowych urzędów (delegatur) do spraw bezpieczeństwa publicznego Podniesienie poziomu pracy i skuteczności działania organów bezpieczeństwa publicznego w walce z wrogą, kontrrewolucyjną działalnością wymaga odciążenia organów BP od szeregu dotychczas wykonywanych czynności, luźno albo zupełnie niezwiązanych z podstawową pracą operacyjną, i przekazania tych czynności do jednostek podległych Ministerstwu Spraw Wewnętrznych1. I. 1. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych przejmuje w całości następujące służby: – Milicję Obywatelską – Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego – Wojska Ochrony Pogranicza – Więziennictwo – Biuro Wojskowe – Służbę Zdrowia (funkcjonariusze BP i członkowie ich rodzin korzystać będą z urządzeń Służby Zdrowia MSW) – Wydział Administracyjny Gabinetu Ministra (sekcje administracyjne wydziałów ogólnych WUBP). Szczegółowe instrukcje określą, w jakich sprawach wykonywanych dotychczas przez MBP i przekazanych do MSW Komitet ds. Bezpieczeństwa Publicznego współdziałać będzie na wszystkich szczeblach z MSW i jego odpowiednikami terenowymi. 2. Z dotychczasowych jednostek administracyjno-gospodarczych (Departament Zaopatrzenia, Departament Organizacji i Planowania, Departament Kwaterunkowo-Budowlany, Kwatermistrzostwo Centralnych Jednostek MBP) utworzony zosta1 Zob. dokumenty nr 213–214. 810 je Departament Administracyjno-Gospodarczy do wyłącznej obsługi Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego i jego pionu terenowego. Sprawy gospodarcze jednostek b. MBP, które weszły w skład MSW, przejmuje MSW. 3. Ministerstwo Handlu Wewnętrznego przejmuje aparat konsumów Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (w centrali i w terenie) z obowiązkiem zaopatrywania funkcjonariuszy Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego. II. 4. Wojewódzkimi organami Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego są wojewódzkie urzędy do spraw bezpieczeństwa publicznego. 5. W skład wojewódzkiego urzędu do spraw bezpieczeństwa publicznego wchodzi: – Sekretariat Do zadań sekretariatu należy prowadzenie spraw wchodzących w zakres pracy referatów: sprawozdawczego, rozkazów, skarg i zażaleń, oraz kancelarii. – Inspektorat kierownika W skład inspektoratu wchodzi grupa inspektorów, których zadaniem jest: – kontrola realizacji przez wydziały wojewódzkich urzędów ds. bezpieczeństwa publicznego i jednostki terenowe rozkazów, instrukcji i poleceń Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego i kierownictwa wojewódzkich urzędów ds. bezpieczeństwa publicznego w sprawach operacyjnych i gospodarczych, – okazywanie pomocy jednostkom terenowym bezpieczeństwa publicznego w kontrolowanych sprawach, – wykonywanie czynności zleconych przez kierownictwo wojewódzkiego urzędu ds. bezpieczeństwa publicznego. – Wydział Kontrwywiadowczy (według dotychczasowego zakresu pracy Wydziału I). – Wydział Walki z Podziemiem Reakcyjnym W skład ww. wydziału wchodzi zakres pracy dotychczasowego Wydziału III i Samodzielnej Sekcji Walki z Bandytyzmem. – Wydział Walki z Wrogą Działalnością Reakcyjnego Kleru (dotychczasowy Wydział XI). – Wydział Walki z Wrogą Działalnością w Gospodarce Narodowej W skład ww. wydziału wchodzą zagadnienia z dotychczasowego Wydziału IV, Inspektoratu Wiejskiego i z Sekcji II Wydziału II (łączność i radiofonia). – Wydział Walki z Wrogą Działalnością w Transporcie (według dotychczasowego zakresu pracy i organizacji Wydziału VIII). – Wydział Śledczy (według dotychczasowego zakresu pracy). – Wydział Techniki Operacyjnej W skład ww. wydziału wchodzą dotychczasowe sekcje III i V Wydziału II. – Wydział Ewidencji Operacyjnej, Statystyki i Archiwum 811 Ww. wydział prowadzi ewidencję spraw agentury figurantów i wrogiego elementu będącego wyłącznie w rozpracowaniu urzędu ds. bezpieczeństwa Publicznego. WK MO posiadać będą odrębną ewidencję i kartotekę. Z dotychczasowych kartotek wydziału II WUBP wydzielone zostaną i przekazane do WK MO wszystkie karty dot[yczące] przestępstw kryminalnych. – Wydział Łączności (według dotychczasowego zakresu pracy). – Wydział Kadr i Szkolenia W skład ww. wydziału wejdą zagadnienia dotychczasowego Wydziału Kadr, Wydziału ds. Funkcjonariuszy (postępowanie dyscyplinarne) i Inspektoratu Szkolenia. – Wydział Administracyjno-Gospodarczy Zadania Wydziału Administracyjno-Gospodarczego podano w pkt. 2. – Wydział Finansowy Zakres pracy ww. wydziału ograniczony analogicznie do zakresu pracy Wydziału Administracyjno-Gospodarczego. – Wydział „B” W skład Wydziału „B” wchodzi z dotychczasowego Wydziału „A” Sekcja Obserwacji i Sekcja Wywiadowcza, której zadania ograniczone będą wyłącznie do nowego zakresu działania organów bezpieczeństwa publicznego. Ulegają likwidacji Sekcja Realizacji i Sekcja Agenturalna b. Wydziału „A”. – Samodzielna Sekcja „A” (według dotychczasowego zakresu pracy Biura „C”). – Komendantura Do obowiązków Komendantury należy: – ochrona pomieszczeń służbowych wojewódzkich urzędów ds. bezpieczeństwa publicznego, – ochrona i obsługa aresztu wewnętrznego. 6. W zależności od szczególnych warunków terenu mogą być tworzone sekcje zamiast wydziałów (np. Samodzielna Sekcja Walki z Wrogą Działalnością Reakcyjnego Kleru – w większości wojewódzkie urzędy ds. bezpieczeństwa publicznego, na terenie których nie ma kurii biskupich). Mogą również być tworzone inne wydziały operacyjne oprócz przewidzianych w punkcie 4 (np. Wydział Walki z Wrogą Działalnością w Przemyśle Górniczym, Wydział Walki z Wrogą Działalnością w Żegludze Morskiej). 7. W projekcie etatu wojewódzkiego urzędu ds. bezpieczeństwa publicznego należy w zależności od potrzeb przewidzieć etat(y) pracownika(ów) dla spraw kulturalnych (dom klubowy, świetlica, biblioteka, organizacja imprez artystycznych itp.). III. 8. Powiatowymi organami Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego są: – powiatowe urzędy ds. bezpieczeństwa publicznego w tych powiatach, gdzie to jest niezbędne ze względu na szersze zadania organów bezpieczeństwa publicznego w danym terenie (w PUBP I kategorii i w części PUBP II kat[egorii]); 812 – delegatury powiatowe do spraw bezpieczeństwa publicznego w tych powiatach, w których nie tworzy się powiatowych urzędów ds. bezpieczeństwa publicznego (w PUBP III kategorii i w pozostałej części PUBP II kategorii). 9. W skład powiatowego urzędu ds. bezpieczeństwa publicznego wchodzi: – kierownictwo, – sekretariat, – grupa operacyjna pracująca aw zasadziea wg układu terenowego (st. referenci i referenci), – komendant gmachu pełniący równocześnie obowiązki oficera gospodarczego i oficera broni. 10. W powiatach, gdzie istnieje operacyjnie uzasadniona konieczność tworzenia wyspecjalizowanych komórek operacyjnych, tworzy się odpowiednie referaty powiatowych urzędów ds. bezpieczeństwa publicznego (np. Referat Kontrwywiadowczy – w powiatach granicznych i morskich, Referat Walki z Podziemiem Reakcyjnym – w powiatach o dużym nasileniu reakcyjnego podziemia, Referat Walki z Wrogą Działalnością w Przemyśle – w powiatach uprzemysłowionych, Referat Walki z Wrogą Działalnością Kleru – w powiatach o dużym nasileniu tej działalności). 11. W powiatowych urzędach ds. bezpieczeństwa publicznego nie będzie etatów pracowników śledczych. 12. W powiatowych urzędach ds. bezpieczeństwa publicznego nie będzie etatu referenta ewidencji i sprawozdawczości. Skorowidz kartoteczny wrogich i podejrzanych politycznie osób prowadzić powinien w zasadzie sekretariat. 13. Powiatowe urzędy ds. bezpieczeństwa publicznego i powiatowe komendy Milicji Obywatelskiej powinny posiadać wspólny areszt wewnętrzny. 14. Powiatowe urzędy ds bezpieczeństwa publicznego powinny w zasadzie znajdować się w jednym budynku z powiatową komendą MO. W powiatowych urzędach ds. bezpieczeństwa publicznego, które ze względu na brak pomieszczeń nie będą znajdowały się w jednym budynku z powiatową komendą MO, należy przewidzieć etat ochrony. 15. W niektórych powiatowych urzędach ds. bezpieczeństwa publicznego odległych od stacji kolejowych i otrzymujących duże ilości przesyłek pocztowych (np. dla jednostek wojskowych, instytucji państwowych, gospodarczych i innych) można wstawić etat jednego pracownika specpoczty. W pozostałych powiatowych urzędach ds. bezpieczeństwa publicznego czynności pracownika specpoczty powinny należeć do komendanta gmachu. Powiatowe urzędy ds. bezpieczeństwa publicznego korzystać będą z asysty funkcjonariusza MO przy odbiorze i dostarczaniu poczty z budynku powiatowego urzędu ds. bezpieczeństwa publicznego do pociągu. 16. W większych powiatowych urzędach ds. bezpieczeństwa publicznego należy przewidzieć dodatkowe stanowisko etatowe pracownika gospodarczego (niezależnie a-a Dopisane odręcznie. 813 od komendanta gmachu). Ilość pracowników kontraktowych ustalać wg miejscowych potrzeb. 17. W skład delegatury powiatowej ds. bezpieczeństwa publicznego wchodzi: – kierownik, – sekretarka-maszynistka, – grupa operacyjna pracująca bw zasadzieb wg układu terenowego (st. referenci i referenci). W zasadzie żadnych innych etatów delegatury nie posiadają. 18. Pomieszczenia delegatur powinny znajdować się w budynku powiatowej komendy Milicji Obywatelskiej. IV. W projektowaniu organizacji i etatów wojewódzkich urzędów ds. bezpieczeństwa publicznego i powiatowych urzędów ds. bezpieczeństwa publicznego należy uwzględnić następujące założenia dot[yczące] OUBP, RW i RO. 19. Zlikwidować RO na wszystkich zakładach niemających ogólnopaństwowego znaczenia. 20. Pozostawić OUBP i RO przy obiektach przemysłowych mających szczególne znaczenie dla gospodarki narodowej oraz OUBP i RW na obiektach przemysłu specjalnego. 21. Zmniejszyć etat pracowników operacyjnych w OUBP, RO i RW odpowiednio do nowego zakresu pracy organów bezpieczeństwa publicznego. 22. Personel tajnych kancelarii w RW i OUBP na obiektach przemysłu specjalnego będzie przekazywany na etat administracji zakładów. 23. Wszystkie OUBP, RO i RW powinny być wyprowadzone z terenu zakładów do budynków UBP, a w miejscowościach niebędących siedzibą UBP – do budynków posterunków MO. V. Opracowując projekty organizacji i etatów wojewódzkich urzędów ds. bezpieczeństwa publicznego i powiatowych urzędów ds. bezpieczeństwa publicznego, należy uwzględnić fakt zwolnienia aparatu bezpieczeństwa publicznego od szeregu pracochłonnych czynności, i w związku z tym zmniejszyć ilość etatów odpowiednio do nowego, zmniejszonego zakresu działania organów bezpieczeństwa publicznego. Do opracowania projektu organizacji i etatów kierownik wojewódzkiego urzędu ds. bezpieczeństwa publicznego powinien włączyć zastępcę kierownika, naczelników wydziałów i jednego lub dwóch kierowników powiatowego urzędu ds. bezpieczeństwa publicznego. W sprawach dotyczących organizacji poszczególnych wydziałów kierownik wojewódzkiego urzędu ds. bezpieczeństwa publicznego powinien konsultować się z dyrektorami odpowiednich departamentów, a w sprawach dotyczących całości b-b Dopisane odręcznie. 814 problemu organizacji – z płk. [Zbigniewem] Paszkowskim2 występującym z ramienia Komisji Organizacyjnej Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego. Ze względu na pilność sprawy do opracowania projektu należy przystąpić natychmiast, zwracając przy tym uwagę na niedopuszczenie do demobilizacji pracowników i do zahamowania pracy urzędu. Źródło: AIPN, 1583/98, k. 39–45, mps. Zbigniew Paszkowski (1913–1975) – należał do ZMS w Warszawie (1930–1934), a po 1934 r. do KPP. W czasie wojny współpracował z komunistycznym podziemiem (Stowarzyszeniem Przyjaciół Związku Radzieckiego, GL, AL), ps. „Stach”; uczestnik powstania warszawskiego, członek warszawskiego sztabu AL. Po upadku powstania wywieziony do obozu pracy pod Berlinem. Na liście uczestników ogólnokrajowej narady PPR w dn. 27–28 V 1945 r. widnieje jako przedstawiciel KW PPR w Lublinie ds. Bezpieczeństwa. W resorcie BP: zastępca kierownika WUBP w Łodzi (27 VII 1945), kierownik UBP na m.st. Warszawę (9 I 1946), do dyspozycji Departamentu Kadr MBP (30 IX 1952), starszy inspektor Inspektoratu Ministra BP (3 I 1953), kierownik Inspektoratu Wiejskiego MBP (3 VIII 1954), sekretarz Komitetu do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego (1 IV 1955), dyrektor Departamentu III MSW (1 XII 1956), odwołany z zajmowanych stanowisk i przekazany do dyspozycji dyrektora Departamentu Kadr MSW (25 II 1963), zwolniony 15 IV 1963 r. W czasie gdy był szefem UBP dla m.st. Warszawy, Wydział ds. Funkcjonariuszy MBP prowadził przeciwko niemu postępowanie wyjaśniające; ustalono, że jako szef urzędu wyraził zgodę na pomoc dr. Janowi Goldkornowi w wydobyciu z piwnicy w prywatnym mieszkaniu zakopanych tam kosztowności należących do kilku przedwojennych jubilerów. W VII 1946 r. pod pozorem przeprowadzenia rewizji w domu przy ul. Miedzianej 18 w Warszawie nakazał dwóm swoim podwładnym wydobycie „większej ilości złota w wyrobach jubilerskich. Złoto to za zgodą płk. Paszkowskiego jubilerzy ci zabrali, przekazując nikłą część na użytek urzędu” (z raportu dla ministra BP, 14 XII 1953). Zgodnie z zeznaniami osób biorących udział w sprawie, wydobyto pięć blaszanych puszek, w których znajdowało się ok. 10 kg złota. Jubilerzy ci zabrali wykopane kosztowności, zostawiając na rzecz UB kilkadziesiąt sztuk drobnych wyrobów. Właścicieli złota nie można było przesłuchać, ponieważ jedynym człowiekiem znającym ich personalia był Goldkorn, który uciekł do Chile. Paszkowskiemu sprawa ze złotem nie zaszkodziła w karierze, nie wyciągnięto w stosunku do niego żadnych konsekwencji służbowych czy karnych. AIPN, 0194/1496, t. 1–2, Akta osobowe funkcjonariusza; Archiwum Ruchu Robotniczego…, t. 7, s. 75; J. Żelazko, Kadra kierownicza…., s. 179–180; eadem, Złoto dla bezpieki, „Biuletyn IPN” 2003, nr 10 (33), s. 66–67. 2 815 Nr 213 1954 grudzień 10, Warszawa – Ostatni rozkaz ministra bezpieczeństwa publicznego informujący funkcjonariuszy aparatu BP o zniesieniu urzędu ministra bezpieczeństwa publicznego i utworzeniu Ministerstwa Spraw Wewnętrznych oraz Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Warszawa, dnia 10 grudnia 1954 r. Rozkaz Na podstawie dekretu Rady Państwa i uchwały Rady Ministrów [z 7 grudnia 1954 r.] zniesiony został urząd ministra bezpieczeństwa publicznego, a kierownictwo administracją spraw wewnętrznych i ochroną bezpieczeństwa publicznego powierzono nowo utworzonym organom: Ministerstwu spraw Wewnętrznych i Komitetowi do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego. Funkcjonariusze bezpieczeństwa publicznego! W okresie dziesięciu lat waszą ofiarną pracą i walką pod kierownictwem partii w służbie narodu, nie cofając się przed ofiarami krwi i życia, skutecznie ochranialiście pokojowy trud narodu i nasze budownictwo socjalistyczne przed zbrodniczymi zamachami wrogich, reakcyjnych elementów wewnątrz kraju i agentur imperialistycznych – pomagając umacniać ludowo-demokratyczny ustrój naszego państwa ludowego. Przez podział dotychczasowego Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego i powołanie dwóch resortów: Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego realizujemy dyrektywy partii i rządu o konieczności usprawnienia i nowego ustawienia organów bezpieczeństwa w systemie władzy ludowej i aparatu państwowego, co umożliwi szybkie usunięcie z pracy organów wszystkich braków, błędów i wypaczeń okresu ubiegłego1. W skład Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego jako organu kolegialnego powołani zostali: przewodniczący – tow. [Władysław] Dworakowski2, W grudniu 1954 r. w oficjalnym organie partii „Nowe Drogi” opublikowano tekst krytykujący „wypadki poważnego naruszania praworządności przez poszczególne ogniwa służby bezpieczeństwa”. Po raz pierwszy zapowiadano w nim możliwość otrzymania zadośćuczynienia za doznane krzywdy, Umacniamy ludową praworządność, „Nowe Drogi” 1954, nr 12, s. 7 (za: K. Szwagrzyk, Aparat bezpieczeństwa w latach 1944–1956 [w:] Aparat bezpieczeństwa w Polsce…, t. 1, s. 24). Por. Aparat bezpieczeństwa w Polsce w latach 1953–1954…, s. 401–449; Centrum władzy. Protokoły posiedzeń kierownictwa PZPR…, s. 131–132. 2 Władysław Dworakowski, przybrane nazwisko Edmund Pawłowski, ps. „Antoś”, „Franek” (1908–1976) – z zawodu ślusarz, należał do KZMP od 1931 r., a w 1934 r. przyjęto go do KPP. 1 816 I zastępca przewodniczącego – tow. [Antoni] Alster3, zastępcy przewodniczącego – tow. [Jan] Ptasiński i tow. [Witold] Sienkiewicz4, sekretarz komitetu – tow. [Zbigniew] Paszkowski. 31 XII 1943 r. współzałożyciel KRN, kierownik Wydziału Kadr Komitetu Warszawskiego PPR (I–IX 1945), przewodniczący Centralnej Komisji Rewizyjnej PPR (4 VI – 12 XII 1945), I sekretarz KW PPR w Gdańsku (27 IX 1945–17 III 1947), I zastępca kierownika Wydziału Personalnego KC PPR (17 III 1947 – IX 1948), członek Sekretariatu KC PPR (IX–XI 1948), I sekretarz Komitetu Łódzkiego PPR (IX–XII 1948), a następnie Komitetu Łódzkiego PZPR (XII 1948 – IV 1950), zarazem I sekretarz KW PZPR w Łodzi (VII 1949 – IV 1950), kierownik Wydziału Organizacyjnego KC PZPR (III 1950 – IV 1952), członek Sekretariatu Biura Organizacyjnego PZPR (V 1952 – III 1954), wicepremier (XI 1952 – III 1954), sekretarz KC PZPR (III 1954 – I 1955); przewodniczący KdsBP (7 XII 1954), odwołany (30 III 1956). W l. 1956–1959 chorował, pozostając na etacie KC PZPR, w l. 1959–1966 pracownik przemysłu jako ślusarz (od IV 1959 r. ślusarz narzędziowy w Polskich Zakładach Optycznych, od I 1963 r. do II tr. – w Warszawskim Zakładzie Mechanicznym nr 2, od III 1963 r. zaś w Fabryce Półprzewodników „Tewa”). Po dłuższej chorobie w 1966 r. zwolniony w VII z pracy, otrzymał rentę dla zasłużonych. AIPN, 2347/2; AIPN, 0298/887; T. Mołdawa, Ludzie władzy…., s. 347–348; Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego, t. 1, s. 658–659; Suplement, s. 55–56; http:// katalog.bip.ipn.gov.pl. 3 Antoni Alster (1903–1968) – działacz komunistyczny od 1924 r., więziony w lwowskim więzieniu „Brygidki” oraz w Tarnowie (1938–1939); zmobilizowany do ACz (jesień 1940), oficer Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR, szef Wydziału Polityczno-Wychowawczego Polskiego Sztabu Partyzanckiego (1944), kierownik Wydziału Wojskowego KC PPR (VIII 1944 – I 1945), pełnomocnik Rządu Tymczasowego RP przy Sztabie 2. Frontu Białoruskiego ACz (I–IV 1945) i jednocześnie od 20 II 1945 r. formalnie (a od VI tr. faktycznie) I sekretarz KW PPR w Bydgoszczy, zastępca kierownika Wydziału Organizacyjnego KC PZPR (15 XII 1948), kierownik Wydziału Organizacyjnego KC PZPR (17 VI 1952); pierwszy zastępca przewodniczącego KdsBP (10 XII 1954), podsekretarz stanu w MSW (11 XII 1956 – 4 V 1962), następnie wiceminister gospodarki komunalnej. W I 1968 r. przeszedł na rentę. W 1963 r. Alster powrócił do działalności artystycznej, szereg prac poświęcił aktualnym wydarzeniom (drzeworyty: „Wietnam”, „Krzyk Afryki”). W 1967 r. wydano nawet zbiór jego prac graficznych. AIPN, 2347/1; Archiwum Ruchu Robotniczego…, s. 61 (przyp. 70); K. Persak, Dymisja Antoniego Alstera [w:] Od Piłsudskiego do Wałęsy…, s. 231–247; Z. Raszkowska, Alster Antoni [w:] Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego, t. 1, s. 65–66; Suplement, s. 7, http://katalog.bip. ipn.gov.pl. 4 Witold Sienkiewicz (1920–1990) – pochodził z Litwy. Od 1935 do 1938 r. robotnik w mleczarni w Wilnie, od 1939 do 1941 r. robotnik w elektrowni w Wilnie, od 1939 do 1946 r. członek Komsomołu i WKP(b). 10 IX 1941 r. skierowany do armii gen. Andersa, z której zdezerterował po trzech miesiącach i wstąpił do ACz. Służba w ACz (I 1942 – VII 1944); w okresie od II do VII 1942 przebywał w Moskwie na „szkole dywersyjnej”, po czym w VII 1942 został zrzucony na spadochronie w okolicach Wilna z zadaniem organizowania grup partyzanckich na terenie Litwy; pseud. „Edward Szumski” i „Margis” – od 1942 do 1944 r. członek partyzanckiej grupy dywersyjnej na Wileńszczyźnie (m.in. zastępca dowódcy oddziału im. A. Mickiewicza), w 1944 r. kierownik wydziału w MK WKP(b) Litwy w Wilnie, od 1945 do 1946 r. instruktor w Wydziale Propagandy KC WKP(b) Litwy w Wilnie, w 1945 r. słuchacz kursu korespondencyjnego w Wyższej Szkole Partyjnej w Moskwie. Od XII 1946 do VII 1948 r. instruktor Wydziału Zagranicznego KC PPR. Od VII 1948 do III 1950 r. II sekretarz KW PPR/PZPR w Łodzi. Od III do V 1950 r. I sekretarz KW PZPR w Łodzi. W resorcie BP: dyrektor Departamentu VII MBP (1 VI 1950), zastępca przewodniczącego KdsBP (10 XII 1954), dyrektor Departamentu I MSW (28 XI 1956); odwołany w VII 1961 r. po jednej z nieudanych akcji wywiadu; następnie długoletni prezes resortowego Klubu Sportowego „Gwardia”. AIPN, 2347/16; A. Paczkowski, Wywiad (cywilny) PRL…, s. 135; http://katalog.bip.ipn.gov.pl. 817 Kierownictwo nowego resortu bezpieczeństwa publicznego zostało powierzone członkowi Biura Politycznego – sekretarzowi Komitetu Centralnego PZPR tow. Dworakowskiemu jako przewodniczącemu Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego. Przepojeni ofiarnością i bezgranicznym oddaniem dla naszej partii funkcjonariusze organów bezpieczeństwa pod kierownictwem tow. Dworakowskiego i całego komitetu będą jeszcze lepiej i sprawniej przecinać i unieszkodliwiać wszelkie poczynania wrogów wymierzone przeciwko naszej ojczyźnie ludowej, będą usprawniać i doskonalić swoją działalność, by jak najlepiej służyć interesowi narodu, bronić jego praw i w ten sposób umacniać państwo socjalistyczne. Przekazując z dniem dzisiejszym kierownictwo organami bezpieczeństwa publicznego Komitetowi do spraw Bezpieczeństwa Publicznego, życzę wam dalszej ofiarnej pracy ku chwale ojczyzny – Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Minister bezpieczeństwa publicznego (–) St[anisław] Radkiewicz5 Źródło: AIPN, 1583/42, k. 1, druk. Po rozwiązaniu MBP pełnił mało znaczącą funkcję ministra Państwowych Gospodarstw Rolnych (XII 1954 – IV 1956), następnie przeszedł na emeryturę. 5 818 Nr 214 1954 grudzień 10, Warszawa – Rozkaz nr 1 przewodniczącego Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego informujący funkcjonariuszy aparatu BP o utworzeniu Ministerstwa Spraw Wewnętrznych oraz Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego Polska Rzeczpospolita Ludowaa Warszawa, dnia 10 grudnia 1954 r. Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego przy Radzie Ministrów [Nr] AC-R-738/54 Rozkaz nr 1 Na podstawie dekretu z dnia 7 grudnia 1954 r. o naczelnych organach administracji państwowej w zakresie spraw wewnętrznych i bezpieczeństwa publicznego utworzone zostało Ministerstwo Spraw Wewnętrznych oraz Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego jako organ kolegialny przy Radzie Ministrów. Decyzja partii i rządu o podziale dotychczasowego Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, powołaniu Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego idzie w kierunku nowego ich ustawienia w systemie władzy ludowej i aparatu państwowego odpowiadającego nowemu okresowi. Zmierza to do radykalnego usunięcia braków i wypaczeń w pracy, które nastąpiły w minionym okresie1. Aparat bezpieczeństwa w swej dotychczasowej działalności ma poważne zasługi w walce z wrogami Polski Ludowej. Rozbite zostało zbrojne podziemie, unieszkodliwiono dywersję reakcji mikołajczykowskiej, w walce z agenturami imperialistycznymi, z szpiegowstwem, dywersją i terrorem organa bezpieczeństwa mają niewątpliwe osiągnięcia. Wróg klasowy, tracąc oparcie w społeczeństwie, zmuszony jest do głębszego konspirowania swej działalności i będzie uciekał się do coraz podstępniejszych form działania i maskowania się. Natężenie szpiegowsko-dywersyjnej działalności obcych agentur, szczególnie wobec prób odrodzenia militaryzmu niemieckiego, działalność reakcyjnej emigracji całkowicie zaprzedanej wrogim Polsce ośrodkom imperialistycznym oraz aktualne wysiłki wrogiej działalności resztek wyzyskiwaczy i reakcyjnych elementów w kraju – stawiają przed organami bezpieczeństwa pilne zadania wzmożenia czujności, a W następnych dokumentach sygnowanych przez przewodniczącego KdsBP brak w nagłówku nazwy i godła państwowego PRL; por. dokument nr 251. 1 Por. dokument nr 213. 819 doskonalenia metod pracy oraz w całej działalności i postępowaniu stania na straży praworządności ludowej. Wymaga to od całego aparatu bezgranicznego oddania dla partii, głębokiej partyjności w codziennej pracy zawodowej, wysokiej postawy moralno-politycznej oraz stałego zacieśniania więzi z masami pracującymi. Obejmując z dniem dzisiejszym kierownictwo organami bezpieczeństwa publicznego, komitet wyraża głębokie przekonanie, że cały skład osobowy aparatu bezpieczeństwa publicznego, przepojony ideowym hartem i poświęceniem dla dobra naszego ludu budującego socjalizm, dla Polski Ludowej, będzie ściśle przestrzegał dyscypliny wewnętrznej, usprawni i wzmocni walkę z wrogiem przy zastosowaniu metod i środków przewidzianych prawem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Przewodniczący Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego (–) Wł[adysław] Dworakowski Źródło: AIPN, 1583/34, k. 2, druk. 820 Nr 215 1954 grudzień 28, Warszawa – Zarządzenie nr 04/54 przewodniczącego Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego w związku z osłabieniem pracy z siecią agenturalno-informacyjną Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC-R-756/54 Warszawa, dnia 28 grudnia 1954 r. Ściśle tajne Egz. nr 8 DO – 75 WO – 66 PO – 47 Zarządzenie nr 04/54 W wykonaniu postawionych przez KC PZPR i rząd PRL przed organami bezpieczeństwa publicznego zadań związanych z reorganizacją i nowym ustawieniem organów bezpieczeństwa, celem doraźnego uregulowania niektórych pilnych spraw dotyczących agentury i rozpracowań do czasu ukazania się zasadniczej instrukcji określającej zakres i metody pracy – zarządzam: W celu wykrywania i unieszkodliwiania wrogiej działalności antypaństwowej koniecznym jest nieustanne polepszanie pracy z siecią agenturalno-informacyjną i podnoszenie jakości pracy z nią. Kontynuować pracę w kierunku pozyskiwania w sposób przemyślany nowej agentury dla osiągania właściwych postępów w prowadzonych sprawach oraz rozpracowywania wrogich ośrodków, w szczególności zaś w zakresie rozpracowania ośrodków prowadzących akcję hitlerowsko-rewizjonistyczną. Wszelkie osłabienie pracy operacyjnej, tolerowanie nastrojów demobilizacji jest szczególnie szkodliwe i może być wykorzystane przez elementy antypaństwowe. Do czasu ukazania się nowej instrukcji o pracy z agenturą nie wolno przeprowadzać masowego eliminowania agentury za wyjątkiem normalnej eliminacji oraz tych kategorii, o których mowa w niniejszym zarządzeniu. I. 1. Agentów i informatorów, co do których uzyskano sprawdzone dane, iż są oni prowokatorami, dwulicowcami, dezinformatorami, wyeliminować z sieci zgodnie z dotychczas obowiązującym trybem. Dotyczy to również tych agentów i informatorów, którzy się zdekonspirowali. 821 Powzięcie decyzji winno nastąpić po dokładnym przeanalizowaniu każdej sprawy. Wyeliminowanych prowokatorów i dwulicowców wziąć w agenturalne rozpracowanie. 2. Zwolnić z obowiązków współpracy z organami bezpieczeństwa członków i kandydatów partii. W wyjątkowo uzasadnionych wypadkach, gdy poważne potrzeby operacyjne wskazują na konieczność pozostawienia członka lub kandydata PZPR w sieci agenturalnej na określony czas i dla konkretnych zadań w rozpracowaniu szczególnie niebezpiecznych elementów antypaństwowych, przedstawić sprawę do akceptacji I sekretarzowi KW bez względu na to, czy była ona już uprzednio przedstawiona. W wypadkach właściwych sekretarz KW przeprowadzi z odnośnym towarzyszem rozmowę wyjaśniającą. Sprawy pełnienia przez członków i kandydatów PZPR funkcji rezydentów oraz właścicieli lokali konspiracyjnych przedstawić do zatwierdzenia I sekretarzowi KW. Zasługujące na uwagę materiały obciążające zawarte w teczkach personalnych eliminowanej agentury spośród członków i kandydatów PZPR – przedstawić I sekretarzowi KW. Kierownicy powiatowych urzędów osobiście przedstawią całość materiałów wraz z swym uzasadnieniem kierownikowi wojewódzkiego urzędu. 3. Zwolnić z obowiązków tajnej współpracy z organami bezpieczeństwa członków prezydiów wojewódzkich, powiatowych i miejskich rad narodowych oraz osoby zajmujące kierownicze stanowiska w ZMP i związkach zawodowych wszystkich szczebli. 4. Z każdym wyeliminowanym agentem (informatorem) przeprowadzić końcowe spotkanie. W stosunku do agentury pozytywnej należy na spotkaniu w toku przeprowadzanej rozmowy wyjaśnić, że nie zachodzi potrzeba dalszej współpracy i w odpowiednich słowach podziękować za dotychczasowy wysiłek i pomoc. Od tych osób nie pobierać zobowiązań w związku z zakończeniem współpracy. Natomiast od agentów i informatorów dwulicowych, prowokatorów i zdekonspirowanych – zawiadamiając, że nie zachodzi dalsza potrzeba współpracy – pobrać zobowiązanie zachowania tajemnicy o całokształcie spraw, które poznał w okresie współpracy z organami bezpieczeństwa publicznego. II. 1. Wszystkie rozpracowania agenturalne na członków i kandydatów PZPR oraz materiały kompromitujące na nich będące w posiadaniu organów bezpieczeństwa należy przedstawić I sekretarzowi KW w celu zdecydowania o dalszym postępowaniu w poszczególnych sprawach. Wszystkie inne materiały dotyczące członków i kandydatów partii niekwalifikujące się do dalszego wykorzystania przekazać do archiwum bez prawa wydawania na zewnątrz i wykorzystywania. Dalsze instrukcje w tej sprawie nastąpią. 822 2. Przejrzeć sprawy, co do których zachodzi podejrzenie, że mogą być wynikiem prowokacji ze strony agentury. Zaniechać dalszego prowadzenia takich spraw aż do wyników sprawdzenia. Zaniechane sprawy przekazać do archiwum z notatką, jakie zastosowano przedsięwzięcia w celu zapobieżenia ewentualnym skutkom prowokacji. Osoby, które w rezultacie dopuszczonych wobec nich prowokacji rozpoczęły względnie zamierzają prowadzić wrogą działalność, należy wezwać do urzędu dla odpowiedniego wyjaśnienia sprawy i ostrego ostrzeżenia, następnie zaś zabezpieczyć przecięcie wrogiej działalności z ich strony. 3. Sprawy prowadzone przeciwko osobom uprawiającym faktyczną działalność antypaństwową, w stosunku do których obok słusznych przedsięwzięć operacyjnych były dopuszczone poszczególne czynności o charakterze prowokacyjnym, należy prowadzić nadal, usuwając elementy prowokacji i wszelkie jej skutki. 4. Rozpatrzyć posiadane w organach bezpieczeństwa publicznego sprawy i materiały, które nie posiadają charakteru przestępstw antypaństwowych, należy, jeśli się do tego kwalifikują, przekazać je Milicji Obywatelskiej lub prokuraturze bądź zdać do archiwum. III. 1. Przeprowadzić krytyczną analizę i ocenę prowadzonych spraw śledczych i w wypadkach stwierdzenia nieuzasadnionego prowadzenia sprawy oraz dokonanych w związku z tym aresztów wystąpić do prokuratury z wnioskiem o umorzenie. 2. Jeżeli w toku analizy spraw śledczych zostaną ujawnione fakty, że mimo słusznych aresztów stosowano niedozwolone metody w śledztwie, które spowodowały wymuszone zeznania aresztowanych lub świadków nieodpowiadające prawdzie, natychmiast zameldować Komitetowi do spraw Bezpieczeństwa Publicznego z wnioskami naprawienia popełnionych nadużyć, błędów i wykroczeń. 3. Sprawy śledcze, które nie posiadają charakteru przestępstw antypaństwowych wraz z aresztowanymi przekazać do dalszego prowadzenia śledztwa do MO lub organów prokuratury. Tego rodzaju sprawy znajdujące się w wydziałach śledczych, będące na ukończeniu, winny być prowadzone do końca. Nowych takich spraw przyjmować nie należy. W stosunku do funkcjonariuszy winnych dopuszczenia niedozwolonych metod w pracy agenturalnej i śledczej wyciągać odpowiednie wnioski. O ujawnionych jaskrawych wypadkach należy zameldować Komitetowi do spraw Bezpieczeństwa Publicznego. Przy rozpatrywaniu tych spraw zwracać uwagę, czy postępowanie funkcjonariuszy nie było skutkiem nieświadomości lub nieumiejętności w pracy oraz braku pomocy i właściwego kierownictwa. O ile pracownik sam zgłosił popełnione wykroczenie, szczerze przyczynił się do jego ujawnienia i zapobieżenia dalszym złym skutkom, należy odpowiednio ocenić wykazaną przez niego właściwą postawę. 823 Wykonywanie zadań postawionych w niniejszym zarządzeniu nie może hamować normalnej pracy operacyjnej, lecz winno przyczynić się do wzrostu aktywności organów bezpieczeństwa i skoncentrowania się na najważniejszych odcinkach w zwalczaniu wrogiej antypaństwowej działalności. Należy dopilnować, aby zadania wynikające z niniejszego zarządzenia były wykonywane z poczuciem pełnej odpowiedzialności, wnikliwie, rozważnie i bez nadmiernego pośpiechu, by nie dopuścić do szkód w pracy agenturalnej i śledczej. Dyrektorzy departamentów i kierownicy wojewódzkich urzędów meldować będą komitetowi o toku wykonywania niniejszego zarządzenia przez aparat centralny, wojewódzki i powiatowy w specjalnych meldunkach sporządzanych na 1 i 15 każdego miesiąca. Zarządzenie niniejsze przedstawić I sekretarzowi KW PZPR do wiadomości i zapoznać z jego treścią pracowników operacyjnych aparatu bezpieczeństwa1. Przewodniczący komitetu (–) Wł[adysław] Dworakowski Za zgodność z oryginałem: dyrektor Gabinetu Przewodniczącego (M[ichał] Drzewiecki, ppłk)a Źródło: AIPN, 1583/19, k. 3–7, mps. a 1 Pieczątka i podpis. Zob. dalej dokumenty nr 217, 220 i 221. Zarządzenie uchylono 3 I 1958 r. 824 Nr 216 1954 grudzień 29, Warszawa – Zarządzenie nr 05/54 przewodniczącego Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego w sprawie nowej struktury organizacyjnej Komitetu Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC-R-758/54 Warszawa, dnia 29 grudnia 1954 r. Ściśle tajne Egz. nr 10 DO – 76 WO – 67 Zarządzenie nr 05/54 W wykonaniu uchwały nr 830 Rady Ministrów z dnia 7 grudnia 1954 r. o zakresie działania i organizacji Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego zarządzam: 1. Z dniem 1 stycznia 1955 r. wprowadzić w życie nową strukturę organizacyjną komitetu, przewidzianą w § 2 cytowanej na wstępie uchwały, a mianowicie: Skład jednostek centralnych komitetu: 1. Gabinet Przewodniczącego, 2. Inspektorat Przewodniczącego, 3. Departament I – (Wywiadowczy), 4. Departament II – (Kontrwywiadowczy), 5. Departament III – (Walki z Podziemiem Reakcyjnym), 6. Departament IV – (Walki z Wrogą Działalnością w Gospodarce Narodowej), 7. Departament V – (Walki z Wrogą Działalnością w Transporcie), 8. Departament VI – (Walki z Wrogą Działalnością Reakcyjnego Kleru), 9. Departament VII – (Śledczy), 10. Departament VIII – (Ochrony Rządu), 11. Departament IX – (Techniki Operacyjnej i Instytut Techniki Operacyjnej), 12. Departament X – (Ewidencji Operacyjnej i Statystyki), 13. Departament Łączności, 14. Departament Kadr i Szkolenia, 15. Departament Administracyjno-Gospodarczy, 16. Departament Finansowy, 17. Biuro „A” – (dawne Biuro „C”), 18. Wydział „B” – (dawny Wydział „A”), 19. Samodzielny Wydział „C” – (Wojskowy), 825 20. Archiwum, 21. Komendantura. 2. Począwszy od 1 stycznia 1955 r., cała dokumentacja i korespondencja winna być oznaczona i adresowana według nowych nazw wymienionych w pkt 1. 3. Dyrektor Gabinetu Przewodniczącego wyznaczy nowe sygnatury jednostek dla oznaczania korespondencji i zawiadomi o tym kierowników jednostek do dnia 30 grudnia 1954 r. Wymienione sygnatury winny być wyznaczone według kolejności jednostek przewidzianej w pkt 1. Przewodniczący komitetu (–) Wł[adysław] Dworakowski Za zgodność z oryginałem: dyrektor Gabinetu Przewodniczącego (M[ichał] Drzewiecki, ppłk)a Źródło: AIPN, 1583/19, k. 17, mps. a Pieczątka i podpis. 826 Rok 1955 (nr 217–241) 827 828 Nr 217 1955 luty 2, Warszawa – Pismo okólne sekretarza KdsBP do kierowników wojewódzkich urzędów ds. bezpieczeństwa publicznego w związku z brakiem „aktywności w pracy nad pozyskiwaniem nowej, wartościowej agentury i osiąganiu dalszych postępów w prowadzonych sprawach i rozpracowaniach wrogich ośrodków” Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC-R-27/55 Dyrektor Departamentu IV – do wiadomości Warszawa, dnia 2 lutego 1955 r. Ściśle tajne Egz. nr 13 Kierownicy wojewódzkich urzędów do spraw bezpieczeństwa publicznego (do rąk własnych) Meldunki o toku wykonywania zarządzenia nr 04/541 nadesłane na dzień 15 stycznia br. przez kierowników wojewódzkich urzędów oraz materiały zebrane w czasie kontroli przez pracowników komitetu sygnalizują o wypaczeniach w realizacji tego zarządzenia, a mianowicie: 1. Brak jest aktywności w pracy nad pozyskiwaniem nowej, wartościowej agentury i osiąganiu dalszych postępów w prowadzonych sprawach i rozpracowaniach wrogich ośrodków. Widoczne są nieuzasadnione obawy w dawaniu zadań agenturze, co równoznaczne jest z wyzbywaniem się kierownictwa siecią, jak też obawy przed przyjmowaniem od agentury doniesień zawierających informacje o osobach zajmujących poważniejsze stanowiska w życiu społecznym i gospodarczym. Ten brak aktywności w pracy świadczy o nieprzezwyciężonych jeszcze do końca nastrojach demobilizacji i wyczekiwania, a nawet bierności wobec przejawów działalności wroga. 2. Widoczne są tendencje do masowego eliminowania sieci, mimo iż zarządzenie dotyczyło tylko określonych kategorii osób. Wystąpiło to wyraźnie w wielu wojewódzkich urzędach, a zwłaszcza w Łodzi, Opolu, Lublinie i województwie warszawskim oraz częściowo w Poznaniu, Koszalinie i Stalinogrodzie. Tendencja do masowego eliminowania sieci znajduje wyraz w rozszerzającej interpretacji przepisów zarządzenia, wskutek czego eliminuje się również członków 1 Dokument nr 215. 829 rad narodowych (a nie tylko członków prezydiów), a nawet pracowników aparatu rad narodowych. Zdarzają się też wypadki określania z góry liczby sieci do eliminacji, co powoduje sprowadzenie tej pracy jedynie na tory mechanicznych skrótów ilościowych. 3. Nieuzasadnione jest masowe eliminowanie LK2 i rezydentów. W niektórych ogniwach mylnie zrozumiano i błędnie wykonano zalecenia w sprawie dalszego korzystania z pomocy członków partii, np. w sposób nieuzasadniony zrezygnowano z lokali konspiracyjnych i eliminowano rzeczywistych rezydentów. 4. Tworzenie nieprzewidzianych zarządzeniem komisji dla eliminacji sieci świadczy o uchylaniu się niektórych przełożonych od obowiązków związanych z ich stanowiskiem służbowym. 5. Rozwiązywanie stosunków z eliminowaną agenturą odbywa się często w sposób uproszczony, biurokratyczny, świadczący o niezrozumieniu politycznego i wychowawczego znaczenia końcowej rozmowy i właściwego rozstania się z b. współpracownikiem. 6. Widoczny jest brak wnikliwej kontroli i rewizji rozpracowań agenturalnych i spraw śledczych, wskutek czego nie dąży się też do naprawienia wyrządzonych szkód i krzywd moralnych, szczególnie w kwestiach opinii wydanych uprzednio przez urzędy. Nadesłane przez niektórych kierowników wojewódzkich urzędów meldunki o toku realizacji zarządzenia w zasadzie nie uwzględniają sprawy ustosunkowania się do tych pracowników, którzy dopuszczali się stosowania niedozwolonych metod w pracy agenturalnej i śledczej. Pozostawienie tego rodzaju spraw bez należytego oddźwięku (o czym mowa na str. 4 zarządzenia) nie działa wychowawczo. Przyczyną większości wypaczeń jest to, że kierownictwo wojewódzkich urzędów nie zorganizowało we właściwy i przemyślany sposób pracy nad wykonaniem wymienionego zarządzenia i nie czuwa nad przebiegiem jego realizacji, szczególnie w powiatowych urzędach. Również poszczególne wydziały wojewódzkich urzędów niedostatecznie włączone zostały do udziału w rozpatrywaniu spraw swojego pionu w urzędach powiatowych. Zwracając uwagę na powyższe wypaczenia, komitet poleca bezzwłoczne przystąpienie do właściwego zorganizowania i nakierunkowania pracy w myśl przepisów zarządzenia nr 04/54 oraz ustanowienie systematycznej kontroli nad jego realizacją. W związku ze szczególnie szkodliwymi skutkami tendencji do masowej eliminacji sieci i lokali konspiracyjnych należy ponownie przejrzeć znajdujące się w wojewódzkich i powiatowych urzędach teczki żywiołowo wyeliminowanych jednostek sieci i LK i definitywnie zdecydować o ich przydatności3. LK – dysponent lokalu kontaktowego. Pismo uchylone 3 I 1958 r. 2 3 830 Sekretarz Komitetu (Zb[igniew] Paszkowski) Za zgodność: kierownik Sekcji Rozkazów S[tanisław] Brzyskia Rozesłano wg rozdzielnika nr 6 Źródło: AIPN, 1583/61, k. 4–6, mps. a Pieczątka i podpis. 831 Nr 218 1955 luty 15, Warszawa – Notatka dotycząca przedsięwzięć Komitetu ds. BP i MSW w sprawie wrogiej akcji ulotkowej Komitetu Wolnej Europy Kancelaria Tajna Gabinet Ministra Spraw Wewnętrznych Wpłynęło 18 II 1955 r. Nr AT-100/55 1-T/4a Ściśle tajne Egz. nr 2 Notatka Dot[ycząca] przedsięwzięć Komitetu ds. BP i MSW w sprawie wrogiej akcji ulotkowej KWE1 Dnia 5 lutego br. kanałami korespondencji pocztowej zaczęto przesyłać do kraju broszurę „Za kulisami bezpieki i partii”2, która opracowana została z opublikowanych materiałów prowokatora [Józefa] Światło3. Powyższy nagłówek jest utrwalony w dokumencie w formie pieczątki kancelaryjnej. Komitet do spraw Wolnej Europy powstał 1 VI 1949 r. z inicjatywy George’a Kennana, amerykańskiego dyplomaty, autora słynnego „długiego telegramu”; formalnie była to prywatna instytucja działająca pod patronatem znanych osobistości amerykańskiej polityki; faktycznie funkcjonowała w ramach Departamentu Stanu i Centralnej Agencji Wywiadowczej (CIA) Stanów Zjednoczonych. Jako organizacja prywatna (oficjalnie niezależna od rządu amerykańskiego) mogła otwarcie głosić hasła uwolnienia wschodnich narodów Europy od sowieckiego dyktatu. Podstawowym instrumentem propagandowym KWE stało się Radio Wolna Europa, od VII 1950 r. nadające w rodzimych językach audycje do krajów bloku wschodniego (P. Machcewicz, „Monachijska menażeria”…, s. 39–41). 2 Por. z drukiem zwartym: Z. Błażyński, Mówi Józef Światło. Za kulisami bezpieki i partii 1940– –1955, Warszawa 2003 (najnowsze wydanie). 3 Józef Światło (do 26 IV 1943 r. Izaak Fleischfarb) (1915–1994) – członek młodzieżowego ruchu syjonistycznego „Gordonia” (1927–1933), KZMP (1933–1936), więziony za działalność komunistyczną (1934–1935, 1936), żołnierz w kampanii wrześniowej; zbiegł z niewoli niemieckiej; na terytorium okupowanym przez ZSRR (1939–1940), deportowany jako uchodźca („bieżeniec”) do obw. Gorki (obecnie Niżnyj Nowgorod), następnie w Dżambule (Tadżykistan) w l. 1941–1943 w oddziałach roboczych ACz; żołnierz 1. Armii WP w ZSRR (1943–1944), w Biurze Werbunkowym ochotników do ludowego WP (1944); inspektor, następnie naczelnik Wydziału Śledczego Wojewódzkiej Komendy MO RB PKWN w Aninie (1944), przeniesiony do grup operacyjnych Smiersz płk. Lichaczowa i płk. Michałowa. W resorcie BP: zastępca kierownika grupy operacyjnej WUBP w Warszawie (17 I 1945), od V 1945 r. zastępca kierownika WUBP w Warszawie (mianowany w I), w dyspozycji MBP (16 IX 1945), zastępca kierownika WUBP na okręg warmińsko-mazurski w Olsztynie (27 IX 1945), zastępca szefa WUBP w Krakowie (25 X 1946), naczelnik Wydziału V Departamentu I MBP – członek Grupy Specjalnej przy wiceministrze BP Romanie Romkowskim (1 X 1948), wicedyrektor Biura Specjalnego MBP (1 III 1950), wicedyrektor Departamentu X MBP (1 XII 1951). Osobiście aresztował lub uczestniczył w aresztowaniu: W. Gomułki, M. Roli-Żymierskiego, M. Spychalskiego, H. Fielda. Zbiegł na a 1 832 Do dnia dzisiejszego przechwycono (z kanałów poczty) 10804 egz. broszury. Należy nadmienić, że w pierwszych dniach broszurę wysyłano z USA i Belgii, ostatnio wpływają one z większości krajów Europy, a mianowicie: Francji, Holandii, Szwajcarii, Włoch, Danii, Grecji oraz Hiszpanii. Koperty adresowane są przeważnie do różnych instytucji, których adresy prawdopodobnie przepisywane są z książki telefonicznej. W nocy z 12 na 13 lutego br. rozpoczęto akcję zasyłania broszur balonami4. Do dnia dzisiejszego przechwycono 117b balonów, 1621 broszur na terenie następujących województw: Wrocław, Opole, Stalinogród, Łódź, Kraków5, Kielce, Rzeszów, Lublin. Rozmieszczenie przechwyconych balonów wskazuje, że są one wysyłane z amerykańskich stref Niemiec i Austrii. W dniach 13–14 bm. radio „Wolna Europa” nadawało komunikaty, że rozpoczęto zasyłanie broszur balonami. Akcja ta, jak oświadczył kierownik polskiej sekcji radio „WE” [Jan] Nowak [Jeziorański]6, będzie zakrojona na szeroką skalę i wszczęta w odpowiedzi na zagłuszanie audycji radiowych7. Powyższe fakty wskazują, że akcja zasyłania do kraju wrogich broszur będzie zakrojona na szeroką skalę i prowadzona długofalowo. W związku z powyższym, w uzupełnieniu szerokiej akcji politycznej i organizacyjnej partii i ZMP, proponujemy następujące przedsięwzięcia Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego i Ministerstwa Spraw Wewnętrznych: Zachód (5 XII 1953), zwolniony ze służby formalnie (30 IX 1954). Ucieczkę ujawnił na konferencji prasowej 28 IX 1954 r. zastępca prokuratora generalnego USA; od X 1954 r. Światło wystąpił w ok. 180 audycjach RWE. AIPN, 0193/7549, Akta osobowe funkcjonariusza; A. Paczkowski, Trzy twarze Józefa Światły. Przyczynek do historii komunizmu w Polsce, Warszawa 2009; http://katalog.bip.ipn.gov.pl. b Tu i dalej liczby wpisano odręcznie. 4 Zasięg oddziaływania relacji Józefa Światły wzmocniła operacja „Spotlight” (reflektor) przygotowana przez Komitet Wolnej Europy. Polegała ona na rozsyłaniu broszur (ulotek propagandowych) za pomocą niesionych wiatrem balonów (metoda znana już z lat poprzednich, zob. dokument nr 136). Zrzuty balonów rozpoczęły się 12 II 1955 r. O tzw. wojnie balonowej zob. P. Machcewicz, „Monachijska menażeria”…, s. 95–102; J. Nowak-Jeziorański, Wojna w eterze, Kraków 2005, s. 156–176. 5 Por. T.J. Biedroń, A. Siwek, Operacja „Spotlight” w województwie krakowskim (1955–1956), „Dzieje Najnowsze” 2009, nr 4, s. 47–57. 6 Jan Nowak-Jeziorański (właśc. Zdzisław Jeziorański, nazwisko przybrane Jan Nowak, ps. „Janek”, „Zych”) (1914–2005) – w l. 1943–1945 emisariusz rządu RP na uchodźstwie do okupowanego kraju; 1948–1951 redaktor sekcji polskiej BBC, w l. 1952–1976 dyrektor Rozgłośni Polskiej RWE; członek władz Kongresu Polonii Amerykańskiej; autor wspomnień Kurier z Warszawy, Wojna w eterze; w 1994 r. odznaczony Orderem Orła Białego. Zob. J. Kurski, Jan Nowak-Jeziorański. Emisariusz wolności, Warszawa 2005; M. Rudzki, O Janie Nowaku-Jeziorańskim raz jeszcze, „Zeszyty Historyczne” 2005, z. 152, s. 117–126. 7 K. Rutecki, System zagłuszania polskich rozgłośni radiowych w PRL, s. 103–110; M. Rzepa, Zagłuszaczka na Wzgórzu [w:] Przełom po przełomie. Bydgoskie wydarzenia roku 1956, red. A. Paczoska-Hauke, [Bydgoszcz 2006], s. 111–119. Por. dokumenty nr 30 i 31 w: Polska w dokumentach z archiwów rosyjskich…, s. 122–127. 833 1. W celu skutecznego przechwytywania broszur ustała się następujący system alarmowania i sygnalizowanie o napływie balonów: a) W dniach odpowiednich kierunków wiatrów organa MO i WOP wzmagają obserwację terenu. b) Organa WOP w ścisłym współdziałaniu z punktami obserwacyjnym Obrony Przeciwlotniczej Obszaru Krajowego, na podstawie własnych obserwacji i sygnałów od sąsiadów (głównie Czechosłowacji) meldują w ustalonym trybie o zbliżających się balonach. 2. Podstawowym zadaniem jest możliwie szybkie i sprawne oczyszczanie terenu z wrogich broszur. W tym celu wydano odpowiednie dyrektywy organom MO, ORMO i WOP: a) wzmożonego patrolowania i oczyszczania rejonów, do których balony już dotarły względnie zbliżają się, b) zbierania danych i informacji o pojawieniu się balonów względnie ulotek. 3. Organy bezpieczeństwa publicznego: a) włączają się do oczyszczania terenu z balonów i broszur wszelkimi dostępnymi środkami, b) drogą agenturalną i poprzez organa MO ustalają złośliwych propagatorów i kolporterów wrogich broszur w celu pociągania w możliwie szybkim trybie do odpowiedzialności. 4. W celu wytworzenia atmosfery sprzyjającej ujawnianiu i przekazywaniu do władz wrogich broszur pouczyć organa bezpieczeństwa i MO o konieczności odpowiedniego postępowania wobec osób zgłaszających broszury, tzn.: a) nie prowadzić formalnych dochodzeń, b) wyrażać uznanie i podziękowanie za spełnienie obowiązku obywatelskiego. 5. Ustalić następujący tryb koordynacji i sprawozdawczości: a) Na szczeblu centralnym koordynuje akcją Departament III Komitetu ds. BP, który wydaje wszelkie dyrektywy w terenie poprzez Komendę Główną MO, Dowództwo WW i wojewódzkie urzędy ds. BP. b) Zebrane wrogie materiały, a także wszelkie informacje odnośnie wrogiej akcji wszystkie terenowe jednostki (MO, ORMO, WOP) przekazują do PUBP, a te poprzez WUBP do Departamentu III. c) Departament III ustali tryb i zabezpiecza codzienną sprawozdawczość o sytuacji i wynikach akcji. 15 II [19]55c c Źródło: AIPN, 1583/57, k. 16–18, mps. c–c Wpis odręczny. Zob. dalej dokument nr 219. 834 Nr 219 1955 luty 19, Warszawa – Instrukcja nr 02/55 I zastępcy przewodniczącego KdsBP w sprawie zabezpieczenia terenu przed kolportażem ulotek pochodzenia zagranicznego w języku polskim oraz ujawniania kolporterów tych ulotek Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC-R-54/55 Warszawa, dnia 19 lutego 1955 r. Ściśle tajne Egz. nr 67 DO – 5 WO – 4 Instrukcja nr 02/55 w sprawie zabezpieczenia terenu przed kolportażem ulotek pochodzenia zagranicznego w języku polskim oraz ujawniania kolporterów tych ulotek W ostatnim okresie wywiad amerykański wzmógł swoją dywersyjną kampanię oszczerczą skierowaną przeciwko Polsce Ludowej i przystąpił przy pomocy balonów powietrznych do masowego zarzucania kraju wrogimi broszurami i ulotkami, zawierającymi oszczerstwa i kalumnie mające na celu poderwanie zaufania mas do partii i rządu, sianie zamętu i niepokoju oraz prowokowanie nastrojów wojennych1. Amerykańskie rozgłośnie chełpią się tym, że w ciągu najbliższych miesięcy zarzucą Polskę milionami broszur z oszczerstwami prowokatora Światło i innymi wrogimi bredniami. Przed aparatem naszym stoi poważne zadanie odpowiedniego ustawienia pracy operacyjnej celem zabezpieczenia terenu przed zrzutami, udaremnienia zamierzeń wroga oraz niedopuszczenia do rozpowszechniania wrogich, prowokacyjnych broszur i ulotek. W celu przeciwdziałaniu akcji wroga zorganizowana została przy Sztabie KBW specjalna jednostka, która jest w stałej łączności z Państwowym Instytutem Meteorologicznym i na podstawie danych instytutu informować będzie Departament III o kierunkach wiatrów sprzyjających przerzutowi z Niemiec Zachodnich balonów z ulotkami. W wypadkach otrzymania takich sygnałów dyżurny operacyjny Departamentu III natychmiast przekazuje je przez W-Cz do właściwych wojewódzkich urzędów. 1 Por. dokument nr 218. 835 Zadania dla wojewódzkich i powiatowych urzędów do spraw bezpieczeństwa publicznego: I. Kierownik wojewódzkiego urzędu powoła grupę operacyjną w składzie: naczelnik wydziału III lub zastępca naczelnika jako kierownik grupy, pracownik wydziału III oraz dwóch pracowników KW MO. Komendant WK MO otrzyma w tej sprawie odpowiednie polecenie z Komendy Głównej MO. Zadaniem grupy operacyjnej jest: 1. Zorganizować natychmiastowe przejmowanie zrzutów, niedopuszczenie do rozpowszechniania ulotek wśród ludności, szybkie wyławianie ich. Wzmocnienie patrolowania terenu przez MO, ORMO w czasie spodziewanego zrzutu. Wykorzystanie w tym celu miejscowego aktywu społecznego, w rejonach przygranicznych – WOP. Jednostki MO i WOP otrzymają szczegółowe instrukcje w tej sprawie wydane przez KG MO i Dowództwo WOP. Działać w porozumieniu z instancjami partyjnymi i wykorzystywać otrzymane od nich dane i sygnały. Organizacje partyjne będą mobilizować członków partii i aktyw społeczny w terenie do wyławiania balonów i ulotek dla przeciwdziałania oszczerczej kampanii. 2. Sporządzić pisemną instrukcję dla dyżurnych operacyjnych wojewódzkich urzędów. Instrukcja winna nakładać na dyżurnego obowiązek: a) zawiadamianie powiatowych urzędów i kierownika grupy operacyjnej o każdym sygnale z Departamentu III dot[yczącym] zwiększonej możliwości zrzutów, b) informowanie KW partii, c) odbieranie meldunków od jednostek terenowych o przelocie balonów, dokonanych zrzutach oraz meldowanie do dyżurnego Departamentu III. 3. Zebrane ulotki i materiał zrzutowy organa MO, WOP przekazują do powiatowych urzędów, zaś powiatowe urzędy przesyłają do wojewódzkich urzędów z raportem wyjaśniającym. Raport winien zawierać dane o ilości znalezionych egzemplarzy, o ilości znalezionych balonów, okoliczności znalezienia, w ilu wypadkach znalazły patrole MO, ORMO, WOP, funkcjonariusze organów bezpieczeństwa, w ilu wypadkach doręczyła dobrowolnie ludność, w ilu wypadkach znaleziono na skutek doniesienia informatorów lub doniesień obywatelskich oraz w czasie rewizji. Grupa operacyjna wojewódzkiego urzędu przegląda materiały zrzutowe i ulotki nadesłane z powiatowych urzędów. W wypadku ujawnienia nowej treści ulotek lub nowej serii przesyła 1–2 egzemplarze do Departamentu III, wszystkie zaś pozostałe egzemplarze komisyjnie niszczy. Wszystkie powłoki balonów i mechanizmy zrzutowe grupa operacyjna przesyła do Departamentu III. II. Do zabezpieczenia terenu wykorzystać należy informatorów i agentów aparatu bezpieczeństwa w celu: 1. Jak najszybszego sygnalizowania o ujawnionych zrzutach ulotek oraz osobach przechowujących, odczytujących i innych kolportujących ulotki. 836 Należy pouczyć informatorów i agentów, by w wypadku ustalenia zrzutu lub przelotu balonu natychmiast informowali najbliższy posterunek MO lub powiatowy urząd, nie dekonspirując się. 2. Uczęstotliwić spotkania z informatorami i agentami zamieszkałymi w rejonie zrzutu ulotek, szczególnie z tymi, którzy mają możliwości szybkiego sygnalizowania nam o ujawnionych zrzutach z uwagi na charakter swej pracy (listonosze, gajowi, inspektorzy itd). 3. Nastawić sieć w terenie, gdzie stwierdzono szerszy kolportaż, celem zbierania informacji o wypowiedziach ludności, ich zachowaniu się itp. 4. Pouczyć informatorów i agentów, że akcja kolportażu zorganizowana przez wrogie Polsce wywiady państw kapitalistycznych ma na celu sianie zamętu i niepokoju w kraju. Wyjaśnić, że sumienne wykonywanie stawianych zadań jest obowiązkiem patriotycznym. III. W stosunku do osób, które ustalono na podstawie danych agencyjnych lub oficjalnych, że kolportują ulotki, przechowują je lub odczytują innym osobom, po udokumentowaniu spraw występować z wnioskiem na areszt do prokuratora. W tych wypadkach należy mieć na uwadze stopień nasilenia złej woli podejrzanego. Jeżeli ustalono osobę kolportującą ulotki i stwierdzono, że dopuściła się wrogiego czynu, nie zdając sobie sprawy ze szkodliwości swego postępowania (dot[yczy] w szczególności osób bliskich klasowo, nieobciążonych w przeszłości kompromitującymi materiałami), należy ją przesłuchać w charakterze podejrzanego na okoliczności kolportażu, przeprowadzić rozmowę, ostrzegając, że w wypadku ponownego kolportażu, przechowywania lub odczytania ulotek pociągnięta zostanie do odpowiedzialności karnej. IV. Z osobami, które dobrowolnie meldują o znalezieniu ulotek, balonów – przeprowadzać rozmowy wyjaśniające okoliczności znalezienia balonów. W rozmowach wyjaśniać między innymi, jaka ilość osób zapoznała się z treścią ulotek. Nie przesłuchiwać osób dobrowolnie meldujących o znalezieniu ulotek, balonów, w charakterze świadków lub podejrzanych. Rozmowy prowadzić w tonie grzecznym, dziękując za okazanie pomocy w ujawnieniu ulotek. Załatwiać takie osoby szybko, nie dłużej, niż wymaga tego sprawa. Z rozmów opracowywać notatki służbowe. Osoby, które dobrowolnie przyniosły do władz powłoki balonowe ze zrzutów, mają prawo do otrzymania wynagrodzenia w kwocie 100 zł od balonu. Posterunek MO, WOP winien zapisać w takim wypadku dokładny adres osoby uprawnionej do wynagrodzenia i przesłać wraz z raportem wyjaśniającym i powłoką balonu i mechanizmami do powiatowego urzędu. Kierownik powiatowego urzędu asygnuje z funduszu dyspozycyjnego potrzebną kwotę i przesyła ją przekazem pocztowym adresatowi. O przekazaniu pieniędzy zawiadamia w raporcie wojewódzki urząd. V. Kierownik wojewódzkiego urzędu składa do Gabinetu Przewodniczącego Komitetu meldunki sytuacyjne, w których podaje wszystkie zaistniałe w terenie 837 wypadki w związku z zrzutami. W meldunkach należy uwzględnić dane z raportów kierowników powiatowych urzędów2. I zastępca przewodniczącego (–) Alster A[ntoni] Za zgodność z oryginałem: dyrektor Gabinetu Przewodniczącego (M[ichał] Drzewiecki, ppłk) Źródło: AIPN, 1583/66, k. 1–4, mps. Instrukcja uchylona 4 V 1959 r. 2 838 Nr 220 1955 marzec 11, Warszawa – Uchwała Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego o zasadach pracy z agenturą, prowadzeniu rozpracowań agenturalnych i ewidencji operacyjnej Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego L. dz. AC-R-73/55 Warszawa, dnia 11 marca 1955 r. Ściśle tajne Egz. nr 020 DO – 6 WO – 5 PO – 1 Uchwała Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego z dnia 11 marca 1955 r. o zasadach pracy z agenturą, prowadzeniu rozpracowań agenturalnych i ewidencji operacyjnej1 W ciągu 10 lat sprawowania władzy ludowej zaszły w naszym kraju wielkie przemiany. Pod kierownictwem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej Polska przekształciła się z kraju słabego i zacofanego w kraj wielkiego przemysłu i rosnącej kultury, stanowiący niewzruszone ogniwo w łańcuchu państw międzynarodowego obozu pokoju i postępu, któremu przewodzi ZSRR. Osiągnięcia mas pracujących spowodowały korzystne przemiany w układzie sił klasowych: wzrosła klasa robotnicza, okrzepł sojusz robotniczo-chłopski, wyrosła nowa inteligencja, większość starej inteligencji przeobraziła się w swojej postawie wobec władzy ludowej, wyrosła ofiarna, patriotyczna młodzież. Przeobrażenia i przemiany zarówno na odcinku gospodarczym i kulturalnym, jak również w układzie sił klasowych dokonały się w warunkach ostrej walki klasowej. W walce tej partia nasza zwycięsko przewodziła klasie robotniczej i masom pracującym. Realizując wytyczne i zadania partii, organy bezpieczeństwa zadały druzgocące ciosy zbrojnemu podziemiu, w poważnym stopniu przyczyniły się do rozgromienia Do uchwały dołączono załączniki: Instrukcja nr 03/55 o zasadach prowadzenia rozpracowania agenturalnego i ewidencji operacyjnej w organach bezpieczeństwa publicznego PRL oraz Instrukcja nr 04/55 o zasadach pracy z agenturą w organach bezpieczeństwa publicznego PRL (Instrukcje pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa…, s. 47–91). 1 839 mikołajczykowskiej, WiN-owskiej, WRN-owskiej dywersji, przyczyniły się do izolacji najbardziej reakcyjnej części kleru, unieszkodliwiły agentury wywiadów imperialistycznych, a także osiągnęły niemałe sukcesy w walce z ośrodkami dywersji w aparacie państwowym i gospodarczym. Jednakże organy bezpieczeństwa nie umiały wyciągnąć właściwych wniosków dla swej praktycznej działalności z wielkich rewolucyjnych przeobrażeń, jakie dokonały się w naszym kraju, nie potrafiły nadążyć za rozwojem wydarzeń politycznych, przebudować metod swej pracy zgodnie z nową sytuacją polityczną. Niedoceniane siły oddziaływania partii na masy, brak zrozumienia dla wymowy gospodarczych i politycznych sukcesów władzy ludowej, w wyniku których nastąpiły doniosłe przemiany ideologiczne wśród wahających się lub nawet wrogich niegdyś elementów z klasowo bliskich nam środowisk, wulgarne pojmowanie złożonego procesu walki klasowej doprowadziły do powstania szeregu poważnych wypaczeń w pracy organów bezpieczeństwa. W organach bezpieczeństwa zarysowała się niczym nieuzasadniona, politycznie szkodliwa tendencja do rozszerzania zakresu swej pracy poza ramy zasadniczych zadań, do nadmiernej rozbudowy komórek organów bezpieczeństwa (referaty ochrony, referenci terenowi in.). Zrodziło się dążenie do ogarniania zasięgiem rozpracowania i agenturalnej obserwacji dużej ilości osób bez uzasadnionych podstaw, jedynie z tytułu ich dawnej przynależności do reakcyjnych partii czy ugrupowań. Organy bezpieczeństwa, skupiając swoją uwagę na agenturalnej obserwacji oraz rozpracowaniu byłych reakcyjnych partii i ugrupowań, nie uwzględniły faktu, że w szeregach tych organizacji (szczególnie w okresie okupacji) znalazły się tysiące uczciwych ludzi, którzy po zdemaskowaniu antyludowych machinacji ich prowodyrów oraz pod wpływem ideologicznego oddziaływania naszej partii zerwali ze swoją przeszłością, odgrodzili się od reakcyjnych przywódców i aktywnie włączyli się w nurt budownictwa naszego państwa. Pozostawienie tych wszystkich osób w zasięgu agenturalnej obserwacji rozpracowania organów bezpieczeństwa, jak też niewłaściwe metody dokonywania werbunków wśród tych ludzi były nie tylko niczym nieuzasadnione i polityczne szkodliwe, ale odwracały również uwagę organów bezpieczeństwa od faktycznie działającego wroga. Organy bezpieczeństwa nie zawsze wyciągały wnioski z tego faktu, że w miarę umacniania się władzy ludowej, w miarę osiągania sukcesów gospodarczych i utrwalania się pozytywnych przemian wśród dawniej zacofanych elementów wróg coraz bardziej przechodzi w głębokie podziemie, działa za pomocą bardziej zamaskowanych i perfidnych metod. Organy bezpieczeństwa nie przystosowały należycie form i metod swej pracy operacyjnej do nowej sytuacji oraz nowej taktyki wroga. W rezultacie, szukając wroga tam, gdzie go nie było, organy bezpieczeństwa traciły styk z działającym wrogiem i często nie potrafiły w porę i skutecznie paraliżować jego działalności. Błędy te, wynikające z niedostatecznego poziomu ideologiczno-politycznego kadr aparatu bezpieczeństwa, ich oderwania od nurtu ogólnopartyjnego i życia mas 840 pracujących, przerodziły się w szereg poważnych wypaczeń w pracy agenturalno-operacyjnej i śledczej. Brak właściwego kolegialnego kierownictwa pracą organów, słaba koordynacja działalności poszczególnych ogniw, niedostateczna kontrola ze strony przełożonych wszystkich szczebli doprowadziły do uproszczenia i spłycenia trudnej pracy organów bezpieczeństwa, utrudniły skoncentrowanie operacyjnego wysiłku organów na najważniejszych odcinkach walki z wrogą działalnością. Poszczególne jednostki operacyjne organizowały walkę z wrogą działalnością według zwyczajowo przyjętych podziałów pracy, co doprowadziło do szkodliwego funkcjonalizmu. Wytwarzał się swego rodzaju monopol w poszczególnych dziedzinach i kierunkach pracy, natomiast nie koncentrowano uwagi całego aparatu na obowiązku realizacji ogólnych zadań walki ze szpiegostwem, podziemiem, dywersją, terrorem, sabotażem i szkodnictwem. Słabło zainteresowanie wielu ogniw organów bezpieczeństwa dla działalności wywiadów imperialistycznych i podziemia. Organy bezpieczeństwa w niedostatecznie ofensywny sposób docierały do ośrodków wrogich wywiadów i zaprzedanej im reakcji polskiej za granicą, do centrów rewizjonistycznych, do Watykanu, do szkół szpiegowsko-dywersyjnych w celu przechwytywania zadań stawianych agenturze w kraju, przewerbowywania kurierów, rezydentów i agentów bezpośrednio wysyłanych do kraju. Zbyt mały był wysiłek organów bezpieczeństwa podjęty w celu zdezorganizowania i rozłożenia ośrodków oraz ugrupowań reakcji polskiej za granicą, inspirujących i organizujących antypaństwową działalność w kraju. Częstokroć, idąc po linii najmniejszego oporu, organy bezpieczeństwa nastawiały się jednostronnie na werbunek szeregowych szpiegów napływających do kraju lub podejmowały skomplikowane „gry”, nie zawsze dostatecznie przemyślane. Nie doceniano tego, że wróg – na równi z nasyłaniem agentury – prowadzi głęboką, obliczoną na długą perspektywę pracę agenturalną, że – oprócz walki z nasyłaną agenturą – należy równocześnie rozpracowywać głęboko zakonspirowane rezydentury szpiegowskie i pracowników wywiadu zakonspirowanych w oficjalnych przedstawicielstwach krajów imperialistycznych. Zaniedbano rozpracowanie i wykrywanie dawniej „zamrożonych” rezydentur wroga, które mogą być podjęte przez ośrodki imperialistyczne w sprzyjającej im sytuacji. W zwalczaniu działalności reakcyjnego podziemia organy bezpieczeństwa często ograniczały się do likwidacji lokalnych wrogich grup lub pojedynczo działających wrogów, nie wykazując dostatecznej uporczywości i ofensywności w wykrywaniu kierowniczych ogniw podziemia, w ustalaniu dróg i kanałów łączności podziemia z ośrodkami reakcyjnej emigracji. Prowadząc walkę z wrogą działalnością w gospodarce narodowej, organy bezpieczeństwa wykonywały funkcje niezwiązane z pracą kontrwywiadowczą, wkraczały w kompetencje aparatu administracyjnego, ingerowały w sprawy polityki kadrowej, ochrony zewnętrznej zakładów, przyjmowały na siebie funkcje aparatu dochodzeniowego w przypadkach awarii i nieszczęśliwych wypadków przy pracy nawet wtedy, gdy brak było wyraźnych cech aktu dywersji. Nie pozwoliło to organom bezpieczeństwa skupić uwagi na rozszyfrowaniu sieci długofalowego szpiegostwa, dywersji i sabotażu w gospodarce narodowej. 841 Agentura – podstawowy oręż organów bezpieczeństwa w walce z zakonspirowaną działalnością wroga – nie będąc właściwie nakierowywana na wykonanie podstawowych zadań organów bezpieczeństwa, spełniała tylko częściowo swe zasadnicze zadania, przerodziła się na przestrzeni lat w masową sieć agenturalno-informacyjną, nastawioną w poważnej mierze na zbieranie informacji o nastrojach i stosunkach panujących w instytucjach i urzędach. Za pomocą masowej sieci agenturalno-informacyjnej organy bezpieczeństwa niejednokrotnie ingerowały w różne dziedziny naszego życia, wyręczając poszczególne ogniwa państwowe i społeczne, co hamowało aktywność mas pracujących oraz osłabiało poczucie odpowiedzialności właściwych ogniw aparatu państwowego i gospodarczego. Rozbudowywana w zakładach pracy tzw. sieć antydywersyjna była faktycznie nastawiona na zbieranie sygnałów celem fizycznej ochrony ważnych agregatów, nie zaś na głębsze rozeznanie. Istnienie masowej sieci agenturalno-informacyjnej obniżało znaczenie agentury jako podstawowego środka organów bezpieczeństwa w walce z wrogiem. Masowa sieć agenturalno-informacyjna, zastępując agenturę – ostre narzędzie w walce z wrogiem – stała się czynnikiem utrudniającym walkę z wrogą działalnością. Ilościowy rozrost agentury prowadził do jej dewaluacji. Nadmierne obciążenie pracowników operacyjnych bezwartościową siecią nie pozwalało im skupiać uwagi na pracy z najbardziej cenną agenturą, która miała możliwość wdzierania się do ośrodków działającego wroga, nie pozwalało na obiektywną analizę pracy sieci. Doprowadziło to zarazem do pomniejszenia roli cennej agentury docierającej do wroga, do zaniechania wysiłku dla pozyskania agentury zdolnej do wykrycia wroga, do osłabienia ideologicznego i operacyjnego wychowania agentury, osłabienia troski o ochronę cennej agentury przed dekonspiracją, a wreszcie do zobojętnienia na potrzebę takiej agentury. Pracownicy szczebli kierowniczych – najbardziej wykwalifikowani pracownicy operacyjni – sami niedostatecznie pracowali z agenturą, nie dawali przykładu i nie uczyli podległych funkcjonariuszy trudnej sztuki pracy agenturalnej. Do sieci agenturalnej przeniknęły różne szumowiny, ludzie zdemoralizowani, przestępcy kryminalni i zamaskowani wrogowie. Doprowadziło to do wypadków, w których agentura prowokowała, aktywizowała wrogą działalność, wciągała ludzi do wrogich organizacji, naciągała materiały i oczerniała uczciwych obywateli Polski Ludowej. Zbyt mała ilość sieci agenturalnej była bezpośrednio zaangażowana w prowadzonych rozpracowaniach. U niektórych pracowników operacyjnych pojawiło się niedocenianie agentury jako podstawowego, skutecznego środka w walce z zakonspirowaną, perfidną działalnością wroga. Taka sytuacja w pracy z agenturą zadecydowała o słabości i prymitywizmie, a w niektórych wypadkach o wyraźnej wręcz szkodliwości szeregu rozpracowań. Politycznie szkodliwe i operacyjnie nieuzasadnione było nastawianie się w ostatnim okresie na rozpracowanie i obserwację większości uczestników byłych reakcyj842 nych organizacji – w postaci wszczynania i prowadzenia tzw. rozpracowań środowiskowych, rozpracowań obiektowych. „Rozpracowania” takie rozpraszały uwagę aparatu operacyjnego, uniemożliwiały skoncentrowanie wysiłku na agenturalnym rozpracowaniu faktycznych wrogów, rezydentur szpiegowskich, podziemia reakcyjnego, dywersantów, terrorystów. Organy bezpieczeństwa dały się zasugerować błędną i szkodliwą „teoryjką”, że tylko śledztwo jest skutecznym instrumentem rozszyfrowania wroga. Śledztwo – jako przedłużenie często niedostatecznego lub powierzchownego rozpracowania agenturalnego – pomnażało braki i wypaczenia dopuszczone w rozpracowaniu. Określenie zasadniczego celu śledztwa jako procesu „udowadniania” przez dążenie do osiągnięcia za wszelką cenę przyznania się aresztowanych doprowadziło do stosowania w wielu wypadkach zakazanych przez prawo i sprzecznych z moralnością komunistyczną metod znęcania się nad aresztowanymi i poniewierania godności ludzkiej, do dalszych nieuzasadnionych i bezpodstawnych aresztowań. Doprowadziło to również do zawikłania szeregu spraw, oddalało aparat śledczy od walki o prawdę obiektywną oraz nie pozwalało mu celnie uderzać w rzeczywistego wroga. Łamanie praworządności ludowej w procesie śledztwa przyniosło poważne szkody naszemu narodowi, naszej partii i deprawowało samych pracowników aparatu śledczego. Miast konsekwentnej walki o ustalenie prawdy obiektywnej jako celu śledztwa – śledztwo stawało się często usprawiedliwieniem wypaczeń i błędów popełnionych w pracy agenturalnej, a w niektórych wypadkach doprowadzało do brutalnego naciągania szeregu spraw i fałszowania dowodów. Mimo obowiązujących praw PRL aparat śledczy, przy tolerancji kierowniczego aktywu organów bezpieczeństwa, uchylał się i utrudniał wykonywanie nadzoru nad śledztwem ze strony prokuratury. Istniała szkodliwa tendencja do sprowadzania ustawowej kontroli i nadzoru prokuratury nad śledztwem do czczej formalności. Poważnym brakiem, który utrudniał systematyczną analizę pracy operacyjnej, wyciąganie słusznych politycznych i operacyjnych wniosków dla organizacji ofensywnego rozpracowania wroga było niedocenianie roli i znaczenia ewidencji operacyjnej. Traktowanie ewidencji operacyjnej tylko jako zbioru kartotek utrudniało właściwe zorganizowanie i wykorzystanie ewidencji jako ważnego środka organów bezpieczeństwa dla rozpracowania wroga. Nie było określonego systemu rozpracowania wrogich elementów w konkretnych sprawach ewidencji operacyjnej, co powodowało dezorganizację w pracy agenturalno-operacyjnej. Jaskrawym wyrazem wadliwego stylu pracy, niesłusznego pod względem operacyjnym określania zadań poszczególnych ogniw aparatu i stosowania szkodliwych metod pracy było zmniejszenie się ilości pracowników bezpośrednio zaangażowanych w faktycznej pracy kontrwywiadowczej oraz fakt, że wielu kierowniczych pracowników nie prowadziło osobiście rozpracowań. Utarł się w aparacie zwyczaj nieuzasadnionego zabierania terenowi ciekawych spraw, co hamowało inicjatywę 843 i aktywność pracowników organów bezpieczeństwa. Stan taki w poważnej mierze osłabił siłę uderzenia aparatu bezpieczeństwa przeciwko wrogom naszego państwa. III Plenum KC naszej partii2, oceniając pracę organów bezpieczeństwa, wskazało na dużą rolę organów i ich zasługi w walce o umocnienie państwa ludowego. Równocześnie plenum KC z całą ostrością potępiło błędy i wypaczenia w pracy organów bezpieczeństwa. Plenum KC wskazało na wielkie niebezpieczeństwo i szkodliwość objawów odrywania się niektórych organów i pracowników bezpieczeństwa od społeczeństwa, wywyższania się ponad inne ogniwa aparatu państwowego, nieskromność, zarozumialstwo i objawy panoszenia się niektórych ogniw i pracowników bezpieczeństwa. Plenum KC wskazało na antypartyjne tendencje niektórych ogniw i pracowników bezpieczeństwa do uchylania się spod kontroli partii, a nawet wywyższania się i stawiania ponad partię. Plenum KC wskazało na niebezpieczeństwo wzmożenia wrogiej destrukcyjnej działalności ze strony imperialistycznych ośrodków szpiegostwa i dywersji oraz ich popleczników działających w kraju. Partia wskazuje równocześnie na szczególne niebezpieczeństwo aktywizacji wroga w kraju w okresach wzmożonych przygotowań imperializmu do nowej wojny. Opór resztek wrogich klas liczących na poparcie sił imperialistycznych z zewnątrz staje się tym zacieklejszy, im większe są nasze sukcesy w dziedzinie budownictwa podstaw socjalizmu. Istnieje w Polsce wroga klasa kapitalistów wiejskich – kułaków, wśród których żerują agentury wroga. Występuje przeciwko władzy ludowej najbardziej reakcyjna część kleru. Marząc jeszcze o swoich majątkach i fabrykach, nie zrezygnowali z wrogiej działalności wydziedziczeni kapitaliści i obszarnicy. Niewykarczowana została do końca stara agentura obcych wywiadów. Coraz bezczelniej podnoszą głowy rewizjoniści i odwetowcy. Partia i rząd stawiają przed Komitetem do spraw Bezpieczeństwa Publicznego i jego organami zadanie szybkiego usunięcia ujawnionych błędów i wypaczeń w pracy, ideologicznego uzbrojenia aparatu, zrozumienia miejsca i roli organów bezpieczeństwa jako składowej części aparatu państwowego, zrozumienia zadań organów wynikających z ogólnego kierunku walki o zwycięstwo socjalizmu, prowadzonej przez masy pracujące pod kierownictwem naszej partii. Partia wymaga od organów bezpieczeństwa gruntownej zmiany metod pracy operacyjnej, pełnego przystosowania zadań i metod pracy do obecnego etapu walki klasowej. Występując zdecydowanie przeciwko rutynie i szablonowości w pracy, partia wymaga żywej, twórczej myśli w pracy agenturalno-operacyjnej, aktywności aparatu w wypracowywaniu nowych form i metod pracy, nowych rozwiązań skomplikowanych sytuacji występujących w walce z perfidnym, niebezpiecznym wrogiem. W dniach od 21 do 24 I 1955 r. obradowało III Plenum KC PZPR, które podjęło uchwałę w sprawie „pełnego przestrzegania leninowskich zasad życia partyjnego i kolegialności kierownictwa oraz przezwyciężania biurokratycznych wypaczeń w pracy partii i aparacie państwowym”. Usunięto z PZPR gen. Romana Romkowskiego (Kartki z PRL…, s. 241). 2 844 Partia stawia zadanie skoncentrowania uwagi i wysiłku całego aparatu na walce z działalnością wywiadów imperialistycznych i wywiadów reakcyjnych ugrupowań emigracyjnych, z działalnością reakcyjnego podziemia, z działalnością rewizjonistyczną, dywersją, sabotażem i szkodnictwem uprawianym przez wroga w gospodarce narodowej, jak również na prowadzeniu kontrwywiadu przeciwko wywiadom imperialistycznym. Partia wymaga szybkiego i całkowitego wykarczowania resztek band, sparaliżowania i udaremnienia terrorystycznych zamierzeń, prób zastraszenia działaczy partyjnych i społecznych akcjami anonimowymi oraz innych ostrych wystąpień wroga. Celem zapewnienia realizacji zadań postawionych przez partię i rząd przed organami bezpieczeństwa publicznego należy: 1. Przebudować agenturalno-operacyjną pracę wszystkich jednostek Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego i organizować ją z uwzględnieniem nowej taktyki wroga, przechodzącego do coraz bardziej wyrafinowanych, zamaskowanych i niebezpiecznych form i metod antypaństwowej działalności. Skoncentrować uwagę aparatu operacyjnego na walce z przestępczą działalnością szpiegów, terrorystów, dywersantów, sabotażystów, rewizjonistów, uczestników wrogich nielegalnych organizacji i grup, na walce z antyludową działalnością reakcyjnego kleru, kułactwa, byłych wielkich obszarników, kapitalistów i innych wrogów Polski Ludowej. Walkę z agenturą wywiadów imperialistycznych i wrogim podziemiem w kraju winny prowadzić wszystkie departamenty operacyjne i jednostki organów bezpieczeństwa zgodnie z ustalonymi dla nich zadaniami i zakresami działalności. Walcząc systematycznie z agenturą imperialistycznych wywiadów i wrogim podziemiem, wykazywać więcej pomysłowości i twórczej inicjatywy, celowo i umiejętnie wykorzystywać agenturę oraz wszystkie inne środki pracy operacyjnej, sumiennie przygotowywać i śmielej realizować takie kombinacje i przedsięwzięcia agenturalne, które zapewniłyby organom bezpieczeństwa możliwość wykrywania, zapobiegania i likwidowania w porę zbrodniczej działalności wroga. Celem skutecznego prowadzenia poważnych rozpracowań agenturalnych, przechwytywania kanałów łączności wywiadów imperialistycznych, ośrodków reakcyjnej emigracji polskiej, celem ujawnienia inspiratorów zorganizowanego wrogiego podziemia i jego ogniw – stosować werbunek agentury spośród rozpracowywanych osób i wprowadzić do nich sprawdzonych agentów; w niezbędnych wypadkach dokonać tajnych oględzin i przechwytywania dokumentów, a także tajnych zdjęć i przesłuchań rozpracowanych osób celem ich przewerbowania lub zdemaskowania. Posiadając wiarygodne dane o próbach nawiązania przez rozpracowywane osoby łączności z obcymi wywiadami, ośrodkami emigracyjnymi lub zorganizowanym podziemiem – w poszczególnych, operacyjnie uzasadnionych wypadkach i tylko za zezwoleniem kierownictwa Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego kierować do tych rozpracowywanych osób sprawdzonych agentów jako „przedstawicieli” 845 albo „łączników” obcych wywiadów względnie „wysłanników” ośrodków emigracyjnych i grup podziemnych. Przy dokonywaniu jakichkolwiek przedsięwzięć agenturalno-operacyjnych kategorycznie zabronić wciągania uczciwych ludzi do wrogiej działalności lub aktywizowania wrogiej działalności rozpracowywanych osób. Zapewnić rzeczową współpracę między wszystkimi jednostkami Komitetu, jak również z jednostkami MSW i Informacji MON, nie dopuszczając do wąskoresortowego zasklepiania się przy rozwiązywaniu ważnych problemów operacyjnych. Przedsięwzięcia operacyjne za granicą przeprowadzać w porozumieniu z Departamentem I Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego. Informować na czas zainteresowane jednostki o posiadanych materiałach i możliwościach, okazywać pomoc w ich wykorzystywaniu. Zabronić pracownikom organów bezpieczeństwa zajmowania się sprawami niezwiązanymi z walką przeciwko elementom antypaństwowym oraz wtrącania się w politykę personalną i inną służbową działalność kierowników przedsiębiorstw i instytucji. 2. Wprowadzić w życie instrukcję „O zasadach pracy z agenturą w organach bezpieczeństwa publicznego PRL”. Zgodnie z tą instrukcją oraz zarządzeniem nr 04/54 z dnia 28 XII 1954 r. Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego należy w terminie do dnia 30 kwietnia 1955 r. oczyścić całą sieć agenturalną, eliminując z niej dwulicowców, dezinformatorów, prowokatorów i zdeskonspirowanych. Niezwłocznie przystąpić do analizy całej sieci agenturalno-informacyjnej, aby zgodnie z instrukcją włączyć ją do konkretnych zadań operacyjnych. Szczególnie uważnie należy zbadać sprawę tych tajnych współpracowników, którzy z różnych przyczyn nie są wykorzystywani przy rozwiązywaniu konkretnych zadań stojących przed organami bezpieczeństwa. Przed powzięciem decyzji o eliminacji takich tajnych współpracowników należy uważnie i bez zbytniego pośpiechu przeanalizować ich cechy osobiste, zdolności, możliwości i kontakty. W razie potrzeby przełożeni winni osobiście przeprowadzać kontrolne spotkania z tajnymi współpracownikami, którzy mają być wyeliminowani z sieci. Eliminować tajnego współpracownika można tylko po ustaleniu jego wyraźnej nieprzydatności do wykonywania konkretnych zadań organów bezpieczeństwa. W toku analizy agentury należy prawidłowo określić kategorię, kierunek wykorzystania i zadania dla każdego tajnego współpracownika pozostawionego w sieci i udokumentować to w trybie ustalonym w instrukcji. Analizę całej sieci agenturalnej organów bezpieczeństwa publicznego zakończyć w terminie do dnia 31 lipca 1955 r. 3. Organizować pracę agenturalną na obiektach i w poszczególnych zagadnieniach pracy na podstawie wnikliwej analizy konkretnej sytuacji operacyjnej, z uwzględnieniem zadań stojących przed organami bezpieczeństwa publicznego. 846 We właściwym kierunku wykorzystać posiadaną i nowo werbowaną agenturę dla: – wykrywania, jak również dla rozpracowania w ramach konkretnych spraw ewidencji operacyjnej szpiegów, terrorystów, dywersantów, sabotażystów, rewizjonistów, uczestników wrogiego podziemia i innych wrogów Polski Ludowej; – wykrywania i sprawdzania osób zamierzających dokonać aktów dywersji na ważnych obiektach gospodarki narodowej; – wykrywania i sprawdzania osób wykazujących podejrzane zainteresowanie dla tajnych danych o znaczeniu państwowym, dotyczących ważnych przedsiębiorstw i instytucji, jak również osób zdradzających tajemnicę państwową; – agenturalnej obserwacji konkretnych osób w ramach spraw ewidencyjno-obserwacyjnych; – dokonywania agenturalnych ustaleń i wypełniania innych konkretnych operacyjnych zadań organów BP. Pozyskiwać do tajnej współpracy osoby, które ze względu na swoje osobiste walory i możliwości mogą okazywać realną pomoc organom bezpieczeństwa w wykrywaniu i demaskowaniu wrogich elementów. Przy przeprowadzaniu werbunków stosować metodę przekonywania; wyjątek mogą stanowić tylko werbunki na podstawie poważnych materiałów kompromitujących. Zabrania się bezcelowego werbunku informatorów dla mechanicznego „nasadzania” sieci wśród byłych uczestników zlikwidowanych i rozwiązanych reakcyjnych partii politycznych i organizacji (tzw. „środowisk”), jak również dla „ogólnego zabezpieczenia” lub „pokrycia” siecią wszystkich obiektów gospodarki narodowej i osiedli mieszkalnych. Wszyscy pracownicy operacyjni organów bezpieczeństwa dopuszczeni do pracy z agenturą winni systematycznie z nią pracować, sumiennie przygotować się do każdego spotkania, wychowywać agenturę w duchu wierności Polsce Ludowej, uczciwości w pracy; przyswajać jej niezbędne nawyki wywiadowcze, pobudzać czujność i inicjatywę; uczyć ją umiejętności rozpoznawania oraz wykrywania przestępczych zamierzeń i poczynań wroga. Systematycznie kontrolować zachowanie się agentury, wykrywać i na czas poprawiać błędy poszczególnych tajnych współpracowników. Udaremniać i zdecydowanie likwidować wszelkie możliwe próby prowokacji i dezinformacji ze strony poszczególnych agentów i informatorów, nie pozostawiając bez zbadania żadnego wypadku prowokacyjnego zachowania się agentury. W niezbędnych wypadkach tworzyć rezydentury. Systematycznie kierować i kontrolować pracę rezydentów oraz okazywać im właściwą pomoc. Utrzymywać rzeczowe stosunki z każdym tajnym współpracownikiem, nie dopuszczać do poufałości i uzależnienia się od niego. Tajny współpracownik winien widzieć w pracowniku operacyjnym przedstawiciela organów władzy ludowej, ideowego, kulturalnego, zdyscyplinowanego i życzliwego kierownika operacyjnego. 847 Troszczyć się o potrzeby i wynagradzać tajnych współpracowników, którzy uczciwie i z oddaniem pomagają organom bezpieczeństwa. Szczególnie chronić cenną i doświadczoną agenturę, sprawdzoną w konkretnych sprawach. Kierowniczy pracownicy operacyjni winni osobiście pracować z najbardziej wykwalifikowaną agenturą i systematycznie kontrolować pracę swoich podwładnych z całą siecią agenturalną. Nie dopuszczać bez niezbędnej potrzeby do przekazywania sobie agentury przez pracowników operacyjnych. Systematycznie przeprowadzać kontrolne spotkania, uważnie analizować braki w wychowaniu i wykorzystaniu tajnego współpracownika oraz podejmować kroki dla ich usunięcia. W pracy z agenturą ściśle przestrzegać zasad konspiracji. Dopuszczać do samodzielnej pracy z agenturą tylko takich pracowników operacyjnych, którzy potrafią prawidłowo kierować, wychowywać i celowo wykorzystywać tę agenturę. Pracowników operacyjnych nieprzygotowanych należycie do pracy z agenturą wciągać stopniowo do tej pracy pod kierownictwem doświadczonych pracowników. Wyjaśnić pracownikom operacyjnym, że agentura stanowi podstawowy oręż organów bezpieczeństwa publicznego w walce przeciwko ukrytym i zamaskowanym wrogom narodu polskiego. Stałe doskonalenie tego oręża i umiejętne władanie nim jest najbardziej odpowiedzialnym i zaszczytnym obowiązkiem każdego pracownika operacyjnego. 4. Wprowadzić w życie instrukcję „O zasadach prowadzenia agenturalnego rozpracowania i ewidencji operacyjnej w organach bezpieczeństwa publicznego”. Zgodnie z tą instrukcją ustalić, że organy bezpieczeństwa zakładają i prowadzą następujące sprawy ewidencji operacyjnej: agenturalne grupowe, agenturalne na osobę, agenturalno-śledcze, agenturalno-poszukiwawcze, agenturalnego sprawdzenia i ewidencyjno-obserwacyjne. Określić jako formy aktywnego rozpracowania agenturalnego sprawy: agenturalne grupowe, agenturalne na osobę, agenturalno-śledcze i agenturalno-poszukiwawcze. Sprawy te zakłada się na podstawie sprawdzonych i wiarygodnych agenturalnych, śledczych, operacyjnych lub oficjalnych danych o wrogich zamierzeniach i działaniach konkretnych osób lub o dokonaniu antypaństwowego aktu przestępstwa. W każdej sprawie agenturalnego rozpracowania opracowywać szczegółowe i przemyślane plany agenturalno-operacyjnych przedsięwzięć, których realizacja winna zapewnić wykrycie w porę, udokumentowanie, zapobieżenie i zlikwidowanie przestępczej działalności wrogich elementów oraz ustalenie winnych dokonania antypaństwowych przestępstw. Osiągnięcie rezultatu w sprawach agenturalnych zależy przede wszystkim od należytego wykorzystania agentury, od umiejętnego łączenia przedsięwzięć agenturalnych z zastosowaniem innych środków pracy operacyjnej. Umiejętnie określać linię postępowania każdego tajnego współpracownika wykorzystywanego w rozpracowaniu, z uwzględnieniem jego możliwości oraz treści zadań zmierzających do wyjaśnienia okoliczności i faktów wrogiej działalności roz848 pracowywanych osób. Objaśniać mu szczegółowo sposób wykonania zadań celem osiągnięcia pożądanego wyniku i uniknięcia przy tym elementów prowokacji. Systematycznie sprawdzać otrzymywane materiały agenturalno-operacyjne i w miarę możności nadawać im formę prawnych dokumentów dowodowych. Po uzyskaniu obiektywnych dowodów przestępczej działalności rozpracowywanych osób podejmować zgodnie z obowiązującymi przepisami prawnymi niezbędne kroki dla aresztowania i zdemaskowania przestępców. Nie dopuszczać do przewlekłego prowadzenia rozpracowań, pamiętając o tym, że aktywnie działający wróg może – pozostając na wolności – wyrządzić państwu znaczne szkody. Przygotowywać na czas i realizować wyprowadzenie agentury z rozpracowań przewidzianych do realizacji. Nie dopuszczać do rozszyfrowania i zaprzepaszczenia agentów i informatorów. Kierowniczy aparat operacyjny winien prowadzić osobiście najpoważniejsze rozpracowania agenturalne i systematycznie kontrolować prowadzenie rozpracowań przez podwładnych. Sprawy agenturalnego sprawdzenia zakłada się i prowadzi celem sprawdzenia wiarygodności i obiektywności wstępnych materiałów i sygnałów o takich kontaktach, poczynaniach i zachowaniu się konkretnych osób, które nasuwają podejrzenie prowadzenia przez nie wrogiej działalności. Materiały wstępne należy sprawdzać szybko, wykorzystując do tego dostępne środki pracy agenturalno-operacyjnej. O ile sprawdzenie wstępnych materiałów wykaże, że niesłuszne zachowanie się lub poszczególne negatywne wypowiedzi bliskich nam klasowo obywateli nie posiadają niebezpiecznego i świadomego charakteru i nie wynikają z ich wrogiego stosunku do państwa polskiego, należy przedsięwziąć profilaktyczne kroki (rozmowy osobiste albo za pośrednictwem krewnych lub przedstawicieli organizacji społecznych) celem wyjaśnienia tym obywatelom błędności ich poglądów i szkodliwości ich postępowania, nie dekonspirując jednak przy tym agentury i treści dokonywanych przedsięwzięć operacyjnych. Jednocześnie uprzedzać tych obywateli o konsekwencjach, jeśli tego rodzaju wypadki się powtórzą. Sprawy ewidencyjno-obserwacyjne zakłada się i prowadzi – zgodnie z ustalonym trybem – na konkretne osoby, które z racji szczególnego uprzywilejowania w ustroju kapitalistycznym, ideologicznego związania z tym ustrojem lub z innych motywów pozostają przeciwnikami ustroju ludowego. Sprawy te prowadzi się celem ustalenia w porę ewentualnego wszczęcia lub wznowienia przez takie osoby wrogiej działalności oraz wykrycia prób wykorzystania ich przez wywiady imperialistyczne lub niedobitki reakcyjnego podziemia do prowadzenia wrogiej roboty przeciwko PRL. Organizując agenturalno-operacyjną obserwację, zwrócić szczególną uwagę na osoby, które w okresie władzy ludowej były pociągane do odpowiedzialności z tytułu swej wrogiej działalności społeczno-politycznej lub udziału w kierowniczych ogniwach byłych sanacyjnych organizacji, a obecnie pracują na ważnych odcinkach. 849 Celem skoncentrowania i systematyzacji materiałów odzwierciedlających sytuację operacyjną i stan pracy kontrwywiadowczej na obiektach specjalnych i innych szczególnie ważnych obiektach gospodarki narodowej, a także w konkretnych zagadnieniach pracy, prowadzi się w niezbędnych wypadkach teczki obiektowe i zagadnieniowe. Teczki te nie są formą ewidencji operacyjnej i w ich ramach nie rejestruje się konkretnych osób. Materiały znajdujące się w teczkach obiektowych i zagadnieniowych należy wykorzystywać dla analizy form i metod wrogiej działalności oraz prawidłowego określenia najskuteczniejszych przedsięwzięć agenturalno-operacyjnych. Prowadzić teczki kontrolne zgodnie z trybem ustalonym w instrukcji. 5. Zgodnie z zarządzeniem nr 04/54 z dnia 28 XII 1954 r.3 Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego i instrukcją „O zasadach prowadzenia rozpracowania agenturalnego i ewidencji operacyjnej w organach bezpieczeństwa publicznego”4 zakończyć w terminie do 30 kwietnia br. pracę nad rozpatrzeniem rozpracowań agenturalnych wszczętych bezpodstawnie lub na podstawie prowokacyjnych materiałów, jak również spraw niewchodzących w zakres kompetencji organów bezpieczeństwa publicznego. W terminie do 30 czerwca br. przeanalizować prowadzone przez organy bezpieczeństwa dotychczasowe sprawy agenturalne i wstępno-agenturalne. W zależności od zawartych w tych sprawach materiałów w stosunku do osób i faktów przestępczej działalności założyć – zgodnie z wymogami instrukcji i w trybie przez nią ustalonym – odpowiednie sprawy ewidencji operacyjnej względnie powziąć decyzję o zaniechaniu spraw jako wyraźnie bezpodstawnie założonych. Zniszczyć – w trybie ustalonym w instrukcji – sprawy założone na podstawie materiałów obalonych w toku sprawdzenia i agenturalnego rozpracowania oraz zdjąć z ewidencji operacyjnej osoby figurujące w tych sprawach, jeżeli brak jest innego uzasadnienia dla pozostawienia ich w tej ewidencji. W terminie do 31 lipca br. przejrzeć wszystkie materiały znajdujące się w sprawach tzw. „środowiskowych”, „obiektowych” i innych i w zależności od wagi tych materiałów oraz ich obiektywności powziąć – zgodnie z instrukcją – decyzję o założeniu na konkretne osoby odpowiednich spraw ewidencji operacyjnej względnie o zarejestrowaniu tych osób w kartotece ogólnoinformacyjnej. Pracę nad rozpatrzeniem posiadanych spraw ewidencji operacyjnej i materiałów przeprowadzić w sposób zorganizowany, nie dopuszczając do zbytniego pośpiechu i błędnych decyzji. 6. Kierownictwo Departamentu Śledczego Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego oraz kierownicy wojewódzkich urzędów do spraw bezpieczeństwa publicznego zakończą w terminie do 31 maja br. realizację przedsięwzięć wynikających z zarządzenia nr 04/54 z dnia 28 XII 1954 r. odnośnie usunięcia i likwidacji następstw wynikłych z wypaczeń, jakie poprzednio popełniono w śledztwie. Dokument nr 215. Wspomniana wyżej instrukcja nr 03/55 z 11 III 1955 r., s. 839. 3 4 850 Kierownictwo Departamentu Śledczego Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego przedstawi Komitetowi do rozpatrzenia propozycje odnośnie ulepszenia pracy śledczej organów bezpieczeństwa publicznego. 7. Wszystkie sprawy operacyjne (teczki personalne agentury, sprawy agenturalne grupowe, agenturalne na osobę, agenturalno-śledcze, agenturalno-poszukiwawcze, agenturalnego sprawdzenia, ewidencyjno-obserwacyjne, teczki obiektowe, zagadnieniowe oraz sprawy śledcze) podlegają obowiązkowej rejestracji w Departamencie X Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego i wydziałach X wojewódzkich urzędów do spraw BP. Przekazywania i przesyłania tych spraw do innych jednostek operacyjnych dokonywać wyłącznie za pośrednictwem wymienionych jednostek ewidencji operacyjnej. Wprowadzić ścisły porządek w tajnej dokumentacji organów bezpieczeństwa. Tajną dokumentację z ubiegłych lat znajdującą się w jednostkach aparatu bezpieczeństwa publicznego, która w bieżącej pracy operacyjnej nie jest potrzebna, należy uporządkować i przekazać do archiwum jednostek ewidencji operacyjnej i statystyki. Obarczyć pracowników organów bezpieczeństwa publicznego osobistą odpowiedzialnością za powierzone im sprawy ewidencji operacyjnej, teczki personalne i teczki pracy agentury, sprawy śledcze i inne tajne sprawy. W tym celu zaprowadzić dla każdego pracownika osobiste konto, na które wpisuje się wszystkie powierzone mu tajne sprawy. Dyrektor Departamentu X zaopatrzy w terminie do 31 marca br. organy bezpieczeństwa publicznego w niezbędne druki i blankiety zgodnie z wymogami instrukcji „O zasadach pracy z agenturą” i „O zasadach prowadzenia rozpracowania agenturalnego i ewidencji operacyjnej w organach bezpieczeństwa publicznego”. 8. W ciągu bieżącego roku oczyścić kartotekę centralną Departamentu X i kartoteki wydziałów X wojewódzkich urzędów do spraw bezpieczeństwa publicznego i innych jednostek ewidencyjnych, zgodnie z oddzielną instrukcją. Wycofać z kartotek ewidencji operacyjnej karty na osoby zarejestrowane na podstawie spraw i materiałów MO (bandytyzm pospolity, grabież własności państwowej, kradzież, chuligaństwo itp.) i przekazać je protokólarnie właściwym terytorialnie organom MO. 9. Dyrektorzy departamentów i kierownicy wojewódzkich urzędów do spraw bezpieczeństwa publicznego przeprowadzą w sposób zorganizowany przebudowę agenturalno-operacyjnej pracy podległych im ogniw aparatu bezpieczeństwa publicznego – tak aby już w toku przebudowy znacznie wzmóc aktywność w pracy operacyjnej oraz siłę i trafność uderzeń we wroga. Kierownicy departamentów, wydziałów, wojewódzkich i powiatowych urzędów (delegatur) do spraw bezpieczeństwa publicznego zwiększą wymagania w stosunku do pracowników operacyjnych, udzielając im systematycznej pomocy w pracy operacyjnej i ucząc ich trudnej sztuki ofensywnej walki z wrogami Polski Ludowej. Kierowniczy aktyw winien w ścisłym kontakcie i przy pomocy partyjnych organizacji aparatu bezpieczeństwa publicznego wychowywać pracowników w duchu 851 wierności i oddania sprawie partii i ludu pracującego, skromności i pryncypialności, w duchu uczciwego stosunku do swoich obowiązków, które partia traktuje jako szczególnie odpowiedzialne zadania, przynoszące zaszczyt towarzyszom wykonującym je umiejętnie i z godnością. Organy bezpieczeństwa publicznego wykonają stojące przed nimi zadania tylko pod warunkiem bezwzględnej realizacji wskazań partii i rządu w warunkach ścisłej więzi i pomocy mas pracujących, przestrzegania praworządności ludowej, prawidłowej organizacji pracy agenturalno-operacyjnej5. Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego Za zgodność z oryginałem: dyrektor Gabinetu Przewodniczącego (M[ichał] Drzewiecki, ppłk)a a Pieczątka i podpis. Uchwała uchylona 2 VII 1960 r. 5 852 Nr 221 1955 marzec 18, Warszawa – Pismo okólne sekretarza KdsBP do dyrektorów departamentów operacyjnych Komitetu i kierowników WUdsBP w sprawie przekazywania materiałów dotyczących członków PZPR do archiwum Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC-R-80/55 Warszawa, dnia 18 marca 1955 r. Ściśle tajne Egz. nr 49 Dyrektorzy departamentów operacyjnych, kierownicy wojewódzkich urzędów do spraw bezpieczeństwa publicznego Przeprowadzona kontrola w niektórych wojewódzkich urzędach w sprawie przebiegu realizacji zarządzenia nr 04/54 z dnia 28 XII 19541 ujawniła szereg istotnych braków tak natury zasadniczej, jak i technicznej. Stwierdzono, że materiały dotyczące członków partii złożone do archiwów wydziałów X były powierzchownie analizowane. Sporządzane notatki nie odzwierciedlają zawartych w teczkach materiałów. Ograniczają się najczęściej do stwierdzenia, że załączone materiały nie nadają się do dalszego wykorzystania lub nie przedstawiają wartości operacyjnej – nie dając na to żadnego uzasadnienia. Niektóre jednostki operacyjne uprościły sprawę pisania notatek w ten sposób, że odbiły na maszynie schematy notatek, do których wpisuje się tylko nazwiska. Stwierdzono również wypadki przekazania do archiwum spraw zawierających istotne materiały bez poinformowania I sekretarza KW. Miały miejsce ponadto fakty informowania przez kierowników powiatowych urzędów sekretarzy KP o posiadanych w stosunku do członków partii materiałach, co jest sprzeczne z zarządzeniem nr 04/54, w którym mówi się o zawiadamianiu I sekretarzy KW. Ujawniono też szereg braków na odcinku przekazywania do archiwum materiałów dotyczących osób bezpartyjnych. Sporządzone notatki są bardzo ogólnikowe, nie zawierają streszczenia i oceny materiału, często brak jest w nich wniosków i akceptacji przełożonych. W wielu wypadkach teczki ewidencyjne zawierające szereg materiałów operacyjnych nie posiadały notatek, zostały one złożone do archiwum zbiorowo na podstawie pisma przewodniego. 1 Dokument nr 215. 853 Do archiwum przekazano wiele spraw wymagających dalszego rozpracowania. W celu usunięcia stwierdzonych niedociągnięć w realizacji zarządzenia nr 04/54 ustala się, co następuje: I. Materiały dotyczące członków partii winny być zgodnie z zarządzeniem nr 04/54 kwalifikowane wg następującego podziału: 1. Materiały charakteru personalnego zawierające: ankiety, życiorysy, charakterystyki, karty E-152, wywiady niezawierające kompromitujących materiałów wzgl[ędnie] błahe doniesienia i meldunki niekompromitujące członków partii, jako też nieposiadające znaczenia operacyjnego. 2. Materiały okresu przeszłościowego mówiące o przynależności danego członka partii do reakcyjnych i wrogich organizacji w okresie międzywojennym, w czasie okupacji lub w pierwszych latach po wyzwoleniu wzgl[ędnie] wskazujące, że dane osoby pracowały czy też współpracowały z aparatem ucisku do 1939 r., współpracowały z okupantem, oraz dane charakteru politycznego lub moralnego kompromitujące w pewnym sensie członka partii. 3. Materiały wymagające dalszego rozpracowania. Materiały, o których mowa w pkt 1, winny być kierowane do archiwum z pismem odprowadzającym zatwierdzonym przez kierownika jednostki, w którym należy podać „dokumentacja charakteru personalnego nie zawiera żadnych komprmateriałów”. W piśmie należy również wyszczególnić nazwiska osób, których materiały dotyczą. Jeżeli w materiałach znajdują się ponadto doniesienia i meldunki nieposiadające znaczenia operacyjnego, należy krótko je scharakteryzować i ustosunkować się do ich wiarygodności. W sprawach wymienionych w pkt 2 należy sporządzać krótkie i zwięzłe notatki informacyjne o istocie materiału, zaznaczając, czy są one sprawdzone. Notatki winny być sporządzane w dwóch egzemplarzach i podpisane przez kierownika jednostki. Oryginał przesyła się do kierownika wojewódzkiego urzędu celem przekazania do I sekretarza KW PZPR. Kopię dołącza się do materiałów i wraz z nimi przesyła się do archiwum wydziału X. Materiały wpływające do archiwum z powiatowych urzędów winny być przed ich złożeniem skontrolowane przez naczelnika wzgl[ędnie] zastępcę zainteresowanego wydziału wojewódzkiego urzędu. II. 1. Departament X i wydziały X zobowiązuje się do ścisłego kontrolowania przejmowanych spraw dotyczących członków partii, jak i bezpartyjnych i sprawdzania, czy zawierają one odpowiednie dokumenty (spis zawartości teczki, notatka streszczająca materiał). Szczególnie należy zwracać uwagę, czy wnioski na przekaza M. Komaniecka, Organizacja i funkcjonowanie kartotek…, s. 238. 2 854 nie materiałów do archiwum są zatwierdzone przez upoważnioną osobę oraz czy w sprawach (materiałach) znajdują się kopie notatek. Można przyjmować do archiwum za pismem przewodnim jedynie materiały, o których mowa w pkt 1 rozdz. I niniejszego pisma. 2. W wypadku, gdy na jedną osobę wpływają materiały z różnych jednostek, należy je skomasować i przedstawić kierownikowi wojewódzkiego urzędu do decyzji wraz z odpowiednim wnioskiem. 3. Wycofać karty E-143 z kartotek ogólnoinformacyjnych odnośnie osób, które zostały zarejestrowane z błahych powodów. W sprawach, w których sporządzono notatki dla I sekretarza KW PZPR, na karcie E-14 odnotować: „zgodnie z zarządzeniem nr 04/54 z dnia 28 XII 1954 r. materiały znajdują się w archiwum do nr.... zastrzeżone”. 4. Z archiwum można wydawać materiały tylko w takim wypadku, gdy dana osoba będzie sprawdzana z powodu werbunku, aresztu wzgl[ędnie] rozpracowania. 5. Materiały już przekazane do archiwum niekwalifikujące się do dalszego rozpracowania lub wyjaśnienia nie należy zwracać poszczególnym jednostkom, lecz uzupełnić je zgodnie z niniejszym pismem. III. Kierownicy wojewódzkich urzędów wydzielą odpowiednie pomieszczenia i niezbędny sprzęt techniczny dla archiwów wydziałów X. Sekretarz Komitetu (–) Zb[igniew] Paszkowski, płk Za zgodność z oryginałem: kierownik Sekcji Rozkazów Gabinetu Przewodniczącego (St[anisław] Brzyski, kpt.) Źródło: AIPN, 1583/57, k. 33–35, mps. 3 Ibidem, s. 236. 855 Nr 222 1955 kwiecień 2, Warszawa – Zarządzenie nr 012/55 zastępcy przewodniczącego KdsBP w sprawie zasad korzystania z kartoteki sieci agenturalnej Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC-R-92/55 Warszawa, dnia 2 kwietnia 1955 r. Ściśle tajne Egz. nr 850 DO – 15 WO – 14 PO – 6 Zarządzenie nr 012/55 w sprawie zasad korzystania z kartoteki sieci agenturalnej1 Celem głębszego zakonspirowania agentury wycofane zostały z kartoteki ogólnoinformacyjnej Departamentu X (wydziałów X) karty E-14 (zabezpieczające sieć), a tym samym oddzielono całkowicie kartotekę sieci agenturalnej od kartoteki ogólnoinformacyjnej. W związku z powyższym ustala się następujące zasady korzystania z kartoteki sieci agenturalnej: 1. Do korzystania z kartoteki sieci agenturalnej upoważnione są: a) w Komitecie do spraw Bezpieczeństwa Publicznego – jednostki operacyjne Komitetu oraz Wydział V Departamentu Kadr i Szkolenia, b) w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych – jednostki operacyjne Komendy Głównej Milicji Obywatelskiej, – Zarząd Informacji Wojsk Wewnętrznych, – Zarząd VII Dowództwa WOP, c) w Ministerstwie Obrony Narodowej – Główny Zarząd Informacji MON. d) odpowiedniki terenowe podległe jednostkom wymienionym w punkcie 1 a, b, c. 2. Jednostki wymienione w punkcie 1 sprawdzają interesujące je osoby przed: a) werbunkiem (i w związku z zakładaniem LK), b) aresztowaniem, c) rozpracowaniem, 1 Por. dokument nr 30; M. Komaniecka, Organizacja i funkcjonowanie kartotek…, s. 231–280. 856 d) przesłuchaniem. 3. Kartoteka sieci dokonuje sprawdzeń wyłącznie na podstawie kart E-15, na których podany został powód sprawdzania. 4. W wypadku sprawdzania kandydata do werbunku jednostki operacyjne przesyłają do kartoteki sieci zapytania na karcie E-15 (karty E-14 nie dołącza się), podając jako powód: „kandydat do werbunku”. W pozostałych przypadkach, tj. przed aresztem, rozpracowaniem i przesłuchaniem, jednostki operacyjne kierują karty E-15 bezpośrednio do kartoteki ogólnoinformacyjnej. 5. Karty E-15 dla sprawdzenia kandydatów do werbunku w kartotece sieci agenturalnej podpisuje: – naczelnik wydziału lub jego zastępca – w departamentach i samodzielnych jednostkach Komitetu oraz wojewódzkich urzędach, – szef oddziału lub jego zastępca w KG MO, a w KW MO szef wydziału, – kierownik urzędu, komendant MO lub ich zastępcy – w jednostkach powiatowych (miastach wydzielonych), – szef wydziału w Zarządzie Informacji WW, szef wydziału i kierownik samodzielnej sekcji informacji KBW, WOP i ZSW, – szef wydziału w Zarządzie VII Dowództwa WOP i szef wydziału VII w brygadzie, – szef wydziału w Głównym Zarządzie Informacji MON; szef Zarządu OW; szef terenowego organu Informacji (oddziału, wydziału lub samodzielnej sekcji). 6. Celem uniknięcia nieuzgodnionych przedsięwzięć ze strony innych jednostek w stosunku do kandydata do werbunku – jednostka operacyjna opracowująca go zobowiązana jest wypełnić na niego, celem zabezpieczenia, kartę kontrolną wzór EO-4-K i przesłać ją do kartoteki sieci agenturalnej w Departamencie X (wydz[iale] X) według miejsca zamieszkania i pracy kandydata do werbunku. Kartoteka sieci informuje (kartą E-17) w każdym wypadku zainteresowaną jednostkę, kto interesuje się jej kandydatem do werbunku. 7. Kartoteka sieci udziela informacji: jednostkom operacyjnym Komitetu i podległym urzędom BP, jednostkom Zarządu Informacji WW, Zarządowi VII Dowództwa WOP i Głównemu Zarządowi Informacji MON i ich odpowiednikom w terenie, w następujący sposób: a) Gdy sprawdzana osoba figuruje jako tajny współpracownik lub kandydat do werbunku, udziela się następującej informacji: „Materiały znajdują się w... (nazwa jednostki operacyjnej) do nr....”. Jednocześnie ewidencja sieci powiadamia pisemnie (karta E-17) zainteresowaną jednostkę operacyjną, kto interesuje się ich tajnym współpracownikiem lub kandydatem do werbunku. b) Gdy sprawdzana osoba figuruje w kartotece jako wyeliminowana z sieci, udziela się informacji zgodnie ze stanem faktycznym, tj. podaje się datę werbunku, jednostkę, która werbowała, podstawę dokonania werbunku oraz datę i przyczynę eliminacji z sieci. 857 Wyjątek stanowią osoby, w stosunku do których jednostki operacyjne zastrzegły, by nie udzielać odpowiedzi bez porozumienia się z nimi. 8. Jednostkom operacyjnym Milicji Obywatelskiej kartoteka sieci udziela informacji w następujący sposób: a) W wypadku, gdy sprawdzana osoba figuruje w czynnej sieci lub jest kandydatem do werbunku, kartoteka sieci udziela informacji po uprzednim porozumieniu się z zainteresowaną jednostką i postępuje zgodnie z jej decyzją. b) O ile nie ma żadnych zastrzeżeń, udziela się informacji dotyczących wyeliminowanej sieci zgodnie z pkt7b. c) Przekazywanie jednostkom operacyjnym Milicji Obywatelskiej decyzji jednostek operacyjnych Komitetu odbywa się wyłącznie za pośrednictwem Departamentu X i wydziałów X. 9. W wypadku, gdy sprawdzana osoba nie figuruje w sieci, pracownik kartoteki stawia na karcie E-15 pieczątkę: „W kartotece sieci – nie figuruje”. 10. Kartoteka ogólnoinformacyjna Departamentu X (wydz[iału] X) po otrzymaniu kart E-15 nadesłanych przez jednostki operacyjne Komitetu, Zarząd Informacji WW, Zarząd VII Dowództwa WOP, Główny Zarząd Informacji MON i ich odpowiedniki terenowe z powodem zapytania: – areszt, – rozpracowanie, – przesłuchanie oraz nadesłanych przez jednostki operacyjne MO z powodem zapytania – areszt, – rozpracowanie, kieruje po sprawdzeniu do kartoteki sieci, która również dokonuje sprawdzenia zgodnie z pkt7. 11. Kartoteka sieci po otrzymaniu kart E-15 nadesłanych przez jednostki operacyjne wyszczególnione w pkt 10 z powodem zapytania „kandydat do werbunku” dokonuje sprawdzenia także w kartotece ogólnoinformacyjnej i udziela informacji równocześnie z obu kartotek. Zastępca przewodniczącego Komitetu (–) J[an] Ptasiński Za zgodność z oryginałem dyrektor Gabinetu Przewodniczącego (M[ichał] Drzewiecki, ppłk) Źródło: AIPN, 1583/20, k. 67–70, mps. 858 Nr 223 1955 maj 5, Warszawa – Zarządzenie nr 029/55 I zastępcy przewodniczącego KdsBP w sprawie zweryfikowania rozpracowań wrogich ośrodków wywiadowczych i osób prowadzących wrogą działalność przeciwko PRL Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC-R-130/55 Warszawa, dnia 5 maja 1955 r. Ściśle tajne Egz. nr 45 Zarządzenie nr 029/55 w sprawie zweryfikowania rozpracowań wrogich ośrodków wywiadowczych i osób prowadzących wrogą działalność przeciwko PRL Analiza niektórych rozpracowań wrogich ośrodków wywiadowczych i osób prowadzących wrogą działalność przeciwko PRL wykazała, że na odcinku tym istnieje szereg niedomagań, a zwłaszcza: – prowadzi się równolegle rozpracowania na te same ośrodki i osoby w kilku jednostkach operacyjnych, bez porozumiewania się ze sobą, uzgadniania zadań dla agentury i określania wspólnie kierunku przedsięwzięć operacyjnych, – nieskoordynowane, pozbawione skonkretyzowanego celu „podstawiania” agentury pod ośrodki, szczególnie spośród marynarzy naszej floty, przy niedostatecznej kontroli i sprawdzaniu tejże agentury w konsekwencji dekonspiruje ją lub przeistacza w dwulicową, – przewlekłe, niejednokrotnie latami ciągnące się prowadzenia „gier” bez perspektywy wprowadzenia agentury do ośrodka lub rozszyfrowania jego agentury w kraju w konsekwencji przynosi więcej korzyści wrogowi aniżeli organom bezpieczeństwa. W związku z powyższym zarządzam: 1. Departamenty operacyjne Komitetu i wojewódzkie urzędy przeanalizują wszystkie sprawy prowadzone „na zagranicę” w stosunku do ośrodków i szkół wywiadowczych i poszczególnych osób prowadzących wrogą działalność. Na każdą z przeanalizowanych spraw opracować należy raport z uzasadnionymi wnioskami – w jakim kierunku ma być prowadzone dalsze rozpracowanie; jakie winny być dokonane przegrupowania agentury w poszczególnym rozpracowaniu, przyjmując za konieczność pozostawienie w rozpracowaniu tylko sprawdzonej i niezdekonspirowanej agentury, oraz podać, z udziałem jakich jednostek winno być prowadzone rozpracowanie. 859 2. Raporty winny zawierać: a) zwięzłą charakterystykę rozpracowania – kto prowadzi, od jakiego czasu, przeciwko jakiemu ośrodkowi (osobie), jaką agenturą i jakimi innymi środkami operacyjnymi posługujemy się w rozpracowaniu, dotychczas osiągnięte rezultaty; b) uzasadnione wnioski odnośnie dalszego kierunku postępowania w poszczególnym rozpracowaniu z wskazaniem wniosków, jakie należy podjąć w stosunku do agentury tkwiącej w rozpracowaniu i udziału jednostek operacyjnych. 3. Raporty należy przedstawiać do zatwierdzenia w sposób następujący: – wojewódzkie urzędy przesyłają raporty do departamentu, w którego pionie znajduje się dana sprawa, – departamenty przedstawiają raporty członkom Komitetu. Do wykonania powyższych poleceń należy przystąpić natychmiast i raporty przedstawiać sukcesywnie, z tym by całość pracy zakończyć do dnia 30 maja br. 4. W powyższym terminie oddzielnym raportem zameldować, jakie ośrodki lub szkoły wywiadowcze wroga znane są jednostkom operacyjnym, lecz nie są rozpracowywane z braku możliwości. W raporcie tym podać zwięźle, co wiadomo o tych ośrodkach1. Przewodniczący Komitetu w z[astępstwie] A[ntoni] Alster I zastępca Za zgodność z oryginałem: dyrektor Gabinetu Przewodniczącego (M[ichał] Drzewiecki, ppłk) Źródło: AIPN, 1583/20, k. 99–100, mps. 1 Zarządzenie uchylone 3 I 1958 r. 860 Nr 224 1955 czerwiec 10, Warszawa – Notatka służbowa p.o. dyrektora Departamentu VII KdsBP oraz zastępcy szefa Zarządu IV Głównego Zarządu Informacji MON w sprawie podporządkowania aparatu śledczego organów Informacji WP Komitetowi ds. BP Ściśle tajne Notatka służbowa w sprawie podporządkowania aparatu śledczego organów Informacji WP1 Komitetowi ds. Bezpieczeństwa Publicznego W związku z zamierzonym połączeniem poszczególnych pionów organów Informacji z aparatem bezpieczeństwa publicznego – po obustronnym przedyskutowaniu form ustawienia aparatu śledczego organów Informacji ustalono: 1. W organach Informacji konieczne jest zachowanie aparatu śledczego dla prowadzenia spraw śledczych o przestępstwa kontrrewolucyjne dokonywane w wojsku. Obecną strukturę aparatu śledczego pozostawić bez zmian organizacyjnych i etatowych, tj. Zarząd Śledczy w Głównym Zarządzie Inf[ormacji] i wydziały śledcze w okręgowych zarządach Informacji. 2. Aparat śledczy organów Informacji w całokształcie swojej pracy podlega szefowi Głównego Zarządu Informacji. Za stan pracy śledczej w poszczególnych ogniwach bezpośrednio odpowiedzialni są szefowie okręgowych zarz[ądów] Inf[ormacji] i szef Zarządu Śledczego GZ Inf[ormacji]. 3. W zakresie kierunku pracy i metod śledztwa dla aparatu śledczego org[anów] Inf[ormacji] obowiązujące są rozkazy Komitetu ds. Bezp[ieczeństwa] Publicz[nego] oraz zarządzenia, instrukcje i wytyczne Departamentu Śledczego Komitetu ds. BP z dostosowaniem do specyfiki wojska. 4. Sprawy szczególnie ważne Departament Śledczy, na zlecenie członka Komitetu, weźmie na swoją kontrolę lub do własnego prowadzenia. W razie potrzeby Departament Śledczy udzieli aparatowi śledczemu organów Informacji pomocy w przeprowadzeniu trudniejszych śledztw. 5. Na zlecenie członka Komitetu Departament Śledczy będzie kontrolował całokształt pracy śledczej organów Informacji. Ponadto Wydział Terenowy Dep[artamentu] Śledczego będzie ściśle współpracował z oddz[iałami albo oddziałem] nadzoru nad śledztwem w GZ Inf[ormacji] w kierunku usprawnienia pracy śledczej, zapewnienia jej prawidłowości przez wspólne analizowanie wyłaniających się problemów i wyciąganie praktycznych wniosków dla skuteczniejszego zwalczania przestępczości politycznej. 1 Zob. dokument nr 66. 861 6. Zarząd Śledczy GZ Inf[ormacji] będzie systematycznie informował Dep[artament] Śledczy o ilości dokonywanych aresztów, kategorii spraw i osiągniętych wynikach śledztwa zgodnie z przyjętymi w departamencie zasadami sprawozdawczości. 7. Wnioski na areszt w organach Informacji winny być uprzednio opiniowane przez aparat śledczy org[anów] Inf[ormacji]. Wnioski na areszty dokonywane przez Gł[ówny] Zarz[ąd] Inf[ormacji] oraz dotyczące wszystkich oficerów i figurantów spraw kontrolowanych przez GZI podlegają zatwierdzeniu przez szefa GZI (członka Komitetu). Wnioski na areszty zamierzone przez okręgowe zarz[ądy] Inf[ormacji] (i podległe im organy) podlegają zatwierdzeniu przez szefa okręgowego zarządu Informacji. Dokonywanie aresztów przez organa Informacji winno odbywać się z zachowaniem przepisów zarządzenia ministra ON nr 01 z dnia 24 I 1950 r.2 o uzyskiwaniu na aresztowanie i sądzenie żołnierzy służby czynnej zgody właściwych d[owód]ców. 8. Aparat śledczy organów Informacji będzie: – korzystał ze szkolenia fachowego w zakresie śledztwa i prawa organizowanego przez Departament Śledczy, – uczestniczył w odprawach metodycznych dla aparatu śledczego org[anów] BP organizowanych na szczeblu centralnym i wojewódzkim (w miejscu dyslokacji okręgów wojskowych), – ustalał i przekazywał osoby wojskowe, o przesłuchanie względnie aresztowanie których występują organa Komitetu, – przekazywał właściwym jednostkom Komitetu uzyskiwane w toku własnego śledztwa materiały i „wyjścia” na osoby cywilne; 9. Aparat śledczy organów Informacji będzie szkolony i przeszkalany na kursach śledczych w Centrum Wyszkolenia Komitetu. 10. Aparat śledczy GZ Inf[ormacji] utrzyma dla potrzeb własnych i zarządów Informacji wojsk lotniczych oraz Warszawskiego OW istniejący przy GZ Inf[ormacji] areszt wewnętrzny wraz z obsługą. Aresztem tym Departament Śledczy będzie dysponował również dla swoich potrzeb. 11. Areszty przy zarządach Informacji we Wrocławiu, Bydgoszczy i Gdyni zachować bez zmian dla potrzeb terenowych ogniw organów Informacji. Zarządzenie nr 01 ministra obrony narodowej w sprawie tymczasowego aresztowania i oddawania pod sąd żołnierzy w służbie czynnej za zgodą właściwych przełożonych od dowódcy samodzielnego pułku lub dowódcy dywizji wzwyż; aresztowanie oficerów młodszych tylko za zgodą dowódcy okręgu wojskowego, oficerów starszych tylko za zgodą ministra ON. Uzupełnione 11 IV 1950 r. zarządzeniem w sprawie trybu tymczasowego aresztowania oficerów młodszych przydzielonych do Powszechnej Organizacji „Służba Polsce”. Uchylone 6 VII 1955 r. (A. Kochański, Polska 1944–1991…, t. 1, s. 310). 2 862 Z[astęp]ca Szefa Zarządu IV GZI MON (–) [Mieczysław] Notkowski3 – ppłka p.o.b Dyrektor Departamentu VII Komitetu ds. Bezp[ieczeństwa] Publicz[nego] (–) Kratko – płkc b Warszawa, dnia 10 czerwca 1955 r. Odbito w 3 egz. Druk. N.H. Źródło: AIPN, 1583/96, k. 38–40, mps. Podpis. Dopisane odręcznie. c Podpis. 3 Mieczysław Notkowski (po matce), właściwe Mojżesz Kipersztein (ur. 1924) – oficer Informacji WP (XII 1944 – XI 1956): oficer śledczy do spraw szczególnej wagi w GZI (V 1950 – I 1956); zwolniony z wojskowej służby zawodowej 22 XI 1956 r. Skazany przez NSW w Warszawie wyrokiem z 28 III 1959 r. na trzy lata więzienia „za nadużycie władzy”; rozkazem personalnym nr 0110 z 30 III 1960 r. ministra ON i szef Głównego Zarządu Politycznego WP zdegradowany ze stopnia ppłk. do stopnia szeregowca. AIPN, 2105/6, Akta personalne MON. a b–b 863 Nr 225 1955 czerwiec 14, Warszawa – Notatka służbowa wicedyrektora Departamentu X KdsBP oraz szefa Oddziału VII Głównego Zarządu Informacji MON w sprawie połączenia poszczególnych działów Oddziału VII GZI i Departamentu X w jedną organizacyjną całość Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego L. dz. 238/55 Warszawa, dnia 14 czerwca 1955 r. Ściśle tajne Egz. nr 1 Notatka służbowa w sprawie połączenia poszczególnych działów Oddziału VII GZI MON i Departamentu X w jedną organizacyjną całość Uwzględniając, iż działy ewidencji Oddziału VII GZI MON obejmują – mimo odrębnej specyfiki – te same co w Departamencie X kategorie ewidencji, jak ewidencję sieci agenturalnej, spraw operacyjnych, aresztowanych, realizowaną podobnym systemem kartotecznym, proponuje się złączenie poszczególnych działów. I. Dotychczasowa Struktura Oddziału VII Wydział I – składający się z Sekcji I i II o następującym zakresie pracy: ewidencja czynnej sieci i rozpracowań aktualnie prowadzonych. Wydział II – składający się z Sekcji III, IV i V o następującym zakresie pracy: prowadzenie kartoteki ogólnej (mającej charakter skorowidza), prowadzenie archiwum agentury, spraw i korespondencji oraz udzielanie informacji i opinii na podstawie materiałów archiwalnych i innych. Oddział VII nie posiada odpowiedników w okręgach wojskowych. Ewidencję i statystykę prowadzą oficerowie ewidencji wchodzący w skład Wydziału Ogólnego Zarządu Informacji OW. II. Wnioski w sprawie połączenia 1. Sekcję I i II Wydziału I Oddziału VII włączyć do Wydziału I Departamentu X jako sekcję lub dział. Do zadań sekcji wchodziłaby ewidencja: a) sieci agenturalnej; b) spraw i rozpracowywanych osób; c) aresztowanych i spraw śledczych; d) oraz sprawozdawczość, statystyka i analiza cyfrowa danych statystycznych. 2. Kartotekę Centralną Oddziału VII (ok. 150 000 kart) włączyć do Działu Kartotek Departamentu X. 864 3. Sekcję II Wydziału II Oddziału VII (archiwum) włączyć do Wydziału II Departamentu X jako sekcję lub dział. 4. W wypadku pozostawienia Sekcji Opiniodawczej Oddziału VII przy jednostce ewidencji włączyć ją do Wydziału II Departamentu X jako sekcję lub dział. 5. Dla obsługi OW i podległych jednostek utworzyć Referat Ewidencji Operacyjnej podporządkowany bezpośrednio Szefowi Zarządu Informacji OW, a w sprawach dotyczących ewidencji operacyjnej – Departamentowi X. 6. Opracować i wprowadzić jednolite formy druków i sprawozdawczości. 7. Dla uregulowania spraw wynikających ze specyfiki pracy ewidencyjnej w organach Informacji opracować specjalne zarządzenie. 8. Obsadę personalną sekcji (działów) włączonych do Departamentu X oprzeć na dotychczasowych kadrach Oddziału VII. Szef Oddziału VII GZI MON (–) Miernik Wł[adysław] ppłka sporz. 4 egz. 1 – 2 egz. adr. 3 – 4 egz. a/a opr. Sz. wyk. BW W[ice]dyrektor Departamentu X (–) Motyl E[lżbieta]1 mjrb Źródło: AIPN, 1583/96, k. 44–45, mps. Podpis. Podpis. 1 Elżbieta Motyl (Liza Kowieńska-Blinczykow) (1903–1987) – zastępca kierownika Sekcji 2 Wydziału Personalnego MBP (27 VIII 1945), zastępca kierownika Sekcji 2 Wydziału I Zarządu Personalnego MBP (1 IV 1946), kierownik Sekcji 2 Wydziału I Biura Personalnego MBP (1 VII 1946), zastępca naczelnika Wydziału II Biura Personalnego MBP (1 X 1947), zastępca naczelnika Wydziału II Departamentu Kadr MBP (1 VIII 1949), inspektor Inspektoratu Gabinetu Ministra BP (1 III 1953), wicedyrektor Departamentu X KdsBP (1 I 1955), zastępca dyrektora Biura Ewidencji Operacyjnej MSW (28 XI 1956), zastępca dyrektora Biura „C” MSW (2 I 1960), zwolniona (31 VIII 1965); M. Piotrowski, Ludzie bezpieki…, s. 447; http://katalog.bip.ipn.gov.pl. a b 865 Nr 226 1955 czerwiec 23, Warszawa – Zarządzenie nr 051/55 zastępcy przewodniczącego KdsBP w sprawie zasad aktualizacji kartotek ogólnoinformacyjnych Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC-R-181/55 Warszawa, dnia 23 czerwca 1955 r. Ściśle tajne Egz. nr 13 DO-41 WO-38 PO-17 Zarządzenie nr 051/55 w sprawie zasad aktualizacji kartotek ogólnoinformacyjnych1 Zgodnie z uchwałą Komitetu z dnia 11 amarcaa 1955 r. o zasadach pracy z agenturą , prowadzeniu rozpracowań agenturalnych i ewidencji operacyjnej w ciągu bieżącego roku winna być zaktualizowana kartoteka centralna Departamentu X i kartoteki wydziałów X wojewódzkich urzędów. W związku z powyższym, w oparciu o przepisy § 23 i 27 instrukcji nr 03/553 wprowadzonej w życie ww. uchwałą, ustala się następujące kategorie ewidencji i wykaz osób podlegających rejestracji w ewidencji ogólnoinfomacyjnej: 2 I. W kartotece ogólnoinformacyjnej rejestruje się: 1. osoby aresztowane i skazane za przestępstwa antypaństwowe, 2. osoby rozpracowywane w ramach spraw aktywnego agenturalnego rozpracowania i ich kontakty stanowiące przedmiot operacyjnego zainteresowania oraz osoby figurujące w sprawach agenturalnego sprawdzenia i sprawach ewidencyjno-obserwacyjnych, 3. osoby ujawnione i ujawniane w toku codziennej pracy agenturalno-operacyjnej, w stosunku do których brak podstaw do rozpracowywania lub poddania ich obserwacji, lecz które ze względu na obce pochodzenie społeczne, udział w przeszłości we wrogiej działalności, kontakty z rozpracowywanymi wrogimi elementami lub z innych przyczyn mogą w pewnym stopniu interesować organa bezpieczeństwa Błąd maszynowy, w tekście: czerwca. Por. M. Komaniecka, Organizacja i funkcjonowanie kartotek…, s. 231–280. 2 Dokument nr 220. 3 Instrukcje pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa…, s. 63–66. a–a 1 866 przy analizowani sytuacji operacyjnej względnie posłużyć jako materiał informacyjny przy organizowaniu przedsięwzięć agenturalno-operacyjnych na poszczególnych obiektach lub w pewnych zagadnieniach. Do nich należą następujące kategorie osób: 1. zawodowi oficerowie do 1939 r., 2. przedwojenni pracownicy aparatu II Oddziału Sztabu Generalnego i ich tajni współpracownicy, 3. pracownicy na kierowniczych stanowiskach z okresu przedwojennego w aparacie państwowym, począwszy od wicestarosty na szczeblu powiatu, od zastępcy kierownika wydziału na szczeblu województwa, od wicedyrektora departamentu ministerstw wzwyż oraz wszyscy pracownicy referatów (wydziałów, departamentu MSW) bezpieczeństwa względnie społeczno-politycznych, 4. policjanci mundurowi i tajni; pracownicy defensywy i ich tajni współpracownicy, 5. zawodowi podoficerowie i oficerowie KOP-u i żandarmerii, 6. pracownicy przedwojennego więziennictwa od przodownika wzwyż, 7. b. prokuratorzy, wiceprokuratorzy, podprokuratorzy oraz sędziowie okresu przedwojennego, 8. pracownicy aparatu centralnego MSZ do 1939 r. od naczelników wydziałów wzwyż oraz pracownicy służby zagranicznej MSZ do 1939 r. wyjeżdżający i przebywający za granicą, 9. kierowniczy aktyw (od szczebla powiatu wzwyż) reakcyjnych partii i organizacji do 1939 r. (BBWR, OZN, SN, ONR, „Strzelec” „Sokół” i inne), przedstawiciele tych partii i organizacji w radach miejskich, 10. byli obszarnicy, 11. byli kapitaliści – właściciele banków i właściciele przedsiębiorstw zatrudniających powyżej 50 robotników, 12. dyrektorzy i wicedyrektorzy fabryk, banków i innych dużych przedsiębiorstw kapitalistycznych, członkowie rad nadzorczych, personalnicy, komendanci straży i bezpieczeństwa tych przedsiębiorstw, 13. oficerowie formacji wojskowych polskiego rządu londyńskiego i oficerowie-Polacy formacji wojskowych państw kapitalistycznych, 14. wszyscy absolwenci szkół wywiadowczych i wszyscy pracownicy organów wywiadowczych państw kapitalistycznych, polskiego rządu londyńskiego, 15. kierowniczy aktyw reakcyjnych organizacji z czasów okupacji od szczebla powiatu lub równorzędnego wzwyż, wszyscy oficerowie reakcyjnych organizacji z czasów okupacji oraz wszyscy pracownicy komórek wywiadowczych, kontrwywiadowczych i dywersyjnych, 16. osoby, które współpracowały z niemieckim okupantem; granatowi policjanci, osoby współpracujące z policją niemiecką i innymi organami represyjnymi okupanta, redaktorzy i korespondenci gazet i innych wydawnictw okupanta, 17. wszystkie osoby, które przyjęły dobrowolnie listę DVL względnie ubiegały się o jej otrzymanie, 867 18. członkowie SS, SA, NSDAP, funkcjonariusze HJ, 19. członkowie nielegalnych organizacji po wyzwoleniu, 20. osoby, które ujawniły się ze swej przestępczej działalności przeciwko władzy ludowej, 21. kierowniczy aktyw legalnych reakcyjnych organizacji po wyzwoleniu (PSL i inni) od szczebla gminnego oraz wszyscy członkowie PSL w miastach, 22. kler świecki i zakonny wszystkich wyznań wrogo występujący przeciwko władzy ludowej, aktywni członkowie sekty świadków Jehowy4, 23. kierowniczy aktyw organizacji kościelnych, Akcji Katolickiej, sodalicji mariańskiej, KSM itd. – od szczebla gminy wzwyż, 24. osoby, które po wyzwoleniu zbiegły z Polski oraz które wyjechały legalnie, a odmówiły powrotu do kraju oraz ich najbliższa rodzina i podejrzane kontakty, 25. osoby, które wróciły z zagranicy i odgrywały tam poważną rolę w politycznym, gospodarczym i społecznym aparacie państw kapitalistycznych lub w reakcyjnych ośrodkach emigracji polskiej5, 26. kułacy wrogo zachowujący się wobec władzy ludowej, 27. rewizjoniści niemieccy, 28. byli uczestnicy białogwardyjskich organizacji, 29. byli trockiści, 30. wydaleni z partii za wrogość polityczną, 31. repatrianci i reemigranci z krajów kapitalistycznych, którzy zajmowali tam kierownicze stanowiska w wojsku, administracji państwowej i przemyśle wojennym, 32. cudzoziemcy, b. cudzoziemcy posiadający obywatelstwo polskie, bezpaństwowcy stale zamieszkujący w Polsce, którzy utrzymują kontakt z przedstawicielami państw kapitalistycznych lub ich pracownikami. II. W celu aktualizacji kartoteki należy wyeliminować i zniszczyć karty na: 1. szeregowych członków przedwojennych reakcyjnych organizacji oraz ich aktywu do szczebla powiatu wyłącznie („Strzelec”, „Sokół”, ZZZ i innych), 2. pracowników więziennictwa do 1939 roku do przodownika wyłącznie, 3. osoby, które pod przymusem przyjęły listę DVL, 4. osoby, które przyjęły DVL automatycznie jako członkowie rodzin, nie mając ukończonych 16 lat, 5. osoby, które przyjęły LP6, 6. osoby zatrudnione w Todt na pracy fizycznej, Zob. dokument nr 148, s. 564. Por. (i do pkt. 31 też): M. Nurek, Gorycz zwycięstwa. Los Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie po II wojnie światowej 1945–1949, Gdańsk 2009, s. 507–585 (rozdział 5, Wracać czy nie wracać – dramat wyboru: opór – emigracja – repatriacja) oraz dokument nr 238. 6 „Leistungs-Pole”, zob. dokument nr 19, s. 85. 4 5 868 7. osoby, które nie subskrybowały pożyczki narodowej, 8. osoby, które nie podpisały apelu sztokholmskiego, 9. osoby wypowiadające się negatywnie o uchwale z dnia 3 I 1953 r.7 oraz podczas referendum z 1946 r. i wyborów z 1947 r., 10. opornych w obowiązkowych dostawach dla państwa i zalegających w płaceniu podatków zarejestrowanych w latach ubiegłych, 11. osoby posiadające obywatelstwo krajów demokracji ludowej, które zarejestrowano tylko na podstawie ich przynależności państwowej. III. Wycofać z kartoteki, przekazać do archiwum i sporządzić skorowidz na: 1. szeregowych członków reakcyjnych organizacji z okresu okupacji oraz aktywu do szczebla powiatu (AK, ZWZ, NSZ itd.), 2. szeregowych członków PSL i aktyw do szczebla gminnego zamieszkujących na wsi, 3. szeregowych członków reakcyjnych partii do 1939 r. jak BBWR, SN, boraz aktyw do szczebla powiatub. IV. Wycofać z kartoteki i przekazać do Centralnego Biura Dowodów Osobistych materiały na: 1. szeregowych i podoficerów armii Andersa, 2. repatriantów oprócz wymienionych w pkt I niniejszego zarządzenia, 3. osoby, które zostały wysiedlone w akcji „W” (wysiedleni z terenów wschodnich)8. Uwaga: Jeśli w stosunku do jednej osoby koncentruje się szereg drobnych zastrzeżeń, z których każde pojedynczo nie może służyć za podstawę do rejestracji, lecz w sumie świadczą o negatywnej postawie politycznej danej osoby, mogą one jako całość wzięte służyć za podstawę do rejestracji. V. Tryb eliminowania i niszczenia kart zgodnie z punktem II niniejszego zarządzenia. a) W toku rejestracji i przerejestracji spraw w Departamencie X (wydziale X) jednostki operacyjne będą zdejmować z ewidencji te osoby, które zgodnie z punktem II niniejszego zarządzenia podlegają wycofaniu (jeśli nie ma na nie żadnych innych materiałów). Wpisano odręcznie. Uchwała nr 1 Rady Ministrów w sprawie zniesienia bonowego zaopatrzenia, regulacji [podwyżek] cen, ogólnej podwyżki płac i zniesienia ograniczeń w handlu nadwyżkami produktów rolniczych. Zmieniona 10, 15 i 17 I 1953 r. Uchylona dopiero 4 XII 1972 r. Por. dokument nr 164. 8 Por. dokument nr 156. b–b 7 869 b) To samo będą robiły jednostki operacyjne przy przekazywaniu materiałów do archiwum, ustosunkowują się jednocześnie do możliwości niszczenia tych materiałów, które służyły za podstawę do wzięcia tych osób na ewidencję. c) Pozostałe karty kategorii wymienionych w pkt. II, które zostaną się jeszcze w kartotece, powinny być przez Departament X (wydział X) uzgodnione z jednostkami, które je zarejestrowały, i jeśli jednostki nie posiadają innych materiałów – Departament X (wydział X) wycofa je i zniszczy zgodnie z ustalonym trybem. VI. Tryb korzystania z kartoteki archiwalnej Informacji na podstawie tych materiałów udziela się przy wyjeździe za granicę, przy przyjmowaniu do służby w organach bezpieczeństwa i w innych wyjątkowych sytuacjach za podpisem dyrektora departamentu, kierownika wojewódzkiego urzędu do spraw bezpieczeństwa publicznego lub ich zastępców9. Za zgodność z oryginałem: dyrektor Gabinetu Przewodniczącego (M[ichał] Drzewiecki, ppłk)c Zastępca przewodniczącego Komitetu (–) J[an] Ptasiński Źródło: AIPN, 1583/26, k. 46–51, mps. c 9 Pieczątka i podpis. Zarządzenie uzupełnione 13 i 24 I oraz 12 VII 1956 r. Uchylone 13 XII 1961 r. 870 Nr 227 1955 lipiec 7, Warszawa – Zarządzenie nr 059/55 przewodniczącego KdsBP o zasadach współpracy organów bezpieczeństwa publicznego i Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego wraz z instrukcją Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC-R-197/55 Warszawa, dnia 7 lipca 1955 r. Ściśle tajne Egz. nr 6 DO – 51 WO – 48 PO – 24 Zarządzenie nr 059/55 o zasadach współpracy organów bezpieczeństwa publicznego i Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego1 Organy bezpieczeństwa publicznego dla przeprowadzania planowych i doraźnych akcji w walce z bandami oraz w zakresie przedsięwzięć specjalnych korzystają z pomocy wojska KBW, zgodnie z potrzebami całokształtu prowadzonej walki z wrogą działalnością antypaństwową2. W związku z powyższym, stosownie do § 2 pkt 4 uchwały Rady Ministrów nr 823 z dnia 7 grudnia 1954 r.3 o zakresie działania i organizacji Ministerstwa Spraw Wewnętrznych oraz jego organów terenowych, ustala się następujące zasady współpracy organów bezpieczeństwa publicznego i Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego: I. Użycie wojsk KBW 1. Kierownik wojewódzkiego urzędu do spraw bezpieczeństwa publicznego upoważniony jest do doraźnego użycia w akcji przeciwko bandom wojsk KBW w sile Następne zarządzenie (nr 060) przewodniczącego KdsBP i ministra SW z 8 VII 1955 r. dotyczyło zasad współpracy organów bezpieczeństwa publicznego z Wojskami Ochrony Pogranicza. Uchylone 4 V 1959 r. 2 Por. M. Korkuć, Pretorianie władzy „ludowej”. Zasady organizacji oddziałów prowokacyjnych i sieci agenturalnej w świetle instrukcji Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2005, nr 1 (2), s. 373–394; dokument nr 21. O stanie wojsk KBW w pierwszej połowie lat 50. zob. dokument nr 44 w: Polska w dokumentach z archiwów rosyjskich…, s. 170–176. 3 Por. dokumenty nr 213–214. 1 871 do plutonu włącznie, a w poważniejszych akcjach (przeciwko większej bandzie, pościg wielokierunkowy) – w sile do jednej kompanii. Te same uprawnienia służą kierownikowi wojewódzkiego urzędu, gdy zachodzi potrzeba natychmiastowego użycia sił KBW z uwagi na zagrożenie terenu (zrzuty dywersantów, ulotek itp.). 2. We wszystkich wypadkach planowanych przedsięwzięć przeciwko bandom (realizacja zbrojnej siatki bandyckiej, członków nielegalnej zbrojnej organizacji, zasadzki na trasach przemarszu bandy itp.) kierownik wojewódzkiego urzędu może korzystać z pomocy KBW po uprzednim uzgodnieniu swych zamierzeń z dyrektorem Departamentu III Komitetu i z Dowództwem KBW 3. Organy bezpieczeństwa publicznego mogą użyć sił KBW niezależnie od ilości we wszelkich innych przedsięwzięciach specjalnych (działania przeciwko prowokacyjnym wystąpieniom, zabezpieczenie tras itd.). Wymaga to uprzedniej decyzji przewodniczącego Komitetu (wzgl[ędnie] jego zastępcy) uzgodnionej z ministrem spraw wewnętrznych. II. Uprawnienia i obowiązki kierowników wojewódzkich urzędów do spraw bezpieczeństwa publicznego i dowódców oddziałów KBW 4. Każda operacja z użyciem wojsk KBW przeciwko bandom kierowana jest przez kierownika wojewódzkiego urzędu lub przez odpowiedzialnego funkcjonariusza organów bezpieczeństwa publicznego. Dowództwo nad oddziałem wojskowym sprawuje oficer lub podoficer KBW. 5. W każdym wypadku użycia przez organy bezpieczeństwa publicznego wojsk KBW winny być o tym powiadomione terenowe jednostki Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (MO, WOP) dla uniknięcia komplikacji mogących wyniknąć z nieskoordynowanych działań. 6. Kierownik wojewódzkiego urzędu odpowiedzialny za całość operacji obowiązany jest zapewnić udział funkcjonariuszów bezpieczeństwa publicznego przy planowaniu działań i kordynowaniu zamierzeń grup operacyjnych KBW działających w terenie celem prowadzenia rozpoznania operacyjnego i śledczego w toku działań bojowych oddziałów KBW. 7. Kierownicy jednostek bezpieczeństwa publicznego systematycznie informują dowódców oddziałów KBW o tych wydarzeniach w terenie, które mają związek z działalnością band i są potrzebne dla właściwej oceny sytuacji. 8. Dowódcy oddziałów KBW stosownie do wskazań kierowników wojewódzkich urzędów wynikających z rozpracowania i sytuacji są odpowiedzialni za bezpośrednie działanie bojowe zmierzające do likwidacji bandytyzmu. 9. W wypadkach niecierpiących zwłoki dowódca oddziału KBW wysyła wojska w sile określonej w niniejszym zarządzeniu na zapotrzebowanie kierownika wojewódzkiego urzędu i następnie melduje swoją decyzję Dowództwu KBW dla uzyskania zatwierdzenia. 10. Dowódcy oddziałów KBW niezwłocznie przekazują urzędom bezpieczeństwa publicznego ujętych bandytów i osoby podejrzane o współpracę lub przyna872 leżność do band, jak również dowody rzeczowe i wszelkie informacje w tej mierze uzyskane przez oddziały KBW. III. Współdziałanie KBW z Komitetem i jego odpowiednikami w terenie w zagadnieniach związanych z ochroną obiektów gospodarczych przez straż przemysłową 11. Dowódca KBW lub dowódca właściwej jednostki KBW informuje dyrektora Departamentu IV Komitetu (w terenie kierownika wojewódzkiego urzędu) o ochronie przemysłu specjalnego. 12. Szef Inspektoratu Ochrony KBW (wzgl[ędnie] wojewódzkiego inspektoratu ochrony) przesyła sprawozdania miesięczne dotyczące działalności straży przemysłowej na obiektach gospodarczych do wiadomości: a) w zakresie całego kraju – dyrektorowi Departamentu IV Komitetu, b) w zakresie województwa – kierownikowi wojewódzkiego urzędu. 13. Inspektorat Ochrony KBW (wojewódzki inspektorat ochrony) załatwia całokształt zagadnień związanych z systemem przepustkowym na ochranianych obiektach i uwzględnia zapotrzebowania na różnego rodzaju przepustki wstępu: a) na szczeblu centralnym – dyrektora Departamentu IV Komitetu, b) na szczeblu województwa – kierownika wojewódzkiego urzędu. IV. Współdziałanie KBW z Komitetem w sprawach związanych z działalnością I Spec-Brygady KBW 14. I Spec-Brygada KBW podlega operacyjnie Departamentowi VIII Komitetu w sprawach związanych z organizacją ochrony stałych i tymczasowych obiektów rządowych. 15. Plany dotyczące ochrony stałych i tymczasowych obiektów rządowych opracowuje dowództwo I Spec-Brygady i przedkłada do zatwierdzenia dyrektorowi Departamentu VIII Komitetu. 16. Zasadnicze zmiany dotyczące systemu ochrony obiektów rządowych (zdjęcia i przyjęcia pod ochronę obiektów, zdjęcie i wystawienie dodatkowych posterunków) dowództwo I Spec-Brygady realizuje na podstawie uzgodnionej decyzji dyrektora Departamentu VIII Komitetu i dowódcy KBW. V. Zasady współdziałania Brygady TKN KBW z Departamentem Łączności Komitetu 17. Brygada TKN wchodząca organizacyjnie w skład korpusu i podległa Dowództwu KBW wykonuje zadania postawione przez dyrektora Departamentu Łączności Komitetu w zakresie: eksploatacji, konserwacji i budowy linii W-Cz. 18. Wszelką dokumentację związaną z budową linii W-Cz dowódca Brygady TKN przedkłada do zatwierdzenia dyrektorowi Departamentu Łączności Komitetu. 873 19. Departament Łączności Komitetu zaopatruje Brygadę TKN w sprzęt i materiały teletechniczne na użytek bieżący oraz pokrywa wszelkie wydatki związane z budową linii. Sprawozdanie z rozchodu wyżej wymienionych materiałów dowódca Brygady TKN przedkłada dyrektorowi Departamentu Łączności. W sprzęt i materiały teletechniczne MOB Brygada TKN zabezpieczana jest przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. 20. Wszelkie zasadnicze propozycje i uwagi dotyczące sposobu ochrony i konserwacji linii W-Cz kierownictwo Departamentu Łączności Komitetu przedstawia Dowództwu KBW, które wydaje w tej mierze odpowiednie polecenia podległej sobie Brygadzie TKN. 21. Szkoły oficerskie łączności KBW szkolą odpowiednią ilość funkcjonariuszów organów bezpieczeństwa publicznego stosownie do zapotrzebowania dyrektora Departamentu Łączności Komitetu, które zatwierdza przewodniczący komitetu w porozumieniu z ministrem spraw wewnętrznych. 22. Zasadnicze zmiany etatowe i obsady personalne brygady na szczeblu dowództwa brygady (dowódca, zastępcy, szef sztabu) oraz zmiany w tabeli należności Dowództwo KBW przeprowadza w porozumieniu z dyrektorem Departamentu Łączności Komitetu4. Minister spraw wewnętrznych (–) Wł[adysław] Wicha5 Za zgodność z oryginałem: dyrektor Gabinetu Przewodniczącego (M[ichał] Drzewiecki, ppłk)a Przewodniczący Komitetu (–) Wł[adysław] Dworakowski Źródło: AIPN, 1583/21, k. 7–11, mps. Powyżej dopisek: z up. i podpis: Brzyski. Zarządzenie uchylone 4 V 1959 r. W archiwum IPN znajduje się również niepodpisana instrukcja w sprawie współdziałania Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego z organami Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego o zbliżonej treści co zarządzenie. Najprawdopodobniej instrukcja nie weszła w życie, a jej tekst posłużył do napisania publikowanego powyżej zarządzenia nr 059/55 z 7 VII 1955 r. 5 Władysław Wicha (1904–1984) – działacz KPP; w l. 1938–1945 robotnik metalowiec na Zachodzie (Belgia, Francja, Hiszpania, Anglia). Po powrocie do kraju działacz partyjny i państwowy: w l. 1945–1947 przewodniczący Delegatury Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym w Warszawie, od III 1947 do XI 1948 r. wicedyrektor Biura Kontroli przy Radzie Państwa, następnie wicedyrektor Biura Wykonawczego Komisji Specjalnej (XI 1948 – VII 1949), I sekretarz KW PZPR w Kielcach (19 VI 1949–6 VII 1950), I sekretarz Komitetu Warszawskiego PZPR (26 VI 1950–26 XI 1952), podsekretarz stanu w Ministerstwie Kontroli Państwowej (XII 1952 – XII 1954); minister spraw wewnętrznych (7 XII 1954 – 12 XII 1964); sekretarz KC PZPR (XI 1964 – – VII 1968), członek Rady Państwa (VI 1965 – VI 1969). Zob. Komisja Specjalna…, s. 69; T. Mołdawa, Ludzie władzy…, s. 438; http://katalog.bip.ipn.gov.pl. a 4 874 Nr 228 1955 lipiec 19, Warszawa – Zarządzenie nr 065/55 przewodniczącego KdsBP oraz ministra spraw wewnętrznych o zasadach współpracy organów bezpieczeństwa publicznego i Milicji Obywatelskiej Nr AC-R-208/55 Warszawa, dnia 19 lipca 1955 r. Ściśle tajne Egz. nr 06 DO-54 WO-51 PO-27 Zarządzenie nr 065/55 przewodniczącego Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego i ministra spraw wewnętrznych o zasadach współpracy organów bezpieczeństwa publicznego i Milicji Obywatelskiej1 Ustalone w dotychczasowej walce z wrogami Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej zasady współdziałania Milicji Obywatelskiej i organów bezpieczeństwa publicznego powinny być w dalszym ciągu pogłębiane i umacniane. Jedynie wspólna i skoordynowana współpraca tych organów, przeniknięta duchem wzajemnego zrozumienia i pomocy, może zapewnić wykonanie postawionych przez partię i rząd zadań w zakresie zapewnienia ładu, porządku i bezpieczeństwa publicznego. Uchwała Rady Ministrów nr 823 z dnia 7 XII 1954 r.2 o zakresie działania i organizacji Ministerstwa Spraw Wewnętrznych oraz jego organów terenowych m.in. w § 2 stanowi, że: ...W wypadkach bandytyzmu, napadów i podpaleń, jeżeli czyny te mają cechę dywersji politycznej lub działalności nielegalnych organizacji, Milicja Obywatelska zawiadamia niezwłocznie właściwe organy Komitetu do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego, które mogą przejąć dalsze prowadzenie sprawy w całości albo włączyć się do niej... (pkt 3 § 2). ...Milicja Obywatelska przejmuje z dotychczasowego zakresu działania organów bezpieczeństwa publicznego sprawy wydawania zezwoleń na broń i na dokonywanie zdjęć fotograficznych, ewidencję elementu przestępczego oraz całokształt zadań Por. K. Madej, Bezradność lub represja. Władze wobec przestępczości gospodarczej w PRL (1956– –1970), Warszawa 2010, s. 128–173. 2 Por. dokumenty nr 213–214. 1 875 w dziedzinie badań naukowo-technicznych dotyczących walki z przestępstwami kryminalnymi... (pkt 1 § 2). W związku z powyższym, stosownie do przytoczonego na wstępie § 2 uchwały Rady Ministrów, ustala się następujące zasady współpracy organów bezpieczeństwa publicznego i Milicji Obywatelskiej. I. 1. Kierownicy urzędów do spraw bezpieczeństwa publicznego i komendanci Milicji Obywatelskiej obowiązani są ściśle współdziałać, udzielać sobie potrzebnych informacji i wzajemnej pomocy oraz dokonywać stosownie do potrzeb wspólnych przedsięwzięć celem sprawnego i szybkiego wykrycia przestępstw, ujęcia przestępców i wykonania wszelkich zadań organów bezpieczeństwa publicznego i Milicji Obywatelskiej. Każdy funkcjonariusz bezpieczeństwa publicznego i funkcjonariusz Milicji Obywatelskiej obowiązani są udzielać sobie wzajemnie odpowiedniej pomocy. 2. W wypadkach bandytyzmu, aktów terroru, podpaleń, ukazania się ulotek i w innych sprawach mogących mieć charakter przestępstwa antypaństwowego komendant Milicji Obywatelskiej, podejmując niezbędne przedsięwzięcia operacyjno-śledcze, zawiadamia kierownika urzędu o zaistniałym fakcie względnie otrzymanym sygnale o jego przygotowaniu. W wypadkach poważniejszych awarii Milicja Obywatelska w porozumieniu z administracją zakładu pomaga w zabezpieczeniu miejsca awarii i utrzymaniu porządku do czasu przybycia właściwych organów śledczych. W razie podejrzeń antypaństwowego charakteru przestępstwa kierownik urzędu deleguje funkcjonariuszy celem dokładnego ustalenia okoliczności sprawy na miejscu przestępstwa, celem wzięcia udziału w dochodzeniu, udziela pomocy organom MO w zakresie środków i możliwości urzędu, jak też informuje się o wynikach dochodzenia prowadzonego przez Milicję Obywatelską. Jeżeli okaże się, że sprawa ma cechy przestępstwa antypaństwowego, urząd przejmuje ją z organów Milicji Obywatelskiej. 3. Organy bezpieczeństwa publicznego obowiązane są bezzwłocznie przekazywać Milicji Obywatelskiej wszelkie otrzymane sygnały o dokonanych względnie zamierzonych przestępstwach kryminalnych, jak też przedsięwziąć w nagłych wypadkach odpowiednie doraźne środki zabezpieczające. 4. Kierownicy urzędów i komendanci Milicji Obywatelskiej uzgadniają wspólnie plany zabezpieczenia porządku publicznego podczas uroczystości państwowych, zjazdów, pochodów itp.3 II. 5. W wypadku, gdy zachodzi potrzeba wzajemnego przekazania jednostki sieci informacyjnej względnie spraw ewidencji operacyjnej, właściwi komendanci Milicji Jak wyglądała w praktyce współpraca aparatu BP z milicją, zob. B. Kopka, Aparat bezpieczeństwa wobec V Światowego Festiwalu Młodzieży i Studentów w Warszawie (31 lipca – 14 sierpnia 1955 r.), „Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej” 2008, t. 1, s. 209–248. 3 876 Obywatelskiej i kierownicy urzędów uzgadniają swoje stanowiska w tej sprawie. Przekazywanie agentów względnie spraw agenturalnych wymaga uzgodnienia na szczeblu wojewódzkim. 6. Przekazywanie wzajemnie spraw śledczych winno być dokonane na mocy postanowienia właściwego prokuratora, który wydał postanowienia o wszczęciu śledztwa lub nadzoruje jego prowadzenie. Poszczególne materiały niestanowiące sprawy śledczej mogą być przekazywane według kompetencji na mocy postanowień komendantów Milicji Obywatelskiej i kierowników urzędów od szczebla powiatu wzwyż. 7. Dane operacyjne, jak: doniesienia, protokóły przesłuchań i inne, dotyczące przestępczości antypaństwowej, przekazywane są bezpośrednio przez komendantów Milicji Obywatelskiej kierownikom urzędów i na odwrót – dane operacyjne dotyczące przestępczości pospolitej przekazywane są przez kierowników urzędów komendantom Milicji Obywatelskiej. W tym trybie w uzasadnionych wypadkach mogą być przekazywane wzajemnie zadania dla sieci agencyjnej. Przy wzajemnym przekazywaniu sobie materiałów według kompetencji i zadań dla sieci komendanci Milicji Obywatelskiej i kierownicy urzędów zabezpieczą w należyty sposób konspirację występującej w materiałach agentury. 8. Komendanci Milicji Obywatelskiej udostępnią organom bezpieczeństwa publicznego prowadzoną przez MO ewidencję i okresowe analizy wypadków bandytyzmu, napadów, pożarów, awarii i innych, w których prowadzą dochodzenia. 9. Organy bezpieczeństwa publicznego i Milicji Obywatelskiej korzystają wzajemnie ze swych kartotek operacyjnych według ustalonych zasad. III. 10. W miarę potrzeby kierownik urzędu zwraca się do komendanta MO o udzielenie pomocy przy dokonywaniu aresztowań (zatrzymań), rewizji, zasadzek oraz pościgu względnie o dokonanie powyższych czynności siłami Milicji Obywatelskiej. Komendant MO obowiązany jest wyznaczyć uzgodnioną ilość funkcjonariuszy MO do pomocy funkcjonariuszom urzędu względnie zlecić podległym organom wykonanie zadania, z którym zwrócił się urząd. Funkcjonariusze MO wyznaczeni do pomocy funkcjonariuszom bezpieczeństwa wykonują wszystkie czynności pod ich bezpośrednim kierownictwem. 11. Komendanci Milicji Obywatelskiej na zapotrzebowanie kierowników urzędów udzielają pomocy przy konwojowaniu aresztowanych i w innych sprawach wymagających użycia sił milicyjnych. Organy Milicji Obywatelskiej sprawują według obecnego stanu ochronę budynków zajmowanych wspólnie przez urzędy do spraw bezpieczeństwa publicznego i komendy Milicji Obywatelskiej. 12. Przy poszukiwaniach ukrywających się przestępców antypaństwowych organy MO obowiązane są udzielać potrzebnej pomocy organom bezpieczeństwa 877 publicznego i w razie potrzeby prowadzić w porozumieniu z tymi organami bezpośrednie poszukiwania. 13. O każdym wypadku organizowania zasadzki właściwi terytorialnie kierownicy urzędów i komendanci Milicji Obywatelskiej informują się wzajemnie celem uniknięcia ewentualnych wypadków nieporozumień. O wszelkich zasadzkach organizowanych na terenie m.st. Warszawy należy uprzednio powiadomić Departament X Komitetu, który koordynuje wszelkie przedsięwzięcia w tej mierze. 14. W wypadku zapytań o osoby aresztowane kierownicy urzędów i komendanci Milicji Obywatelskiej informują się wzajemnie, czy dana osoba została faktycznie przez urząd względnie milicję zatrzymana i jaki prokurator wydał nakaz aresztowania. IV. 15. Przy przeprowadzaniu wywiadów przez funkcjonariuszów organów bezpieczeństwa publicznego funkcjonariusze dzielnicowych i gromadzkich jednostek Milicji Obywatelskiej obowiązani są udzielić pomocy i potrzebnych informacji. W sprawach, w których organy bezpieczeństwa publicznego obowiązane są do udzielania opinii, dyrektor departamentu Komitetu względnie kierownik wojewódzkiego urzędu może zwrócić się w wyjątkowych wypadkach pismem do Milicji Obywatelskiej o ustalenie uzupełniających danych i wyjaśnień co do poszczególnych osób. 16. W zakresie ewidencji ludności i dowodów osobistych organy Milicji Obywatelskiej: – udzielają urzędom pisemnie i ustnie wszelkich informacji z materiałów biur ewidencji ludności i dowodów osobistych; – udostępniają upoważnionym przez kierownika urzędu funkcjonariuszom bezpieczeństwa publicznego wgląd do teczek osobowych obywateli i innych dokumentów. Urzędy do spraw bezpieczeństwa publicznego powiadamiają Milicję Obywatelską o fakcie ujawnienia sfałszowanego dowodu osobistego i przekazują go do właściwej komendy Milicji Obywatelskiej, o ile nie stanowi on dowodu w sprawie prowadzonej przez organy bezpieczeństwa publicznego. 17. Organy Milicji Obywatelskiej dopomagają urzędom do spraw bezpieczeństwa publicznego w zakresie techniki kryminalnej (dokonanie oględzin, zebranie i zabezpieczenie śladów na miejscu przestępstwa, dokonywanie zdjęć fotograficznych itp.) w wypadkach, gdy urzędy nie mogą tego dokonać we własnym zakresie. Jednostki Milicji Obywatelskiej przeprowadzają też dla urzędów ekspertyzy w zakresie broni i śladów linii papilarnych. 18. Organy Milicji Obywatelskiej ściśle współdziałają z organami bezpieczeństwa publicznego w zakresie: a) ścigania przestępstw popełnionych przez cudzoziemców, zarówno personelu placówek dyplomatyczno-konsularnych, jak i innych obywateli państw kapitalistycznych; 878 b) kontroli ruchu pojazdów mechanicznych należących do korpusu dyplomatycznego lub konsularnego i obywateli państw kapitalistycznych; c) służby wartowniczej przy placówkach dyplomatycznych i konsularnych. Szczegółowy tryb postępowania określi zarządzenie dyrektora Departamentu II Komitetu i Komendy Głównej Milicji Obywatelskiej. 19. W wypadku zatrzymania przez organy Milicji Obywatelskiej obywatela państwa obcego komendanci Milicji Obywatelskiej powiadamiają bezzwłocznie kierowników wojewódzkich urzędów i uzgadniają z nimi dalsze postępowanie. 20. Organy Milicji Obywatelskiej umożliwiają urzędom do spraw bezpieczeństwa publicznego korzystanie z kartotek i materiałów pionu rejestracji cudzoziemców i przekazują tym urzędom następujące materiały: – dane o zatrudnieniu i rozmieszczeniu cudzoziemców, – notatki z przeprowadzonych rozmów z cudzoziemcami, – inne dokumenty dotyczące cudzoziemców, którymi interesują się organy bezpieczeństwa publicznego. 21. Komendanci Milicji Obywatelskiej informować będą kierowników urzędów o wszelkich sygnałach w sprawach przestępstw pospolitych popełnionych przez osoby wyjeżdżające z racji swego zawodu za granicę (marynarze, rybacy, lotnicy, kolejarze). Komendanci Milicji Obywatelskiej informować będą o tego rodzaju sygnałach również odnośnie innych osób, co do których zwrócą się kierownicy urzędów. V. 22. Kierownicy urzędów i komendanci Milicji Obywatelskiej odpowiedzialni są za ścisłe przestrzeganie zasad współpracy ustalonych w niniejszym zarządzeniu. 23. W razie jakiegokolwiek naruszenia tych zasad przez podległych im funkcjonariuszów względnie niewłaściwego zachowania się funkcjonariuszów tych służb wobec siebie kierownicy urzędów i komendanci Milicji Obywatelskiej obowiązani są wyciągać odpowiednie konsekwencje wobec winnych i nawzajem informować się. 24. Komendant główny Milicji Obywatelskiej i dyrektorzy właściwych departamentów Komitetu wydadzą szczegółowe wytyczne współdziałania poszczególnych służb Milicji Obywatelskiej z organami bezpieczeństwa publicznego4. Minister spraw wewnętrznych (–) Wł[adysław] Wichaa Przewodniczący Komitetu (–) Wł[adysław] Dworakowski Źródło: AIPN, 1583/21, k. 21–26, mps. Poniżej: Za zgodność z oryginałem: /dyrektor Gabinetu Przewodniczącego/(M[ichał] Drzewiecki, ppłk) oraz pieczątka i podpis. 4 Zarządzenie uchylone 4 V 1959 r. a 879 Nr 229 1955 sierpień 10, Warszawa – Rozkaz nr 075/55 przewodniczącego KdsBP w sprawie gazety „Oręż Walki” wydawanej przy WUdsBP w Krakowie bez zgody Komitetu Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC-R-230/55 Warszawa, dnia 10 sierpnia 1955 r. Tajne DO – 62 WO – 59 Egz. nr 22 Rozkaz nr 075/55 Przy Wojewódzkim Urzędzie do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego w Krakowie wydawana była bez wiedzy i zgody Komitetu gazeta („Oręż Walki”) publikująca materiały o pracy organów bezpieczeństwa. Gazeta podawała wiadomości i zdjęcia funkcjonariuszy, których rozpowszechnianie nawet tylko w ramach organów bezpieczeństwa stanowiło naruszenie tajemnicy służbowej. Drukowanie gazety w Krakowskiej Drukarni Prasowej pozwalało na zapoznanie się z jej treścią także osób spoza aparatu bezpieczeństwa. Gazeta nie była opatrzona ani cechą tajności, ani innym zastrzeżeniem wskazującym, że jest przeznaczona wyłącznie dla funkcjonariuszy. Gazetę wydawano z inicjatywy kierownika wojewódzkiego urzędu w Krakowie, który znał treść poszczególnych numerów gazety i nie reagował na zamieszczanie wiadomości o charakterze tajnym. W związku z powyższym: 1. Polecam zaniechać dalszego wydawania gazety „Oręż Walki” i wycofać wszystkie wydane egzemplarze. 2. Kierownikowi wojewódzkiego urzędu w Krakowie mjr. Stypczyńskiemu Lutosławowi1 zwracam uwagę za dopuszczenie do naruszenia tajemnicy służbowej. Lutosław Stypczyński (1924–2010) – referent Sekcji ds. Funkcjonariuszy WUBP w Poznaniu (18 XII 1945), słuchacz Centralnej Szkoły MBP w Łodzi (21 I 1946), adiutant dyrektora Departamentu III MBP (17 IV 1946), referent Sekcji 2 Wydziału III Departamentu III MBP (30 VI 1947), starszy referent Sekcji 1 Wydziału III Departamentu III MBP (19 I 1948), starszy referent Sekcji 1 Wydziału II Departamentu III MBP (23 VI 1948), kierownik Sekcji 1 Wydziału III Departamentu III MBP (21 VI 1950), zastępca i p.o. naczelnik Wydziału III Departamentu III MBP (18 XII 1951), starszy inspektor przy Kierownictwie Departamentu III MBP (16 V 1952), zastępca szefa WUBP w Krakowie (26 XI 1952), szef WUBP w Krakowie (2 XII 1953), kierownik WUdsBP w Krakowie (10 XII 1955), naczelnik Wydziału II Departamentu III KdsBP (28 I 1956), naczelnik Wydziału II Departamentu III 1 880 3. Przypominam, że wszelkiego rodzaju publikacje dotyczące pracy organów bezpieczeństwa, których autorami są funkcjonariusze, mogą się ukazywać zarówno w wydawnictwach wewnętrznych organów bezpieczeństwa, jak i na łamach prasy krajowej tylko za zgodą Komitetu. 4. Rozkaz niniejszy podać do wiadomości kierownikom wojewódzkich urzędów i samodzielnych jednostek Komitetu. Przewodniczący Komitetu (–) Wł[adysław] Dworakowski Za zgodność z oryginałem: dyrektor Gabinetu Przewodniczącego (M[ichał] Drzewiecki, ppłk) Źródło: AIPN, 1583/35, k. 16, mps. SB MSW (13 XII 1956), starszy inspektor Grupy Rezerwowej Departamentu Kadr i Szkolenia MSW (12 I 1960), dyrektor Biura Rejestracji Cudzoziemców SB MSW (29 VI 1960), zastępca dyrektora Zarządu Kontroli Ruchu Granicznego MSW (30 VII 1965), starszy inspektor Departamentu I SB MSW (12 VII 1966): etat 06/1, Ambasada PRL w Tiranie, zwolniony ze służby w MO 30 VI 1967 r. AIPN, 003175/206, Akta osobowe funkcjonariusza; Ludzie bezpieki województwa krakowskiego…, s. 541– –542. Kapitan L. Stypczyński jako oficer śledczy Departamentu III MBP 10 i 11 XI 1950 r. przesłuchiwał aresztowanego gen. Augusta Emila Fieldorfa „Nila” (1895–1953); własnoręcznie protokołował odpowiedzi generała, sporządzał plany działań na potrzeby dalszego śledztwa. Zob. więcej: M. Fieldorf, L. Zachuta, Generał Fieldorf „Nil”. Fakty, dokumenty, relacje, Warszawa 2006, s. 426, 430, 464, 482, 486. 881 Nr 230 1955 wrzesień 3, Warszawa – Instrukcja nr 089/55 dyrektora Departamentu III KdsBP w sprawie zwalczania bandytyzmu Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC-R-255/55 „Zatwierdzam” Zastępca przewodniczącego (–) A[ntoni] Alster Warszawa, dnia 3 września 1955 r. Ściśle tajne Egz. nr 522 DO – 75 WO – 71 PO – 37 Instrukcja nr 089/55 w sprawie zwalczania bandytyzmu W uporczywej i ofiarnej walce organy bezpieczeństwa publicznego likwidowały grasujące w kraju zorganizowane bandy terrorystyczne, utrudniające w niektórych rejonach swobodny rozwój życia gospodarczego i społecznego, szczególnie na wsi1. W szeregu jednak województwach niewytrzebione zostały do końca resztki band działających od wielu lat. Obok starych grup bandyckich pojawiają się nowe, rekrutujące się spośród rozbitków starego podziemia, z aktywizujących się na nowo wrogich, często kułackich elementów lub osób ukrywających się za różne przestępstwa. Wciąż jeszcze dokonywane są napady i akty terroru w stosunku do aktywistów partyjnych i przedstawicieli władzy ludowej. Sprawa radykalnej likwidacji resztek bandytyzmu jest jednym z ważnych zadań, jakie stoją przed organami bezpieczeństwa publicznego. Jednak w wielu ogniwach naszego aparatu praca nad likwidacją band nie jest konsekwentnie i uporczywie realizowana. Kierownicy powiatowych urzędów i delegatur [dsBP] tam, Ze sprawozdania z działalności Komitetu ds. BP: „W 1955 r. organa bezpieczeństwa aresztowały za podziemną działalność 754 osoby, w tym 456 za przynależność do różnych związków nielegalnych. Większość zlikwidowanych grup i organizacji przypadała na województwa: Lublin, Rzeszów, Białystok i Kielce. Organizatorami i kierownikami tych organizacji byli na ogół aktywiści starego, dawniej już rozbitego podziemia reakcyjnego”; A. Kochański, Sprawozdanie z działalności Komitetu do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego (maj 1955–kwiecień 1956), „Teki Archiwalne” 1998, seria nowa t. 3 (25), s. 177. 1 882 gdzie działają grupy operacyjne, nie włączyli się do pracy tych grup, by przyspieszyć likwidację bandy, a odsunęli się na bok, pozostawiając likwidację band wyłącznie grupom operacyjnym. Niezadowalający jest stan bezpośredniego operacyjnego pościgu za działającymi znanymi bandami w terenie, jak zasadzki na trasach przemarszu, wokół melin itd. Słabe jest zabezpieczenie agenturalne melin. Nie zawsze jest należycie zorganizowana łączność z agenturą, by w porę uzyskać informacje o przebywaniu bandy lub poszczególnego bandyty. Nie ma również dostatecznego zrozumienia, że w zwalczaniu bandytyzmu należy wykorzystać wszystkie środki operacyjne i możliwość całego aparatu, a mianowicie wyjścia na bandy z rozpracowania wrogich elementów kułackich, klerykalnych, obserwacji agenturalnej aktywu starego podziemia. I. Dla prowadzenia skutecznej walki z bandytyzmem politycznym, celem szybszego i radykalnego zlikwidowania resztek band, niedopuszczenia do aktów terroru i szerzenia niepokoju w terenie Wydział V Departamentu III Komitetu (sekcje V wydz[iałów] III wojewódzkich urzędów) oraz powiatowe urzędy winny skoncentrować się na rozpracowaniu: 1. resztek znanych nam, obecnie działających band politycznych; 2. grup bandyckich, tzn. band (personalnie nierozpoznanych), których działalność ma charakter polityczny i wyraża się przede wszystkim w terroryzowaniu, zastraszaniu ludności i mordowaniu członków PZPR, ZMP, aktywistów wiejskich, członków spółdzielni produkcyjnych, oraz tych grup bandyckich, które przez stałe i systematyczne napady w jednym rejonie powodują zakłócenia życia gospodarczego i społecznego; 3. grup i pojedynczych bandytów, których aktualnej działalności nie znamy, a którzy w chwili obecnej ukrywają się za polityczną działalność bandycką z lat ubiegłych; dezerterów, którzy zbiegli z bronią z WP; 4. sprawców napadów bandyckich o charakterze politycznym, związanych z kradzieżą lub niszczeniem dokumentów, dokonywanych na urzędy; 5. sprawców dokonywanych w przeszłości aktów terroru politycznego dotychczas nieujętych, szczególnie w rejonach, gdzie obecnie notuje się przejawy bandyckiej działalności. II. 1. W rozpracowaniu działających band należy koncentrować się na agenturalnym docieraniu do członków i kierownictwa bandy. Zabezpieczyć agenturalnie meliny u członków rodzin i inne miejsca, które odwiedzają bandyci, by w porę uzyskać informacje o przebywaniu bandy i przeprowadzić jej likwidację. Systematycznie sprawdzać agenturę wykorzystywaną do rozpracowania band, by nie dopuścić do dekonspiracji i dwulicowości. – Stworzyć jej warunki lub wykorzystywać sytuacje dogodne dla stosowania realnych kombinacji operacyjnych umożliwiających szybsze nawiązywanie agentural883 nych łączności i przygotowanie likwidacji bandy. Agenturę dwulicową, nieprzydatną zwalniać od współpracy zgodnie z wytycznymi instrukcji nr 04/552. – Dla dokonania nowych, celowych werbunków nastawić się na ustalenie powiązań organizacyjnych oraz stosunków przyjacielskich i rodzinnych wśród bandytów oraz rzeczywistych jej współpracowników i meliniarzy. 2. Wszystkie nowe planowane i dokonywane werbunki muszą być podyktowane operacyjną koniecznością i polityczną słusznością. Sposób przygotowania i przeprowadzenia werbunków agentów i informatorów reguluje uchwała Komitetu z dnia 11 III 1955 r.3 oraz instrukcja 04/55. 3. Przy szukaniu dróg dotarcia do band wykorzystać operacyjnie osoby, które pomagają bandom pod terrorem lub nieświadomie. Przekonać ich o słuszności udzielania wyjaśnień i pomocy organom bezpieczeństwa publicznego w ustalaniu i likwidacji band. 4. Aktywniej niż dotychczas wykorzystywać w docieraniu do band osoby ukrywające się za różne przestępstwa, przede wszystkim te, które mają związek z bandą. Wykorzystanie może się odbywać poprzez bezpośredni kontakt, werbunek lub agenturalne wiązanie się z ukrywającymi i wykorzystanie ich kapturowo. 5. Przy rozpracowaniu nn. band i aktów terroru politycznego główną uwagę zwrócić należy na odpowiednie zorganizowanie pościgu, zabezpieczenie wszelkich śladów i dowodów rzeczowych oraz na właściwą dokumentację. – Wszelkie odciski rąk, ślady nóg i przedmioty pozostawione przez sprawców na miejscu przestępstwa oraz na drodze przemarszu lub ucieczki bandy winny być właściwie zabezpieczone i należycie utrwalone. – Wnikliwe i obiektywne przeprowadzenie wszelkich wstępnych ustaleń oraz zebranie śladów pozwoli na wytyczenie właściwego kierunku pościgu i rozpracowania agenturalnego i w dużej mierze zadecyduje o szybkim ujęciu sprawców. 6. Wszystkie wydziały operacyjne wojewódzkich urzędów [dsBP], a w szczególności wydział IV od strony powiązań bandytyzmu z kułactwem i wydział VI od strony powiązań bandytyzmu z wrogą częścią kleru i wrogimi elementami klerykalnymi, są obowiązane do ścisłej współpracy z wydziałem III na odcinku zwalczania bandytyzmu. – Wydziały IV i VI zobowiązane są włączyć się poprzez agenturę do rozpracowań prowadzonych przez grupy operacyjne i udzielać aktywnej pomocy tym grupom bezpośrednio lub za pośrednictwem wydziału III. – Inne jednostki operacyjne organów bezpieczeństwa publicznego, otrzymując materiały dotyczące działalności band, winny niezwłocznie informować o tym wydział III i planowane przedsięwzięcia uzgadniać z tym wydziałem. 2 Tu i dalej zob. Instrukcja nr 04/55 KdsBP z 11 III 1955 r. o zasadach pracy z agenturą w organach bezpieczeństwa publicznego PRL [w:] Instrukcje pracy operacyjnej aparatu bezpieczenstwa…, s. 69–92. Por. dokument nr 220. 3 Dokument nr 220. 884 7. W rozpracowaniu band i bandytów zwrócić uwagę na stwarzanie w poszczególnych wypadkach warunków umożliwiających powrót do normalnego życia osobom ukrywającym się za przestępstwa podlegające amnestii lub mniejszej wagi. Każdy poszczególny wypadek przeanalizować, a następnie wspólnie z właściwą prokuraturą zadecydować o umorzeniu dochodzenia lub o dalszym ściganiu sprawcy. 8. Wydziały III wojewódzkich urzędów i powiatowe urzędy [dsBP] przeanalizują sprawy agenturalno-śledcze prowadzone od 1948 roku za napady dokonane przez nn. bandy lub bandytów, a których sprawcy do chwili obecnej nie zostali ujęci. – Podjąć należy wszystkie sprawy ukrywających się bandytów, przeanalizować materiały i zawnioskować do rozpracowania agenturalno-poszukiwawczego tych bandytów, których przestępstwa w przeszłości lub aktualna działalność wymaga rozpracowania i pociągnięcia ich do odpowiedzialności. – Sprawy agenturalno-śledcze mające cechy przestępstwa politycznego, jak morderstwa, terror w stosunku do członków PZPR, ZMP, aktywistów wiejskich, członków spółdzielni produkcyjnych, napady na instytucje społeczne i państwowe o charakterze politycznym należy podjąć do aktywnego rozpracowania. – Sprawy agenturalno-śledcze, które tych cech przestępstwa nie posiadają, przekazać do dalszego prowadzenia organom MO zgodnie z ustalonymi przepisami Komitetu. 9. Ważniejsze agenturalno-śledcze i agenturalno-poszukiwawcze rozpracowania winny być prowadzone osobiście przez kierowników sekcji i referatów V wydziałów III wojewódzkich urzędów [dsBP]. 10. Ująć w ewidencję osoby zwolnione z więzienia za aktywny udział w bandach. Wytypować spośród nich tych, co do których zachodzi uzasadnione podejrzenie, że zachowały wrogą postawę względnie są zdolne do podjęcia lub inspirowania na nowo wrogiej, bandyckiej działalności. – Na typowane osoby założyć sprawy ewidencyjno-obserwacyjne. Pamiętać tu należy, że stosowanie agenturalnej obserwacji w stosunku do osób, które miały kiedyś związek z bandą i całkowicie ten związek zerwały, oraz wykorzystanie informatorów niesprawdzonych łatwo może zdekonspirować nasze przedsięwzięcia, wywołać niepokój u osób obserwowanych i pchnąć je z powrotem na drogę przestępstwa. 11. Ująć w ewidencję zasądzonych i odbywających karę więzienia aktywnych uczestników band i spośród nich wytypować osoby, co do których są podstawy do przyjęcia, że po wyjściu z więzienia mogą rozpocząć na nowo wrogą działalność. W tym celu trzeba krytycznie przejrzeć posiadane w stosunku do nich materiały agenturalne i śledcze oraz uzyskać dane o ich obecnym zachowaniu się w więzieniu. W razie potrzeby nawiązać należy z niektórymi bezpośrednie kontakty celem ich dokładnego rozpoznania i ewentualnego przygotowania do werbunku dla rozpoznania band lub pojedynczych bandytów i niedopuszczenia w ten sposób do organizowania się nowych band w przyszłości. 12. W wypadku uzyskania wstępnych informacji o organizowaniu się elementów bandyckich lub o osobach posiadających nielegalnie broń informacje takie należy 885 szybko sprawdzić i wyjaśnić drogą agenturalno-śledczą, a w uzasadnionych wypadkach przez realizację. III. Dla skutecznej i szybkiej likwidacji resztek band i sprawców terroru politycznego zachowuje się podstawową metodę rozpracowania przez organizowanie grup operacyjnych (GO). Dotychczasowa metoda grup operacyjnych dla rozpracowania i likwidacji band dała dobre wyniki. Przyczyniła się do ujęcia i zlikwidowania band i bandytów, których aparat nasz przez długi okres czasu nie mógł ująć. W związku z powyższym należy: 1. Utrzymać istniejące dotychczas grupy operacyjne, które pracują nad rozpracowaniem i likwidacją resztek band politycznych nn. band i sprawców poważniejszych aktów terroru. Rozwijać i udoskonalać ich doświadczenie zdobyte w dotychczasowej pracy operacyjnej. 2. Organizować nowe grupy operacyjne na nn. bandy dokonujące przestępstw o charakterze politycznym, a w szczególności aktów terroru politycznego. 3. W wypadkach, gdzie nie ma potrzeby powołania grup operacyjnych, wyznaczać należy funkcjonariuszy personalnie odpowiedzialnych za ustalenie i ujęcie pojedynczo ukrywających się bandytów lub za wykrycie i ujęcie sprawców terroru politycznego dokonanego obecnie lub w latach ubiegłych, a dotychczas nierozpracowanego. Funkcjonariusz taki winien być zwolniony od wszelkich innych prac i pracować według tych samych zasad, którymi kieruje się grupa operacyjna. 4. Grupy operacyjne i funkcjonariuszy odpowiedzialnych za ujęcie pojedynczo ukrywających się bandytów powołuje kierownik wojewódzkiego urzędu [dsBP] lub jego zastępca w porozumieniu z dyrektorem Departamentu III [KdsBP] na wniosek naczelnika wydziału III wojewódzkiego urzędu względnie na polecenie dyrektora Departamentu III. – Przy powołaniu GO stosować personalną odpowiedzialność funkcjonariusza za ujęcie określonego bandyty. – W zależności od ważności sprawy i konkretnych potrzeb kierownik wojewódzkiego urzędu przydziela do grupy operacyjnej oficera śledczego na stałe lub na pewien okres dla wykonania określonych zdań śledczych. 5. Ilość funkcjonariuszy przydzielonych do GO winna być uzależniona od liczebności rozpracowanych bandytów i charakteru ich działalności. W zależności od konkretnych sytuacji, a szczególnie w wypadkach poważnego aktu terroru dokonanego przez nn. bandę, można powołać liczebniejszą grupę operacyjną. Można też wyznaczyć tylko jednego funkcjonariusza odpowiedzialnego za ujęcie kilku bandytów. 6. Jeżeli działalność rozpracowanych band wiąże się z kilkoma powiatami lub z innymi województwami, kierownik wojewódzkiego urzędu powołuje grupę operacyjną z funkcjonariuszy odpowiednich powiatowych urzędów, a na jej kierownika wyznacza odpowiedzialnego funkcjonariusza wojewódzkiego urzędu. Określone zadania w zakresie ujęcia poszczególnych bandytów grupa operacyjna zleca do wyko886 nania tym powiatowym urzędom, na których terenie działa banda lub poszczególny bandyta. – Do rozpracowania bandy działającej na jednym powiecie kierownik wojewódzkiego urzędu powołuje do grupy operacyjnej w zasadzie funkcjonariuszy z tego powiatowego urzędu, na terenie którego działa banda. – Kierownik powiatowego urzędu jest odpowiedzialny za pracę grupy operacyjnej i ujęcie bandy. Udziela grupie operacyjnej bezpośredniej pomocy i koordynuje przedsięwzięcia pomiędzy powiatowym urzędem, komendą powiatową MO i grupą operacyjną. Odpowiada za wyniki rozpracowań agenturalno-śledczych i agenturalno-poszukiwawczych na pojedynczo ukrywających się bandytów. – Dla kierowania, kontroli i koordynacji pracy grup operacyjnych kierownik wojewódzkiego urzędu wyznacza jednego z zastępców naczelnika wydziału III, którego należy zwolnić od wszelkich innych obowiązków służbowych do chwili wykonania zadań postawionych przed grupami operacyjnymi. 7. Do grup operacyjnych wyznaczyć należy funkcjonariuszy najlepiej przygotowanych i doświadczonych operacyjnie, na odpowiednim poziomie, moralnie odpornych oraz zdrowych fizycznie. Przy organizowaniu grup operacyjnych tak dobierać funkcjonariuszy, by w toku pracy nie przeprowadzać żadnych zmian personalnych. Wyjątkowo w koniecznych wypadkach kierownik wojewódzkiego urzędu może dokonać zmian personalnych w porozumieniu z dyrektorem Departamentu III. 8. Departament III Komitetu będzie sprawował systematyczną kontrolę pracy grup operacyjnych poprzez inspektorów, którzy obok kontroli pracy udzielać będą grupom operacyjnym praktycznej pomocy i brać będą czynny udział w realizacji poważniejszych przedsięwzięć operacyjnych, jak werbunek, kombinacje operacyjne, wykorzystując tam, gdzie zachodzić będzie taka potrzeba, swoich agentów. 9. Grupa operacyjna i wydzieleni personalnie funkcjonariusze do ujęcia grup bandyckich i pojedynczych bandytów opracowują plany operacyjnych przedsięwzięć, które zatwierdza naczelnik wydziału III lub kierownik wojewódzkiego urzędu. W poważniejszych przedsięwzięciach operacyjnych zgodnie z instrukcją 04a/55 z dnia 11 III 1955 r. plan zatwierdza dyrektor Departamentu III lub członek Komitetu. 10. Opracowanie planów operacyjnych przedsięwzięć winno się odbywać: – z udziałem i przy pomocy kierowników powiatowych urzędów, jeżeli banda lub bandyta działa na terenie kilku powiatów, a bezpośrednia kontrola i kierowanie pracą GO należy do wydziału III wojewódzkiego urzędu, – jeżeli banda lub bandyta działa na terenie jednego powiatu, kierownik powiatowego urzędu bierze udział w opracowaniu planu i plan ten zatwierdza, przesyłając go następnie do zatwierdzenia naczelnikowi wydziału III wojewódzkiego urzędu. 11. Siedziba GO winna znajdować się w zasadzie w centrum terenu objętego działalnością bandy. a Błędnie podano numer instrukcji 03. 887 Brać należy pod uwagę konieczność zapewnienia funkcjonariuszom kulturalnego pomieszczenia do pracy i odpoczynku. Funkcjonariuszom grup operacyjnych należy przydzielić niezbędne środki lokomocji. 12. Funkcjonariuszy, którzy swą aktywną i ofiarną pracą przyczyniają się do szybkiej likwidacji powierzonych im do rozpracowania bandytów, należy odpowiednio wynagradzać. Współpraca z Milicją Obywatelską Zgodnie z zarządzeniem nr 065/55 z dnia 19 VII 1955 r. przewodniczącego Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego i ministra spraw wewnętrznych o zasadach współpracy organów bezpieczeństwa publicznego i Milicji Obywatelskiej4 współdziałanie organów BP i MO w rozpracowaniu i likwidacji bandytyzmu określa się na następujących zasadach: 1. Kierownicy wojewódzkich urzędów i komendanci MO obowiązani są ściśle współdziałać i udzielać sobie wzajemnie pomocy w zwalczaniu bandytyzmu. 2. Organa MO rozpracowują bandy charakteru pospolitego, jak: napady rabunkowe na osoby prywatne, na placówki spółdzielcze i państwowe, jeśli nie ma w nich przestępstwa politycznego, o którym jest mowa w pkt 1 do 5 części I instrukcji. 3. W każdym wypadku przejawów działalności bandytyzmu organa MO podejmą natychmiast przedsięwzięcia organizując pościg za bandą, zabezpieczenia śladów i dowodów rzeczowych, kontynuują rozpoznanie operacyjno-śledcze dla szybkiego ustalenia i aresztowania sprawców napadu bądź też likwidacji bandy. – Organa MO, podejmując niezbędne przedsięwzięcia operacyjno-śledcze po zaistniałych faktach napadu lub terroru, zawiadamiają o tym niezwłocznie kierowników urzędów. W każdym wypadku morderstwa, terroru wobec członków PZPR, ZMP, aktywisty wiejskiego, członka spółdzielni produkcyjnej, napadu na lokal gromadzkiej rady narodowej kierownik urzędu natychmiast deleguje funkcjonariusza(y) na miejsce przestępstwa, gdzie wspólnie z funkcjonariuszami Milicji Obywatelskiej przeprowadza wstępne śledztwo, ustala okoliczności i charakter przestępstwa. W wypadku, gdy sprawa ma cechy przestępstwa politycznego, kierownik urzędu w porozumieniu z komendantem MO decyduje o przejęciu sprawy przez urząd. – W wypadku otrzymania przez powiatowy urząd informacji o dokonanym napadzie kierownik lub pracownik powiatowego urzędu porozumiewa się z organami MO. Jeśli organa MO nie wszczęły żadnego pościgu, taki pościg wspólnie organizuje. 4. W wypadku, gdy organa MO otrzymują informację o planowanym akcie terroru lub napadu charakteru antypaństwowego, natychmiast informują kierownika urzędu, jednocześnie podejmują niezbędne przedsięwzięcia przygotowawcze, by udaremnić jego dokonanie. 5. O każdym wypadku organizowania zasadzki właściwi terytorialnie kierownicy urzędów i komendanci MO informują się wzajemnie celem uniknięcia wypadków i nieporozumień. Dokument nr 228. 4 888 6. Kwalifikacja przestępstwa nie może wpłynąć ujemnie na organizowanie natychmiastowej pracy operacyjno-śledczej w celu ujęcia bandy lub bandyty. W wypadku spornych zdań co do kwalifikacji przestępstwa na pisemny wniosek decyzję podejmują: kierownik wojewódzkiego urzędu i komendant wojewódzki MO. Dalsze materiały zebrane w toku rozpracowania mogą wpłynąć na zmianę pierwotnie wydanej decyzji co do prowadzenia sprawy. Wówczas całość sprawy należy przekazać według kompetencji. 7. Organa MO dopomagają urzędom bezpieczeństwa publicznego w zakresie techniki kryminalnej (dokonanie oględzin, zebranie i zabezpieczenie śladów na miejscu przestępstwa, dokonywanie zdjęć fotograficznych itp.) w wypadkach, gdy urząd nie może tego dokonać we własnym zakresie. – Urzędy bezpieczeństwa publicznego ułatwiają funkcjonariuszom Milicji Obywatelskiej wykonanie ich czynności związanych z zabezpieczeniem i zebraniem śladów i dowodów rzeczowych na miejscu przestępstwa. Jednostki MO przeprowadzają też dla urzędów ekspertyzy w zakresie broni śladów i linii papilarnych. 8. W wypadku, gdy zajdzie potrzeba wzajemnego przekazania sieci informacyjnej, np. z MO do rozpracowania bandy politycznej do powiatowego urzędu, a powiatowy urząd do rozpracowania bandy kryminalnej powiatowej komendzie MO, kierownik powiatowego urzędu i komendant powiatowy MO uzgadniają swoje stanowisko po zapoznaniu się z materiałami i decydują we własnym zakresie. Dane operacyjne – doniesienia, protokoły przesłuchań i inne materiały dot[yczące] przestępczości antypaństwowej – przekazywane są bezpośrednio przez komendanta MO kierownikowi powiatowego urzędu i odwrotnie, dane operacyjne o przestępczości pospolitej przekazywane są przez kierownika powiatowego urzędu komendantowi MO. W tym samym trybie mogą być przekazywane wzajemne zadania dla sieci agencyjnej przy rozpracowaniu band, przy czym kierownicy jednostek zabezpieczą w należyty sposób konspirację sieci agenturalnej występującej w materiałach agenturalnych. 9. Na wniosek kierownika urzędu komendanci MO wyznaczają funkcjonariuszy MO do udzielenia pomocy organom bezpieczeństwa publicznego w zakresie aresztowań, zasadzek, rewizji, operacji przeciwko bandzie lub przy poszukiwaniu pojedynczych bandytów politycznych, dezerterów WP z bronią. W uzasadnionych wypadkach konieczności zorganizowania patroli MO w terenie, zabezpieczenia obiektów, które są przedmiotem napadów bandyckich, kierownik urzędu informuje komendanta MO o zaistniałej sytuacji i potrzebie zorganizowania tych przedsięwzięć i wspólnie podejmują decyzję. Współpraca organów bezpieczeństwa publicznego i Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego Zgodnie z zarządzeniem przewodniczącego Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego i ministra spraw wewnętrznych nr 059/55 z dnia 7 VII 1955 r.5 organa 5 Dokument nr 227. 889 bezpieczeństwa publicznego dla przeprowadzenia planowanych i doraźnych akcji w walce z bandytami oraz w zakresie przedsięwzięć specjalnych korzystają z pomocy wojska KBW według niżej określonych zasad. – Kierownik wojewódzkiego urzędu do spraw bezpieczeństwa publicznego upoważniony jest do doraźnego użycia w akcji przeciwko bandom wojsk KBW w sile do plutonu włącznie, a w poważniejszych akcjach (przeciwko większej bandzie, pościg wielokierunkowy) w sile do jednej kompanii. – We wszelkich wypadkach planowanych przedsięwzięć przeciwko bandom (realizacja zbrojnej siatki bandyckiej, członków nielegalnej zbrojnej organizacji, zasadzki na trasach przemarszu bandy itp.) kierownik wojewódzkiego urzędu może korzystać z pomocy KBW po uprzednim uzgodnieniu swych zamierzeń z dyrektorem Departamentu III Komitetu i z dowództwem KBW. – Każda operacja z użyciem wojsk KBW przeciwko bandom kierowana jest przez kierownika wojewódzkiego urzędu lub przez odpowiedzialnego funkcjonariusza organów bezpieczeństwa. Dowództwo nad oddziałem wojskowym sprawuje oficer lub podoficer KBW. – W każdym wypadku użycia przez organa bezpieczeństwa wojsk KBW winny być o tym powiadomione terenowe jednostki Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (MO, WOP) dla uniknięcia komplikacji mogących wyniknąć z nieskoordynowanych działań. – Kierownik wojewódzkiego urzędu odpowiedzialny za całość operacji obowiązany jest zapewnić udział funkcjonariuszy bezpieczeństwa przy planowaniu działań i koordynowaniu zamierzeń grup operacyjnych KBW działających w terenie celem prowadzenia rozpoznania operacyjnego i śledczego w toku działań bojowych KBW. – Kierownicy jednostek bezpieczeństwa systematycznie informują dowódców oddziałów KBW o tych wydarzeniach w terenie, które mają związek z działalnością band i są potrzebne dla właściwej oceny sytuacji. – Dowódcy oddziałów KBW stosownie do wskazań kierowników wojewódzkich urzędów, wynikających z rozpracowania i sytuacji, są odpowiedzialni za bezpośrednie działalnie bojowe zmierzające do likwidacji bandytyzmu. – W wypadkach niecierpiących zwłoki dowódca oddziału KBW wysyła wojska w sile określonej w niniejszym zarządzeniu na zapotrzebowanie kierownika wojewódzkiego urzędu i następnie melduje swoją decyzję Dowództwu KBW dla uzyskania jej zatwierdzenia. – Dowódcy oddziałów KBW niezwłocznie przekazują urzędom bezpieczeństwa ujętych bandytów i osoby podejrzane o współpracę lub przynależność do band, jak również dowody rzeczowe i wszelkie informacje w tej mierze uzyskane przez oddziały KBW. IV. 1. O każdym przejawie działalności rozpracowywanej bandy, jak również o każdym przejawie bandyckiej działalności o charakterze politycznym meldować należy natychmiast telefonogramem do Wydziału V Departamentu III. Niezależnie od tego 890 należy w okresie 5 dni przekazywać wydziałowi temu szczegółowy meldunek wraz z podjętymi w sprawie operacyjnymi przedsięwzięciami. 2. Sprawozdawczość ciągłą z pracy sekcji i referatu V wydziałów III oraz grup operacyjnych określi oddzielna instrukcja o sprawozdawczości. Z dniem ukazania się niniejszej instrukcji traci moc obowiązujący rozkaz nr 03/54 i wytyczne z dnia 25 lutego 1954 r.6 w sprawie likwidacji bandytyzmu na wsi7. Dyrektor Departamentu III (–) Brystiger płk Za zgodność z oryginałem: naczelnik Sekretariatu Ogólnego Gabinetu Przewodniczącego (St[anisław] Brzyski kpt.) Źródło: AIPN, 01225/222, k. 235–247, mps. Rozkaz nr 03 ministra BP z 25 II 1955 r. w sprawie likwidacji bandytyzmu na wsi; powołanie grup operacyjnych. 7 Instrukcja nr 089 z 3 IX 1955 r. uchylona 28 XI 1956 r. 6 891 Nr 231 1955 wrzesień 3, Warszawa – Uchwała nr 683/55 Rady Ministrów o włączeniu wojskowych organów bezpieczeństwa oraz ich zakresu działania do Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego Urząd Rady Ministrów Tajne Nr Tj.119a/55/Pt/3704 Egz. nr 16 Uchwała nr 683/55 Rady Ministrów z dnia 3 września 1955 roku o włączeniu wojskowych organów bezpieczeństwa oraz ich zakresu działania do Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego Celem dalszego usprawnienia walki z wrogami ustroju ludowo-demokratycznego PRL i ochrony Ludowego Wojska Polskiego poprzez ujednolicenie kierownictwa i lepszą koordynację wysiłków organów bezpieczeństwa publicznego i wojskowych organów bezpieczeństwa Prezydium Rządu uchwala, co następuje: §1 Wojskowe organy bezpieczeństwa (organy Informacji Ministerstwa Obrony Narodowej i Wojsk Wewnętrznych) oraz ich zakres działania włącza się do Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego. §2 Do zakresu działania wojskowych organów bezpieczeństwa należy: 1. walka z wymierzoną przeciwko siłom zbrojnym działalnością obcego wywiadu państw kapitalistycznych i jego ekspozytur spośród reakcyjnych ugrupowań emigracyjnych, 2. walka z wymierzoną przeciwko wojsku wrogą działalnością reakcyjnych elementów w kraju, próbami tworzenia w wojsku nielegalnych organizacji, wrogą działalnością polityczną i terrorystyczną, zapobieganie aktom dywersji i dezercji, 3. zabezpieczenie nienaruszalności tajemnicy wojskowej. §3 1. Na czele wojskowych organów bezpieczeństwa stoi szef Głównego Zarządu Informacji. 2. Szefa Głównego Zarządu Informacji powołuje i odwołuje Rada Ministrów. 3. Szef Głównego Zarządu Informacji wchodzi jako członek w skład Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego. §4 1. Ustala się następującą organizację wojskowych organów bezpieczeństwa: – Główny Zarząd Informacji. – zarządy informacji rodzajów wojsk i okręgów wojskowych, – podległe tym zarządom oddziały, wydziały i sekcje Informacji korpusów, dywizji, brygad, garnizonów, szkół oficerskich i pułków. 892 2. Szczegółową organizację wojskowych organów bezpieczeństwa oraz ich etaty określi przewodniczący Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego w porozumieniu z ministrem obrony narodowej i ministrem spraw wewnętrznych. §5 1. Szef Głównego Zarządu Informacji informuje ministra obrony narodowej i ministra spraw wewnętrznych o wynikach pracy kontrwywiadowczej w podległych im jednostkach i instytucjach wojskowych. 2. Organy Informacji wykonują stawiane przez ministrów obrony narodowej i spraw wewnętrznych zadania wynikające z zadań stojących przed siłami zbrojnymi. §6 1. Oficerom i podoficerom pełniącym służbę w wojskowych organach bezpieczeństwa przysługują uprawnienia żołnierzy sił zbrojnych. 2. Uprawnienia ministrów obrony narodowej i spraw wewnętrznych przewidziane w przepisach dotyczących żołnierzy sił zbrojnych przysługują w stosunku do oficerów i podoficerów pełniących służbę w wojskowych organach bezpieczeństwa przewodniczącemu Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego. §7 Oficerowie i podoficerowie wojskowych organów bezpieczeństwa podlegają regulaminom i przepisom wojskowym. §8 Oficerowie i podoficerowie pełniący służbę w wojskowych organach bezpieczeństwa otrzymują uposażenie, zaopatrzenie materiałowe, kwatery stałe, wszelkie świadczenia oraz zaopatrzenia emerytalne odpowiednio z Ministerstwa Obrony Narodowej lub Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, według obowiązujących norm i tabel należności. §9 1. Zobowiązuje się ministrów obrony narodowej i spraw wewnętrznych do zapewnienia na dotychczasowych zasadach: – ochrony obiektów wojskowych organów bezpieczeństwa, – zaopatrywania wojskowych organów bezpieczeństwa w pomieszczenia służbowe, wyposażenie tych pomieszczeń, środki transportowe i łączności wraz z obsługą oraz uzbrojenie. 2. Minister obrony narodowej przekaże dla Oficerskiej Szkoły Informacji teren i budynki wojskowe w Mińsku Mazowieckim zajmowane obecnie przez Kurs Doskonalenia Oficerów Piechoty, z tym że Ministerstwo Obrony Narodowej prowadzi nadal w granicach zaplanowanych kredytów rozpoczęte i zamierzone prace budowlane i remontowe na przekazywanym obiekcie. § 10 1. Wydatki na utrzymanie wojskowych organów bezpieczeństwa w 1955 r. będą pokrywane z budżetu Ministerstwa Obrony Narodowej i Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. 2. Z dniem 1 stycznia 1956 r. Ministerstwo Obrony Narodowej i Ministerstwo Spraw Wewnętrznych będą zaopatrywać wojskowe organy bezpieczeństwa ze środ893 ków otrzymywanych z budżetu Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego w trybie refundacji planowanych kredytów. 3. Ministrowie obrony narodowej i spraw wewnętrznych przekażą z dniem 10 września 1955 r. Komitetowi do spraw Bezpieczeństwa Publicznego fundusz operacyjny. § 11 Oficerów i podoficerów zwalnianych z powodu nieprzydatności do służby w wojskowych organach bezpieczeństwa przekazuje się odpowiednio do dyspozycji ministrów obrony narodowej lub spraw wewnętrznych. § 12 Wykonanie uchwały porucza się ministrom obrony narodowej i spraw wewnętrznych oraz przewodniczącemu Komitetu do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego. § 13 Uchwała wchodzi w życie z dniem powzięcia1. Prezes Rady Ministrów wz. (–) Z[enon] Nowak2 pierwszy zastępca prezesa Rady Ministrów Za zgodność: dyrektor generalny I Zespołu Urzędu Rady Ministrów (Prof. dr St[efan] Rozmaryn)3 Źródło: AIPN, 1583/94, k. 1–4, mps. Uchwała uchylona 28 XI 1956 r. Zenon Nowak (1905–1980) – żołnierz Armii Radzieckiej (1945–1947); po powrocie do kraju w 1947 r. w aparacie partyjnym i państwowym: m.in. I sekretarz KW PPR w Katowicach (V–X 1948), kierownik Wydziału Personalnego KC PPR (IX–XII 1948), kierownik Wydziału Kadr KC PZPR (XII 1948 – IV 1950), sekretarz KC i członek Sekretariatu Biura Organizacyjnego KC (V 1950 – III 1954), wiceprezes Rady Ministrów (XI 1952 – III 1954), I zastępca prezesa Rady Ministrów (III 1954 – – X 1956), wicepremier (X 1956 – XII 1968), przewodniczący CKKP KC PZPR (25 XI 1968), prezes NIK (28 VI 1969–22 VI 1971); http:// katalog.bip.ipn.gov.pl. 3 Stefan Rozmaryn (1908–1969) – prof. UW (Wydział Prawa), członek korespondent PAN, dyrektor generalny w URM, wcześniej sędzia Sądu Apelacyjnego w Warszawie, delegowany do Departamentu Ustawodawczego Ministerstwa Sprawiedliwości, dyrektor Biura Komitetu Ekonomicznego RM, dyrektor generalny IV Zespołu w Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego, stały delegat RP przy ONZ. Uczestniczył w pracach nad projektem konstytucji PRL. W pierwszych latach wojny pracował w rodzinnym Lwowie jako docent i prodziekan Wydziału Prawa na Uniwersytecie Lwowskim. Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej opuścił Lwów i wstąpił do ACz, w której służył do 1942 r. Po zdemobilizowaniu – jak pisze w życiorysie – objął stanowisko dziekana i profesora prawa państwowego w Swierdłowskim Instytucie Prawniczym, także wykładał na Uniwersytecie w Kazaniu. Był członkiem Zarządu ZPP w Swierdłowsku. Do kraju powrócił w sierpniu 1946 r. AIPN, 1532/3898 (ES 11894), Akta paszportowe; Stefan Rozmaryn (1908–1969), „Państwo i Prawo” 1969, z. 8–9 (in memoriam); T. Torańska, Oni, Londyn 1985, s. 315. 1 2 894 Nr 232 1955 wrzesień 14, Warszawa – Zarządzenie nr 094/55 przewodniczącego KdsBP, ministra spraw wewnętrznych i ministra obrony narodowej o włączeniu organów Informacji MON i Wojsk Wewnętrznych do Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego Komitet Warszawa, dnia 14 września 1955 r. do spraw Bezpieczeństwa Publicznego Tajne Nr AC-R-262/55 Egz. nr 22 Zarządzenie nr 094/55 Ludowe Wojsko Polskie stojące na straży bezpieczeństwa naszej ojczyzny jest szczególnie narażone na ataki ze strony wywiadów imperialistycznych, ich ekspozytur wśród reakcyjnych ugrupowań emigracyjnych oraz wrogich elementów w kraju. Obecnie, gdy głównym zadaniem szpiegowskiej, dywersyjnej i innej wrogiej działalności wymierzonej przeciw Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej jest dążenie do osłabienia jej sił obronnych i gotowości bojowej wojska – ochrona sił zbrojnych jest podstawowym zadaniem całego aparatu bezpieczeństwa PRL. W tym celu rząd Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej postanowił skoncentrować wysiłki wszystkich organów powołanych do walki z wrogą działalnością i poddać je jednolitemu kierownictwu, aby zwiększyć skuteczność walki i celność uderzeń we wroga. Uchwałą nr 683/55 Rady Ministrów z dnia 3 września 1955 r. organy Informacji MON i WW włączone zostały do Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego1. Organy Informacji działają w oparciu o zarządzenia i wytyczne Komitetu, uwzględniając zadania stawiane przez ministra obrony narodowej i ministra spraw wewnętrznych, a wynikające z zadań stojących przed siłami zbrojnymi. Organy Informacji prowadzą śledztwo w sprawach o przestępstwa antypaństwowe popełnione przez żołnierzy sił zbrojnych i pracowników cywilnych instytucji wojskowych i dokonują aresztów w uzgodnieniu z właściwymi dowódcami. Pracownicy organów Informacji na podstawie odpowiednich upoważnień swych przełożonych za zgodą właściwych dowódców mają prawo do wglądu do tajnych dokumentów (za wyjątkiem dokumentów operacyjnych i mobilizacyjnych) z zachowaniem ustalonego przez ministra obrony narodowej porządku. 1 Dokument nr 231. 895 Celem wyjaśnienia zagadnień interesujących organy Informacji wzywają one na rozmowy osoby wojskowe i pracowników kontraktowych, za wiedzą ich przełożonych. W związku z przekazaniem organów Informacji Komitetowi do spraw Bezpieczeństwa Publicznego zarządza się: 1. Dowódcy jednostek wojskowych winni udzielać organom Informacji wszelkiej pomocy potrzebnej dla wykonywania ich zadań służbowych. 2. Organy Informacji powiadamiają dowódców o ujemnych przejawach w życiu jednostek, obniżających gotowość bojową, a w szczególności o nieodpowiednim zabezpieczeniu tajnych dokumentów, broni, amunicji i techniki, o rozgłaszaniu tajemnicy wojskowej. W wypadkach wymagających natychmiastowego przeciwdziałania wrogiej działalności organy Informacji uzgadniają z właściwymi dowódcami jednostek wojskowych środki zaradcze. 3. Oficerowie i podoficerowie organów Informacji obowiązani są przestrzegać regulaminów i przepisów wojskowych. Za wykroczenia regulaminowe ponoszą odpowiedzialność dyscyplinarną przed swoimi przełożonymi. O wykroczeniach oficerów i podoficerów organów Informacji dowódcy jednostek winni informować ich bezpośrednich przełożonych. 4. Dowódcy jednostek wojskowych zapewnią na dotychczasowych zasadach: 1. ochronę obiektów organów Informacji, 2. zaopatrywanie organów Informacji w pomieszczenia służbowe, wyposażenie pomieszczeń, środki transportowe i łączności wraz z obsługą oraz uzbrojenie, zgodnie z zatwierdzonymi etatami i tabelami należności, 3. wypłatę uposażenia oficerom i podoficerom organów Informacji, zaopatrzenie mundurowe i materiałowe, kwatery stałe i wszelkie inne świadczenia należne żołnierzom sił zbrojnych PRL. 5. Oficerowie i podoficerowie i ich rodziny korzystają z lecznictwa, sanatoriów i domów wypoczynkowych oraz innych świadczeń socjalnych odpowiednio z Ministerstwa Obrony Narodowej i Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. 6. Pracę polityczną w organach Informacji organizuje i prowadzi Główny Zarząd Polityczny MON. Szef Głównego Zarządu Politycznego w porozumieniu z szefem Głównego Zarządu Informacji obsadza stanowisko oficerów politycznych w organach Informacji. 7. Szef Departamentu Kadr Ministerstwa Obrony Narodowej i dowódca Wojsk Wewnętrznych w porozumieniu z szefem Głównego Zarządu Informacji obsadzą stanowiska oficerów liniowych w organach Informacji oraz stanowiska dowódcze i wykładowców liniowych w Oficerskiej Szkole Informacji. 8. Organy Informacji prowadzą dobór kandydatów do służby spośród oficerów i podoficerów sił zbrojnych w ilości ustalonej przez przewodniczącego Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego w porozumieniu z ministrami obrony narodowej i spraw wewnętrznych. 896 9. Za wykonanie zarządzenia czyni się odpowiedzialnymi dowódców właściwych jednostek wojskowych i szefów jednostek organów Informacji2. Przewodniczący Komitetu Minister do spraw Bezpieczeństwa Publicznego spraw wewnętrznych (–) wz. A[ntoni] Alster (–) W[ładysław] Wicha Za zgodność z oryginałem: dyrektor Gabinetu Przewodniczącego (M[ichał] Drzewiecki, ppłk)a [Wice]minister obrony narodowej (–) St[anisław] Popławski gen. armii [Armii Radzieckiej]3 Źródło: AIPN, 1583/14, k. 2–4, mps. Podpis. Zarządzenie uchylone 28 XI 1956 r. 3 Uchwałą Prezydium RM ZSRR nr 1486 z 12 VIII 1955 r. awansowany na gen. armii Armii Radzieckiej. Występował w mundurze gen. armii WP. Rangę czterogwiazdkowego generała wprowadzono w WP dekretem prezydenta RP z 19 IV 1951 r. W styczniu 1958 r. stopień ten zniesiono. W 1973 r. ponownie został przywrócony – specjalnie dla Wojciecha Jaruzelskiego – stopień gen. armii; J. Królikowski, Generałowie i admirałowie…, t. 2, s. 78, t. 3, s. 216. a 2 897 Nr 233 1955 wrzesień 17, Warszawa – Rozkaz nr 096/55 przewodniczącego KdsBP o współdziałaniu organów bezpieczeństwa publicznego z organami Informacji Komitet Warszawa, dnia 17 września 1955 r. do spraw Bezpieczeństwa Publicznego Ściśle tajne Nr AC-R-265/55 Egz. nr 24 DO – 78 WO – 74 PO – 39 Rozkaz nr 096/551 Uchwałą Rady Ministrów z dnia 3 września 1955 r. organa Informacji Ministerstwa Obrony Narodowej i Informacji Wojsk Wewnętrznych włączone zostały do Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego2. Uchwała zobowiązuje do dalszego usprawnienia walki z wrogami ustroju ludowo-demokratycznego PRL i wzmocnienia ochrony Ludowego Wojska Polskiego poprzez ujednolicenie kierownictwa i lepszą koordynację wysiłków organów bezpieczeństwa publicznego i wojskowych organów bezpieczeństwa – organów Informacji. Organy Informacji działają pod kierownictwem Komitetu, na podstawie jego zarządzeń i wytycznych, uwzględniając zadania stawiane siłom zbrojnym przez ministra obrony narodowej i ministra spraw wewnętrznych. W związku z tym, że głównym kierunkiem szpiegowskiej, dywersyjnej i innej wrogiej działalności wymierzonej przeciwko Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej jest dążenie do osłabienia jej sił obronnych i gotowości bojowej, ochrona sił zbrojnych PRL jest wspólnym zadaniem całego aparatu bezpieczeństwa. Dotychczasowa praca organów bezpieczeństwa publicznego i organów Informacji nad zwalczaniem wrogiej działalności wymierzonej przeciwko wojsku prowadzona była często w sposób nieskoordynowany, co ujemnie odbijało się na jej wysiłkach. W wielu wypadkach nie wykorzystywano możliwości prowadzenia wspólnych rozpracowań, jak też nie łączono wysiłków obu organów służby bezpieczeństwa celem opracowania i realizacji wspólnych przedsięwzięć operacyjnych. Rozpracowania prowadzone przez organa Informacji, ograniczane często jedynie do terenu wojska i niepoparte równoległymi czynnościami ze strony organów bezpieczeństwa, nie mogły ujawnić powiązań z wrogimi elementami z terenu cywilnego ani też dotrzeć do ośrodków inspirujących mieszczących się poza wojskiem. Tytułem przykładu opublikowano w książce również projekt tego rozkazu, zob. dokument nr 241. Dokument nr 231. 1 2 898 Organa bezpieczeństwa publicznego i organa Informacji zbyt mało udostępniały sobie doświadczenia swej pracy, co nie pozwalało na wszechstronne poznanie zamierzeń wroga, form i metod jego działalności oraz środków przeciwdziałania. Organa Informacji nie korzystały w dostatecznym stopniu z pomocy właściwych departamentów Komitetu oraz urzędów w zakresie ich specjalizacji, szczególnie w zakresie walki z działalnością szpiegowską, dywersyjną i wrogim podziemiem. Organa bezpieczeństwa publicznego nie poświęcały w swej bieżącej pracy należytej uwagi sprawie wykrywania wrogiej dzialalności wymierzonej przeciw wojsku, a organa Informacji niejednokrotnie nie zwracały się do nich w sprawach, w których uzyskano wyjścia na wrogą robotę prowadzoną z ośrodków cywilnych lub związaną z tymi ośrodkami. Często nie przekazywano wzajemnie sygnałów dotyczących wrogiej działalności, a niejednokrotnie ograniczano się jedynie do przekazania materiałów bez nawiązywania ścisłego współdziałania. W związku z powyższym, celem zapewnienia właściwego współdziałania jednostek bezpieczeństwa publicznego i jednostek Informacji, rozkazuję: 1. Ochronę Ludowego Wojska Polskiego przed penetracją wywiadów imperialistycznych i wrogą działalnością reakcyjnych elementów traktować jako wspólne zadanie całego aparatu służby bezpieczeństwa: organów bezpieczeństwa publicznego i wojskowych organów bezpieczeństwa – organów Informacji. 2. Wprowadzić jako obowiązujące w pracy organów Informacji uchwałę z dnia 11 marca 1955 r. o zasadach pracy z agenturą3, prowadzeniu rozpracowań agenturalnych i ewidencji operacyjnej oraz wszystkie zarządzenia i instrukcje Komitetu. Obowiązki i uprawnienia organów bezpieczeństwa publicznego, o których mowa w wymienionych przepisach, rozciągnąć na organa Informacji, z uwzględnieniem warunków pracy agenturalno-operacyjnej w wojsku. Sposób i terminy wykonania w organach Informacji zadań podanych w wymienionej uchwale i innych przepisach Komitetu określą zarządzenia szefa Głównego Zarządu Informacji. 3. Zapewnić współdziałanie i codzienną, bieżącą operacyjną współpracę organów bezpieczeństwa publicznego i organów Informacji nad równoległym, skoordynowanym rozpracowaniem i szybkim likwidowaniem wymierzonej przeciwko wojsku wrogiej działalności – jednocześnie od strony jej przejawów na terenie wojska, jak i ośrodków cywilnych. 4. W prowadzonych przez organa bezpieczeństwa publicznego rozpracowaniach osób i grup podejrzanych o wrogą działalność antypaństwową zwracać szczególną uwagę na wszelkie sygnały mogące świadczyć o powiązaniu figurantów z osobami wojskowymi, wykrywać fakty wrogiego oddziaływania na wojsko, jak też ustalać konkretne formy i kanały przenikania na teren wojskowy. 5. We wszystkich sprawach, w których uzyskano dane o wrogiej działalności skierowanej przeciw wojsku, organa bezpieczeństwa publicznego obowiązane 3 Dokument nr 220. 899 są natychmiast nawiązywać ścisłe współdziałanie z organami Informacji. Organa Informacji obowiązane są do natychmiastowego zwracania się do organów bezpieczeństwa publicznego z wszelkimi sygnałami o wrogiej działalności skierowanej przeciwko wojsku z ośrodków cywilnych lub związanej z tymi ośrodkami. 6. Celem koordynacji zamierzeń w sprawach ewidencji operacyjnej prowadzić, stosownie do potrzeb, wspólne rozpracowania względnie ustalać wynikające z rozpracowań organów Informacji konkretne zadania dla organów bezpieczeństwa publicznego i odwrotnie – wynikające z rozpracowań urzędów zadania dla jednostek Informacji na terenie wojska. Przy wspólnym opracowywaniu planów stosować odpowiednie kombinacje operacyjne, wykorzystywać technikę operacyjną oraz okazywać konkretną pomoc przy realizacji przedsięwzięć jednostek Informacji. Umożliwiać wzajemne wykorzystywanie jednostek agentury dla konkretnych potrzeb operacyjnych. Zapewnić organom Informacji korzystanie z techniki operacyjnej, obserwacji, ewidencji i innych służb organów bezpieczeństwa publicznego. 7. Organizować wspólnymi siłami urzędów i jednostek Informacji przedsięwzięcia mające na celu niedopuszczenie do penetracji terenów i jednostek wojskowych przez przedstawicieli placówek dyplomatycznych i konsularnych państw kapitalistycznych. 8. W sprawach wrogiej działalności skierowanej przeciwko wojsku zwracać szczególną uwagę na aktywność i ofensywność przedsięwzięć organów bezpieczeństwa celem szybkiego doprowadzenia do jej likwidacji. Nie dopuszczać do prowadzenia przewlekłych rozpracowań, pamiętając, że aktywnie działający wróg, szczególnie na terenie wojska, w każdej chwili swej działalności wyrządza niepowetowane szkody sprawie obronności państwa. 9. Udostępnić organom Informacji umiejętności i doświadczenia organów bezpieczeństwa publicznego, szczególnie w zakresie walki z szpiegostwem, dywersją i wrogim podziemiem, jak też wykorzystywać doświadczenia organów Informacji dla pracy kontrwywiadowczej organów bezpieczeństwa publicznego. 10. Orientować organa Informacji o wszelkich formach i metodach wrogiej działalności, sytuacji we wrogich środowiskach oraz bieżących zadaniach pracy kontrwywiadowczej. Zapewnić udział właściwych pracowników Informacji w odprawach, zebraniach roboczych oraz szkoleniu zawodowym organizowanym przez urzędy do spraw bezpieczeństwa publicznego, jak też organizować specjalne narady dla omówienia wspólnych problemów. Za realizację niniejszego rozkazu oraz nawiązanie ścisłego współdziałania obu organów aparatu służby bezpieczeństwa czynię odpowiedzialnymi wszystkich kierowników jednostek bezpieczeństwa publicznego i szefów jednostek Informacji. Z niniejszym rozkazem zapoznać cały aparat kierowniczy służby bezpieczeństwa4. Rozkaz uchylony 4 V 1959 r. 4 900 Przewodniczący Komitetu wz. A[ntoni] Alster I zastępca Za zgodność z oryginałem: dyrektor Gabinetu Przewodniczącego (M[ichał] Drzewiecki, ppłk)a Źródło: AIPN, 1583/35, k. 51–54, mps. a Podpis. 901 Nr 234 1955 październik 4, Warszawa – Zarządzenie nr 0100/55 przewodniczącego KdsBP o organizacji pracy agenturalno-operacyjnej na obronnych, kluczowych i innych obiektach gospodarki narodowej Komitet Warszawa dnia 4 października 1955 r. do spraw Bezpieczeństwa Publicznego Ściśle tajne Nr AC-R-279/55 Egz. nr 516 DO – 79 WO – 75 PO – 40 Zarządzenie nr 0100/55 o organizacji pracy agenturalno-operacyjnej na obronnych, kluczowych i innych obiektach gospodarki narodowej Zgodnie z ustalonym zakresem pracy Departamentowi IV Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego i jego terenowym odpowiednikom powierzono zadanie organizowania i prowadzenia „kontrwywiadowczej pracy w celu wykrycia, przeciwdziałania i przecięcia dywersyjnej, szkodniczej, szpiegowskiej i innej antypaństwowej działalności agentury wywiadów imperialistycznych, wrogiego podziemia i innych wrogich elementów na obiektach przemysłowych, rolnych, handlu i łączności, a przede wszystkim na obiektach mających poważne znaczenie dla gospodarki narodowej”1. Jak wykazuje dotychczasowa praktyka, realizacja powyższych zadań natrafia na liczne trudności wypływające z niezrozumienia zadań, a także z niedoceniania pracy organów bezpieczeństwa na odcinku zwalczania wrogiej działalności w gospodarce narodowej. Szereg jednostek oderwało się w swojej pracy agenturalno-operacyjnej od podstawowej bazy, jaką winien stanowić dla nich konkretny obiekt gospodarki narodowej. Obserwujemy zjawisko zawężania pracy agenturalno-operacyjnej. Przy przeprowadzaniu eliminacji agentury nie uwzględniano często sytuacji operacyjnej konkretnego obiektu i eliminowano cenne jednostki tylko z tego powodu, że chwilowo nie było dla nich zadań. Większość prowadzonych spraw ewidencji operacyjnej ogranicza się do objęcia naszym zasięgiem znanych nam z przeszłości wrogich elementów, a w niedostatecz- 1 Por. dokument nr 216. 902 nym stopniu obejmują element wrogi o nieznanej dotychczas naszemu aparatowi działalności. Przy reorganizacji pracy agenturalno-organizacyjnej nie zapewniono należytego przekazywania agentury, które gwarantowałoby dalsze jej prawidłowe wykorzystanie. Ujemnie wpływa na stan pracy fakt, że nie zapoznano dostatecznie z sytuacją agenturalno-operacyjną na obiektach tych funkcjonariuszy, którzy odpowiedzialni są za operacyjną ochronę obiektów. Zbyt powolne jest tempo rozpracowania w prowadzonych sprawach ewidencji operacyjnej, niepełne wykorzystanie agentury, słaba kontrola nad realizacją planów przedsięwzięć. Wiele jeszcze spraw pozostaje bez agentury. Obserwujemy brak uporczywości i doskonalenia metod w wykrywaniu sprawców aktów dywersji. Aktyw kierowniczy w dalszym ciągu nie pracuje bezpośrednio z agenturą, osobiście nie prowadzi spraw aktywnego rozpracowania. Jedną z przyczyn tych braków i niedomagań jest nieumiejętność organizowania pracy agenturalno-operacyjnej na obiektach gospodarki narodowej. W związku z powyższym zarządzam: 1. Praca aparatu operacyjnego Departamentu IV i jego odpowiedników winna koncentrować się przede wszystkim na operacyjnym obsługiwaniu ważnych obiektów przemysłu obronnego, hutniczego, maszynowego, motoryzacyjnego, chemicznego, taboru kolejowego, budowy okrętów, przemysłu węglowego, obiektów energetyki, łączności, wielkich budów, magazynów rezerw państwowych, wielkich baz paliwa, elewatorów, wielkich zakładów przemysłu lekkiego, instytutów naukowo-badawczych i biur konstrukcyjnych zajętych opracowywaniem poważnych zagadnień obronnych i ekonomicznych. 2. Pracę kontrwywiadowczą na obronnych i ważnych obiektach gospodarki narodowej Departament IV i jego odpowiedniki organizują według zasady obiektowej. Istota zasady obiektowej polega na tym, że pracownicy operacyjni na konkretnym obiekcie realizują przedsięwzięcia agenturalno-operacyjne według wszystkich zagadnień pracy organów bezpieczeństwa publicznego. Kierując się wymogami tej zasady, operacyjną obsługę konkretnego obiektu, w zależności od jego znaczenia i wielkości, powierza się grupie pracowników (delegaturom) lub jednemu operacyjnemu pracownikowi. W tych wypadkach, kiedy operacyjną obsługę obiektu powierza się grupie pracowników, każdy z nich osobiście odpowiada za prowadzenie agenturalno-operacyjnej pracy na ściśle określonym odcinku tego obiektu (wydział, oddział, dział, biuro). Przy przydzielaniu pracownikom poszczególnych odcinków należy kierować się ich poziomem i doświadczeniem operacyjnym oraz ważnością i oceną sytuacji operacyjnej na tych odcinkach. Odpowiedzialnym za organizację i stan pracy operacyjnej na całym obiekcie jest kierownik stojący na czele grupy (delegatury). 903 3. Organizując i prowadząc agenturalno-operacyjną pracę na obiekcie (lub oddzielnym jego odcinku), pracownik operacyjny zgodnie z uchwałą Komitetu z dnia 11 marca 1955 r.2 i instrukcjami 03/55 i 04/553: – realizuje przedsięwzięcia zmierzające do doboru, werbunku, wychowania i prawidłowego wykorzystania agentury, – wykrywa, sprawdza i rozpracowuje osoby podejrzane lub zdemaskowane w uprawianiu dywersyjnej, sabotażowej, szpiegowskiej i innej wrogiej działalności agentury wywiadów obcych, uczestników zorganizowanego podziemia i innych wrogich elementów. Zakłada i prowadzi odpowiednie sprawy ewidencji operacyjnej na te osoby, – ustala i organizuje agenturalno-operacyjną obserwację osób, które na skutek obcego socjalnego pochodzenia, aktywnej reakcyjnej działalności w przeszłości lub z innych przyczyn pozostali wrogami ludowego ustroju. Zakłada i prowadzi na te osoby sprawy ewidencyjno-obserwacyjne, – wykrywa, sprawdza i rejestruje w ogólnoinformacyjnej operacyjnej ewidencji osoby, które powinny być w zainteresowaniu organów bezpieczeństwa publicznego, – wykonuje agenturalno-operacyjne czynności związane z zabezpieczeniem nienaruszalności tajemnicy państwowej, – wykrywa zjawiska i sytuacje sprzyjające groźnym wybuchom, pożarom, zawałom, zatopieniom lub innym poważniejszym wypadkom, by w porę im zapobiegać, – prowadzi lub bierze udział w dochodzeniu w sprawach wybuchów, pożarów i innych poważnych wypadków noszących cechy umyślnej antypaństwowej działalności, – bierze udział w początkowym stadium dochodzenia we wszystkich poważnych wypadkach na obsługiwanym obiekcie, aż do wyjaśnienia, że te wypadki nie są wynikiem antypaństwowej działalności wrogich elementów, – utrzymuje bezpośrednią łączność z kierownictwem administracyjnym i partyjnym obiektu w celu otrzymywania prawidłowej orientacji o ogólnej sytuacji na obiekcie, jak również dla informowania ich o niepokojącej sytuacji na poszczególnych odcinkach. Informacje winny być przekazywane w sposób niedekonspirujący naszej agentury, – stosuje inne czynności agenturalno-operacyjne wynikające z konkretnej sytuacji obsługiwanego obiektu, – prowadzi teczkę obiektową na określone zakłady. Charakter pracy agenturalno-operacyjnej na odcinku ekonomicznym, jej różnorodność i skomplikowanie wymaga, by kierownicy jednostek organów bezpieczeństwa, wyznaczając pracownika do operacyjnego obsługiwania obiektu, obowiązkowo uwzględnili kwalifikację i doświadczenie pracownika, jego ogólny poziom Dokument nr 220. Instrukcje pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa…, s. 47–92. 2 3 904 rozwoju, zdolność zrozumienia i opanowania podstawowych zagadnień produkcji i inne osobiste walory. Do operacyjnej obsługi najważniejszych i poważnych obiektów należy dobierać najbardziej przygotowanych i doświadczonych pracowników operacyjnych. 4. Wykonanie zadań stojących przed organami bezpieczeństwa publicznego na obiektach operacyjnie obsługiwanych wymaga prawidłowego rozstawienia agentury, jej zdobycia i wykorzystania. Specyfika w organizacji pracy agenturalnej na obsługiwanych obronnych i ważnych obiektach polega na tym, że oprócz agentury wykorzystywanej w konkretnych sprawach ewidencji operacyjnej koniecznym i niezbędnym jest posiadanie agentury na głównych i węzłowych odcinkach obiektu, niezależnie od posiadania spraw ewidencji operacyjnej na osoby tam zatrudnione. Zdobycie agentury na podstawowych i szczególnie zagrożonych odcinkach obiektu niezbędnym jest dla wykrycia podejrzanych działań poszczególnych osób stwarzających na tym odcinku sytuację sprzyjającą awariom lub warunki dla wybuchów i pożarów, a także dla sprawdzenia, czy działania te nie są wynikiem umyślnej, wrogiej działalności. Biorąc pod uwagę, że wyjaśnienie omawianych zagadnień wymaga głębokiego zrozumienia i znajomości specyfiki procesów produkcyjnych, agenturę do tych zadań należy w zasadzie zdobywać spośród specjalistów i doświadczonych praktyków. Konieczność werbowania takiej właśnie agentury wynika z tego, że znać i oceniać sytuację na poszczególnych odcinkach obiektu lepiej może specjalista, a nie pracownik wykonujący poszczególne czynności. Agentura taka może również organom bezpieczeństwa okazać realną pomoc przy prowadzeniu dochodzeń w nadzwyczajnych wypadkach, jak też przy realizowaniu czynności operacyjnych polegających na podstawianiu jej obcym wywiadom i podziemnym grupom, gdyż takie osoby z reguły przyciągają do siebie więcej uwagi. Przy określaniu konieczności werbunku agentury na poszczególnych, szczególnie ważnych i kluczowych odcinkach obiektu nie wolno kierować się mechanicznym obliczeniem, które obowiązkowo doprowadzi nas do masowego werbunku i zaśmiecania sieci. Nie trzeba oczywiście przeprowadzać specjalnych werbunków agentury na tych odcinkach, gdzie posiada się agenturę wykorzystywaną do konkretnych spraw ewidencji operacyjnej, jeśli ta agentura swoimi zdolnościami i możliwościami może być wykorzystywana do rozwiązania omawianych wyżej zagadnień. Przy doborze i werbunku agentury na obsługiwanym obiekcie, w tej liczbie spośród specjalistów i doświadczonych praktyków, obowiązkowo należy uwzględnić: a) znaczenie obiektu lub poszczególnego odcinka, b) istnienie na obiekcie lub na poszczególnych odcinkach warunków sprzyjających wybuchom, pożarom i innym niebezpiecznym wypadkom, c) istnienie przejawów wrogiej działalności, jak również obecność osób pozostających w zainteresowaniu organów bezpieczeństwa. 905 5. Biorąc za podstawę sytuację operacyjną na obsługiwanym obiekcie, koniecznym jest aktywne i prawidłowe wykorzystanie agentury tak do rozpracowania, sprawdzenia lub obserwacji osób ujętych w posiadanych sprawach ewidencji operacyjnej, jak i do wykrywania i sprawdzania osób będących w zainteresowaniu organów bezpieczeństwa publicznego. W szczególności należy zwrócić uwagę na wykrycie i sprawdzenie osób: – utrzymujących podejrzaną łączność z obcokrajowcami, – prowadzących z zagranicą korespondencję zawierającą treść umowną, zaszyfrowaną lub jawne fakty przekazywania wiadomości, którymi interesują się obce wywiady, – utrzymujących podejrzane kontakty z b. właścicielami, przebywającymi za granicą, – b. pracowników i agentów organów wywiadowczych, osoby powiązane w przeszłości z organami wywiadu imperialistycznych państw, w szczególności z liczby reemigrantów, repatriantów, b. uczestników zagranicznych i podziemnych reakcyjnych organizacji, – przejawiających wzmożone zainteresowanie produkcją zakładów przemysłu obronnego, – wyjeżdżających za granicę w sprawach służbowych, którzy zawiązali tam podejrzane kontakty i w obecnej chwili budzą podejrzenia swoim zachowaniem, kontaktami i z innych przyczyn, – b. właścicieli przedsiębiorstw, odpowiedzialnych pracowników firm zagranicznych, spółek akcyjnych itp., – mających związek z poważnymi awariami, wybuchami, pożarami i innymi nadzwyczajnymi wypadkami, w stosunku do których istnieją podejrzenia o ich spowodowanie, – systematycznie naruszających proces technologiczny, zasady higieny i bezpieczeństwa pracy, w stosunku do których istnieją podejrzenia, że w ten sposób maskują swoją wrogą działalność, przez co stwarzają na poszczególnych odcinkach obiektu warunki dla wybuchów, pożarów lub innych wypadków, – dopuszczających się w różnych formach wrogiej działalności, – naruszających zasady ochrony tajemnicy państwowej. 6. Na obiektach gospodarki narodowej wrogie elementy mają możność dokonywać (i często dokonują) dywersyjne i szkodnicze akty, maskując je naruszeniem procesów technologicznych zasad techniki bezpieczeństwa pracy i eksploatacji. W celu zapobiegania dywersyjno-sabotażowym i innym wywrotowym aktom organa bezpieczeństwa publicznego powinny w codziennej swej pracy zwracać uwagę na wykrywanie w porę niewłaściwej sytuacji na obiekcie, w szczególności na wykrycie warunków sprzyjających na obiekcie lub poszczególnych jego odcinkach poważnym awariom, wybuchom i pożarom oraz wykrywanie i sprawdzenie osób winnych powodujących ten stan. Dla wykrycia i prawidłowej oceny zjawisk i sytuacji na obiekcie, które mogą doprowadzić do poważnych skutków, oraz osób winnych tej sytuacji należy przede 906 wszystkim wykorzystać agenturę ze specjalistów i doświadczonych praktyków, jak również inne operacyjne możliwości. Szerzej wykorzystywać agenturalne możliwości dla wykrycia i sprawdzenia osób systematycznie naruszających technologiczny proces, zasady techniki bezpieczeństwa pracy i eksploatacji, osób mających związek z zaistniałymi poważnymi awariami, wybuchami, pożarami i innymi poważnymi wypadkami, mając na względzie wyjaśnienie, czy osoby te nie są wrogami PRL i czy budzące wątpliwości działanie tych osób nie jest wynikiem umyślnej, antypaństwowej działalności. Organy bezpieczeństwa publicznego winny w porę informować odpowiednie instancje partyjne i kierownictwo administracyjne o otrzymanych lub posiadanych konkretnych sygnałach świadczących o niebezpieczeństwie zaistnienia wybuchów, pożarów, katastrof i innych poważnych awarii, celem podjęcia odpowiednich środków zapobiegawczych. Kierownictwo partyjne (sekr[etarz] kom[itetu] zakładowego) i administracyjne (dyrektor, w[ice]dyrektor) zakładu kierownik delegatury (grupy operacyjnej) lub odpowiedzialny pracownik za określony zakład informuje ustnie, czyniąc adnotacje w teczce obiektowej lub w innych dokumentach. Informacje na piśmie lub ustnie instancjom partyjnym na szczeblu wojewódzkim przekazuje kierownik wojewódzkiego urzędu. Informacje do centralnych jednostek (ministerstw) przekazuje się przez Departament IV. 7. Organy bezpieczeństwa publicznego prowadzą dochodzenia i śledztwo aż do zakończenia w sprawach wielkich awarii, wybuchów, pożarów i innych wypadków będących rezultatem umyślnego antypaństwowego działania, a w wypadkach noszących cechy dywersji – do momentu wyjaśnienia. W tych wypadkach, kiedy poważnych rozmiarów awarie, pożary i inne wypadki nie są rezultatem umyślnego kontrrewolucyjnego działania, oficjalne śledztwo przeprowadzają organa prokuratury. Organa bezpieczeństwa publicznego wykorzystują wówczas agenturalne i inne możliwości dla niejawnego wyjaśnienia przyczyn i sprawców nadzwyczajnego wypadku, a także przeprowadzają agenturalne sprawdzenie osób związanych z nim. Dla prawidłowej oceny sytuacji operacyjnej niezbędnym jest w oparciu o dane administracji zakładu (komórki antyawaryjne BHP i inne), prokuratury, MO przeprowadzenie okresowych analiz zaistniałych wypadków na zakładzie, celem stwierdzenia, czy splot tychże nie jest wynikiem zorganizowanej antypaństwowej działalności. Analizy takie może przeprowadzać w dłuższych odstępach czasu (kwartał, półrocze) odpowiedzialny pracownik za stan pracy agenturalno-operacyjnej na całym obiekcie. 8. Agenci zagranicznych central wywiadowczych i oficjalni wywiadowcy znajdujący się w składzie oficjalnych przedstawicielstw krajów kapitalistycznych wykorzystują szeroko utrzymane stosunki i nawiązywane kontakty z osobami pracującymi na obiektach dla zbierania danych z interesujących ich obiektów. Zazwyczaj 907 takie kontakty nawiązuje się w restauracjach, klubach, hotelach i innych miejscach znajdujących się blisko obiektu. Uwzględniając te chwyty wrogiej agentury, należy przy organizowaniu pracy kontrwywiadowczej na szczególnie ważnych obiektach wykorzystać posiadaną agenturę, a niekiedy i specjalnie zawerbować informatorów dla wykrycia wrogich elementów wokół obsługiwanych obiektów. Szczególną uwagę należy zwracać na wykrywanie i sprawdzanie osób ukazujących się bez usprawiedliwionych przyczyn w rejonie ważnych obiektów i przejawiających wzmożone zainteresowanie w zbieraniu danych stanowiących tajemnicę państwową, a także zawierających podejrzane znajomości z osobami pracującymi na obiekcie. W celu przeciwdziałania fotografowaniu i zbieraniu danych charakteru wywiadowczego o obiektach przemysłu obronnego przez pracowników dyplomatycznych i pracowników przedstawicielstw kapitalistycznych koniecznym jest wypracować i umiejętnie stosować środki utrudniające przenikanie ich w rejon obiektów, dokładnie ujawniać i sprawdzać kontakty wspomnianych obcokrajowców. 9. Organizację kontrwywiadowczej pracy na obiektach lekkiego i terenowego przemysłu, gospodarki komunalnej, systemu handlowego i innych realizuje się również systemem obiektowym, ale uwzględniając wielką ilość tych obiektów i stosunkowo mniejsze zainteresowanie obcych wywiadów każdym z nich, pracownicy operacyjni winni koncentrować swoją uwagę w zasadzie na rozpracowaniu konkretnych osób pracujących na tych obiektach, zabezpieczeniu agenturalno-operacyjnej obserwacji osób ujętych w ewidencyjno-obserwacyjnych sprawach, sprawdzeniu sygnałów i materiałów o wrogiej działalności lub podejrzanym zachowaniu poszczególnych osób, a także prowadzą sprawy agenturalno-śledcze na zaistniałe akty dywersji. Szczególną uwagę winno się zwracać na centralne zarządy, zjednoczenia, instytuty, biura, instytucje, gdzie skoncentrowane jest kierownictwo działalnością poszczególnych gałęzi lub dane stanowiące tajemnicę państwowe. 10. Delegatury na obiektach przemysłu obronnego i kluczowego podlegają bezpośrednio wydziałowi IV wojewódzkiego urzędu. Współdziałają one ściśle z powiatowym urzędem, na którego terenie znajdują się, uzgadniają przedsięwzięcia operacyjne w sprawach, które interesować mogą powiatowy urząd, oraz informują kierownika powiatowego urzędu o wypadkach zaistniałych na obiekcie i o ważniejszych rozpracowaniach. Grupy operacyjne wydziału IV, sekcje lub referaty IV powiatowych urzędów obsługujące operacyjnie ważne obiekty w powiatach podlegają bezpośrednio kierownikom powiatowych urzędów. Za organizację i stan pracy agenturalno-operacyjnej tych grup odpowiedzialny jest kierownik powiatowego urzędu lub jego zastępca. Wydziały IV udzielają pomocy grupom operacyjnym w organizacji agenturalnooperacyjnej pracy na obsługiwanych obiektach i kontrolują jej stan przez kierowników powiatowych urzędów. 908 11. Kierownik delegatury na obiekcie jest osobiście odpowiedzialny za całość pracy agenturalno-operacyjnej delegatury. Winien on znać dokładnie wszystkie prowadzone przez podległych mu pracowników sprawy agenturalne, jak również wykorzystywanych w nich agentów i informatorów. W codziennej pracy udziela pracownikom praktycznej pomocy w typowaniu, opracowaniu i werbowaniu agentury, systematycznie kontroluje pracę, zwracając uwagę na prawidłowość wykorzystania sieci agenturalnej, dawanych zadań, sprawdzenia itp. Ponadto winien on prowadzić osobiście najpoważniejsze rozpracowania agenturalne i posiadać na swej łączności najbardziej cennych i wartościowych agentów i informatorów. Wszelkie przedsięwzięcia operacyjne na obiektach przemysłu obronnego dokonywane przez inne jednostki operacyjne powinny być uzgadniane z Departamentem IV względnie jego odpowiednikami w terenie4. Przewodniczący Komitetu (–) wz. J[an] Ptasiński Za zgodność z oryginałem: dyrektor Gabinetu Przewodniczącego (M[ichał] Drzewiecki, ppłk)a Źródło: AIPN, 1583/21, k. 81–90, mps. a 4 Podpis. Zarządzenie uchylone 4 V 1959 r. 909 Nr 235 1955 październik 14, Warszawa – Zarządzenie nr 0108/55 I zastępcy przewodniczącego KdsBP w sprawie uaktywnienia pracy operacyjnej Departamentu II Komitetu w zakresie rozpracowania placówek dyplomatyczno-konsularnych Komitet Warszawa, dnia 14 października 1955 r. do spraw Bezpieczeństwa Publicznego Ściśle tajne Nr AC-R-296/55 Egz. nr 6a Zarządzenie nr 0108/55 w sprawie uaktywnienia pracy operacyjnej Departamentu II w zakresie rozpracowania placówek dyplomatyczno-konsularnych państw kapitalistycznych akredytowanych w Polsce Po zapoznaniu się ze stanem pracy operacyjnej Departamentu II1 w zakresie rozpracowania placówek dyplomatyczno-konsularnych państw kapitalistycznych Komitet stwierdził, co następuje: 1. Szpiegowska działalność obcych placówek jest słabo rozpoznana, działalność zaś ustalonych wywiadowców-dyplomatów jest niedostatecznie rozpracowana i kontrolowana2. 2. Rozpracowanie osób kontaktujących się z obcymi przedstawicielstwami, a szczególnie współpracujących z nimi w dziedzinie wywiadowczej, jest mało skuteczne, dało dotychczas słabe rezultaty. 3. Operacyjne możliwości docierania do tajnej dokumentacji szeregu przedstawicielstw, w pierwszym rzędzie ambasady USA, Wielkiej Brytanii i Francji oraz innych są – mimo pewnych osiągnięć – niedostateczne. Powyższy stan faktyczny wynika z następujących przyczyn: – zagadnienie werbunku agentury personelu cudzoziemskiego nie stało się dotychczas zadaniem pierwszoplanowym i najpilniejszym w codziennej pracy Wydziału VIII Departamentu II; – rozpracowanie ustalonych wywiadowców i ich kontaktów prowadzone jest niedostatecznie aktywnie, przy słabym wykorzystaniu możliwości agenturalnych i techniki operacyjnej; – zdobywanie materiałów wywiadowczych zostało zaniedbane w odniesieniu do szeregu przedstawicielstw; Poniżej odręczny dopisek: Przechowują osobiście adresaci. Na temat działalności tego departamentu KdsBP zob. komentarz: P. Pleskot, „Tarcza partii i narodu”…, s. 44–61. 2 Zob. K. Persak, Sprawa Henryka Hollanda, Warszawa 2006, s. 68–131 (rozdział 2, Kontrwywiad MSW wobec zachodnich dziennikarzy i dyplomatów oraz ich polskich informatorów). a 1 910 – niedostateczne jest zabezpieczenie Wydziału IX Departamentu II w technikę operacyjną, transport i łączność dla obserwacji ustalonych pracowników dyplomatycznych zajmujących się robotą wywiadowczą; – niedostateczne włączenie do zadań terenowych wydziałów „B” i braki w ich wyposażeniu. W celu usunięcia powyższych braków i skuteczniejszego zwalczania wrogiej działalności przedstawicielstw państw kapitalistycznych w Polsce zarządzam: I. W dziedzinie pracy kontrwywiadowczej: A) Rozpracowanie ustalonych wywiadowców 1. Przedsięwzięcia operacyjne zmierzające do rozpracowania placówek dyplomatycznych skierować przede wszystkim na ujawnianie i przerywanie wrogiej działalności dyplomatów-wywiadowców. 2. W trakcie rozpracowania ustalonych wywiadowców należy działać w kierunku: a) wykrywania ich agentury i zakonspirowanych kontaktów; b) niedopuszczania wywiadowców do miejsc stacjonowania jednostek wojskowych, do obiektów strategicznych i przemysłowych mających znaczenie obronne; c) ograniczania kontaktów wywiadowców z obywatelami polskimi, szczególnie podczas ich rozjazdów po terenie Polski. 3. Rozpracowanie ustalonych wywiadowców prowadzić głównie w kierunku udokumentowania ich przestępczej działalności celem stworzenia możliwości skompromitowania ich, a tym samym wykorzystania materiałów do przedsięwzięć operacyjnych lub spowodowania wydalenia z Polski. 4. Śmiało i umiejętnie podstawiać wywiadowcom-dyplomatom doświadczonych i sprawdzonych agentów z zadaniem rozpoznania wywiadowczych zainteresowań placówek i przenikania do siatek szpiegowskich działających w powiązaniu z placówkami. B) Agentura 1. Wytypować spośród posiadanej i werbować nowe jednostki sieci agenturalnej spośród osób atrakcyjnych dla dyplomatów z racji osobistych walorów, pozycji społecznej i zawodowej celem podstawienia tej kategorii agentury pod dyplomatów. 2. Zdobywać i prawidłowo rozstawiać agenturę w miejscach częstego przebywania i szczególnego zainteresowania dyplomatów-wywiadowców celem jej podstawienia dla wykrywania ich zainteresowań i kontaktów. W szczególności zwiększyć stan agentury kobiecej, która posiada największe możliwości obracania się w środowisku dyplomatów. 3. Przeanalizować pracę agentury podstawionej pod wywiadowców-dyplomatów w celu przeprowadzenia oceny ich pracy. Dla najbardziej cennych jednostek opracować zadania zmierzające do najbardziej celowego wykorzystania tej kategorii agentury. Podejrzanych o dwulicowość wyprowadzać z rozpracowań, a w wypadku potrzeby wziąć w aktywne rozpracowanie. Analizę zakończyć do 1 XI br. 911 C) Rozpracowanie kontaktów dyplomatów 1. Uaktywnić agencyjne rozpracowania kontaktów dyplomatów podejrzanych o prowadzenie działalności szpiegowskiej. Do każdego z tych rozpracowań opracować konkretne agencyjno-operacyjne przedsięwzięcia zmierzające do udokumentowania, wykrycia i zdemaskowania ich wrogiej działalności. 2. Wzmocnić kontrolę nad rozpracowaniami tych kontaktów prowadzonymi przez wojewódzkie urzędy, udzielać im większej niż dotąd pomocy w planowaniu i przeprowadzaniu agencyjno-operacyjnych przedsięwzięć. D) Zabezpieczenie placówek i dyplomatów tajną obserwacją zewnętrzną 1. Poddawać systematycznej obserwacji zewnętrznej ustalonych wywiadowców z ambasad: amerykańskiej, angielskiej i francuskiej oraz z konsulatów tych państw. 2. Zorganizować zakryte punkty obserwacji wokół budynków przedstawicielstw dyplomatycznych i konsularnych oraz przy mieszkaniach ustalonych wywiadowców w celu lepszego zakonspirowania tajnej obserwacji za nimi. W zakrytych punktach obserwacji zainstalować dźwiękowe lub świetlne systemy sygnalizacyjne i związać je z posterunkami ochronnymi Batalionu Specjalnego Milicji Obywatelskiej. 3. Wspólnie z Departamentem Kadr i Szkolenia opracować nowe, zwiększone etaty dla Wydziału IX Departamentu II i przedstawić Komitetowi do rozpatrzenia w terminie do 31 X 1955 r. E) Wykorzystanie techniki operacyjnej 1. Szerzej wykorzystywać technikę operacyjną w rozpracowywaniu ustalonych wywiadowców-dyplomatów oraz osób podejrzanych o szpiegowską współpracę z nimi. 2. W terminie do 1 XI br. przekazać Departamentowi IX eksploatację obiektów zabezpieczonych techniką. II. W dziedzinie pracy wywiadowczej 1. Zwrócić główną uwagę na zdobywanie informacji o planach i zamierzeniach rządów USA, Anglii i Francji wobec Polski i krajów obozu socjalistycznego. 2. Wzmóc aktywność w kierunku werbowania obcokrajowców spośród personelu placówek dyplomatycznych i konsularnych, a w szczególności Amerykanów, Anglików i Francuzów. Również aktywnie przystąpić do werbunku cudzoziemców z placówek dyplomatycznych innych krajów kapitalistycznych celem zdobycia w ten sposób dotarcia do dyplomatów USA, Anglii i Francji dla ich rozpracowania oraz uzyskiwania informacji wywiadowczych. 3. Korzystając z dotychczasowego doświadczenia, rozszerzać możliwości i aktywniej przeprowadzać bezpośrednie lub agenturalne penetracje placówek dyplomatycznych i konsularnych państw kapitalistycznych. 4. Wspólnie z Departamentem I przystąpić do rozpracowania kurierskiego systemu łączności placówek w celu przygotowania do werbunku kurierów i penetrowania poczty dyplomatycznej. 912 5. Usprawnić terminowe tłumaczenie i opracowywanie uzyskiwanych z placówek materiałów wywiadowczych w celu niezwłocznego ich operacyjnego wykorzystania. W celu stworzenia Departamentowi II odpowiednich warunków i możliwości realizowania wyżej nakreślonych zadań polecam Departamentowi IX: 1. W terminie do 1 XI br. przejąć z Departamentu II eksploatację techniki operacyjnej na obiektach dyplomatycznych, konsularnych i w mieszkaniach prywatnych personelu placówek. Wykorzystać posiadane możliwości do wzbogacenia form i metod stosowania techniki na obiektach. 2. Zastosować nowe modele aparatów fotograficznych dla potrzeb obserwacji zewnętrznej. Zaopatrzyć wydziały obserwacji zewnętrznej w łączność radiową o dalekim zasięgu oraz w przyrządy optyczne do prowadzenia obserwacji. 3. Opracować środki techniczne niezbędne do penetracji poczty dyplomatycznej (pieczęcie, plombownice) oraz wypracować sposoby dyskretnego przeprowadzania tego typu przedsięwzięć. 4. Systematycznie rozszerzać opracowanie telefonów będących w posiadaniu placówek dyplomatycznych i konsularnych oraz ich personelu, dążyć do objęcia kontrolą wszystkich telefonów tego typu. 5. Objąć inwigilacją całość korespondencji wpływającej do placówek i mieszkań prywatnych bdyplomatówb państw kapitalistycznych oraz w miarę ustalenia korespondencji przez nie wysyłanej. Kierownictwu Departamentu Kadr i Szkolenia 1. Powiększyć etat Wydziału VIII Departamentu II o 6 starszych referentów i ukompletować odpowiednimi pracownikami. 2. Dla pracowników Wydziału VIII Departamentu II zorganizować naukę języków obcych w ramach obowiązkowego szkolenia zawodowego. Kierownictwu wojewódzkich urzędów i naczelnikowi Wydziału „B” Komitetu – aktywnie włączyć podległy im aparat do obserwacji dyplomatów kapitalistycznych placówek w terenie. Dyrektor Departamentu II zamelduje o przebiegu realizacji nin[iejszego] zarządzenia dnia 20 XII 1955 r. I zastępca przewodniczącego Komitetu (–) A[ntoni] Alster b–b Dopisane odręcznie. 913 Za zgodność z oryginałem: dyrektor Gabinetu Przewodniczącego (M[ichał] Drzewiecki, ppłk)c Źródło: AIPN, 1583/21, k. 104–108, mps. c Pieczątka i podpis. 914 Nr 236 1955 październik 21, Warszawa – Pismo okólne I zastępcy przewodniczącego KdsBP do kierowników WUdsBP w związku z przybyciem gości zagranicznych na 10-lecie ruchu postępowych katolików (Stowarzyszenia „PAX”) w Polsce Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC-R-309/55 Warszawa, dnia 21 października 1955 Ściśle tajne Egz. nr 108 Kierownicy wojewódzkich urzędów do spraw bezpieczeństwa publicznego Komisja Duchownych i Świeckich Działaczy Katolickich przy Froncie Narodowym organizuje uroczystości 10-lecia katolickiego ruchu postępowego w Polsce1. Uroczystości te rozpoczną się zorganizowanym spotkaniem z działaczami katolickimi z zagranicy, które odbędzie się w dniach 31 X–3 XI 1955 r. w Warszawie. W spotkaniu tym weźmie udział około 50 gości zagranicznych i tyleż działaczy krajowych. Po spotkaniu przewidziane są dla gości zagranicznych wycieczki do niektórych części Polski, a potem dla niektórych wypoczynek w Zakopanem. Pobyt delegacji zagranicznych przewidziany jest do dwóch tygodni. Od 15 listopada 1955 r. we wszystkich województwach odbędą się wojewódzkie zjazdy duchownych i działaczy katolickich, na których podsumowany będzie 10-letni dorobek ruchu postępowego w Polsce i nakreślone dalsze zadania. Konferencje wojewódzkie mają zamanifestować siłę ruchu postępowego w Polsce i dać odpowiedź na próby rozbicia tego ruchu przez reakcyjne koła Watykanu i reakcyjny kler w Polsce. Istnieje prawdopodobieństwo, iż wyjazd katolików do Polski ośrodki wywiadów imperialistycznych i Watykanu będą chciały wykorzystać dla celów wywiadowczych i dywersyjnych. W latach stalinowskich Stowarzyszenie „PAX” (utworzone oficjalnie w 1947 r. przez Bolesława Piaseckiego) zmierzało do uzyskania pozycji jedynego pośrednika pomiędzy władzą a Kościołem i zmonopolizowania pod swoją egidą środowisk katolickich. „PAX” współpracował z ruchem „księży patriotów”, popierał proces biskupa Kaczmarka i uwięzienie prymasa Stefana Wyszyńskiego. W l. 1953–1956 „PAX” przejął i wydawał „Tygodnik Powszechny”, po tym jak poprzednia redakcja odmówiła zamieszczenia nekrologu Stalina. Zob. Komu służył PAX. Materiały z sympozjum Od PAX-u do Civitas Christiana zorganizowanego przez Katolickie Stowarzyszenie Civitas Christiana 30–31 stycznia 2008 roku, red. S. Bober, Warszawa 2008. 1 915 Wrogie elementy w kraju mogą czynić próby zorganizowania dywersji czy prowokacji z okazji pobytu gości zagranicznych celem skompromitowania katolickiego ruchu postępowego w oczach delegatów. Na pewno będą czynione wysiłki bojkotowania zjazdów wojewódzkich, próby zrywania lub zakłócenia ich przebiegu przez wrogie wystąpienia, nacisk wrogiej hierarchii, a nawet zastraszenia. Celem ujawnienia i likwidacji wrogich zamierzeń i działalności zarówno ze strony delegatów z zagranicy, jak i ze strony wrogich elementów w kraju polecam: 1. Pewnej i sprawdzonej, władającej obcym językiem agenturze spośród jadących na spotkanie do Warszawy dać zadanie nawiązania kontaktów z gośćmi z zagranicy celem ujawnienia ich wrogich zamiarów zarówno charakteru wywiadowczego, jak i dywersyjnego oraz celem ustalenia ich kontaktów z ludnością i charakteru tych kontaktów. 2. Przez agenturę zbierać wypowiedzi gości zagranicznych w związku z uroczystościami oraz na temat sytuacji Kościoła w Polsce i rozwoju ruchu postępowego katolików. 3. Ustalać kontakty, próby dojścia z zewnątrz do delegatów i cele tych kontaktów. 4. Dla tych samych zadań należy dobrać agenturę spoza zaproszonych na spotkanie, a nawet i spoza środowiska katolickiego, mogącą mieć naturalne możliwości nawiązania kontaktu z gośćmi z zagranicy, a szczególnie z NRF, Włoch i Francji. 5. Poprzez agenturę mającą dotarcie do ośrodków kierowniczych kleru (biskupi, prowincjałowie) ujawnić ich zamierzenia z okazji pobytu delegacji zagranicznych, jak i w związku z przygotowaniem zjazdów wojewódzkich. Szczególną uwagę zwrócić na próby wywierania nacisku na księży postępowych ze strony biskupów, kurialistów i reakcyjnych dziekanów. 6. Przez agenturę spośród kleru dołowego ujawniać wtyczki reakcyjnych biskupów i dziekanów oraz zakonów wśród delegatów na konferencje wojewódzkie, które mogą być nasłane w celu wywołania wrogich wystąpień mających na celu zakłócenie przebiegu obrad i przeciwstawienie się wnioskom i uchwałom, jakie będą uchwalone na tych konferencjach. Organizatorzy konferencji wojewódzkich zamierzają zmobilizować w związku z konferencjami jak największą ilość księży. Reakcyjny kler będzie usiłował temu przeciwdziałać. O wszelkich sygnałach tego rodzaju należy natychmiast powiadamiać komitet wojewódzki partii i wydziały wyznaniowe. 7. Dla utrzymania kontaktów z agenturą spośród zaproszonych na spotkanie w Warszawie delegować do Departamentu VI2 pracowników, na kontakcie których pozostają te jednostki. Pracownicy ci winni ustalić z agenturą sposób nawiązania B. Noszczak, Kryzys działalności Departamentu VI KdsBP przeciwko Kościołowi rzymskokatolickiemu w Polsce i próby jego przezwyciężenia (1954–1956), „Pamięć i Sprawiedliwość. Pismo IPN” 2005, nr 1 (7), 99–122. 2 916 kontaktu na terenie Warszawy. Dla skontaktowania się podać następujące numery telefonów miejskich: 87129, 89628, 89618, 214785. Pracownicy ci winni zameldować się w Departamencie VI w dniu 29 X 1955 r. 8. Wykaz agentury jadącej do Warszawy na spotkanie z delegacjami katolików z zagranicy podać drogą szyfrową (Sekcja „A”) do Departamentu VI do dnia 28 X 1955 r. 9. Porozumieć się z Milicją Obywatelską w sprawie wzmożenia czujności i obserwacji w dniach 1 i 2 listopada, ażeby nie dopuścić do profanacji i prowokacji na cmentarzach, przy pomnikach, gdzie będą organizowane uroczystości ku czci umarłych. 10. O wszelkich wrogich sygnałach dotyczących uroczystości 10-lecia ruchu postępowego katolików i delegacji zagranicznych oraz w sprawie dot[yczącej] punktu 9 meldować natychmiast do Departamentu VI3. I zastępca przewodniczącego (–) A[ntoni] Alster Za zgodność z oryginałem: dyrektor Gabinetu Przewodniczącego (M[ichał] Drzewiecki, ppłka Źródło: AIPN, 1583/57, k. 155–157, mps. a 3 Podpis. Pismo uchylone 3 I 1958 r. 917 Nr 237 1955 październik 24, Warszawa – Zarządzenie nr 0113/55 I zastępcy przewodniczącego KdsBP w sprawie agentury celnej Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC-R-312/55 Warszawa dnia 24 października 1955 r. Ściśle tajne Egz. nr 18 Przechowują osobiście adresaci Zarządzenie nr 0113/551 W prawidłowym przeprowadzeniu śledztwa przeciwko osobom podejrzanym o działalność antypaństwową poważną pomoc powinna okazać agentura celna2. O ile jednak w pracy operacyjnej organów bezpieczeństwa publicznego agentura jest podstawowym środkiem działania, to w pracy śledczej agentura celna może być wykorzystana tylko jako jeden z pomocniczych środków przy rozszyfrowaniu wroga. W szczególności przy likwidacji rozpracowania agenturalnego nie można liczyć na nadrobienie przy pomocy agentury celnej poważniejszych braków tego rozpracowania. Ze względu na specyficzne warunki pracy tej agentury koniecznym jest stosowanie wciąż nowych, coraz bardziej pomysłowych i dostosowanych do konkretnych warunków sposobów i legend przy jej wprowadzeniu, jak też zachowanie szczególnej konspiracji i ostrożności w pracy z tą agenturą. Nieprawidłowe wykorzystanie agentury celnej może doprowadzić do prowokacji, zasugerowania podejrzanych czynów niepopełnionych, naciąganie i zagmatwanie spraw śledczych, a więc łamie zasady praworządności. Wszystko to powoduje konieczność przebudowy pracy z agenturą celną, aby mogła ona skutecznie przyczyniać się do ustalenia obiektywnej prawdy w śledztwie. W związku z powyższym zarządzam: 1. Dyrektor Departamentu VII Komitetu, kierownicy wojewódzkich urzędów, szef Oddziału IV Głównego Zarządu Informacji oraz szefowie zarządów Informacji zorganizują w podległych im jednostkach rozpracowania poważnych przestępców antypaństwowych przy pomocy agentury celnej na nowych podstawach. Zezwolenie na Zarządzenie opublikowano również w: J. Wołoszyn, „Ostra broń” – agentura celna…, s. 331– –336. 2 Por. dokument nr 181. 1 918 rozpracowanie agenturalne aresztowanych osób przy pomocy agentury celnej udzielają pisemnie na wniosku naczelnika wydziału w Komitecie – dyrektor Departamentu VII (w[ice]dyrektor), w Głównym Zarządzie Informacji – szef Oddziału IV, zaś w terenie – kierownicy wojewódzkich urzędów, szefowie zarządów Informacji lub ich zastępcy. Jeżeli rozpracowanie agenturalne wymaga przeprowadzenia kombinacji operacyjnych, decyzję w tej sprawie wydają w Komitecie i Głównym Zarządzie Informacji członkowie Komitetu, a w terenie kierownicy wojewódzkich urzędów i szefowie zarządów Informacji, którzy w poważniejszych sprawach winni zwracać się do członków Komitetu. 2. Agenturę celną werbować spośród więźniów śledczych i karnych, którzy w toku śledztwa uczciwie i szczerze przyznali się do popełnionych przestępstw, nie ukrywali faktów przestępczych dotyczących siebie, jak i współwinnych. Kandydaci na agenta winni ponadto posiadać odpowiedni poziom rozwoju umysłowego oraz walory osobiste, które pozwolą im uzyskać zaufanie osób rozpracowywanych. Zabrania się wykorzystywania w charakterze agentów celnych terrorystów, osoby skazane na karę śmierci lub karę więzienia dożywotnego oraz takie osoby, które w śledztwie wykazały skłonność do krętactwa, nieszczerość oraz tendencję do prowokacji i dezinformacji. 3. Przy rozpracowaniu szczególnie niebezpiecznych przestępców antypaństwowych można wykorzystywać w charakterze agentów celnych wykwalifikowanych i sprawdzanych w toku konkretnych spraw agentów z wolności – na warunkach całkowitej dobrowolności. Wykorzystanie takiej agentury dla rozpracowania aresztowanych wymaga zezwolenia członka Komitetu. Odpowiednie wnioski winny być kierowane poprzez dyrektora Departamentu VII. 4. Werbunku agentury celnej dokonywuje się za zezwoleniem dyrektora Departamentu VII w komitecie, szefa Oddziału IV w Głównym Zarządzie Informacji oraz kierowników wojewódzkich urzędów, szefów zarządów Informacji – w terenie. Wymienieni wyżej zwierzchnicy udzielają zezwolenia na werbunek na podstawie raportu oficera śledczego. W raporcie tym podaje się krótkie streszczenie sprawy śledczej kandydata do werbunku, ocenę jego zachowania się podczas śledztwa i w celi, cechy charakteru kandydata, cel, sposób werbunku oraz należy wskazać, kto przeprowadzi werbunek. Dla werbunku i następnie pracy z agenturą celną wyznaczać funkcjonariuszów spośród kierowniczego i wykwalifikowanego aktywu aparatu śledczego. 5. Od zawerbowanego agenta nie przyjmuje się zobowiązania, jak również nie nadaje się mu pseudonimu. W raporcie z przeprowadzonego werbunku funkcjonariusz, który dokonał werbunku, opisuje jego przebieg, uzgodnioną legendę oraz podaje plan kontroli nowo zawerbowanego agenta. Na nowo zwerbowanych agentów zakłada się teczki personalne, do których należy załączyć: a) raport o zezwolenie na dokonanie werbunku, 919 b) raport z przeprowadzonego werbunku, c) materiały z kontroli agenta, dane o jego zachowaniu się itd., d) okresowe charakterystyki, e) wykaz osób rozpracowywanych przez agenta i czasokres ich rozpracowania, f) dokumenty dotyczące otrzymywanego przez agenta wynagrodzenia. Na agentów celnych nie zakłada się teczek pracy i nie rejestruje się ich w ewidencji czynnej sieci agenturalnej, a jedynie ewidencjonuje się w specjalnych rejestrach wydziałów śledczych. Wszystkie meldunki od agentury celnej winny być pisane przez nią własnoręcznie i w zasadzie podpisywane imieniem i nazwiskiem 6. Meldunki agentury celnej załącza się do teczki rozpracowania agenturalnego zakładanej na podejrzanego lub kilku podejrzanych (w sprawach grupowych), którą po zakończeniu śledztwa składa się w archiwum Departamentu X (wydziału X). a Departament X (wydział X) przechowuje wymienioną teczkę wraz ze sprawą agenturalnego opracowania zdaną do archiwum przez departament (wydział) operacyjny, który prowadził rozpracowanie do czasu realizacji. Teczkę rozpracowania przy użyciu agentury celnej Departament X (wydział X) może wydać do wglądu innym jednostkom tylko za zgodą dyrektora Departamentu VII (naczelnika wydziału VII). 7. Wychowując agenta celnego, dążyć do tego, by zrozumiał on, iż aparat śledczy zmierza do ustalenia prawdy obiektywnej w każdej sprawie, że obce są mu metody prowokacji i naciągania. Należy wystrzegać się postępowania, które może obrażać godność osobistą agenta. W pracy z agentem celnym funkcjonariusz winien jednocześnie pamiętać, że ma do czynienia z przestępcą, który zgodził się na współpracę z nami w rezultacie powstałych okoliczności. Z tego względu należy systematycznie sprawdzać wiarygodność jego doniesień oraz jego własne zachowanie się w celi. Doniesienia agenturalne sprawdzać i potwierdzać przy pomocy zeznań innych podejrzanych, świadków oraz korzystać z pomocy jednostek operacyjnych. Agenta, u którego dostrzeżono przejawy dwulicowości lub próby dezinformacji, należy niezwłocznie wyłączyć z sieci i przedsięwziąć środki zapewniające jego okresową izolację od pozostałych więźniów śledczych, chyba że zachodzi wyjątkowa potrzeba i możliwość wykorzystania przez pewien okres jego dwulicowości dla umocnienia pozycji drugiego agenta względnie w innych kombinacjach. W takim wypadku czasowe wykorzystanie dwulicowca wymaga zgody przełożonego uprawnionego do zatwierdzania werbunków. 8. W toku rozpracowania prowadzonego przy pomocy agentury celnej bezwzględnie zachowywać najściślejszą konspirację w pracy i nie dopuszczać do faktów rozszyfrowania jej przed pozostałymi aresztowanymi oraz personelem więziennym. Agenta należy wzywać na spotkanie z reguły w godzinach normalnej pracy i w takich warunkach, które by uchroniły go przed rozszyfrowaniem. Z doniesieniami agentury celnej można zapoznać oficera śledczego jedynie na polecenie naczelnika wydziału śledczego. Wykorzystanie doniesień agentury celObok odręczny dopisek: może być zrealizowana/osoba lub grupa osób, która nie pozostawała w/ ag[enturalnym] rozprac[owaniu]/ (areszt doraźny). a 920 nej w toku przesłuchania aresztowanego, którego one dotyczą, może mieć miejsce tylko przy całkowitej gwarancji, że nie pociągnie to za sobą rozszyfrowania agenta. W pracy z aresztowanym nie wolno wykorzystywać doniesień agenta celnego, o ile jego rozmowa z tym aresztowanym odbyła się w cztery oczy, a nie mamy materiałów, które by potwierdzały fakty i okoliczności, o których mówił aresztowany do agenta. Materiały pochodzące od agentury celnej można wysyłać do jednostek operacyjnych za zgodą naczelnika wydziału VII i wyłącznie w formie wyciągów lub notatek – bez ujawniania źródła ich pochodzenia. 9. Po otrzymaniu doniesienia agenta celnego i przeanalizowaniu jego treści funkcjonariusz pracujący z agentem winien określić linię jego postępowania, skonkretyzować, jak agent ma reagować na wypowiedzi rozpracowywanej osoby, zdobyć jej zaufanie i w konsekwencji uzyskać prawdziwe dane o przestępstwie. Instrukcja udzielona agentowi na spotkaniu winna być sformułowana na piśmie i dołączona do meldunku agenta. Zabrania się zapoznawania agenta celnego z treścią sprawy śledczej osoby, którą rozpracowuje się przy jego pomocy, jak również przesłuchiwania go w charakterze świadka w danej sprawie. 10. Nie wolno dawać agentowi żadnych obietnic złagodzenia jego sytuacji, gdyż takie obietnice demoralizują agenta i mogą spowodować udzielenie fałszywych lub prowokacyjnych informacji. W tych wypadkach, gdy agent zrozumiał szkodliwość swojej przestępczej działalności, zaszły pozytywne przemiany w jego świadomości, a pracą swą przyczynił się do rozpracowania poważnych przestępców antypaństwowych, aparat śledczy może wystąpić za zgodą członka Komitetu do Generalnej Prokuratury o rozpatrzenie możliwości zmniejszenia, przerwania lub darowania mu reszty kary. 11. W zależności od cenności poszczególnego agenta i jego indywidualnych cech oraz charakteru prowadzonego rozpracowania w konkretnym wypadku można za zgodą naczelnika wydziału stosować różne formy wynagradzania agenta, między innymi udzielania pomocy materialnej rodzinie agenta na jego prośbę. Formy wynagradzania nie mogą być sprzeczne z regulaminem więziennym ani w niczym naruszać zasad konspiracji. 12. Istniejąca dotychczas praktyka w pracy z agenturą celną dopuszczała do nadmiernie długiego przetrzymywania aresztowanych na oddziałach śledczych więzień lub w aresztach wewnętrznych, w wyniku czego dochodziło do rozszyfrowania agentury przed innymi aresztowanymi i strażą więzienną. W wielu wypadkach agentura ta staczała się na drogę dezinformacji i prowokacji. Ustala się, że okres współpracy z agentem celnym nie powinien przekraczać 1 roku. W szczególnych wypadkach, gdy wymaga tego dobro spraw, dopuszcza się możliwość przedłużenia okresu współpracy z agentem ponad 1 rok, po uprzednim uzyskaniu zgody członka Komitetu. Zarządzenie obowiązuje z dniem wydania. Instrukcja b. Departamentu Śledczego MBP o pracy z agenturą celną nr 2/53 z dnia 20 VIII 1953 r. L.dz. 2902/L/53 traci moc obowiązującą. 921 W związku z przebudową pracy z agenturą celną na nowych zasadach – przeanalizować do dnia 31 grudnia 1955 r. całą posiadaną sieć agentury celnej i wyeliminować z niej dwulicowców, dezinformatorów, osoby mające tendencję do prowokacji, naciągania i inscenizacji oraz elementy zdegenerowane i zdeprawowane, które traktują współpracę z aparatem bezpieczeństwa jako źródło korzyści osobistej. O wykonaniu powyższego dyrektor Departamentu VII zamelduje do dnia 5 I 1956 r. Z treścią niniejszego zarządzenia winni być zapoznani, oprócz wymienionych w pkt. 1, dyrektorzy departamentów operacyjnych, naczelnicy wydziałów Departamentu VII, naczelnicy wydziałów VII wojewódzkich urzędów, szefowie zarządów i oddziałów Głównego Zarządu Informacji, szefowie wydziałów IV zarządów Informacji oraz funkcjonariusze bezpośrednio obsługujący agenturę celną. I zastępca przewodniczącego (–) A[ntoni] Alster Dyrektor Gabinetu Przewodniczącego (M[ichał] Drzewiecki, ppłk)b Źródło: AIPN, 1583/26, k. 59–64, mps. b Podpis. 922 Nr 238 1955 listopad 10, Warszawa – Uchwała Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego w sprawie wzmocnienia pracy wywiadowczej Komitet Warszawa, dnia 10 listopada 1955 r. do spraw Bezpieczeństwa Publicznego Ściśle tajne Nr AC-R-341/55 Przechowywać na prawach szyfru Egz. nr 15 Uchwała Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego w sprawie wzmocnienia pracy wywiadowczej I. W wyniku pokojowej ofensywy krajów obozu socjalistycznego, w tej liczbie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, w ostatnim okresie następuje częściowe odprężenie w międzynarodowej sytuacji politycznej1. Odprężenie w sytuacji międzynarodowej nie oznacza jednak osłabienia wrogiej działalności wywiadów państw imperialistycznych, ośrodków rewizjonistycznych, watykańskich i reakcyjnej emigracji przeciwko Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Pomimo odprężenia w sytuacji międzynarodowej wróg będzie dalej przygotowywać polityczne i strategiczne plany osaczenia krajów obozu socjalizmu. Wróg wykorzysta każdą nową możliwość, aby wzmacniać swą działalność, przebudowując pracę wywiadowczą w kierunku przechodzenia na agenturę bardziej kwalifikowaną, na prowadzenie z nią pracy długofalowej, stosowanie nowych, bardziej zamaskowanych metod pracy i głębokiej konspiracji dróg łączności. Szczególnej uwagi wymaga jednak fakt, że imperialistyczne wywiady będą chciały niewątpliwie wykorzystać rozszerzające się kontakty krajów kapitalistycznych z krajami socjalistycznymi w ramach wymiany kulturalnej, gospodarczej, sportowej i ruchu turystycznego, aby rozszerzać swój wywiad na te kraje. W imperialistycznych ośrodkach wywiadowczych wprowadzono atmosferę większej czujności wobec swoich pracowników, agentów, naganiaczy i łączników. Osoby skompromitowane niepowodzeniami w prowadzeniu wrogiej roboty lub których kwalifikacje nie odpowiadają wymogom obecnej sytuacji, są zastępowane nową, przeszkoloną i doświadczoną kadrą. Między innymi w wyniku rokowań prowadzonych w Moskwie w dniach 9–13 IX 1955 r. doszło do nawiązania stosunków dyplomatycznych między ZSRR a RFN. Zniesiono stanowisko Wysokiego Komisarza ZSRR w NRD. Tu i dalej zob. P. Ziętara, Emigracja wobec Października. Postawy polskich środowisk emigracyjnych wobec liberalizacji w PRL w latach 1955–1957, Łomianki 2001. 1 923 W związku z prowadzoną polityczną akcją za powrotem Polaków do ojczyzny2 należy liczyć się z wysiłkiem wywiadów zachodnich wysyłania wśród repatriowanych do kraju swoich agentów dla roboty wywiadowczej, dla inspiracji politycznej i ideologicznej. Powyższe fakty wskazują na potrzebę poważnego wzmocnienia pracy operacyjnej naszych organów zarówno w kraju, jak i za granicą, w celu skutecznego penetrowania obiektów wroga, w których rodzą się zbrodnicze plany przeciwko Polsce. Dogodna sytuacja polityczna powinna być w pełni wykorzystana dla rozbudowy pracy wywiadowczej, ażeby w porę ujawnić, demaskować i paraliżować wrogie zamierzenia. Wszystkie jednostki operacyjne winny zwiększać ilość agentury w obiektach wroga, podnieść poziom pracy operacyjnej, zmobilizować swe wysiłki i możliwości do walki na powierzonych im odcinkach, uwzględniając zachodzące często potrzeby właściwej koordynacji przedsięwzięć. II. Ocena działalności i wyników pracy wywiadowczej organów bezpieczeństwa, a zwłaszcza Departamentu I, wykazuje szereg poważnych braków operacyjnych i organizacyjnych. Do najważniejszych z nich należą: – niedostateczne koncentrowanie wysiłków Departamentu I wokół wykonania zadań wywiadowczych w głównych krajach kapitalistycznych, tj. w USA, Anglii, Niemczech Zachodnich, Francji i w Watykanie; – niedostatecznie ofensywny charakter pracy wywiadowczej, szczególnie w stosunku do USA, w dziedzinie walki z ośrodkami wywiadowczymi oraz ujawniania wrogich zamierzeń i planów wobec naszego obozu; – przewlekłe i nieudolne prowadzenie spraw agenturalnych w celach werbunkowych, szczególnie w zdobywaniu agentury spośród obcokrajowców za granicą i w kraju; – zbyt powolne organizowanie nielegalnych grup i rezydentur; – brak pełnowartościowych rezydentur w głównych krajach kapitalistycznych; – niedostateczna troska o podnoszenie poziomu i kwalifikacji rezydentów (chodzi o głęboką znajomość stosunków politycznych i gospodarczych danego kraju – nieustannie rozszerzaną); Chodzi o tzw. drugą akcję reemigracyjną (1955–1957); pierwsza kampania, tuż po wojnie, zainicjowana przez władze PRL, nawoływała do powrotu do kraju Polaków pozostających na Zachodzie. By zachęcić emigrantów do powrotu, służby specjalne prowadziły oprócz działalności propagandowej różnego typu gry operacyjne w celu skłonienia do powrotu znanych Polaków; zob. instrukcję nr 0105/55 z 8 X 1955 r. pierwszego zastępcy przewodniczącego KdsBP Antoniego Alstera odnoszącą się do „drugiej kampanii repatriacyjnej” [w:] B. Kopka, Reemigranci pod nadzorem, „Zeszyty Historyczne” 2007, z. 159, s. 19 –201; S. Cenckiewicz, Udział aparatu bezpieczeństwa PRL w drugiej kampanii reemigracyjnej (1955–1957) [w:] Aparat bezpieczeństwa wobec emigracji politycznej i Polonii, red. R. Terlecki, Warszawa 2005, s. 241–284; idem, Czaplicki do Brystygierowej. Dyrektor Departamentu I Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego o początkach akcji reemigracyjnej, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2005, nr 1 (2), s. 395–412; K. Tarka, Mackiewicz i inni. Wywiad PRL wobec emigrantów, Łomianki 2007. Zob. dalej dokument nr 240, s. 938. 2 924 – zaniedbywanie pracy na odcinku wywiadu naukowo-technicznego i ekonomicznego; – powolne rozwijanie pracy wywiadowczej w celach kontrwywiadowczych i niedostateczne włączenie się do realizacji zadań wywiadowczych za granicą kontrwywiadowczych jednostek operacyjnych Komitetu zgodnie z ich zakresami pracy i realnymi możliwościami; – brak właściwej współpracy i koordynacji wszystkich służb organów bezpieczeństwa w przeprowadzaniu przedsięwzięć operacyjnych za granicą; – niedostateczne przestrzeganie bezwzględnej konspiracji w pracy tak za granicą, jak i w kraju, w rezydenturach, jak również w centrali. Brak konspiracji istnieje przede wszystkim na odcinku organizacji spotkań i łączności z agenturą, legendowania agentów biorących udział w poszczególnych przedsięwzięciach w ich otoczeniu, dopuszczanie do znajomości spraw nadmiernej ilości pracowników bez uzasadnionej potrzeby. III. W celu usprawnienia pracy wywiadowczej organów bezpieczeństwa w krajach kapitalistycznych Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego postanawia: Wszystkie jednostki operacyjne Komitetu skoncentrują uwagę na wzmożenie wysiłków w prowadzeniu aktywnego, ofensywnego wywiadu zarówno poprzez legalne i nielegalne rezydentury za granicą, jak również z pozycji krajowych, przeciwko głównym krajom kapitalistycznym: USA, Anglii, Niemcom Zachodnim, Francji oraz Watykanowi. Pracę wywiadowczą skierować na realizację następujących zasadniczych zadań: 1. Zdobywanie tajnych dokumentów i wiarogodnych informacji agenturalnych o głównych krajach kapitalistycznych, a mianowicie: a) zamierzeniach i planach skierowanych przeciwko Polsce i krajom obozu socjalizmu. Szczególnie ważnym jest terminowe zdobywanie danych wywiadowczych o planach mobilizacyjnych i przygotowaniach tych krajów do działań wojennych, mając na względzie, że przeciwnik będzie chciał w okresie odprężenia jeszcze bardziej konspirować się i ukrywać; b) politycznej i ekonomicznej sytuacji głównych państw kapitalistycznych, ich polityce handlowej i gospodarczej w stosunku do PRL i innych krajów obozu socjalistycznego; c) sytuacji w „żółtych związkach zawodowych” oraz socjaldemokracji; wewnętrznych sprzecznościach, tarciach i rywalizacji między poszczególnymi partiami, grupami i klikami kapitalistycznymi; penetracji amerykańskiej, angielskiej i bońskiej w prasie, wojsku i organizacjach typu faszystowskiego; d) rozbieżnościach między głównymi krajami kapitalistycznymi, szczególnie w zagadnieniu Niemiec; e) najnowszych osiągnięciach w dziedzinie energii atomowej, techniki odrzutowej, chemii, bakteriologii, radia, elektroniki oraz innych dziedzin postępu technicznego i wynalazczości; f) siłach zbrojnych, obiektach i bazach wojskowych. 925 2. Stosowanie agenturalno-operacyjnych przedsięwzięć mających na celu przeciwdziałanie realizacji politycznych planów rządzących kół państw imperialistycznych wymierzonych przeciwko PRL i krajom obozu socjalizmu oraz demaskowanie tych planów przed opinią publiczną. 3. Ujawnianie i przecinanie działalności obcych wywiadów skierowanej przeciwko PRL i innym krajom obozu socjalizmu, ustalanie ich agentury, wykrywanie i przechwytywanie kanałów przerzutowych i dróg łączności wroga. Szczególną uwagę należy zwrócić na ujawnianie i unieszkodliwianie głęboko zamaskowanej, „osiadłej” agentury wroga. 4. Ujawnianie i demaskowanie działalności polskich ugrupowań reakcyjnych i ośrodków wywiadowczych, a w szczególności: TRJN3, i tzw. „rządu londyńskiego”4, PNKD5, WRN, PSL6, SN, i NSZ oraz środowisk b. wojskowych – „andersowców”, „dwójkarzy”. Ujawnianie agentów i emisariuszy tych ośrodków przygotowywanych na przerzut do kraju. Wykrywanie i przechwytywanie kanałów przerzutowych i dróg łączności z resztkami reakcyjnego podziemia w kraju. Stosowanie agenturalno-operacyjnych przedsięwzięć mających na celu osłabianie i paraliżowanie działalności reakcyjnych ośrodków emigracyjnych. Pogłębianie sprzeczności w ich obozie, demaskowanie i kompromitowanie przywódców oraz odrywanie od nich mas emigracyjnych. Udzielanie poparcia działaczom i grupom, które pragnąc skorzystać ze stworzonych możliwości, zmieniają swój stosunek do kraju i chcą wrócić lub nawiązać pozytywną współpracę z krajem. 5. Demaskowanie i przeciwdziałanie wrogiej robocie prowadzonej przez ośrodki i organizacje rewizjonistyczne w Niemczech Zachodnich, w pierwszym rzędzie przez ziomkostwa „Ślązaków” i „Prusaków”. Ujawnianie ich agentów i emisariuszy przygotowywanych i wysyłanych do Polski oraz ich dróg łączności. 6. Ujawnianie planów i zamierzeń Watykanu i innych kierowniczych ośrodków religijnych dotyczących wykorzystania reakcyjnego kleru i reakcyjnych działaczy katolickich dla prowadzenia działalności antypaństwowej w kraju; przeprowadzenie przedsięwzięć agenturalno-operacyjnych w celu odpowiedniego oddziaływania na ośrodki watykańskie. Wykrywanie i unieszkodliwianie agentury wywiadu watykańskiego. Tymczasowa Rada Jedności Narodowej (1954–1961) – swego rodzaju emigracyjny parlament; powstały z inicjatywy polityków tzw. obozu zjednoczeniowego (Polska Partia Socjalistyczna, Stronnictwo Narodowe, Stronnictwo Pracy, PSL – Odłam Jedności Narodowej, Liga Niepodległości Polski i Stronnictwo Demokratyczne). Komunistyczny aparat bezpieczeństwa rozpracowywał Radę pod kryptonimem „Cyrk”. 4 Mowa o Radzie Rzeczypospolitej Polskiej („rząd” prezydenta A. Zaleskiego). Departament I KdsBP/MSW rozpracowywał obóz prezydencki w ramach sprawy obiektowej pod krypt. „Agonia”. 5 Polski Narodowy Komitet Demokratyczny (1950–1955) – organizacja polityczna założona i kierowana przez Stanisława Mikołajczyka w USA. Komitet występował przeciw tzw. legalizmowi i idei państwa na wygnaniu; wchodzili w jego skład przede wszystkim działacze dwóch partii: PSL i SP. 6 Emigracyjne PSL rozpracowywane było przez Departament I KdsBP/MSW w ramach sprawy obiektowej o krypt. „Trutnie”, a od 1962 r. – „Tarń” (W. Bagieński, F. Dąbrowski, Wstęp [w:] Stanisław Mikołajczyk w dokumentach…, t. 2, s. XXIV). 3 926 7. Zdobywanie informacji o wrogiej działalności zagranicznych kierownictw sekt religijnych w celu wykrywania ich zakonspirowanych aktywistów w kraju. 8. Przeprowadzanie przedsięwzięć wynikających ze specjalnych zadań kierownictwa Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego. IV. W celu wykonania powyższych zadań należy realizować następujące przedsięwzięcia: 1. Przeniknąć poprzez agenturę do najważniejszych organów państw imperialistycznych, a mianowicie: do biur i kancelarii kierowników rządów, ministerstw spraw zagranicznych, ministerstw wojskowych, sztabów generalnych, sztabu NATO, organów wywiadu i kontrwywiadu, kierownictw głównych partii burżuazyjnych, ośrodków naukowo-badawczych, najważniejszych obiektów o znaczeniu wojskowym i ekonomicznym, ośrodków planowania, reakcyjnych organizacji emigracyjnych i ich ośrodków wywiadowczych, do organizacji rewizjonistycznych, urzędów i instytucji watykańskich, central zakonnych i kierownictw wrogich sekt religijnych. Werbować agenturę spośród osób pracujących w ww. obiektach lub mających możliwości dotarcia do nich. 2. Werbować agenturę spośród wpływowych działaczy politycznych i społecznych, partii i ugrupowań burżuazyjnych, dziennikarzy organów prasowych i agencji kapitalistycznych. Wykorzystywać tę agenturę między innymi w celu paraliżowania wrogich zamierzeń wobec PRL i krajów obozu socjalizmu. 3. Nawiązywać poufne kontakty z wpływowymi działaczami politycznymi i społecznymi partii i ugrupowań burżuazyjnych, z dziennikarzami kapitalistycznej prasy, których – nie werbując – można wykorzystywać dla demaskowania przed opinią publiczną zbrodniczych planów i zamierzeń kół rządzących państw imperialistycznych (wystąpienia w prasie, radio, w parlamentach, rozpowszechnianie wygodnych nam pogłosek, wersji itp.). 4. Werbować w głównych krajach kapitalistycznych agenturę perspektywiczną spośród studentów, którzy po ukończeniu studiów będą mogli otrzymać pracę w interesujących nas instytucjach państwowych, naukowo-badawczych i w obiektach o znaczeniu wojskowym. Zdobywać w krajach kapitalistycznych werbowników, łączników i agenturę pomocniczą. 6. Przygotowywać i przerzucać z kraju do państw kapitalistycznych agentów, którzy będą zdolni przenikać do organów wywiadu wroga, do ośrodków emigracyjnych i rewizjonistycznych lub wykonywać określone zadania wywiadowcze. 7. Wykorzystywać możliwości werbowania agentury spośród obywateli państw kapitalistycznych przebywających czasowo w Polsce. 8. Wykorzystywać osoby posiadające prawo nabycia obywatelstwa państwa kapitalistycznego lub prawo spadku w tych krajach i możliwości wyjazdu – w celu zdobywania wśród nich agentury. 9. Dla werbowania i wprowadzania agentury do interesujących nas obiektów wykorzystywać Polaków przebywających za granicą oraz istnienie powiązań rodzin927 nych i innych kontaktów osób zamieszkałych w PRL z obywatelami krajów kapitalistycznych. 10. Udoskonalić metody pracy wywiadowczej i śmielej iść na przemyślane i odważne posunięcia operacyjne, szerzej stosować technikę operacyjną. W pracy z agenturą zwracać szczególną uwagę na jej sprawdzanie, szkolenie operacyjne oraz wychowanie ideowe i polityczne. V. Dla zabezpieczenia realizacji powyższych zadań poleca się jednostkom operacyjnym Komitetu przeprowadzenie następujących przedsięwzięć: 1. Departamentowi I: a) W 1956 r. zorganizować w głównych krajach kapitalistycznych nielegalne grupy agenturalne, zaś w ciągu dwóch lat nielegalne rezydentury, które będą w stanie wykonać postawione przed nimi zadania, zgodnie z planem pracy zatwierdzonym przez komitet. b) Do dnia 1 III 1956 r. uzupełnić zgodnie z etatem stan personalny rezydentur w głównych krajach kapitalistycznych doświadczonymi pracownikami operacyjnymi, zdolnymi do realizacji stawianych przed nimi zadań. W tym samym terminie obsadzić doświadczonymi pracownikami operacyjnymi rezydentury w innych krajach kapitalistycznych (Kanada, Meksyk, Argentyna, Brazylia, Izrael, Szwajcaria, Szwecja, Austria), z terenu których można prowadzić pracę wywiadowczą przeciwko głównym państwom kapitalistycznym. c) W celu wzmocnienia walki przeciwko wywiadowczym ośrodkom wroga w Niemczech Zachodnich w ciągu dwóch miesięcy zorganizować w składzie rezydentury w Berlinie kontrwywiadowczą grupę spośród doświadczonych pracowników Departamentu I i II. d) Do dnia 1 I 1956 r. uzupełnić stan osobowy Wydziału Wywiadu Naukowo-Technicznego pracownikami znającymi pracę operacyjną i posiadającymi przygotowanie techniczne oraz opracować perspektywiczny plan pracy tego wydziału na rok 1956. e) W terminie do dnia 1 I 1956 r. gruntownie przeanalizować pracę agentury Departamentu I za granicą i opracować indywidualne plany dalszego wykorzystania każdego agenta zgodnie z jego możliwościami. Opracować i wprowadzić do pracy z agenturą sposoby łączności w pełni odpowiadające wymogom konspiracji, uwzględniając konieczność korzystania z łączników, mieszkań konspiracyjnych, punktów dla przekazywania materiałów, adresów pocztowych, martwych skrzynek i dostępnych nam środków techniki operacyjnych. Ustalić z agenturą formy zapasowej łączności na wypadek nieprzewidzianego zerwania lub konieczności zmiany dotychczasowych form kontaktów. Wytypować agentów, których można wykorzystać w charakterze werbowników i kierowników grup oraz przystąpić do realizacji tego zadania. Opracować i przeprowadzić konkretne przedsięwzięcia w celu sprawdzenia niepewnej agentury. Zaniechać współpracy z agenturą zdekonspirowaną lub niebudzącą zaufania. 928 f) W ciągu trzech miesięcy przeanalizować wszystkie rozpracowania kandydatów do werbunku. W stosunku do rozpracowań posiadających perspektywę realizacji opracować konkretne przedsięwzięcia, zmierzając do jak najszybszego ich wykonania. g) W terminie do dnia 1 II 1956 r. zakończyć opracowanie planów przedsięwzięć zmierzających do uaktywnienia pracy wywiadowczej przeciwko głównym krajom kapitalistycznym z pozycji wewnętrznych i zewnętrznych. h) Zastosować niezbędne środki gwarantujące konspirację pracy wywiadowczej i zachowanie tajemnicy w prowadzeniu tajnych spraw zarówno w rezydenturach, jak i w departamencie, oraz usprawnić ewidencję operacyjną. W tym celu dyrektor Departamentu I w terminie do dnia 1 XII br. opracuje i przedstawi do zatwierdzenia właściwe instrukcje. i) Wspólnie z innymi jednostkami Komitetu stale dobierać agenturę i ustalać osoby w kraju posiadające rodzinne, przyjacielskie lub inne powiązania i kontakty z osobami w krajach kapitalistycznych, które mogą być wykorzystane operacyjnie. Szczególnie interesować się osobami, poprzez które można dotrzeć do interesujących nas obiektów w ww. krajach – bądź drogą przerzutu agentury, bądź posługując się nimi dla werbunku bliskich im osób w tych krajach. j) Wspólnie z właściwymi jednostkami operacyjnymi realizować przedsięwzięcia mające na celu ujawnianie i przeciwdziałanie w odpowiednim czasie planom wroga zmierzającym do werbunku lub nakłonienia do zdrady ojczyzny osób wyjeżdżających do krajów kapitalistycznych w delegacjach służbowych. k) W celu podniesienia kwalifikacji zawodowych pracowników podnieść dyscyplinę i aktywność w szkoleniu zawodowym i w obowiązkowej nauce języków obcych. 2. Departamentowi II: a) Polecić zorganizować aktywne rozpracowywanie placówek wywiadowczych państw kapitalistycznych, działających z Niemiec Zachodnich i innych krajów bezpośrednio przerzucających agenturę na teren Polski. W tym celu: – przygotowywać i przerzucać za granicę sprawdzonych agentów w celu przenikania ośrodków wywiadowczych; – przeprowadzać werbunki pracowników ośrodków wywiadowczych; w tym celu posyłać werbowników; – przeprowadzać agenturalno-operacyjne przedsięwzięcia, polegające na podstawianiu ośrodkom legendowanych kanałów w celu przechwytywania ich agentury przerzucanej do Polski. b) Zdobywać agenturę spośród obcokrajowców przebywających stale lub czasowo w PRL, którą można wykorzystać do pracy wywiadowczej w krajach kapitalistycznych. c) Wzmóc pracę na odcinku zdobywania tajnych dokumentów i informacji agenturalnych z poszczególnych przedstawicielstw krajów kapitalistycznych znajdujących się na terenie PRL. 929 3. Departamentowi III: a) Zapewnić realizację zadań wymienionych w części III pkt 4 i 5 niniejszej uchwały (ośrodki rewizjonistyczne i emigracyjne szczególnie najbardziej reakcyjne, jak: NSZ, środowiska banderowców i „dwójkarzy”). Stosować przedsięwzięcia umożliwiające bardziej aktywne agenturalne przenikanie do kierowniczych ośrodków reakcyjnej emigracji polskiej i organizacji rewizjonistycznych, wykorzystując do tych celów operacyjne możliwości wewnątrz kraju. Przeprowadzać werbunki wśród pracowników tych ośrodków i w tym celu wysyłać za granicę agentów werbowników. b) Organizować w razie konieczności legendowane grupy w celu przechwytywania kanałów i agentów przerzucanych do Polski z ośrodków emigracyjnych oraz wprowadzenia naszej agentury do tych ośrodków. c) Przeprowadzać przedsięwzięcia umożliwiające sprowadzenie do kraju znanych działaczy ugrupowań reakcyjnych polskiej emigracji w celu wprowadzenia rozkładu w tych ugrupowaniach. 4. Departamentowi IV: a) Wykorzystać wyjazdy delegacji udających się do krajów kapitalistycznych w sprawach handlowych, przemysłowych, organizacji wystaw lub udziału w konferencjach gospodarczych i targach dla wysyłania za granicę agentury w celu zbierania informacji wywiadowczych, szczególnie z odcinka naukowo-technicznego. b) Włączyć się do realizacji przedsięwzięć zmierzających do spowodowania powrotu Polaków do kraju, zatrudnionych za granicą na odcinku naukowo-technicznym. Wykorzystać możliwości jednostki w docieraniu poprzez kontakty krajowe do sfer naukowo- technicznych w krajach kapitalistycznych w celu przeprowadzania werbunków i zdobywania informacji wywiadowczych. c) Werbować agenturę wśród obcokrajowców pracujących na terenie Polski w przemyśle i firmach handlowych w celu wprowadzenia ich do obiektów w krajach kapitalistycznych. 5. Departamentowi V: a) Aktywnie rozpracowywać placówki wywiadowcze wroga działające przeciwko PRL z portów krajów kapitalistycznych. b) Werbować agenturę spośród polskich marynarzy, lotników, kolejarzy wyjeżdżających systematycznie do krajów kapitalistycznych oraz agenturę rekrutującą się z marynarzy krajów kapitalistycznych, która będzie w stanie: – ujawnić kanały łączności morskiej wykorzystywane przez wrogie wywiady i ośrodki reakcyjnej emigracji, – zdobywać informacje wywiadowcze w portach krajów kapitalistycznych, – spełniać rolę werbowników oraz kurierów i łączników z naszą agenturą za granicą. c) Wykorzystywać dla pracy operacyjnej kontakty zagraniczne naszych instytucji transportowych w ramach organizacji IATT, konwencji kolejowych, placówek PMH i LOT-u. 930 6. Departamentowi VI: a) Wykorzystać wszystkie możliwości w kraju dla wprowadzenia agentury do kierowniczych ogniw Watykanu, wywiadu watykańskiego i „Collegium Russicum”7, kierownictw zakonów i sekt religijnych w celu ujawniania wrogiej działalności prowadzonej przez te ośrodki przeciwko Polsce. b) W prowadzeniu walki przeciwko wrogiej działalności Watykanu uwzględniać konieczność agenturalnego przenikania do „przybudówek” watykańskich, tzn. organizacji i ośrodków działających z terenu różnych krajów kapitalistycznych, które w praktyce realizują politykę Watykanu. 7. Kierownikom wojewódzkich urzędów do spraw bezpieczeństwa publ[icznego] Wzmóc pracę w kierunku rozszerzenia i wykorzystania możliwości operacyjnych, które mogą być zastosowane w celach wywiadowczych za granicą dla wykonania zadań wskazanych w niniejszej uchwale. Na agentów i osoby, których celowe jest wykorzystanie w realizacji zadań za granicą, przedstawiać uzasadnione wnioski do odpowiednich departamentów. W wypadkach operacyjnie uzasadnionych razem z nimi brać udział w przygotowywaniu i przerzutach agentury za granicę, a także w przeprowadzaniu innych operacyjnych przedsięwzięć za granicą. VI. Wykonanie zadań organów bezpieczeństwa za granicą wymaga pełnej mobilizacji wysiłków dla realizacji możliwości operacyjnych wszystkich służb, przy zachowaniu właściwej koordynacji i niezbędnej konspiracji pracy. W tym celu ustala się następujący tryb postępowania: 1. Departament I zobowiązany jest koordynować wywiadowcze przedsięwzięcia za granicą wszystkich jednostek operacyjnych Komitetu. W tym celu zgodnie z uchwałą Komitetu z dnia 11 marca br. jednostki operacyjne w zależności od charakteru sprawy uzgadniają lub informują Departament I o przedsięwzięciach realizowanych za granicą. 2. Departament I zobowiązany jest okazywać wszystkim jednostkom operacyjnym organizacyjną i techniczną pomoc w realizacji przedsięwzięć za granicą. 3. Jednostki operacyjne zamierzające przeprowadzać werbunki agentury za granicą, która zostanie przekazana na łączność Departamentowi I, przygotowują plan werbunku wspólnie z Departamentem I. W wypadku przygotowywania agentury do przerzutu na długoterminowe osiedlenie za granicą przygotowują agenta do przerzutu (opracowanie legendy, zadań, techniki przerzutu) również wspólnie z Departamentem I. Przed dokonaniem przerzutu agent zostaje przekazany Departamentowi I w terminie umożliwiającym niezbędne przeszkolenie i opracowanie łączności. Collegium Russicum (Pontificium Collegium Russicum lub Pontifical Russian College) – kolegium papieskie utworzone przez Piusa XI do kształcenia duchowieństwa obrządków wschodnich, głównie dla celów misyjnych w Związku Sowieckim. 7 931 Po przerzuceniu agenta pracuje z nim Departament I. W wyjątkowych, operacyjnie uzasadnionych wypadkach jednostki operacyjne za zgodą członka Komitetu mogą samodzielnie werbować, przerzucać i utrzymywać łączność z agenturą za granicą. 4. Operacyjne departamenty Komitetu, przerzucając agenturę za granicę z konkretnymi zadaniami na krótkoterminowy pobyt, przeprowadzają samodzielnie przedsięwzięcia i przerzuty agentury, uzgadniają zaś w wypadkach koniecznych z Departamentem I legendę i zadania. Pracą tej kategorii agentury kierują odpowiednie departamenty operacyjne. 5. Jednostki operacyjne winny w każdym wypadku sprawdzać w ewidencji Departamentu I wszystkie osoby przewidywane do werbunku lub wobec których planuje się przeprowadzenie innych przedsięwzięć operacyjnych za granicą. 6. Departament II i inne jednostki operacyjne przekazują na łączność Departamentowi I agentów rekrutujących się z obcokrajowców wyjeżdżających z Polski do krajów kapitalistycznych, w terminie umożliwiającym zapoznanie się z tą agenturą i opracowanie dla niej zadań łączności. 7. Departament V przekazuje Departamentowi I agentów rekrutujących się spośród marynarzy obcokrajowców, którzy rzadko przyjeżdżają do Polski, a posiadają możliwości zdobywania cennych informacji wywiadowczych, które mogą utracić swą wartość, jeśli nie zostaną przekazane w odpowiednim terminie. W miarę potrzeby przekazuje również najbardziej zaufanych i sprawdzonych agentów spośród marynarzy obcokrajowców, którzy mogą być wykorzystani za granicą w charakterze łączników, werbowników lub dla wykonania innych zadań wywiadowczych. 8. Zobowiązuje się jednostki operacyjne do umożliwienia Departamentowi I stawiania zadań agenturze tych jednostek, wyjeżdżającej na tymczasowy pobyt za granicę, jeżeli zadania te nie będą kolidowały z zadaniami właściwych jednostek. Departament I w miarę możliwości winien wykonywać zadania stawiane przez poszczególne jednostki. 9. Jednostki operacyjne przed przystąpieniem do realizacji spraw dających wyjścia na zagranicę winny rozpatrzeć możliwości wykorzystania agentury wprowadzonej do danej sprawy w celu wprowadzenia jej do ośrodków wroga. 10. W wypadkach przeprowadzania przedsięwzięć operacyjnych w stosunku do obiektu wroga przez kilka jednostek operacyjnych Komitetu jednostki uzgadniają ze sobą planowane przedsięwzięcia lub opracowują wspólne plany rozpracowania obiektu. 11. Jednostki operacyjne winny informować Departament I o uzyskanych przez nie materiałach wywiadowczych i kontrwywiadowczych na zagranicę. Departament Śledczy winien, niezależnie od charakteru prowadzonych spraw, uzyskiwać w śledztwie materiały mające znaczenie dla wywiadu. Departament I zobowiązany jest informować jednostki operacyjne na podstawie materiałów otrzymywanych z zagranicy o działalności wroga na kraj. 12. Kierownicy wojewódzkich urzędów w celu złożenia propozycji wykorzystania agenta lub osób, które mogą być wykorzystane w pracy za granicą, przesyłają 932 uzasadnione wnioski członkowi Komitetu przez dyrektorów departamentów, w których sprawach kontrolnych przechodzą proponowani agenci lub osoby. Wniosek winien być w każdym wypadku wraz z opinią departamentu – pozytywną lub negatywną – przedstawiony do rozpatrzenia członkowi Komitetu, który decyduje o jego wykorzystaniu. Wniosek na agentów lub osoby, na które w departamentach Komitetu nie ma spraw kontrolnych, kierownicy wojewódzkich urzędów przesyłają bezpośrednio do dyrektora Departamentu I. 13. Zobowiązuje się pracowników wszystkich jednostek operacyjnych Komitetu i wojewódzkich urzędów do przestrzegania bezwzględnej konspiracji w przeprowadzanych przedsięwzięciach związanych z zagranicą; dotyczy to czynności przeprowadzanych na zewnątrz organów bezpieczeństwa, jak również w samym aparacie poszczególnych jed­nostek. VII. 1. W składzie wojewódzkich urzędów [w] Stalinogrodzie, Szczecinie i Gdańsku powołuje się grupy operacyjne8, na które nakłada się obowiązek prowadzenia przedsięwzięć po linii pracy Departamentu I. 2. Departament I zacieśni roboczy kontakt z II Zarządem Sztabu Generalnego MON w celu skoordynowania wysiłków i wzajemnej pomocy w pracy wywiadowczej za granicą. W związku z wydaniem niniejszej uchwały tracą moc obowiązującą dotychczasowe rozkazy i instrukcje w przedmiocie regulowanym niniejszym dokumentem9. Listopad, 1955 r. Przewodniczący Komitetu wz. A[ntoni] Alster Za zgodność z oryginałem: dyrektor Gabinetu Przewodniczącego (M[ichał] Drzewiecki, ppłk)a Źródło: AIPN, 1583/146, k. 16–28, mps. Podpis. Zob. rozkaz organizacyjny nr 0125/Org. z 26 IX 1955 r. przewodniczącego KdsBP o zorganizowaniu z dn. 1 X 1955 r. Samodzielnych Grup Specjalnych w Gdańsku, Szczecinie i Stalinogrodzie wg etatu nr 01/2 (DVD). 9 Uchwała uchylona 8 VIII 1958 r. a 8 933 Nr 239 1955 listopad 24, Warszawa – Zarządzenie nr 0124/55 przewodniczącego KdsBP w sprawie przekazywania przedmiotów wartościowych przesyłanych przez obce ośrodki wywiadowcze, a przejmowanych przez organa bezpieczeństwa na rzecz Skarbu Państwa Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC-R-343/55 Warszawa dnia 24 listopada 1955 r. Ściśle tajne Egz. nr …… DO – 89 WO – 85 PO – 47 Zarządzenie nr 0124/55 Na finansowanie swej szpiegowskiej działalności ośrodki wywiadowcze przesyłają do Polski przedmioty wartościowe (pieniądze, biżuterię, złote zegarki itp.). Drogą przedsięwzięć operacyjnych w stosunku do rozpracowywanych ośrodków wywiadowczych i ich rezydentury przesyłki takie często przechwytywane są przez organy bezpieczeństwa publicznego. Niejednolity tryb postępowania powoduje, że przedmioty wartościowe niepotrzebne w sprawie bez powodów zatrzymywane są przez dłuższy okres czasu w jednostkach bezpieczeństwa publicznego. Zdarzają się również wypadki, że agentura organów bezpieczeństwa publicznego otrzymane ze środków wywiadowczych przesyłki, podarunki itp. traktuje jako swoje własne, co jest niesłuszne i stanowi czynnik jej demoralizacji. W związku z powyższym zarządzam: 1. Przedmioty wartościowe (pieniądze, zegarki, biżuterię itp.) kierowane przez ośrodki wywiadowcze do kraju, przejmowane przez aparat bezpieczeństwa publicznego, w wypadkach, gdy względy operacyjne na to pozwalają i przedmioty te nie będą potrzebne w śledztwie, a następnie podczas rozprawy sądowej – kierownicy jednostek bezpieczeństwa publicznego obowiązani są przesyłać drogą służbową do dyrektora Departamentu Finansowego. (Aparaty fotograficzne, radiostacje i inne techniczne urządzenia – dyrektorowi Departamentu IX). 2. Funkcjonariusze bezpieczeństwa publicznego posiadający na swym kontakcie agenturę, która w różnych okolicznościach otrzymuje lub może otrzymywać od osób przez nie rozpracowywanych pieniądze, podarunki itp., winni wyjaśniać, że 934 przywłaszczanie tych przedmiotów jest bezprawne i dlatego obowiązkiem tajnego współpracownika jest zdawać otrzymywane pieniądze (podarunki) funkcjonariuszowi bezpieczeństwa publicznego, który przekaże je na Skarb Państwa. Tajny współpracownik, który oddaje przedmioty wartościowe na Skarb Państwa, winien być odpowiednio wynagradzany według zasad określonych w zarządzeniu nr 072/55. 3. Każdy akt przejęcia przedmiotów wartościowych przez jednostkę bezpieczeństwa publicznego musi być udokumentowany w sprawie, w której rozpracowuje się działalność ośrodka wywiadowczego. Dlatego tajny współpracownik, przekazując na spotkaniu przedmioty wartościowe, winien zaznaczyć o tym w doniesieniu, na którym funkcjonariusz obowiązany jest odnotować fakt odebrania przedmiotów, złożyć swój podpis, datę i przedstawić przełożonemu, który również pisemnie wydaje decyzję o dalszym postępowaniu z przejętymi przedmiotami. Wypis z doniesienia zawierający wzmiankę tajnego współpracownika o przekazaniu przedmiotów wartościowych, adnotację z podpisem funkcjonariusza i decyzją przełożonego stanowi dokument przejęcia przedmiotu i podstawę ścisłej ewidencji. Ewidencję przejętych i przekazanych przedmiotów obowiązani są prowadzić dyrektorzy departamentów Komitetu i kierownicy wojewódzkich urzędów w myśl wytycz­nych dyrektora Departamentu Finansowego i dyrektora Departamentu IX. 4. Do dnia 1 marca 1956 r. kierownicy jednostek bezpieczeństwa publicznego przekażą wszystkie nagromadzone przedmioty wartościowe po uprzednim skontrolowaniu, czy w sprawach (teczkach agentury) znajdują się odpowiednie dokumenty stanowiące dowód ich przyjęcia. 5. O ile zachodzić będzie operacyjna potrzeba, przedmioty, o których mowa w niniejszym zarządzeniu, mogą być wydane kierownikowi jednostki bezpieczeństwa publicznego, za zgodą członka Komitetu. Dyrektorzy departamentów i kierownicy wojewódzkich urzę­dów są osobiście odpowiedzialni za właściwe wykonanie niniejszego zarządzenia. Z zarządzeniem należy zapoznać cały aparat kierowniczy (od kierownika sekcji wzwyż) oraz funkcjonariuszów wymienionych w pkt 21. Przewodniczący Komitetu wz. A[ntoni] Alster I zastępca Za zgodność z oryginałem: dyrektor Gabinetu Przewodniczącego (M[ichał] Drzewiecki, ppłk)a Źródło: AIPN, 1583/20, k. 309, mps. a 1 Nieczytelny podpis. Zarządzenie uchylone 20 IX 1962 r. 935 Nr 240 1955 grudzień 21, Warszawa – Zarządzenie nr 0140/55 I zastępcy przewodniczącego KdsBP w sprawie „wzmocnienia walki z elementami i grupami rewizjonistycznymi o szowinistycznych, niemieckich zapędach” w związku z listem Sekretariatu KC PZPR w sprawie stosunku do autochtonów oraz uchwałą Sekretariatu KC PZPR dotyczącą ludności niemieckiej zamieszkałej w Polsce Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC-R-372/55 Warszawa, dnia 21 grudnia 1955 r. Ściśle tajne Egz. nr 06 Zarządzenie nr 0140/55 Sekretariat KC PZPR wysłał do instancji partyjnych w terenie list1 z wytycznymi dla władz partyjnych i administracyjnych w sprawie stosunku do ludności autochtonicznej, a także uchwałę KC dot[yczącą] ludności niemieckiej zamieszkałej w Polsce2. Oba te dokumenty mają duże znaczenie dla należytego ustawienia pracy operacyjnej organów bezpieczeństwa publicznego w walce przeciw działalności rewizjonistycznej. List Sekretariatu KC PZPR zwraca uwagę na wciąż jeszcze nieprzezwyciężone poważne niedociągnięcia w dziedzinie zespolenia ludności autochtonicznej z całym narodem polskim, a także wskazuje na istniejące nadal fakty dyskryminacji. Przejawia się to w niezadawalającym udziale ludności autochtonicznej w organach aparatu państwowego, gospodarczego i społeczno-politycznego, w niewystarcza­ jącym awansowaniu chłopów i robotników miejscowego pochodzenia oraz braku dostatecznej opieki i pomocy dla tej ludności, a zwłaszcza członków rodzin rozbitych w wyniku działań wojennych. Fakty dyskryminacji ludności autochtonicznej – nierzadko także ze strony pracowników aparatu państwowego – niechętny często stosunek ludności napływowej do tej ludności oraz niedociągnięcia w walce z propagandą rewizjonistyczną ułatwiają jedynie wrogą propagandę imperializmu niemieckiego. Uchwała KC w sprawie ludności niemieckiej również zwraca uwagę na usiłowanie wykorzystywania przez ośrodki imperializmu niemieckiego przypadków dyskry- 1 2 Z 23 XI 1955 r. Z 6 XII 1955 r. 936 minacji oraz ciężkiej sytuacji rodzinnej i materialnej rodzin niemieckich rozbitych w następstwie wojny dla swych antypolskich celów sprzecznych także z interesami narodu niemieckiego. Komitet Centralny zwraca uwagę na słabość internacjonalistycznego wychowania aparatu państwowego oraz niedostateczną pracę polityczną wśród ludności i nakłada obowiązek na instancje partyjne i rady narodowe oraz aparat państwowy realizowania zadań zmierzających do przezwyciężenia resztek dyskryminacji i do pełnego równouprawnienia zarówno polskiej ludności autochtonicznej, jak i ludności niemieckiej zamieszkałej w Polsce (woj. Szczecin, Koszalin, Wrocław). KC wzywa do stworzenia warunków do trwałej stabilizacji w Polsce tej części ludności, która chce pozostać w Polsce, jak również zaspokojenia w uzasadnionych wypadkach dążeń rodzin niemieckich do połączenia się. W walce o przezwyciężenie braków, na które wskazuje KC, organy bezpieczeństwa publicznego winny wziąć jak najszerszy udział przy użyciu dostępnych im środków w pracy operacyjnej. W tym celu należy: 1. Pomóc komitetom partii w realizacji uchwały KC przez wzmocnienie ofensywności walki z elementami i grupami rewizjonistycznymi o szowinistycznych, niemieckich zapędach, które świadomie i w sposób prowokacyjny przeciwdziałają stabilizacji stosunków na Ziemiach Zachodnich. Ukrócać i przecinać rewizjonistyczną propagandę. Pamiętać o roli, jaką w podsycaniu rewizjonizmu odgrywa część kleru niemieckiego i autochtonicznego. Podając systematycznie informacje dla KW i KP partii o nasileniu rewizjonizmu i przeciwdziałaniu organów bezpieczeństwa publicznego, informować również o wypadkach niewłaściwego postępowania ze strony administracji, kierownictwa zakładów prasy, ludności napływowej wobec ludności miejscowego pochodzenia i ludności niemieckiej. Informacje opracowywać na podstawie materiałów agenturalnych Biura „W” i z rozmów operacyjnych i przygodnych z obywatelami. 2. W związku z umożliwieniem i zorganizowaniem wyjazdów do swych rodzin w obu częściach Niemiec osób miejscowego pochodzenia jednostki bezpieczeństwa publicznego winny wziąć czynny udział w pracy nad typowaniem kandydatów na wyjazd do NRF. Wydziały III wojewódzkich urzędów w porozumieniu z zainteresowanymi jednostkami operacyjnymi winny ustalać, czy spośród osób zakwalifikowanych na wyjazd nie znajdują się takie, co do których są poważne uzasadnione zastrzeżenia natury politycznej lub operacyjnej, celem niedopuszczenia ich do wyjazdu poprzez komisje powołane przez Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego i Ministerstwo Spraw Wewnętrznych w związku z listem KC. W wypadku posiadania potwierdzonych sygnałów, że osoby zakwalifikowane na wyjazd usiłują wywieźć z kraju materiały stanowiące tajemnicę państwową, należy natychmiast powiadomić Departament III celem uzgodnienia przedsięwzięć zmierzających do przeciwdziałania. 3. Wykorzystując fakt wyjazdu do NRF niektórych osób w ramach akcji łączenia rodzin, pamiętać o konieczności ich operacyjnego wykorzystania, o ile odpowiadają 937 kryteriom koniecznym dla agentury z perspektywą dotarcia do niemieckich ośrodków rewizjonistycznych. Typować do werbunku również osoby, o które interweniuje Niemiecki Czerwony Krzyż, jak i inne instytucje zachodnioniemieckie. Typowanie kandydatów do werbunku winno być każdorazowo uzgadniane z Departamentem III. 4. Naczelnicy wydziałów III wojewódzkich urzędów przedstawią kierownikom wojewódzkich urzędów w terminie do dnia 10 I 1956 r. ramowe plany agenturalno-operacyjnych przedsięwzięć w związku z zasadami wynikającymi z uchwały i listu KC. W planach tych, obok przedsięwzięć wynikających z realizacji punktów 1–3 niniejszego zarządzenia, należy również uwzględnić takie przedsięwzięcia agenturalno-operacyjne wykonywane bezpośrednio przez wydział III i przy pomocy innych jednostek operacyjnych, jak: – nastawienie całej sieci agenturalnej na ustalenie osób celowo podsycających nastroje wyjazdowe do Niemiec, w celu uzyskania wyjść na inspiratorów i prowodyrów rewizjonistycznej działalności, – przeciwdziałanie masowym wystąpieniom o wyjazd i wszelkim próbom prowokacji, mającym na celu wypaczenie charakteru akcji łączenia rodzin, – prowadzenie dostępnymi środkami akcji propagandowej za ściągnięciem członków rodzin autochtonicznych i w niektórych uzasadnionych wypadkach rodzin niemieckich z NRF celem połączenia ich z rodzinami w Polsce. Realizując tą część zaplanowanych przedsięwzięć, mieć na uwadze przede wszystkim oddziaływanie przez agenturę na członków rodzin przebywających w NRF oraz przeprowadzanie rozmów w celach operacyjnych (np.: pisanie listów nawołujących do powrotu, bezpośrednie rozmowy z członkami rodzin znajdującymi się w Polsce, podpowiadanie radom narodowym o trudnościach materialnych i innych). Pamiętać należy szczególnie o tych członkach rodzin autochtonicznych, którzy w NRF służą w kompaniach wartowniczych, amerykańskich służbach pomocniczych itp.3 W wykonaniu zadań nakreślonych w planie winny uczestniczyć wszystkie operacyjne jednostki podległe kierownikowi wojewódzkiego urzędu, który obowiązany jest poprzez naczelnika wydziału III koordynować całość przedsięwzięć na terenie województwa. Odpis planu ramowych przedsięwzięć należy przesłać do Departamentu III. 5. Niezależnie od omawiania wykonania niniejszego zarządzenia w sprawozdaniach kwartalnych należy co dwa tygodnie, 1 i 15 każdego miesiąca (aż do odwołania), przesyłać do Departamentu III informacje o przebiegu akcji łączenia rodzin i o udziale jednostek bezpieczeństwa publicznego w tej akcji, podając uzyskane wyniki operacyjne. Kierownicy wojewódzkich urzędów w oparciu o uchwałę Komitetu Centralnego zorganizują dodatkowe zajęcia szkoleniowe w podległych im służbowo jednostkach operacyjnych celem zapoznania funkcjonariuszów z wytycznymi uchwały. Podczas 3 Por. dokument nr 238, s. 924. 938 szkolenia podkreślić tą część uchwały, która wskazuje na konieczność wyzbycia się resztek nacjonalizmu i szowinizmu występujących niejednokrot­nie w poglądach dotyczących kwestii niemieckiej. Rozwijać u funkcjonariuszów bezpieczeństwa publicznego poczucie więzi internacjonalistycznej z wszystkimi ludźmi pracującymi4. I zastępca przewodniczącego (–) A[ntoni] Alster Za zgodność z oryginałem: dyrektor Gabinetu Przewodniczącego (M[ichał] Drzewiecki, ppłk)a Źródło: AIPN, 1583/21, k. 144–147, mps. a 4 Powyżej dopisek: z up. i nieczytelny podpis. Zarządzenie uchylone 4 V 1959 r. 939 Nr 241 [1955 b.d.m. i d., Warszawa] – Projekt rozkazu nr 096/55 przewodniczącego KdsBP o współdziałaniu organów bezpieczeństwa publicznego z organami Informacji [Projekt] Ściśle tajne Egz. nr 1 Rozkaz1 Uchwałą Rady Ministrów z dnia 3 września 1955 r. organa Informacji MON i Informacji WW włączone zostały do Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego2. Celem uchwały jest dalsze usprawnienie walki z wrogami ustroju ludowo-demokratycznego PRL i wzmocnienie ochrony Ludowego Wojska Polskiego poprzez ujednolicenie kierownictwa i lepszą koordynację wysiłków organów bezpieczeństwa publicznego i wojskowych organów bezpieczeństwa. Uchwała stanowi, że do zakresu działania organów Informacji należy: 1. Walka z wymierzoną przeciwko siłom zbrojnym działalnością wywiadu państw kapitalistycznych i jego ekspozytur spośród reakcyjnych ugrupowań emigracyjnych. 2. Walka z wymierzoną przeciwko wojsku wrogą działalnością reakcyjnych elementów w kraju, próbami tworzenia w wojsku nielegalnych organizacji, wrogą działalnością polityczną i terrorystyczną, zapobieganie aktom dywersji i dezercji. 3. Zabezpieczenie nienaruszalności tajemnicy wojskowej. Organy Informacji działają pod kierownictwem Komitetu, na podstawie jego zarządzeń i wytycznych, uwzględniając zadania stawiane siłom zbrojnym przez ministra obrony narodowej i ministra spraw wewnętrznych. Na czelne organów Informacji stoi szef Głównego Zarządu Informacji, który wchodzi jako członek w skład Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego. Organizacja organów Informacji przedstawia się, jak następuje: Główny Zarząd Informacji, 4 zarządy Informacji rodzajów wojsk: Zarząd Informacji Wojsk Lotniczych i OPL, Zarząd Informacji Marynarki Wojennej, Zarząd Informacji KBW, Zarząd Informacji WOP, 3 zarządy Informacji okręgów wojskowych: Zarząd Informacji Warszawskiego Okręgu Wojskowego, Zarząd Informacji Pomorskiego Okręgu Wojskowego, Zarząd Informacji Śląskiego Okręgu Wojskowego oraz podległe tym zarządom wydziały Informa­cji w korpusach i dywizjach i sekcje Informacji Zob. dokument nr 233. Dokument nr 231. 1 2 940 w brygadach, a także komórki Informacji w niektórych mniejszych jednostkach wojskowych (szkołach, pułkach). W związku z tym, że głównym kierunkiem szpiegowskiej, dywersyjnej i innej wrogiej działalności wymierzonej przeciw Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej jest dążenie do osłabienia jej sił obronnych i gotowości bojowej – ochrona sił zbrojnych PRL jest wspól­nym, ważnym zadaniem całego aparatu bezpieczeństwa. Dotychczasowa praca organów bezpieczeństwa publicznego i organów Informacji nad zwalczaniem wrogiej działalności wymierzonej przeciwko wojsku prowadzona była często w sposób nieskoordynowany, co ujemnie odbijało się na jej wynikach. W wielu wypadkach nie wykorzystywano możliwości prowadzenia wspólnych rozpracowań, jak też nie łączono wysiłków obu organów służby bezpieczeństwa w drodze uzgadniania planów rozpracowań prowadzonych przez organa bezpieczeństwa publicznego względnie przez organy Informacji celem udzielenia sobie wzajemnej pomocy przy ich realizacji. Stąd też rozpracowania prowadzone przez organa Informacji były niejednokrotnie ograniczone jedynie do terenu wojska i niepoparte równoległymi czynnościami ze strony organów bezpieczeństwa, nie mogły ujawnić powiązań z wrogimi elementami z terenu cywilnego ani też dotrzeć do ośrodków inspirujących mieszczących się często poza wojskiem. Organa bezpieczeństwa publicznego i organa Informacji zbyt mało udostępniały sobie nawzajem wykorzystanie doświadczenia swej pracy, co pozwoliłoby na bardziej wszechstronne poznanie zamierzeń wroga, form i metod jego działalności oraz środków przeciwdziałania. Organa Informacji nie korzystały w dostatecznym stopniu z pomocy właściwych departamentów Komitetu oraz urzędów w zakresie ich specjalizacji, szczególnie w zakresie walki z działalnością szpiegowską i dywersyjną. Organa bezpieczeństwa publicznego nie poświęcały należytej uwagi sprawie wykrywania wrogiej działalności wymierzonej przeciw wojsku, a organa Informacji niejednokrotnie nie zwracały się do nich w sprawach, w których uzyskano wyjścia na wrogą robotę prowadzoną z ośrodków cywilnych lub związaną z tymi ośrodkami, celem wspólnego zaplanowania przedsięwzięć operacyjnych. Bardzo częste były wypadki niepowiadamiania względnie spóźnionego powiadamiania się przez organa bezpieczeństwa publicznego i organa Informacji o interesujących je sygnałach dotyczących wrogiej działalności. Niejednokrotnie też ograniczano się jedynie do przekazania materiałów, bez nawiązywania ścisłego współdziałania. Przekazanie organów Informacji MON i Informacji WW Komitetowi do spraw Bezpieczeństwa Publicznego i ustanowienie jednolitego kierownictwa całokształtu pracy kontrwywiadowczej ma na celu usprawnienie pracy całego aparatu bezpieczeństwa, tj. organów bezpieczeństwa publicznego i organów Informacji. W związku z powyższym rozkazuję 1. Ochronę Ludowego Wojska Polskiego przed penetracją wywiadów imperialistycznych i wrogą działalnością reakcyjnych elementów traktować jako wspólne, 941 ważne zadanie całego aparatu służby bezpieczeństwa: zarówno organów bezpieczeństwa publicznego, jak i organów Informacji. 2. Wprowadzić jako obowiązujące w pracy organów Informacji uchwałę z dnia 11 marca 1955 r. o zasadach pracy z agenturą3, prowadzeniu rozpracowań agenturalnych i ewidencji operacyjnej oraz wszystkie zarządzenia i instrukcje Komitetu. Obowiązki i uprawnienia organów bezpieczeństwa publicznego, o których mowa w wymienionych przepisach, rozciągnąć na organa Informacji, z uwzględnieniem wa­runków pracy agenturalno-operacyjnej w wojsku. Sposób i terminy wykonania w organach Informacji zadań podanych w wymienionej uchwale i innych przepisach Komitetu określone zostaną zarządzeniem szefa Głównego Zarządu Informacji. 3. Zapewnić współdziałanie i codzienną, bieżącą operacyjną współpracę organów bezpieczeństwa publicznego i organów Informacji nad równoległym, skoordynowanym rozpracowaniem i szybkim likwidowaniem wrogiej działalności jednocześnie od strony jej przejawów na terenie wojska, jak i ośrodków cywilnych. 4. W prowadzonych przez organa bezpieczeństwa rozpracowaniach osób i grup podejrzanych o wrogą działalność antypaństwową zwracać szczególną uwagę na wszelkie sygnały mogące świadczyć o powią­zaniu figurantów z osobami wojskowymi, wykrywać fakty wrogiego oddziaływania na wojsko, jak też ustalać konkretne formy i ka­nały przenikania na teren wojskowy. 5. We wszystkich sprawach, w których uzyskano dane o wrogiej dzia­łalności skierowanej przeciwko wojsku, organa bezpieczeństwa obowiązane są natychmiast nawiązywać ścisłe współdziałanie z organami Informacji. Organa Informacji obowiązane są do natychmiastowego zwrócenia się do organów bezpieczeństwa publicznego z wszelkimi sygnałami o wrogiej działalności skierowanej przeciwko wojsku z ośrodków cywilnych lub związanej z tymi ośrodkami. 6. Celem koordynacji zamierzeń w tych sprawach wszczynać, stosownie do potrzeb, wspólne rozpracowania względnie ustalać wynikające z rozpracowań organów Informacji konkretne zadania dla organów bezpieczeństwa publicznego i odwrotnie – wynikające z rozpracowań urzędów zadania jednostek Informacji na terenie wojska. Przy wspólnym opracowywaniu planów wskazywać organom Informacji na możliwości zastosowania odpowiednich kombinacji operacyjnych i wykorzystania techniki operacyjnej oraz okazywać konkretną pomoc przy realizacji przedsięwzięć jednostek Informacji. Stosować wzajemne korzystanie z potrzebnych w poszczególnych sprawach tajnych współpracowników. Zapewnić organom Informacji pełną możliwość korzystania z[e] służby pionu Departamentu IX i wydziałów „B”. 7. Organizować wspólnymi siłami urzędów i jednostek Informacji przedsięwzięcia mające na celu niedopuszczenie do penetracji terenów i jednostek wojskowych Dokument nr 220. 3 942 przez przedstawicieli placówek dyplomatycznych i konsularnych państw kapitalistycznych. 8. W sprawach wrogiej działalności skierowanej przeciwko wojsku zwracać szczególną uwagę na aktywność i ofensywność przedsięwzięć organów bezpieczeństwa celem szybkiego doprowadzenia do jej likwidacji. Nie dopuszczać do prowadzenia przewlekłych rozpracowań, pamiętając, że aktywnie działający wróg, szczególnie na terenie wojska, w każdej chwili swej działalności wyrządza niepowetowane szkody sprawie obronności państwa. 9. Pomagać organom Informacji w ich pracy przede wszystkim w drodze udostępniania umiejętności i doświadczeń aparatu bezpieczeństwa, szczególnie w zakresie walki z szpiegostwem, dywersją i wrogim podziemiem, jak też wykorzystywać doświadczenia organów Informacji dla pracy kontrwywiadowczej organów bezpieczeństwa publicznego. 10. Celem orientowania organów Informacji o wszelkich zamierzeniach i metodach wrogiej działalności, sytuacji we wrogich środowiskach oraz bieżących zadaniach pracy kontrwywiadowczej zapewnić udział właściwych pracowników Informacji w odprawach, zebraniach roboczych oraz szkoleniu zawodowym organizowanym przez [terenowe] urzędy do spraw bezpieczeństwa publicznego, jak też organizować specjalne narady dla omówienia wspólnych problemów. Za realizację niniejszego rozkazu oraz nawiązanie ścisłego współdziałania obu organów aparatu służby bezpieczeństwa czynię odpowiedzialnymi wszystkich kierowników jednostek bezpieczeństwa publicznego i szefów jednostek Informacji. Z niniejszym rozkazem zapoznać wszystkich funkcjonariuszy aparatu służby bezpieczeństwa. Przewodniczący Komitetu Źródło: AIPN, 1583/96, k. 18–21, mps. 943 944 Rok 1956 (nr 242–260) 945 946 Nr 242 1956 styczeń 11, Warszawa – Zarządzenie nr 02/56 zastępcy przewodniczącego KdsBP o zasadach korzystania w celach operacyjnych z pracy „W” wraz z załącznikiem – instrukcją dyrektora Biura „W” Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC-R-5/56 Warszawa dnia 11 stycznia1 1956 r. Ściśle tajne Egz. nr 06 DO – 1 WO – 1 PO – 1 Zarządzenie nr 02/56 Wprowadzam do użytku służbowego w jednostkach operacyjnych aparatu bezpieczeństwa publicznego instrukcję o zasadach korzystania w celach operacyjnych z pracy „W”. Kierownikom jednostek operacyjnych polecam: 1. Zapoznać z instrukcją funkcjonariuszów operacyjnych. 2. Czuwać nad właściwym stosowaniem i przestrzeganiem przez podległych im funkcjonariuszów zasad ustalonych w załączonej instrukcji. Niniejsze zarządzenie i instrukcja wchodzą w życie z dniem wydania. Jednocześnie z dniem tym tracą moc obowiązującą rozkaz o trybie pracy „B” nr 046/52 wraz z instrukcją byłego Departamentu II nr CO-31/52 z dnia 16 IX 1952 r.2 i pismo okólne nr 084/55 z dnia 24 VIII 1955 r. wraz z uzupełnieniem3. Zastępca przewodniczącego (–) W[itold] Sienkiewicz Za zgodność z oryginałem: dyrektor Gabinetu Przewodniczącego (M[ichał] Drzewiecki, ppłk)a Powyżej dopisek: z up. i nieczytelny podpis. W Informatorze historycznym A. Kochańskiego zarządzenie błędnie datowane na 14 I (s. 599). 2 Dokument nr 161. 3 DVD. a 1 947 Załącznik do zarządzenia nr 02/56 z dnia 11 stycznia 1956 r. Warszawa, dnia 11 stycznia 1956 r. Ściśle tajne Instrukcja o zasadach korzystania w celach operacyjnych z pracy „W” I. Zakres pracy „W” obejmuje: 1. Kontrolę i opracowywanie wszelkiego rodzaju dokumentów i materiałów „W”, zagranicznych i krajowych, dotyczących osób inwigilowanych (na zamówienie jednostek). 2. Wyrywkowe opracowywanie dokumentów zagranicznych, prowadzone wyłącznie przez Biuro „W” Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego, w celu: – wykrywania agentów obcego wywiadu, osób uprawiających wrogą działalność, utrzymujących podejrzane kontakty z wrogim podziemiem, z ośrodkami i instytucjami wrogiej emigracji, rewizjonistycznymi i reakcyjnego kleru; – wykrywania łączności agentów z ośrodkami wywiadowczymi, wrogiego podziemia – z zagranicą, form i metod łączności; – niedopuszczenia do wysyłania z kraju informacji stanowiących tajemnicę wojskową i państwową, prowokacyjnych wiadomości, ustalenia ich nadawców środkami pracy „W”; – przecinania wrogiej propagandy docierającej do kraju w formie nadsyłanych z zagranicy ulotek, czasopism, druków i listów; – informowania kierownictwa Komitetu, departamentów i wojewódzkich urzędów o aktualnych zagadnieniach i faktach charakteru operacyjnego i politycznego, ustalonych w wyniku pracy „W”. II. Jednostki powołane do organizowania i prowadzenia pracy „W” w aparacie bezpieczeństwa publicznego Pracę „W” organizują i prowadzą następujące jednostki służby bezpieczeństwa publicznego (nazywane w dalszych przepisach niniejszej instrukcji – jednostkami „W”): 1. w komitecie – Biuro „W”, 2. w wojewódzkich urzędach – wydziały „W” lub samodzielne sekcje „W”, 3. w powiatowych urzędach – referaty lub sekcje „W”. Inne jednostki aparatu bezpieczeństwa publicznego, poza wyżej wymienionymi, nie mają prawa organizowania pracy „W”. III. Jednostki uprawnione do korzystania z pracy „W” 1. Operacyjne jednostki Komitetu, wojewódzkich urzędów, powiatowe i miejskie urzędy oraz delegatury. 2. II Zarząd Sztabu Generalnego WP. 3. Zarządy I i II Głównego Zarządu Informacji oraz Zarządu Informacji OW – Zarząd Informacji (wydziały Informacji) KBW, 948 – Zarząd Informacji (wydziały Informacji) WOP. 4. Oddział VII w Dowództwie WOP – wydziały VII brygad WOP. IV. Zamówienia na inwigilację przesyłek 1. Zamówienia na inwigilację przesyłek osób naczelnicy wydziałów i kierownicy powiatowych urzędów oraz delegatur kierują jedynie w wypadkach, gdy osoby te są figurantami w sprawach aktywnego rozpracowania agenturalnego i agenturalnego sprawdzenia. Jeżeli zajdzie konieczność zamówienia inwigilacji osób poza wymienionymi sprawami, wymagana jest decyzja dyrektora departamentu względnie kierownika wojewódzkiego urzędu. 2. Poza zamówieniami na inwigilację przesyłek osób, można zamawiać w Biurze „W” opracowanie w drodze wyrywkowej adresów wrogich ośrodków, organizacji, instytucji, niektórych terenów za granicą oraz przesyłek zagranicznych dotyczących interesujących ze względów operacyjnych terenów kraju. 3. Zamówienia na inwigilację przesyłek zagranicznych należy kierować bezpośrednio do Biura „W”. Jednostki terenowe kierują zamówienia do Biura „W” poprzez jednostki „W” w wojewódzkich urzędach. Zamówienia na inwigilację przesyłek krajowych jednostki centralne i terenowe kierują do odpowiednich jednostek „W” w terenie. 4. Zamówienia należy kierować na odpowiednich formularzach, w których należy ściśle wypełniać każdą rubrykę. Należy więc przekazywać do jednostek „W” wszystkie, wynikające w toku rozpracowania dodatkowe dane, jak: przechodzące w sprawie imiona, miejscowości, umowne znaki, pseudonimy, które umożliwiałyby ustalenie nowych aktów w prowadzonej sprawie poprzez opracowanie wyrywkowe przesyłek zagranicznych. Szczególnie ważnym dla ustalenia nowych kontaktów w kraju i za granicą przez ekspertów pisma jednostek „W” jest przekazywanie wzorów pisma obcych, znanych lub rozpracowywanych agentów i wrogów Polski Ludowej, informowanie o ewentualnym kontaktowaniu się figurantów rozpracowania przy pomocy tajnopisów. Na podstawie danych zawartych w zamówieniu jednostka „W” oceni operacyjną przydatność wyłowionych materiałów, przeprowadzi badanie chemiczne i inne ekspertyzy, wyłowi dodatkowe materiały na podstawie wyrywkowego opracowania. 5. Zamówienia na przekazywanie materiałów w oryginałach mogą być nadsyłane w wyjątkowych wypadkach, gdy zachodzi uzasadniona konieczność operacyjna. 6. Czas trwania zamówień na inwigilację nie powinien przekraczać 6 miesięcy. Anulowanie zamówień należy przesyłać na odpowiednim formularzu do jednostki „W”, do której zostało zgłoszone zamówienie, w wypadku, gdy jednostka operacyjna uzna za niecelową dalszą inwigilację. Przy anulowaniu zamówień należy powiadomić odpowiednią jednostkę „W” o wynikach operacyjnych uzyskanych na podstawie przesłanych przesyłek. O ile po upływie terminu ważności zamówienia zachodzą uzasadnione powody dalszej inwigilacji, należy zgłosić przedłużenie zatwierdzone przez dyrektora 949 względnie kierownika wojewódzkiego urzędu, uprzednio sprawdzając, czy figurant nie zmienił miejsca zamieszkania. Niezgłoszenie przedłużenia na inwigilację będzie równoznaczne z anulowaniem zamówienia. V. Inwigilacja wyrywkowa przesyłek zagranicznych 1. Biuro „W” prowadzi opracowanie niektórych materiałów uzyskanych w toku wyrywkowej inwigilacji przesyłek dla wyjaśnienia i pogłębienia charakteru uzyskanego materiału lub kontaktu, wyjaśnienia dokumentów niejasnych i podejrzanych. 2. Uzyskane w wyniku wyrywkowej inwigilacji przesyłek zagranicznych materiały o znaczeniu operacyjnym Biuro „W” przesyła do zainteresowanej jednostki. 3. Przesyłając materiały jednostkom operacyjnym, Biuro „W” podaje, czy prowadzona jest dalsza inwigilacja i opracowanie przesyłek osób lub przesyłek kierowanych na adresy przechodzące w materiałach, dla uniknięcia składania przez jednostki operacyjne niepotrzebnych zamówień na inwigilację. Jeżeli przesłane do operacyjnego wykorzystania materiały nie kwalifikują się jeszcze do założenia sprawy, a raczej wymagają dalszego opracowywania, jednostki operacyjne przesyłają do Biura „W” zamówienia na inwigilację interesujących je przesyłek. Zamówień nie należy przesyłać, jeżeli Biuro „W” powiadomiło o prowadzonym we własnym zakresie opracowaniu przesyłek (pkt 3). VI. Konfiskata przesyłek „W” Konfiskata materiałów „W” winna być każdorazowo zatwierdzana przez przełożonego jednostki: w Komitecie przez dyrektora departamentu, w terenie przez kierownika wojewódzkiego lub powiatowego urzędu. VII. Wykorzystanie dokumentów „W” 1. Przy wykorzystaniu materiałów „W” w pracy operacyjnej (werbunek, dochodzenie, śledztwo) w żadnym wypadku nie należy dekonspirować źródła pochodzenia informacji bez uprzednio przygotowanej podstawy prawnej. (Postanowienia Prokuratora o zajęciu korespondencji). 2. Postanowienia na zajęcie wrogich przesyłek zagranicznych wydaje Generalna Prokuratura PRL na wniosek dyrektora Biura „W”. Wniosek na postanowienie zajęcia korespondencji opracowuje się na podstawie aktualnie zatrzymanych przez Biuro „W” wrogich materiałów. O ile jednostka operacyjna posiada informacje w sprawie wysyłania za granicę wrogich lub wywiadowczych materiałów, winna wystąpić do Biura „W” z zamówieniem na inwigilację przesyłek danej osoby lub przesyłek kierowanych na adres. 3. W zależności od zawartości wyłowionej na podstawie inwigilacji przesyłki Biuro „W” wystąpi do Generalnej Prokuratury o wydanie postanowienia na jej zatrzymanie. 4. Jednostka operacyjna, do której skierowano dokumenty „W”, zobowiązana jest do udzielenia jednostce „W” żądanych wyjaśnień o sposobie wykorzystania tych dokumentów. VIII. Przechowywanie dokumentów „W” 1. Dokumenty „W” jednostki operacyjne włączają do teczek spraw w formie otrzymanej z jednostek „W”. 950 W teczkach dokumenty „W” winny znajdować się w oddzielnej części z własnym spisem zawartości, by mogły być w każdej chwili wyłączone bez ujawnienia, że tam się znajdowały. 2. Dokumenty o charakterze operacyjnym z opracowania wyrywkowego materiałów zagranicznych otrzymane z Biura „W”, o ile są podstawą do wszczęcia rozpracowania, winny być włączone do teczek spraw jak w punkcie 1. Uwaga: Dokumenty „W” z wyrywkowego opracowania nienadające się do wykorzystania należy zwrócić do odpowiedniej jednostki „W”. 3. Przy przekazywaniu spraw do jednostek upoważnionych do korzystania z pracy „W” (wymienionych w punkcie III) nie należy wyłączać dokumentów „W” z teczek. Natomiast przy przekazywaniu spraw do jednostek nieupoważnionych do korzystania z pracy „W” (np. MO) znajdujące się w teczkach dokumenty należy wyłączyć i przesłać do właściwej jednostki „W”, zaznaczając, jakiej sprawy dotyczy i dokąd sprawa została przekazana. Na miejsce wyłączonych dokumentów „W”, o ile zawierają one dane stanowiące istotne znaczenie dla dalszej sprawy, należy pozostawić w teczce notatkę służbową niedekonspirującą źródła pochodzenia informacji. 4. Przy przekazywaniu spraw do archiwum operacyjnego dokumenty „W” pozostają wraz ze spisem zawartości w oddzielnej części teczki w zalakowanej kopercie z adnotacją „Materiały «W»”. Departament V (wydziały X) teczki z materiałami „W” wyda tylko jednostkom upoważnionym do korzystania z pracy „W”. Do wiadomości wyłącznie kierowników wojewódzkich, powiatowych urzędów (gdzie są jednostki „W”), kierowników jednostek „W” oraz pionu Departamentu X. w sprawie doboru i współpracy z pracownikami zaufanymi w pionie Biura „W” Jednostki „W” wykorzystują dla wykonania zadań w zakresie swej pracy pracowników zaufanych, zatrudnionych na obiektach pracy. Współpracownicy pionu Biura „W” przy pełnieniu swych obowiązków służbowych oddają organom bezpieczeństwa publicznego poważne usługi, wykonują określone prace lub udostępniają funkcjonariuszom zapoznanie się z niektórymi materiałami, do których mają dostęp w związku ze swą służbą. Współpraca ta winna być nastawiona na maksymalnie długi, nieograniczony okres czasu. 1. Dobór pracowników zaufanych Kandydatów na pracowników zaufanych, ze względu na ściśle tajny charakter wykonywanych czynności dla organów bezpieczeństwa, należy dobierać bardzo starannie. Z reguły winni to być członkowie lub kandydaci PZPR, pod względem politycznym i moralnym odpowiadający w zasadzie wymogom kadrowym pracowników organów bezpieczeństwa publicznego. Kandydatów na pracowników zaufanych, członków i kandydatów PZPR, przed pozyskaniem do współpracy kierownik urzędu przedstawia do decyzji I sekretarza KW PZPR, zaznaczając, że pracownik 951 zaufany nie jest wykorzystywany we wrogim środowisku, a zabezpiecza niezbędne dla pracy „W” czynności na swoim miejscu pracy. 2. Zatwierdzanie kandydatów na pracowników zaufanych Kandydatów na pracowników zaufanych zatwierdza dyrektor Biura „W” w komitecie oraz kierownik wojewódzkiego urzędu bezpieczeństwa publicznego na terenie danego województwa. Fakt pozyskania do współpracy kandydata na pracownika zaufanego winien być udokumentowany zobowiązaniem o zachowaniu tajemnicy służbowej i państwowej (według załączonego wzoru) pisanym własnoręcznie przez kandydata, celem zakonspirowania ich współpracy z organami bezpieczeństwa. 3. Nagradzanie za usługi „pracowników zaufanych” „Pracownicy zaufani” za stałe i systematyczne usługi okazywane organom bezpieczeństwa winni być nagradzani z funduszów operacyjnych. 4. Ewidencja pracowników zaufanych Przy doborze kandydata na pracownika zaufanego należy sprawdzać go kartą „E-15” w kartotece sieci agenturalnej w Departamencie X (wydz[iale] X), podając jako powód zapytania – „kandydat na pracownika zaufanego”. Po uzyskaniu zezwolenia od przełożonego na dalsze opracowanie kandydata należy wypełnić i przekazać do kartoteki sieci agenturalnej kartą „EO-4k” dla zabezpieczenia go przed ewentualnymi przedsięwzięciami ze strony innych jednostek operacyjnych. W wypadku, gdy w toku opracowania okaże się, że kandydat nie nadaje się do współpracy w charakterze „pracownika zaufanego”, należy powiadomić o tym kartotekę sieci agenturalnej kartą „E-16” celem wycofania kandydata z kontrolnej ewidencji. Po udokumentowaniu współpracy pracownika zaufanego z organami bezpieczeństwa należy w ciągu 48 godzin zgłosić do kartoteki sieci agenturalnej kartę wzór „EO-4a”, zaznaczając na stronie tytułowej „zabezpieczenie”. Departament X (wydz[iał] X) na zapytanie innych jednostek operacyjnych udziela informacji, że należy się zwrócić do odpowiedniej jednostki „W”. Jednostki „W” prowadzą książkowy skorowidz ewidencyjny „pracowników zaufanych” według wzoru „EO-63”, oraz teczkę pracownika zaufanego, w której gromadzą chronologicznie materiały personalne oraz materiały uzyskane w okresie współpracy. Teczki „pracowników zaufanych” nie podlegają rejestracji w dzienniku rejestracyjnym sieci agenturalnej. Po zakończeniu współpracy z „pracownikami zaufanymi” należy: – przyjąć zobowiązanie o zachowaniu w tajemnicy faktów współpracy z organami bezpieczeństwa publicznego, – powiadomić kartotekę sieci agenturalnej kartą „E-16” celem wycofania karty „EO-4a” zabezpieczającej pracownika zaufanego, – odnotować w skorowidzu książkowym fakt zakończenia współpracy, – teczkę „pracownika zaufanego” złożyć do archiwum biura wzgl[ędnie] jednostki „W” wojewódzkiego urzędu. 952 W związku z wprowadzeniem nowej formy ewidencji „pracowników zaufanych” należy w terminie do dnia 15 II 1956 r. wycofać z kartoteki Departamentu X (wydz[iału] X) wszystkie karty, na których zarejestrowano względnie zabezpieczono dotychczas „pracowników zaufanych” pozostających na kontakcie jednostki „W”. Na miejsce kart wycofanych należy przesłać do kartoteki sieci agenturalnej kartę zabezpieczającą wzór „EO-4a”4. Dyrektor Biura „W” wz. wicedyrektor Departamentu IX (–) M[ichał] Taboryski Źródło: AIPN, 1583/23, k. 64–72, mps. Instrukcja uzupełniona 5 III 1956 r. (w Informatorze historycznym A. Kochańskiego błędnie datowanie uzupełnienia na 6 II; s. 600); uchylona 9 I 1958 r. Zob. dalej dokument nr 243. 4 953 Nr 243 1956 styczeń 30, Warszawa – Zatwierdzony przez przewodniczącego KdsBP zakres pracy wydziałów „W” (perlustracja korespondencji) i samodzielnych sekcji „W” WUdsBP Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC–R–23/56 „Zatwierdzam” Zastępca przewodniczącego (–) W[itold] Sienkiewicz Ściśle tajne Egz. Br 16 Przechować u kierownika jednostki Zakres pracy wydziałów „W” i samodzielnych sekcji „W” wojewódzkich urzędów do spraw bezpieczeństwa publicznego I. Do podstawowych zadań ww. jednostek „W” należy: 1. Kontrola przesyłek krajowych do zamówień jednostek operacyjnych Komitetu, wojewódzkich i powiatowych urzędów i delegatur w zasięgu swego obiektu. Dostarczanie jednostkom operacyjnym celowych dokumentów do ich zamówień, zgodnie z instrukcją przy zarządzeniu przewodniczącego nr 02/56 z dnia 11 stycznia 1956 r.1 Aktywne współdziałanie z Biurem „W” w zakresie zamówień zagranicznych i zagranicznych dokumentów wyrywkowych. 2. Opracowanie pojedynczych zamówień dot[yczących] niebezpiecznych aktywnych przestępców politycznych: dywersantów, terrorystów, bandytów itp. w celu ujawnienia ich miejsca zamieszkania, kontaktów i działalności. Zabezpieczenie do tych zamówień wszystkich rodzai [sic!] krajowych i zagranicznych przesyłek (korespondencji, paczek, depesz, przekazów pocztowych) oraz w razie konieczności organizowanie doraźnych punktów „W” w terenie. 3. Prowadzenie działu ekspertyz pisma dla potrzeb pracy „W” w celu ujawnienia na podstawie charakteru pism oraz innych danych autorów wrogiej pisanej propagandy, szpiegów, aktywistów podziemia i innych niebezpiecznych przestępców. 4. Przeprowadzanie wyrywkowej zewnętrznej kontroli przesyłek na podstawie podejrzanych cech w celu: – wykrywania agentów obcego wywiadu, osób uprawiających wrogą działalność, Dokument nr 242. 1 954 utrzymujących podejrzane kontakty z wrogim podziemiem, z elementami rewizjonistycznymi i reakcyjnym klerem; – przechwytywania dokumentów z prowokacyjnymi wiadomościami, ustalenie ich autorów w zakresie pracy „W”; – przecinania wrogiej propagandy poprzez wyławianie wrogich anonimów, ulotek, reakcyjnej propagandy klerykalnej. 5. Samodzielna inwigilacja przesyłek, rozpracowywanie dokumentów we własnym zakresie w celu wyjaśnienia i pogłębienia charakteru uzyskanego materiału lub kontaktu, wyjaśnienia dokumentów niejasnych i podejrzanych. 6. Wykonywanie doraźnych zleceń jednostek operacyjnych, wynikających z prowadzonej obserwacji i innych operacyjnych danych – wyławianie dokumentów wrzuconych do skrzynek, nadanych na okienkach itp., przechwytywanie depesz, przekazów pieniężnych. 7. Dobór i współpraca z siecią tzw. pracowników zaufanych. 8. Wykorzystywanie środków chemicznych dla wykrywania tajnopisów, służących do utrzymywania kontaktów w zamaskowanej formie. 9. Prowadzenie ewidencji oraz kartoteki przesyłek „W” krajowych i zagranicznych. 10. Prowadzenie działu foto dla potrzeb „W”. 11. Udzielanie pomocy powiatowym referatom i sekcjom „W”, systematyczne rozpracowywanie operacyjne obiektów na terenie województwa, szykowanie podstaw dla punktów doraźnych. II. Pracę jednostek „W” nie należy traktować jako cenzurę. Współpraca z jednostkami operacyjnymi nie może być traktowana wyłącznie jako wykonywanie zamówień tych jednostek. Jednostki „W” winny same dawać zaczepki jednostkom operacyjnym, dążyć do ujawnienia przestępców politycznych, ich kontaktów, metod działania, środków łączności, tajnopisów. Jednostki „W” winny dbać o odpowiednie, pełne wykorzystywanie przez jednostki operacyjne dokumentów „W”. Za zgodność z oryginałem: naczelnik Sekretariatu Ogólnego Gabinetu Przewodniczącego (St[anisław] Brzyski, kpt.)a Dyrektor Biura „W” wz. wicedyrektor Departamentu IX (–) M[ichał] Taboryski, ppłk Źródło: AIPN, 1583/26, k. 161–163, mps. a Pieczątka i podpis. 955 Nr 244 1956 luty 21, Warszawa – Pismo okólne zastępcy przewodniczącego KdsBP do dyrektorów Komitetu, kierowników PUdsBP i WUdsBP w sprawie obowiązku zaprowadzenia osobistych kont funkcjonariuszy resortu bezpieczeństwa publicznego Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC-R-41/56 Warszawa, dnia 21 lutego 1956 r. Ściśle tajne Egz. nr 04 DO – 5 WO – 5 PO – 5 Dyrektorzy departamentów Komitetu, kierownicy wojewódzkich i powiatowych urzędów do spraw bezpieczeństwa publicznego Celem wzmocnienia osobistej odpowiedzialności funkcjonariuszów bezpieczeństwa publicznego za powierzone im sprawy ewidencji operacyjnej, teczki personalne, teczki pracy agentury i sprawy śledcze uchwałą Komitetu z dnia 11 III 1955 r. o zasadach pracy z agenturą, prowadzenia rozpracowań agenturalnych i ewidencji operacyjnej1 wprowadzony został obowiązek zaprowadzenia osobistych kont funkcjonariuszów, na które winny być wpisywane wszystkie powierzone im sprawy w myśl zasad podanych w instrukcjach 017/55 i 018/55 z dnia 8 IV l955 r.2 Przeprowadzona ostatnio kontrola „osobistych kont”, a w szczególności sposobu ich prowadzenia, wykazała szereg braków i niedociągnięć wynikających z niezrozumienia podstawowych zasad, dla których konta te wprowadzone zostały w życie. Stwierdzono następujące braki: – Nie wszyscy funkcjonariusze operacyjni posiadają osobiste konta. Dotyczy to szczególnie spośród aktywu kierowniczego naczelników wydziałów i ich zastępców, kierowników powiatowych urzędów. – Osobiste konta prowadzą i przechowują różne osoby: naczelnicy wydziałów, zastępcy, kierownicy sekcji, kierownicy powiatowych urzędów; w większości wypadków prowadzą je i przechowują referenci sprawozdawczy w wydziałach. Są Dokument nr 220. DVD. 1 2 956 również wypadki, iż osobiste konta prowadzą i przechowują sekretarki w powiatowych urzędach. – Zapisy w kontach osobistych nie odpowiadają stanowi faktycznemu zarejestrowanych w Departamencie X (wydziale X) jednostek sieci, kandydatów do werbunku, właścicieli LK i spraw ewidencji operacyjnej. Poważna ilość jednostek sieci i spraw nie została wpisana do osobistych kont. – W osobistych kontach nie odnotowuje się zmian dotyczących agentury i spraw (eliminacja i przekazywanie agentury, zakończenie, zaniechanie lub przekształcenie spraw itp.), jak również nie powiadamia się Departamentu X (wydziału X) o tych zmianach. Np. w skontrolowanych trzech wydziałach i trzech powiatowych urzędach województwa gdańskiego wydział X nie został powiadomiony o 164 faktach zmiany łączności z agenturą i 322 zmianach dotyczących prowadzonych spraw. Te same jednostki sieci oraz te same sprawy wpisuje się równocześnie do dwóch kont. – Do osobistych kont wpisuje się opracowywanych kandydatów do werbunku, natomiast nie rejestruje się ich w Departamencie X (wydziale X), wskutek czego kandydaci ci nie są zabezpieczeni przed zainteresowaniem ze strony innych jednostek. – W wielu jednostkach nie wpisuje się lokali kontaktowych do osobistych kont. – Osobiste konta nie są prowadzone na bieżąco, duża ilość jednostek uzupełnia osobiste konta dopiero w czasie przeprowadzanej kontroli. – Stwierdzono na podstawie zapisów w osobistych kontach, że zaniechane sprawy nie zostały zdjęte z ewidencji ani też złożone w archiwum wydziału X (Koszalin, Łódź, powiatowy urząd w Słupicach). – Spotkano się również z tendencją ze strony niektórych kierowników jednostek operacyjnych do znacznego rozszerzenia roli osobistych kont – do zastępowania nimi analizy pracy operacyjnej. – Do osobistych kont wpisane zostały rozpracowania i teczki zagadnieniowe prowadzone przez poszczególnych funkcjonarjuszów, które nie zostały zarejestrowane w ewidencji. Powyższe braki i niedociągnięcia powstały na skutek niezrozumienia celu prowadzenia osobistych kont, a także formalnego podejścia i niedoceniania tego rodzaju formy ewidencji. Świadczy o tym nieaktualność danych w osobistych kontach; brak w większości wypadków uwag ze strony przełożonych w osobistych kontach. Kierownicy jednostek nie wykorzystują osobistych kont jako jednej z form kontroli pracy podległych im funkcjonariuszów. Konta osobiste mogą okazać pomoc kierownikom jednostek operacyjnych w analizowaniu pracy poszczególnych funkcjonariuszów, stopnia ich obciążenia, kontroli terminów opracowywania kandydatów do werbunku, czasokresu prowadzenia spraw itp. Osobiste konta aktualnie prowadzone powinny wzmocnić osobistą odpowiedzialność funkcjonariuszów za powierzoną im agenturę i sprawy ewidencji operacyjnej. 957 Właściwie postawiona kontrola pracy wymaga, aby osobiste konta prowadzili: – w departamencie: odpowiedzialny funkcjonariusz (inspektor) dla naczelników i zastępców wydziału; – w wojewódzkim urzędzie: odpowiedzialny funkcjonariusz (inspektor) dla naczelników wydziału, kierowników powiatowych urzędów (delegatur) i ich zastępców; – naczelnicy wydziałów; w komitecie i wojewódzkim urzędzie dla kierowników sekcji; – kierownicy sekcji (w komitecie i wojewódzkim urzędzie) dla pozostałych funkcjonariuszów; – kierownicy powiatowych urzędów (delegatur) lub ich zastępcy – dla podległych im funkcjonariuszów operacyjnych. W tych powiatowych urzędach, w których istnieją sekcje, osobiste konta mogą prowadzić kierownicy sekcji dla funkcjonariuszów danej sekcji. W żadnym wypadku nie powinni prowadzić osobistych kont referenci sprawozdawczy lub sekretarki. Osobiste konta winny być utrzymane zawsze w aktualnym stanie. O wszelkich zmianach należy powiadamiać niezwłocznie Departament X (wydział X) zgodnie z przepisami instrukcji 017/55 i 018/55 z dnia 8 IV 1955 r. W wypadku przeniesienia funkcjonariusza do innej jednostki względnie zwolnienia go z organów bezpieczeństwa publicznego winien on złożyć osobiste konto w Departamencie X (wydziale X). W osobistym koncie winna być wzmianka o tym, kto przejął na łączność poszczególne jednostki sieci i komu powierzono prowadzenie spraw ewidencji operacyjnej. Na tej podstawie Departament X (wydział X) zaktualizuje zapisy w odpowiednich kartotekach. Celem utrzymania ewidencji operacyjnej w aktualnym stanie oraz umożliwienia właściwej kontroli Departament Kadr i Szkolenia wprowadzi obowiązek przedkładania przez zwolnionych ze służby funkcjonariuszów jednostek operacyjnych w Departamencie X (wydziale X) specjalnej karty obiegowej celem potwierdzenia przekazania osobistego konta. Zastępca przewodniczącego (–) J[an] Ptasiński Za zgodność z oryginałem: dyrektor Gabinetu Przewodniczącego (M[ichał] Drzewiecki, ppłk)a Źródło: AIPN, 1583/58, k. 16–19, mps. a Pieczątka i podpis. 958 Nr 245 1956 luty 24, Warszawa – Pismo okólne zastępcy przewodniczącego KdsBP do kierowników WUdsBP w Gdańsku i Szczecinie dotyczące działalności przemytniczej wśród sieci agenturalnej aparatu bezpieczeństwa Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC-R-44/56 Warszawa, dnia 24 lutego 1956 r. Ściśle tajne Kierownicy Wojewódzkich Urzędów do spraw Bezpieczeństwa Publicznego w Gdańsku i Szczecinie W IV kwartale ub. roku przez Wojewódzkie Urzędy do spraw Bezpieczeństwa Publicznego i Komendy Wojewódzkie Milicji Obywatelskiej Gdańska i Szczecina zlikwidowano szereg grup przemytniczych spośród personelu pływającego oraz pracowników instytucji portowych. Wśród aresztowanych znajduje się również szereg jednostek sieci poszczególnych pionów organów bezpieczeństwa publicznego. W rezultacie przeprowadzonych dochodzeń stwierdzono, że niektóre jednostki spośród agentury aparatu bezpieczeństwa publicznego były nie tylko uczestnikami grup przemytniczych, ale w niektórych wypadkach były aktywnymi organizatorami wywozu z kraju znacznych sum dewiz. Demoralizuje to załogi pływające, przynosi znaczne straty państwu oraz podrywa zaufanie do organów bezpieczeństwa publicznego. Poza tym szereg sygnałów mówi nie tylko o wykorzystywaniu przez zdemoralizowane jednostki sieci współpracy z organami bezpieczeństwa publicznego dla uprawiania procederu przemytniczego, ale że niejednokrotnie na bazie stosunków handlowo-przemytniczych z „naganiaczami” ośrodków informatorzy ci zostają kapturowo lub świadomie wykorzystywani do roboty szpiegowskiej przeciwko PRL. W świetle powyższego przypominam, że w zarządzeniu 093/551 zaleca się: „nie należy zezwalać agenturze na zajmowanie się przemytem, jeśli nie jest to związane z wykonywaniem powierzonych jej zadań operacyjnych”, oraz polecam Zarządzenie nr 093 przewodniczącego KdsBP z 13 IX 1955 r. o organizacji pracy Departamentu V (walka z wrogą działalnością w transporcie) i jego odpowiedników na odcinku transportu wodnego – zob. DVD. Uzupełnione 26 II 1956 r.; uchylone 3 I 1958 r. 1 959 1. Przejrzeć wszystkie posiadane sygnały o uprawianiu przemytu przez poszczególne jednostki sieci, jeżeli: a) wypadki wchodzenia w stosunki handlowo-przemytnicze danego informatora czy agenta nie były związane z wykonywaniem zadań operacyjnych, w zależności od wielkości przestępstwa kierownik wojewódzkiego urzędu zadecyduje o zmustrowaniu lub przekazaniu sprawy do władz prokuratorskich, b) wypadki wchodzenia w stosunki handlowo-przemytnicze były zalecane przez pracowników naszych organów, przeanalizować celowość utrzymania tych stosunków dla dobra prowadzonych spraw, sprawdzić, czy agentura nie nadużywa danego jej polecenia dla osobistych korzyści, czy uprawianie przemytu nie stało się znanym wśród załogi i czy nie wpływa demoralizująco – i w zależności od tego zadecydować wycofanie agenta czy informatora z danej sprawy przez przemustrowanie na inną linię, względnie jeżeli konieczność operacyjna będzie wymagała pozostawienia, pouczyć, jak powinien konspirować swoje stosunki handlowo-przemytnicze oraz jak winien zachować się wśród załogi. Decyzję o pozostawieniu w sprawie i zezwoleniu na utrzymywanie stosunków handlowo-przemytniczych na wniosek kierownika wojewódzkiego urzędu wyda członek Komitetu. 2. W okresie I i II kwartału 1955 r. kierownicy wojewódzkich urzędów zlecą poszczególnym pionom posiadającym agenturę wśród personelu pływającego oraz instytucji portowych przeprowadzić rozmowę z każdym informatorem i agentem. W rozmowie należy w pierwszym rzędzie wyjaśnić: a) czy dany agent lub informator nie uprawia przemytu, b) czy zdaje sobie sprawę, że nie wolno uprawiać przemytu, c) czy jest dostatecznie pouczony o sposobie zachowania się w wypadku spotkania się z propozycjami handlowo-przemytniczymi. Po przeprowadzeniu rozmowy od każdej jednostki sieci należy przyjąć oświadczenie, w którym informator potwierdza, że został pouczony o ww. oraz że zdaje sobie sprawę, że w wypadku naruszenia obowiązujących ustaw PRL w tej kwestii będzie pociągnięty do odpowiedzialności. Oświadczenie winno być włączone do teczki personalnej danego informatora. Za zgodność z oryginałem: dyrektor Gabinetu Przewodniczącego (M[ichał] Drzewiecki, ppłk)a Źródło: AIPN, 1583/58, k. 20–21, mps. a Podpis. 960 Zastępca przewodniczącego (–) J[an] Ptasiński Nr 246 1956 luty 25, Warszawa – Pismo okólne dyrektora Gabinetu Przewodniczącego KdsBP do dyrektorów departamentów Komitetu, kierowników WUdsBP, PUdsBP i delegatur, szefów zarządów Informacji w sprawie przeciwdziałania wrogiej propagandzie w związku z XX Zjazdem Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC-R-47/56 Warszawa dnia 25 lutego 1956 r. Ściśle tajne Egz. nr … Dyrektorzy departamentów operacyjnych, kierownicy wojewódzkich i powiatowych urzędów i delegatur, szefowie zarządów Informacji XX Zjazd Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego znajduje się w centrum uwagi całego społeczeństwa1. Przebieg dyskusji uczestników XX Zjazdu KPZR jest żywo komentowany w różnych środowiskach. Wrogie elementy będą niewątpliwie wypaczać sens publikowanych materiałów z XX Zjazdu KPZR w celach siania zamętu i niepokoju wśród społeczeństwa polskiego. Zadaniem organów bezpieczeństwa publicznego jest dokładnie znać, w jaki sposób reaguje wróg, jakie są jego poczynania i zamierzenia w świetle nowej sytuacji politycznej nakreślonej przez XX Zjazd KPZR. W związku z powyższym należy: 1. Na odbywanych normalnie spotkaniach ustalać w toku rozmów z agenturą zasługującą na pełne zaufanie, jak wypowiadają się odnośnie przebiegu XX Zjazdu W dniach 14–25 II 1956 r. obradował w Moskwie XX Zjazd KPZR. Na czele polskiej delegacji stał Bolesław Bierut (nie wrócił już do kraju, 12 III nagle zmarł w Moskwie). 24/25 II na zamkniętym nocnym posiedzeniu, bez udziału gości, Nikita Chruszczow wygłosił referat O kulcie jednostki i jego następstwach, w którym zdemaskował część zbrodni stalinowskich; A. Noskowa, XX Zjazd KPZR i tajny referat Nikity Siergiejewicza Chruszczowa. Próba rozliczenia ze stalinizmem czy taktyczna manipulacja? [w:] Rok 1956 w Polsce i jego rezonans w Europie, red. J. Szymoniczek, E.C. Król, Warszawa 2009, s. 105–120. 21 III 1956 r. na VI Plenum KC PZPR podjęto decyzję o przetłumaczeniu referatu i udostępnieniu go niższym komórkom partyjnym. Polska była jedynym krajem bloku wschodniego, gdzie przekładu dokonano drogą oficjalną. Drukarze na własną rękę dodrukowali kilka tysięcy egzemplarzy, sprzedawanych później półoficjalnie, Biuletyny Komitetu…, s. 682. 1 961 KPZR figuranci rozpracowań agenturalnych i osoby będące pod obserwacją agenturalną w ramach spraw ewidencyjno-obserwacyjnych, jakie są ich zamierzenia i wpływy na otoczenie. Zadań na piśmie w tej sprawie nie należy przekazywać. Na spotkaniach z agenturą funkcjonariusze nie powinni angażować się do komentarzy i udzielania wyjaśnień na temat XX Zjazdu KPZR. 2. Energicznie i skutecznie przeciwdziałać wszelkim próbom kolportażu anonimów, ulotek, napisów o wrogiej treści, współdziałając w tym zakresie z organami Milicji Obywatelskiej na ogólnie przyjętych zasadach. 3. Informować instancje partyjne oraz w meldunkach doraźnych Gabinet Przewodniczącego o charakterystycznych wrogich wypowiedziach i zamierzeniach agenturalnie rozpracowywanych (obserwowanych) osób, podając w meldunkach dane o poczynionych przedsięwzięciach. Kierownicy wojewódzkich urzędów, szefowie zarządów Informacji oraz kierownicy powiatowych urzędów i delegatur pouczą podległych im służbowo funkcjonariuszów, aby w pracy operacyjnej zwrócili szczególną uwagę na wypadki ewentualnej aktywizacji reakcyjnych elementów w związku z XX Zjazdem KPZR. Dyrektor Gabinetu Przewodniczącego (M[ichał] Drzewiecki, ppłk) Za zgodność z oryginałem: naczelnik Sekretariatu Ogólnego Gabinetu Przewodniczącego (St[anisław] Brzyski, kpt.)a Źródło: AIPN, 1583/58, k. 45, mps. a Pieczątka i podpis. 962 Nr 247 1956 marzec 7, Warszawa – Pismo okólne nr 016/56 zastępcy przewodniczącego KdsBP o trybie eliminowania z sieci agenturalnej i przekazywania na łączność organów bezpieczeństwa publicznego tajnych współpracowników zwolnionych ze służby wojskowej Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC-R-56/56 Warszawa, dnia 7 marca 1956 r. Ściśle tajne Egz. nr 14 DO – 7 WO – 7 PO – 7 Pismo okólne nr 016/56 o trybie eliminowania z sieci agenturalnej i przekazywania na łączność organów bezpieczeństwa publicznego tajnych współpracowników zwolnionych ze służby wojskowej oraz o przekazywaniu spraw ewidencji operacyjnej Pewna część tajnych współpracowników organów Informacji zwolnionych ze służby wojskowej może być wykorzystana do dalszej współpracy z organami bezpieczeństwa publicznego. Jednak specyfika służby wojskowej i odmienność warunków działania w wojsku i poza wojskiem powodują, że nawet wartościowe w okresie służby wojskowej jednostki sieci agenturalnej mogą się okazać nieprzydatnymi do współpracy z organami bezpieczeństwa publicznego z chwilą ich zwolnienia z wojska. W związku z powyższym podjęcie decyzji o nawiązaniu współpracy z zwolnioną ze służby wojskowej agenturą organów Informacji winno być poprzedzone oceną możliwości jej dalszego wykorzystania. Konieczność podejmowania decyzji w oparciu o krytyczną analizę dotyczy również przekazywania organom bezpieczeństwa publicznego materiałów i spraw ewidencji operacyjnej na żołnierzy zwalnianych ze służby wojskowej. Stwierdzono bowiem wypadki przekazywania spraw automatycznie ze względu tylko na sam fakt wybycia figurantów z wojska względnie przekazywania materiałów zupełnie bezwartościowych. W celu uregulowania powyższych spraw ustala się następujący tryb postępowania: 963 I. 1. Organy Informacji opracowują dokładnie charakterystyki tajnych współpracowników zwalnianych ze służby wojskowej, poddając analizie przebieg współpracy ze zwolnionym współpracownikiem ze szczególnym uwzględnieniem: rezultatów jego pracy, poziomu ideologicznego, ogólnego i moralnego, zdolności i cech osobistych oraz możliwości wykorzystania go przez organy bezpieczeństwa publicznego. 2. Niezależnie od podanej w charakterystyce oceny tajnego współpracownika i możliwości wykorzystania go do dalszej współpracy z organami bezpieczeństwa publicznego należy z każdym tajnym współpracownikiem zwolnionym ze służby wojskowej przeprowadzić rozmowę, wyjaśniając mu, że organy Informacji przerywają z nim współpracę i że w razie potrzeby organy Informacji lub organy bezpieczeństwa publicznego mogą nawiązać z nim ponowny kontakt. Jednocześnie należy pouczyć tajnego współpracownika, że jest jego obywatelskim obowiązkiem meldować organom bezpieczeństwa o wszelkich zauważonych lub stwierdzonych przejawach wrogiej działalności. Od każdego zwalnianego ze służby wojskowej tajnego współpracownika należy ponadto pobrać zobowiązanie o zachowaniu w tajemnicy faktu współpracy z organami Informacji. 3. Odnośnie każdego zwalnianego ze służby wojskowej tajnego współpracownika sporządza się postanowienie o wyeliminowaniu go z czynnej sieci, wskazując, do jakiego WKR wybył, a jego teczkę personalną i teczkę pracy niezwłocznie przesyła się do Departamentu X (Wydział I Sekcja III) za pośrednictwem działu ewidencji okręgowego zarządu Informacji. Do teczki personalnej należy włączyć charakterystykę sporządzoną w myśl pkt 1 niniejszego pisma okólnego, zobowiązanie o zachowaniu w tajemnicy faktu współpracy z organami Informacji oraz postanowienie o wyeliminowaniu z czynnej sieci. 4. Po otrzymaniu teczki personalnej i teczki pracy Departament X zdejmuje z ewidencji tajnego współpracownika organów Informacji i przekazuje teczkę personalną i teczkę pracy do właściwego wydziału X wojewódzkiego urzędu. Wydział X składa tymczasowo teczki do archiwum; ustala w WKR (i ewentualnie ELiDO) miejsce zamieszkania i miejsce pracy byłego tajnego współpracownika, a następnie kieruje teczkę personalną do zainteresowanej jednostki operacyjnej. 5. Jednostka operacyjna na podstawie materiałów zawartych w teczce personalnej oraz przeprowadzonej w razie potrzeby rozmowy z byłym tajnym współpracownikiem organów Informacji podejmuje decyzję o nawiązaniu współpracy względnie rezygnuje z nawiązania współpracy i zwraca teczkę do archiwum wydziału X. Tak w jednym, jak i w drugim przypadku do teczki personalnej należy załączyć notatkę z powziętą decyzją. W wypadku rezygnacji z nawiązania współpracy w teczce personalnej należy odnotować miejsce zamieszkania byłego tajnego współpracownika oraz w teczce obiektowej (o ile na obiekt, w którym pracuje, prowadzona jest teczka obiektowa) umieścić odpowiedni zapisek w celu nawiązania z nim łączności w razie niezbędnej potrzeby. 964 6. Decyzję o nawiązaniu współpracy z byłym tajnym współpracownikiem organów Informacji podejmują przełożeni uprawnieni w myśl instrukcji nr 04/55 z dnia 11 marca 1955 r.1 do udzielania zezwoleń na dokonywanie werbunków. Od tajnego współpracownika, z którym nawiązano łączność, pobiera się zobowiązanie i rejestruje w Departamencie X (Wydział X) na ogólnych zasadach. II. 7. Sprawy ewidencji operacyjnej na zwalnianych ze służby wojskowej żołnierzy rozpracowywanych o prowadzenie powiązanej z wojskiem aktualnej wrogiej działalności organy Informacji kontynuują nadal we własnym zakresie, koordynując przedsięwzięcia operacyjne z właściwym urzędem do spraw bezpieczeństwa publicznego, na teren którego wybył figurant. 8. W wypadku, jeżeli aktualna wroga działalność zwalnianych ze służby żołnierzy nie będzie miała dalszego powiązania z wojskiem, prowadzone na nich sprawy ewidencji operacyjnej należy przekazać organom bezpieczeństwa publicznego, przesyłając je poprzez zarządy Informacji do Departamentu X (Wydział I Sekcja III). W każdej przekazywanej sprawie winno się znajdować streszczenie sprawy. Streszczenie sprawy winno zawierać: ocenę podejrzenia, charakterystykę zebranych materiałów, czy i w jakim stopniu mogą one interesować organy bezpieczeństwa publicznego, jakie fakty zostały potwierdzone oraz co należy jeszcze ustalić, by potwierdzić wiarygodność posiadanych materiałów. 9. O przekazaniu sprawy sporządza się postanowienie według wzoru ustalonego instrukcją nr 03/55 z dnia 11 marca 1955 r.2, podając w nim, do jakiego WKR figurant wybył. Postanowienie włącza się do akt sprawy. 10. Departament X otrzymaną z organów Informacji sprawę ewidencji operacyjnej kieruje do właściwego wydziału X wojewódzkiego urzędu, który po ustaleniu miejsca zamieszkania i pracy figuranta przesyła sprawę do zainteresowanej jednostki operacyjnej organów bezpieczeństwa publicznego. 11. Materiały na zwolnionych ze służby żołnierzy nieobjętych sprawami ewidencji operacyjnej – o ile stanowią w myśl zarządzenia nr 051/55 z dnia 23 VI 1955 r. (rozdz. I)3 podstawę do rejestracji w kartotece ogólnoinformacyjnej – należy przesyłać poprzez zarządy Informacji do Departamentu X (Wydział II) wraz z raportem (według wzoru stanowiącego załącznik 7a do instrukcji nr 03/55 z dnia 11 marca 1955 r.) i kartą E-l4. W raporcie należy podać WKR, na teren którego wybywa żołnierz podlegający zarejestrowaniu. 12. Departament X po otrzymaniu materiałów z organów Informacji nadaje im numer archiwalny, kieruje kartę E-14 do Centralnej Kartoteki Ogólnoinformacyjnej oraz wypełnia i przesyła kartę E-16 do właściwego wydziału X wojewódzkiego urzędu celem ustalenia, czy figurant zamieszkuje na terenie danego województwa. Instrukcje pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa…, s. 69–92. Ibidem, s. 47–68. 3 Dokument nr 226. 1 2 965 Po stwierdzeniu faktu zamieszkania wydział X pobiera z Departamentu X materiały i rejestruje figuranta w wojewódzkiej kartotece ogólnoinformacyjnej, a następnie przesyła odpis karty E-14 z odnotowanym numerem archiwalnym do Centralnej Kartoteki. 13. Materiały na zwalnianych z wojska żołnierzy, które nie przedstawiają wartości operacyjnej, winny być protokólarnie zniszczone przez organ Informacji po zatwierdzeniu odpowiedniego wniosku przez szefa zarządu Informacji. 14. Tracą moc obowiązujące dotychczas w przedmiocie uregulowanym niniejszym pismem okólnym: zarządzenie szefa Głównego Zarządu Informacji nr 20/N/54 z dnia 9 X 1954 r. oraz pismo Głównego Zarządu Informacji nr 014/55 z dnia 15 XI 1955 r.4 Zastępca przewodniczącego (–) J[an] Ptasiński Za zgodność z oryginałem: dyrektor Gabinetu Przewodniczącego (M[ichał] Drzewiecki, ppłk)a Źródło: AIPN, 1583/51, k. 1–4, mps. a 4 Dopisek: z up. i nieczytelny podpis. Pismo uchylone 4 V 1959 r. 966 Nr 248 1956 kwiecień 28, Warszawa – Zarządzenie nr 032/56 przewodniczącego KdsBP o dokonywaniu nowych werbunków agenturalnych wśród byłych więźniów zwolnionych w wyniku amnestii z 27 kwietnia 1956 r. Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC–R–101/56 Warszawa, dnia 28 kwietnia 1956 r. Ściśle tajne DO – 9 WO – 9 Egz. nr 14 Zarządzenie nr 032/56 W dniu 27 IV [19]56 r. Sejm Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej uchwalił ustawę o amnestii1. Ustawa obejmuje swym szerokim zasięgiem przestępstwa o charakterze antypaństwowym, lżejsze przestępstwa pospolite, wykroczenia i naruszenia dyscypliny pracy, przestępstwa popełnione przez osoby, które powróciły lub powrócą z zagranicy do kraju do dnia 22 VII 1957 r., oraz przestępstwa polegające na kolaboracji z okupantem i faszyzacji życia państwowego w Polsce przedwrześniowej. Ogółem z dobrodziejstw ustawy skorzysta około 80 tys. osób, w tym ponad 9 tys. przestępców antypaństwowych. Więzienia opuści około 30 tys. osób, w tym około 4,5 tys. przestępców antypaństwowych2. Wśród zwolnionych znajdą się aresztowani w latach ubiegłych znani przywódcy i aktyw wrogiego podziemia, jak też agenci obcych wywiadów. W związku z powyższym zarządzam: 1. Dyrektorzy departamentów Komitetu i kierownicy wojewódzkich urzędów zorganizują pracę nad ustaleniem na podstawie posiadanych materiałów znanych poważnych przestępców antypaństwowych aresztowanych przez podległy im aparat w ubiegłych latach, którzy zwolnieni zostaną obecnie w wyniku amnestii. Należy się spodziewać, że powrócą oni w wielu wypadkach na swe dawne tereny. 2. Kierownictwo Departamentu III w porozumieniu z kierownictwem innych zainteresowanych departamentów zorganizuje ekipy operacyjne, które wysłane zosta DzU nr 11, poz. 57. Por. Czekiści…, s. 453–458; Księga świadectw. Skazani na karę śmierci w czasach stalinowskich i ich losy, red. K. Madej, J. Żaryn, J. Żurek, Warszawa 2003 (wstęp); Represje sowieckie wobec narodów Europy…, s. 140. 1 2 967 ną do więzień w celu uzupełnienia operacyjnego rozeznania przestępców antypaństwowych, którzy w wyniku amnestii wyjdą na wolność. Kierownik ekipy operacyjnej po przybyciu do więzienia porozumie się z zespołem przedstawicieli prokuratury i MSW celem uzyskania wglądu w wykazy oraz w inne materiały dotyczące osób, które opuszczą więzienie. 3. Rozeznanie amnestionowanych ma przede wszystkim na celu określenie spośród nich osób, co do których wskazanym jest zastosowanie agenturalnej obserwacji (zgodnie z instrukcją nr 03/55)3 po ich wyjściu na wolność. W szczególnych wypadkach, gdy uzyskane dane stanowić będą podstawę do założenia aktywnego rozpracowania agenturalnego, ekipa operacyjna winna w tym kierunku przedstawić odpowiedni wniosek (chodzi tu o podejrzanych o udział w wrogich organizacjach na terenie więzień względnie osoby zamierzające przystąpić do wrogiej działalności po opuszczeniu więzienia). 4. a) Dokonywanie nowych werbunków spośród b. przestępców opuszczających więzienia jest w zasadzie niewskazane. W wyjątkowych wypadkach wskazujących nie tylko na celowość werbunku, ale i na momenty wskazujące, że kandydat po wyjściu na wolność będzie chętnie i sumiennie współpracować z organami bezpieczeństwa, kierownik ekipy winien zwrócić się o decyzję do zainteresowanego dyrektora departamentu. b) Należy natomiast zająć się wytypowaniem i opracowaniem osób do przyszłych werbunków, które w razie potrzeby będą mogły być dokonane w odpowiednim czasie przez właściwe jednostki operacyjne. Szczególną uwagę zwrócić należy na ustalenie możliwości werbunków wśród grup przestępców odsiadujących karę za wspólną dawniejszą działalność przestępczą w organizacji lub bandzie, jak też działalność szpiegowską. c) Odnośnie agentów opuszczających więzienia należy przedstawić wnioski wskazujące, którzy spośród nich mogą być podjęci do dalszej współpracy bezpośrednio po opuszczeniu więzienia, którzy dopiero po pewnym okresie czasu i ustaleniu celowości i możliwości podjęcia kontaktówa, a z którymi podejmowanie kontaktu na wolności należy uznać za bezcelowe lub szkodliwe. Nie należy przyjmować do sieci agenturalnej przestępców kryminalnych. 5. Rozeznaniem osób, które opuszczą areszty śledcze w wyniku zastosowania amnestii, oraz możliwościami dalszego wykorzystania agentury zajmą się wydziały śledcze w porozumieniu z zainteresowanymi jednostkami operacyjnymi. 6. Całość operacyjnych materiałów co do amnestionowanych koncentruje Departament III, który rozsyła je odpowiednio zainteresowanym departamentom operacyjnym względnie w porozumieniu z tymi departamentami bezpośrednio wojewódzkim urzędem właściwym ze względu na przyszłe miejsce pobytu zwolnionego z więzienia. a 3 Odręczna notatka na marginesie: nie od razu nawiązywać kontakty. Instrukcje pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa…, s. 47–68. 968 7. Terenowe jednostki bezpieczeństwa publicznego winny wytypować sieć agenturalną, która ze względu na dawne znajomości lub inne momenty ma możliwości dotarcia do zwalnianych z więzień względnie tkwi we wrogich środowiskach i grupach, z których wywodzą się wyżej wymienieni. Należy również poczynić zawczasu wszelkie inne operacyjne przygotowania celem roztoczenia agenturalnej obserwacji nad zwolnionymi przestępcami (zgodnie z instrukcją nr 03/55) oraz zapewnienia sobie dopływu informacji o zamiarach wrogich środowisk ewentualnego wciągania amnestionowanych do antypaństwowej działalności. Odpowiednie dane co do amnestionowanych przestępców antypaństwowych, którzy mają przybyć na teren danego województwa, właściwe jednostki operacyjne uzyskają w wydziałach X wojewódzkich urzędów informowanych na bieżąco przez administrację więzienną. 8. W związku z ustawą o amnestii nie należy wycofywać żadnych kart z kartoteki operacyjnej, chyba że odpowiada to założeniom zarządzenia Komitetu nr 051/55 o aktualizacji kartotek4. Departament X (wydziały X) obowiązane są natomiast dokonać na kartach odpowiednich zapisów dot[yczących] osób amnestiowanych. Dyrektorzy departamentów operacyjnych i kierownicy wojewódzkich urzędów zorganizują i dopilnują odpowiedniego zapoznania się funkcjonariuszy z ustawą o amnestii i odpowiednimi punktami niniejszego zarządzenia. Należy przy tym przestrzec funkcjonariuszów, iż w obecnej sytuacji wszelkie poczynania operacyjne wobec osób amnestionowanych lub w związku z amnestią winny być szczególnie przemyślane i umiejętnie wykonywane. Za zgodność z oryginałem: dyrektor Gabinetu Przewodniczącego (M[ichał] Drzewiecki, ppłk)b Przewodniczący Komitetu (–) E[dmund] Pszczółkowski5 Źródło: AIPN, 1583/23, k. 7–10, mps. Pieczątka i podpis. Dokument nr 226. 5 Edmund Pszczółkowski (1904–1997) – działacz KPP od 1930 r., więziony za działalność komunistyczną (1936–1939). Podczas wojny w ZSRR, członek ZG ZPP w ZSRR (1943–1944), zastępca dowódcy ds. polityczno-wychowawczych 2. Armii WP (12 IX 1944 – 9 V 1945), następnie zastępca dowódcy ds. polityczno-wychowawczych Poznańskiego Okręgu Wojskowego (V–X 1945). Zastępca kierownika Wydziału Rolnego KC PZPR (I–IX 1950), kierownik Wydziału Rolnego KC PZPR (IX 1950 – XI 1952), członek Sekretariatu Biura Organizacyjnego KC PZPR ( III 1953 – III 1954), minister rolnictwa (III 1954 – III 1956), przewodniczący KdsBP (30 III 1956), odwołany (13 XI 1956). Kierownik Wydziału Rolnego KC PZPR (II 1957 – VIII 1963), ambasador PRL w Moskwie (1963–1967), ambasador w Pakistanie (1964–1967), od 1968 r. na emeryturze. W l. 1946–1947 przewodniczący Komisji Wojskowej w KRN; X 1980 – gen. bryg. w stanie spoczynku. AIPN, 2347/11; J. Królikowski, Generałowie i admirałowie…, t. 3, s. 254–255; T. Mołdawa, Ludzie władzy…, s. 413–414. b 4 969 Nr 249 1956 maj 17, Warszawa – Zarządzenie nr 038/56 zastępcy przewodniczącego KdsBP w sprawie operacyjnego zabezpieczenia XXV Międzynarodowych Targów Poznańskich Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego Nr AC-R-113/56 Warszawa, dnia 17 maja 1956 r. Ściśle tajne Egz. nr 06 Zarządzenie nr 038/56 w sprawie operacyjnego zabezpieczenia XXV Międzynarodowych Targów Poznańskich W okresie 17 VI 1956 r. do dnia 1 VII 1956 r. odbędą się XXV Międzynarodowe Targi Poznańskie. Z ilości zgłoszeń nadesłanych przez firmy krajów kapitalistycznych wynika, że udział ich przedstawicieli w roku bieżącym będzie znacznie większy, niż był w roku ubiegłym1. Doświadczenie grupy operacyjnej powołanej przez Komitet [ds.] Bezpieczeństwa Publicznego w roku 1955 dla prowadzenia pracy agenturalno-operacyjnej w związku z MTP wykazało, że Targi Poznańskie są wykorzystywane przez obce wywiady do prowadzenia działalności szpiegowskiej poprzez nasyłanie swych pracowników i agentów do Polski jako kupców, pracowników firm handlowych, specjalistów poszczególnych branż itp. W roku ubiegłym skład osobowy grupy operacyjnej na Targach Poznańskich stanowili pracownicy wszystkich rodzajów służb Komitetu i wojewódzkich urzędów. W pracy operacyjnej w Poznaniu wykorzystywano znaczną ilość jednostek agentury wojewódzkiego urzędu w Poznaniu, departamentów Komitetu oraz delegowanej z wojewódzkich urzędów całego kraju. Po wysłuchaniu sprawozdania kierownictwa grupy operacyjnej na Targach Poznańskich w roku ubiegłym komitet ocenił, iż decydującą rolę w rozpracowaniu podejrzanych obcokrajowców odegrała agentura posiadająca doświadczenie opera- 1 Międzynarodowe Targi Poznańskie nie odbywały się w l. 1951–1954. Zostały wznowione w 1955 r. XXIV MTP zakończyły się tuż przed otwarciem V Światowego Festiwalu Młodzieży w Warszawie. Zarządzeniem nr 213 prezesa Rady Ministrów z 10 VIII 1956 r. MTP miały być organizowane co roku (A. Kochański, Polska 1944–1991…, t. 1, s. 615). 970 cyjne, walory mogące zainteresować obcych agentów, władająca obcymi językami i dysponująca czasem dla wykonania zadań kontrwywiadowczych. Najlepszą agenturę skierowały do Poznania wojewódzkie urzędy: Wrocław, Stalinogród, Zielona Góra, Opole, urząd na m.st. Warszawę oraz departamenty Komitetu. Przy udziale wszystkich służb osiągnięto w roku ubiegłym pewne rezultaty operacyjne. Ustalono szereg agentów obcych wywiadów i ich kontakty w kraju, rozpoznano częściowo zainteresowania i metody pracy poszczególnych wywiadów, pogłębiono niektóre rozpracowania agenturalne lub założono nowe. Jednak obok osiągnięć ujawniono szereg braków na odcinku organizacji pracy, doboru i wykorzystania agentury, prowadzenia obserwacji za osobami podejrzanymi oraz stosowania techniki operacyjnej, a mianowicie: a) Poszczególne wojewódzkie urzędy nie wywiązały się należycie z nałożonych na nie obowiązków (np. Bydgoszcz, Szczecin, Rzeszów). Niesumiennie wykonały polecenie Komitetu w sprawie wytypowania wartościowej agentury, wskutek czego 18 jednostek sieci trzeba było po upływie kilku dni odsyłać z powrotem w związku ze stwierdzeniem jej nieprzydatności. b) Oddelegowani przez wojewódzkie urzędy funkcjonariusze nie zawsze posiadali dostateczne doświadczenie w prowadzeniu konkretnych spraw kontrwywiadowczych, wymagających wyjątkowego tempa i precyzji, w związku z czym szereg ciekawych materiałów operacyjnych nie zostało właściwie wykorzystanych i rozwiniętych. Ponadto postawa etyczno-moralna niektórych funkcjonariuszów delegowanych do Poznania z wojewódzkich urzędów budziła zastrzeżenia. c) Słabym ogniwem ujawnionym w całości pracy agenturalno-operacyjnej podczas Targów Poznańskich w roku ubiegłym była praca wydziału „B”. Kierownicy wojewódzkich urzędów delegowali młodych funkcjonariuszów, mających mało doświadczenia, co było przyczyną wypadków dekonspiracji obserwacji, gubienia kontaktów obcokrajowców i samych figurantów. d) Wojewódzkie urzędy wykazały zbyt mało zainteresowania rozpracowaniem bądź skuteczną kontrolą cudzoziemców-uczestników targów, przebywających czasowo na ich terenie. e) Wojewódzkie urzędy nie dość aktywnie zajęły się sprawami ewidencji operacyjnej wyłonionymi w okresie trwania targów i przekazanymi do prowadzenia poszczególnym wydziałom. Należy liczyć się z faktem, że w roku ubiegłym Targi Poznańskie były organizowane po raz pierwszy po długiej przerwie. Obecnie, po zbadaniu możliwości prowadzenia działalności szpiegowskiej pod przykryciem uczestnictwa w targach, obce wywiady będą starały się w roku bieżącym szerzej wykorzystać tę możliwość dla penetracji kraju, nawiązania kontaktów z obywatelami polskimi, zdobywania informacji wywiadowczych itp. Skuteczne przeciwdziałanie zamierzeniom wroga wymaga należytej organizacji pracy służb organów bezpieczeństwa zaangażowanych w operacyjnym zabezpieczeniu targów, uniknięcia błędów i braków popełnionych w roku ubiegłym oraz zachowania pełnej konspiracji pracy. 971 Dla właściwej koordynacji agenturalno-operacyjnych przedsięwzięć w związku z XXV MTP zarządzeniem I zastępcy przewodniczącego nr 017/56 z dnia 8 III 1956 r. został powołany Sztab Operacyjny2. Celem wykonania zadań stojących przed organami i bezpieczeństwa w związku z Targami Poznańskimi polecam: 1. Pracę operacyjną na terenie Poznania i innych miast, do których udadzą się obcokrajowcy przebywający w związku z Targami Poznańskimi, zorganizować w sposób całkowicie zabezpieczający rozpoznanie i sparaliżowanie wrogiej działalności obcych agentów. 2. Okres Targów Poznańskich wykorzystać dla uaktywnienia spraw ewidencji operacyjnej założonych w związku z podejrzaną działalnością obcokrajowców i obywateli polskich na targach w roku ubiegłym, jak również i innych spraw (szczególnie o zabarwieniu szpiegowskim i rewizjonistycznym), o ile targi stwarzają możliwości do przeprowadzenia przemyślanych kombinacji operacyjnych. 3. W porozumieniu z terenowymi organami MO i Informacji zaplanować przedsięwzięcia gwarantujące pełną kontrolę działalności obcokrajowców z krajów zachodnich w terenie, niedopuszczenie do fotografowania obiektów charakteru obronnego i do zbierania informacji o charakterze tajnym. 4. W terminie do dnia 1 VI br. nadesłać charakterystyki agentury wytypowanej do wykorzystania w okresie targów na terenie Poznania w charakterze tzw. agentury manewrowej względnie do zaangażowania w stoiskach kapitalistycznych. W charakterystykach należy wskazać na możliwości i kwalifikacje danej jednostki sieci, uwzględniając w doborze te jednostki, które wywiązały się dobrze z nałożonych zadań na targach w ubiegłym roku. Należy brać pod uwagę agenturę doświadczoną, inteligentną i sprawdzoną, posiadającą znajomość języków obcych. W sprawie doboru agentury należy konsultować się z dyrektorem Departamentu II. Biorąc pod uwagę potrzebę operacyjnego zabezpieczenia polskich ekip handlowych i technicznych, włączać do nich agenturę spośród pracowników handlu i przemysłu. Konkretne zadania agenturze w tym zakresie postawi sztab grupy operacyjnej. 5. W terminie do dnia 1 VI br. wytypować funkcjonariuszów z jednostek operacyjnych, techniki operacyjnej, wywiadowców oraz pracowników technicznych przewidzianych do pracy w Poznaniu. Przy typowaniu należy brać pod uwagę stopień wywiązania się z obowiązków w czasie XXIV MTP, doświadczenie operacyjne funkcjonariuszów oraz posiadanie na łączności agentury, która będzie delegowana do Poznania. Ilość funkcjonariuszów z poszczególnych jednostek zostanie ustalona przez sztab i zakomunikowana kierownikom wojewódzkich urzędów. DVD. 2 972 6. Informować na bieżąco sztab o wszystkich uzyskanych materiałach mogących mieć znaczenie dla pracy operacyjnej w okresie XXV MTP. Informacje uzyskane przed dniem 1 czerwca 1956 r. należy przesyłać do Komitetu na adres „Wicedyrektor Departamentu II, ppłk Żmijewski3” – w prawym rogu koperty litera „T”. Po tym terminie wszelką korespondencję kierować na adres: „Wojewódzki Urząd do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego w Poznaniu” – w prawym rogu koperty litera „T”. 7. Nadzór i odpowiedzialność za wykonanie powyższych zadań w terenie nakłada się na zastępców kierowników wojewódzkich urzędów, których personalnie wytypują kierownicy urzędów i zgłoszą do sztabu w terminie 3-dniowym. Zastępca przewodniczącego (–) W[itold] Sienkiewicz Za zgodność z oryginałem: dyrektor Gabinetu Przewodniczącego (M[ichał] Drzewiecki, ppłk)a Źródło: AIPN, 1583/23, k. 132–135, mps. Pieczątka i podpis. Henryk Żmijewski (ur. 1920) – kierownik Sekcji 3 MUBP w Katowicach (10 IX 1945), zastępca kierownika Sekcji 1 Wydziału V MUBP w Katowicach (1 I 1946), starszy referent, jednocześnie p.o. szef PUBP w Raciborzu (15 VII 1946), szef PUBP w Katowicach (1 II 1947), zastępca naczelnika Wydziału III Departamentu I MBP (15 VII 1948), p.o. naczelnik Wydziału III Departamentu I MBP (20 X 1948), naczelnik Wydziału V Departamentu I MBP (1 III 1950), szef WUBP w Gdańsku (16 VIII 1954), kierownik WUdsBP w Gdańsku (1 I 1955), naczelnik Wydziału I Departamentu II KdsBP (1 VII 1955), wicedyrektor Departamentu II KdsBP (1 I 1956), zastępca dyrektora Departamentu II MSW (28 XI 1956); zwolniony (4 VI 1971). Z charakterystyki służbowej (5 IV 1952 r.): „opanował na wysokim poziomie swoje kwalifikacje zawodowe. Dobrze kieruje sprawami i dobrze obchodzi się z personelem. Posiada jedną wadę, tj. dobiera sobie personel taki, który by mu schlebiał, czyli skakał koło niego” (Kadra bezpieki 1945–1990…, s. 537). Obsada stanowisk kierowniczych aparatu bezpieczeństwa w województwach śląskim… ; http://katalog.bip.ipn.gov.pl. a 3 973 Nr 250 1956 czerwiec 26, Warszawa – Projekt dekretu w sprawie przejścia więziennictwa do zakresu działania Ministerstwa Sprawiedliwości, wraz z uzasadnieniem Ministerstwo Sprawiedliwości Warszawa, dn. 26 czerwca 1956 r.1 U.III.170/5/2/56 Obywatel przewodniczący Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego w miejscu W załączeniu przesyłam projekt dekretu w sprawie przejścia więziennictwa do zakresu działania ministra sprawiedliwości i z uwagi na szczególną pilność sprawy uprzejmie proszę o możliwie odwrotne nadesłanie mi ewent[ualnych] uwag2. Zał. Ministera U.III/170 Projekt Dekret z dnia ... 1956 r. w sprawie przejścia więziennictwa do zakresu działania ministra sprawiedliwości W celu dalszego umocnienia praworządności ludowej przez ściślejsze powiązanie wymiaru sprawiedliwości z zadaniami penitencjarnymi więziennictwa stanowi się, co następuje: Powyżej odręczny podpis. Zob. też dokument nr 3. 2 W piśmie z 7 VII 1956 r. skierowanym do ministra sprawiedliwości Zofii Wasilkowskiej przewodniczący KdsBP Edmund Pszczółkowski napisał, że komitet nie zgłasza uwag do tekstu wymienionego projektu; „Komitet liczy na zachowanie dotychczasowych stosunków organów bezpieczeństwa publicznego z aparatem więziennictwa, w szczególności w zakresie korzystania z wydzielonych oddziałów śledczych w poszczególnych więzieniach oraz współpracy z działami specjalnymi jednostek więziennych. Sprawy te nie mogą być uwidocznione w dekrecie i nie wymagają zresztą dekretowego potwierdzenia”. AIPN, 1583/102, k. 2. a 1 974 Art. 1 Sprawy więziennictwa przechodzą z zakresu działania ministra spraw wewnętrznych do zakresu działania ministra sprawiedliwości. Art. 2 Uprawnienia ministra spraw wewnętrznych w zakresie więziennictwa, przewidziane w obowiązujących przepisach, przechodzą na ministra sprawiedliwości. Art. 3 Pracownicy zatrudnieni w więziennictwie przechodzą do służby w Ministerstwie Sprawiedliwości z zachowaniem dotychczasowych swych uprawnień. W szczególności zachowują oni nadal prawo do korzystania w dotychczasowym zakresie ze świadczeń lekarskich i socjalnych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Art. 4 Do czasu zorganizowania w Ministerstwie Sprawiedliwości odrębnej służby zdrowia więziennictwa Ministerstwo Spraw Wewnętrznych sprawować będzie nadal czynności w zakresie tej służby według dotychczasowych zasad. Art. 5 Rada Ministrów wyda przepisy regulujące sprawy związane z przejściem więziennictwa do zakresu działania ministra sprawiedliwości. Art. 6 W art. 2 dekretu z 7 grudnia 1954 r. o naczelnych organach administracji państwowej w zakresie spraw wewnętrznych i bezpieczeństwa publicznego (DzU Nr 54, poz. 269) skreśla się pkt 7. Art. 7 Dekret wchodzi w życie z dniem ogłoszenia3. U.III.170/ Uzasadnienie Przejście więziennictwa do zakresu działania ministra sprawiedliwości ma na celu dalsze utrwalenie praworządności ludowej, w szczególności przez ścisłe powiązanie wymiaru sprawiedliwości zadaniami penitencjarnymi4. Włączenie więziennictwa do zakresu działania ministra sprawiedliwości ułatwi nadzór tego ministra nad wykonywaniem orzeczonych kar i umożliwi kontrolę zasadności wniosków administracji więziennej w sprawie przedterminowego zwalniania więźniów. 3 Zob. zarządzenie ministrów spraw wewnętrznych i sprawiedliwości w sprawie przekazania więziennictwa ministrowi sprawiedliwości (DzUrz. MSW nr 16, poz. 60). 4 Por. W. Janowski, Stan więziennictwa i warunków odbywania kary w początkach 1956 roku, w świetle sprawozdania komisji rządowej, „Teki Archiwalne” 1998, seria nowa t. 3 (25), s. 201–220. 975 Projektowana zmiana winna stworzyć lepsze warunki dla osiągnięcia bardziej skutecznego wychowawczego oddziaływania represji karnej i większego zainteresowania się kadr więziennych prawami obywatelskimi więźniów. Włączenie więziennictwa do zakresu działania ministra sprawiedliwości oznacza podporządkowanie mu Centralnego Zarządu Więziennictwa wraz z zaopatrzeniem więziennictwa, z zakładami produkcyjnymi i gospodarstwami rolnymi i przekazanie pod zarząd ministra sprawiedliwości całego majątku służącego celom i potrzebom więziennictwa według stanu na dzień wejścia w życie dekretu, z przeniesieniem odpowiedniej części budżetu i etatów z Ministerstwa Spraw Wewnętrznych na Ministerstwo Sprawiedliwości. Sprawy te, jak również zapewnienie zaopatrzenia Centr[alnego] Zarz[ądu] Więź[iennictwa], przekazanie mieszkań służbowych pracowników więziennictwa na warunkach jednakowych z kwaterami wojskowymi i inne szczegóły wymagają odrębnego uregulowania w drodze przewidzianej w art. 5 projektu. Projekt pociągnie za sobą również niezbędne zmiany w statucie organizacyjnym obu ministerstw. Sprawa zorganizowania w Ministerstwie Sprawiedliwości odrębnej służby zdrowia więziennictwa wymagać będzie z konieczności pewnego czasu i na razie czynności w tym zakresie będzie wykonywało Ministerstwo Spraw Wewnętrznych wg dotychczasowych zasad, tj. m.in. przy pomocy lekarzy wojskowych. Źródło: AIPN, 1583/102, k. 1–5, mps. 976 Nr 251 1956 czerwiec 29, Warszawa – Rozkaz nr 51 przewodniczącego KdsBP w sprawie zwolnienia ze służby w wojskowych organach bezpieczeństwa oficerów, „którzy dopuścili się naruszenia metod pracy śledczej” (dotyczy rewizji sprawy gen. Tatara) Rzeczpospolita Polskaa Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego AC-R-138/56 29 VI [19]56b Ściśle tajne Egz. nr … Rozkaz nr 51/56 przewodniczącego Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego Przeprowadzona przez Naczelną Prokuraturę Wojskową rewizja sprawy Tatara i pochodnych1, prowadzone obecnie badanie tzw. sprawy „zamojskiej” [„zamojsko-lubelskiej”]2 oraz innych ujawniły fakty poważnych naruszeń w pracy śledczej3 przez niektórych oficerów organów Informacji. Uwzględniając wstępne materiały dot[yczące] skarg, zażaleń i zeznań osób skazanych w sprawach prowadzonych przez organa Informacji, rozkazuję: Zwolnić ze służby w wojskowych organach bezpieczeństwa niżej wymienionych oficerów, którzy dopuścili się naruszenia metod pracy śledczej4: mjr Lis Mieczysław5, s. Władysława, Charakterystyczne, maszynowo wpisano starą nazwę państwa polskiego, a nie: Polska Rzeczpospolita Ludowa. b Numer pisma, rozkazu oraz data dzienna wpisana odręcznie. 1 Sprawa TUN – od pierwszych liter nazwisk aresztowanych w 1949 r. oficerów WP (w czasie wojny służących w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie) pod zarzutem zorganizowania „spisku w wojsku”. Śledztwo objęło ok. 300 oficerów. Poza procesem głównym, prowadzono równolegle procesy „odpryskowe”. Na karę śmierci skazano 40 oficerów. Zob. dokument nr 131, s. 491. 2 W ramach tej sprawy w l. 1949–1951 bezpodstawnie oskarżono 43 żołnierzy WP. Torturowani podczas śledztwa przez śledczych GZI przyznawali się do przynależności do WiN. 3 Por. dokument nr 220. 4 nazwiska niżej wymienionych oficerów podano również w tzw. Raporcie komisji Mazura jako odpowiedzialnych za stosowanie wobec oskarżonych „niedozwolonych metod śledczych”. W przywołanym raporcie Mieczysław Lis figuruje w I grupie oficerów byłej Informacji – „najbardziej obciążeni z tytułu niedozwolonych metod śledztwa” (cały tekst raportu dostępny jest na portalu internetowym: www.gazeta.pl). 5 Mieczysław Lis (ur. 1925) – kursant Oficerskiej Szkoły Politycznej (27 VII 1945 – 19 IX 1946), kursant Oficerskiej Szkoły Informacji (19 IX 1946 – 28 V 1947), oficer Informacji WP (28 V 1947 – – 12 VII 1956), zwolniony z wojskowej służby zawodowej 21 XI 1956 r. AIPN, 1982/27, Akta personalne MON. a 977 mjr Markiewicz Czesław6, s. Franciszka, mjr Sztern Michał, s. Leona, mjr Wójcik Władysław7, s. Feliksa, mjr Urbaniak Marian, s. Edwarda8. Przewodniczący Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego (E[dmund] Pszczółkowski)c Źródło: AIPN, 1583/46, k. 3, mps. Powyżej podpis. Czesław Markiewicz (ur. 1924) – z zawodu ślusarz. W Informacji WP: oficer śledczy Informacji WP (27 III 1947 – 25 VII 1956), słuchacz Kursu Specjalnego Zarządu II Sztabu Generalnego WP (25 VII – 22 XII 1956), zwolniony z wojskowej służby zawodowej 7 I 1957 r. Następnie pracował jako starszy radca w Głównym Urzędzie Ceł (1 I 1960). AIPN, 2264/1177, Akta personalne MON; AIPN, Kartoteki MON. 7 Władysław Wójcik (ur. 1921) – od II 1944 r. w WP: elew Podoficerskiej Szkoły Saperskiej (22 II 1944 – 30 IV 1944), pisarz kompanii 9. Baonu Saperskiego (1 V 1944 – 15 VIII 1944), oficer Informacji (16 VIII 1944 – 8 VIII 1956), w dyspozycji Kadr MON (9 VIII 1956 – 27 VIII 1956), szef Wydziału II Poboru WKW Szczecin (28 VIII 1956 – 20 XI 1956), pomocnik szefa Wydziału Poborowego WKW Szczecin (21 XI 1956 – 29 XI 1956), kierownik Sekcji 2 WKR Szczecin (30 XI 1956 – 30 V 1957), starszy pomocnik komendanta ds. poboru WKR Szczecin (31 V 1957 – 30 VI 1957), słuchacz Wojskowego Ośrodka Szkolenia Ogólnego nr 2 w Elblągu (1 VII 1957 – 23 VII 1959), pomocnik szefa Wydziału IV Oddz. VI Sztabu Pomorskiego Okręgu Wojskowego (20 VIII 1959 – 30 XI 1961), starszy pomocnik komendanta WKR Toruń (1961–1964), p.o. komendant WKR Bydgoszcz (2 I 1964 – 31 I 1965), zastępca szefa komendanta WKR Bydgoszcz (1 II 1965 – 29 XI 1971), zastępca szefa WKW Bydgoszcz (30 XI 1971), zwolniony z zawodowej służby wojskowej 2 III 1974 r. AIPN, 2174/5887, Akta personalne Siły Zbrojne PRL. 8 Marian Urbaniak (1923–1960) – kursant Oficerskiej Szkoły Politycznej w Łodzi (10 VII 1945 – – 1 III 1946), kursant Oficerskiej Szkoły Informacji (1 III 1946 – 10 V 1946), oficer Informacji WP (10 V 1946 – 11 X 1956), kierownik 2 Sekcji Wojskowej Komendy Rejonowej Łódź-Staromiejska (10 X 1956 – 15 VI 1957). Przeniesiony do rezerwy 15 VI 1957 r. AIPN, 2105/12, Akta personalne MON. c 6 978 Nr 252 1956 czerwiec 30, Warszawa – Telefonogram przewodniczącego KdsBP do kierowników WUdsBP zalecający w związku z wydarzeniami poznańskimi 28 czerwca 1956 r. utrzymanie stanu pogotowia w aparacie bezpieczeństwa publicznego Komitet Warszawa, dnia 30 czerwca [19]56 r. do spraw Bezpieczeństwa Publicznego Ściśle tajne Nr AC-R-140/56 Telefonogram Kierownicy wojewódzkich urzędów 1. Nastawienie z dnia 28 czerwca 1956 r. o aresztach aosóba na podstawie danych agencyjnych o ich wystąpieniach w czasie przed wypadkami w Poznaniu1 uchyla się. Natomiast z całą energią ujawniać należy osoby rozsiewające podburzające wersje o przyczynach oraz przebiegu wypadków poznańskich, osoby pochwalające wystąpienia wrogów i prowokatorów zajść, jak również osoby nawołujące do podobnych wystąpień i strajków, i po udokumentowaniu aresztować. 2. Aktywną obsługę sieci agenturalno-informacyjnej oraz stan pogotowia w aparacie należy nadal utrzymać, nie wyłączając niedzieli (można utrzymać normalny tryb pracy jedynie w jednostkach nieoperacyjnych i gospodarczych, pozostawiając tam konieczne dyżury). 3. Zwraca się uwagę na konieczność porozumienia z Milicją Obywatelską i KBW w sprawach uaktywnienia podjętych kroków w celu ujęcia zbiegłych więźniów oraz odebrania zrabowanej broni2. Przewodniczący Komitetu (E[dmund] Pszczółkowski) MU ds. BP W[arsza]wa b Dopisane odręcznie. Odręczna adnotacja. 1 28 i 29 VI 1956 r. doszło do wystąpień robotniczych w Poznaniu, pierwszego w dziejach PRL buntu społecznego. Zob. P. Codogni, Rok 1956, Warszawa [2006]; J. Eisler, „Polskie miesiące”, czyli kryzys(y) w PRL, Warszawa 2008; Ł. Jastrząb, Rozstrzelano moje serce w Poznaniu. Poznański Czerwiec 1956 r. Straty osobowe i ich analiza, Poznań 2006; P. Machcewicz, Polski rok 1956, Warszawa 1993; Poznański Czerwiec 1956, red. S. Jankowiak, A. Rogulska, Warszawa 2002; Poznański Czerwiec 56. Uwarunkowania – przebieg – konsekwencje, red. K. Białecki, S. Jankowiak, Poznań 2007. 2 Zob. dalej dokumenty nr 253, 257. a–a b–b 979 nadano telef[onogramem] rządowym dn. 30 VI [19]56 godz. 15.45 Nadał Jaworski przyjął Szymański WU ds. BP W[arsza]wa nadano telef[onogramem] rządowym dnia 30 VI [19]56 godz. 15.30 Nadał Jaworski przyjęła [Stefania] Burzyckab3 Źródło: AIPN, 1583/58, k. 130, mps. Stefania Burzycka z d. Szewczyk (ur. 1929) – maszynistka WUBP w Warszawie (23 VI 1945), referent Sekcji 1 Wydziału V WUBP w Warszawie (20 IX 1945), pomoc biurowa – młodszy referent Wydziału III WWUBP (6 IX 1946), maszynistka Wydziału Śledczego WWUBP (6 IV 1948), sekretarka-maszynistka Sekretariatu Kierownika WWUBP (24 VII 1953), sekretarka Sekretariatu Szefa Wydziału Ogólnego WWUBP (5 XI 1954), sekretarka kierownika WUdsBP w Warszawie (2 IV 1955), sekretarz Sekretariatu Kierownictwa WUdsBP w Warszawie (9 V 1956), sekretarz Kierownictwa Jednostek BP KW MO W Warszawie (4 I 1957). W KW MO w Warszawie pracowała do dnia zwolnienia ze służby (30 VI 1975). AIPN, 01167/554, Akta osobowe funkcjonariusza. 3 980 Nr 253 1956 lipiec 1, Warszawa – Telefonogram przewodniczącego KdsBP do kierowników WUdsBP zalecający w związku z wypadkami poznańskimi 28 czerwca 1956 r. m.in. wzmocnienie pracy agenturalnej w zakładach pracy, rozpracowywanie operacyjne figurantów – organizatorów strajków, wystąpień pracowniczych, zabezpieczenie operacyjne masowych imprez Warszawa, dnia 1 lipca 1956 r. Ściśle tajne Telefonogram Do kierowników wojewódzkich urzędów do spraw bezpieczeństwa publicznego w ....... Sytuacja, jaka zaistniała w związku z wypadkami poznańskimi1, zaktywizowała wrogie elementy. W związku z powyższym należy: 1. Rozpoznawać i natychmiast informować kierownictwo partyjne o sytuacji strajkowej na zakładach pracy oraz ustalać prowokatorów i inspiratorów. 2. Nastawić agenturę obserwującą głównych figurantów naszych rozpracowań i mającą dostęp do poważniejszych przywódców byłego AK, NSZ, PSL itp., by informowała o reakcji i wypowiedziach tych elementów. Sprawdzić również, czy są oni w swoich miejscach zamieszkania. 3. Zwrócić większą uwagę na aktywną pracę nad ujawnieniem autorów i kolporterów ulotek nawiązujących treścią do wypadków poznańskich i wzywających do strajków i ekscesów. 4. Zwrócić większą uwagę na operacyjne wykorzystanie tych danych z korespondencji, które pozwalają ustalić osoby, które organizowały wypadki poznańskie, podburzające do nowych ekscesów. 5. Ustalić i operacyjnie zabezpieczyć masowe imprezy, jakie w najbliższym czasie mają odbyć się na terenie województwa (odpusty, kiermasze, lokalne uroczystości itp.), gdyż mogą one być wykorzystane do wrogich wystąpień. 1 Zob. dokument nr 252, s. 979. 981 Zastępca przewodniczącego Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego (Sienkiewicz) Wyk. 2 egz. EF. Źródło: AIPN, 1583/58, k. 131, mps. 982 Nr 254 1956 lipiec 3, Warszawa – Zarządzenie nr 52/56 przewodniczącego KdsBP i ministra spaw wewnętrznych w sprawie koordynacji działań w wypadku „prowokacyjnych wystąpień przeciw władzy ludowej” Nr AC-R-144/56a Warszawa, dnia 3 lipca 1956 r. Ściśle tajne Egz. nr 1 a Zarządzenie nr 52/56 Na wypadek prowokacyjnych wystąpień wymierzonych przeciwko władzy ludowej – celem zapewnienie koordynacji działań organów Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego i Ministerstwa Spraw Wewnętrznych przeciw elementom prowokującym i inspirującym oraz dla likwidacji skutków wrogich poczynań – zarządza się: 1. Powołać w województwach grupy koordynujące w składzie: przewodniczący – kierownik wojew[ódzkiego] urzędu do spraw bezp[ieczeństwa] publ[icznego], członkowie – komendant wojewódzki MO dowódca oddziału KBW 2. Zadaniem grupy koordynującej jest: a) opracowanie planu skoordynowanych działań wszystkich pionów MSW i organów bezpieczeństwa publicznego, b) kierowanie całokształtem przedsięwzięć zmierzających do: – niedopuszczenia do przygotowania i zaistnienia prowokacyjnych wystąpień, – należytego zabezpieczenia obiektów i instytucji mogących być przedmiotem zagrożenia (urząd bezpieczeństwa, KW PZPR, WRN, radiostacja, dworzec, więzienie, wytwórnie i magazyny broni, amunicji i materiałów wybuchowych, elektrownia, urządzenia komunalne, środki łączności itp.), – zapewnienia sprawnego dowodzenia i współdziałania wszystkich zaangażowanych w akcji sił bezpieczeństwa publicznego, MO, KBW, Straży Więziennej, Straży Pożarnej. 3. Przy opracowaniu planu przewidzieć następujące zadania dla poszczególnych pionów: a) Dla organów bezpieczeństwa publicznego: – zabezpieczenie sprawnego i szybkiego dopływu informacji o zamierzeniach, działalności i ruchach wroga, a–a Numery pisma i zarządzenia wpisane odręcznie. 983 – ustalenie inspiratorów, organizatorów i prowodyrów wrogich wystąpień (ośrodków i grup kierujących oraz indywidualnych podżegaczy), – organizowanie przedsięwzięć profilaktycznych, – czynności obronne w stosunku do obiektów służby bezpieczeństwa ochranianych w zasadzie siłami własnymi. b) Dla Milicji Obywatelskiej: – zorganizowanie grup manewrowych z zadaniem rozpraszania skupisk demonstrantów, – udział w operacyjnym zabezpieczeniu akcji, – wzmocnienie służby terenowej, – współudział w ochronie ważniejszych obiektów. c) Dla KBW: – zorganizowanie grup manewrowych dla rozpraszania skupisk demonstrantów we współdziałaniu z funkcjonariuszami bezpieczeństwa i MO, – udział w obronie i ochronie ważniejszych obiektów mogących być przedmiotem bezpośredniego zagrożenia, – udział w służbie patrolowej, – przykrycie przedsięwzięć operacyjnych i udział w konwojowaniu aresztowanych. 4. Kolejność działań w zasadzie winna być następująca: a) działanie profilaktyczne z udziałem organów bezpieczeństwa i MO, b) interwencyjne działania MO mające na celu niedopuszczenie do organizowania demonstracji, c) wprowadzenie oddziałów KBW, gdy poprzednie przedsięwzięcia okażą się niewystarczające, celem rozproszenia skupisk demonstrantów, d) zwrócenie się o pomoc oddziałów WP, jeśli zaangażowane dotychczas siły okazały się niewystarczające i nie doprowadziły do likwidacji stanu zagrożenia. Do czasu wprowadzenia oddziałów WP działaniami zwartych oddziałów zbrojnych dowodzi dowódca oddziału KBW. 5. Broń palna może być użyta tylko w ostateczności, gdy wszelkie inne środki zawiodły i istnieje niebezpieczeństwo opanowania ochranianych obiektów względnie rozbrojenia działających oddziałów. W każdym razie dowódcy, których okoliczności zmuszą do decyzji użycia broni, obowiązani są zastosować wszelkie środki dla uniknięcia zbędnych ofiar, a strzelania jedynie do bezpośrednio atakujących. 6. Wszelkie ważniejsze wnioski i decyzje dotyczące wykonywania niniejszego zarządzenia grupa uzgadnia z KW PZPR. 7. Grupy koordynujące opracują do dnia 6 lipca br. ramowe plany przedsięwzięć1. Wedle A. Kochańskiego zarządzenie uchylono 29 XII 1956 r.; z kolei na innym egzemplarzu zarządzenia niż to opublikowane w nagłówku wpisano odręcznie: Uchylono zarządzeniem nr 1/58 MSW, czyli w roku 1958. 1 984 Minister spraw wewnętrznych (Wł[adysław] Wicha)b Przewodniczący Komitetu (E[dmund] Pszczółkowski)b Źródło: AIPN, 1583/24, k. 136–138, mps. b Podpis. 985 Nr 255 1956 sierpień 7, Warszawa – Zarządzenie nr 065/56 zastępcy przewodniczącego KdsBP w sprawie uroczystości maryjnych w Częstochowie Komitet Warszawa, dnia 7 sierpnia 1956 r. do spraw Bezpieczeństwa Publicznego Ściśle tajne Nr AC-R-166/56 Egz. nr16 Zarządzenie nr 065/56 Od początku br. kler katolicki prowadzi szeroką akcję organizowania tzw. „uroczystości maryjnych” z okazji 300-lecia ślubów Jana Kazimierza i obrony Częstochowy, pod hasłem „moralnego odrodzenia narodu polskiego”1. Celem tej akcji jest wzmacnianie oporu ideologicznego i politycznego w masach katolików i skupianie ich wokół reakcyjnego kleru. Kulminacyjnym punktem tej akcji są organizowane uroczystości w Częstochowie na dzień 15 i 26 sierpnia2. W uroczystościach tych mają wziąć udział wszyscy biskupi i liczne rzesze kleru dołowego. W całym kraju od dawna jest prowadzona szeroka agitacja za organizowaniem pielgrzymek i indywidualnych wyjazdów do Częstochowy. Szczególnie aktywna agitacja prowadzona jest wśród młodzieży. Poza tym w tych dniach odbędą się również z okazji 15 sierpnia (święto „wniebowzięcia NMP” kultywowane przez reakcyjne elementy jako tzw. „święto cudu nad Wisłą”) większe uroczystości w innych miejscach pątniczych. Biorąc pod uwagę szczególną aktywizację wrogich elementów w obecnym okresie, zarządzam: 1. Wykorzystać posiadaną agenturę we wrogich środowiskach celem ujawniania zamierzeń idących w kierunku wykorzystania pielgrzymek i uroczystości dla wrogich celów. Szczególną uwagę zwrócić na elementy wrogie wśród młodzieży i byłego reakcyjnego podziemia. 2. Sieć tkwiącą w sprawach ewidencji operacyjnej, jeśli figuranci wybierają się do Częstochowy z pielgrzymkami lub pojedynczo, należy wysłać celem ich obserwacji. Zaplanowane przez prymasa Stefana Wyszyńskiego podczas jego pobytu w Komańczy odnowienie, w 300. rocznicę, ślubów lwowskich Jana Kazimierza, który uznał Matkę Bożą za Królową Korony Polskiej. Więcej zob. B. Noszczak, Okoliczności powstania Jasnogórskich Ślubów Narodu Polskiego, „Przegląd Powszechny” 2007, nr 7–8 (1031–1032), s. 37–53. 2 Uroczystość miała zgromadzić do miliona pielgrzymów. 1 986 3. Departament VI i odpowiednie wydziały VI wojewódzkich urzędów do spraw bezpieczeństwa publicznego opracują szczegółowy plan agenturalnego zabezpieczenia pielgrzymek i miejsc odbywających się uroczystości. 4. O wrogich sygnałach zasługujących na operacyjną uwagę wszystkie jednostki operacyjne powinny niezwłocznie informować Departament VI i wydziały VI w terenie. Wszelka konieczna bezpośrednia ingerencja pracowników organów bezpieczeństwa publicznego musi być przeprowadzona z całą rozwagą, tak aby nie wywołać zakłóceń, które mogłyby być wykorzystane przez elementy prowokacyjne. 6. O wrogich sygnałach informować instancje partyjne i kierownictwo Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego. Zastępca przewodniczącego (–) J[an] Ptasiński Za zgodność z oryginałem: dyrektor Gabinetu Przewodniczącego (J[erzy] Nowakowski3, ppłk)a Źródło: AIPN, 1583/26, k. 205–206, mps. Pieczątka i podpis. Jerzy Nowakowski (ur. 1918) – należał do KZMP (1936–1938); walczył w kampanii wrześniowej jako kapral w WP. Po wkroczeniu ACz i rozbrojeniu jego oddziału w Łucku udał się do domu w Równem. W l. 1939–1941 pracował w Wydziale Ochrony Zdrowia w Równem jako sekretarz; następnie kasjer w młynie (II 1942 – II 1944), kierownik w Państwowym Banku w Równem (IV 1944 – V 1945). W maju 1945 r. ewakuował się z żoną i dzieckiem do Bytomia. Od VI 1945 do VIII 1947 r. kierownik Punktu Etapowego PUR w Bytomiu. W resorcie BP: referent Sekcji 2 Wydziału III Departamentu IV MBP (24 VIII 1947), starszy referent jednocześnie p.o. kierownik Sekcji 4 Wydziału III Departamentu IV MBP (26 II 1949), kierownik Sekcji 4 i jednocześnie p.o. zastępca naczelnika Wydziału III Departamentu IV MBP (10 IX 1949), p.o. zastępca naczelnika Wydziału III Departamentu IV MBP (11 II 1950), p.o. zastępca naczelnika Wydziału I Biura Specjalnego MBP (13 V 1950), zastępca naczelnika, jednocześnie p.o. naczelnik Wydziału I Biura Specjalnego MBP (27 X 1951), zastępca naczelnika Wydziału I Departamentu X MBP (29 XII 1951), naczelnik Wydziału I Departamentu X MBP (2 II 1953), zastępca szefa WUBP w Warszawie (3 VIII 1954), p.o. szef WUBP w Warszawie (28 IX 1954), zastępca z p.o. kierownika WUdsBP w Warszawie (31 I 1955), kierownik WUdsBP (23 XI 1955), dyrektor Gabinetu Przewodniczącego KdsBP (28 VIII 1956), zwolniony 28 II 1957 r. W przebiegu służby nie ma informacji, jaką zamieściło Biuro „C” MSW w opracowaniu z 1978 r., że był zastępcą dyrektora Gabinetu Ministra Spraw Wewnętrznych (28 XI 1956); sam Nowakowski w podaniu do ministra SW z 20 VII 1984 r. pisze, że był wicedyrektorem Gabinetu Ministra. Po zwolnieniu z resortu: dyrektor Przedsiębiorstwa Materiałów Budowlanych w Brwinowie (1957–1959), starszy radca w Ministerstwie Pracy i Opieki Społecznej oraz w Ministerstwie Zdrowia i Opieki Społecznej (1959–1961), dyrektor Biura Rent Zagranicznych ZUS (1961–1968), starszy specjalista ds. szkolenia zawodowego w Centralnym Związku Spółdzielni Mleczarskich w Warszawie (1968–1981). AIPN, 0193/8561, Akta osobowe funkcjonariusza; AIPN, 728/19473; M. Piotrowski, Ludzie bezpieki…., s. 371; http://katalog.bip.ipn. gov.pl. a 3 987 Nr 256 1956 sierpień 16, Warszawa – Zarządzenie nr 071/56 przewodniczącego KdsBP w sprawie zasad przyjmowania, przenoszenia ewidencji personalnej i zaopatrzenia pracowników Komitetu do spraw BP kierowanych do pracy specjalnej za granicą Komitet Warszawa dnia 16 sierpnia 1956 r. do spraw Bezpieczeństwa Publicznego Ściśle tajne AC-R-174/56 Egz. nr 01 Zarządzenie nr 071/56 w sprawie zasad przyjmowania, przenoszenia ewidencji personalnej i zaopatrzenia pracowników Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego kierowanych do pracy specjalnej za granicą W celu zachowania szczególnych wymogów konspiracji pracowników Departamentu I1 kierowanych do pracy specjalnej za granicą ustalam następujący tryb postępowania przy przyjmowaniu, przenoszeniu, ewidencji i zaopatrzeniu w[yżej] wymienionych: 1. Do pracy specjalnej („N”) organów bezpieczeństwa publicznego za granicą mogą być kierowani wyłącznie pracownicy tych organów oraz aktywiści partyjni, którzy odpowiadają wymaganiom polityczno-moralnym i zawodowym2. Dobór odpowiednich kandydatów zlecam dyrektorowi Departamentu I oraz dyrektorowi Departamentu Kadr i Szkolenia. 2. Ustala się etat „N” Departamentu I wg załącznika. Pracownicy przygotowywani i kierowani do pracy specjalnej przechodzą na etat „N”. Akta osobowe oraz inne materiały personalne dot[yczące] pracowników etatu „N” przechowuje osobiście naczelnik Wydziału Kadr Departamentu I, który organizuje również opracowanie i kontrolę specjalną kandydatów. 3. Wniosek na przyjęcie lub przeniesienie pracownika na etat „N” podpisują: dyrektor Departamentu I, naczelnik Wydziału Kadr Departamentu I oraz w wypadku przeniesienia z innej jednostki operacyjnej dyrektor Departamentu Kadr i Szkolenia. Wniosek zatwierdza przewodniczący lub członek Komitetu. Zob. dokument Zakres działania i struktura Departamentu I (wywiadowczego) [w:] A. Paczkowski, Wywiad (cywilny) PRL…, s. 137–153. 2 Mowa o tzw. nielegałach. Nielegał to kadrowy pracownik wywiadu działający w warunkach głębokiej konspiracji na terenie obcego państwa, poza oficjalnymi strukturami przedstawicielstwa swego kraju. Wyposażony w fikcyjny życiorys, czyli legendę; J. Larecki, Wielki leksykon służb specjalnych świata, Warszawa 2007, s. 429. Zob. przypadek kpt. Władysława Mroza w: L. Pawlikowicz, Tajny front zimnej wojny…, s. 164–176. 1 988 4. Podpisujący wniosek przeprowadzają z kandydatem osobiste rozmowy kwalifikujące, umieszczając we wniosku własne pisemne opinie o kandydacie. 5. Kandydaci spoza aparatu bezpieczeństwa publicznego mogą być przyjmowani na etat „N” z zaliczeniem w stan kadry organów bezpieczeństwa publicznego lub też bez zaliczenia w stan kadry, tj. tylko na okres wykonywania zadania specjalnego. Pracownicy przyjęci na etat „N” bez zaliczenia w stan kadry w okresie wykonywania zadania specjalnego korzystają z wszelkich praw i przywilejów określonych pragmatyką służbową organów bezpieczeństwa publicznego oraz dodatkowych przywilejów ustalonych odrębnym zarządzeniem dotyczącym pracy specjalnej za granicą. 6. Pracownicy organów bezpieczeństwa publicznego przenoszeni z innych jednostek na pracę specjalną za granicą przechodzą oficjalnym rozkazem personalnym do dyspozycji dyrektora Departamentu Kadr i Szkolenia. Jednocześnie też, zgodnie z pkt. 3 niniejszego zarządzenia, dyrektor Departamentu I występuje z pisemnym wnioskiem o przeniesienie ich na etat „N”. 7. Pracownicy przeniesieni na etat „N” otrzymują wszelkie należne im zaopatrzenie (wynagrodzenie, ekwipunek, pomoc rodzinie) z funduszu operacyjnego Departamentu I Komitetu do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego. Zasady zaopatrzenia pracowników na etacie „N” ustali odrębne zarządzenie3. Przewodniczący Komitetu (–) E[dmund] Pszczółkowski Za zgodność z oryginałem: dyrektor Gabinetu Przewodniczącego (J[erzy] Nowakowski, ppłk)a Źródło: AIPN, 1583/23, k. 167–168, mps. a 3 Pieczątka i podpis. Poniżej tabela Etat nr „N” (niejawny) Departament I. Zarządzenie uchylone 3 I 1958 r. 989 Nr 257 1956 wrzesień 22, Warszawa – Zarządzenie nr 079/56 I zastępcy przewodniczącego KdsBP w związku ze zbliżającym się (rozpoczętym 27 września 1956 r.) procesem aresztowanych „za udział w prowokacji poznańskiej” Komitet Warszawa dnia 22 września 1956 r. do spraw Bezpieczeństwa Publicznego Ściśle tajne Nr AC-R-188/56 Egz. nr 01 Zarządzenie nr 079/56 W związku ze zbliżającym się terminem procesu sądowego przeciwko aresztowanym za udział w prowokacji poznańskiej1 zarządzam: 1. Zapewnić dopływ agenturalnych informacji o zachowaniu się i ewentualnych zamierzeniach wrogich środowisk i osób będących w operacyjnym zainteresowaniu organów bezpieczeństwa. Szczególną uwagę należy zwrócić na te wrogie środowiska i osoby, które pod wpływem wypadków poznańskich ujawniły swą wrogą postawę i aktywizowały swoją działalność. Uaktywnić pracę z agenturą na ważnych obiektach gospodarczych, a przede wszystkim na tych, gdzie miały miejsce wystąpienia solidaryzujące się z wypadkami poznańskimi. 2. W wypadkach wrogich wystąpień, prób wywołania zaburzeń, rozrzucania ulotek itp. natychmiast reagować i ustalonych sprawców zatrzymywać. 3. Ściśle współpracować z Milicją Obywatelską. Komenda Główna Milicji Obywatelskiej wydała w tej sprawie odpowiednie zarządzenie. 4. O zaistniałych faktach wrogiej działalności i aresztach informować instancje partyjne i meldować do Gabinetu Przewodniczącego oraz zainteresowanych departamentów2. 1 Tzw. procesy poznańskie rozpoczęte niemal dokładnie trzy miesiące po Poznańskim Czerwcu. Procesy niektórych uczestników wypadków z 28 VI 1956 r. toczyły się przed Sądem Wojewódzkim w Poznaniu od 27 IX do 22 X 1956 r. Sądzono 54 uczestników wydarzeń, 27 skazano, trzy osoby odbyły karę, pozostałe sprawy pod wpływem nacisków opinii publicznej umorzono. Zob. P. Codogni, Rok 1956…, s. 228–235; Zbuntowane miasto – Poznań 1956, „Nasz Dziennik. Dodatek historyczny IPN” 2011, nr 6 (49) oraz dokument nr 252. 2 Por. R. Kościański, Kontrola nastrojów i komentarzy wśród społeczeństwa w związku z procesami poznańskich robotników w 1956 r., „Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej” 2009, t. 2, s. 251–262; Księga listów PRL-u 1951–1956, [oprac. G. Sołtysiak], Warszawa 2005, s. 195–202; P. Mitzner, Pytania do Radia Warszawa – 1956, „Zeszyty Historyczne” 2007, z. 160, s. 180–191. 990 I zastępca przewodniczącego (–) A[ntoni] Alster Za zgodność z oryginałem: dyrektor Gabinetu Przewodniczącego (J[erzy] Nowakowski, ppłk)a Źródło: AIPN, 1583/23, k. 179, mps. a Pieczątka i podpis. 991 Nr 258 1956 październik 12, Warszawa – Zarządzenie nr 085/56 przewodniczącego KdsBP w sprawie zorganizowania grupy kontrwywiadowczej w Berlinie Komitet Warszawa, dnia 12 października do spraw Bezpieczeństwa Publicznego Ściśle tajne Nr AC-R-202/56 Egz. nr 01 Zarządzenie nr 085/56 w sprawie zorganizowania grupy kontrwywiadowczej w Berlinie W celu usprawnienia organizacji pracy kontrwywiadowczej i zapewnienia Departamentowi II warunków dla uaktywnienia walki ze szpiegowską działalnością wywiadów państw kapitalistycznych działających przeciwko PRL z terenu Niemiec Zachodnich i Berlina Zachodniego zarządzam: na terenie Berlina Wschodniego zorganizować 7-osobową grupę kontrwywiadowczą, podległą organizacyjnie i operacyjnie dyrektorowi Departamentu II1. 1. Zadaniem grupy KW będzie prowadzenie rozpracowań ośrodków wywiadowczych w Berlinie Zachodnim i NRF prowadzących działalność przeciwko Polsce, ZSRR i krajom demokracji ludowej, z tym że: – rozpracowaniem ośrodków wywiadowczych znajdujących się na terenie Berlina Zachodniego zajmuje się wyłącznie grupa KW. W związku z tym sprawy prowadzone po tej linii dotychczas przez rezydenturę Departamentu I przekazane zostaną grupie KW, – Departament I może prowadzić rozpracowanie ośrodka w Berlinie Zachodnim, o ile zachodzi operacyjnie uzasadniona potrzeba wynikająca ze ścisłego związku z rozpracowywaniem przez Departament I ośrodka na innym terenie, – rozpracowaniem ośrodków wywiadowczych znajdujących się na terenie NRF zajmuje się zarówno grupa KW, jak i rezydentura Departamentu I, – grupa KW pracuje z agenturą przebywającą w NRF, z którą pracę można organizować przez łączność za pomocą środków technicznych (pismo utajone, szyfry, mikrofotografia itp.) względnie przez odbywanie spotkań w NRD lub w Polsce, – w wypadkach operacyjnie uzasadnionych grupa KW może wysyłać pracowników lub agentów dla wykonania doraźnych zadań, jak np. dokonanie werbunku, 1 Grupa Specjalna działała do 1964 r., kiedy to na mocy porozumienia Departamentu I z Departamentem II MSW uległa likwidacji; zob. AIPN, 002559, [M. Chabros], Przyczynek do historii Departamentu I MSW, s. 176. 992 przekazywanie agenturze środków technicznych lub materialnych, a także innych czynności techniczno-operacyjnych, – agenturę stale przebywającą w NRF, wymagającą obsługiwania przez łączników, Departament II przekazuje Departamentowi I. Agentura ta wykorzystywana będzie do realizacji zadań wynikających z rozpracowań Departamentu II, – agentura wykorzystywana w rozpracowaniach kontrwywiadowczych powinna być wykorzystywana również do pracy wywiadowczej, jeśli takie możliwości posiada. 2. Grupa KW działać będzie na podstawie planów i wytycznych Departamentu II, przy czym o przedsięwzięciach operacyjnych charakteru zasadniczego, jak nowe werbunki, przerzuty, organizacja łączności, areszty, informuje rezydenturę Departamentu. Rezydent ma prawo wstrzymać realizację przedsięwzięcia grupy i odwołać się do dyrektora Departamentu I. W takich wypadkach obowiązuje wspólna decyzja dyrektorów Departamentu I i II lub decyzja członka Komitetu. 3. Dla werbunku i nasadzenia agentury we wrogich ośrodkach wywiadowczych grupa KW wykorzystuje również możliwości wynikające z akcji repatriacyjnej. W związku z tym rezydent spowoduje, aby kierownikowi grupy przekazywane były informacje mające jakikolwiek związek z wywiadowczą działalnością przeciwko Polsce, a wpływające do oficjalnych placówek PRL na terenie Niemiec. 4. Rezydent Departamentu I występuje wobec organów bezpieczeństwa NRD oraz przedstawicieli organów bezpieczeństwa ZSRR w NRD jako koordynator całokształtu pracy berlińskich grup Departamentu I i II, natomiast kierownik grupy KW – jako jego zastępca. Kierownik grupy KW utrzymuje normalny, roboczy kontakt wynikający z toku pracy z odpowiednimi przedstawicielami wspomnianych organów bezpieczeństwa. 5. Łączność korespondencyjną i radiową z grupą KW Departamentu II utrzymuje za pomocą łączności Departamentu I. 6. Dyrektor Departamentu Kadr i Szkolenia w porozumieniu z dyrektorem Departamentu II opracuje i przedstawi do zatwierdzenia rozkaz organizacyjny o ustanowieniu etatu niejawnego w określonych wyżej ramach. 7. Dyrektor Departamentu Finansowego zaopatrywać będzie Departament II w środki finansowe dla potrzeb grupy. 8. Departament I okaże wszechstronną pomoc Departamentowi II w zorganizowaniu grupy oraz zapewnieniu jej warunków dla rozwinięcia przez nią aktywnej działalności w jak najkrótszym czasie. 993 Z dniem wydania niniejszego zarządzenia traci moc obowiązującą zarządzenie nr 062/56 z dnia 30 lipca 1956 r.2 Przewodniczący Komitetu (–) E[dmund] Pszczółkowski Za zgodność z oryginałem: dyrektor Gabinetu Przewodniczącego (J[erzy] Nowakowski, ppłk)a Źródło: AIPN, 1583/23, k. 181–183, mps. a Powyżej notka: z up. i podpis: S. Brzyski. DVD. 2 994 Nr 259 1956 listopad 2, Warszawa – Pismo okólne przewodniczącego KdsBP do funkcjonariuszy organów BP w kraju w sprawie przeciwdziałania „wszelkim awanturniczym wystąpieniom ze strony reakcji i nieodpowiedzialnych elementów” Komitet Warszawa, dnia 2 listopada 1956 r. do spraw Bezpieczeństwa Publicznego Ściśle tajne Nr AC-R-210/56 Bardzo pilne Do funkcjonariuszów organów bezpieczeństwa publicznego w kraju Odezwa wydana dziś przez Komitet Centralny Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej wzywa całą partię i społeczeństwo do stania na straży zdobyczy VIII Plenum1 i dania zdecydowanego odporu wszystkim awanturniczym wystąpieniom ze strony reakcji i nieodpowiedzialnych elementów. Nakaz ten odnosi się ze szczególną siłą do aparatu bezpieczeństwa publicznego, wojskowych organów Informacji, MO i KBW powołanych do obrony socjalizmu i zapewnienia bezpieczeństwa naszego kraju. Głównym zadaniem całego aparatu bezpieczeństwa jest zapewnienie w tych trudnych i pełnych odpowiedzialności dniach stałego dopływu informacji o wszelkich zamierzeniach, próbach i wystąpieniach wrogich, chuligańskich i nieodpowiedzialnych elementów. Wszelkie uzyskiwane informacje odnośnie tych zamierzeń należy natychmiast przekazywać instancjom partyjnym celem umożliwienia im podjęcia na czas odpowiedniego przeciwdziałania i niedopuszczenia do wrogich publicznych wystąpień. Jednocześnie meldować należy natychmiast o tych faktach Komitetowi do spraw Bezpieczeństwa Publicznego. W pracy tej oprzeć się należy przede wszystkim na sprawdzonej i oddanej nam agenturze. Celem rozwiania ewentualnych obaw z jej strony i dla zmobilizowania W dn. 19–21 X 1956 r. obradowało VIII Plenum KC PZPR. Władysław Gomułka został wybrany na I sekretarza partii. Gomułka wygłosił obszerne przemówienie, które zgodnie ze społecznymi oczekiwaniami (obrady bezpośrednio transmitowało Polskie Radio) zawierało krytyczną ocenę niedawnej przeszłości. W debacie publicznej o okresie „błędów i wypaczeń” pojawiły się postulaty odbudowy praworządności i przywrócenia autorytetu wymiarowi sprawiedliwości. Zob. i por. A. Garlicki, Z tajnych archiwów…, s. 234–274; D. Maksimiuk, O rozliczaniu stalinowskich sędziów na fali „odwilży” 1956 r. [w:] Letnia szkoła historii najnowszej 2009. Referaty, red. Ł. Kamiński, T. Kozłowski, Warszawa 2010, s. 141–148; zob. dalej dokument nr 260. 1 995 jej do pracy2 należy w oparciu o treść odezwy tłumaczyć agenturze odmienność sytuacji Polski od położenia na Węgrzech i rolę, jaką agentura ma w chwili obecnej do spełnienia. Całemu aparatowi należy szczególnie podkreślić, że wskazane wyżej zadania w zakresie informowania instancji partyjnych i kierownictwa Komitetu mają wyjątkowo doniosłe znaczenie w obecnym okresie. W razie zaistnienia prób terroru, zamachów itp. należy działać zgodnie z przepisami operacyjnymi i w porozumieniu z prokuraturą. W pracy swej kierownictwo urzędów bezpieczeństwa winno utrzymywać stałą więź z instancjami partyjnymi, organami Informacji, Milicji Obywatelskiej i KBW. W okresie obecnym ataki wrogich reakcyjnych elementów kierowane są szczególnie ostro przeciwko organom bezpieczeństwa, które w tej trudnej chwili mają do wykonania ważne zadanie zapewnienia porządku i spokoju w kraju. W związku z tym kierownictwo naszej partii w najbliższym czasie ustosunkuje się do roli i zadań organów bezpieczeństwa w nowej sytuacji politycznej. Na ostatnio odbytych zebraniach partyjnych w naszym aparacie wysunięto szereg słusznych postulatów i skarg, które wymagają rozpatrzenia i uregulowania. Obok tego na zebraniach tych wystąpiły akcenty niesłuszne, a nawet demagogiczne, które osłabiają dyscyplinę partyjną i służbową w aparacie. Obecna sytuacja wymaga od aparatu bezpieczeństwa publicznego szczególnej czujności, mobilizacji i dyscypliny. Funkcjonariusze organów bezpieczeństwa jako zdyscyplinowani żołnierze naszej partii winni ściśle wykonywać polecenia zawarte w odezwie Komitetu Centralnego i realizować zadania służbowe, jakie stąd wynikają dla organów bezpieczeństwa3. Przewodniczący Komitetu (–) E[dmund] Pszczółkowski Za zgodność z oryginałem: dyrektor Gabinetu Przewodniczącego (J[erzy] Nowakowski, ppłk)a Źródło: AIPN, 1583/58, k. 159–160, mps. Podpis. Por. B. Kopka, Za kulisami warszawskiej bezpieki 1955–1956, „Glaukopis” 2007, nr 7–8, s. 222– –223; Z. Zblewski, Główne problemy Wojewódzkiego Urzędu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego w Krakowie w przededniu Października ’56, „Pamięć i Sprawiedliwość. Pismo IPN” 2003, nr 1 (3), s. 153–173. 3 Pismo uchylone 3 I 1958 r. a 2 996 Nr 260 1956 listopad 3, Warszawa – Pismo okólne przewodniczącego KdsBP do dyrektorów departamentów Komitetu ds. BP, kierowników WUdsBP i PUdsBP w sprawie pracy operacyjnej organów bezpieczeństwa publicznego Komitet Warszawa, dnia 3 listopada 1956 r. do spraw Bezpieczeństwa Publicznego Ściśle tajne Nr AC-R-212/56 Egz. nr 5 Do dyrektorów departamentów Komitetu, kierowników wojewódzkich i powiatowych urzędów do spraw bezpieczeństwa publicznego W wyniku rozwoju sytuacji politycznej po VIII Plenum Komitetu Centralnego partii1 zachodzi potrzeba opracowania nowych zasadniczych wytycznych dla pracy organów bezpieczeństwa publicznego. Może być to dokonane w przeciągu pewnego czasu, w uzgodnieniu z czynnikami partyjnymi, rządowymi i organami wymiaru sprawiedliwości oraz po zapoznaniu się z wnioskami kierownictwa terenowych urzędów bezpieczeństwa. Ponieważ jednak sytuacja wymaga wydania już dzisiaj doraźnych zaleceń, ustala się, co następuje: 1. Uwaga całego aparatu bezpieczeństwa publicznego winna skoncentrować się obecnie na zagadnieniu zapewnienia bezpieczeństwa i porządku w terenie. Głównym zadaniem będzie tu uzyskiwanie danych i sygnalizowanie instancjom partyjnym zamiarów starych i nowych grup o charakterze reakcyjnym, niezadowolonych z rozwoju sytuacji w kraju i dążących do skierowania zdrowej i twórczej aktywizacji politycznej mas na tory antypaństwowe, antypartyjne i prowokacji antyradzieckich2. 2. W razie usiłowania lub dokonania napadów terrorystycznych na członków aktywu partyjno-społecznego organa bezpieczeństwa winny reagować z całą energią i zdecydowaniem w drodze ustalania sprawców i dokumentowania przestępstw celem pociągnięcia ich, w porozumieniu z prokuraturą, do odpowiedzialności karnej. W pracy nad przeciwdziałaniem tego rodzaju wypadkom i zapewnieniem spokoju konieczne jest ścisłe współdziałanie z organami Milicji Obywatelskiej. 3. Przebieg różnych publicznych zgromadzeń i wystąpień w ostatnim czasie wskazuje w wielu wypadkach, że pewne środowiska i elementy, szczególnie wśród części młodzieży, skupiają się i porozumiewają już wcześniej dla stworzenia ośrodków kierujących względnie zmierzających do przechwytywania kierowniczej roli w czasie Zob. dokument nr 259. Por. „Biuletyn KdsBP” z 3 XI 1956, nr 74 (Biuletyny Komitetu do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego…, s. 727). 1 2 997 tych zgromadzeń i wysuwania haseł zmierzających do poderwania naszych stosunków ze Związkiem Radzieckim oraz reakcyjno-klerykalnych. Niezbędnym jest zapewnienie sobie dopływu informacji agenturalnej z tych środowisk, co nie jest równoznaczne z ich rozpracowywaniem. Ponieważ możliwość uzyskania wśród nich agentury wydaje się mało prawdopodobna, przy tym próby werbunków w tych środowiskach mogą być wykorzystane przeciwko nam, należy w zasadzie nastawić się na wprowadzenie tam już posiadanej i sprawdzonej agentury celem uzyskania informacji na użytek instancji partyjnych inicjujących odpowiednie przeciwdziałanie. 4. Ze względu na możliwość wzmożonych prób przerzucania do kraju szpiegów, prowokatorów i emisariuszy ugrupowań emigracyjnych należy maksymalnie wykorzystywać posiadane kontakty celem operacyjnego zabezpieczenia granicy zachodniej i morskiej oraz ściśle współdziałać z organami WOP. 5. W związku z tym, że obecna sytuacja operacyjna w kraju niewątpliwie oddziaływuje na sytuację w wojsku, organa Informacji i organa bezpieczeństwa publicznego w ścisłym współdziałaniu winny wykorzystać wszelkie swe możliwości dla niedopuszczenia oddziaływania wrogich elementów na wojsko i zapobieżenia wszelkim wrogim wystąpieniom na terenie wojska. 6. Realizacje wynikające w sprawach szpiegowskich, bandyckich oraz z innych rozpracowań winny być normalnie dokonywane w myśl obowiązujących przepisów. Posunięcia profilaktyczne (rozmowy ostrzegawcze) w stosunku do różnych nieodpowiedzialnych i antypaństwowo rozpolitykowanych, jak też wrogo występujących elementów nie powinny być dokonywane przez organy bezpieczeństwa. W związku z tym zadaniem służby bezpieczeństwa będzie szybkie i sprawne przekazywanie odpowiednich materiałów organom administracyjnym lub instancjom partyjnym. 7. W związku z istniejącymi trudnościami w pracy z agenturą należy zwrócić główną uwagę na utrzymanie tej agentury, która ma dostęp do wroga i bierze udział w aktywnych rozpracowaniach. Tą agenturę należy przekonać w rozmowach o konieczności dalszej współpracy, argumentując, że w dzisiejszej sytuacji w Polsce istnienie wrogiej działalności stanowi poważne niebezpieczeństwo i że obecna możliwość prowokacyjnych wystąpień na tle rozkołysania nastrojów może przynieść nieobliczalne szkody. Należy również wykazywać, że cały nasz kraj pod przewodnictwem partii zmierza do uzdrowienia stosunków wewnętrznych i obowiązkiem każdego patrioty jest walka o pełne urzeczywistnienie tej wielkiej odnowy oraz przeciwdziałanie wszelkim wrogim wystąpieniom, które mogą być wykorzystane dla podważenia procesu demokratyzacji naszego życia. Natomiast z agenturą poza sprawami, o ile ustosunkuje się ona niechętnie do dalszej współpracy, należy przerwać kontakt, ustalając jednak sposób powiadamiania przez nią urząd na wypadek uzyskania ważnych wiadomości. 8. W pracy z agenturą tkwiącą w rozpracowaniach należy obecnie nastawiać ją nie tylko na uzyskiwanie dalszego postępu w sprawach, lecz również na zdoby998 cie informacji o nastrojach i zamiarach rozpracowywanych grup i osób w związku z aktualną sytuacją. W szczególności należy zorganizować system alarmowej łączności z agenturą, aby mogła ona natychmiast uprzedzić nas o zamierzonych wystąpieniach wroga. 9. Jednostki aparatu bezpieczeństwa po linii Departamentów IV i V, znajdujące się w zakładach przemysłowych i obiektach transportu, należy bezzwłocznie wycofać stamtąd i przenieść do pomieszczeń najbliżej położonych wojewódzkich względnie powiatowych urzędów do spraw bezpieczeństwa, nie zaniedbując jednak w niczym kontaktów z wartościową częścią sieci będącej na łączności tych jednostek. Dalsze wskazówki w sprawie pracy organów bezpieczeństwa publicznego przesyłane będą w miarę aktualnych potrzeb wynikających z sytuacji w kraju. Powyższe wytyczne należy omówić z pracownikami operacyjnymi aparatu bezpieczeństwa publicznego. Przewodniczący Komitetu (–) E[dmund] Pszczółkowski Za zgodność z oryginałem: dyrektor Gabinetu Przewodniczącego (J[erzy] Nowakowski, ppłk)a Źródło: AIPN, 1583/58, k. 164–165, mps. a Powyżej dopisek: z up. i nieczytelny podpis. 999 Podstawowe piony operacyjne Resortu Bezpieczeństwa Publicznego PKWN, Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego RBP PKWN Nazwa komórki Data powołania jednostki Zakres działania Wydział Operacyjny (Kontrwywiad) 1 VIII 1944 r. całość zagadnień operacyjnych będących w zainteresowaniu resortu Wydział Ochrony RKWN 22 VIII 1944 r. ochrona rządu Wydział Cenzury 1 IX 1944 r. perlustracja korespondencji Wydział Więziennictwa i Obozów 1 XI 1944 r. więzienia i obozy pracy Wydział Wywiadu 28 XII 1944 r. wywiad cywilny MBP 1000 Nazwa komórki Data powołania jednostki Zakres działania Departament I 5 II 1946 r. kontrwywiad Departament II 1 IV 1945 r. technika operacyjna i ewidencja operacyjna Departament III 25 III 1946 r. podziemie Departament IV 1 X 1945 r. gospodarka Departament V (Społeczno-Polityczny) 6 IX 1945 r. partie polityczne, władza i administracja państwowa, Kościół, młodzież Departament VI (Więzień i Obozów) 6 IX 1945 r. więzienia i obozy pracy Departament VII 17 VII 1947 r. wywiad i kontrwywiadowcza ochrona placówek polskich za granicą Departament VIII 27 XII 1950 r. komunikacja (wyłączona z Departamentu IV) Departament IX 8 I 1953 r. przemysł ciężki i specjalny (wyłączone z Departamentu IV) Departament X 30 XI 1951 r. PZPR Departament XI 9 I 1953 r. Kościół (wyłączony z Departamentu V) Departament Śledczy 25 III 1946 r. śledztwo Wydział „A” 25 III 1946 r. obserwacja zewnętrzna Biuro „B” 11 IX 1952 r. perlustracja korespondencji KdsBP Nazwa komórki Data powołania jednostki Zakres działania Departament I Departament II Departament III Departament IV Departament V Departament VI Departament VII Departament VIII Departament IX Departament X Wydział „B” Biuro „W” 12 III 1955 r. 11 III 1955 r. 10 III 1955 r. 10 III 1955 r. 10 III 1955 r. 11 III 1955 r. 10 III 1955 r. 18 III 1955 r. 18 III 1955 r. 11 III 1955 r. 10 III 1955 r. 21 IV 1955 r. wywiad kontrwywiad działalność antypaństwowa gospodarka komunikacja Kościół śledztwo ochrona rządu technika operacyjna ewidencja obserwacja zewnętrzna perlustracja korespondencji 1001 1002 BIBLIOGRAFIA1 Edycje źródeł, dzienników, wspomnień, listów Agroid i Birobidżan, oprac. I. Piekarski, „Studia Judaica” 2007, nr 1 (19). Akcja „Wisła”. Dokumenty, oprac. E. Misiło, Warszawa 1993. Akcja „Wisła” 1947, oprac. zbiorowe, Warszawa – Kijów 2006. Aparat bezpieczeństwa w latach 1944–1956. Taktyka, strategia, metody, cz. I, lata 1945– –1947, oprac. A. Paczkowski, Warszawa 1994. Aparat bezpieczeństwa w latach 1944–1956. Taktyka, strategia, metody, cz. II, lata 1948– –1949, oprac. A. Paczkowski, Warszawa 1996. Aparat bezpieczeństwa w Polsce w latach 1950–1952. Taktyka, strategia, metody, oprac. A. Dudek, A. Paczkowski, Warszawa 2000. Aparat bezpieczeństwa w Polsce w latach 1953–1954. Taktyka, strategia, metody, oprac. G. Majchrzak, A. Paczkowski, Warszawa 2004. Aparat bezpieczeństwa w walce z Kościołem katolickim w województwie pomorskim (bydgoskim) w latach 1945–1956, oprac. T. Chinciński, A. Paczoska-Hauke, Bydgoszcz– –Gdańsk 2010. Archiwum Ruchu Robotniczego. (W 40 rocznicę powstania Polskiej Partii Robotniczej), t. 7, Warszawa 1982. Armia Radziecka w Polsce 1944–1956. Dokumenty i materiały, oprac. M.L. Krogulski, Warszawa 2003. Balbus T., Mechanizm werbowania i prowadzenia agentury Urzędu Bezpieczeństwa (dokument MBP z 1945 r.) [w:] Studia i materiały z dziejów opozycji i oporu społecznego 2000, t. 3. Balbus T., Rozkaz Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego z 23 X 1945 r. [w:] Studia i materiały z dziejów opozycji i oporu społecznego, t. 1, Wrocław 1998. Bednarek J., Przestępczość wśród funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa w latach 1946– –1950 w ocenie Biura do Spraw Funkcjonariuszy MBP, „Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej” 2008, t. 1. Białostocczyzna 1944–1945 w dokumentach podziemia i oficjalnych władz, oprac. J. Kułak, Warszawa 1998. „Bijące serce partii”. „Dzienniki Personalne Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego”, t. I: 1945–1947, oprac. A.K. Kunert, Warszawa 2001. Biuletyny Dzienne Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego 1949–1950, oprac. Ł. Kamiński, Warszawa 2004. Biuletyny Informacyjne Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego 1947, t. 1, Warszawa 1993. Biuletyny Informacyjne Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego 1948, t. 2, Warszawa 1995. 1003 Biuletyny Informacyjne Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego 1946, t. 3, Warszawa 1996. Biuletyny Komitetu do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego. Grudzień 1954 – listopad 1956, oprac. W. Chudzik, M. Filipiak, J. Gołębiewski, Warszawa 2009. Błażyński Z., Mówi Józef Światło. Za kulisami bezpieki i partii 1940–1955, Warszawa 2003. Borowiec J., Nadużycia funkcjonariuszy więzienia w Rzeszowie w świetle raportu naczelnika Wydziału ds. Funkcjonariuszy WUBP w Rzeszowie z listopada 1949 r., „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2007, nr 1 (5). Cenckiewicz S., Czaplicki do Brystygierowej. Dyrektor Departamentu I Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego o początkach akcji reemigracyjnej, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2005, nr 1 (2). Centrum władzy. Protokoły posiedzeń kierownictwa PZPR. Wybór z lat 1949–1970, oprac. A. Dudek, A. Kochański, K. Persak, Warszawa 2000. Chajn L., Kiedy Lublin był Warszawą, Warszawa 1964. „Dardanele”. Delegatura WiN-u za granicą (1946–1949), oprac. S.J. Rostworowski, Wrocław 1999. Dokumenty fałszerstw wyborczych w Polsce w roku 1947, oprac. M. Adamczyk, J. Gmitruk, t. 1, Warszawa 2000, t. 2, Warszawa 2002. Drogi do niepodległości 1944–1956/1980–1989. Nieznane źródła do dziejów najnowszych Polski, oprac. T. Balbus, Ł. Kamiński, W. Sawicki, K. Szwagrzyk, red. W. Wrzesiński, Wrocław 2001. Dziuba A., Inspektorat Ochrony Przemysłu a polityka UB wobec górnictwa w 1949 r., „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2006, nr 2 (4). Field H. i K., Opóźniony odlot. W okowach zimnej wojny, Warszawa 1997. Filipiak S., Z dziejów walki ze zbrojnym podziemiem na Kielecczyźnie w latach 1945–1947, „Z Pola Walki. Kwartalnik poświęcony dziejom ruchu robotniczego” 1964, nr 2 (26). Frazik W., Dowód zbrodni, czyli co zrobić z ciałem ofiary, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2004, nr 1 (1). Garlicki A., Z tajnych archiwów, Warszawa 1993. Gieszczyński W., Obraz aparatu bezpieczeństwa na Warmii i Mazurach w latach 1950–1951 w protokole wojewódzkiej odprawy naczelników wydziałów i kierowników sekcji WUBP oraz szefów PUBP, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2006, nr 2 (4). Głosowanie Ludowe z 30 czerwca 1946 r. w raportach Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Wybór dokumentów, oprac. T. Kisielewski, M. Strzelecki, Bydgoszcz 2000. Główny Urząd Kontroli Prasy 1945–1949, oprac. D. Nałęcz, Warszawa 1994. Gryciuk F., Matusak P., Represje NKWD wobec żołnierzy podziemia Państwa Polskiego w latach 1944–45. Wybór źródeł, t. 1–2, Siedlce 1995. Hałagida I., Nieznane instrukcje MBP dotyczące akcji „Wisła”, „Pamięć i Sprawiedliwość. Pismo IPN” 2004, nr 2 (6). Hausner W., Tajemniczy list z roku 1953, „Krakowski Rocznik Harcerstwa” 2009, t. 5. Informator o nielegalnych antypaństwowych organizacjach i bandach zbrojnych działających w Polsce Ludowej w latach 1944–1956, Lublin 1993. Instrukcje pracy kontrwywiadowczej Wojskowej Służby Wewnętrznej wraz z instrukcjami prowadzenia dokumentacji i ewidencji (1957–1990), oprac. B. Kapuściak, Kraków 2010. Instrukcje pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa (1945–1989), oprac. T. Ruzikowski, Warszawa 2004. 1004 Instrukcje pracy pionów pomocniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa (1945–1989), oprac. M. Komaniecka, Kraków 2010. Jankowiak S., Wyjazdy Niemców z Polski w latach 1950–1959. Wybór dokumentów, Poznań 2010. Janowski W., Działalność Departamentu Więziennictwa i Obozów Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego w 1945 r., „Teki Archiwalne” 2006, seria nowa t. 9 (31). Janowski W., Problematyka walki z nadużyciami władzy oraz demoralizacją wśród funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej na forum obrad Komisji Wymiaru Sprawiedliwości, Bezpieczeństwa i Porządku Publicznego KC PZPR w sierpniu 1957 r., „Teki Archiwalne” 2000, seria nowa t. 4 (26). Janowski W., Stan więziennictwa i warunków odbywania kary w początkach 1956 roku, w świetle sprawozdania komisji rządowej, „Teki Archiwalne” 1998, seria nowa t. 3 (25). Kasprzycki M., Oświadczenie kpt. Józefa Muniaka, funkcjonariusza Departamentu III Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2009, nr 1 (7). Kierownictwo PPR i PZPR wobec wojska 1944–1956, oprac. J. Poksiński, A. Kochański, K. Persak, Warszawa 2003. Kochanowski J., Akcja na pociąg, „Karta” 1999, nr 28. Kochański A., Poufny dokument KC PZPR o polityce wobec Kościoła (1953), „Więź” 1992, nr 10 (408). Kochański A., Sprawozdanie z działalności Komitetu do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego (maj 1955 – kwiecień 1956), „Teki Archiwalne” 1998, seria nowa t. 3 (25). Kolasa K., Likwidacja placówek oświatowo-wychowawczych ss. Salezjanek w Łodzi, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2008, nr 1 (6). Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym 1945−1954, oprac. D. Jarosz, T. Wolsza, Warszawa 1995. Komuniści wobec harcerstwa 1944–1950, oprac. K. Persak, Warszawa 1998. Kopka B., Aparat bezpieczeństwa wobec V Światowego Festiwalu Młodzieży i Studentów w Warszawie (31 lipca – 14 sierpnia 1955 r.), „Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej” 2008, t. 1. Kopka B., Dyscyplinowanie agentów, „Biuletyn IPN” 2005, nr 9–10 (56–57). Kopka B., Reemigranci pod nadzorem, „Zeszyty Historyczne” 2007, z. 159. Kopka B., Majchrzak G., Raport O służbie bezpieczeństwa publicznego z 1946 roku, „Pamięć i Sprawiedliwość. Pismo IPN” 2003, nr 1 (3). Korkuć M., Pretorianie władzy „ludowej”. Zasady organizacji oddziałów prowokacyjnych i sieci agenturalnej w świetle instrukcji Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2005, nr 1 (2). Krajewski K., Łabuszewski T., Od „Łupaszki” do „Młota” 1944–1949. Materiały źródłowe do dziejów V i VI Brygady Wileńskiej, Warszawa 1994. Krajewski K., Pawłowicz J., Agentura WUBP w Warszawie wykorzystywana w 1949 r. przeciwko podziemiu niepodległościowemu, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2004, nr 1 (1). Krawczyk A., Pierwsza próba indoktrynacji. Działalność Ministerstwa Informacji i Propagandy w latach 1944–1947, Warszawa 1994. Kryptonim „Ptaszyńska”. Donosy na Prymasa, oprac. M.P. Romaniuk, Londyn 1993. Księga listów PRL-u 1951–1956, [oprac. G. Sołtysiak], Warszawa 2005. 1005 Księga świadectw. Skazani na karę śmierci w czasach stalinowskich i ich losy, red. K. Madej, J. Żaryn, J. Żurek, Warszawa 2003. Kurkiewicz M., Noszczak B., Okiem sowietnika. Raport doradcy z Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego ZSRS o pracy polskiego Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (8 czerwca 1951 r.), „Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej” 2010, t. 3. Kurkiewicz M., Noszczak B., Raport oficera NKGB o pracy Departamentu XI MBP (1953), „Przegląd Powszechny” 2008, nr 7–8 (1043–1044). Lesiakowski K., Wytyczne do pracy oficerów Głównego Zarządu Informacji WP w brygadach i komendach Powszechnej Organizacji „Służba Polsce” 1948–1949, „Pamięć i Sprawiedliwość. Pismo IPN” 2008, nr 1 (12). Libera P., Marcel Reich-Ranicki przed Centralną Komisją Kontroli Partyjnej 1950–1957, „Zeszyty Historyczne” 2009, z. 167. Lipski J.J., Dzienniki 1954–1957, oprac. Ł. Garbal, Warszawa 2010. Łukasiewicz S., Przesłuchania generała Modelskiego przed komisjami Izby Reprezentantów i Senatu USA wiosną 1949 roku, „Pamięć i Sprawiedliwość. Pismo IPN” 2010, nr 1 (15). Madajczyk P., Dokumenty o konfliktach Armii Czerwonej z władzami i ludnością polską na ziemiach zachodnich w 1945 r., „Teki Archiwalne” 1997, seria nowa t. 2 (24). Majer P., Milicja Obywatelska w systemie organów władzy PRL (zarys problematyki i źródła), Toruń 2003. Majer P., Milicja Robotnicza – niezrealizowany wariant wsparcia Milicji Obywatelskiej, „Dzieje Najnowsze” 2004, nr 4. Marzec 1968 w dokumentach MSW, t. 2 Kronika wydarzeń, cz. I, oprac. F. Dąbrowski, P. Gontarczyk, P. Tomasik, Warszawa 2009. Metody pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa wobec Kościołów i związków wyznaniowych 1945–1989, red. A. Dziurok, Warszawa 2004. Namysło A., Instrukcja MBP dla rozpracowania partii i organizacji działających w społeczeństwie żydowskim z 1946 roku, „Pamięć i Sprawiedliwość. Pismo IPN” 2004, nr 2 (6). Narodowe Siły Zbrojne. Dokumenty, struktury, personalia, oprac. L. Żebrowski, Warszawa 1994. Nawrocki Z., Wspomnienia Jana Gorlińskiego, pierwszego szefa PUBP w Mielcu (wrzesień 1944 – maj 1945), „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2004, nr 1 (1). Niemcy w Polsce 1945–1950. Wybór dokumentów, red. W. Borodziej, H. Lemberg, t. 1: Władze i instytucje centralne. Województwo olsztyńskie, oprac. W. Borodziej i C. Kraft, Warszawa 2000. Niepodległościowe organizacje młodzieżowe na Rzeszowszczyźnie w latach 1944–1956 w świetle dokumentów, oprac. B. Wójcik, Rzeszów 2009. NKWD o Polsce i Polakach. Rekonesans archiwalny, red. W. Materski, A. Paczkowski, Warszawa 1996. Noszczak B., Polityka władz PRL wobec izolowanego biskupa Czesława Kaczmarka (1953– –1956), „Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej” 2009, t. 2. „Notatka dotycząca działalności organów służby sprawiedliwości wojska” z 16 III 1951 r., podał do druku D. Jarosz, „Polska 1944/45–1989. Studia i Materiały” 1995, t. 1. Nowak-Jeziorański J., Wojna w eterze, Kraków 2005. Nowak-Jeziorański J., Giedroyc J., Listy 1952–1998, oprac. D. Platt, Wrocław 2001. 1006 Obława augustowska – lipiec 1945 r. Wybór źródeł, red. J.J. Milewski, A. Pyżewska, Białystok 2010. Operacja „Cezary” – ubecka analiza „gry” z WiN-em, oprac. W. Frazik, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 2001, nr 15. Opozycja parlamentarna w Krajowej Radzie Narodowej i Sejmie Ustawodawczym 1945– –1947, oprac. R. Turkowski, Warszawa 1997. Ostasz G., UB kontra PSL w 1947 r. Rzeszowska instrukcja specjalna, „Zeszyty Historyczne” 2001, z. 136. Paczkowski A., Bardzo krótki słownik wywiadu, „Biuletyn IPN” 2004, nr 11 (46). Paczkowski A., „Izolacja” prymasa Wyszyńskiego, „Zeszyty Historyczne” 1991, z. 97. Paczkowski A., UB a połączenie SL i PSL w 1949 r., „Zeszyty Historyczne” 1991, z. 95. Paczkowski A., Utworzenie X Departamentu MBP, „Zeszyty Historyczne” 2003, z. 145. Paczkowski A., Wywiad (cywilny) PRL w 1955 r., „Zeszyty Historyczne” 2004, z. 150. Paczkowski A., Zalecono towarzyszowi Bierutowi [Notatka z rozmów odbytych przez Bolesława Bieruta z kierownictwem sowieckim 28 XII 1953 r. w związku ze zbliżającym się II Zjazdem PZPR], „Polityka”, 14 IX 2002, nr 37 (2367). Palski Z., Agentura Informacji Wojskowej w latach 1945–1956, Warszawa 1992. Pawlikowicz L., Kontrwywiad Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego w latach 1948–54 według relacji płka Stefana Antosiewicza, „Rzeszowskie Zeszyty Naukowe. Prawo – Ekonomia” 1995, t. 17. Pietrzak J., Działalność komunistów wśród polskiego wychodźstwa na Bliskim Wschodzie w świetle materiałów kontrwywiadowczych Polskich Sił Zbrojnych (1944 r.), „Dzieje Najnowsze” 2006, nr 3. Pleskot P., „Tarcza partii i narodu”. Kontrwywiad Polski Ludowej w latach 1945–1956. Zarys struktur i wybór źródeł, Warszawa 2010. Pogrom kielecki w dokumentach, oprac. B. Szaynok, Z. Wrona, „Dzieje Najnowsze” 1991, nr 3. Polska emigracja polityczna. Informator, wstęp S. Cenckiewicz, Warszawa 2004. Polska w dokumentach z archiwów rosyjskich 1949–1953, oprac. A. Kochański i inni, Warszawa 2000. Polska – ZSRR. Struktury podległości. Dokumenty WKP(b) 1944–1949, A. Kochański, A. Paczkowski i in., Warszawa 1995. PPR. Rezolucje, odezwy, instrukcje i okólniki I 1946 – I 1947, Warszawa 1961. Protokoły posiedzeń Biura Politycznego KC PPR 1944–1945, oprac. A. Kochański, Warszawa 1992. Protokoły posiedzeń Biura Politycznego KC PPR 1947–1948, oprac. A. Kochański, Warszawa 2002. Protokoły posiedzeń Sekretariatu KC PPR 1945–1946, oprac. A. Kochański, Warszawa 2001. Protokoły z odpraw, zjazdów i narad kierownictwa Departamentu Więziennictwa Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego z naczelnikami więzień i obozów pracy (1944–1954), oprac. M. Jabłonowski, W. Janowski, Warszawa 2006. Protokół obrad KC PPR w maju 1945 roku, oprac. A. Kochański, Warszawa 1992. Protokół posiedzenia Głównej Komisji Politycznej dla Spraw Walki z Bandytyzmem odbytego dnia 8 czerwca 1945 r. [w:] Straceni w polskich więzieniach 1944–1956, Lublin 1994. 1007 Przeciw Kościołom i religii. Sprawozdania Sekcji 5 Wydziału V Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Krakowie 1946–1952, red. F. Musiał, Kraków 2008. Puciłowski J., Episkopat sponiewierany. Węgierskie Porozumienie między rządem a Kościołem (1950), „Więź” 2010, nr 10. Raport Rokity. Sprawozdanie Sejmowej Komisji Nadzwyczajnej do Zbadania Działalności MSW, wstęp J. Rokita, posłowie A. Dudek, Kraków 2005. Referendum z 30 czerwca 1946 r. Przebieg i wyniki, oprac. A. Paczkowski, Warszawa 1993. Represje wobec uczestników wydarzeń w Katedrze Lubelskiej w 1949 roku, oprac. J. Ziółek, A. Przytuła, Lublin 1999. Rok pierwszy. Powstanie i działalność aparatu bezpieczeństwa publicznego na Lubelszczyźnie (lipiec 1944 – czerwiec 1945), red. L. Pietrzak, S. Poleszak, R. Wnuk, A. Zajączkowski, Warszawa 2004. Rok pierwszy. Powstanie i działalność aparatu bezpieczeństwa publicznego na Pomorzu i Kujawach (luty–grudzień 1945), oprac. P. Rybarczyk i inni, Warszawa–Bydgoszcz– –Gdańsk 2010. Rok pierwszy. Powstanie i działalność aparatu bezpieczeństwa publicznego na Rzeszowszczyźnie (sierpień 1944 – lipiec 1945), oprac. D. Iwaneczko, Z. Nawrocki, Rzeszów 2005. Ruch pielgrzymkowy na Jasną Górę 1945–1989. Wybór dokumentów, red. W.P. Wlaźlak, A. Sznajder, Katowice 2009. Sawicki J., Walawski B., Zbiór przepisów specjalnych przeciwko zbrodniarzom hitlerowskim i zdrajcom narodu z komentarzem, Warszawa 1945. Skazani na karę śmierci przez Wojskowy Sąd Rejonowy we Wrocławiu 1946–1955, red. K. Szwagrzyk, Wrocław 2002. Skoczylas M., Wybory do Sejmu Ustawodawczego z 19 stycznia 1947 r. w świetle skarg ludności, Warszawa 2003. Specłagier NKWD nr 2 w Poznaniu. Dokumenty, oprac. G. Barczykowski, W. Handke, R. Kościański, Poznań 2009. Sprawozdania z operacji I i II Brygady KBW na terenie północnego i wschodniego Mazowsza w latach 1948–1951 przeciwko oddziałom partyzanckim Okręgu Warszawskiego Narodowego Zjednoczenia Wojskowego nr 16 („Orzeł”, „Mazowsze”) i Okręgu Białostockiego NZW nr 15 („Chrobry”), oprac. K. Krajewski, T. Łabuszewski, „Dokumenty i Materiały Archiwum Polski Podziemnej 1939–1956” 1995, nr 3. Sprawozdanie Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Kielcach z pracy agenturalno-operacyjnej na wsi woj. kieleckiego z marca 1954 r., do druku podał D. Jarosz, „Polska 1944/45–1989. Studia i Materiały” 1995, t. 1. Stanisław Mikołajczyk w dokumentach aparatu bezpieczeństwa, t. 1: Działalność w latach 1945–1947, oprac. W. Bagieński, P. Byszewski, A. Chrzanowska, F. Dąbrowski, F. Gryciuk, J. Mysiakowska-Muszyńska, Warszawa 2010. Stanisław Mikołajczyk w dokumentach aparatu bezpieczeństwa, t. 2: Działalność w latach 1947–1958, oprac. W. Bagieński, A. Chrzanowska, F. Dąbrowski, F. Gryciuk, B. Kopka, S. Mańko, J. Mysiakowska-Muszyńska, P. Popiel, Warszawa–Łódź 2010. Stanisław Mikołajczyk w dokumentach aparatu bezpieczeństwa, t. 3: Działalność w latach 1959–1966, oprac. W. Bagieński, A. Chrzanowska, F. Dąbrowski, F. Gryciuk, B. Kopka, S. Mańko, J. Mysiakowska-Muszyńska, P. Popiel, Warszawa–Łódź 2010. 1008 Stefan Kardynał Wyszyński Prymas Polski w dokumentach aparatu bezpieczeństwa PRL (1953–1956), oprac. B. Piec, Warszawa 2001. Stefaniak J., Duchowieństwo polskie wobec Apelu Sztokholmskiego z roku 1950, „Teki Archiwalne” 2000, seria nowa t. 5 (27). Stępień J., Pierwsze decyzje. Protokoły posiedzeń Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego 21 lipca – 6 sierpnia 1944 r., „Teki Archiwalne” 2000, seria nowa t. 5 (27). Stępka S., Protest wyborczy Franciszka Kamińskiego, „Rocznik Historyczny Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego” 2000. Stosunki polsko-radzieckie w latach 1917–1945. Dokumenty i materiały, oprac. E. Basiński, Warszawa 1967. Suchorowska D., Rozbić więzienie UB! Akcje zbrojne AK i WiN 1945–1946, Łomianki 2010. Szczepański D., Sprawozdanie z działalności Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym z lat 1946–1949, „Teki Archiwalne” 1998, seria nowa t. 3 (25). Szeptane procesy. Z działalności Komisji Specjalnej 1945–1954, [oprac. M. Chłopek], Warszawa 2005. Szerer M., Komisja do badania odpowiedzialności za łamanie praworządności w sądownictwie wojskowym, „Zeszyty Historyczne” 1979, nr 49. Szwagrzyk K., Listy do Bieruta. Prośby o ułaskawienie z lat 1946–1956, Wrocław 1995. Szymański A., Proces likwidacji działalności charytatywnej Kościoła katolickiego w sferze publicznoprawnej w latach 1944–1965. Studium historyczno-prawne, Opole 2010. Teczka Specjalna J.W. Stalina. Raporty NKWD z Polski 1944–1946, Warszawa 1998. Torańska T., Oni, Londyn 1985. UB a młodzieżowe organizacje antykomunistyczne w latach 1945–1954 na Górnym Śląsku i Podbeskidziu. Metody operacyjne aparatu bezpieczeństwa w świetle dokumentów, oprac. zbiorowe, Katowice 2010. Wąsacz J., Szlakiem wspomnień żołnierzy-górników z lat 1949–1959, Wrocław 2002. Węgrzyn D., Wytyczne do pracy operacyjnej Miejskiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Częstochowie z 1945 r., „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2004, nr 1 (1). Witalec R., Sprawozdanie z akcji czoty „Czumaka” przeprowadzonej w powiecie przemyskim od 28 czerwca do 7 lipca 1947 r., „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2004, nr 1 (1). Wokół pogromu kieleckiego, [t. 1], red. Ł. Kamiński, J. Żaryn, [wybór i oprac. dokumentów: J. Żurek], Warszawa 2006. Wokół pogromu kieleckiego, t. 2, red. L. Bukowski, A. Jankowski, J. Żaryn, Warszawa 2008. Wołoszyn J., „Ostra broń” – agentura celna. Tajni współpracownicy w więzieniach i aresztach śledczych w latach 1944–1956, „Pamięć i Sprawiedliwość. Pismo IPN” 2010, nr 2 (16). Woźniak P., Zapluty karzeł reakcji. Wspomnienia AK-owca z więzień PRL, [wiele wydań]. Wskazówki do pracy operacyjnej przeciw podziemiu z materiałów szkoleniowych MBP, oprac. F. Musiał, do druku podali K. Krajewski i T. Łabuszewski, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 2009, nr 30. 1009 Wybory do Sejmu Ustawodawczego z dnia 19 stycznia 1947 roku. Wybór dokumentów, oprac. T. Kisielewski, T. Kuczur, M. Strzelecki, Bydgoszcz 2006. Wybory do sejmu z 19 stycznia 1947 roku w województwie poznańskim. Wybór źródeł, oprac. P. Orzechowski i inni, Poznań 2010. Wykonanie egzekucji w Polsce. Zarządzenia i korespondencja z lat 1945–1946 (wybór dokumentów), oprac. K. Szwagrzyk, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 2002, nr 17. Wysocki W.J., Osaczanie Prymasa. Kardynał Stefan Wyszyński jako „podopieczny” aparatu bezpieczeństwa w latach 1953–1956, Warszawa 2002. Wyszyński S., Pro memoria, Zapiski z lat 1948–1949 i 1952–1953, Warszawa–Ząbki 2007. Wytyczne polityki karnej w sprawach „kontrrewolucyjnych” (wybór dokumentów), oprac. F. Musiał, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 2004, nr 21. Wywiad polski w roku 1949. Sprawozdanie z działalności, oprac. A. Paczkowski, Warszawa 2009. Z dziejów kontrwywiadu w Polsce Ludowej (wybór dokumentów 1944–1984), Warszawa 1987, t. 1–2, druk tajny. Zapomniane historie ludzkich dramatów. Losy mieszkańców Górnego Śląska w latach 1939– –1956, red. K. Banaś, A. Sznajder, Katowice 2003. Zniszczyć PSL. Działania Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego wobec ruchu ludowego w województwie lubelskim w latach 1944–1956. Wybór źródeł, oprac. J. Romanek, Warszawa–Lublin 2009. Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość na Lubelszczyźnie w latach 1944–1947 w opracowaniach funkcjonariuszy MSW, red. P. Mirski, J. Twardowski, Lublin 2002. Zwolski M., „Pawilony śledcze” oraz areszty podległe wydziałom śledczym WUBP w świetle inspekcji z 1952 r., „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2006. Żaryn J., „Ofensywa kleru a nasze zadania…, 1947” (Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego wobec Kościoła w Polsce), „Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu” 1993, t. 36. Żeby Polska była polska. Antologia publicystyki konspiracyjnej podziemia narodowego 1939–1950, oprac. M.J. Chodakiewicz, W.J. Muszyński, Warszawa 2010. Źródła do dziejów Pomorza Zachodniego, t. 6, Bezpieczeństwo i porządek publiczny w latach 1945–1950, oprac. T. Białecki, J. Macholak, Szczecin 1995. Opracowania „…A akta zniszczyć”. Archiwa komunistycznego aparatu represji w Polsce i innych krajach Europy. Katalog wystawy, [scenariusz wystawy: A. Pieczunko, A. Zieliński, P. Zielony], Warszawa 2010. Aparat bezpieczeństwa Polski Ludowej wobec mniejszości narodowych i etnicznych oraz cudzoziemców. Studia, red. J. Syrnyk, Warszawa 2009. Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. I: 1944–1956, red. K. Szwagrzyk, Warszawa 2005. Aparat bezpieczeństwa wobec emigracji politycznej i Polonii, red. R. Terlecki, Warszawa 2005. Aparat bezpieczeństwa wobec kurii biskupich w Polsce, red. A. Dziurok, Warszawa 2009. Aparat bezpieczeństwa w województwie gdańskim w latach 1945–1990. Obsada stanowisk kierowniczych. Informator, oprac. M. Węgliński, Gdańsk 2010. Atlas polskiego podziemia niepodległościowego 1944–1956, [red. R. Wnuk], Warszawa–Lublin 2007. 1010 Bagieński W., O wywiadzie inaczej i polemicznie, „Dzieje Najnowsze” 2010, nr 3. Balbus T., Ludzie podziemia AK-WiN w Polsce południowo-zachodniej (1945–1948), t. 1, Wrocław 2003, t. 2, Wrocław 2004. Balbus T., Polskie „istriebitielne bataliony” NKWD w latach 1944–1945, „Biuletyn IPN” 2002, nr 6 (16), s. 71–75. Balbus T., Rozpracowywanie agenturalne środowisk ukraińskich w Polsce w 1949 roku, „Biuletyn IPN” 2001, nr 8. Balbus T., Struktura, obsada personalna i likwidacja Okręgu Katowice WiN (1945–1948), „Zeszyty Historyczne WiN-u” 2001, nr 15. Balbus T., Urząd Bezpieczeństwa we Wrocławiu 1945–1956 [w:] Twarze wrocławskiej bezpieki. Obsada stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa we Wrocławiu. Informator personalny, Wrocław 2006. Baliszewski D., Kunert A.K., Ilustrowany przewodnik po Polsce stalinowskiej 1944–1956, Warszawa 1999. Basta J., Wojewódzka Izba Rolnicza w Rzeszowie 1944–1946 (powstanie, funkcjonowanie, likwidacja), „Rzeszowskie Zeszyty Naukowe. Prawo–Ekonomia” 1995, t. 17. Baziur G., Armia Czerwona na Pomorzu Gdańskim 1945–1947, Warszawa 2003. Baziur G., Konspiracyjna organizacja studencka „Helena” 1950–1951, „Studia Historyczne” 2008, z. 3–4 (203–204). Bechta M., …Między Bolszewią a Niemcami. Konspiracja polityczna i wojskowa Polskiego Obozu Narodowego na Podlasiu w latach 1939–1952, Warszawa 2008. Bednarek J., „Krwawa noc kępińska”. Zbrodnie popełnione w 1945 r. przez funkcjonariuszy PUBP w Kępnie, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2006, nr 2 (4). Bedyński K., Historia więziennictwa Polski Ludowej 1944–1956, Warszawa1988. Bernacki B., Organizacja i funkcjonowanie sowieckiego rynku prasowego na ziemiach północno-wschodnich II RP w latach 1939–1941, „Białoruskie Zeszyty Historyczne” 2004, nr 22. Biedroń T., Represje wobec działaczy obozu narodowego 1944–1956, „Studia Rzeszowskie” 1999, t. 6. Biedroń T.J., Siwek A., Operacja „Spotlight” w województwie krakowskim (1955–1956), „Dzieje Najnowsze” 2009, nr 4. Bieszczady w Polsce Ludowej 1944–1989, red. J. Izdebski, K. Kaczmarski, M. Krzysztofiński, Rzeszów 2009. Bober S., Trzeci Maja w Lublinie na tle powojennych losów Majowego Święta, „Dzieje Najnowsze” 2010, nr 2. Borowiec J., Aparat bezpieczeństwa a wojskowy wymiar sprawiedliwości. Rzeszowszczyzna 1944–1954, Warszawa 2004. Borowiec J., Metody śledcze stosowane podczas przesłuchań przez pracowników urzędów bezpieczeństwa publicznego (na podstawie akt Wojskowej Prokuratury Rejonowej w Rzeszowie 1946–1955), „Studia Rzeszowskie” 1995, t. 2. Bortlik-Dźwierzyńska M., Niedurny M., Uciekinierzy z PRL, Katowice–Warszawa 2009. Brzostek B., Nonkonformizm robotników warszawskich w latach 1950–1955 [w:] Warszawa miasto w opresji, red. K. Krajewski, M. Pietrzak-Merta, Warszawa 2010. Brzostek B., Robotnicy Warszawy. Konflikty codzienne (1950–1954), Warszawa 2002. Brzoza C., 3 Maja 1946 w Krakowie. Przebieg wydarzeń i dokumenty, Kraków 1996. 1011 „Budujemy socjalizm…”. Materiały pokonferencyjne, red. R. Klementowski, S. Ligarski, Wrocław 2010. Bułhak W., Paczkowski A., „Przyjaciele radzieccy”. Współpraca wywiadów polskiego i sowieckiego, 1944–1990, „Zeszyty Historyczne” 2009, z. 167. Byszuk D., Wojewódzka Komenda Milicji Obywatelskiej w Rzeszowie. Struktura organizacyjna i obsada personalna w latach 1944–1954, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2004, nr 1 (1). Cenckiewicz S., Udział aparatu bezpieczeństwa PRL w drugiej kampanii reemigracyjnej (1955–1957) [w:] Aparat bezpieczeństwa wobec emigracji politycznej i Polonii, red. R. Terlecki, Warszawa 2005. Centrum władzy w Polsce 1948–1970, red. A. Paczkowski, Warszawa 2003. Codogni P., Rok 1956, Warszawa [2006]. [Chabros M.], Przyczynek do historii Departamentu I MSW, mps, b.d.m.w. Chmielarz A., Obóz NKWD w Rembertowie [w:] Niepiękny wiek XX, red. J. Eisler i inni, Warszawa 2010. Chodakiewicz M.J., Po Zagładzie. Stosunki polsko-żydowsie 1944–1947, Warszawa 2008. Christian M., Urząd Bezpieczeństwa w Nowej Hucie w latach 1951–1952, „Zeszyty Historyczne” 2000, z. 127. Chrzanowska A., „…Na łaskę nie zasługuje”. Zygmunt Maciejec – „nielegalny członek PSL”, „Biuletyn IPN” 2009, nr 10–11 (105–106). Chrzanowski B., Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” na Pomorzu w latach 1945–1947, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 1996, nr 8. Cmentarz Komunalny Powązki dawny Wojskowy w Warszawie, Warszawa 1989. Czaczkowska E.K., Kardynał Wyszyński, Warszawa 2009. Czekiści. Organa bezpieczeństwa w europejskich krajach bloku wschodniego 1944–1989, red. Ł. Kamiński, K. Persak, Warszawa 2010. Częstochowa. Dzieje miasta i Klasztoru Jasnogórskiego, t. 4: Dzieje miasta i klasztoru po 1945 roku, [red. K. Kersten], Częstochowa 2007. Czuchnowski W., Blizna. Proces Kurii krakowskiej 1953, Kraków 2003. Czyżniewski M., Propaganda polityczna władzy ludowej w Polsce 1944–1956, Toruń 2005. Danilecki T., Zwolski M., Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Bielsku Podlaskim (1944– –1956), Białystok 2008. Departament X MBP. Wzorce – struktury – działanie, red. K. Rokicki, Warszawa 2007. Do prześladowania nie daliśmy powodu... Materiały z sesji poświęconej procesowi Kurii krakowskiej, red. R. Terlecki, Kraków 2003. Dojka I., Zakłamany słownik, czyli żargon funkcjonariuszy bezpieczeństwa PRL, Kraków 2011. Domagała B., Mniejszość niemiecka na Warmii i Mazurach. Rodowód kulturowy, organizacja, tożsamość, Olsztyn 1996. Dominiczak H., Organy bezpieczeństwa PRL 1944–1990. Rozwój i działalność w świetle dokumentów MSW, Warszawa 1997. Dominiczak H., Organy bezpieczeństwa PRL w walce z Kościołem katolickim 1944–1990 w świetle dokumentów MSW, Warszawa 2000. Dominiczak H., Zarys historii Wojsk Ochrony Pogranicza w latach 1945–1985, Warszawa 1985. Drozowski A., Akcja „K” w województwie katowickim, „Studia Śląskie” 2004, t. 63. 1012 Druga konspiracja niepodległościowa. Tajne organizacje młodzieży szkolnej Lublina i Lubelszczyzny w latach 1945–1956, oprac. J. Ziółek, Lublin 2001. Dubiański W., Dziuba A., Dziurok A., Struktury i kadry wojewódzkiej bezpieki [w:] Kadra bezpieki 1945–1990. Obsada stanowisk kierowniczych aparatu bezpieczeństwa w województwach śląskim/katowickim, bielskim i częstochowskim, red. eidem, Katowice 2009. Dubicki T., Suchcitz A., Oficerowie wywiadu WP i PSZ w latach 1939–1945. Słownik biograficzny, t. 1, Warszawa 2009. Duda H., Państwowe Nieruchomości Ziemskie w Opolu (1946–1949), Opole 2006. Dudek J., Amnestia jako środek walki aparatu bezpieczeństwa z podziemiem niepodległościowym na przykładzie Lubelszczyzny, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 2009, nr 30. Dytman-Stasieńko A., Święto zawłaszczonych znaczeń. 1 Maja w PRL. Ideologia, rytuał, język, Wrocław 2006. Dzięcioł B., Wykazy nazwisk osób skazanych na karę śmierci przez sądy wojskowe w latach 1946–1955, Warszawa 2004. Dziobek-Romański J., Uznawanie związków religijnych w Polsce (1944–1989) narzędziem dyskryminacyjnej polityki władz, Lublin 2004. Dziurok A., „My się za dużo ćaćkamy z reakcyjnym klerem”. O antykościelnej kampanii PZPR w 1949 r. na terenie województwa śląskiego [w:] „Przewodnia siła Narodu”. Z dziejów partii komunistycznej na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim 1945–1990, red. T. Kurpierz, Katowice 2010. Dziurok A., Początki milicji na Górnym Śląsku, „Biuletyn IPN” 2002. Dziurok A., Śląskie rozrachunki. Władze komunistyczne a byli członkowie organizacji nazistowskich na Górnym Śląsku w latach 1945–1956, Warszawa 2000. Eisler J., „Polskie miesiące”, czyli kryzys(y) w PRL, Warszawa 2008. Eisler J., Siedmiu pierwszych sekretarzy KC PZPR. Porównanie sylwetek [w:] Komunizm. Ideologia, system, ludzie, red. T. Szarota, Warszawa 2001. Eisler J., Stefan Wyszyński i Władysław Gomułka – dwie wizje Polski [w:] Pojednanie i polityka. Polsko-niemieckie inicjatywy pojednania w latach sześćdziesiątych XX wieku a polityka odprężenia, red. W.J. Wysocki, K. Ziemer i in., Warszawa 2010. Fengler B., Fałszywe oskarżenia chłopów w ramach procesu socjalizacji wsi polskiej w latach 1945–1956 [w:] Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Polsce lat 1944–1956, red. W. Kulesza, A. Rzepliński, Warszawa 2001. Fiedorczyk P., Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym 1945–1954. Studium historycznoprawne, Białystok 2002. Fieldorf M., Zachuta L., Generał Fieldorf „Nil”. Fakty, dokumenty, relacje, Warszawa 2006. Fijałkowska B., Borejsza i Różański. Przyczynek do dziejów stalinizmu w Polsce, Olsztyn 1995. Fik M., Kultura polska po Jałcie. Kronika lat 1944–1981, t. 1, Warszawa 1991. Frazik W., Operacja „Cezary” – przegląd wątków krajowych [w:]. „Zwyczajny” resort. Studia o aparacie bezpieczeństwa 1944–1956, red. K. Krajewski, T. Łabuszewski, Warszawa 2005. Frazik W., Struktura organizacyjna Urzędu Bezpieczeństwa w województwie krakowskim w latach 1945–1956 w świetle aktów normatywnych [w:] Strażnicy sowieckiego imperium. Urząd Bezpieczeństwa i Służba Bezpieczeństwa w Małopolsce 1945–1990, red. F. Musiał, M. Wenklar, Kraków 2009. 1013 Frazik W., Musiał F., Aparat represji wobec tarnowskich struktur Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”, „Pamięć i Sprawiedliwość. Pismo IPN” 2004, nr 1 (5). Frazik W., Musiał F., Szpytma M., Wenklar M., Ludzie bezpieki województwa krakowskiego. Obsada stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w województwie krakowskim w latach 1945–1990. Informator personalny, Kraków 2009. Friszke A., Życie polityczne emigracji, Warszawa 1999. Gajdus-Ciborowska M., Kuźmiuk A., Sprawy o „szeptanki” osądzone przez Sąd Najwyższy w II instancji do 1956 r. [w:]. Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Polsce lat 1944– –1956, red. W. Kulesza, A. Rzepliński, Warszawa 2001. Gałaszewski D., Postawy młodzieży wobec przymusowego werbunku i pracy w brygadach Powszechnej Organizacji „Służba Polsce” w latach 1948–1955, „Pamięć i Sprawiedliwość. Pismo IPN” 2007, nr 1. Garlicki A., Bolesław Bierut, Warszawa 1994. Gasztold-Seń P., Siła przeciw prawdzie. Represje aparatu bezpieczeństwa PRL wobec osób kwestionujących oficjalną wersję Zbrodni Katyńskiej [w:] Zbrodnia Katyńska. W kręgu prawdy i klamstwa, red. S. Kalbarczyk, Warszawa 2010. Gnauck G., Marcel Reich-Ranicki. Polskie lata, Warszawa 2009. Godlewski P., Sport w Polsce na tle politycznej rzeczywistości lat 1944–1956, Poznań 2006. Golon M., Polityka radzieckich władz wojskowych i policyjnych na Pomorzu Nadwiślańskim w latach 1945–1947, Toruń 2001. Gontarczyk P., Grzegorz Korczyński (1915–1971), generał, wiceminister bezpieczeństwa publicznego i obrony narodowej, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2006, nr 1(3). Gontarczyk P., Polska Partia Robotnicza. Droga do władzy 1941–1944, Warszawa 2003. Gontarczyk P., Wątpliwa biografia komunisty, „Dzieje Najnowsze” 2010, nr 3. Gryz R., Danilewicz Jan [w:] Leksykon duchowieństwa represjonowanego w PRL w latach 1945–1989, t. 2, 2003. Gryz R., Kaczmarek Czesław [w:] Leksykon duchowieństwa represjonowanego w PRL w latach 1945–1989, t. 1, 2002. Hałagida I., Prowokacja „Zenon”. Geneza, przebieg i skutki operacji MBP o kryptonimie „C-1” przeciwko banderowskiej frakcji OUN i wywiadowi brytyjskiemu (1950–1954), Warszawa 2005. Hałagida I., Ukraińcy na Zachodnich i Północnych Ziemiach Polski 1947–1957, Warszawa 2002. Hałagida I., Marszalec J., Każdemu sprawiedliwie. Łamanie prawa przez funkcjonariuszy stalinowskiego aparatu represji i spotykające ich z tego powodu konsekwencje (kilka gdańskich przykładów), „Biuletyn IPN” 2002, nr 6 (16). Handke W., Kościański R., „Zwyczajny Urząd…”. Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Kościanie 1945–1954, Kościan–Leszno 2006. Hausner W., Harcerstwo wobec rzeczywistości PRL, „Biuletyn IPN” 2010, nr 5–6 (114–115). Historia dyplomacji polskiej, t. 6: 1944/1945–1989, red. W. Materski, W. Michowicz, Warszawa 2010. Hytrek-Hryciuk J., „Rosjanie nadchodzą!”. Ludność niemiecka a żołnierze Armii Radzieckiej (Czerwonej) na Dolnym Śląsku w latach 1945–1948, Wrocław 2010. Hytrek-Hryciuk J., Wróg publiczny? Działania dolnośląskiego Urzędu Bezpieczenstwa wobec „podziemia niemieckiego” na Dolnym Śląsku, „Sobótka” 2010, nr 1. 1014 Jakubowski Z., Franciszek Jóźwiak –Witold. Życie i działalność, Warszawa 1978. Jakubowski Z., Milicja Obywatelska 1944–1948, Warszawa 1988. Jankowiak S., Wysiedlenie i emigracja ludności niemieckiej w polityce władz polskich w latach 1945–1970, Warszawa 2005. Janowski W., Kochański A., Informator o strukturze i obsadzie personalnej centralnego aparatu PZPR 1948–1990, Warszawa 2000. Jarosz D., Funkcjonowanie systemu represji wobec chłopów za niewykonanie obowiązkowych dostaw w Polsce w latach 1951–1955, „Pamięć i Sprawiedliwość. Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu – IPN” 1997–1998, t. 40. Jarosz D., Konflikty chłopów z władzą w okresie „planowanego skupu zboża” w latach 1950– –1951, „Polska 1944/45–1989. Studia i Materiały” 1995, t. 1. Jarosz D., „Masy pracujące przede wszystkim”. Organizacja wypoczynku w Polsce 1945– –1956, Warszawa–Kielce 2003. Jarosz D., Polacy a stalinizm 1948–1956, Warszawa 2000. Jarosz D., Polityka władz komunistycznych w Polsce w latach 1948–1956 a chłopi, Warszawa 1998. Jarosz D., Reakcje społeczne na niedobory mięsa w Polsce w latach 1945–1989 (zarys problematyki), „Polska 1944/45–1989. Studia i materiały” 2006, t. 7. Jarska N., Obchody Dnia Kobiet w Polsce Ludowej 1945–1989, „Dzieje Najnowsze” 2010, nr 4. Jastrząb Ł., Rozstrzelano moje serce w Poznaniu. Poznański Czerwiec 1956 r. Straty osobowe i ich analiza, Poznań 2006. Jastrząb M., Polityka kształtowania cen dóbr konsumpcyjnych w Polsce Ludowej – wybrane zagadnienia [w:] PRL. Trwanie i zmiana, red. D. Stola i M. Zaremba, Warszawa 2003. Jastrząb M., Puste półki. Problem zaopatrzenia ludności w artykuły powszechnego użytku w Polsce w latach 1949–1956, Warszawa 2004. Jaworski M., Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego 1945–1965, Warszawa 1984. Kabat P., Aparat bezpieczeństwa wobec byłych funkcjonariuszy Oddziału II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, Policji Państwowej i Straży Granicznej w województwie poznańskim (1945–1956) [w:] Zmagania ze społeczeństwem. Aparat bezpieczeństwa wobec Wielkopolan w latach 1945–1956, red. A. Łuczak, A. Pietrowicz, Poznań 2008. Kachnicz Z., Werwolf i niedobitki wojsk hitlerowskich na Pomorzu zachodnim w roku 1945, „Rocznik Koszaliński” 2002, t. 30. Kaczmarek R., Polacy w Wehrmachcie, Kraków 2010. Kaczmarski K., Podziemie narodowe na Rzeszowszczyźnie 1939–1944, Warszawa 2003. Kaczmarski K., Pogrom, którego nie było. Rzeszów, 11–12 czerwca 1945 r. Fakty, hipotezy, dokumenty, Rzeszów 2008. Kaczmarski K., Krzysztofiński M., Struktury Urzędu Bezpieczeństwa na Rzeszowszczyźnie w latach 1944–1956 [w:] Twarze bezpieki w Polsce południowo-wschodniej 1944–1990. Obsada stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa. Informator personalny, Rzeszów 2007. Kaczmarski K., Tomasik P., Adam Doboszyński 1904–1949, Rzeszów 2010. Kadra bezpieki 1945–1990. Obsada stanowisk kierowniczych aparatu bezpieczeństwa w województwach śląskim/katowickim, bielskim i częstochowskim, red. W. Dubiański, A. Dziuba i A. Dziurok, Katowice 2009. Kalbarczyk T., Powrót Łemków, „Biuletyn IPN” 2005, nr 1–2 (48–49). 1015 Kaliński J., Bitwa o handel 1947–1948, Warszawa 1971. Kamiński Ł., Polacy wobec nowej rzeczywistości 1944–1948. Formy pozainstytucjonalnego, żywiołowego oporu społecznego, Toruń 2000. Kamiński Ł., Strajki robotnicze w Polsce w latach 1945–1948, Wrocław 1999. Kampania wyborcza i wybory do Sejmu Ustawodawczego 19 stycznia 1947 r., oprac. J. Wrona, Warszawa 1999. Kardela P., Rozpracowanie przez UB i likwidacja Polskiej Organizacji Młodzieży Katolickiej w Nowym Mieście Lubawskim [w:] Między Drugą a Trzecią Rzeczpospolitą, red. R. Sudziński, M. Golon, M. Czyżniewski, Toruń 2010. Karl Z., Krótki zarys struktury organizacyjnej więziennictwa polskiego w latach 1944–1956, „Przegląd Więziennictwa” 1962, nr 2 (cz. 2: nr 17). Kartki z PRL. Ludzie, fakty, wydarzenia, t. 1: 1944–1970, red. W. Władyka, Warszawa 2005. Kasprzyk J.J., Kaczmarek Czesław [w:] Encyklopedia „Białych Plam”, t. 9, Radom 2002. Kersten K., Polityczny i propagandowy obraz zbrojnego podziemia w latach 1945–1947 w świetle prasy komunistycznej [w:] eadem, Pisma rozproszone, wybór T. Szarota, D. Stola, Toruń 2005. Kersten K., Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego 22 VII – 31 XII 1944, Lublin 1965. Kersten K., Rozważania wokół podziemia 1944–1947 [w:] eadem, Między wyzwoleniem a zniewoleniem. Polska 1944–1956, Londyn 1993. Kister A.G., Pretorianie. Polski Samodzielny Batalion Specjalny i Wojska Wewnętrzne 18 X 1943–26 III 1945, Warszawa 2010. Kister A.G., Studium zniewolenia. Walka aparatu bezpieczeństwa z polskim zbrojnym podziemiem niepodległościowym na Lubelszczyźnie (1944–1947), Kraków 2005. Klementowski R., W cieniu sudeckiego uranu. Kopalnictwo uranu w Polsce w latach 1948– –1973, Wrocław 2010. Klementowski R., Wydział IX Departamentu IV MBP/Wydział IX „K” WUBP we Wrocławiu z siedzibą w Kowarach (struktura, działalność, obsada personalna), „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2006, nr 2 (4). Kładoczny P., Kara śmierci jako wykładnik polityki karnej państwa w latach 1944–1956 [w:] Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Polsce lat 1944–1956, red. W. Kulesza, A. Rzepliński, Warszawa 2001. Kładoczny P., Prawo jako narzędzie represji w Polsce Ludowej (1944–1956). Prawna analiza kategorii przestępstw przeciwko państwu, Warszawa 2004. Kochanowicz J., Związek Młodzieży Polskiej w terenie. Stalinowska próba modernizacji opornej rzeczywistości, Warszawa 2000. Kochanowski J., Dziesięć dni, które wstrząsnęły portfelem, „Polityka”, 30 X 2010, nr 44 (2780), s. 64–66. Kochanowski J., Tylnymi drzwiami. „Czarny rynek” w Polsce 1944–1989, Warszawa 2010. Kochanowski J., W polskiej niewoli. Niemieccy jeńcy wojenni w Polsce 1945–1950, Warszawa 2001. Kochański A., Polska 1944–1991. Informator historyczny, t. 1, Podział administracyjny. Ważniejsze akty prawne, decyzje i enuncjacje państwowe (1944–1956), Warszawa 1996. Kolasa K., Działania władz terenowych oraz aparatu bezpieczeństwa wobec placówek oświatowo-wychowawczych ss. Salezjanek w Łodzi i ich likwidacja, „Pamięć i Sprawiedliwość. Pismo IPN” 2010, nr 1 (15). 1016 Kołakowski P., Pretorianie Stalina. Sowieckie służby bezpieczeństwa i wywiadu na ziemiach polskich 1939–1945, Warszawa 2010. Komaniecka M., Organizacja i funkcjonowanie kartotek ogólnoinformacyjnej i zagadnieniowej aparatu bezpieczeństwa [w:] Wokół teczek bezpieki. Zagadnienia metodologiczno-źródłoznawcze, red. F. Musiał, Kraków 2006. Komu służył PAX. Materiały z sympozjum Od PAX-u do Civitas Christiana zorganizowanego przez Katolickie Stowarzyszenie Civitas Christiana 30–31 stycznia 2008 roku, red. S. Bober, Warszawa 2008. Komunizm. Ideologia, system, ludzie, red. T. Szarota, Warszawa 2001. Koniec jałtańskich złudzeń. Sfałszowane wybory – 19 I 1947, red. M. Wenklar, Kraków 2007. Konspiracja i opór społeczny w Polsce 1944–1956. Słownik biograficzny, t. 1, Kraków–Warszawa–Wrocław 2002. Konspiracja i opór społeczny w Polsce 1944–1956. Słownik biograficzny, t. 2, Kraków– –Warszawa–Wrocław 2004. Konspiracja i opór społeczny w Polsce 1944–1956. Słownik biograficzny, t. 3, Kraków– –Warszawa–Wrocław 2007. Kopka B., Archipelag bezpieki, „Gazeta Wyborcza [Świąteczna]” 11–12 XII 2004. Kopka B., Obozy pracy w Polsce 1944–1950. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 2002. Kopka B., Obóz w Jaworznie w systemie polskiego gułagu [w:] Obóz dwóch totalitaryzmów. Jaworzno 1943–1956, t. 2, red. R. Terlecki, Jaworzno 2007. Kopka B., Przegląd głównych instytucji aparatu represji III Rzeszy Niemieckiej, Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich i Polski Ludowej [w:] Informator o zasobie archiwalnym Instytutu Pamięci Narodowej (stan na dzień 31 grudnia 2008 roku), red. J. Bednarek, R. Leśkiewicz, Warszawa 2009. Kopka B., Referendum ludowe 30 czerwca 1946 r., „Nasz Dziennik. Dodatek historyczny IPN” 2009, nr 6 (25). Kopka B., Za kulisami warszawskiej bezpieki 1955–1956, „Glaukopis” 2007, nr 7–8. Kopka B., Żymierski Michał [w:] Encyklopedia Białych Plam, t. 18, Radom 2006. Kopka B., Majchrzak G., Centrala a teren na przykładzie działań Departamentu III Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego w latach 1944–1954 [w:] „Zwyczajny” resort. Studia o aparacie bezpieczeństwa 1944–1956, red. K. Krajewski, T. Łabuszewski, Warszawa 2005. Korkuć M., Oddziały prowokacyjne UB i KBW w Małopolsce, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 1996, nr 8. Korkuć M., Wybory 1947 – mit założycielski komunizmu, „Biuletyn IPN” 2007, nr 1–2 (72– –73). Kosiński K., Historia pijaństwa w czasach PRL. Polityka – obyczaje – szara strefa – patologie, Warszawa 2008. Kosk H.P., Generalicja polska. Popularny słownik biograficzny, t. 1, Pruszków 1998, t. 2, Pruszków 2001. Kostewicz T., Represje karne wobec osób duchownych w latach 1944–1950, „Niepodległość i Pamięć” 1997, z. 1. Kościański R., Kontrola nastrojów i komentarzy wśród społeczeństwa w związku z procesami poznańskich robotników w 1956 r., „Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej” 2009, t. 2. Kozłowski C., Namiestnik Stalina, Warszawa 1993. 1017 Kozłowski K., Między racją stanu a stalinizmem. Pierwsze dziesięć lat władzy politycznej na Pomorzu Zachodnim 1945–1955, Warszawa–Szczecin 2000. Kozulski M., Postępowanie z dokumentacją normatywną w WUBP i PUBP na mocy dwóch instrukcji z dnia 22 grudnia 1949 r. [w:] W kręgu „teczek”. Z badań nad zasobem i funkcjami archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, red. J. Bednarek, P. Perzyna, Łódź–Toruń 2006. Krajewski K., Delegatura Sił Zbrojnych i Zrzeszenie „WiN” na terenie Warszawy i województwa warszawskiego w latach 1945–1948 [w:] Warszawa miasto w opresji, red. K. Krajewski, M. Pietrzak-Merta, Warszawa 2010. Krajewski K., Łabuszewski T., „Łupaszka”, „Młot”, „Huzar”. Działalność 5 i 6 Brygady Wileńskiej AK (1944–1952), Warszawa 2002. Krasucki E., Międzynarodowy komunista. Jerzy Borejsza – biografia polityczna, Warszawa 2009. Królikowski J., Generałowie i admirałowie Wojska Polskiego 1943–1990, t. 1–4, Toruń 2010. Krzysztofiński M., Komuniści na Rzeszowszczyźnie 1918–1944/1945, Rzeszów 2010. Krzywoszyński P., Z dyskusji nad referendum w Polsce Ludowej, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2009, t. 61, zeszyt 1. Kubicki L., Zbrodnie wojenne w świetle prawa polskiego, Warszawa 1963. Kujawy i Pomorze w latach 1945–1956 od zakończenia okupacji niemieckiej do przełomu październikowego, red. W. Jastrzębski, M. Krajewski, Włocławek 2001. Kułak J., Pierwszy rok sowieckiej okupacji. Białystok 1944–1945, Białystok 1996. Kupiecki R., „Natchnienie milionów”. Kult Józefa Stalina w Polsce 1944–1956, Warszawa 1993. Kura A., Aparat bezpieczeństwa i wymiar sprawiedliwości wobec kolektywizacji wsi polskiej 1948–1956, Warszawa 2006. Kurkowska-Budzan M., Antykomunistyczne podziemie zbrojne na Białostocczyźnie. Analiza współczesnej symbolizacji przeszłości, Kraków 2009. Kurski J., Jan Nowak-Jeziorański. Emisariusz wolności, Warszawa 2005. Kuświk B., Aparat bezpieczeństwa wobec wielkopolskich harcerzy w latach 1945–1956 [w:] Zmagania ze społeczeństwem. Aparat bezpieczenstwa wobec Wielkopolan w latach 1945–1956, red. A. Łuczak, A. Pietrowicz, Poznań 2008. Larecki J., Wielki leksykon służb specjalnych świata, Warszawa 2007. Lechnio W., Wnioski o ułaskawienie z lat 1953–1956 w zespole akt: Kancelaria Rady Państwa w Warszawie przechowywanym w Archiwum Akt Nowych, „Teki Archiwalne” 1996, seria nowa t. 1 (23). Leksykon duchowieństwa represjonowanego w PRL w latach 1945–1989, t. 1, 2, 3, red. J. Myszor, [A. Dziurok, J. Żurek], Warszawa 2002, 2003, 2006. Lesiakowski K., Mieczysław Moczar „Mietek”. Biografia polityczna, Warszawa 1998. Lesiakowski K., Powszechna Organizacja „Służba Polsce” (1948–1955). Powstanie, działalność, likwidacja, Łódź 2008. Leszczyńska C., Nowe formy agresywnego merkantylizmu? Polityka dewizowo-kursowa w Polsce (1945–1947), „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 2008, t. 68. Leszczyńska Z., Procesy sądowe w latach 1944–1956 wobec członków organizacji niepodległościowych na Lubelszczyźnie [w:] Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Polsce lat 1944–1956, red. W. Kulesza, A. Rzepliński, Warszawa 2001. 1018 Leśkiewicz R., Wojskowy Sąd Rejonowy w Poznaniu (1946–1955). Organizacja, funkcjonowanie, procesy archiwotwórcze, Warszawa–Poznań 2009. Linek B., Polityka antyniemiecka na Górnym Śląsku w latach 1945–1950, Opole 2000. Lipiński P., Humer i inni, Warszawa 1997. Lipska M., Aparat administracyjny PKWN, „Czasy Nowożytne” 2005, t. 18–19. Lista strat działaczy obozu narodowego w latach 1939–1955. Słownik biograficzny, t. 1, wstęp J. Żaryn, red. W. Muszyński, J. Mysiakowska-Muszyńska, Warszawa 2010. Łabuszewski T., Bandy reakcyjnego podziemia czy zbrojne podziemie niepodległościowe?, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 2003, nr 19–20. Łabuszewski T., Czerwona mapa Warszawy [w:] Warszawa miasto w opresji, red. K. Krajewski, M. Pietrzak-Merta, Warszawa 2010. Łabuszewski T., „Młot” – legenda Podlasia [w:] Wokół legendy „Ognia”. Opór przeciw zniewoleniu: Polska – Małopolska – Podhale 1945–1956, red. R. Kowalski, Nowy Targ 2008. Łabuszewski T., Krajewski K., Józef Czaplicki vel Izydor Kurtz (1911–1985), działacz komunistyczny, partyzant, dyrektor Departamentu III Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2008, nr 1 (6). Łapiński P., Poleszak S., Posłańcy śmierci. Kombinacje operacyjne aparatu bezpieczeństwa na Białostocczyźnie 1949–1950, „Pamięć i Sprawiedliwość. Pismo IPN” 2003, nr 1 (3). Ławski J., Ochrona granic Polski Ludowej 1945–1948, Warszawa 1974. Łysko M., Prokuratorski nadzór ogólny w Polsce w latach 1950–1967, Białystok 2006. Machałek M., Na poniemieckiej ziemi. Polityka rolna komunistycznych władz na Pomorzu Zachodnim 1945–1948, „Biuletyn IPN” 2005, nr 9–10 (56–57). Machcewicz P., Emigracja w polityce międzynarodowej, Warszawa 1999. Machcewicz P., „Monachijska menażeria”. Walka z Radiem Wolna Europa 1950–1989, Warszawa 2007. Machcewicz P., Polski rok 1956, Warszawa 1993. Machnikowska A., Wymiar sprawiedliwości w Polsce w latach 1944–1950, Gdańsk 2008. Madajczyk P., Mniejszość niemiecka w Polsce i mniejszość polska w Niemczech [w:] Polska i Niemcy w XX wieku, Poznań 2001. Madajczyk P., Niemcy polscy 1944–1989, Warszawa 2001. Madej K., Bezradność lub represja. Władze wobec przestępczości gospodarczej w PRL (1956–1970), Warszawa 2010. Main I., Trudne świętowanie. Konflikty wokół obchodów świąt państwowych i kościelnych w Lublinie (1944–1989), Warszawa 2004. Majchrzak G., Wytyczne w sprawie zwalczania podziemia peeselowsko-bechowskiego na wsi, „Rocznik Historyczny Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego” 2001, nr 17. Majer P., Aparat bezpieczeństwa w konfrontacji z chłopami w 1953 roku w świetle własnych dokumentów, „Rocznik Historyczny Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego” 2000, nr 16. Majer P., Milicja Obywatelska 1944–1957. Geneza, organizacja, działalność, miejsce w aparacie władzy, Olsztyn 2004. Majer P., Milicyjna agentura 1944–1957, „Dzieje Najnowsze” 2005, nr 1. Maksimiuk D., O rozliczaniu stalinowskich sędziów na fali „odwilży” 1956 r. [w:] Letnia szkoła historii najnowszej 2009. Referaty, red. Ł. Kamiński, T. Kozłowski, Warszawa 2010. 1019 Małkiewicz A., Demonstracje robotnicze w Brnie w 1951 r. [w:] Studia i materiały z dziejów opozycji i oporu społecznego, t. 2, Wrocław 1999. Małyszek D., Narodowe Siły Zbrojne w PRL i na emigracji w latach 1945–1989 w świetle historiografii, publicystyki, literatury oraz filmu, „Pamięć i Sprawiedliwość. Pismo IPN” 2006, nr 2 (10). Mardyła P., Duszpasterstwo w czasach stalinowskich. Władze komunistyczne wobec działalności duszpasterskiej Kościoła rzymskokatolickiego w archidiecezji krakowskiej w latach 1945–1956, Kraków 2009. Marecki J., Zakony pod presją bezpieki. Aparat bezpieczeństwa wobec wspólnot zakonnych na terenie województwa krakowskiego 1944–1975, Kraków 2009. Markiewicz M., Kolektywizacja wsi w województwie białostockim 1948–1956, Białystok 2010. Markiewicz M., Konflikty społeczne wokół świadczeń rzeczowych w Polsce w latach 1944– –1946: przykład Białostocczyzny, „Dzieje Najnowsze” 2004, nr 4. Materski W., Dyplomacja Polski „lubelskiej”: lipiec 1944 – marzec 1947, Warszawa 2007. Mazowiecki W., Pierwsze starcie 3 Maja 1946, Warszawa 1998. Mazur G., Agonia Armii Krajowej 1944–1945, „Zeszyty Historyczne” 1995, z. 114. Mazur M., Nieformalny społeczny rezonans choroby i śmierci Józefa Stalina w marcu 1953 roku, „Studia Historyczne” 2009, z. 3–4 (207–208). Mazur Z., O legitymizowaniu przynależności Ziem Zachodnich i Północnych do Polski [w:] Ziemie Odzyskane/Ziemie Zachodnie i Północne 1945–2005. 60 lat w granicach państwa polskiego, red. A. Sakson, Poznań 2006. Mazurek M., Społeczeństwo kolejki. O doświadczeniach niedoboru 1945–1989, Warszawa 2010. Micewski A., Stefan Kardynał Wyszyński (1901–1981), Warszawa 2000. Migas A., Żurek J., Dzienniki prymasa Wyszyńskiego, „Glaukopis” 2008, nr 11–12. Miłosz J., Świadkowie Jehowy w Wielkopolsce, „Biuletyn IPN” 2004, nr 3 (38), s. 50–54. Mitzner P., Pytania do Radia Warszawa – 1956, „Zeszyty Historyczne” 2007, z. 160. Miziniak W., Niemcy w polityce PPR/PZPR. Polityka informacyjna [w:] Polacy wobec Niemców. Z dziejów kultury politycznej Polski 1945–1989, red. A. Wolff-Powęska, Poznań 1993. Młodzież w oporze społecznym 1944–1989, red. M. Kała, Ł. Kamiński, Wrocław 2002. Modrakowski W.J., Ucieczki z PRL. Kto, jak, dlaczego? (Aspekty prawno-kryminologiczne), Warszawa 1992. Mołdawa T., Ludzie władzy 1944–1991. Władze państwowe i polityczne Polski według stanu na dzień 28 II 1991, Warszawa 1991. Morawski J., Spacer dla wrogów partii, „Rzeczpospolita” 18 VII 2002. Motas M., Przegląd przepisów karnych 1944–1956, „Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu – IPN” 1992, t. 34. Motyka G., Ukraińska partyzantka 1942–1960. Działalność Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i Ukraińskiej Powstańczej Armii, Warszawa 2006. Musiał F., Lasota M., Kościół zraniony. Proces księdza Lelity i sprawa kurii krakowskiej, Kraków 2003. Myszor J., Biskup Michał Klepacz, przewodniczący Konferencji Episkopatu Polski 1953– –1956 – meandry polityki kościelnej [w:] Władze komunistyczne wobec Kościoła katolickiego w Łódzkiem 1945–1967, red. J. Wróbel, L. Próchniak, Warszawa 2005. 1020 Nadolski M., Komuniści wobec chłopów w Polsce 1941–1956. Mity i rzeczywistość, Warszawa 1993. Nalepa E.J., Oficerowie Armii Radzieckiej w Wojsku Polskim 1943–1968, Warszawa 1995. Nalepa E.J., Wojskowe bataliony górnicze w Polsce w latach 1949–1959, „Przegląd Historyczny” 1994, nr 1–2. Nawrocki Z., Zamiast wolności. UB na Rzeszowszczyźnie 1944–1949, Rzeszów 1998. Nawrocki Z., Borowiec J., Rzeszowski aparat bezpieczeństwa w kampanii wyborczej do Sejmu Ustawodawczego w 1947 r. Metody fałszowania wyników, „Studia Rzeszowskie” 1997, t. 4. Niepiękny wiek XX, red. J. Eisler i inni, Warszawa 2010. Noskowa A., XX Zjazd KPZR i tajny referat Nikity Siergiejewicza Chruszczowa. Próba rozliczenia ze stalinizmem czy taktyczna manipulacja? [w:] Rok 1956 w Polsce i jego rezonans w Europie, red. J. Szymoniczek, E.C. Król, Warszawa 2009. Noszczak B., Kryzys działalności Departamentu VI KdsBP przeciwko Kościołowi rzymskokatolickiemu w Polsce i próby jego przezwyciężenia (1954–1956), „Pamięć i Sprawiedliwość. Pismo IPN” 2005, nr 1 (7). Noszczak B., Okoliczności powstania Jasnogórskich Ślubów Narodu Polskiego, „Przegląd Powszechny” 2007, nr 7–8 (1031–1032). Noszczak B., Polityka państwa wobec Kościoła rzymskokatolickiego w Polsce w okresie internowania prymasa Stefana Wyszyńskiego 1953–1956, Warszawa 2008. Nowa Huta – miasto walki i pracy, red. R. Terlecki, M. Lasota, J. Szarek, Kraków 2002. Nowakowska A., Wóycicka Z., Etniczna polityka komunistów. Dwa casusy, Warszawa 2010. Nurek M., Gorycz zwycięstwa. Los Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie po II wojnie światowej 1945–1949, Gdańsk 2009. Obóz narodowy w obliczu dwóch totalitaryzmów, red. R. Sierchuła, Warszawa 2010. Obsada stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa, Rzeszów 2007. Ochrona bezpieczeństwa państwa i porządku publicznego w Polsce 1944–1988, red. T. Walichnowski, Warszawa 1989. Od Piłsudskiego do Wałęsy. Studia z dziejów Polski w XX wieku, [red. K. Persak], Warszawa 2008. Olejnik L., Zdrajcy narodu? Losy volksdeutschów w Polsce po II wojnie światowej, Warszawa 2006. Osęka P., Kartoteka spraw Centralnej Komisji Kontroli Partyjnej – rekonesans archiwalny [w:] Od Piłsudskiego do Wałęsy. Studia z dziejów Polski w XX wieku, [red. K. Persak], Warszawa 2006. Osęka P., Mydlenie oczu. Przypadki propagandy w Polsce, Kraków 2010. Osęka P., Rytuały stalinizmu. Oficjalne święta i uroczystości rocznicowe w Polsce 1944– –1956, Warszawa 2007. Osękowski C., Referendum 30 czerwca 1946 roku w Polsce, Warszawa 2000. Osękowski C., Wybory do sejmu z 19 stycznia 1947 roku w Polsce, Poznań 2000. Osobowe źródła informacji. Zagadnienia metodologiczno-źródłoznawcze, red. F. Musiał, Kraków 2008. Ostasz G., Pod nadzorem UB i MO. Przyczynek do działalności organów bezpieczeństwa na Rzeszowszczyźnie, „Czasy Nowożytne” 1999, t. 6. Ostasz G., Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” Okręg Rzeszów, Rzeszów 2000. 1021 Paczkowski A., Aparat bezpieczeństwa wobec podziemia niepodległościowego w latach 1944–1948 [w:] Wojna domowa czy nowa okupacja. Polska po roku 1944, red. A. Ajnenkiel, Wrocław–Warszawa–Kraków 1998. Paczkowski A., Trzy twarze Józefa Światły. Przyczynek do historii komunizmu w Polsce, Warszawa 2009. Paczkowski A., UB a PSL po ucieczce Mikołajczyka, „Zeszyty Historyczne” 1990, z. 93. Paczkowski A., Wywiad cywilny Polski komunistycznej, 1945–1989. Próba ogólnego zarysu, „Zeszyty Historyczne” 2005, z. 152. Pająk H., Konspiracja młodzieży szkolnej 1945–1956, Lublin 1994. Pająk H., Zbrodnie UB-NKWD, Lublin 1991. Palski Z., Informacja Wojska Polskiego w latach 1943–1957, „Pamięć i Sprawiedliwość. Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu” 1997– –1998, t. 40. Palski Z., Organa Informacji Wojskowej w systemie represji w Wojsku Polskim, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 2005, nr 1 (206). Palski Z., Praca operacyjna organów Informacji Wojska Polskiego 1945–1957, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 2004, nr 2 (202), s. 165–200. Pałka J., Generał Stefan Mossor (1896–1957). Biografia wojskowa, Warszawa 2008. Pamiętny rok 1947, red. M.E. Ożóg, Rzeszów 2001. Pasek A., Przestępstwa okupacyjne w polskim prawie karnym z lat 1944–1956, Wrocław 2002. Paśnik J., Wybrane problemy orzecznictwa sądów wojskowych w sprawach o przestępstwa przeciwko państwu w latach 1946–1953, „Materiały Historyczne” 1991, nr 1. Pawlikowicz L., Tajny front zimnej wojny. Uciekinierzy z polskich służb specjalnych 1956– –1964, Warszawa 2004. Pawłowicz J., Ludzie płockiej bezpieki. Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Płocku 1945– –1956, Warszawa 2007. Pawłowicz J., Rotmistrz Witold Pilecki 1901–1948, Warszawa 2008. Pączek T., Struktura organizacyjna Milicji Obywatelskiej w Słupsku i powiecie słupskim w latach 1945–1954, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2009, nr 1 (7). Persak K., Dymisja Antoniego Alstera [w:] Od Piłsudskiego do Wałęsy. Studia z dziejów Polski w XX wieku, [red. K. Persak], Warszawa 2006. Persak K., Sprawa Henryka Hollanda, Warszawa 2006. Persak K., Struktura i skład centralnych instancji decyzyjnych KC PZPR [w:] Centrum władzy w Polsce 1948–1970, red. A. Paczkowski, Warszawa 2003. Persak K., „Troskliwy opiekun i światły doradca Polski Ludowej”. Poprawki Józefa Stalina do Konstytucji PRL z 22 lipca 1952 r. [w:] PRL. Trwanie i zmiana, red. D. Stola, M. Zaremba, Warszawa 2003. Pietrzak L., Amnestia 1947 roku i jej wykonanie przez organa bezpieczeństwa [w:] Podziemie zbrojne na Lubelszczyźnie wobec dwóch totalitaryzmów 1939–1956, red. S. Poleszak, A. Puławski, Warszawa 2002. Pilawski K., Kalendarz polski. Przewodnik po świętach, Warszawa 2010. Piłat L., Struktura organizacyjna i działalność Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Lublinie 1944–1945, „Studia Rzeszowskie” 1999, t. 6. Piotrowski M., Ludzie bezpieki w walce z Narodem i Kościołem. Służba Bezpieczeństwa w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w latach 1944–1978. Centrala, Lublin 1999 – prze- 1022 druk z: Służba Bezpieczeństwa w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w latach 1944–1978, Centrala, t. 1–2, [Warszawa]: Biuro „C” MSW 1978. Piotrowski M., Narodowe Siły Zbrojne na Lubelszczyżnie 1944–1947, Lublin 2009. Piotrowski P., Bataliony budowlane i górnicze w Wojsku Polskim [w:] Studia i materiały z dziejów opozycji i oporu społecznego, t. 2, Wrocław 1999. Podziemie zbrojne na Lubelszczyźnie wobec dwóch totalitaryzmów 1939–1956, red. S. Poleszak, A. Puławski, Warszawa 2002. Poksiński J., Kierownictwo PPR i PZPR wobec wojska w latach 1944–1956 [w:] Kierownictwo PPR i PZPR wobec wojska 1944–1956, Warszawa 2003. Poksiński J., „TUN”. Tatar–Utnik–Nowicki. Represje wobec oficerów Wojska Polskiego w latach 1949–1956, Warszawa 1992. Poleszak S., Narodziny bezpieki. Powstawanie powiatowych urzędów bezpieczeństwa publicznego na Lubelszczyźnie. Od sierpnia 1944 do czerwca 1945 roku [w:] „Zwyczajny” resort. Studia o aparacie bezpieczenstwa 1944–1956, red. K. Krajewski, T. Łabuszewski, Warszawa 2005. Poleszak S., Pion śledczy WUBP w Lublinie. Struktura i ludzie (sierpień 1944 – kwiecień 1947), „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2005, nr 1 (2). Polska północno-wschodnia w okresie stalinizmu – spojrzenie z perspektywy półwiecza, red. K. Sychowicz, E. Świętochowska-Bobowik, W.F. Wilczewski, Białystok–Warszawa 2009. Pomian G., Ostatnie lata rządów Bieruta 1954–1956, „Zeszyty Historyczne” 2007, z. 159. Powstanie czerwcowe w NRD w 1953 roku na tle innych wystąpień antykomunistycznych w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, red. K. Ruchniewicz, Wrocław 2003. Poznański Czerwiec 1956, red. S. Jankowiak, A. Rogulska, Warszawa 2002. Poznański Czerwiec ‘56. Uwarunkowania – przebieg – konsekwencje, red. K. Białecki, S. Jankowiak, Poznań 2007. PRL. Trwanie i zmiana, red. D. Stola i M. Zaremba, Warszawa 2003. Próchniak L., Kolektywizacja rolnictwa w regionie łódzkim, Łódź 2003. Przełom po przełomie. Bydgoskie wydarzenia roku 1956, red. A. Paczoska-Hauke, [Bydgoszcz 2006]. Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Polsce lat 1944–1956, red. W. Kulesza, A. Rzepliński, Warszawa 2001. „Przewodnia siła Narodu”. Z dziejów partii komunistycznej na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim 1945–1990, red. T. Kurpierz, Katowice 2010. Przewoźnik A., Jan Frey-Bielecki (1916–1994), szef Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Krakowie, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2006, nr 1 (3). Pytel J., Ochotnicza Rezerwa Milicji Obywatelskiej (1946–1989), Warszawa 2009. Represje sowieckie wobec narodów Europy 1944–1956, red. D. Rogut i A. Adamczyk, Zelów 2005. Rochatka T., Poznańskie zakłady pracy w planie sześcioletnim i w pierwszej połowie 1956 roku [w:] Poznański Czerwiec 1956, red. S. Jankowiak, A. Rogulska, Warszawa 2002. Rochatka T., Urząd Bezpieczeństwa w Gnieźnie w latach 1945–1956, Poznań 2009. Rok 1948. Nadzieje i złudzenia polskich socjalistów, red. M.E. Ożóg, Rzeszów 2000. Rok 1956 w Polsce i jego rezonans w Europie, red. J. Szymoniczek, E.C. Król, Warszawa 2009. 1023 Romek Z., Walka z „amerykańskim zagrożeniem” w okresie stalinowskim, „Polska 1944/45– –1989. Studia i Materiały” 2001, t. 5. Rosenbaum S., Partia i aparat bezpieczeństwa województwa katowickiego wobec proniemieckich postaw ludności rodzimej od lat pięćdziesiątych do siedemdziesiątych XX w. [w:] Aparat bezpieczeństwa Polski Ludowej wobec mniejszości narodowych i etnicznych oraz cudzoziemców. Studia, red. J. Syrnyk, Warszawa 2009. Rosenbaum S., Partia komunistyczna na Górnym Śląsku wobec „autochtonów” w pierwszych latach powojennych [w:] „Przewodnia siła Narodu”. Z dziejów partii komunistycznej na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim 1945–1990, red. T. Kurpierz, Katowice 2010. Rudzki M., O Janie Nowaku-Jeziorańskim raz jeszcze, „Zeszyty Historyczne” 2005, z. 152. Rutecki K., System zagłuszania polskich rozgłośni radiowych w PRL [w:] Przełom po przełomie. Bydgoskie wydarzenia roku 1956, red. A. Paczoska-Hauke, [Bydgoszcz 2006]. Ruzikowski T., Agenci, „Biuletyn IPN” 2005, nr 3 (50). Ruzikowski T., Tajni współpracownicy pionów operacyjnych aparatu bezpieczeństwa 1950– –1984, „Pamięć i Sprawiedliwość. Pismo IPN” 2003, nr 1 (3). Rybicki M., Geneza i przygotowanie konstytucji PRL z 1952 roku, „Dzieje Najnowsze” 1983, nr 4. Sakson A., Stosunki narodowościowe na Warmii i Mazurach 1945–1997, Poznań 1998. Sekściński B., Lubelska Delegatura Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym (1946–1950), „Dzieje Najnowsze” 2010, nr 2. Semków P., Informacja Marynarki Wojennej w latach 1945–1957, Warszawa 2006. Sidorkiewicz K., Represje organów wymiaru sprawiedliwości w sprawach politycznych w województwie pomorskim (bydgoskim) w latach 1945–1956, Toruń 2005. Siemiątkowski Z., Wywiad a władza. Wywiad cywilny w systemie sprawowania władzy politycznej PRL, Warszawa 2009. Skoczylas J., Lada W., Wielkie ucieczki. O ludziach, którzy zbiegli z PRL-u, Warszawa 2010. Skonieczny T., Postawy chłopów wobec koncepcji i poczynań PPR (PZPR) w początkowej fazie kolektywizacji polskiego rolnictwa (1948–1949), Słupsk 2009. Skorowidz przepisów prawnych ogłoszonych w Dzienniku Ustaw i Monitorze Polskim w latach 1918–1939 oraz 1944–1992 (według stanu prawnego na dzień 1 lipca 1992 r.), Warszawa 1992. Skrzypek A., Mechanizmy uzależnienia. Stosunki polsko-radzieckie 1944–1957, Pułtusk 2002. Słabig A., Inwigilacja ludności ukraińskiej na Pomorzu Zachodnim w latach 1947–1989 na podstawie dokumentów organów bezpieczeństwa [w:] Aparat bezpieczeństwa Polski Ludowej wobec mniejszości narodowych i etnicznych oraz cudzoziemców. Studia, red. J. Syrnyk, Warszawa 2009. Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego, t. 1, Warszawa 1978. Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego, t. 1: A–D. Suplement do pierwszego wydania, Warszawa 1985. Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego, t. 2, Warszawa 1987. Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego, t. 3, Warszawa 1992. Słownik biograficzny działaczy ruchu ludowego, Warszawa 1989. 1024 Słownik biograficzny Europy Środkowo-Wschodniej XX wieku, red. W. Roszkowski, J. Kofman, Warszawa 2004. Słownik realnego socjalizmu, red. Z. Łapiński, W. Tomasik, Kraków 2004. Sobór-Świderska A., Inwigilacja polityków pochodzenia żydowskiego przez Służbę Bezpieczeństwa przed i po Marcu 1968 roku, „Studia Historyczne” 2008, zeszyt 2 (202). Sobór-Świderska A., Jakub Berman. Biografia komunisty, Warszawa 2009. Snyder T., Skrwawione ziemie. Europa między Hitlerem a Stalinem, Warszawa 2011. Sołtysik Ł., Akcja ankietyzacyjna „C” z 22 września 1952 r. i paszportyzacja Romów na Dolnym Śląsku z 7–10 marca 1955 r. [w:] Aparat bezpieczeństwa Polski Ludowej wobec mniejszości narodowych i etnicznych oraz cudzoziemców. Studia, red. J. Syrnyk, Warszawa 2009. Sowiński P., Komunistyczne święto. Obchody 1 maja w latach 1948–1954, Warszawa 2000. Sowiński P., Wakacje w Polsce Ludowej. Polityka władz i ruch turystyczny (1945–1989), Warszawa 2005. Spałek R., Kierownictwo PZPR i MBP w poszukiwaniu „wroga wewnętrznego”. Wokół drogi do procesu Mariana Spychalskiego w latach 1948–1956 [w:] „Zwyczajny” resort. Studia o aparacie bezpieczeństwa 1944–1956, red. K. Krajewski, T. Łabuszewski, Warszawa 2005. Stankowski W., Niemcy na Pomorzu Gdańskim i Kujawach w latach 1944/45–1950. Ucieczka, życie codzienne, wysiedlenie, Bydgoszcz 2000. Stefan Korboński 1901–1989, red. M. Ptasińska-Wójcik, Warszawa 2009. Stępień J., Proces Biskupa Czesława Kaczmarka, „Kielecki Przegląd Diecezjalny” 1988 (numer specjalny). Stola D., Kampania antysyjonistyczna w Polsce 1967–1968, Warszawa 2000. Stola D., Kraj bez wyjścia? Migracje z Polski 1949–1989, Warszawa 2010. Stola D., Zamknięcie Polski. Zniesienie swobody wyjazdu i uszczelnienie granic w latach 40. i 50. [w:] PRL. Trwanie i zmiana, red. D. Stola i M. Zaremba, Warszawa 2003. Stosunki dyplomatyczne Polski. Informator, t. 3: Azja, Zakaukazie, Australia i Oceania 1918–2009, Warszawa 2010. Straceni w polskich więzieniach 1944–1956, Lublin 1994. Strauchold G., Autochtoni polscy, niemieccy, czy… Od nacjonalizmu do komunizmu (1945– –1949), Toruń 2001. Studia z dziejów harcerstwa 1944–1989, red. M. Wierzbicki, Warszawa 2009. Suleja W., Miejsce Instytutu Pamięci Narodowej w badaniach nad dziejami PRL, „Dzieje Najnowsze” 2010, nr 3. Sychowicz K., Urząd Bezpieczeństwa w Łomży – powstanie i działalność (1944–1956), Białystok 2009. Sypniewski T., Rada Państwa w systemie organów władzy państwowej Polski Ludowej (1947–1989), Toruń 2010. Szaynok B., Pogrom Żydów w Kielcach 4 lipca 1946, Wrocław 1992. Szaynok B., Z historią i Moskwą w tle. Polska a Izrael 1944–1968, Warszawa 2007. Szczepanik K., Dyplomacja Polski 1918–2005. Struktury organizacyjne, Warszawa 2005. Szczęch R., Zniszczyć „reakcyjny kler”. Procesy pokazowe osób współpracujących z oddziałem Jana Totha ps. „Mewa” przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Rzeszowie w latach 1949–1950, Kraków 2009. 1025 Szpak E., Między osiedlem a zagrodą. Życie codzienne mieszkańców PGR-ów, Warszawa 2005. Szpakowski Z., Zbrojne podziemie antykomunistyczne [w:] Polacy wobec przemocy 1944– –1956, red. B. Otwinowska, J. Żaryn, Warszawa 1996. Szpytma M., Zjednoczone? Stronnictwo? Ludowe? Geneza i historia ZSL ze szczególnym uwzględnieniem okresu stalinowskiego, „Biuletyn IPN” 2009, nr 10–11 (105–106). Szuba L.S., Powszechna Organizacja „Służba Polsce” w latach 1948–1955, Lublin 2006. Szwagrzyk K., Działania Wojsk Bezpieczeństwa Wewnętrznego województwa wrocławskiego przeciwko oddziałowi Franciszka Olszówki ps. „Otto” (23 grudnia 1945 – 23 lutego 1946 r.), „Aparat Represji w Polsce Ludowej” 1944–1989” 2007, nr 1 (5). Szwagrzyk K., Kadra kierownicza Departamentu IV MBP 1945–1954 [w:] „Budujemy socjalizm…”. Materiały pokonferencyjne, red. R. Klementowski, S. Ligarski, Wrocław 2010. Szwagrzyk K., Obsada personalna Informacji Wojskowej Śląskiego Okręgu Wojskowego 1945–1956, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2007, nr 1 (5). Szwagrzyk K., Oficerowie sowieccy w strukturach wymiaru sprawiedliwości Wojska Polskiego, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2005, nr 1 (2). Szwagrzyk K., Prawnicy czasu bezprawia. Sędziowie i prokuratorzy wojskowi w Polsce 1944–1956, Kraków–Wrocław 2005. Szwagrzyk K., Przestępstwa funkcjonariuszy urzędów bezpieczeństwa na Dolnym Śląsku w latach 1945–1953 [w:] „Zwyczajny” resort… Szwagrzyk K., Zbrodnie w majestacie prawa 1944–1955, Warszawa 2000. Ślaski J., Skrobów. Dzieje obozu NKWD dla żołnierzy AK 1944–1945, Warszawa 2003. Ślaski J., Żołnierze wyklęci, Warszawa [2004]. Śledzianowski J., Ksiądz Czesław Kaczmarek Biskup Kielecki 1895–1963, Kielce 2008. Ślusarczyk J., Ruch obrońców pokoju w latach 1948–1989. Kompendium, Warszawa 1996. Śmietanka-Kruszelnicki R., Działalność prowokacyjna Urzędów Bezpieczeństwa Publicznego w województwie kieleckim i ich manipulacje przebiegiem i wynikami śledztw w świetle materiałów Wojskowego Sadu Rejonowego w Kielcach [w:] „Zwyczajny” resort. Studia o aparacie bezpieczeństwa 1944–1956, red. K. Krajewski, T. Łabuszewski, Warszawa 2005. Śmietanka-Kruszelnicki R., Podziemie poakowskie na Kielecczyźnie w latach 1945–1948, Kraków 2002. Śmietanka-Kruszelnicki R., Protokół przesłuchania jako źródło historyczne, „Pamięć i Sprawiedliwość. Pismo IPN” 2003, nr 1 (3). Świda-Ziemba H., Młodzież PRL. Portrety pokoleń w kontekście historii, Kraków 2010. Świda-Ziemba H., Urwany lot. Pokolenie inteligenckiej młodzieży powojennej w świetle listów i pamiętników z lat 1945–1948, Kraków 2003. Tarka K., Emigracyjna dyplomacja. Polityka zagraniczna Rządu RP na Uchodźstwie 1945– –1990, Warszawa 2003. Tarka K., Mackiewicz i inni. Wywiad PRL wobec emigrantów, Łomianki 2007. Techman R., Armia radziecka w gospodarce morskiej Pomorza Zachodniego w latach 1945– –1956, Poznań 2003. Terlecki R., Miecz i tarcza komunizmu. Historia aparatu bezpieczeństwa w Polsce 1944– –1990, Kraków 2007. Thiriet D., Marks czy Maryja? Komuniści i Jasna Góra w apogeum stalinizmu (1950–1956), Warszawa 2002. 1026 Tkaczew W., Organa Informacji Wojska Polskiego 1943–1956. Kontrwywiad wojskowy, Warszawa 2007. Tkaczew W., Powstanie i działalność organów Informacji Wojska Polskiego w latach 1943– –1948. Kontrwywiad wojskowy, Warszawa 1994. Tkaczew W., Relacje między organami informacji a sądownictwem i prokuraturą w Wojsku Polskim w latach 1946–1947 [w:] Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Polsce lat 1944–1956, red. W. Kulesza, A. Rzepliński, Warszawa 2001. Topyło J., Departament X MBP w latach 1949–1954. Geneza – struktura organizacyjna – metody pracy, Toruń 2006. Tracz B., Nadużycia w gospodarce mięsnej i tzw. afery mięsne na terenie konurbacji górnośląskiej w latach 1945–1970, „Studia Śląskie” 2009, t. 68. Turlejska M., Te pokolenia żałobami czarne… Skazani na śmierć i ich sędziowie, 1944–1954, NOWa, Warszawa 1986. Twarze bezpieki 1945–1990. Obsada stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w województwach pomorskim/bydgoskim, toruńskim i włocławskim. Informator personalny, red. M. Szymaniak, praca zbiorowa, Bydgoszcz–Gdańsk 2010. Twarze bezpieki w Polsce południowo-wschodniej 1944–1990. Obsada stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa. Informator personalny, Rzeszów 2007. Twarze białostockiej bezpieki. Obsada stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w Białymstoku. Informator personalny, red. P. Łapiński, Białystok 2007. Twarze dolnośląskiej bezpieki. Obsada kierowniczych stanowisk Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa na Dolnym Śląsku 1945–1990. Informator personalny, oprac. P. Piotrowski, K. Szwagrzyk, W. Trębacz, Wrocław 2010. Twarze szczecińskiej bezpieki. Obsada stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa województwa szczecińskiego. Informator personalny, Szczecin 2008. Twarze wrocławskiej bezpieki. Obsada stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa we Wrocławiu. Informator personalny, Wrocław 2006. Uniszewski Z., Żargon zawodowy pracowników śledczych i operacyjnych. Problematyka kryminalistyczna, Wrocław 1999. Ura E., Milicja Obywatelska w PRL. Pozycja prawna i zakres działania, Warszawa 1975. Utrat-Milecki J., Więziennictwo w Polsce w latach 1944–56, „Studia Iuridica” 1995, t. 27. W kręgu „teczek”. Z badań nad zasobem i funkcjami archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, red. J. Bednarek, P. Perzyna, Łódź–Toruń 2006. W objęciach wielkiego brata. Sowieci w Polsce 1944–1993, red. K. Rokicki, S. Stępień, Warszawa 2009. W obronie władzy ludowej. Wybór wydarzeń z dziejów walk w obronie władzy ludowej w Polsce w latach 1944–1952, red. T. Walichnowski, Warszawa 1985. Warszawa miasto w opresji, red. K. Krajewski, M. Pietrzak-Merta, Warszawa 2010. Wasilewski W., Komisja katyńska Kongresu USA (1951–1952), „Biuletyn IPN” 2005, nr 5–6 (52–53). Werblan A., Stalinizm w Polsce, Warszawa 2009. Węgrzyn D., Aparat bezpieczeństwa wobec środowisk narodowych na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim w latach 1945–1956, Katowice–Kraków 2007. 1027 Whiting Ch., Werwolf. Ostatni żołnierze Hitlera, Warszawa [2001]. Wierzbicki M., Młodzież w PRL, Warszawa 2009. Wierzbicki M., Związek Młodzieży Polskiej i jego członkowie. Studium z dziejów funkcjonowania stalinowskiej organizacji młodzieżowej, Warszawa 2006. Wilk H., Realia współzawodnictwa pracy w Nowej Hucie (1949–1956), „Dzieje Najnowsze” 2007, nr 2. Wilk H., Współzawodnictwo pracy robotników w Polsce w latach 1947–1955 (autoreferat), „Dzieje Najnowsze” 2010, nr 1. Wincenty Witos 1874–1945, oprac. T. Bereza, M. Bukała, M. Kalisz, Rzeszów 2010. Władza a społeczeństwo w PRL. Studia historyczne, red. A. Friszke, Warszawa 2003. Władze komunistyczne wobec Kościoła katolickiego w Łódzkiem 1945–1967, red. J. Wróbel, L. Próchniak, Warszawa 2005. Władze wobec kościołów i związków wyznaniowych w Wielkopolsce w latach 1945–1956, red. K. Białecki, Poznań 2008. Wnuk R., Problem bandytyzmu wśród żołnierzy antykomunistycznego podziemia w Polsce (1945–1947) [w:] Komunizm. Ideologia, system, ludzie, red. T. Szarota, Warszawa 2001. Wojcieszyk E., Aparat bezpieczeństwa państwa wobec katolickich organizacji młodzieżowych w Archidiecezji Poznańskiej w latach 1945–1956 w świetle dokumentów zgromadzonych w oddziale IPN w Poznaniu [w:] Władze wobec kościołów i związków wyznaniowych w Wielkopolsce w latach 1945–1956, red. K. Białecki, Poznań 2008. Wojciulik A., Obieg dokumentów oraz ich archiwizacja w UBP województwa białostockiego w latach 1944–1956 (zarys problemu) [w:] W kręgu „teczek”. Z badań nad zasobem i funkcjami archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, red. J. Bednarek, P. Perzyna, Łódź –Toruń 2006. Województwo śląskie 1945–1950. Zarys dziejów politycznych, red. A. Dziurok, R. Kaczmarek, Katowice 2007. Wojna domowa czy nowa okupacja. Polska po roku 1944, red. A. Ajnenkiel, Wrocław–Warszawa–Kraków 1998. Wojsław J., Kampania propagandowa towarzysząca wyborom do sejmu z 26 października 1952 roku, „Polska 1944/45–1989. Studia i Materiały” 2009, t. 9. Wojsław J., Obraz teraźniejszości w propagandzie komunistycznej Polski lat 1949–1954. Zarys problematyki, Gdańsk 2009. Wokół legendy „Ognia”. Opór przeciw zniewoleniu: Polska – Małopolska – Podhale 1945– –1956, red. R. Kowalski, Nowy Targ 2008. Wokół teczek bezpieki. Zagadnienia metodologiczno-źródłoznawcze, red. F. Musiał, Kraków 2006. Wolność i prawda. Przemówienie przygotowane przez prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego na uroczystości 10 kwietnia 2010 roku, „Biuletyn IPN” 2010, nr 112–113. Wolsza T., Rząd RP na obczyźnie wobec wydarzeń w kraju 1945–1950, Warszawa 1998. Wolsza T., W cieniu Wronek, Jaworzna i Piechcina… 1945–1956. Życie codzienne w polskich więzieniach, obozach i ośrodkach pracy więźniów, Warszawa 2003. Wołoszyn J.W., Chronić i kontrolować. UB wobec środowisk i organizacji konspiracyjnych młodzieży na Lubelszczyźnie (1944–1956), Warszawa 2007. Woźniczka Z., Katowice – Stalinogród 1953, „Biuletyn IPN” 2004, nr 6–7 (41–42). Woźniczka Z., Procesy polityczne działaczy PPS-WRN w latach 1946–1948 [w:] Rok 1948. Nadzieje i złudzenia polskich socjalistów, red. M.E. Ożóg, Rzeszów 2000. 1028 Woźniczka Z., Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” 1945–1952, Warszawa 1992. Wójcik Z.K., Rzeszów w latach drugiej wojny światowej. Okupacja i konspiracja 1939– –1944–1945, Rzeszów–Kraków 1998. Wykaz niektórych aktów normatywnych dotyczących działalności aparatu bezpieczeństwa w latach 1944–1956 [w:] A. Kura, Represje aparatu bezpieczeństwa publicznego w latach 1944–1956, „Biuletyn IPN” 2002, nr 6 (16). Wysocki W.J., Rotmistrz Pilecki, Warszawa 1994. Wysocki W.J., Żurek J., Wyszyński Stefan (1901–1981), Prymas Polski [w:] Leksykon duchowieństwa represjonowanego w PRL w latach 1945–1989, t. 1, red. J. Myszor, Warszawa 2002. Z dziejów stosunków polsko-żydowskich w XX wieku, red. E. Czop, E. Rączy, Rzeszów 2009. Zaćmiński A., Przestępstwa polityczne w orzecznictwie Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym 1950–1954, „Pamięć i Sprawiedliwość. Pismo IPN” 2008, nr 1 (12). Zamiatała D., Caritas. Działalność i likwidacja organizacji 1945–1950, Lublin 2000. Zaremba M., „Człowiek drży jak liść”. Trwoga przed bandytyzmem w okresie powojennym [w:] Niepiękny wiek XX, red. J. Eisler i inni, Warszawa 2010 Zaremba M., Drugi stopień drabiny. Kult pierwszych sekretarzy w Polsce [w:] PRL. Trwanie i zmiana, red. D. Stola, M. Zaremba, Warszawa 2003. Zaremba M., „Jak nie urok, to…”. Strach przed czerwonoarmistami 1944–1947 [w:] W objęciach wielkiego brata. Sowieci w Polsce 1944–1993, red. K. Rokicki, S. Stępień, Warszawa 2009. Zaremba M., Najdłuższa wojna Polski Ludowej, „Polityka”, 13 II 2010, nr 7 (2743). Zaremba M., Niemiecka dżuma, sowiecka grypa, „Polityka”, 25 VII 2009, nr 30 (2715). Zaremba M., Opinia publiczna w Polsce wobec choroby i śmierci Józefa Stalina [w:] Władza a społeczeństwo w PRL. Studia historyczne, red. A. Friszke, Warszawa 2003. Zaremba M., Polityka strachu i jej konsekwencje. Polska 1944–1947 [w:] Od Piłsudskiego do Wałęsy. Studia z dziejów Polski w XX wieku, [red. K. Persak], Warszawa 2008. Zawistowski A., Kombinat. Dzieje Zambrowskich Zakładów Przemysłu Bawełnianego – wielkiej inwestycji planu sześcioletniego, Warszawa–Białystok 2009. Zblewski Z., Główne problemy Wojewódzkiego Urzędu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego w Krakowie w przededniu Października ’56, „Pamięć i Sprawiedliwość. Pismo IPN” 2003, nr 1 (3). Zblewski Z., Tarnowska organizacja Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” w latach 1945– –1948, „Pamięć i Sprawiedliwość. Pismo IPN” 2004, nr 1 (5). Zbrodnia Katyńska. W kręgu prawdy i kłamstwa, red. S. Kalbarczyk, Warszawa 2010. Zieliński Z. (przy współudziale S. Bober), Kościół w Polsce 1944–2007, Poznań 2009. Ziętara P., Emigracja wobec Października. Postawy polskich środowisk emigracyjnych wobec liberalizacji w PRL w latach 1955–1957, Łomianki 2001. Zmagania ze społeczeństwem. Aparat bezpieczeństwa wobec Wielkopolan w latach 1945– –1956, red. A. Łuczak, A. Pietrowicz, Poznań 2008. Zwolski M., Deportacje internowanych Polaków z województwa białostockiego 1944–1945, „Pamięć i Sprawiedliwość. Pismo IPN” 2005, nr 2 (8). „Zwyczajny” resort. Studia o aparacie bezpieczeństwa 1944–1956, red. K. Krajewski, T. Łabuszewski, Warszawa 2005. 1029 Żaryn J., Dzieje Kościoła katolickiego w Polsce (1944–1989), Warszawa 2003. Żaryn J., Kościół a władza w Polsce (1945–1950), Warszawa 1997. Żaryn J., Kościół w PRL, Warszawa 2004. Żaryn J., Z dziejów „Caritas” archidiecezji wrocławskiej. O brutalnym w targnięciu NIK-u do Kurii (14 X – 10 XI 1949 r.) [w:] Wrocławskie studia z historii najnowszej, red. W. Wrzesiński, t. 4, Wrocław 1997. Żebrowski L., Działalność tzw. band pozorowanych jako metoda zwalczania podziemia niepodległościowego w latach 1944–1947 [w:] Skryte oblicze systemu komunistycznego. U źródeł zła…, praca zbiorowa, Warszawa 1997. Żelazko J., Kadra kierownicza Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Łodzi w latach 1945–1956 [w:] „Zwyczajny” resort. Studia o aparacie bezpieczeństwa 1944– –1956, red. K. Krajewski, T. Łabuszewski, Warszawa 2005. Żelazko J., Organizacja aparatu przymusu i pierwsza fala represji [w:] Rok 1945 w Łodzi. Studia i szkice, red. eadem, Łódź 2008. Żelazko J., Złoto dla bezpieki, „Biuletyn IPN” 2003, nr 10 (33). Żenczykowski T., Dwa komitety 1920, 1944. Polska w planach Lenina i Stalina. Szkic historyczny, [b.d.w.]. Żukowski M., „Szeptana propaganda” w orzecznictwie Wojskowego Sądu Rejonowego w Koszalinie w latach 1950–1955 [w:] Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Polsce lat 1944–1956, red. W. Kulesza, A. Rzepliński, Warszawa 2001 Żurek J., Aparat bezpieczeństwa wobec Kościoła katolickiego w Polsce. Wybrane struktury (1944–1953), „Aparat Represji w Polsce Ludowej” 2006, nr 1 (3). Żurek J., Ruch „księży patriotów” w województwie katowickim w latach 1949–1956, Warszawa–Katowice 2009. Żurek J., Uwięzienie prymasa Stefana Wyszyńskiego a stosunki państwo–Kościół (1953– –1956), „Arcana” 2001, nr 42. 1030 WYKAZ SKRÓTÓW AAN ACz AIPN AIPN Bi AIPN By AIPN Ki AIPN Kr AIPN Ld AIPN Lu AIPN Po AIPN Rz AIPN Wr AK AKO AL ASW AW AZS BBC BBWR BELiDO BHP BP BUiAD CBKP ChD CHZ CIA CKKP CRS CRZZ CS CUSiK – Archiwum Akt Nowych – Armia Czerwona – Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (Biuro Udostępniania i Archiwizacji Dokumentów IPN) – Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Białymstoku – Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Gdańsku. Delegatura w Bydgoszczy – Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Krakowie. Delegatura w Kielcach – Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Krakowie – Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Łodzi – Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Lublinie – Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Poznaniu – Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Rzeszowie – Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział we Wrocławiu – Armia Krajowa – Armia Krajowa Obywatelska – Armia Ludowa – Akademia Spraw Wewnętrznych – areszt wewnętrzny – Akademicki Związek Sportowy – British Broadcasting Company Limited; radio brytyjskie – Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem – Biuro Ewidencji Ludności i Dowodów Osobistych MBP – bezpieczeństwo i higiena pracy – bezpieczeństwa publicznego – Biuro Udostępniania i Archiwizacji Dokumentów IPN – Centralne Biuro Kontroli Prasy przy MBP – Chrześcijańska Demokracja – centrala handlu zagranicznego – Central Intelligence Agency (Centralna Agencja Wywiadowcza) – Centralna Komisja Kontroli Partyjnej – Centrala Rolniczych Spółdzielni „Samopomoc Chłopska” – Centralna Rada Związków Zawodowych – centralna szkoła – Centralny Urząd Skupu i Kontraktacji 1031 CW CZ DOKP DOR DOW DP DSZ DVL DzU DzUrz ELiDO FOR GKBZpNP GL GM GP GO GPK GRN GRU GS GUKR GZI GZP GZP-W HJ HP IBJ IPN ISP PAN JW KBW KC KdsBP KE KGB KiW KKO KKWP (k.k. WP) KM MO KO KOI KOP 1032 – centrum wyszkolenia – centralny zarząd – Dyrekcja Okręgowa Kolei Państwowych – Departament Ochrony Rządu MBP – Dowództwo Okręgu Wojskowego – dywizja piechoty – Delegatura Sił Zbrojnych na Kraj – Deutsche Volksliste (Niemiecka Lista Narodowościowa) – Dziennik Ustaw – Dziennik Urzędowy – Ewidencja Ludności i Dowodów Osobistych – Fundusz Oszczędnościowy Rolnictwa – Główna Komisja Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu – Gwardia Ludowa – Gabinet Ministra BP/SW – Gabinet Przewodniczącego KdsBP – grupa operacyjna – graniczne punkty kontroli WOP – gminna rada narodowa – Gławnoje Razwiedywatielnoje Uprawlenije (Główny Zarząd Wywiadu; sowiecki wywiad wojskowy) – gminna spółdzielnia – Gławnoje Uprawlenije Kontrrazwiedki (Główny Zarząd Kontrwywiadu, pot. Smiersz, sowiecki kontrwywiad wojskowy) – Główny Zarząd Informacji WP – Główny Zarząd Polityczny WP – Główny Zarząd Polityczno-Wychowawczy WP – Hitlerjugend (młodzieżowa organizacja NSDAP) – Harcerstwo Polskie, Hufce Polskie – Instytut Badań Jądrowych – Instytut Pamięci Narodowej – Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk – jednostka wojskowa – Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego – Komitet Centralny – Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego – kwestionariusz ewidencyjny – Komitiet Gosudarstwiennoj Biezopastnosti (Komitet Bezpieczeństwa Państwowego) – Wydawnictwo „Książka i Wiedza” – Książkowa Kasa Oszczędnościowa – Kodeks Karny Wojska Polskiego – komenda miejska Milicji Obywatelskiej – kontakt operacyjny – kartoteka ogólnoinformacyjna – Korpus Ochrony Pogranicza KOSz KP KP KP KPB KPK KPP KPSZ KPZB KPZR KPZU KRN KSM KS MO KW KW KWE KZM KZMB KZMP KZMZU LK LP LWP MBP MGB MHD MHM MHW MK MK MKK (m.k.k.) MO MON MOPR m.p. MSW MSWiA MSWoj MSZ MTP MUBP NATO – Krajowy Ośrodek Szkolenia – kontakt poufny – komenda powiatowa MO – komitet powiatowy – Komunistyczna Partia Białorusi – Kodeks Postępowania Karnego – Komunistyczna Partia Polski – Korpus Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR – Komunistyczna Partia Zachodniej Białorusi – Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego – Komunistyczna Partia Zachodniej Ukrainy – Krajowa Rada Narodowa – Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży – Komenda Stołeczna Milicji Obywatelskiej – kontrwywiad – komitet wojewódzki – Komitet Wolnej Europy – Komunistyczny Związek Młodzieży – Komunistyczny Związek Młodzieży Białorusi – Komunistyczny Związek Młodzieży Polskiej – Komunistyczny Związek Młodzieży Zachodniej Ukrainy – dysponent (gospodarz) lokalu kontaktowego; lokal kontaktowy – „Leistungs Pole” – Ludowe Wojsko Polskie – Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego – Ministerstwo Gosudarstwiennoj Biezopastnosti (Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR) – Miejski Handel Detaliczny – Miejski Handel Mięsny – Ministerstwo Handlu Wewnętrznego – miejski komitet – mieszkanie konspiracyjne – mały kodeks karny – Milicja Obywatelska – Ministerstwo Obrony Narodowej – Międzynarodowa Organizacja Pomocy Rewolucjonistom – miejsce postoju – Ministerstwo Spraw Wewnętrznych – Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji – Ministrstwo Spraw Wojskowych – Ministerstwo Spraw Zagranicznych – Międzynarodowe Targi Poznańskie – Miejski Urząd Bezpieczeństwa Publicznego – North Atlantic Treaty Organization; Organizacja Paktu Północnoatlantyckiego 1033 NDWP NK NKGB – Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego – Naczelny Komitet – Narodnyj Komisariat Gosudarstwiennoj Biezopastnosti (Ludowy Komisariat Bezpieczeństwa Państwowego) NKW – Naczelny Komitet Wykonawczy NKWD – Narodnyj Komisariat Wnutriennych Dieł (Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych) NMP – Najświętsza Maryja Panna NPR – Narodowa Partia Radykalna; Narodowa Partia Robotnicza NPR – Narodowy Plan Rozwoju NPW – Naczelna Prokuratura Wojskowa NRD – Niemiecka Republika Demokratyczna NRF – Niemiecka Republika Federalna; RFN NSDAP – Nationalsozialistische Deutsches Arbeiterpartei (Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza) NSW – Najwyższy Sąd Wojskowy NSZ – Narodowe Siły Zbrojne NZW – Narodowe Zjednoczenie Wojskowe OAK – Obywatelska Armia Krajowa OMS „Życie” – Organizacja Młodzieży Socjalistycznej „Życie” OM TUR – Organizacja Młodzieży Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego ON – obrony narodowej ONR – Obóz Narodowo-Radykalny ONZ – Organizacja Narodów Zjednoczonych OP – Organizacja Polska OPL – obrona przeciwlotnicza ORMO – Ochotnicza Rezerwa Milicji Obywatelskiej OS – Ochrona Skarbowa OUN – Orhanizacija Ukrajinśkych Nacjonalistiw (Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów) OW – okręg wojskowy OZ – osoba(y) zaufana(e) OZI – osobowe źródło informacji OZN – Obóz Zjednoczenia Narodowego PAML – Polska Akademicka Młodzież Ludowa PAN – Polska Akademia Nauk PAP – Polska Agencja Prasowa PBP „Orbis” – Polskie Biuro Podróży „Orbis” PDP – 1. Polska Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki w ZSRR PDT – powszechny dom towarowy PGR – państwowe gospodarstwo rolne PIH – Państwowa Inspekcja Handlowa PIW – Państwowy Instytut Wydawniczy IS – Sekcja 1 ID – Departament I IW – Wydział I 1034 PK PKP PKWN PLL „LOT” PMH PNKD PNZ POM POP PP PPK „Ruch” PPR PRL PRN PSBS PSL PSS PSZ PUBP PUR PZGS PZPR PZZ RAF RBP PKWN RFN RKU RM RO ROAK RP RW RWE RWPG RzTRP SA – powiatowa komenda MO, powiatowy komitet PZPR – Polskie Koleje Państwowe – Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego – Polskie Linie Lotnicze „LOT” – Polska Marynarka Handlowa – Polski Narodowy Komitet Demokratyczny – Państwowe Nieruchomości Ziemskie – państwowy ośrodek maszynowy – Podstawowa Organizacja Partyjna – Policja Państwowa – Państwowe Przedsiębiorstwo Kolportażowe „Ruch” – Polska Partia Robotnicza – Polska Rzeczpospolita Ludowa – powiatowa rada narodowa; prezydium rady narodowej – Polski Samodzielny Batalion Specjalny – Polskie Stronnictwo Ludowe – Powszechna Spółdzielnia Spożywców – Polskie Siły Zbrojne – powiatowy urząd bezpieczeństwa publicznego – Państwowy Urząd Repatriacyjny – Powiatowy Związek Gminnych Spółdzielni – Polska Zjednoczona Partia Robotnicza – Państwowe Zakłady Zbożowe – Royal Air Force (Królewskie Siły Powietrzne) – Resort Bezpieczeństwa Publicznego PKWN – Republika Federalna Niemiec – Rejonowe Komendy Uzupełnień – Rada Ministrów – Referat Ochrony – Ruch Oporu Armii Krajowej – Rzeczpospolita Polska – Referat Wojskowy – Radio Wolna Europa – Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej – Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej – Sturmabteilungen der NSDAP (Oddziały Szturmowe Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotniczej) SB – Służba Bezpieczeństwa SD – Sicherheitsdienst (Służba Bezpieczeństwa partii nazistowskiej – NSDAP) SDKPiL – Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy SL – Stronnictwo Ludowe SM – Sodalicja Mariańska SMA – Sodalicja Mariańska Akademicka Smiersz – smiert szpionam (śmierć szpiegom); zob. GUKR SN – Stronnictwo Narodowe 1035 SO SOK SOM SOR SP SPD SPHZ SPP SPPH SS SW TKKŚ t.o. TON TOR TRJN TW UB UBP UJK UKSW UPA URM USA UW WB WBW We-Cze (W-Cz) WiN WIO WK WKP(b) WKR WKW WOP WOW WP WRN WRN WSK WSNS WSR WSW 1036 – sąd okręgowy – Służba Ochrony Kolei – spółdzielczy ośrodek maszyn – sprawa operacyjnego rozpracowania – Powszechna Organizacja „Służba Polsce” – Socjaldemokratische Partei Deutschlands (Socjaldemokratyczna Partia Niemiec) – Stołeczne Przedsiębiorstwo Handlu Zagranicznego – szkoła przysposobienia przemysłowego – Stołeczne Państwowe Przedsiębiorstwo Handlowe – Die Schutzstaffeln der NSDAP (Sztafety Ochronne partii narodowosocjalistycznej) – spraw wewnętrznych – Towarzystwo Krzewienia Kultury Świeckiej – techniczno-operacyjny (oficer) – Tajna Organizacja Nauczycielska – techniczna obsługa rolnictwa – Tymczasowa Rada Jedności Narodowej – tajny współpracownik – urząd bezpieczeństwa – urząd bezpieczeństwa publicznego – Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie – Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie – Ukraińska Powstańcza Armia – Urząd Rady Ministrów – United States of America (Stany Zjednoczone Ameryki) – Uniwersytet Warszawski – Wydział Walki z Bandytyzmem – Wojska Bezpieczeństwa Wewnętrznego – wysoka częstotliwość – Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” – wojewódzkie inspektoraty ochrony – Wojewódzka Komenda MO – Wsiesojuznaja Kommunisticzeskaja Partija (bolszewików); Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewików) – Wojskowa Komenda Rejonowa – Wojskowa Komenda Wojewódzka – Wojska Ochrony Pogranicza – Warszawski Okręg Wojskowy – Wojsko Polskie – wojewódzka rada narodowa – Wolność-Równość-Niepodległość – Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego – Wyższa Szkoła Nauk Społecznych – Wojskowy Sąd Rejonowy – Wojskowa Służba Wewnętrzna WUBP WUSW WW WW WWUBP ZAMP ZBoWiD ZG ZHP ZMK ZMKZU ZMP ZMS ZMW RP „Wici” ZNMS ZO ZPP ZSCh ZSL ZSP ZSRR ZSRS ZSW ZUS ZWZ ZZZ – wojewódzki urząd bezpieczeństwa publicznego – wojewódzki urząd spraw wewnętrznych – Wojska Wewnętrzne – Wydział Wywiadu MBP – Warszawski Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego – Związek Akademickiej Młodzieży Polskiej – Związek Bojowników o Wolność i Demokrację – zarząd główny – Związek Harcerstwa Polskiego – Związek Młodzieży Komunistycznej w Polsce – Związek Młodzieży Komunistycznej Zachodniej Ukrainy – Związek Młodzieży Polskiej – Związek Młodzieży Socjalistycznej – Związek Młodzieży Wiejskiej Rzeczypospolitej Polskiej „Wici” – Związek Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej – Zgrupowanie Oddziałów – Związek Patriotów Polskich – Związek Samopomocy Chłopskiej – Zjednoczone Stronnictwo Ludowe – Zrzeszenie Studentów Polskich – Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich – Związek Socjalistycznych Republik Sowieckich – zastępcza służba wojskowa – Zakład Ubezpieczeń Społecznych – Związek Walki Zbrojnej – Zrzeszenie Związków Zawodowych 1037 1038 INDEKS NAZWISK Abakanowicz Piotr 229 Adamczyk Arkadiusz 82 Adamczyk Mieczysław 233 Adamuszyński Władysław 472 Adenauer Konrad 538 Ajnenkiel Andrzej 131 Alef zob. Bolkowiak Gustaw Alster Antoni 657, 817, 839, 860, 882, 897, 901, 913, 917, 922, 924, 933, 935, 939, 991 Anders Władysław 408, 492, 506, 781, 786, 817, 869 Andrzejewski Jan 112 Andrzejewski Leon (Ajzen Lejb Wolf) 181– –182, 184, 227, 237, 257, 300, 664, 775 Andrzejewski Wiesław 72 Andrzelak Henryk 679 Antosiewicz Stefan 71 Bagieński Witold 20, 71–72, 117, 291, 926 Bajer Michał 778, Balbus Tomasz 81, 95, 101, 158, 240, 291, 738, 776 Balski Antoni 605 Baliszewski Dariusz 96, Bałka Józef 567 Banaś Kornelia 84 Banaś Karol 735 Banulewicz Aleksander 441 Bar Joachim Roman 605 Barczykowski Grzegorz 82 Basiński Euzebiusz 45 Basta Jan 292 Baumac Gustawa (Guta) z d. Specht 782 Baumac Mieczysław (Mojżesz) 400, 781– –782 Baziur Grzegorz 84, 554 Bechta Mariusz 137 Bednarek Jerzy 45, 71, 138, 146, 357, 368, 470, 472 Bedyński Krystian 49 Bereza Tomasz 145 Beria Ławrientij 117 Berman Jakub 505 Bernacki Bartłomiej 63, 300 Bernatowski Eugeniusz 483, 484 Białecki J. 703–704 Białecki Konrad 428, 979 Białecki Tadeusz 537 Białych (Biełych) Wiktor 781 Bida Antoni 564 Biedroń Tomasz J. 137, 833 Bielecki (Frey, Frey-Bielecki) Jan 146–147 Biełaszko Mirosław 737 Bierut Bolesław „Tomasz” 12–13, 15, 20, 89, 96, 229, 436, 505, 547, 635, 752, 785, 961 Bierzyński Michał (Mroziński Tadeusz) „Sęp” 133 Billig Wilhelm (Bielecki Wacław) 63–64, 320 Blitek Natalia 739 Błaszczak Eugeniusz 734 Błażeczek Jan 484 Błażyński Zbigniew 7, 832 Bober Sabina 274, 333, 915 Bocheński Edmund 377 Bogusz Jan 730 Bolkowiak (Alef Gutman, Alef-Bolkowiak) Gustaw „Bolek” 102 Borecki (Byk) Czesław 704 1039 Borejsza Jerzy 141 Borodziej Włodzimierz 84, 160 Borowiec Janusz 61, 146, 233, 354 Bortlik-Dźwierzyńska Monika 324 Borucki Franciszek 482, 484 Braude Teresa 173 Braude Zygmunt 173, 411, 413, 466, 474, 486, 488 Brona Michał 66 Broniewska Stefania 229 Broniewski Zygmunt „Bogucki” 72 Bruski Alojzy (Figurski) 117 Brystiger Julia z d. Prajs, Preiss, „Luna” („Egoistka”) 138, 891 Brzostek Błażej 521 Brzoza Czesław 274 Brzyski Stanisław 608, 614, 624, 627, 633, 638, 648, 652, 655, 659, 664, 685, 691, 697, 701, 719, 724, 739, 741, 747, 754, 757, 763, 766, 784, 831, 855, 874, 891, 955, 962, 994 Budzyńska Celina 300 Bukała Marcin 145 Bukowski Leszek 189 Bułhak Władysław 71 Burgin Juliusz „Szafa Graj” 71, 182, 300, 304, 309, 311, 314, 317, 331, 343 Burzycka z d. Szewczyk Stefania 980 Byszewski Piotr 291 Byszuk Dariusz 46 Cenckiewicz Sławomir 785, 924 Cieśla Wojciech 472 Chabros Marian 71, 992 Chaczaturian Tiran 321 Chajn Leon 46, 547 Charmuszko Jerzy 384 Chinciński Tomasz 347 Chłopek Maciej 241 Chodakiewicz Marek Jan 137, 189 Cholewka Leon 473, 474 Chmielarz Andrzej 81, 132 Chojnowski Andrzej 141 Chrapecki Zygmunt 679 Christian Maria 365 Chruszczow Nikita 13, 961 Chrzanowska Agnieszka 288, 291 1040 Chrzanowski Bogdan 240 Chudzik Stefan 484–485, 486 Chudzik Wanda 793 Cieślik 325 Cieślik Stanisław 571 Codogni Paulina 979, 990 Cwil Zofia 734 Czaczkowska Ewa K. 604–605 Czaplicki Józef (Kurc Izydor) 10, 103, 142–143, 191, 193, 201, 516, 592 Czerwonka Zygmunt 412, 413 Czop Edyta 189 Czuchnowski Wojciech 714 Czyżniewski Marcin 338, 425 Danilecki Tomasz 132, 472 Danilewicz Jan 713 Dąbrowska Maria 445 Dąbrowski Franciszek 63, 291, 926 Dąbrowski Józef 713 Dereń Stanisław 732 Doboszyński Adam 505 Dobrowolski Jerzy 172 Dojka Iwona 91 Domagała Bożena 539 Dominiczak Henryk 9, 45, 89, 319, 333, 448 Dominik Władysław 146, 151 Dowkan (Dowgan) Eugeniusz 353, 777, 779 Drobot Benedykt 738–739 Drzewiecka Anna 152 Drzewiecki Michał (Holzer Maurycy Aron) 152, 223, 227–228, 494, 496, 520, 533, 536, 592, 606, 631, 633, 637, 659, 682, 711, 716, 724, 727, 741, 749, 751, 754, 757, 824, 826, 838, 852, 858, 860, 870, 874, 879, 881, 897, 901, 909, 914, 917, 922, 933, 935, 939, 947, 958, 960, 962, 966, 969, 973 Dubiański Wacław 80, 172 Dubicki Tadeusz 347 Duda Henryk 296 Duda Janina z d. Żurek 82–83, 94, 106, 118, 124, 134, 140, 153, 177, 182, 185, 187, 189, 193, 205, 221–222 Duda Teodor (Fieodor) 49, 82 Dudek Antoni 45, 92, 350 Dudek Justyna 238 Duljasz Hipolit 111, 172 Dunajewski Zygmunt 678 Dura Lucjusz 603 Duszyńska Genowefa 739 Dworakowski Władysław (Pawłowski Edmund) 12, 816–817, 818, 820, 824, 826, 874, 879, 881 Dytman-Stasieńko Agnieszka 338 Dziewiecki Adolf 781 Dzięcioł Bogdan 543 Dziobek-Romański Jacek 428 Dziuba Adam 80, 172, 367 Dziurok Adam 9, 46, 80, 84, 172, 333 Dzwonkowska Janina 341, 343, 356, 361, 367, 373, 375, 378, 380, 387, 392, 395, 397, 401, 406, 408, 411, 431, 436, 452, 466, 488, 490, 493, 494, 496, 500, 503, 519, 520, 525, 527, 529, 531 Eisler Jerzy 81, 103, 635, 720, 979 Falkowski Henryk 738 Fejgin Anatol 57, 383 Fengler Bolesław 289 Fiedorczyk Piotr 293, 625 Field Hermann 383, 832 Field Kate 383 Fieldorf August Emil „Nil” 881 Fieldorf Maria 881 Figurski Alojzy zob. Bruski A. Fijałkowski Marek (Finkielsztejn Aron Majer) 400 Fik Marta 229 Filipiak Mirosław 793 Filipiak Stanisław 104 Fink Marek (Finkienberg Mark, Jóźwicki Witold) 351 Frazik Wojciech 80, 147, 152, 203, 205, 240, 401 Friszke Andrzej 651, 786 Fryłow Józef 733 Furka Władysław 785 Gabryś Regina 791 Gajda Bogusław 680 Gajdus-Ciborowska Małgorzata 198 Gajewski K. 579 Galczewski Bolesław 648 Garbal Łukasz 140 Garbowski Roman (Garber Rachmiel) 321 Garlicki Andrzej 89, 333, 379, 547, 635, 995 Gasztold-Seń Przemysław 567 Gehlen Reinhard 786 Giber Szmul Leib 783 Giedroyc Jerzy 649 Gieszczyński Witold 539 Ginszt Jan 679–680 Giza Jan 483 Gmitruk Janusz 233 Godlewski Piotr 320 Goldkorn Jan 815 Goldstein Dora 147 Golon Mirosław 81, 84, 425 Gołaszewski Dariusz 424 Gołębiewski Jakub 793 Gorliński Jan (Monderer Cezary, Lamensdorf Cezar) 152, 352 Goroński Zenon 734 Goryń Leon (Gorin Leonid, Juchniewicz) 79 Gomułka Władysław „Wiesław” 11–13, 95–96, 99, 138, 995 Gontarczyk Piotr 63, 103, 196, 505 Gościmski Antoni 605 Górski (Guensberg) Jan, Cenossar Jakow 87, 169, 216, 220 Grabowski Józef 783 Graczyk Maria Leonia 720 Grad Karol 777, 778–779 Grochocki Antoni 679 Gruszczyński Kazimierz 412 Gryciuk Franciszek 81, 291 Gryz Ryszard 712–713 Grzebyk Maria 736 Gwiazdowicz Kazimierz 190 Habinka Mieczysław 731 Hajduk Wacław 410 Hajniak Henryk 678 Hałagida Igor 146, 590, 786 Handke Waldemar 82, 112, 484–486 1041 Hanke Jan 739 Hat Antoni 152 Hausner Wojciech 553 Helbin Adolf 778–779, 780 Hibner Józef 320 Hibner Juliusz zob. Hübner J. Himmler Heinrich 160 Hojsan Piotr „Woron” 786 Hosticzko Helena 657 Hosticzko Józef 657 Humer (Umer) Adam 730 Hübner (Hibner) Juliusz (Szwarc Dawid), Grinszpan 320 Hytrek-Hryciuk Joanna 81, 157 Ibrom Florian 793 Ircha Henryk 377 Iwaneczko Dariusz 61 Izdebski Jakub 590 Jabłonowski Marek 50 Jakubowski Zenon 46, 107 Jankowiak Stanisław 298, 365, 537, 979 Jankowski Andrzej 189 Janoch Zbigniew 571 Janowicz Sokrat 472 Janowski Włodzimierz 50, 105, 334, 368, 975 Jańczyk Roman 684 Jarosz Dariusz 241, 263, 289, 388, 410, 448, 463, 521, 762, 874 Jaroszewicz Piotr 321 Jarska Natalia 656 Jaruzelski Wojciech 400, 782, 897 Jarzyna Stefan 480, 481 Jastrząb Łukasz 979 Jastrząb Mariusz 521, 623 Jastrzębski (Ritter) Artur 352 Jastrzębski Włodzimierz 84 Jaszczak Jerzy 738 Jaworski 980 Jaworski Mieczysław 92 Jeleń 399 Jędrys Zygmunt 736 Jóźwiak Franciszek „Witold” 102, 106–107 Jurecki Marian 491 1042 Kabat Paweł 347 Kachnicz Zenon 160 Kaczmarek Czesław 11, 712–713 Kaczmarek Ryszard 58, 80 Kaczmarek Tadeusz 96 Kaczmarski Krzysztof 61, 72, 189, 505, 590 Kaczocha Aleksander 603 Kalbarczyk Sławomir 567 Kalbarczyk Tomasz 590 Kalinowski Stefan 635 Kaliński Janusz 241 Kalisz Michał 145 Kalisz Paweł 129 Kała Monika 423 Kamiński 145 Kamiński Jan 473 Kamiński Łukasz 45, 95, 189, 241, 423, 445, 995 Kapuściak Bartosz 72 Karbowski A. 57 Kardela Piotr 425 Karl Zdzisław 49 Kasprzycki Marcin 383 Kasprzyk Jan Józef 712 Kasznica Stanisław 347 Kazimierczak Henryk 543 Kazimierski Bonifacy 578, 579 Kądziela Paweł 140 Kempa Eleonora zob. Romkowska E. Kennan George 832 Kersten Krystyna 45, 96, 131, 708 Kieniewicz Bolesław zob. Kiniewicz-Kieniewicz B. Kilanowicz Jerzy „Maczek” 103 Kilanowicz Stefan zob. Korczyński Grzegorz Kiniewicz-Kieniewicz Bolesław 134 Kirchmayer Jerzy 11, 491 Kirsz Regina 213 Kisielewski Tadeusz 178, 233 Kister Anna Grażyna 65, 83, 91–92, 120, 288, 409 Kiszel Zbigniew 733–734 Klarzyński Józef 485, 486 Klementowski Robert 152, 393, 782 Klepacz Michał 720 Kładoczny Piotr 61, 543 Kłos Franciszek 578–579 Kłoszewski Wiktor 481, 482 Kochanowski Jerzy 132, 277, 342, 445 Kochański Aleksander 19, 50, 55, 92, 94, 96, 103, 206, 310, 322, 334, 342, 436–437, 464, 478, 523, 687, 696, 713–714, 720, 741, 791, 862, 882, 947, 953, 970, 984 Kofman Jan 47 Kolasa Krzysztof 558 Kolbe Maksymilian 558 Kołaczyk Wincenty 732–733 Kołakowski Piotr 82 Komaniecka Monika 72, 119, 239, 854, 856, 866 Komar Wacław (Kossoj Mendel) „Kucyk” 11, 303 Komeniowski Stanisław 785 Konar (Kohn) Julian 71 Konarzewski Józef 103 Koneczny Mieczysław 483, 484 Konieczny Bernard (Bornstein) 500 Kopka Bogusław 45, 49, 58, 88, 131, 142, 178, 197, 310, 342, 349, 664, 769, 876, 924, 996 Korboński Stefan 147 Korczak Antoni 733 Korczyński Grzegorz (Kilanowicz Stefan) „Grzegorz” 102–103 Kordas Jan 681 Kordiak Włodzimierz „Cok” 786 Korgol Andrzej 605 Korkuć Maciej 91, 233, 871 Kornecki Adam (Kornhendler Dawid) 117 Korzon Andrzej 274 Kosiński Krzysztof 121 Kosk Henryk P. 134, 436 Kostewicz Tadeusz 333 Kostow Trajko 418 Kościański Rafał 82, 112, 484–486, 990 Kott Jan 140 Kowalik M. 636 Kowalska Anna 140 Kowalski Jan 571 Kowalski Robert 132 Kozarzewski Jerzy „Konrad” 229 Kozłowski Czesław 336, 635 Kozłowski Kazimierz 537 Kozłowski Tomasz 995 Kozulski Michał 410 Kraft Claudia 84 Krajewski Kazimierz 51, 77, 93, 131–132, 143, 240, 306, 440 Krajewski Mirosław 84 Krasowski Stanisław 737 Krasucki Eryk 141 Kratko Józef (Josif) 408–409, 781, 863 Kratko Zygmunt 409 Krawczyk Andrzej 409 Krawczyński Marian 734 Krogulski Mariusz Lesław 81 Król Eugeniusz Cezary 961 Królikowski Janusz 134, 320, 352, 436, 897, 969 Kruk Józef 112 Kruk Regina 734 Krupski Mikołaj 398–399 Krzysztofiński Mariusz 61, 103, 590 Krzywoszyński Przemysław 171 Kubajewski Daniel 441 Kubicki Leszek 713 Kubiński Władysław 354 Kuczewin Wasyl 65 Kuczur Tomasz 233 Kulesza Witold 54 Kułak Jerzy 101, 129, 133 Kunert Andrzej Krzysztof 96, 107 Kupiecki Robert 653 Kupis 434 Kura Antoni 50 Kurdziel Julia 734 Kurkiewicz Michał 461, 715 Kurkowska-Budzan Marta 101 Kurland Stanisław 213 Kurpierz Tomasz 310 Kurski Jarosław 833 Kurtyka Janusz 21 Kusz Jan 578–579 Kuszka Bronisław 355 Kuświk Bartosz 423 Kuźmiuk Anna 198 Kuźnicki Wiktor 190 1043 Kwaśny Zygmunt 472–473 Kwiatkowska L. 598, 606 Lada Wojciech 324 Larecki Jan 988 Lasota Marek 635, 714 Lato Eugeniusz 571 Lechnio Włodzimierz 776 Leluch Jan „Marek” 577, 579 Lemberg Hans 84 Lenin Włodzimierz 48 Lesiakowski Krzysztof 104, 424, 466 Leszczyńska Cecylia 445 Leszczyńska Zofia 54 Leszkowicz Wiktor 728 Leśkiewicz Rafał 45, 486, 714 Leśniewski Kazimierz 677, 678 Lewikowski Wacław 497, 573, 579 Libera Paweł 52 Linek Bernard 84 Lipiński Piotr 424, 730 Lipska Marzena 45 Lipski Jan Józef 140 Lis Mieczysław 977 Lisowski (Hładysz) Bogdan „Gwidon” 729 Lucia Manfred 793 Ludziński Witold 681 Luśnia Robert 47 Łaba Alojzy 602 Łabuszewski Tomasz 51, 77, 93, 131–132, 143, 440 Łaniewski Józef 442 Łanin Grzegorz 350–351 Łapiński Piotr 91, 129 Łapiński Zdzisław 365 Ławski Jan 319 Łobanowski Jerzy 729 Łuczak Aleksandra 347 Łukasiewicz Sławomir 102 Łukasiuk Władysław „Młot”, „Młot II” 132 Łysko Marcin 55, 449 Łyszkowski Stanisław 782–783 Machałek Małgorzata 117 Machcewicz Paweł 649, 786, 832–833, 979 1044 Machnikowska Anna 55 Macholak Jan 537 Maciejewski Ryszard 682 Madajczyk Piotr 58, 82, 298, 539 Madej Krzysztof 875, 967 Main Izabella 274 Majchrzak Grzegorz 88, 131, 142, 475, 556, 664, 769, 777 Majer Piotr 46, 309, 705 Majewski Marcin 169 Majwat Józef 783 Malenkow Georgij M. 117 Małyszek Dariusz 72 Mardyła Przemysław 558 Marecki Józef 558 Markiewicz Czesław 978 Markiewicz Marcin 98, 425 Marszalec Janusz 146 Masny Roman 735 Mastalerz Jan 54 Materski Wojciech 45, 82, 303 Matus Barbara z d. Andruszkiewicz 604 Matus Jerzy 604 Matusak Piotr 81 Matysiak Mieczysław (Szapiro Matias) 202 Mazowiecki Wojciech 274 Mazur Grzegorz 72 Mazur Mariusz 651 Mazur Zbigniew 537 Mazurek Małgorzata 521 Mederer Florian 783 Mekler Anna 288 Micewski Andrzej 605 Michalak Wiesław 483, 484 Michalski Władysław 788 Michowicz Waldemar 303 Miernik Władysław 865 Mierzwińska Jadwiga (Pilarska J.) 389, 442, 444, 447, 450, 533, 542, 544, 551, 562, 564, 566, 573, 576, 579, 584, 589, 592, 594, 650, 707, 709, 799 Mietkowski Mieczysław (Bobrowicki Mojżesz) 10, 94, 121, 177, 203, 205, 279, 289, 306, 320, 375, 416, 452, 493, 503, 542, 601, 790–791 Mietkowski Wadim 94 Mięczyński Ireneusz 482 Migas Anna 720 Mikołajczyk Stanisław 10, 145, 233, 731 Mikstal Andrzej („Milski Andrzej”) 703 Miksztal (Mikstal) Roman 703 Mikuś Teodor „Mały” 441 Milewski Jan J. 82 Miłosz Jan 564, 713 Minc Hilary 241, 505 Minecki Apolinary 320 Mirski Piotr 240 Mirzyński Henryk 543 Misiło Eugeniusz 252 Miszczenko Andriej 134 Miszewski Stefan 731 Mitzner Piotr 990 Miziniak Wacław 792 Moczar-Demko Alfreda 104 Moczar (Diemko) Mieczysław „Mietek” 103–104 Modrakowski Wiesław Jan 385 Molenda Władysław „Graba” 104 Mołdawa Tadeusz 47, 107, 288, 635, 817, 874, 969 Monderer Cezary zob. Gorliński Jan Morawski Jerzy 383 Morawski Stanisław 729–730 Mossor Stefan 11, 491 Motyka Grzegorz 592 Motyl Elżbieta (Kowieńska-Blinczykow Liza) 865 Mrozek Józef 156 Mróz Władysław 988 Mróz Zdzisław 352, 377 Mryc (Kubiak) Elżbieta 281 Musiał Filip 72, 80, 92, 119, 122, 147, 152, 240, 401, 440, 559, 714 Murat 189 Muszyński Wojciech J. 137 Mysiakowska-Muszyńska Jolanta 137, 291 Myszor Jerzy 604, 720 Nadolski Marek 98 Nałęcz Daria 75 Namysło Aleksandra 189 Naporowski Zdzisław 376 Nawrocki Zbigniew 61, 103, 152, 233 Nazarewicz Ryszard 352 Niedurny Marcin 324 Niklewska Waleria (imię zakonne Syksta) 713 Nikolenko Aleksander 89 Norwid Cyprian Kamil 19 Noskowa Albina 961 Noszczak Bartłomiej 461, 712, 715, 720, 916, 986 Notkowski Mieczysław (Kipersztein Mojżesz) 863 Nowak Adam (Najman Adaś) 400, 577, 781 Nowak Stefan 485, 486 Nowak-Jeziorański Jan (Jeziorański Zdzisław) 649, 833 Nowak Zenon 894 Nowakowska Agnieszka 539 Nowakowski Jerzy 987, 989, 991, 994, 996, 999 Nowicki Stanisław 491 Nurek Mieczysław 868 Ochab Edward 333 Olech Kazimierz 117 Olejnik Leszek 58 Olszewski Fabian „Kniaź” 440 Olszewski Józef (Szpecht Józef Majer) 782 Omiljanowicz Aleksander 472 Opara Kazimierz 731 Ordyński Jan 730 Orechwa (Kołyszko, Malinowski) Mikołaj 10, 89, 127, 153, 320–321, 384, 415, 728 Orłowski Maksim 190 Ornawski 132 Orzechowski P. 233 Osęka Piotr 274, 334, 338, 490, 653 Osękowski Czesław 178, 223, 233 Osóbka-Morawski Edward 95–96, 99 Ostasz Grzegorz 103, 233, 240 Ostrowski 434 Otwinowska Barbara 131 Ożóg Maria E. 233, 291 Paczkowski Andrzej 9, 13, 20, 45, 71–72, 82, 96, 128, 131, 178, 188, 280, 291, 334, 1045 350, 383, 402, 475, 720, 777, 785, 787, 817, 833, 988 Paczoska-Hauke Alicja 347, 833 Pająk Henryk 82, 229, 423 Palka Henryk 351 Palski Zbigniew 255, 690 Pałka Jarosław 491 Pańska Lena (Pańska-Liberman Helena) 569 Pasek Andrzej 713 Paszkowski Zbigniew 815, 817, 831, 855 Paśnik Jerzy 11 Pawlikowicz Leszek 128, 541, 988 Pawliński Albin 781 Pawłowicz Jacek 306, 482–483, 783 Pączek Tomasz 46 Pepłoński Andrzej 347 Persak Krzysztof 45, 92, 241, 334, 423, 547, 817, 910 Perzyna Paweł 71 Petluch vel Kowalski Aleksander 300 Piasecki Bolesław 915 Piasecki Henryk 383 Piątek Jan 441–442 Piec Bogdan 720 Piechota Józef 682 Piekarska Anna K. 737 Piekarski Ireneusz 141 Pieńkowa 434 Pieczunko Andrzej 593 Pietrzak Jacek 782 Pietrzak Leszek 54, 132, 238 Pietrzak-Merta Magdalena 77 Pikierski Zbigniew 738 Pilarska Jadwiga zob. Mierzwińska J. Pilawski Krzysztof 274 Pilawski Tadeusz 737 Pilecki Witold 783 Piłat Leszek 51 Piotrowski Antoni 53 Piotrowski Mirosław 13, 47, 57, 72, 83, 89, 143, 152, 156, 173, 288, 321, 352–353, 384, 569, 612, 731–732, 734, 739, 865, 987 Piotrowski Paweł 8, 393, 519, 987 Piskorski Feliks 237, 244, 257, 265, 269, 271, 273, 276, 279, 311, 317, 323, 332, 337 1046 Pius XI 931 Platt Dobrosława 649 Pleskot Patryk 128, 157, 169, 229, 786, 910 Pobocha Michał 229 Pogorzelski Krzysztof 472 Poksiński Jerzy 491 Poleszak Sławomir 8, 51, 54, 91, 238 Pomian Grażyna 635 Popławski Stanisław 320, 897 Prajs Jan 111 Pronobis 399 Pronobis Józef 117 Próchniak Leszek 425, 720 Przewoźnik Andrzej 147 Przytuła Agnieszka 333 Pszczółkowski Edmund 969, 974, 978–979, 985, 989, 994, 996, 999 Ptasińska-Wójcik Małgorzata 147 Ptasiński Jan „Wiarus” 626, 639, 709, 719, 747, 763, 766, 799–800, 817, 858, 870, 909, 958, 960, 966, 987 Puchała Stanisław 737 Puciłowski Józef 605 Pugacewicz Jan 732 Puławski Adam 238 Pytel Jan 224 Pyżewska Anna 82 Radkiewicz Rita z d. Taich 47 Radkiewicz Stanisław 10, 15, 47, 48, 50– 51, 53–54, 59–60, 62, 64, 66–67, 73, 76, 82, 84, 89–90, 95, 97, 100, 106–107, 116, 118, 121, 124–125, 134, 140, 153, 157, 175, 180, 187, 193, 196, 221–222, 225, 244, 254, 265, 269, 273, 280, 307, 312, 321, 323, 336, 341, 349, 353, 355, 361, 364, 368, 378, 380, 384, 387, 389, 392, 395, 397, 401, 406, 408, 415, 431, 438, 442, 444, 447, 457, 464, 478, 519, 525, 527, 529, 531, 551–552, 566, 576, 584, 614, 617, 624, 630, 635, 650, 652, 654, 657, 688, 696, 700–701, 707, 722, 726, 739, 745, 770, 784, 791, 818 Rajk László 418 Raszkowska Zofia 817 Rączy Elżbieta 189 Reich Marian 599 Reich-Ranicki Marcel „Albin” 52 Rettig Leonard 680–681 Rochatka Tomasz 333, 365 Rogulska Agnieszka 365, 979 Rogut Dariusz 82 Rokicki Konrad 82, 383 Rokossowski Konstanty 393 Roman Władysław 491 Romanek Jacek 291 Romaniuk Marian P. 720 Romek Zbigniew 497 Romkowska Eleonora z d. Kempa 57 Romkowski Roman (Grinspan-Kikiel Natan, Grinszpan-Kikiel Menasze) 10, 54, 57, 62, 87, 90, 94, 115, 121, 139–140, 142, 151–152, 157, 208, 212, 216, 240, 244, 276, 281, 326, 367, 505, 564, 588, 594, 598, 691, 704, 728, 777, 832, 844 Rosenbaum Sebastian 310, 538 Rostworowski Stanisław Jan 240 Roszkowski Wojciech 47 Rozesłańska Irena 410, 411 Rozmaryn Stefan 547, 894 Różański (Goldberg) Józef „Jacek” 10, 12, 121, 140–141, 204, 439, 712, 781 Rubinstein (Rubinsztein) Leon (Leiba) 287–288 Ruchniewicz Krzysztof 698 Rudzki Marek 833 Ruszel Jerzy 778 Rutecki Kamil 833 Ruzikowski Tadeusz 8, 72, 91, 386 Rybarczyk Piotr 84 Rybicki Marian 547 Rycharski Mieczysław 169, 214, 219 Rydkiewicz Ryszard 783 Rzepa Marek 833 Rzepecki Jan 143, 240 Rzepliński Andrzej 54 Rzetelski Henryk 484, 485–486 Sakson Andrzej 537, 539 Salmonowicz Józef 777, 780 Salski Stanisław 229 Salwa-Syzdek Eleonora 96 Sambor Mieczysław 519 Samborowski Edward 599–600 Sarna Tadeusz 473–474 Sawicki Jerzy 713 Sawicki Wojciech 95 Sekściński Bogdan 293 Semków Piotr 255 Sidorkiewicz Krzysztof 117 Siedlecki Jerzy „Stefan” 117, 138, 373, 411, 413, 474, 486, 683 Siekiera Edwarda z d. Finkielgłuz 657 Siekiera Józef 657 Sielicki Ludwik 88, 134, 169 Sieliwanowski Nikołaj 117 Siemiątkowski Zbigniew 71, 351, 787 Sienkiewicz Witold 817, 947, 954, 973, 982 Sierchuła Rafał 137 Sitkowski Tadeusz 605 Siwek Anna 833 Sikora Józef 780 Skłucki Henryk 571 Skoczylas Jerzy 324 Skoczylas Michał 233 Skoniecki Czesław 352 Skonieczny Tomasz 289 Skrzypek Andrzej 45 Slanský Rudolf 418 Słabig Arkadiusz 591 Słaby Kazimierz 519 Słoń Józef „Kulesza” 603 Smołowicz Ludwik 735 Snigir Jan zob. Śnigir Jan Snyder Timothy 436, 592 Sobczyński Władysław (Spychaj, Kaczmarczyk Józef, Domański Wacław) 190, 414 Sobiesiak Józef „Bronicz”, „Maks” 82 Sobociński Bolesław 347 Sobór-Świderska Anna 63, 505 Sołtysiak Grzegorz 990 Sołtysik Łukasz 574 Sosnkowski Kazimierz 786 Sowiński Bolesław 400 Sowiński Paweł 338, 388 Spałek Robert 491 Spychalski Marian 11, 88, 832 Srokowski Marceli 441 1047 Stalin Józef 12, 20, 95, 117, 547, 651–653, 656, 915 Stanik Nela z d. Warsager 738 Stankowski Witold 84 Stawarczyk Marian 518–519 Stefaniak Janusz 490 Stępień Jerzy 713 Stępień Józef 45 Stępień Sławomir 82 Stępka Stanisław 233 Stola Dariusz 64, 67, 96, 303 Stopyra Agata 138 Straszewski Konrad 737–738 Strauchold Grzegorz 298 Stróżyna Katarzyna 738 Strzelecki Michał 178, 233 Stypczyński Lutosław 880–881 Sudziński Ryszard 425 Suchcitz Andrzej 347 Suchorowska Danuta 82 Suleja Włodzimierz 410 Sychowicz Krzysztof 129, 133, 472, 732 Synowczyk 399 Sypniewski Tomasz 263 Syrnyk Jarosław 538 Szapiro Matias zob. Matysiak Mieczysław Szarota Tomasz 96, 101, 635 Szarek Jarosław 365 Szaynok Bożena 189–190, 414 Szerer Mieczysław 7 Szczepanik Krzysztof 303 Szczepański Damian 241 Szczęch Roksana 333 Szmidt Leszek 353, 377 Sznajder Andrzej 84, 708 Szot Stanisław 88–89 Szpak Ewelina 640 Szpakowski Zdzisław 131 Szpilewoj 117 Szpytma Mateusz 147, 152, 401–402 Sztabelski Adam 111 Sztern Michał 978 Sztuba Jan 484 Szuba Ludwik Stanisław 424 Szwagrzyk Krzysztof 8–9, 47, 54, 93, 95, 107, 132, 146, 152, 181–182, 251, 255, 409, 1048 500, 519, 648, 776–777, 781, 816 Szymaniak Marek 111 Szymański 980 Szymański Andrzej 556 Szymczak Zdzisław 251 Szymoniczek Joanna 961 Ślaski Jerzy 82, 132 Śledzianowski Jan 713 Ślusarczyk Jacek 490 Śmietanka-Kruszelnicki Ryszard 73, 91, 104 Śmigielski Marian 736–737 Śnigir Jan 119–120, 152 Światło Józef (Fleischfarb Izaak) 383, 712, 832–833, 835 Świątkowski Henryk 635 Świątkowski Zdzisław 373 Świda-Ziemba Hanna 147, 365 Świerczewski Karol 352 Świetlik Konrad 365, 436, 450, 469, 490, 608, 685, 770, 807 Świętochowska-Bobowik Emilia 129 Świstowski Paweł 471 Świszcz Aleksander 229 Taboryski Michał (Mojżesz) 612, 653, 655 Tarka Krzysztof 786, 924 Tatar Stanisław 491, 977 Techman Ryszard 82 Thiriet Damien 708 Tkaczew Władysław 172, 255–256 Tomasik Paweł 63, 505, 737 Tomasik Wojciech 365 Tomporska Hanna 730 Tomporski Tadeusz 730 Topyło Jacek 57, 384 Torańska Teresa 505, 547, 894 Toruńczyk Henryk 65–66 Tracz Bogusław 521 Trębacz Wojciech 519 Trochimowicz (Trachimowicz) Bronisław 351 Trutkowski Wiesław 731 Trzeciak Stefan 682 Turkowski Romuald 144 Turlejska Maria 7 Turski Józef 321 Twardowski Alfred 473 Twardowski Jakub 240 Tyszko Irena zob. Wojciechowska I. Ura Edward 46 Umiński Józef „Hanka” 581 Uniszewski Zdzisław 91 Urbaniak Marian 978 Utnik Marian 491 Utrat-Milecki Jarosław 49 Wacek Szczepan 491 Walawski Bolesław 713 Waleron Andrzej 603–604 Walichnowski Tadeusz 46, 50 Wallin Leopold 471, 472 Waryński Ludwik 581 Wasilewski Ludwik 354 Wasilewski Witold 567 Wasilkowska Zofia 974 Wawrzyniak Joanna / Kochanowicz Joanna 365 Wąsacz Józef 393 Wenklar Michał 80, 147, 152, 233, 401 Werblan Andrzej 96, 505 Węgliński Marcin 103 Węgrzyn Dariusz 133, 137, 786 Wicha Władysław 12, 874, 879, 897, 985 Widłak Władysław 713 Wierbłowska Hanna z d. Fagot 52 Wierbłowski Stefan 52 Wierna Halina 300 Wierna Maria 300 Wierzbicki Marek 366, 423 Więckowski Karol 715 Wilanowski Cyprian 737 Wilczewski Waldemar F. 129 Wilk Hubert 339 Winiarska Lidia 72 Witalec Robert 252 Witos Wincenty 145 Wlaźlak Władysław P. 708 Władyka Wiesław 229 Wnuk Rafał 54, 101, 131, 133 Woch Mieczysław 736 Wojciechowska Irena z d. Tyszko 703–704 Wojcieszyk Elżbieta 428 Wolff-Powęska Anna 792 Wolfram Tomasz 229 Wolińska Helena „Lena” 107 Wojciulik Andrzej 71 Wojsław Jacek 365, 602 Wolsza Tadeusz 49, 117, 189, 241, 649, 874 Wołoszyn Jacek Witold 212, 423, 691, 918 Woźniak Bolesław 733 Woźniak Piotr 82 Woźnica Ludwik 678–679 Woźnicki Tadeusz 482, 483–484 Woźniczka Zygmunt 240, 291, 353 Wróbel Janusz 720 Wójcik Bogusław 423 Wójcik Władysław 978 Wójcik Zbigniew K. 61 Wóycicka Zofia 539 Wrona Janusz 233 Wrona Zenon 190 Wróblewski Adam 50 Wróblewski Stanisław 571 Wruck Konrad 793 Wrzesiński Wojciech 95, 556 Wysocki Wiesław Jan 604, 720, 783 Wyszczelski Lech 156 Wyszyński Stefan 11, 604–605, 712, 720, 725, 735, 738–739, 915, 986 Zabawski Jan (Garin, Wierzbicki Mieczysław) 803 Zachuta Leszek 881 Zaćmiński Andrzej 625 Zając Edward 731–732 Zajączkowski Mariusz 54 Zaleski August 926 Zambrowski Roman 241, 505 Zamiatała Dominik 556 Zamolski Władysław 355 Zarako-Zarakowski Stanisław 714 Zaremba Marcin 67, 82, 101, 241, 635, 651 Zawistowski Andrzej 365 Zborowski Jan 733 Zdanowicz Władysław 730 Zdrojewski Walerian 400–401 1049 Zieliński Antoni 72, 236, 593 Zieliński Piotr 471 Zieliński Zygmunt 333 Zielony Paweł 593 Ziemer Klaus 720 Ziętara Paweł 923 Ziemnicki Jan 400 Ziółek Jan 333, 423 Zwolski Marcin 82, 132, 686 Żaryn Jan 131, 137–138, 189, 234, 333, 556, 735, 967 Żebrowski Leszek 72, 91 1050 Żelazko Joanna 104, 126, 143, 152, 352– –353, 441, 704, 815 Żenczykowski Tadeusz 45 Żmijewski Bogumił 480–481, 482 Żmijewski Henryk 973 Żurek Jacek 189, 559, 602, 604–605, 713, 715, 720–721, 967 Żurek Janina zob. Duda J. Żukowski Marek 564 Żymierski Michał (Łyżwiński) „Rola” 10–11, 196–197, 225, 254, 832 Żywulska Krystyna (Landau Sonia) 181