Klasik Türk Şiirinde Gömlek

TiirkKiiltiirii incelemeleriDergisi 15,istanbul2006, l4g-200. Kmsir Tum $iinNnpGovtLEK BayramAli KAYA Oznr Diuan Sairi,Eiirleinde aSk1seugiyi,giizeli uegiizellili dile getirirken, giyim kuSamaait ursurlardanda yararlanmry,kryafetlerinrenk, bigim ub. \zellikleri ilzerindeduntrken, ktyofrt ile giyen kigi aTasmdakigeEitliilgilere de temasetmigtir, diuan Eairleinin ilzerindegokgadurfufulangtyim kuSant Bu gergeuede unsurlanndanbiri degdmlektir. Giimlek, kllsik Tiirk giirindegolunlukla 69*,,seugili,giil ue Yusuf odakh ele almmtE,daha ziyade teSbih,istiare, konu edilnigtir. Bu ballanda gtinilek, nrecaz,telmih ub.sanatlaruasfiastyla giile, l1leyeuekatilt kefenebenzetilntigtir.Ciimlek krmrzr rengidolalnsryla ayrrt zafttanda ttuslatttr. Viicuda ternasetmesiue onu sarmafl nedeniyle seugiliile vuslattaolduPt hayal edilir, hatta bu iizellilinden dolay 6yk taraftndanlerkaniltr. I6leusu, rengive yrttlmas dikkatealumrakiizellikle kullanildQtgdriililr. Yusuf kssasmatelmihgergeuesinde Bu galqmada,taranan nrctinlcrdenelde edilen tirnekler gergeuesinde giinilelin bu Siirdenasil ue ne Sekildeele ahndQt, iSlendiPincelenmeye, gtirnlelin klflsik Tiiile Eiiindeki kullarumt, fei ue thrcminintespiti birylece iEingerekli olan malzemeue bilginin bir bAhmtniin ortayakonulmasma galryilmrEtr. Anahtar Kelinteler Giyim kttgam,gtinilele,ptrdhen, ktdsikTiirk Siiri,maddtkiiltilr. - KlAsik Ttirk $iirinde Giyim Ku$am lJzerine Miigterek kiilttir zemininde, kligelegmi$belli mazmunlann ve ortak remlerin defalarcave geneldebiri di[erine benzememekkaydryla tekrart prensibi iizerine kurulmu$ olan klAsik Tiirk (yaygrn adryla divan) Eiiri, varhfrnr siirdiirdtiEti alu asrrboyuncasaylsrzeserlermeydanagetirmiEtir. Bu giirin cinemli bir rizellipi olan yogun mecazi diinyasr incelendifinde, oluEturuldufu donemingergekhayatrnailiEkin orf, Adet,gelenek,inanElar; ' Yard. Dog. Dr., SakaryaUniversitesi Fen-EdebiyatFakiiltesi Tiirk Dili ve Edebiyatr Btiliimti/Dkaya@sakarya.edu.t 150 B a y r a mA l i K A Y A estetik de[erler, moda ve zevk anlayrglarqgiinltik hayattakullanrlan arag ve geregler,giyim kuEamvb. pek gok unsurla ilgili zengin bilgi ve malzemeiEerdili gririilmektedir. Bir di$er ifadeyle divan gairi aEktnt,diigtincesini, hayilini dile getirirken, yagadrfr toplumun maddi-manevi tiim de[er ve unsurlanndan daima yararlanarakornekler vermig, briylecedi.iEiincesinidahaanlaErlrrve etkili bir gekildesunmayaEah$mrgtr.Dikkat edilmesi gerekenbir di[er nokta ise, bu giirin kendine rizgii bir anlatrm yonteminin bulundugu ve ilgili malzemeninbtiyiik oranda insan-tabiat, arasrndakitiirlii yonlerdeniliEkileri, benzerlik insan-toplum,insan-nesne ve paralellikleri, ge$itli soz ve anlam sanatlarlnabagvurarakanlatmaya dayananbir yontem iEindeele ahndr$rdrr.Dolayrsryla,gerEefigiir diliyle anlatmayaEahEandivan gairi igin drE diinyadaki her ttirlti olan durum, eylem,iE,olgu ve nesnekendi ig dtinyaslnranlatabilmekigin birer somut ornekve vasltadurumundadrr.' Divanlardayer verilen belli baEhgiyim kuEamunsurlan arasrndalibAs,cAme,kisvet, esvab,ton-don, kabi, ctibbe,hrrka, hil'at, hulle, gcimlek (pirAhen,pirehen),yaka (giribAn),etek (dAmen)vb. geEmektedir.Baghk olarak ise sank (destAr),tiilbent-diilbend,kflleh, iisktf, gapkavb. anrlrr. Divanlarda,anrlanbu unsurlarrnyanl srra,giyim kugamrnayrrlmazparEalanolan kumaglarada genigEeyer verildipi goriilmektedir.Atlas, dibe, ipek (harir), Ba[dAdi, zer-kdr, zerbeft, vAlA,kala, kemhA,kadife, gal,futa, keEe(nemed)vb. EokEadefinilen kumagadlarrdrr.'Ttim bu giyim kugam unsurlan, Eofunluklasevgili ve AErkeksenindeele ahnr ve baEtategbih olmak tizere geEitliedebi sanatlarile tiirlti mi,inasebet, tahalryiil ve tasaviglenir,bir tiir yeni anlamlarkazanrrlar. vurlar Eergevesinde ' C.rn Dilgin, "Ttirk Ktilttirii Kaynalr Olarak Divan $iiri", [JluslararanOgiincilTtirk Kiilfirii KongresiBildiilcri,25-29 Eyliil 1993,Ankara 1999,AKM Yty., s. 575-576;A. Atitld $entiirk, "KlAsik OsmanhEdebiyatrlErlrnda Eski Adetler ve Giinliik Hayattan Sahneler",Tiirk Dili, S. 495,Ankara Mart 1993,s. 175,179;Nihat Oztoprak,"Divan Dngisi, TiSAV, S. 3, $iirinde OsmanhGelene[inin izleri", Tiirk Kiittiirii incelemeteri istanbul 2000,s. 156;H. Dilek Batislam,"Divan $iirinin Mitoloiik Kuglarr: Hiim6, Anka, Simurg",Tiirk Killtiirii incelemeleri Dngki, TISAV, S. 7, istanbul 2002,s. 185186; M. A. Yekta SaraE,"Kl6sik Tiirk EdebiyatrndaMAnadaOriiinallik Meselesi", Tiirktiik BiWi AraEtrmalan,AgAhSrrrr Levend Haura Sayrsr,z4[I,Harvard Universitesir2000,s. 230. t Hrr.ro Tolasa,AhmetPaEa'nm$iir Dilnyas6Akga! Y.y., Ankara 2001,s. 492-494;M. Neiat Sefercioflu,Nnl Dioam'runTahlili,Akga[ Yry., Ankara 2001,s. 112-114;Cemal Kurnaz,Hayilh BeyDiaant'nmTahlUi,MEB Yay.,istanbul L996rs.177-L78;Pervin Qapan,"YahyABey Divanr'nda Estetik ve Ktilttirel Bir Deler Olarak Giyim Ku$amve Renk Unsurlarf'rTiirk Killtilrij incelemelniDugisi, S. 3, TISAV, istanbul 2000, s.171-190. T i i r k K t i l t t i r i i i n c e l e m e l e r iD e r g i s i l5l LibAs, cAme,kisvet, esvAbve ton adlarrylayer,verilen elbise,sevgili igin diigiiniildiiltinde giizel kokulu bir mahiyet kazanrr.Sevgili krrmrzr, siyah, ye$il, beyaz,san, mavi ve licivert renklerde elbiselergiyinir; ama golunlukla tercih ettigi renk krrmzrdr. Giyilip Erkanlmasrdolayrsryla geEicililin sembolti olarak da goriilen elbise, bazr beyitlerde sevgilinin giizelli[i ve diinya zevkleri igin kendisinebenzetilenolur. KabA,ciibbe ve hrka, genelde diinya nimetlerinden elini Eekmiginsanlann giyecekleri olarak kargtmtzaErkar.Agk ehli kigiler Hak yolunda cisim kabAlartnl,ten libAslannrEAkederler.Omtir, insan igin krsa biEilmig bir kabAolarak tasawur edilir. Beyitlerde timtir, beden,nAmusve Ar olarak da dtiEiintilen ciibbe ise daha gok pargalanma,eskiyip yok olma ozelli!'iyle sriz konusu edilir. Hrrka; sofi, zahit ve derviglerin elbisesidir. Mecn0n, Edhem ve KAbe'nin de giydi[i dile getirilir. Hil'at ve kaftan, sarayve siyasi otorite tarafindangiydirilen elbiselerdenolup makamve grihretitemsil eder.Aynr zamandabir tevecctihve takdirin ifadesidir.Cennetgiysisi oldufu da diiEtiniilen hulleye cennet hullesi, hulle-i firdevs vb. kullanrmlarla srkEa rastlanrr. Sevgilinin onemli giyeceklerindenbiri olan gomlek, sevgilinin teninin de gtil ozellili ta$rmasrndanhareketlegtil ile birlikte diiEiintiliir. Krrmzt renginden dolayr a$k Eehitleri iEin kanh kefen olarak tasavvur edilir. Hem kokusu,hem rengi, hem de yrrtrlmasrnedeniyleYusuf ile olan ba$lantrstsrkEavurgulanrr. Gcimlefin ayrrlmazbir pargaslolan yaka, genellikle EAkedilmesiyleele altnrr, giil ve goncayaprafrnabenzetilir. Etek, iffetin ve temizlipin semboliidtir. Sultanlann ete$i opiiltr ve bu sebeple etekaynr zamandaliituftur.' Ktilah elri giyilmesi, yere Eahnmasr,dtigi,iriilmesi,bir kenanndankAktil grkmasr,nigangAholarak dikilmesi, giikrAneolarakverilmesivb. giyiniE ve kullanrEEekilleriiEindeele ahnrr. Yine bagagiyilen bir eEyaolan destAr,mum alevi,EiEek,gtil ve zambaklailgili tasawurlardayer alrr, krigesine giEektakrlmasrAdetinedefinilir. Tiilbentin daha ziyadebaE<irtiistive sarrk olarak kullanrldr!'r gortiltir. Sevgilinin bagrndakigrirtiniim0, duruEu, kenarrnrn iElenmesi,rengi, yere dtigmesi ve Eabuk yrpranmasl iizerine EeEitliiligkiler kurulur, benzetmeleryaprhr. Beyitlerde beyaz renkli ve altrnh oluEuone Erkartrlaniisktiftin, gofunlukla saraymensuplanile ahcr ' H"*r, Tolasa,d.g.e.,s.492-493;M. Neiat Seferciollu,a.g.e.,s. 112-113;CemalKurnaz, a.g.e.,s. 177-178;Iskender Pala, AruiklopedikDiaan $iii Si,zlilEii,Akga! Yry., Ankara 1995,s.256; Pervin Qapan,d.g.n.,s. l7l-189; Nihat Oztoprak,"Divan $iirinde Giyim KuEamUzerineBir Deneme"(yayrmahazrrrnakale),s. 3. r52 B a y r a mA l i K A Y A kuglarrn bagh[r olarak iglendipi gortiliir. $apka ise gayrimiislimlere mahsusbir giyecekolarakkabul edilir.4 Drgripek, iE krsmrpamukya da srrf ipektendokunmug,diiz renk sdde bir kumagolmasrsebebiyleatlas,igr[rn saf ve temiz gonlii olarak dtigiiniiliir, gokyiizti ve sonbahariEin kendisinebenzetilenolur. Aprr ipekli kumaglardanbiri olan diba,ayrrcakiilah, elbise,gomlekvb. unsurlann dikildigi kumaEolarak gozegarpar.De[erli kumaglardanbiri olan harir, ipek de AEr[rngcinlii olarak hayAledilir. Vale, genellikle sevgilinin gtimlepinin dikildigi krymetli kumaglararasrndaanrlrr ve krrmrzrrenklisinegokgayer verilir. Srrma ile iElenmi$bir kumagolan zer-kArve zeFbeft,dtinya nimetlerini ifade eder ve varhk hicibr olarak vasrflandtrrlrr.KemhA,iizerinin b0deminakrEholmasrve sevgilininiisttindebulunmasrsebebiyle,gtizelin boyuyla ilgili tasawurlarayol agar.Kadife, bazr cirneklerdesabahtn krrmrzr gortintiEii ile yine gokytizii iEin kendisine benzetilen olur. Diiz zemin iizerinde Eubukluolarak dokunan bir kumag gegidiolan ve Tiirk giyim kugamkiiltiirtinde dahaEokpegtemalolarak yer verilen futa, bulundu[u bazrbeyitlerdesevgilinin bedeninin gtimtiEebenzetilmesisebebiyle, bu giimtiEtindeferini olEenbir mihenk tagrolaraktasavvuredilir. Nemed, kegeise derviglerinkullandrfr bir kumagcinsi olarak anrltr ve diinya nibir belirtisi kabul edilir.' metlerindenvazgeEmenin I. Gomlekleitgiti Genel 6zellikler A. GomleIin Tanlml Gomlek kelimesinin bir giyim kugam unsuru olarak anlamt ve etimoloiisinedair sczltiklerdeana hatlanyla $u tanrm ve bilgilere yer verilmektedir: "Gomlek: Viicudun iist krsmlna giyilen ince, kollu ve yakah giysi <gri4lek;Az., Tkm. koynek;Tat., kiilmek; Nog., Kklp. kciylek;Kzk. koylok; Hak. kofenek vb. Orta TiirkEedekcijlek olarak geger.Eski KrpgakEa'dakor3lekyanrndakonlek, komlek bigimleri de kullanrlrr. TiirkEe korltil (> griniil)'dengeldipi anlaErhyor:korliil+-(e)k eki..."u; "Gtimlek: o CemalKurnaz,a.8.0.,s. 178;Harun Tolasa,a.g.€.,s.493;M. Neiat Sefercioflu,a.g.e.,s. "Usktif Uzerine",Tiirk 113-115;Pervin Qapan t a.g.ffi-,s. 185,188-189;Omer Zilfer Dergisi,KOCAV, S. 12,istanbul 2005,s. 169. Kiiltiiril incelemeleri t H"r,rn Tolasa,e.g.e.,s.493-494;M. Neiat Sefercioflu,a.g.e.,s. 112-114;CemalKurPervinQapan na4a.g.e., s.177-178; ta.g.rn.,s. 180;Nihat Oztoprakra.g.m.,s.4. u H"rrn Eren, Tiirk Ditinin Etimolojik Sdzliiflii,Ankara lggg, s. 160-16l; KargtlaEtrmah Tilrk l-efueleriSi)zlii|ii, haz. Ahmet Bican Ercilasun vd., KB Yay., Ankara 1991,I, 278-279. T i . i r kK i i l t i i r i i I n c e l e m e l e r iD e r g i s i 153 Elbisealtrna giyilen bez,ipek veyanaylondaniE gamag6; erkeklerin ceket veyayelekaltma giydikleri, vflcudun iist krsmrnr6rten giyecek.Eski Tiirk. ktiilek' kdniil (gontil)'den kiiEiiltme ekiyle kdniil+ek>krinlek>gtifflek >gtimlek)'; "Gtifrlek: Gtimlek; Grinlectik: Grimlekcik; GrinlekcekgtinlekEek:Yalnrz bir gtimlekle"'; "Gcimlek:Ash deri demekolan ,grin'den 'gtinlek' ki deri iizerine ve grplak tene giyilir. EsvAbrnaltmdan giyilip bedenin yukan ktsmmr tirten ve ekseriyadizden yukal kalp bazen de ayala kadar uzananbeyazve yumuEakbezdenEamagr,kamis, pirAhen."o; "Gcimlek: Gtimlek denilegelir, dofrusu grinlekdir. Grin, deri demektir; gdnlek,grplaktenegiyilen Eeydemektir.Erkek grimleklerininete[i dizden yukarda kalrr ve belden aEalr ig donun igine sokulur; kadrn grimlekleri ayakbileklerine kadar uzun olur, amaashndaEama$11 bedeniniist krsmrnr tirter..."'o; "G<imlek:Deri tisttine giyilen kamis, p1rAhen...rr";..Grimlek: Elbisenin altmdan giyilip viicudun yukan krsmmr rirten ve ekseriya dizden yukan kahp bazende aya[a kadar uzanangeEitliyumugakbezden gamaEr.tt'' Ttirkiye Ttirkgesindeki yaygrn Eekli ile grimlek (gonlek), metinlerde yay$n olarak kullanrlan FarsgaEekliile isepirAhen(pirehen),viicudun tist ktsmrna giyilen EeEitligiyecekleringenel adr olup'' aynr zamandakrz ve erkek her iki kesimin de giydi$i ortak giysilerdendir.Dolayrsrylakrz veya delikanh giizel genglerin, AErk gozti kamagtran tenlerini rirten gcimlek giymeleri, Erkarmalan;gtimlegin bigimi, geEitleri,renkleri vb. ttirlti ozellikleri AErkAne, rindAneEiirlerdeEokgaiglenmi$'ove klAsikTiirk giirinde en Eokyer verilen giyim kuEamunsurlanndanbiri olmuEtur.' ' ilh.r, Ayverdi, Misatti Biiyiik Tiirkge Siiztiik, Kubbealtr NeEriyatr,istanbul 2005, I, r070. ' Toro^o Stiztii(ii,TDK yay., Ankara 1967,III, 1756-1760. o^$emseddin SAmi, Kamfis+TiirkirikdamMatbaasr,istanbul 1317,s. 1215. 'o R.E.t Ekrem Kogu, Tiirk Giyim, KuEamoeSiislenmeSiizlii{ii,siimerbank Kiiltiir yay., Ankara 1967,s.125. " Ahrn.t Vefik PaEa,I-ehce-iOsmbni,haz. RecepToparh; TDK yay., Ankara 2000, s. 163. t' Hoyot Biiyiik Tihk SiiztiiEii,Hayat,istanbul, ts., s. 43g. f' N.hia Aybet,Frcfrti Dioamhda Maddi Kiiltiir,KB yay., Ankara 19g9,s. lg3. 'o R.g.t Ekrem Kogu,e.g.e.,s.125. ' Bu gahEmanmhazrrlanmaslndagolu divan olan yi,iz civannda nretin taranmr$ ve bunlann btiytk bir boliimiinden yararlanilmr$tr. Kullanrlan metinlereiliEkin ayrrntrh kiinye bilgileri, ilgili ilk ornek igin verilmig, aynr metinden gelen diler iirneklerde sadeceEairadr, Eiir ve beyit numaralannln, tirnelin yanmda u. p"r"rrtez iginde B a y r a mA l i K A Y A t54 B. GomleIin Yaplmlnda Kullantlan MalzemelerA t e t l e r , G c i m l e p i nB i g i m v e R e n k 6 z e l l i k l e r i l . V a l a , v A l e ,v a l a "bir gegit ipek kuKelime anlamr "yiice, yiiksek" demek olan vAlA, "ipekli RegatEkrem Kogu kelimenin, ma$"olarak da tanrmlanmaktadrr.'t ba$ orti,isii" anlamrna gelen vala Eekline yer vererek, tizellikle krrmrzr vAlAlagnytizyrllar boyunca gelinlere duvak olarak kullanrldrfrnr belirtmektedir.'uCelil EsadArsevende benzerbir tanrm yaparakvAlekelimesi iEin "tizeri altm ve gtimiig pullarla stislenmig,gelinleremahsusipekli kuma$tandrirt kogeperde" anlamma yer vermektedir.'' Degerli bir kumag olmasrhasebiylegiyenebir tiir itibar da kazandran vAli, beyitlerde hem kelime anlamr,hem de kumaganlamr dikkate altnarak tevriyeli kullanrlnr$, gtimle[in sevgilinin vticudunu sarmasrylavAlAolmasr,Agrfrnal od'li gtimtekgiymesi,'' gigeklerinEevksebebiyleodl6 giimteklerinigAketmeleri'o ve ne kadar de[erli olursa olsun bir gtin yerini kefen iplipinden oriilen gtimle[e terk edecekolmasrylastizkonusuedilmiEtir.'o Gomle[in asrldegerisevgiliyi sarmastsebebiyledir.AEaprdakibeyitte' gtimlefin sevgilinin bedenini sarmaslylabirlikte mertebesininytikseldiline depinilir: Ol cismile idicekmuztdsd Ptrdhenilfiol& kadi z;AIA (Yenipazarh Vam'b. 3186) verilmesiyleyetinilmigtir. Hacim endigesiylemetin iginde verilemeyenbeyit orneklerine ise, dipnot alanmdave sadecekiinyeleri verilmek suretiyle dikkat gekilmiEtir. Metinlerden alman rirnekler igin kullanrlmrg olan krsaltmalar,b.: beyit, G.: Gazel, Ksd.: Kaside,Kt.:Ktt'a, Mat.: Matla, Mer.: Mersiye,Muh.: Muhammes,Mur.: Murabba,Mus.: Musammat,Mtif.: Mtifred, Miis.: Miiseddes,Tah.: Tahmis, Tar.: Tarih geklinde yaprlmrgolup krsaltmadansonra gelen ilk numara Eiir, ikincisi ise beyit numarasmrgtistermektedir(Ornek: G. I ll2). 't AnsiklopedihLitgat, Ankara 1962,s. 1366. F.rit Devellio plu,Osnunhca-Tiirhge 'o R.g.t Ekrern Kogu,a.g.o.,s.237. 't MEB Y.y., istanbul 1983,V, 2190. C.lel EsadArseven,SanatAnsikbpedisi, 't haz.M. Fatih Ktiksal, Kitabevi Y"y., istanbul Yenipa zarhvam,Hiisn ii Dit Mesncutsi, 2003,b.29M. " 'Ksd. Ah*rt PaEaDhtant, haz. Ali Nihat Tarlan, Akgap Yay., Ankara 1992r 'o 37124. Hamidi-zAdeCeIiIiaeHiiyeo ii $irin Mesnezfui,haz. $evkiye Kazan, SiileymanDemirel Universitesi(YtiksekLisansTezi), Isparta L997,b.1255. Tiirk Ktiltiirii Incelemeleri Dergisi 155 2 . R i E t e ,i p l i k RiEteveyaiplik, "ibrigim teli, dizi ve eriEteaEl"anlamlarlnagelmekte olup gtirnlek vb. giyeceklerindikiminde kullanrlan temel malzemelerden biridir. Beyitlerdeince, tel tel oluEuylave bilhassacanlabirlikte kullanrlml$ olan iplik, AErktarafindan sevgiliye can ipli$i Eeklindesunulmasrl sevgilinin gomle$inin yaptmrndakullanrlma ihtimaliyle kocakan felek tarafindan toplanmasl'';Agr[rn bedeninin sevgilinin gamzesitarafindan iplik iplik edilmesi"; Agrlrn zayf bedeninin gomlek igindeki iplik gibi gtirtinrnesi"l AErprng<imlefinin, sinesindeki yaralann iplifind€Dr'o hatta riEte-i Meryem'dendokunmugolmasrgeklindeEeEitlirasavvurlariEinde eleahnml$tr. HiEbir konuda sevgilisinekryamayanAgrk,gcimlekdikimi iEin iplik elde etme hususundada ona kryamaz ve iplik temini igin fele!'in ttirli,i cevrinekatlanmakyerine,kendi can ipli[ini almasrnrteklif eder: CAn uzatmak neydi garhun ddne diine ceaine Nea-ciadnum nEte-icdnum ideydi phehen ($eyhiilislAm YahyA, G. 25312)" SevgilioylesinenAziktir ki, AEr[rnonun iEin can iplili sunmasrda yeterli depildir; ziri gcimle[i AEr[rncan ipli$inden dokunsabile onun narin bedenini incitebilir. Tokunsa kelimesinin cinash bir gekildekullanrldr!'r aEaSrdaki beyittebu duruma definilir: Tokunsacismineelbetteqler dziirde phdhen (Azmi-zideHAleti,G. 61114) Tokunsa ryte-icdndano Efrha 3. S0zerr i!'ne Sfizenya da i$ne, dikig dikmek veyaiE iglemekiEin kullanrlanbir ucu sivri, di$er ucundaiplik gegirilecekdeli[i bulunan bir Aletinadrdrr.igne incedir, dolayrsrylagok zay:finsanlarigin "i[ne ipli$e donmtiE"denilir ve t''Azmi-zAde Hilhti aeDiaant, haz.BayramAli Kaya,Yakrn DoEu Dilleri ve Medeniyetleri Bdltimii Yay.,Harvard Universitesi,2003,G. 63214. t' TAri-rAdeCafn QelebioeDiaont I TheLife And Worhsof Tdci-zddeCafn QelebiWith A Criticat Edition of His Diaan, haz. ismail Ertinsal, istanbul Universitesi Edebiyat Fakiiltesi Y.y., istanbul 1983,Ksd. llll9. " Kiitolrj,ohRahimi oeDioant, haz.Ahmet Mermer, SahhaflarKitap SarayrYay., istanbul 2004,G. 27713. to or-"r, Nevres,Diaan, Darii't-Trba'atii'l-Amire, istanbul lzg}rc. lss/I. tt StytrtilitlilmYahydDioam, haz.HasanKavruk, MEB Yay.,Ankara 2001. 156 B a y r a mA l i K A Y A igne kelimesi genellikleiplikle birlikte anilrr.'oGomle[in dikimiyle ilgili pek Eokunsuru bir aradagrirebildi[imiz ve bir ttir dikim attilyesifotoprafi gtimsunan aEa[rdakibeyitte, dilberler igin dikilmesi diigiiniilen ozelbir lekten siiz edilir. Bu gomlefin dikiminde kullanrlacakolan malzemede, bu malzemeyidikecekolan terzide do[al olarakozeldir.Kullanrlacakolan kumaE giil yapraprndan,ifne Eimenden, iplik de stimbtiliin telinden olunca,boylesinenarin malzemeninkullanrldr[r bu ozel dikim iEinin terzisi de bAd-rsabAolacaktrr: silzenthr siinbiilri;tedtirbddqsabd Sebze dilbetlerigiinpirehen Berg-iguldendikmege (Tdci-zideCa'ferQelebi,Ksd' I l/5) Sevgili igin gtimlek dikme iginde Eok daha ozel malzemelerve ytinremler vardrr; zird sevgilinin cismi hayli nAzenindir.BoylesinAzeninbir iEin kirbedenegomlek dikmek isteyenkiginin, bu zor irsibagarabilmesi piklerini i$ne,canrntda iplik etmesigerekecektir: Miiigdrusfizenidcmegnrigtecdnmt giirepirehendiken Ol cism-indzenine MustafaSami,G' g9l3)=' (Arpaemini-zAde GiimleIin BiEim ve Renk 6zellikleri Klisik Tiirk Eiirinde gcimlekaf,rrhkh olarak sevgili, AErk,gigeklerve Hz. yusuf eksenindeele ahndrlrndanbigim ve renk ozellikleri de genellikle bu unsurlaretrafindagekillendirilmigtir. Arpaemini-z6deMustafa Sami'nin, aynl zamandaSebk-i Hindi'nin "n0zi,ik"redifli gazelindeyer alan aEafrdaki bdrizozelliklerini de yansrran beyti, bir yandanEairinmiibala[alan hakkrndafikir vermekte,bir yandan da son derecenazik bir tene sahip olan sevgili ile gtimlefi arasrndakimiinasebetiusracaelealmaktaclu.Sevgilininteni o kadarnAzikve beyazdrrki gair onu giizellik timsali olan Yusufun gtiziiniin beyazlndanbagkabir bir tenin gornle[inin de EeylekarErlaErrmayrdiiqi,inrnez.Boylesinenazik olmasr gerekir. Bu neEtipheyok ki onu incitmeyecekbir malzemeden "bakrgnurunun ipelinden de nazik" bir gomlekgiydidenlegair,sevgiliye rir: tu Ktp., YazmaBa$EAvni,Diaan,Stileymaniye s. I77; Yenigehirli N"hid Aybet,o.g.0., G. 4916lar,nr. 435611, t',Arpoemini-s1de MusnfaS&miDioant,haz.FatmaSabihaKutlar,Ankara2004. 'ILirk K i , i l t i i r i iI n c e l e m e l e r i I ) e r g i s i t57 Beydz-tdtde-i Yfrsufgibi o ten ndziih Harir-i nfirt nigehdendeptrehenndzilk (Arpaemini-zide MustafaSami,G. 71/l)" Bedenir0h-r musavver,can balrElayandudafr Mesih gibi olan sevgilinin, yanafr gems-iduhA olunca gcimlefi de qa'Ea'aholacaktrr.$ems-i duhA,bin gecedendahahayrrh olan Kadir gecesininsabahrndayiikselen hakikat giineEinedenir. DuhA, "kugluk vakti" anlaml yanlnda Kur'an'rn doksantiEi.inciis0resininde adrdrr.Sfireninilk Ayeti,"KuEluk vaktineand olsun ki" diye baElar.Yine bir iyette "Gtinegve onun aydrnhfrnaand olsun ki' buyurulur. Bu Ayetteniktibas yoluyla "Eemsti'd-duhA" geklinde klisik edebiyatrmrzda EokEabahisvardrr.Aga[rdakibeyitte,rErkve aydrnhk iliEkisindenhareketleyanafr Eems-iduhiya benzetilensevgilinin hem gomlepininpanl panl, goz kama$tlnclolugunade[inilmiE, hem de yanagrnrn parlakhfr ile gomlefinin parlakhfr arasrndakirErkoyununadikkat Eekilmigtir'": Bedenirfrht musazraer leb-icdn-bahy Mesth duhdScld'adurptreheni Yanap Sems-i (Yahyi Bey,G. 49415)"' l. Krrmrzl gomlek Gcimlefinrenginin elbisedeoldugu gibi genelliklekrrmrzr olugunun, krrmrzrnrnmilli rengimiz olrnasrve "Ti,irk krrmlzlsl" adr verilen bize has bir geEidininbulunmasryanrndag[], lile, karanfil vb. EiEeklerinbu renge yakrn tonlamalardaoluglarrylada ilgisi vardrr. Hatta bu duruffi, eskiden htikiimdarlarrnktrmrzr ve krrm lzryayakrn renklerdendikilmiE elbiseleri tercih etmiEolmalanylada yakrndanilgilidir; ziril krrmrzr renk, Osmanlr ' hanedanrnamahsusrenklerdenidi ve bu rengi baEkasrnlnkullanmasrna izin verilmezdi. $airler de sevgililerini hiiktimdar olarak gordiikleri iEin, giirlerindeonlan krrmrzr elbiseya da grirnlekleriEinderesmetmeleridopaldrr.'' -rri Fatma Sabiha Kutlar, *XVIII. Yiizyrl Divan $iirinde Bir Sebk-i l{indi $airi: Arpaemini-zide Simi", HacettepeUniaersitesi EdebiyatFahiiltesi Dergisr,S. l-2, Ankara rgg6,xIII, l3l. t" Pe.uinQapan,a.g.ffi., s. 171;iskenderPala,a.g.€., s.153. t" YohyABey,Diaan, haz.MehmedQavugollu,istanbutUniversitesiEdebiyatFaktiltesi Yry., istanbulL977. '' Ah*.t Tal6t Onay, Eski Tilrk Edebiyatmda Mazmtntlar,haz. Cemal Kurnaz, TDV Yry., Ankara 1992,s. 143; Melek SeviiktekinApak vd., OsmanhDtinemiKadm Gi'Iiirkiye yimleri, ig BankasrKtiltiir Yay.,Ankara lg97,s.4l; PervinQapan,a.g.nt.,s. 178. B a y r a mA l i K A Y A 158 beyitlerde aI philhen,giil-gltn pirehenve giil phehcntamBu Eergevede lamalarrnaEokEayer veriknig lAlenin,giili,in,Agr$rn,sevgilinin ve Yusufun giil renkli, krman gtimleftgiydiklerinden soz editmiEr"Yusufun gomle[inin kanl olugu da krrm :'zrylailgili tasawurlardaetkili olmugtur. Agki'ye ait agafrdakibeyitte r0h, ten cilvesiylecilvelenenve kantn kendisinekrrmrztbir gtimlek giydirdi[i sevgiliyebenzetilmigtir: ciloe-sdz tencilaesiyle Rfih bir mahbfibdur kanafia Gfryiydbir aI phdhenSeyrit"nttt G. 3/1)" (Agki,PervineBegMecmuast, 2. Sartgomlek Meili' nin, CemAli'yenazire yazdr$tbh gazelindenaldrprmrzagaprdaki beyit, sevgilinin gomlekleri arasrndasarr (zerd) renklisinin de bulundugtimlekgiyinmig ve bu Eunu gristermesibakrmrndandikkat gekicidir. San haliyle bir gonce-ira'niya benzetilmigolan sevgili, teninden gomlefini Erkartmcagiil-i nesrinedonmiig,agrhpgtil olmu$tur: PirAhen-i zerdiifii tenilfidengtkarurken Dtindiifi giil-i nesrineeyt gonce-ira'nd (Meili, G.4613)'o 3.Mavi gomlek Beyitlerdemavi ile lAcivertrenklerini ifade iEin Eo[unluklanili, nilgfin, AsumAni"ve gdk kelimelerininkullanrldrprgtirtiliir. Nili veyanil-g0n kelimeleri, "Nil nehri renginde,givit renginde,mavi ya da lAcivert" anistinadendaha Gok renk ise dilimizdergokyiizi.ine lamlannagelmektedir.'u gok mavi kargrfu[rndakullanrlan,gokle olan baflanttst sebebiylekutsalhk da atfedilenbir renktir. Bu renk Tiirk kiilttiriinde bilhassakoyu tonlanyla, bir matemrengi olarakda ele ahnrr ve matemgelene[ininklAsikgiire yan" Ta.i-redeCa'ferQelebi,Ksd. 10/13. tt pervane (1b-29b),haz.ibrahim SevinE,Marmara UniversiBeg,Mecmfr'atii'n-Nezdir tesi (YiiksekLisansTezi), istanbul2001. to the lyricsof Medli an Ottomanpoetof the l6'h century, MrAIi Dioam I Candid penstrohes: haz.Edith AmbrosGtilEin,Berlin, L982. t't Asumdni: GoEemensup,gok renginde,gok mavisi, aErk mavi anlamlanndaolup ayrrca,mavi renkli bir gegitkumaEtanyaprlanelbiseyede denmektedir($emseddin s. 143). Simi, a.g.€.,s. 34; Ahmet Talit Onay,d-8.€., 'u s'1002' s.1479;Ferit Devellioplura-g.e', g.*r.ddin S6mi,d.g.€., T t i r k K U l t t i r i i i n c e l e m e l e r iD e r g i s i 159 slyan kimi orneklerinde,yas tutanlann baglannagok futa yahut gok kugak sanndrklanna,maoigtimlekgiyindiklerine yer verilir." Bu giirde,sevgilinin gtizellipinin benzetildi[i co$rafiunsurlardanbiri de Mrsrr'dr. Daha ziyadeYusufla birlikte anilan bu i,ilkedenscizedildiNil'den de bahsedilir.Mrsu'rn hayat kaynalr linde, tenasiipEergevesinde olarak bilinen ve yine bu giirin co[raffasr iEinde<inemlibir yeri olan Nil nehri, pek Eok<izellifinin yanl srra mavi rengindendolayr da birgok benzetmeyekonu olur." Agafrdaki beyitte gair, sevgilinin olmadr[r bir bahgedeniltifer Eigefinin bile griztinenili, mavi renkli bir mdtemgtimle{igibi gciriindiiltinii ifade etmektedir: Bananilfifer-igiibilr+ hunem OIurptrdhen-inil|-i mdtem (Hamidi-zideCelili,b. 1646) 4. YeEil gdmlek Ayrn ve fele$in fanusa benzetildifi agagrdaki6rnekte, yegil (sebz) renkli kumagtandikilme bir gomlektahayytiliineyer verilmigtir: kadriifriin fdnfistdurgerdfinu mdh Qdrcfr-yt 'Utdrid sebzii odlt pbehen Ostinegarh+ (TAci-zAde Ca'ferQelebi,Ksd. 11/48) C . G r i m l e kQ e E i t l e r i Giyim kuEamunsurlanyla ilgili bilgi veren kaynaklarda'n helAli gomlek, biiri,imcek gtimlek, gtizme gcimlek,kayrkgr helAlisi, Acem grimlepi, Frenk grimle[i, kA$rttangrimlek, BayrAmig<imlek,deste-gtl,gebi vb. Eok sayrdagomlek Eegidindensoz edilmektedir.Kaynaklardabelirtilen fakat cirnekbeyitlerine pek rastlayamadrfrmrzbu Eegitleremukabil gereksoyut, gereksesomut olarak ele ahnmr$ve cirneklerineyer verilmig gu gomlek EegitleritespitedilmiEtir: " B.h..ddin Ogel, Tilrk Kilttiir Taihine Giri{, Kiiltiir ve Turizm Bakanh[r Yay., Ankara 1984,Yl, 434;Pervin Qapan,a.g.€.,s. 176;M. EsatHarmancr,"Kl6sik Ttirk $iiAraEtrmalan,Prcf. Dr. Mehmed QavuEoglu'naArrinde Matem $ekilleri", Osm.anh mafan-Il, istanbul 2005,XXVI, 339-340. " iskenderPala,a.g.o.,s. 430. 'n Mrl. bk. $emseddinSimi, d.g.€.,s. l2l5; AbdiitazizBey, OsmanhAdrt, Merasimxe Tabirlni, Tarih Vakfi Yurt Y.y., istanbul 1995,I, 228; ReEatEkrem Kogu, a.g.e.,s. 125; Emin Cenkmen,OsmanhSaraytoe Kryafetleri,Tirkiye Yay., istanbul 1948,s. 165;Mtitercim Astm, Burhhnt Kan, haz.Miirsel Ozti,irk,Derya Ors, TDK Yay., Ankara 2000,s.397;Ziya $tikffn, Fnheng-iZiya, MEB Yay., istanbul 1996,I,521; Ahmet TalAtOnay,a.g.€.,s.234. 160 B a y r a mA l i K A Y A l. Altrnlr yakalrgdmlek Zdti'ye ait bir beyitte sevgili aya benzetilirken, giydi[i altmh yakah gtimlekayr saranhAleyebenzetilmiEve beyitte aynca on aluncr ytizyrlda bazrgomleklerinyakaholugunada iEaretedilmigtir: Geydiinyirc birpirehcnaltanluyakalu kim meh-itibdm kuEat& (Ziti,G.175013)" HAb sanostn 2. Ar, utanma grimlepi Uskiidarh Srrri, Reis RAmi Efendi medhinde yazdrfr "n0ri11ye"kasidesinde,n0run minareninar gi)mlefiinincep ve yenini parEalamaksuretiyle onu kendisi gibi grplakbir hAldebrraktr[rnr dile getirerekar gtmleEiifadesineyer verir: itdi mtndrqi Srri gihi biirehne-ten pirehcn-inengii An nfrr (UskiidarhSrri, Ksd. 1l/19)-' QAkitdiceyb-i 3.Can, cisim, ten gdmlepi daha ziyade6gr[rn Can, cisim, ten-grimlekmiinasebetiEergevesinde canrnln,cisminin ve teninin gomlele benzetildi!'i, gcimlekolarak tasavvur edildi$i gciriiltir. Behigti'nin aEa$rdakibeytinde igrk, sevgilisinin safhlar bahgedensrizlersriylemeyebaElamasryla <iylemutlu olur, oylesinecogarve sevinir ki cangiimlepiniparEalamakister: Demursanutk-tsffi-bahEa la'l-i cdndnum Dilcr ki phehen-icismigdk idc cdnum (BehiEti,G. 34011)o' Sevgiliye bu dtinyada kavugmaiimidini kaybederekcisimgtimlepini parEalayanAErkmest,yakasryrrtrk ve vuslatrncitediinyayakalmrgolmasrnrn yol aEtrfr gAresizlikiEindekalakah.o' $eyh Galib'in bir beytinde ise AErk,kendisini old0renin "gamze-i cellAdrm" dedi!'i sevgilisi oldupunu 'o ZAt4Dioan (GazetterKtsmr,c. II), haz. Ali Nihat Tarlan, istanbul Univeritesi Edebiyat Fakiiltesi Yay., istanbul 1970; a.g.e. (Gazeltn Ktsmt, c. II), haz. Mehmed QavuEoplu,M. Ali Tanyeri, istanbul Universitesi Edebiyat Faktiltesi Yay., istanbul t987. 4r Oskiidarh Srri; Hayan, $ahsiyeti,Esqteri oe Dioan, Tenkitti Metin-incelenu, haz. $evkiyeKazan, GaziUniversitesi(Doktora Tezi), Ankara 2003. o' Brh4ti ae Dioant, haz. YaEarAydemir, Gazi Universitesi (Doktora Tezi), Ankara t999. ot MiirrkkepgiEnoertDiaanr I OmmiDioan $airlnioe Enoaf Dioan6 haz. Cemal KurnazMustafaTatcr,MEB Yay.,Ankara2001,G.24013. T t i r k K i i l t t i r t ii n c e l e m e l e r iD e r g i s i 16l Arasatgiiniinde soyleyecekve bu iddiasrnrispatlamakiEin de tengiimle{inin, nasrl kanh bir grimlele doniiEtii[tinii ileri siirecekolsa da, sonunda sevgilibu delili de hiikiimsiiz krlacakdiye endiEeiEindedir.'u 4. insaf gtimleIi insaf gitmlepikullanrmrna yer verilen aEa$rdakiornekte AErk'pargalanmrg sinesini sevgiliye gostermemesihususundauyartltr. $ayet gtisterirse, sinesio acrmaslzsevgili tarafindanderhalpargalanmaksuretiyle insaf gitmteEine bir ek olarak iliEtirilecek ve gtimlefinin bir pargasrhAline getirilecektir. Beyitte bir yandan sevgilinin insaf ve merhamettenyoksun olugu vurgulanrrken,difer yandansevgilinin gomle[inin, AErklartnparEalanmrEsinelerinden ekler yaprlmak suretiyle olugtufu, ayrrca sevgilinin insafinrn, igrklann sinelerine ait parqalarrg<imlefine eklemek liitfunda bulunmaksuretiyletezahtr etti[i ifadeedilmektedir: iacrpirdhen-iinsdfinader-hdlantmunaamm gdkiin dS&stne-i sakmgiisterme O bt-rahme (Lebib,G.7812)" 5. ipek gtimlek Deferini hiEbir zamanyitirmemi$ <inemlibir kumaEolan ipe[in, bilhassasevgilinin gomlefinin dikildili kumaElararasrndaanrldrfr goriiltir. mumun ktvrlctmdan doAEa[rdakibeyitte $em ii pervAneEerEevesinde kunmug ipek (harir)giimlefiineyer verilmig, mumun btiylesietkili bir gdmle[ine karErhkpervAneninkabisrnrn yrrtr$rnrdikmek suretiyletedbir almala gahgtrfrdile getirilmigtir: Perudneitdi bahyekabi-Y defidesin Eu'le-bhfina (Nevres-iKadim,G. I L3l5)"' $em'ifiharir-ptretrcn-i 6. Kafesi gOmlek "kafes gibi, kafesbiEimindeolan, Kaynaklardakafesi kelimesi iEin gubuk Eubuk goriinen; bir tiir kavuk, vaktiyle iizerine kafesgibi flbAni ou $ryh GAUbDioam, haz. Muhsin KalkrErm,Akga! Yty., Ankara 1994,Terkib-i bend I l/vl, 4-5. n' I*bib Dioant, haz. idris Kadro$lu, Dicle Universitesi(Doktora Tezi), f)iyarbakrr 2003. 'u Nn rr-i Kadim oe TiirkgeDiaaru, haz. Hilseyin Akkaya, Yakrn Dogu Dilleri ve MedeniyetleriBoliimii Yay.,HarvardUniversitesi,1996. t62 B a y r a mA l i K A Y A sartlmrgkavuk, gemi kaptanrsanfr" vb. anlamlarverilmigtir.o'Kelimenin gerek bu anlamlanndan,gerekseReEatEkrem KoEu'nun kafesi kavukdestar igin verdifi bilgilerden hareketle kafestgtimle{in,tizerinde kafes geklinde dik gizgiler bulunan veya kafes EeklindeaS gibi ortilmiig bir grimlekEeEidioldu[u anlagrlmaktadr.o' Agafrdaki beytinde Zdti, sevgilinin kafesigtimlekgiyip de srizebaglamastdurumunda,bu hAliyletrpkr kafesiginde konugmaktaolan bir papalanr andrracafrnrdile getirir: Gfiydki kafesQreiitn tfrti-iSfryA ydr itsetekelliim (ZAni,G. 965/5) Geyse kafestgirnlegi 7. K e t e n g c i m l e k Metinlerde gokEayer verilmig olan bir grimlek Eegidiolup keten bezinden yaprlmadrr.Keten veyakettAn Eeklinde,tek bagrnaya da grimlekle birlikte kullanrlan ve go!'unluklaay rgrfrnm keten tizerindegtiriitiicti erkisinin bulunduiu noktasrndanhareketle konu edilen ketengiimlek,yine btiyiik oranda sevgilinin aya benzeyenytizti, yanaSr,sinesi vb. unsurlannrn Agrprnketengt mleEiniya da briyle bir grimle[e benzetilen <imiir vb. unsurlarlnt Eiirtitmesietrafindakonu edilir. Azmi-zAdeHAleti'nin, Kapran Calala-zdde'yesundu[u bir kasidesindenaldrlrmrz agalrdakibeytinde,ay rgr$r-ketenmtinasebetinefarkh bir aErdandefinen gair, ketengiimle{inay rgtprnm Eiiriitticti etkisine dayanamayacagr gibi, di,igmanrnzrrhrnrn da CaSala-zAde'nin krhcrntnalevine,rqrSrnadayanamayaca$rnr dile getirmektedir: diiymcz'adfinuficeogeni $u'Ie-iEemgtriifie Nitekimpirdhcn-ikettdnu nfirq tndh+db (Azmi-zideHileti, Ksd. 35121) 8. Mesiva grimleIi M0siva,"mAsivall0h"kelimesininkrsaltrlmrgrolarak,"Allah'tan gayrl sayrlan geyler" anlamrndakullanrlrr. M0sivadan geEmek,gtinahlardan arlnmak,kendini tamamenAllah'a vermek,gontildeAllah sevgisive alitt g.*r.ddin S0mi,a.g.e.,s. 1077;AhmetVefik Paga,a.g.€.,s.202;Ahmet TalAt onay, a.g.o., s. 231. ot R.E.i Ekrem Kogu, a.8.0.,s. 137; Nurettin Sevin, OniigAsd* Tiirk KryafetTaihine Bir Bakq, KB Yay.,Ankara 1990,s. 97. Tiirk Kiiltiirii Incelemeleri Dergisi 163 kasrndanbaEkabir geybrrakmamaktrr.oo AIA'ik ve giinahgitmtepi(giinahm girkin gtimlefr)'oadlanyla da gegenmdsiaagtimlefti,mutlaka Erkartrlmasr istenenbir gomlek olarakkarErmrzaErkar.AEagrdakibeyitte,diinyadaiken milsioa giimle{ini gtkarmayttrr gcinliinti misivadan anndrrmayanlarln, ahiretevardrklanndaaylp ve kusurlannr cennetelbiselerininrirtmeyece$i, bir diper ifadeylecennetelbisesigiymektenmahrum kalacaklanbelirtilir: Hulle tonlargh andaaybmtsetrEtlemez Mdsiadpbilhenindcn bundnurydnolmayan (MiirekkepEiEnveri,G. 190/3) 9. Meles grimlek Melez Eekli de bulunan meleskelimesinin kryafetlebaplantrholarak "gtimleklik ipekli bez; ipek ve pamuk iplikle dokunmu$ bez; ince, zafif kumag"anlamlanbulunmaktadr.'' AEa[rdakibeyitte sadebir srma yelek ile ince melesgiimlekgiyinmig bir saki tasviri yaprlmaktadrr: pirdhen Sddebir smnayelekincemeles Giydiol cilae-fegdn sdki-igeEm-i cAdfi (Zihni-i Qermiki,G. 16915)" 10. SabrrgrimleIi Soyutgtimlek EeEitleriarasrndaen Eokyer verilmiEolanlardanbiri de sabru karar gt)mle{i,tahammiilgtimlepiadlan ile de andan sabr gdmle{idfu. $airler ve de Agrklar,dostlan veyasevgililerindensiirekli bir geylerbekler, bekledikleri geciktikEede sobr oe tahammiilgtimlekterd parEapargaolur." Agrksabr gdmlePinihasreteli ile Eekigtirmektenyrpratrr ve kababir kumaE hAlinegetirir.soAEa$rdakitirnekte Eair,yine ay rgrSrnrngtiriitiicti etkisine de$inerek,bir zamanlarsabnnrn gok oldu$unu; ancakaEkrnparlak aylnrn onu EtirtittiiEiinti, tiikettifini, dolayrsrylada artrk sabnnrn kalmadrgrnr dile getirmektedir: Bir zamdnptrdhen-isabrum'aceb bisydridi 'qk (Azmi-zAde meh+6b+ HAleti,G. 37315) fersfide-i $imdioldtcilmlesi un iskenderPala,d.g.o.,s. 358. to Menderes CoEkun,Manzum-MensurHac Sqtahatnameleri ae Nilbihin Tuhfetiil-Haremeyn'i,KB Yay.,Ankara 2002,s. 290. t' Ti)rkiye'de Halk AfizmdanDerlemeSdzlil{ii,TDK Yay.,Ankara lg77rlx, 3156. -5r Zihni-i Qnmihi Divaru, inceleme-Metin,haz. Nile Hogcan (Erdemir), Sakarya Universitesi(YiiksekLisansTezi), Sakarya2005. tt Arpaemini-zdde MustafaSAmi,Ksd. 21145. 'u H"r"rr, PavilneBegMecmuast, G.5ll4. t64 B a y r a nA r li KAYA I 1. Visil gomle$i VisAtgiimlegininmiiidesinin bir yarrm harfi bile, can ve gontil gozrjr' ntin hasrah[rnriyilegtiren,can ve gtiniil gciziintisonsuzakadar parlatan, aEanolur: 'illet-zi"dn-ygegm-i dil ii cdnolurebed miijdc-ipirillun-iaisdl Bir nim-harf-i (NAmi,G.77,6)" 12. Zehirli gomlek Eskiden, rildtiriilmek istenilen kigiye, idam mahkumlartna zehirli giydirilirmig. Hatta meghurArap gairi imreii'lgiimlek(pirdhcn-imesmfim) Kays'rn da zehirli gtimlekgiydirilerek rildtiri,ildiigti rivayet edilmektedir."' Giil giimlekli Yusufa benzetti$i sevgilisineseslenenNedim, kendisinden ayn kalmasrsebebiyleelbisesinintrpkr zehirli bir gomlek gibi bedeninde yaralaraEtrf,rnr,bir di[er ifadeyleayrrhprnkendisi iEin Adetazehirli bir grimle[edontigtti${intibelirtir : Sensizey Yfisuf+giil-ptrehenimchme-ifeth Zahm urur cismimepirdhen-imesmftmgtbi (Nedirn,G. 15113)'- Bu gomlek gegitlerinin yanl slra metinlerde, birer soyut gtimlek qegidi olarak iimit gdmlegi'*ve isme.t(namus)gdmle{i' kullanrmlartna da yer verildi[i gririilmtiEttir. 13. Zrrh gomlek, tllstmlt, qifalr gomlek Zrh giimlek dendi[inde genelde iki tiirii akla gelmektedir. Biri belki de ilk akla gelen, metalden yaprlma ve viicudun bir nevi drErnagiyilen zrh giimlekki bunlar savaglardabir ttir maddi koruma aractdtr; ikincisi ise bir rtir manevi koruma aracl olup bilhassasavaglarda znhtn alttna giyildikleri iEin znh gdmlegi de denilen ttlstmh aeya gtfah gdmleklerdir.Osmanh saray ktilttirtinde dnemli ve hayli gizemli bir yeri olan nlstmhgiimleli Orhan $aik Gokyay, "Kigiyi hastahklara,dtiEmandangelecek tehlikelere, t0rlti kciti.ili.iklere kargr koruduguna, hastalaragifa verdipine inanrlan, okunmug, birtakrm dualarla. efsunlarla zrrhlanmlg ya da tizerine etkili Ayetler, dualar, '' haz.Ahmet Yenikale,istanbul Universitesi(DokAhmet NdmiDizsamzseincelemesi, 2002. toraTezi), istanbul '"Ah-"t s.444. Talit Onay,a.g.e., '' Nudi* Diaant,haz.Muhsin Macit, AkEa[ Y"y., Ankara 1gg7. '* AhmerNirni, G.6214. "' s. 1038. Ferit Devellioglu,u.g.e., T t i r k K i . i l t i i r t ii n c e r e m e l e r i D e r g i s i 165 ulsrm vb. benzerleriyazrlmrEolan bir gomlektir..."Eeklindetanrmlamaktadlr.t"' Kiitahyah Rahimi'ye ait "zrh" redifli bir gazelde,vticudun drgrnagiyilen boyle bir grimlefin vasrflarrdile getirilir. Ztrh giimle{in,gizli bir hazine olan sevgilinin tenini sarmasrmerakr mucip olur. Aya benzeyensevgiliyi hAle gibi sarmasr,siperin haset krhcryla yaralanmasmayol aEar.u' Gomle[in, giyen kiginin Osttinetitremesi,zrrhrn krskanEhktanyakastnt yrrtmasrnasebepolur: GdrdipirhheniinititrEtilpiistiimeduEer gifibdruztnh (KiitahyahRahimi,G.29314) Qdkgdkitdi bugayretle I I . G r i m l e k l e i t g i t i B e n z e t m e ,M i i n a s e b e t ,T a s a v v u r , Tahayytilvb. Kullantmlar KlAsik Eiirdeen gok sciziiedilen giysilerdenbiri olan gdmlek,bazt beyitlerde krrmrzr renginden dolayr gigekler,ozellikle de giil ve lAle ile birnergise,geceyebenzelikte diiEtintiltir.Siyahrengi dolayrsrylamenekg€y€, tilir. Yusufun gomlelinin Yakup'un gormeyengozlerini aEmasrgibi sevgiliyi grimleklegormek de Agr[rngtiztinii agar.Sevgilinin Yusuf gibi gltzel oldufu dtiEiincesi,Eairingriziindesevgilinin bir "Yfrsufi giil-ptrehen"olarak diiEiintilmesinesebepolur. Grimlek EAkedilmesi,yrrtrlmasrile de sriz konusu edilir ve bazr beyitlerdeZiileyhA'nrn,Yusufun gtimleiini arkadan yrrtmasrolayrnatelmihte bulunulur. Oniintin iki pargaholuEudolayrsryla iki pargahkapr ile arasrndailiEki kurulan gtimlek, sevgilinin ayabenzeyen becleninisarrnasritibanyla da buluta benzetilir.u' Agrfrn bedenindeki yaralar ve onlara konulan pamuklar ile' kendi teni, bedeni gdmlek olarak diiEtintiltir. Sevgilinin bakrg oklan ve krhcr viicudunu sarankan da, krmrzr bir gomlek olarak tasavsebebiyleAErSrn vur edilir. Grimlek aynr zamandakefene benzetilir. Agrklar, sevgililerin bakrgkrhglan ile gehit olunca,kanh giimleklerionlar iEin l0le benzeribirer kanh kefen olur. Gomlek aynca, sevgiliyi srkr srkrya sarmaslve vticuda * Orh.r, $aik Gtikyay, "Trlsrmh Gomlekler", Kim Eni Sana Bu Kdn Teklif (Segme Makaleln 2), iletigim Yay., istanbul 1997,s. 369; Trlsrmh gtimleklerleilgili aynntrlt bilgi igin ayrrca bk. Hiilya Tezcan, Topkap Saraymdaki$ifoh Gdmlekln, Karizma Yay.,istanbul 2006. u' Kiitahyah Rahimi,G. 2g3llr29312. ut H.-n Tolasa,a.g.e.,s. 492;CemalKurnaz, a.g.e.,s. 177; Nihat Oztoprakt a.g.ffi.ts. 17. 166 B a y r a mA l i K A Y A temasetmesi bakrmrndanonunla vuslatta olduiu diigtiniilen, bu sebeple imrenilen, glpta edilen,hatta krskanrlanve sitem edilen bir unsurdur.u' Gtimlek, dahapek Eokgekildeve bir krsrm rirnekleri agafrdaverildipi iizere gegitli tasawur ve tahalytillere konu olmug, bciyleceklAsik Tiirk giirinde gtimlekleilgili hayli zenginbir malzemeoluEmugtur. 1.Agrk, a$kehli, tecrid ehli, a$kabdalr KlAsik Tiirk giirinin baEaktorlerindenbiri olan AErk,gomlekleilgili tiim kullanrmlarda bir Eekildeyer alan temel unsurlardan biridir. AErk kimi zamangam ve kederden,kimi zamankrskanghkve hasetten,kimi zamanda sevingve negedenolmak iizere Eok geEitlisebeplerleg<imlepini veya yakasrnryrrtar. Agafrdaki dizelerde,hAlinin kararsrzh$rnranlatan gair,bazende goncagibi gomle!'ini EAketti[ini dile getirir: Geholamgiil gibihanddnu hunem Gehal& gtifiIiirni biilbii@in gam Gehitdiim goncebigrphehengdk Geht'ar'arleyinoldumtarabndk (CemAli,b. 553, 554)* Agrprngomlekleolan irtibatr sadecegAketmeklesrnrrh defildir. GiiI giimleklisngiliden,ortadapek mAkul bir sebepyokken aynlmasrda, goniil biilbiilti olan Agrkigin gekilmesigerekenbir cezaolarakgririiliir." Pek gok s0fi gegdesede Agrkigin meyden,garaptan,sevgilidenve giil giimlektisa&idengegmekmiimkiin defildir.* Sevgilidengegmekbir yana AErk,aksine siirekli onunla olmak ister ve biraz da ileri giderek sevgiliye gomleii olmayr,koynunagirmeyi teklif eder: 6psemsenen-istneniptrdhenilnolsam Ey sent-irandnkoynunagirsemseniinolsam (YenigehirliAvni, G. 27IlI) Yakup'abenzetildi[inde sevgilisi de Yusuf misali bir gltzelolarak tasawur edilen Agrk,sevgilisindengomlepini grindermesiniister.u'Sevgilisiut CemalKurnaz,d.g.€.,s. 177;Harun Tolasa,d.g.e.,s.492;Nahid Aybet,d.g.e.,s. 169, l7l,178; iskenderPala,a.g.e.,s. 442. * haz.Osman Horata, HacettepeUniversiCt*Ati Hiint vii Hiim&yfrn(GitEen-i UEEdk), (Doktora tesi Tezi), Ankara 1990. u'N.ur.r-i Kadim, Terkib-i Bend 213-2. * MiirekkepgiEnveri,G.2515. u' Kororonh Ayni oeDioant, haz.Ahmet Mermer, Akga! Y"y., Ankara lgg7,G.7613. T t i r k K i i l t i i r i i I n c e l e m e l e r iD e r g i s i t67 nin kendisineyaptrklarrnrgozleriylegormesiiEin, gelip g6mlepinin diiEsinesini yoklamaslnrve bakrEkrhcrnm aEtr$ryaralart melerini aEmasrnr, kendi grizleriylegrirmesini de isteyenAErgnsevgilidenistekleri bunlarla srnrlr kalmaz.o'$ay.t gul gdmlektisngili hiEbir istefini yerine getirmezde AErk,sevgilinin yanafrnrn hasretiyle can verecek olur ise bu durumda, lAleyebenzer kanh bir kefenin hazrrlanmasrEeklindeson bir isteli daha olur: Cdnairiirsemhasret-ihaddiinleeygtl-phelun tALneE hfininkefen(KiitahyahRahimi,G. 24911) idcsinbenmiibtelilya aSkehli KlAsik giirin gahrskadrosuiginde aynr zamandabir AErktipi olan ve Hak AEr[r,Hak ehli, tecrid ehli, melAmetehli, rind, aEkpiri, agk sultanr, aEkuryanl, aEksarho$u,agkabdah,Arif, fakr ehli vb. adlarlaanrlan,ktsaca agk ehli denilen kiEiler de onemli bir yer tutmaktadr. Bunlann gcimlekle olan mtinasebetleri,daha ziyade gomle[in diinyaya ait bir unsur, bir siis sayilmaslve bu stisten kurtulmanln, hatta ona hig ihtiyag duymamanln gereklilili iizerine kurulmu$tur. Dilnya gdmle{ineihtiyaE duymayana$k ehli iEin giyilebilecek yegAnegomlek aEkgtimlefiidir.Bu gomle$i giyen, . onunla <irttnenler tag ve kaftana asla ihtiyaE duymazlar.u'Ancak boylesi bir gomlefi giyebilmek igin oncelikle dilnyagiimlegrninErkarulmasrgeregdmle{iningiyilmesi imkAnsrzdrr. kir; zird bu gomlektenkurtulmadan agk, Fakat,boylesibir grimlektenkurtulmak pek de kolay defildir. Bu nedenle bu da yeterli olmazsakrrmrzr yAkutrenkli kabAlar gerekirsepargalanacakr'o hAlinegetirilecek,bir nevi yakrlacaktrr.'' AEk ehline gore,Mecn0n gibi agkiiryanr olup trpkr bela meydanlnln gerEekgehidinin kefendengegtigi gibi gomlektengegilmelidir". Yine agk ehline grire, feragatiilkesinde htiktimdar olmanrn birinci gartl, diinya tagegmektir.Hatta aEkehli, yalnrzgcimlekcrnr terk edip kaftan ve giimlekten ten de[il, onun diiEiincesindenbile geEmelidir." Aynca tecrid ehlinin ot N.dirr,,G.7T12. ut Sty,id VesimDioant, haz.Muhsin Kalkrgrm,Trabzon 2004rG.l9l/8. 'o Hoyrrti, Diaan, haz. Mehmed QavuEoflu,M. Ali Tanyeri, istanbul Universitesi EdebiyatFakiiltesiYay.,istanbul 1981,G.13713. '' Behigri,G. 43113. " HayAhDioanq haz.Ali Nihat Tarlan, Akga! Yay.,Ankara lgg2, G. 2ll. " Ah-.t NAmi,G.lgl3. B a y r a mA l i K A Y A r68 iinemli vasrflarr araslnda, feni rntilkiinii vatan edinmenin, kaftan ve gtimlepi kabul etmemenin ve onlara asla ihtiyag duymamanln bulundufu dikkate ahnmaltdtr:'o Td ciinfrnrahtmgeyrytrym fend rniilkiin oeten (Fuz0li, Tah. Illl,2)" Ehl-i teuidim kabfitetmenkab| vii ptrehen Agk abdah igin gomlekten tamamen gegmek de yeterli de[ildir; zirA bu kez de tenleri onlar iEin birer gtimlek olur ve ta$rnmasl zor birer yiike driniiEiir.'uAncak pes etmek asla soz konusu de[ildir. Agk ehline g<ire,erlik edilip abdal misali aEkOryanr olunmah, gtil misali soyunup beden kaydrndan, bu hiihne gdmlefrtende geEilmelidir; aksi takdirde gomlek, Bun gelir cAnAnakavuEmayaengel olur.' 2. AteE, ate$tengOmlek, Bdmlek yakmak, duman, Ah AteE-gomlek mi,inasebeti ya da ategtengiimlek deyimi Eergevesinde gomle[in ateEebenzetilmesi, daha ziyade AEr[rn sevgili sebebiyle edindi[i gam ategi ekseninde gergekleEir.Agrk, sevgilinin gam ategini sinesinde riyle arturr, riyle tutu$turur ki sonunda gcimlefi de ttimtiyle ate$ hAline gelir." AEkr Eok derfini olan AErk,sevgilisinin agk ategini kendisine gtimlek edinir.'n Sinesindeki yaralarr sevgiliye gtisterme kiistahhfrnda bulunan AErk,gok geEmedenbu yaptrlrnrn btiyiik bir aylp olduSunu anlar, oyle uranrr ve utancrndan riylesine ateElelbasar ki bu heli ona ate$tenbir gtimlek olur: Ydregiistdhdnedil'arz itdi dAS-istneyi Ategtnpirdhenoldrgermt-ihacletbafio (Arpaemini-zideMustafaSAmi,G. 1/3) $eyh Galib, bir beytinde gomlefinin tamamen ateEledoldu[unu ve Adetabir semenderedrindiiliinii dile getirir.'o iplifi ve dokumasr tamamen 'o Yokini Divam, TenkittiMetin-Tetkik-Dizinrhaz.Omer Ziilfe, Marmara Universitesi (Doktora Tezi), istanbul 2004,G. 2316; Tuhfe-i Krcfrri, haz. Kudret Altun, Kayseri 2002,T5b,la4. " F*frli Dioant, haz.Kenan Akyii z vd.rAkga! Y"y., Ankara 1990. tu HayretirG.286ll. " Gtliblulu MustafaAlt ot Diaan4 haz. Kudret Altun, Ozlem Kitabevi, Nilde 1999,G. 5713;MiirekkepgiEnveri,G. 2511. " G.libolulu MustafaAli, G.55613 ' K.d, Burhaneddin,Diaan, haz. Muharrem Ergin, istanbul Universitisi Edebiyat FaktiltesiYay.,istanbul 1980,G 1300/2. to $.yh Galib, Tah. 5. T i i r k K t i l t i i r i i i n c e l e m e l e r iD e r g i s i 169 ate$tenbluEanktihne bir gtimle$ebenzeyenagk elbisesinide ancak,teni krvilcrmlar saEan,bagtanayafa ate$olmuEAErklargiyebilir.'' Stirekli yanrp yakrlmaslna,EikAyetetmesineyol aEanayrrhk giinleri, AErkiEin tam bir ategengiimlektir."Bu sebepleAErk,kryametgiineginebenzertili sevgilisinden mahgerdedahi ayn kalmayr istemez,i,istelik dtinyadaaregedondiirdiigii grimleline oradada are$di,iEtirecek olsabile." g i i m l e ky a k m a k DileremcAnoynayup'rykunda cdndtenyakam Raksagiremgermolupmeclisde pirdhenyakam (Hayreti,G. 27511) Hayreti bu beytinde meclisteraksetmeSebaElamaktanve dansln sonunda gtimlekyahmaktanbahsetmektedir.Ahmet Talit Onay'rn kaydetti"pirdhenstthten"de denilen bu uygulamanrnbir Acem Adetiolline gtire, masrihtimali bulunmaktave EarihSfidi, HAfiz gerhindedargrniki dostun banEmalarrhAlinde, bangmayailk karar verenin grimlefini grkanp ban$ma anrslnayaktrfrnr bildirerek boyle bir uygulamayaigareteqrnektedir. Ziya $iik0n'un verdi$i bilgiye g<ireise "hrrka s0hten" de denilen bu uygulama ile dargrn kimselerin arasrndakisoiuklufun srcakhfa dontigeceline inarulnml$.* Taradrlrmrz metinlerde, gomlefin bu amaElayakrldrlrna dair bir ornek bulunmamaklabirlikte bilhassaiEki ve e$lencemeclislerinde gevkve zevk sebebiyleAgrk,gtl, veyaperv6netarafindangomlek yakrldrlrnailiEkin birgok ornek bulunmaktadrr.Yine Hayreti'yeait aEa$rdaki beyitte boyle bir uygulamayadelinilir ve pervdneninmey meclisinde EevklekendisindengegipgtimleSiniyakar gibi kanadrnryakrErdile geririlir: peruilne parpartem'eperpmtdyimez Yandurur GennolupmE,meclisindc sankiptrdhenyakar (Hayreti,G. 6413) dumafl, Ah ki ptrdhengeyer Qarhdfidt piir-Eerhrumdan SankiDAvfidt zmhdur ant Rfryin-tengeyer (Gelibolulu MustafaAn, G. 109/t) tt VecdiaeDioangesi,haz.Ahmet Mermer, MEB Y"y., Ankara z00z,G.I l/1. " Arol, Damad Mahmud CelilteddinPaEa,Hayan, Edebi Ki{itigi aeDiaanmrn Trarukipsiyonlu Metni, haz. Omiir CeylAn,Trakya Universitesi (Ytiksek Lisans Tezi), Edirne lgg4,Rubii 38. t' YeniEehirliAvni, G.22616. * Ah-.t Taldt Onay,d.g.€.,s. 176; Ziya$tik0n,a.g.g.,s.521. B a Y r a mA l i K A Y A 170 KlAsik giirde Agrfrnagk ategiylegonliindenErkanbir duman,bir act iinlemi olarak diigiiniilen Ah, AgrSrngikAyetlerininbir nigAnesiolup aynr zamandaagkrnrngiddetini ve derecesinigtisterir." Yukarrdaki beyitte AErk oyle bir Ah etmiEtir ki felek, dgrsrnkrvilcrmlarla dolu bu AhrndanAdeta iizerindekrmrzr desenlerbulunan siyah bir grimlekgiyinmig ve bu hAliyle Davudi ztrh giyinmig meghur Acem kahramanlanndanRtyinten'e benzemiEtir.Bu benzetmeile aynl zamanda Hz. Davud'un usta bir demirci olmasrve Eokiyi zrrh yapmasmada telmihte bulunulmugtur. Behigti,yiikselengoniil dumanlnrn kendisi igin bir gtimlek olduEunu ve boylecebag ve ayaflnrn aksine bedeninin agrktakalmaktan kurtulduevi, Eunu dile getirirk€r," Usktiplii ishak Qelebi, gonltiniin agk gahmm teninin o evin yanmakraolan ocafr, iisttindeki gomle[in de o ocafrn tiiten dumanroldufunu ifadeederekoriiinal bir hayAleyer verir." 3. A y , a y t g r $ r , m e h t A p , h A l e , g i i n e g ,g t i n , S s b a h Bir rgrkkaynafrolan ay, klAsikEiirdebagtabiginnve renk olmak iizere gegitliozellikleriyleele ahnffir$,genelliklesevgilinin ylid, yanafr ve sinesi iEin kendisinebenzerilenolmuEtur.Beyitlerdeay ile gomlek miinasebetiele nin genellikle ay rgrprnrnketen bezini Etiriitme etkisi Eer9evesinde "kettAn da denilenbitkinin sapmalndrSr goriilmektedir. Keten kelimesi, dan grkarrlanlif ipli$i ve bundan elde edilen gegitli kumaElar"anlamrna gelmektedir.Dogasrkuru ve sogukoldulundan teri ve nemi Eekiciozelliktedir. KrErnyenisini, yazrnise yrkanmrgrnrgiymek bedeni rahatlatu. Eskilerin yaklagrmrnagore,mehtabrnotlarr ve keteni giiriittlcii etkisi bulunmaktadrr.Mehtaphbir gecededrgandabrakrlan ketengdmlekvb. giysilerin renkleri parlar, kumagrniizerindeki lekeler gider, elyafi incelirmig.Bundan hareketlekumagboyacrlan,boyayacaklarrketenleri beyazlatmakiEin yrkayrpEimeniizerine sererve ay rgrpraltrndabir gecebekletir, btiylece temin ederlermig.Bu iElemingokEatekkumagrnrenginin beyazlamasrnl rart hAlindeise ay rgrSrzamanlakumaErndokusunaetki eder ve Eiiriimesineyol aEarml$.t' tt s.23. iskenderPala,a.g.o.t tu B.higti, Muh. 811,2. " Orkiiptiiistwk QelebiDioant, haz. Mehmet Qavugo[lu,M. Ali Tanyeri, Istanbul 1990' G. 190/1. "Divan Edebiyatr Kitt Ah*.t Taldt Onay, a.g.g.,s. 25L-253;Orhan $aik Gokyay, s.321. min?"rd.9.0., T i i r k K i i l t t i r i i i n c e l e m e l e r iD e r g i s i t7l Ay, mehtap ve keten mi,inasebeti,klAsik Eiirin onemli konulanndan birini oluEturmu$ve pek gok beyitteiglenmiEtir.AErk,sevgilininayabenzeyen sinesini uzaktan gtirse bile gdnlti mahvolur; zir6,ay rEr[r ketene uzaktan bile etki eder.'oBir beyitte AErk,ay ytizlil sevgilisinin kavugma kuca[rna Erplak bir Eekildegelmesi hilinde ayrrhk ketenini, o mehtap benzeri sevgilisinin omuzuna grimlek olarak brrakaca[rnrdile geririr. O bciyleyapmakla'EikAyetEioldu[u a5ml&giimle{ini mehtabarutup giiriiterek ondan kurtulacak, dolayrsrylavuslat gergekleEebilecektir.* Sevgilin yuziigiineEe, yana[tnm niin da aya benzetildiEi agalrdaki beytinde Nevres-i Kadim, ayln yantnda giineEtende yakrrur ve giinegin griziinii, ayln da gomle$ini mahvetmeksuretiyle kendisindesevinecekhal brrakmadrklarlnr dile getirir: Bii gegrnim bii fersfrdeidn pirehenim Koymadtlarbende esbdbttarabhurEtdij m6h (Nevres-iKadim, Ksd. 26142) SevgiliyekavuEmahususundason derecearzulu ve gozti kara olan Agrklann,ketengdmlekmisali mahgeredek giirtimtg bir hAldekalacakolsalar dahi bunu dert etmedikleri,bir geceli[ineolsabile sevgilininay rErsrna benzeyensinesini gtimlek misali sarmakistedikleri gori,iltir.'' Nabi aga$rdaki beytinde,"Tek o gtimiiEtenli ay benzerisevgiliyegomlek olsaydrmda mehtap kargtstndakiketen(gitmlek)gibi Ei,irtiyeceksem Eiiriiseydim" diyerek hayrflanr: KettAngibifersfideolursamdaolaydtm phahenolaydtm (Nabi, G. sz6l4)" Tekol meh-isimtn-tene HAzrkda bir beytind€r8y rEr[rnrnketeni Etiriitmesinibir ttir yakmasr Eeklindediigtiniir ve aya benzeyensevgilinin gtimtig tenine giyd igi keten gt)mle{ininnasrl olup da yanmadr$rnagaEtrfrnlve bunun hArikulAdebir durum oldu$unuifade eder.n'MezAki'nin SultanMurad'm kasn igin yazdr[r ve hAleningtimlefe benzetildigi tarih manzumesindeise "aytnemniyet tn iskenderPala,a.g.€.,s. 57. n HAz* MehmedEfendi'ninHayan, Edebi$ahstyeti,Eserlni oeDioanr'nrn Tenkitli Metni, haz. Hiiseyin Giifta, Atattirk Universitesi (Yiiksek Lisans Tezi), Erzurum L992,G. 18314. nt haz. Hakan TaE, istanbul Universitesi (Doktora Tezi), .VohyiDiaant oe incelemesi, Istanbul 2004,G. 24017 . n' NabiDioam I-n, haz.Ali Fuat Bilkan, MEB yay., istanbul lgg7. " Hazrk,G.lTT14. B a y r a mA l i K A Y A 172 dolu giimlepi"ifadesineyer verilerek ay-gomlek mtinasebetininfarkh ve olumlu bir yontineigaretedilir.ou g i i n eg , g i i n , sa ba h gtineginsevgilinin aEkrsebeGtineE,sabahve gomlek mtinasebetine, yer vebiyle gomlefini gik etmesi,do[ugu ve sabahrnolugu gergevesinde rilir. Gtineg,sevgiliyeolan agkrsebebiyleher sabahgiil gibi gomlefini EAk "Ey Fuz0li, sabah eder.o'Fuz0li, aga[rdakibeytindekendisineseslenirve gibi agkve EevkiEindegtimlefini ciyleparEalaki kimse onun yakasrnreteSindenaylrt edemesin"der: gilketFuzfrltphehenaEkigrekim Subh-oeS anufidhmenin Bilmeyekimsegiibdnmd.an (Fuztrli, G.22Il5) Sabahleyingi,inegufkun yakasrndandopar,rgrklan etefe kadar iner ve her rarafi kaplar.Gi,ineginyakasrgarktrr; dolayrsrylargrk da garktangarba, bir ugtandiSeruca kadaryayrlrr.$air de gomlegini,yakasrile etefi birbiupkr sabahtnolmasrylagiinegrErnladerecede, rinden aylrt edilemeyecek rrnrn her yanrkaplayrgrgibi bir uEtanbir ucayrrtmayl arzuetmektedir."u 4. Can,ruh, cisim, bed€rr ten sevgilininteninin sonderece Canveyaruh ile gomlekmi,inasebetinde, latif olugunun,Adetaruh gibi tasawur ediliginin payl vardrr. Teni, cismi ruh olarakkabul edilen sevgiliningomlefi de o ruhu saran'varlt[rnr belli eden ve gortntir krlan bir kahp olarak dUgiintiltir. Azmi-zide HAleti'nin agafrdakibeytindeboylebir yaklaqrmayer verilir: ayagartht revilndur OI Efihki baEdan Hileti, G. 2951I) Pirdheni SnyAki anufikilhb+chndur (Azmi-zAde Neyli ve Mesihi, bedensizcan, ruh Benzer yaklagrmgergevesinde gormekisreyen,AdetaserApiruh olan o sevgiliyegcimleksiziken bir baksrn demekten';NAgid de giimiiq tenli sevgiliyi gomleksizgtirmesiyle,ashnda halli zor bir meseleolan ruhun mahiyeti probleminin kendisi iEin no MArAki, hayan,edcbi kigihftioe Diaanmm tenkidli metni, haz. Ahmet Merrner' AKM Yay.,Ankaral99l' Tar. 6117. " Ah^"di Diztam oe Dil. Hususiyettni:@amer, Sentaks,Siizliik, haz. YaEar AkdoEan, istanbulUnversitesi(DoktoraTezi), istanbul 1979,G. 515/6 * Ali Nihat Tarlan,d.g.e.,s. 546-547. n' Ah^"d NeytiDiaant, haz. Atabey Krhg, Ege Universitesi(Doktora Tezi), izmir !994, G.7zll; MesihiDiaaru,haz.Mine Mengi,AKM Y"y", Ankara 1995,G.9812. Ttirk Kiitttirii incelemeleri Dergisi 173 goztildiiftinii dile getirmektedir.Zirit ruh denengeyi,sevgilinin g<imleksiz grirmtiEve bu konudaartrk h0linebakmaksuretiyleayanbeyankargrsrnda herhangibir tereddtidtikalmamr$tr.n'gayetbu konudatereddiidiiolan ve rth-r mticesseminnasrl bir geyolduiunu grirmek isteyenvarsa,sevgilinin gtimle$ininyrrtr[rndan yahut arahsrndangrirtinenbedeninebakmasryeterlidir: gdresin nic'olurrfiht miicessem Gerdilersen Cismineeylenazarptrehenigfrkindcn (TAci-zAde Ca'ferQelebi,G. 15712) Sevgilinincisminin ruha benzetildigiNehci'yeait bir beyitte ise ruhun her ttirlijr zarardanemin bulundu[u, dolayrsrylagrimlek gibi maddi bir unsurdan sevgilinin neden lstrrap duydufunun anlaErlamadr[rdile getirilir.'o c i s i m , b e d € f t t; e n Cisim-gomlekmtinasebetindeafrrhkh olarak dile getirilen husus, kimi Agrklarrnkendilerindengegmeksuretiylegomlefi de$il cjsimlerini gOketmelerir'*hattabunu Agrklararasrndabir tisttinltik krstasrolarakgdrbeytindeAgrklarrnpiri olarakbilinen, meleridir.OsmanNevres,agaErdaki bu vadideilk akla gelenisim olan Mecnun'un,agkru[runda en fazlagomlelini pargalayanoldufunu .oysamarifetin, gcimlekde[il sine parEalamak oldu$unu,kendisinin sinesiniparEalamak suretiylebu konudaMecnun'u geridebrraktrfrnrifadeeder: PtrehenEdheylediMecnfrnbenetdimstnegAk kandaEAk-iptrehen(OsmanNevres,G.24216) Kandaghk-istneNeztres 5 . G o n c B rg i i l , l 0 l e , n e r g i s , s € m e n ( y a r . T e n ) Gonca,klAsikgiirde genelliklesevgilinin aflzriEin kendisinebenzetilen olarak kullanrlrr. AErlmamrghkozelli$i vurgulanangoncanrngtilmesi agrlmasranlamrnagelir. Agrlmasraynr zamanda,sinesini, grimlelini yrrtmasrgeklindedeferlendirilir ve grimlekleilgili gegitli tasavvurlardakullao' Dioon-r Nilgid:inceleme-TenkitliMetin, haz. Ltitfi Ahcr, intino Universitesi (Doktora Tezi'1,Malatya 1998,G. l/10. * XVII.j,y. Diaan Eaii Nehci:Hayat; Esni, Edebi Kiti@ oe Dioantrun Tenkitli Metni, haz. Neslihan KoE-ilknur, Gazi Universitesi(Ytiksek Lisans Tezi), Ankara 2003,G. '' 3s12. Azmi- zideHAleti, G. 4012. B a y r a mA l i K A Y A t74 nrhr.'o' Bu gergevedebeyitlerde, rtizgAnn bahgedegoncayl gtimlekten grkardrprndan,agrhp giil oldufundan dolayrsrylada bahgelerin gtil ve nesterenledoldufundan;'o' murad goncasmm cefh dikenine sabretmek suretiyle zevk ve safA elbisesini guldcn giimlck hiline getirdiSinden;'o' goncanrnyeni gelininin gomleginin krrmrzt vAlidan yaprlmak suretiyle siislendi[inden'* ve goncantngdmle{ini bAdedenmen etmesi gerekti[inden'o'soz edilir. Goncayaprafmrn gcimle[ebenzetildili aEafrdakibeyitte ise sevgilinin gcimlekiginde gizlenmiggibi duran nazik bedeni ile gonca perdesialtrndagizlenentazegtil arasrndailgi kuruldu[u goriiliir: Ptrehcnigreki ni,ziik bedcniifioldt nihhn Perdp-igoncadagtyA giil-i terpinhhndur (Tici-zide Ca'fer Qelebi, G. 4816) giil Gtil, klAsik giirde en gok soztiedilen EiEektir.Rengi,kokusu,narin ve tAtif olugu gibi pek Eok ozelli!'inden dolayt ve hemen her vesileylegairler bu giizel gige!'ianmrglardr. Giil-gomlek miinasebetineise a$rrhkh olarak renk ve koku itibanyla yer verilmig, bunun yanrnda gtimlepin yaprldrpr kumaErnda trpkr gul yaprafr gibi ince ve narin oldu$u vurgulanml$tr. Beyitlerde ayrrca,saba rizgirlnrn sevgilinin haberini giil bahgesineiletrnesiylegiil Yusufu'nun hasretlegcimleSinipargaladtpt'*;giiliin Yusufa, yaprafrnrn Yusufun kanh gtimlePine,biilbtiliin de bu durum kargnmda aglayaninleyen Yakup'a benzetildiEi;'o'giiUcin giimleEinihog kokulu krlmak iEin gebnemingiil suyu, parlak goncanm da giilabdan oldulu ifade 'o' iskeoderPala,a.g.o.,s. 204. 'ot C.*eh, b. 964; Giil-i nesrin de denilen nesteren,sarmagrkgtilii, yediverengtilii, katmerli gtil vb. gibi isimlerle adlandrnlan,hem beyazhem de krrmrzt renkte olabilen bir gegityabani gtildiir ve eski giirimizde daha ziyadenesterenveya nesrin adryla kullanrlmrEtrr (Tahir Uzgri4 Giil Redifli $iirln ve Fuzfrli'nin GiiI KasidcsiUzrinc Bir inceleme]'s. 3-4). irceleme[yayrmlanmamrg 'ot Nrcrar-rAdeRad Diaam, haz. Mehmet Ozdemir, Affon KocatepeUniversitesi (Ytiksek LisansTezi), Affon 1999,G. 6914. '* Ta"i-"AdeCa'ferQelebi,Ksd.l0/13. 'ot B.higti, G. 24213. '* Koro*anh Nizilmi, Hayan, Edebi KiSitiEi oe Dioant, haz. Hal0k ipekten, Atattirk Universitesi Yay., Ankara l974rG. 12013. to' Grlibolulu Sun'i Dioam ve Tahlili, haz. Halil ibrahim Yakar, istanbul Universitesi (Doktora T ezi),istanbul 2002,G.I 89/3. T 0 r k K i i l t i i r i i i n c e l e m e l e r iD e r g i s i r75 edilmiEtir.'o'Nefi'ye ait aEa[rdakibeyitte ise, gtili,inbahar meclisinin Ayin perde altrndan grkrp yine ve erkAnrnrbir bir sraladr[r ve bu gerEevede yakasrnragtr[r, yasemeninde ortama uymakta gecikmeyerekelbisesizve gdmleksizbir hAldeservesanldrlr dile getirilir. Beyitte ayrlcabir zamanlar servilere gfll, yAsemenvb. Eigeklerinagrlanrpsarduildrfr Adetinede igaretedilmektedir: Ne c6meaar tu phehcnseraesanlmqydsemen pudcdcnagmqghibdnmyine (Nefi, G. 103/3)'* diismuE Giit ta1gra lAIe LAle, bilhassakrmlzr renginden dolayr EeEitlikumaElara,kanh kefene, g<imlekvb. elbiselerebenzetilmiEr"olAle-gcimlekmiinasebetineise daha ziyade,lAlenin kanh bir grimlek giydiE'i ve yakaslnrpargalamrEolduEu tasawuru yol agmr$trr.Gtil renkli giimlekgiyinen bir gtizel olarak da diigiintilen ldtenin"'girmlePidaima kanhdrr: eserin Peyhm-thAI-iruhundanbelirmedi Yakanhgiimle{inqt lAIeya karahabnin (SemendireliCinini) Eskidenbirinin Oldtiriildii$iineyahut yaralanrpoldti$tinedelil olmak iizere kanh gitmleEinigetirmek Adetti. Yusufun bir hayaankanrw batmlmq SitnleEinibabasrYakup'a gotiiren kardegleri,Yusufu bir kurdun yedi[ini s<iylemi$ve gtimlelini delil olarak gostermiElerdi."'Yukandaki beyitte bu olayatelmihte bulunulur ve lAle,kanhgtimlekgiymig olaraktasawur edilir. Sevgilinin gtil renkli yana[rnm gamrylaolen iErklar, aEkEehidisayrldrklanndan lAle onlar iEin kanh kefen hazrlar."' Tlpkr gul gibi, lillenin yol aEar."o yntlmq giiml.eflinigristermeside biilbtiliin figana baElamasma Aynr zamandaci[eri kanh, gomle[i pargaparEaolmuEbir dgrkolan lAler"' gtizellerin yanaklarrnrnahmhh[rndan yanrp yakrlmr$,elbiseside kendisi iEin ate$tenbir gtimlekolmuEtur."u 'ot geyhtilislim Yahyi, Ksd. 2/4. 'n Ntf\ Diaanrrhaz.Metin AkkuE,AkgagY"y., Ankara lgg3. "o Ah-"t Kanal, Kfusik Tiirk $iiinde hlq AkEa! Yay., Ankara 1998,s. 89. "' Ta.i-"Ade Ca'fer$lebi, Ksd. l l/1. "t Ah-.t Tal6t Onay,a.g.o.,s. 240. "' Kiit.hyah Rahimi, Ksd.2147. "o BAhiDioanr,haz.SabahattinKtigiik, TDK Yay.,Ankara lgg4,Ksd. 7llL. "t Yenipazarhvali,b.7L7. "o NecAfiBeg Dioant,haz.Ali Nihat Tarlan, AkgagYay.,Ankara L992,G.25414. B a y r a mA l i K A Y A 176 nergrs KlAsik Ttirk giirinde nergis,gcizgeklindeolmasrve biinyesindeuyu$turucu tizellifinin bulunduSunun diigiintlmesinden hareketle daha Eok sgvgilinin gciziiyleilgili benzetmelerdekullanrlmrgtrr."' Grimlekle ilgili kullanrmlardada a$rrhkh olarak grizbenzerlifinin vurgulandrsr,nergisile Yakup peygamberin gozjf arasrndailigki kuruldufu gortiliir. Yakup'un Yusufa olan hasretiyle aflamaktan grirmez olan gtizleri, yine Yusufun gtimle[ini gtizlerine stirmesiyleagrlmrgve gririir olmu$tur. Bu olaya telmihte bulunulan beyitlerde gtil Yusufa, nergis de Yakup'a benze.rilmig, nergisinaEilmas|gtl Yusufuhungiimle{ininkokusunabaflanmlgtr."' Niikhet-iptrelrcn-iYfrsuf+giildcnagtlur Nitekimdtde-iYa'kfibpeydmbnnergis (KaramanhNizimi, Ksd. 517) s e m e n( y a s e m e n ) Beyitlerdedahagok semengeklineyer verildiiini gdrd0gtimiiz,beyaz renkli ve gtizel kokulu bir gigekolan yasemen,sevgilinin bagtaJruzii,yana[r ve sagl olmak iizere giizellik unsurlan iEin kendisine benzetilen olur."o Semen(yasemen)-gtimlek mtinasebetineise daha ziyadesevgilinin semenebenzetilmesi,semengibi gdnlekcek gtirilImesi,giinlckcekoyuna girmesi,gtimlefini safAdanEAketmesi,''uyaprafrnrn grimle$ebenzetilmesi''' ve sevgilinin gtimle[inin yasemenkokusundan olmasr gergevesindeyer verildifi goriilmektedir. Pek Eok cirnektesemeningcinlekcekoyuna girdifine de$inilir. Beyitgiilcn qrunun,oyuna girenlerin kryafetlerini lerden hareketlede,gdnlekcek grkarrptizerlerindesadecegrimleklerinin kaldr[r bir oyun oldu!'u anlaErlmaktadrr.'" Hayili'nin grplak bir rakkasranlattrfr aEafrdakibeytinde de bu ttir bir oyunaigaretedilmektedir: "t Ce*al Kurnaz,a.g.€.,s.540. "t Ah-.t TalAt Onay,a.g.o.,s. M2. "'iskeoder Pala,a.g.€.,s. 568. ''o Ta.i-"ide Ca'ferftlebi, Ksd. 26-9. 't' MiirekkepEiEnveri,G. 218/1. 'tt Oo.r'rn kaydetdifine gtire,bir zamanlarKisrthine dlemlerindektilhanbeyleri,biraz utanma duygusu olanlann seyrindenkagrndrklafi ve giintimiizde halk arasrnda"ag ag!" olarak da adlandrnlan tiirden oyunlar oynarlarmrE.Bu oyunlardan "satar" adl verileni ve en rezilinde,birisi oyuna grkar,etrafindakilerel vurarak "Dellil!, Dellil!, Yi Dellil!' der, bunun iizerinektilhanbeyiceketindenbaglamaktizeresrrasrylayelek, gtimlek,pantolon ve nihayet ig donunu grkarlr, orta yerdegrnlgrplakkalrrmrg.Gerek gtinlekcek oynanan, gereksegtimlek yakrlan oyunlar da bu tiirden kopuk oyunlan olmahdrr (Ahmet TdAt Onay,a.9.0.,s. 176). Tiirk Kirlttirii Incelemeleri Dergisi t77 Giil ii hleyle zeynolmuEgqrnenler Oytna girdi giinlekceksemenler (HayAli,DibAce-ieg'Ar-r giil-i sad-berg,b. 2) Neciti'nin aEa$dakibeytindegtil goncalarlnlnhavaalmak,baharkokusu koklamak iEin dtismelerini Erizdti!'ti,gciltislerini aEtr[r bir ortamda, .yasemende raks iEin iizerindekileriErkanpsadecegrimlefiyle kalmrEbir dilber olar4k,tbharyi.il edilir: kesb-ihnd etmege gdzmiiE Goncal"ar tiigmesin ydsernen (Neciti Beg,Ksd. 201L3) bA|dngiinlekcek olmuE Oynamafla 6.Hamam Hamam-gomlekmtinasebetinegenelde,gomlefin aErnsrcaksebebiyle Erkarrlmaslya da sevgilinin grimleiini grkarmasrnln,bulundufu ortamln a$rn rsrnmasrnayol agmasrEeklindekitasawurlarla definildifi gdriilmektedir. Azmi-zAdeHAleti, bir kasidesindea$rn srcaklarsebebiyledtinyanrn hamamadtindti$iinii, bu nedenle halkrn elbise ve grimle[ini grkardr[rnr dile getirir.'" Yahya Bey ise, hamamagiren giizel ile hamamln srcakh[r arasrndailiEki kurar ve hamamin bciylesinesrcak oluEunu,o giil yiizlti gtizeli halvet b<iltimiindebir baglnave gomleksizbir hAldeiken kucaklamaslnabaflar: Nicegerm olmasun hammhm o giil yiizlii nigAr ilc Tekelliif gekmeyiiphalaetdegi)nlcksiiz kocm ant (Yahya Bey, G. 49014) 7. K a b i "Ustliik libAs,uzun entari, ctibbe ve kaftan" anlamlanndaolan kabd, rinceleri "savagtazrrh tizerine giyilen pamuklu elbise" anlamrndakullanrlmakta iken sonralan "astarslz uzun kumag entari"ye denilmiq, hatta zamanla"ipekli kumagtan yaprlan elbise" anlamrnda da kullanrlmrgtrr. KabA,Fars dilinde "yrtrk" anlamrnada geldi[inden, kelimenin bu anlammdan hareketle"6nti agrk kaftan" anlammdada kullanrlmrgve rin0ntin agrkolmasmdandolayr rinti yukarrdanaEa[ryadek yrrtrlan gomlek,ciibbe veyacAmeyede kabAdenmiEtir.'" KabAayrrca"kaba,sert" vb. anlamrnada geldiE'indenbazr rirneklerdekelime tevriyeli ve cinash bir gekilde kullanrlmrErr. 't' A"*i- zddeHAleti,Ksd. 1412. 'to s.571; Ahmet Talit Onay, E.*r.ddin SAmi,a.g.e,s. 1047;Ferit Devellioplura.g.e., d.9.0.,s. 223-224;Mehmet Zeki Pakahn,OsmnnhTarih Dqimlni oe TerimlcriStizlii{ii, MEB Y"y., istanbul L97I,II, 112;iskenderPala,a.g.€.,s.297. 178 B a y r a mA l i K A Y A daha Eok sevgiliyi sarmaktankaynaklaKabi-grimlek mi,inasebetine nan krskanghk,danlma vb. hAlleri, EAkedilneleri, kabAve gtimlek araslnrekabet vb. aErlardandeiinilir. Sevgilinin daki tisttinliik kargrlagtrrmasr, tenine temasetme, onunla vuslata erme konusundagtimlek karErsrndaki durumu ele alman kabA,kumagr alun srrmadandokunmug olsa bile bu Sevgilinin ilk 6ncegtimle[i tarakonudag<imlekleaslakargrlaEtrnlamaz.'" findan sarrlmasr,Agrkve kabAnrnortak derdidir. Hal btiyleykenve sevgiliyi saranrngrimlekolmasrnarafmen, kabAnrnuzaktankendisinedanlmasrnaAErkbir anlam veremez."uGcimlekgibi, sevgiliylesine-be-sineolamayan kabA,bu duruma dahafazlatahammtil edemezveyakasmrete[ine dek yrrtar.'" Agrk, sevgiliyi kabAsrtizerindeykengordiigiinde bile ktitti olur, hakh olarak sadecegomlepi ile goriirse hilinin nice olacafrnadair endi$eyekaprlrr. 8. Kan, kanlr gdmlek, kandan gtimlek Kan ile grimlek arasrndakiiligki aSrrhkholarak kanh gdmlcktasawuruna dayanr. Kefenin de kanh bir gomlefe benzetildiEiklAsik Ttirk giirinde, kanh giimlek giyindi[i di.iEiintilenbaEhcaunsurlar arasrndaAgrk, Yusuf, giil ve lile bulunmaktadu. Fuztli'nin aga[rdakibeytinde AEr$rnkandan bir gomlek giydi[i goriili.ir: Andanamriimdki sail-d.b-isirijkimghkedcr pirdhenbafia Zahm-itrytnkanrgiydirdikge (Fuz0li,G. 1l/3) Agrfrn sinesinde,teninde, sevgilinin bakrgoklan, kag hangerive yan bakrEkrhcr ile agrlmrgyaralardanakan kanm biittin vticudu tirtmiig olarak tahalytil edilmesi, kandan bir g<imlekgiyildigi tasawurunu dofurmuE; mtitemidiyen akan gcizyaglannrnkanr yrkayrpry€r yer silmesi bu gcimle[in yrrulmasrolarak degerlendirilmigtir.Bu ise AgrkiEin aslakabullenilemeyecekve onu AlemeriisvA etmeyeyetecekolumsuzbh durumdur; zirA Agrkgiydifi ve onun igin ovi.inEkayna$ olan bu kanh gdmlektenfazlasryla hoEnuttur.'tt "t odi-rti Kdmt Dioanr, incelene-Metin,haz. Ali Yrldrrrm, Frrat Universitesi (Doktora G. 143/8. Tezi), Elazrp,1995, 'tt G.4173-1. Mtirriri, PeruarcBegMecmuasr, "' haz.Abdiilkadir Karahan,istanbul 1966,G.l}zlz. Figanioe Diodttgesi" 'tt Ali Nihat Tarlan,a.g.e.,s. 35; Nahid Aybet,a.g.e.,s. 184. T i i r k K i i l t t i r t i i n c e l e m e l e r iD e r g i s i 179 Yenigehirli Avni ise bir beytinde 0grprn,sevgilinin krhE yarasrnrn akrttr[r kanlarla kaph bedeninegrimlefin yakr$mayaca[r, kandanolugmug bu nefis elbisenin krymetini ancak grplak bedeninin bilecefini dile getirir.'" Kdnh giimhk, Agr[rnsevgiliyi iknA etmesindede onemli bir tanrktrr. Sevgili u$runda gektili dertler yiiztinden her an kanh yaElarakrtan, yaka parEalayanAErk,sevgiliyeseslenirve kendisineinanmamasrhAlindegelip kanh gomlefinden sormaslnrister: Yakalargdkidtipdcrdiinlekana{ladufuum herdcm ir*nm*san tabtbiimgelbukanluphehenden sor (MiirekkepgiEnveri,G. 4912) 9. Kefen Cenazeninyrkanrpkurulandrktansonragomiilmek iizeresanldr$rbez olarak tantmlanan kefen, genellikle beyaz keten veya pamuklu bezden yaprlrr. Yensi4 yakasrz,dikiEsizve oyasz sadebirkag pargabezdenibaret olan kefenin boyun krsmrndanayaklarakadar uzananve gcimlekyerine de gegenparEaslna kamis adr verilir'''. Kefen-gomlekmtinasebetineen Eok iErk eksenindeyer verildifi gririiltir. Fakr u zarurettenolmek tizereolan AErkigin elbisesitabut, g<imleEi de kefen olur.''' Agtk ttikenmiE,AdetarihntiEcismi igin kefendendaha iyi bir gcimlek olamayaca[tnrdtiEiiniir.'" Sevgilidenayrrhk gunt, igrk igin mahgergtinii gibidir. MahEergiiniinde insanlar iiryan bir hAldebulunacaklanndanve kefenleri dahi olmayaca[rndan,sevgilidenayn oldu[u zaman iEinde Agr[rn da gomleSeihtiyacr olmayacaktlr.'" Sevgilidenayrrhk aynl zamandabir fen0gtiniidiir ve boyle bir giinde AgrkiEin en ideal kefen, ydr gtimlc{idir."oSevgilinin liitfedip g<imlepiniAgrk igin kefen yapmasr, Agrfrn kabrinde gtiller agmasrnasebepolacaktrr.'" AErk, giydiEi kabAve gtimlefini sevgili ulrunda pargalamamasr hAlindekabAsrnrnmezar\ gdmleginin ise kefeniolmasrahdindebulunur.''uAga[rdakibeyitte,AEr[rngam 'tt YerrigehirliAvni, G.l2gl3. ''o M.h*et Keskin, "Kefen", islim Ansiklopedisi, TDV Yay.,Ankara 2002125,184-185. 't' NecatiBeg,G. 156/5. '" Urktiplti ishak Qelebi,G.14614. '" Reveni, $iica,Dioan (GazelterBtiliimii), hu.Mehmed Qavugollu,OTAP, G. #;8ll. ''n Hayali, G. 31U27-3. 'tt K.g.. i-zide izzet Molla, Dioan+ Bah,6n Efkdr, haz. Omiir CeylAn,Ozan Yilmaz, Kitap Sarayr,istanbul2005,G.41512. 'to Fuzfili, Tah. ll4r5. B a y r a mA l i K A Y A 180 defil de agksebebiyle,yani vuslat anmdacilmesihAlinde,sevgilininsinesinin mezar\gomlefinin de kefeniolaca[rbelirtilir: iiliirsemzird GamdegilaEk+mahabbetle ptreheniin stnenolupdurkefenim Makberim (Hafid,G I5713)"' ASk ehli kimselergibi di[er Agrklarda kendilerini agk gehidi olarak gortir ve qormal bir kefeneihtiyaglarrolmadrfrndan,hatta kanh kefenleriyle grimiilmek istediklerindendem vururlar. Bu meyandaAgrSrnyara bereiEindekalmrgcisminegrimlekgerekmedifigibi, agkgamrnlnkrhcryla rilmiiqkigiyede kefengerekmez;''*zirdo bir agkgehididir. 10. Sevgili ..',r, Trpkr Agrk gibi sevgili de diger tiim miinasebetlerdeoldulu gibi grimlekleilgili kullanrmlarrnda Eo!'ukez merkezindeyer alrr ve sevgiligeneldesevgiliningomle[ini giyinmesi,Erkarmasl, gcimlekmtinasebetine, gomlekli ya da gomleksizolugu ve gomle$inin Eegitlivastflartekseninde definildifi gortiltir. Bir krsmrnadi$er ilgili maddelerdede defindi$imiz bu tahayytilve tasavvurlararasrndasevgilinin teninin semenyaprafrndan, gomlefinin ise gtilden olm as;;giil renkli giimlekgiymesi,gtl gtimlekligonbedeniningrile,gomleiinin de gtil yaprafrnabenzetilcayabenzetilmesir''n gcimle$ininsafavermesir'''grimlefinin kokusunungoncalarabile mesir'ou yakaylrttlracak etkide olmaslr'o'gtizefli[inin hayilinin lileyi sinesinedi$ yrineltmesir'o' vurmaya,gtilii de grimlefini pargalamaya Stitgdmleklisngiligrimlepininyakasrbir tarafta,ete[inin temmuzsrcafrile aErhpsaErlmasr, gtimleSinin nin yrrtmacl bir taraftaiyice da[rtmrgbir hAldebulunmaslr'oo yrrtrk veya arahk duran krsmrndangtine$benzerisinesiningtirtinmesir''" gomlefinin yrrtr[rndan gtiriilen giirntiE sinesinin AEr!'rnsabr yakastnt yrrtmasrnayol agmasrr'ou 6nce kabisrnr, ardrndangcimleSiniqrkarmasrve "' XVIII.yy. Diaan $airi Hafid: Hayott" Eseri,Edebt Ki1itiflioeDioan'nrn Tenkitli ll[.etni, haz.HacerUnal, GaziUniversitesi(Ytiksek LisansTezi), Ankara 2003. '" Vecdi,G. I l/1. ''n Azmi -zide Hileti, G.9613. 'oo zeti, G. T2rlr. ''' N.fi, G. rrllz. "' T a"i-radeCa'ferQelebi,G.l3l2. 'o'Ah*.di, G. 52418. 'oo N.di-, Ksd. 2114. 'nt Urfrli Diaam, haz.Mustafaisen, Akgaf Y.y., Ankara 1990,Ksd. zlLl. 'ou Ebfrbrkir Sdmi PaEaDioan4 Tenhitli Metin, haz. Musa Tozlu, SakaryaUniversitesi (YiiksekLisans),Sakarya2005,G.7312. T t i r k K t i l t i i r i , iI n c e l e m e l e r i D e r g i s i r8l bu hAliyle nesterengiiliine benzemesir'"gomleksizhilinin r0ha ve cana bulunmaslve yisemen tarafindan benzetilmesi,giil bahgesindegiinlekcecik gomleksizsanlmak istenmesi,onun gornlefini Erkarmaslseyredilmesir'ot nrn Yusufun zindandanErkrErnabenzetilmesi,Yusuf gibi guzeloldu[u tasavvurundanhareketlegill gdmlekliYusufolarak diigiintilmesive bulunduEu yeri Yusufistan'adondiirmesir'" hamamrn srcakhfrnln sevgilinin oradagomleksizbulunu$unabaflanmasl,gomlepinin sevgili iizerine titremesir''ogomle[inin sevgiliyi koynuna almasr,onunla vuslatta olmasr, rakibin sevgiliile gcimleksizbir Eekildebirlikte bulunmastvb. sayrlabilir. Miirekkepgi Enveri'nin agalrdakibeytinde,bahann geligiylebirlikte giizellerin yegil kabAlannr,iistliiklerini grkarrp i,izerlerindebir tek gdmlekleri oldupu hAldegezintiyegrktrklanna,arz-rendAmettiklerinedefinilir: giillersoytndtsim-tenlerle Kab6-ytsebzdcn geldiseyriderlerptrehenlerle Bahdrejrydmt (MiirekkepEi Enveri,G. 2l4ll) Bahargelmigve giizelleryegil elbiseleriniErkarmrg,gtimiig tenleri ve ttim ahmhhklanyla aErhpsagrlmrg,tizerlerinebagkabir Eeyalma gerefi duymadan sadecegomlekleriyle dolagmayaErkmrElardtr.KlAsik giirde srkEagortilen elbiserenklerindenbiri de yegildir. Makam ve mevsimlere gdrede$iEenelbiselerinbaharrhatrrlatanyonti, yegil renk iizerineyaprlan dayanrr.BahargenElik,tazelik, negeve umut demekteEbihve tenasi,iplere tir. Biitiin bu ozellikler,giydipi yeEilelbisesebebiylesevgilininvticuduna da yansrr.Bahar mevsimindeba$, bahgeve bostanlarda sebz,yani yeEil giyinirler. Bu anlamdasevgilinin yegil elbisesi,tabiatm ttim canhhfryla onun iizerindekiyanslmasloluverir.'t' ll. $em', pervAne, fanusr fanus ortiisii, fener, fener 6rttisii $em'(mum), EerA[(kandil),fanusve fenerbir zamanlaraydrnlatmada Gecekelebe[i de denilenve mumun aykullanrlantinemli araElardandrr. rrlmazbir pargasrolan pervAneise rgrfrn etrafindacazibeyledonen ve hi'o' Hamidi-zldeCelili,b. ry4. 'ot Hryr.ti, Ksd. 16113. ''n v.hyi rG.z43ls. 'to Nev'i,G. 50711. ''' a.g.n.,s. 182. Brh..ddinOgel,d.g.e.,VLr471,476;Pervin Qapan, r82 B a y r a mA l i K A Y A kAyeyegore rErfrn oztineiErk bir varhktr.'" Eskiler ate$tebelli bir cazibe oldupuna ve gece dolaEanhayvanlarrn rgrfrn cazibesinetutulduklarrna inanmrglardu.Bu yaklagrmdanhareketlegairler de, giizellikleriyle igrklarlnl cezbedenfakat bir ttirlii vefa gristermeyensevgililerini, pervAneleri cezbedipyakan muma, kendilerini de yanrp yakrlanpervAneyebenzetmiglerdir.'tt $em', fanusve fenerin gcimleklemtnasebetigenelde,AEr[rngtinltiniin muma, cisminin, teninin fanusaveyafenere,gomle$inin ise bunlann ijrzerine ortiilen-geEirilen rirtiiye-krhfa benzetilmesine dayanr.'' Bununla birlikte hem dgr[rn,hem de sevgilininbedenlerininmuma,gomleklerinin fanusabenzetildigi,ayrlca$em've pervAneninalegorikhikAyelerinetelmih gtimlekleolan ilgilerine srkgayer verildigi gortiliir. EerEevesinde Sevgilinin gomleklegrirtilmesi,fanus iEindeki muma benzetilmesine yol aEmrg, sevgilininteninin mum gibi yakrcrolmasrnlnve bu benzetmede da rolii olmugtur.'" Sevgilidenayrr kalan Agrk,ayrrhk rErk saEmasrnrn gtinlerinde mum gibi yanmlg, ateEleriEinde kavrulan gonlii mum, teni mumun bulunduEu fanus, kanh gomleli ise fanusun iizerine orttilen gtil renkli bir ortfi olaraktasavvuredilmigtir: hergicedil gem'diir Firkati)fide fhnfisten Kanayunmqgilfilegiimiistindegtl-gfrnptrehen (TAci-zideCa'ferQelebi,G. 162ll) Gomlefin fenerebenzetildifi bir beyitte, Agrprnttm bedeni Ani bir krvilcrmla yanrp kiil olmug ve gomle!'i sinesi iizerinde bir fener misali kalmrEtrr.Beyitte,bir yandanAgr[rnategleriEindekalan teni ile mum arasmda; gomlefi ile de fener araslndailgi kurulmug, aynr zamanda,tenin yanmaslnamukabil gomle['inyanmaylglile iEindeategbulunmasrnara$duyulanEagkrnhkdile getirilmigtir.''u men fenerinyanmayr$rna Giil yapra[rnrn gomlek, goncanrnda fanus olarak tasavvuredildifi agafrdakibeyitte ise fanus-gomlekmiinasebetinefarkh bir aErdandefinilir: 'tt Peruin Qapan,"$eyh Gilib'de Ateg imairna DAir", Tiirk Kiiltiiril incelemeleiDergisi, KOCAV, S. 12,istanbul2005,s.147. 'tt Ah-.t Taldt Onay,a.g.e.,s.333-334. 'to M.ali, G. zh6ls. ttt HoE*rt Kiiltiydt4 Divan rhu,. Mehmet Arslan, ismail Hakkr Aksoyak,Dilek Matbaasr,SivasL994,G. 38/5. 'tu Arp..mini-zAdeMustafaSAmi,Ksd. 2U37. T t i r k K i i l t i i r t i I n c e l e m e l e r iD e r g i s i r83 giiiniir Aks-i fdnfis-t gonceden Ztr-i gul-berg-ipirehendegndg (Tecelli , G.7312)"' Beyitte yer verilen hayal, fanus iginde yanan kandilin alevinin gortintigii ile heniiz aErlmamlgolan krrmrzr goncanrngcimle[ebenzetilenyapraklan iEindeki Eekliarasrndabulunan benzerliktenkaynaklanmrEolmahdrr. "Aks-i fhn0s" ifadesiile halkrn "hayal feneri" dedikleri bir fhnus Ee$idine, "fAnts-r hayAl"eiEaretedilmig oldulu da akla gelmektedir.'" t 2 . V u s l a t , e n g e l , r a k i p , m A n i , y a b a n c r ,b i g A n e ,d t i E m a n , m a h r e r n ,k r s k a n E l r k ,h a s e t ,s i t e m , i g e r l e m e ,b e d d u a KlAsik giirde AErprntemel hedeflerindenbiri de vuslattrr. Sevgiliden daimaayrr kalan AErk,siirekli acrEekmekteve her ne pahaslnaolursaolsun vuslatr arzu etmektedir. Vuslata ermek pek de kolay olmamaklabirlikte ez ve bir yandan vuslat kaprsmrrsrarla Ealmayadevam AErkaslavazgegm eder, bir yandan da gerEeklegecefiiimidiyle ttirlii hayAllerlekendisini avutmayaEahErr.Hele bir de rakip kendisinden once sevgiliyle vuslata erecekolursabu durum AgrkiEin tam bir yrkrm olur. Gdmlelin tene temasetmesi,ona Eokyakrn olmasrsevgili ile vuslatta olduiu hayAlini dopurffiu$,Agrkbu ytizden gomle$ebazen imrenmig ve $pta etmiE,bazende onu vuslataengel olan bir unsur olarak goriip iEerlemiE,hatta ona krzmrEur.Fuzfili aEalrdakibeytindebazenelbiseninyeni gibi elini, bazen etek gibi aya[rnr ripmek, bazen de g<imlefinin sarmasr geklindede olsasevgiliylevuslataermenin hoElu$undanbahseder: vashnaptrdhenkimi HoEdurirmekol bedpn Gehel 6pmekdsttntekgehayaEddmenkimi (Fuzfrli,G.286ll) Siirekli vuslatr isteyenAErk,sevgiliyegrimleksizbir hAldeiken sanlviicudundaki arzu nakrglarlnl mak arzusundadrr.Bu iste[i gerEekleEirse gristermeimkAnr dolacaktlr.'" Sinesindekiyaralann tedavisindeen iyi ilAcrn sevgiliyesanlmak oldufunu diigiinen 0grk,bu iste[inin gergekleEmemesihAlindehiE olmazsagomlefini sarmakister.'* Vuslat oyle zordur ki o periye benzeyengiizel, tenha bir yerde ve Ozerindesadecebir gomlekle kalsabile srrf bir b0sesiniAEr[abin gtimiig veyaaltrna satar; dolayr"' TecelliaeDioam" baz.SabahatDeniz, Veli Y.y., istanbul 2005. 'tt Ah-.t Talit Onay,d.g.e.,s. 165; Ahmet AtillA $enttirk,o.g.ffi.,s. 179-180;Sabahat Deniz,a.E.€.ts.255. 't'Mezaki, G. 36814. 'uu M.ali, G. l8o/4. 184 B a y r a mA l i K A Y A srylabu durumda tam bir vuslatrn maliyeti igrfrn altrndankalkamayacafr bir mebla[aerigir.'u'Bu meblaSrodemeyi gozealan ve bu uiurda giimlefini dahi satarakgomleksizkalan AErklariEin de vuslat garanti defildir.'u' Hasrh vuslat hayli zordur ve Agrfrnvuslat yolunda sanlacapryegAnegtimlek kefenidir, yani yagadrfrsiire iginde vuslataermesineredeyseimkinsrz163 r otr. Sevgiliylevuslatr zorla$trranve imkAnsrzhAle getiren unsurlar arasrndarakip de bulunmaktadrr.Ashnda sembolizeedilmi$ bir tipi temsil etmeklebirlikte gtinliik hayatrntiirlti safhalanndayerine gore bazr gahrslara da alem olabilenrakip, en yalm ifade ile vuslataengelteEkiledenherAgr[rnsevgili ile vuslataermesindebir kesve de her geydir.'' Bu Eergevede engelteEkiletmesibakrmrndangomlek de bir tiir rakip olarak deferlendirilmiEtir. Aga[rdakibeyitte,gomle[in vuslat anrndasevgili ile Agrkarasrna girerek engelteEkil ettigi ve AErSrn sinesinesarmaslnaizin''ver' - sevgilisini " ' Ledigi dil; getirilin ptrbheni Dem-ivuslatdagiriiparamuza o ndzilk-bedeni Koymayastn4tesarmaga . (GeliboluluMustafaAli, Mur. 6N-2) Gomle[in vuslat anrndaaradaengelolugturduEuhususundahemfikir olan Agrklaraynl zamandabu konuda hayli dertlidirler.'u'Dolayrsrylabir gtin olur da rtiya gerEeklegirve sevgili vuslat iEin gelirsegomlefin ara yernezaketenaradabulunuyor ise de aslaarayakonmamrsle'u' den Eekilmesir'uu engel tegkil etmesi hAlinde cennet elbisesiolsa bile parEalanErkmasrr'u' istemasl,dolayrsrylaher ne suretteplursaolsun vuslatam0ni olmamast'un nir. Bazrlan igin ise vuslataramak kalmrg iken bu kez de sevgilinin naz 16r Rezmi Dioant: incelemc-Metin, haz. Mehmet Giirbiiz, Gazi Universitesi (Tamamlanmamrg Yiiksek LisansTezi), G. l7ll2. 'ut Azori- zildeHileti, G. 69315. 'ut FasihiDiaant, haz. Hal0k Gdkalp, Qukurova'Universitesi (Ytiksek Lisans Tezi), Adana2001,G.30912. , '' Ah*.t AtillA gentiirk, Ktilsik OsmanhEdebiyattTiplrindcn Rakib'e Dair, Enderun Kitabevi,istanbul 1995,s. 40. 'ut Or*"n Nevres, G. 5416. 'uu N."""r-zAdeRzA, G.20U3. 'u' geyhtilislAmYahyi, G. 356/1. 'uq Urkiiplii ishak Qelebi,G.32ol7 'un v.hyi, G. 148/5. T i i r k K t i l t i i r i i I n c e l e m e l e r iD e r g i s i 185 oniisti g6mlekolmuEve aradabir perdeoluEturarakvuslatrengellemigtir.''o BazrAErklannengeli ise kendi cisim ve canlandr. Her hAldeen traiik durum da bunlannki olmahdr. Nev'i'nin aEalrdakibeytindebu zor duruma de[inilir: Tunlumgekdiifikendraptrelunrtizdilberi Mdni'-i wtslatdegiilmi cismile cdnorado (Nev'i, G. 45U3)"' Bazr Agrklannlugatinde ise zorluk diye bir kelime yoktur. Onlar her tiirlii engeli agmaktakararhdrrlar. Bu ufurda engel eSerbeden ise o da agrlacaktrr.Nitekim b<iylesibir engeli de aganlar,sevincebopulur ve aruk vuslataengelbir Eeykalmadrfmr diigiinerek'Eiikrederler.'" yabanct, diiEmafl Gtimleiin engelveyarakip olarak deferlendirilmesinin yanr srra bazr tirneklerdeyabancrveya dtigrnanolarak ele ahndrir gdriilmektedir. Edib Amidi Mehmed Efendi'ye ait bir beyitte tenin, aEkyarasrnrnategineyabanct oldulu bir durumda gomleiin de hayAlkucairnrn yarasrnayabancr oldulu ifade edilir.'" Rezmi'ye ait bir beyitte, dostlar tarafindan rg gttmlekdendahayakrn g<irtilsebile kiEinin buna itimat etmemesigerektili, ArA giimlelin bile dtinyada insana diiEmanolabilecefi uyansrndabulunulur.'to mahrem AEalrdaki beyitte gtimleiin tene en yakrn unsur olmasrbakrmmdan vticudun mahremi olarak tasawur edildi[i gdriiltr: Acebmi herkihdrunbirgiil-enddm olsahem-rdzt pirdhen Viiddun mahrenidiirciimledcnelbette (RuznAmeci-zAde $inisi, G. LXVI/ 4)"' h t s k o n g l t k ,h a s e t , s i t e m , i g e r l e m e Agr$rn tinemli vasrflartndanbiri de sevgilisini, baEtaaiyar olmak iizere pek gok unsurdan ktskanmasrdr. Bu unsurlar arasrndasevgilinin 'to Harrk, G. 188/4. "' N*t Dhnnq baz. Menol Tulum, M. Ali Tanyeri, istanbul Univenitesi Edebiyat Fakiiltesi Yay., istanbul 1977. 'tt Ah-.t Nimi, G.36114 "t Bod Mehnud Efendi oe Bafuge-iSafl-endfiz'u (incelme-Tmhitli Metin), haz.: Rrza OEra$,Burdur 2001,'EdibAmidi MehmedEfendi',G.2}ll. 'to RezmiDivanr,G.37215. "t Rio-rrAmcci-zAde StnAstDiaan, haz. Esat Harmancr, Kocaeli Universitesi (Yiiksek Lisans Tezi), Kocaeli 1999: B a y r a mA l i K A Y A 186 gcimle[i de bulunur ve gomlefinin gul yuzlii, nazik tenli sevgiliyi sarmastnrn yol aEtrf,rkrskanghk,6Er[rnAdetaci[erini pargalar: cigergdkolduk'ol giil yiialiiniin HAr-t.gayretten eylemtE (AhmetPaga,G.13215) nAzikteninn'igindcr-Agry Ptrehen AErk,sevgilinin ete[i ve gomlepine,sevgiliyi yabancrbakrglardankoruma ve kollama hususundayeterincetitiz davranmadrklandiigtincesiyle sitem eder.''uAErk,sevgilinin ytiziinii gormeyebile razriken, kAfir rakibin ve bu duruma igerler.'" Bu onu gomleksizkuca$rnaalmasrnadayanag:rrz cirnektekilerinaksineagafrdakibeyitte gomlek kargrsrndafarkh bir tutum sergileyenAgrk,sevgilinin kendisinden sonra sadecegomle[i tarafindan sanlmasrnatahammiil edebilecefinibelirtir: sonra $att-t ismetbumudurkirnolabendcn ptrehcnindcn gary geker Senipehlfrya Neih-i Kadim,G. 384/3) beddua adh eserinde,miistensihlerin Gelibolulu MustafaAn, Tuhfetii't-UEEdk Eenienile semeni, fizl,/-ile fhsrl kelimelerini birbirinden ayrramayacak kadar cahil oluElanndan,daha fazlapara kazanmakigin eseribir an tince bitirmeye gahgmalarrsebebiylegdsterdikleridikkatsizliklerinden stiz eder ve bu tiir kigilere giyecek "bir g6mlek bile bulamamalarr"bedduasmda bulunur: ile semeni Bir giirtirseSemcn ptreheni Bulmasunbirgiyecek " (GeliboluluMustafaAli, Tuhfetti'LUEEdk,b. 3000)' Ashnda gttrdiigti eziyet ne denli olursa olsun, sevgiliye miimkiin kagmanAgrk' mertebebesitem etmekten,bedduAttirti srizlers<iylemekten sevgilinin kendisine yaptrklarlna tahammtil edemezve nAdiren de olsa aflnndan bedduaanlamtnagelebileceksozler grkanverir. Yahya Bey, bir tiir "kadir krymet bilmez birinin eline diig de gtir" anlamrnm da ima edildigi agafrdaki beytinde, sevgiliye "gtimleksiz kucaklanmasl,sanlmast" bulunur: bedduasrnda 'tu N.diro, G. 83/1. 'tt Edirrreli KAmi, G. lo/3. t" haz. ismail Hakkr Aksoyak, Ankara Universitesi Grlibolulu All ae Tuhfetii'l-uEEdk'6 (Yiiksek LisansTezi), Ankara 1995. T t i r k K i i l t i i r i i n c e l e m e t e rDi e r g i s i 187 Bana itdiigini ydnnda bukun Giireyinant giinleksiizkoanlsun (YahyaB.y, istanbul$ehrengtzi b. 125) Amri, cefAetmek hususundakantann topuzunu kagrdr[rnr dtiEiindiigii sevgilisiiEin dahaa$rr bir ifade kullanr ve gomlelinin kendisi iEin tez zamandabir kefenolmasrnrdile getirir.''o 13.Yusuf Klisik Tiirk giirininde adr en gok gegenpeygamberlerden biri olan ve "Y0suf-t dil", 'lY0suf-l cAn","Y6suf-r "Ygsuf-r maksfid", i,immid" vb. adlandrrmalaraltrnda ele ahnan Hz. Yusuf, Hz. Yakup'un o[ludur. Adrna Kur'an'da mtistakil bir s0rebulunmaktave hikAyesi"krssalarlnen gizeli" olarakadlandrrrlmaktadr.$air muhalryilesininde katkrsrylaiEinebir aEk hikAyesiyerleEtirilenbu krssa,tarih boyuncaedebiyatada konu olmuEve yolun bir EekildeiElenmiEtir.$airlerimiz miistakil Yusuf ve Znleyhamesnevilerinin yanrnda,birgok vesileyleve giirleri arasrnaserpiEtirmeksuretiyle ktssantnpek gok unsurunatelmihte bulunru$, Eegitlibenzermeve ilgiler eksenindehikAyenin temel karakter ve temalarrnaEokEayer vermiElerdir.'* Yusuf-gomlekmiinasebetine,Yusuf krssasrndanhareketleve genelde telmih gergevesinde, Yusufun g.tl gtimlekliolugu,kanh gdmleflininYakup'a getirilmesi, Yakup'un iiztintiisiinden giinlerce a[lamasr, gozlerine perde inmesi, bu durumdan Yusufun grimlelini koklayrp goztine stirdii!'0nde kurtulmasl ve Yusufun gtimle$inin parEalanmasr-yrrtilmasl gergevesinde yer verildipi goriiliir.''' Yusufun gomle$ineait vasrflar,aynr zamanda Y0suf-r sAni(ikinci Yusuf) ve Yfisufi giil-ptrehen(giil giimlekli Yusuflolarak adlandrnlansevgiliningcimle$iigin de geEerlikrhnmr$rr. Y u s u f ' u n g i i l g i i m l e k l i o l u g u - Y A s u f - rg i l I - p t r e h e n Yusufun gttl gbmleklioluEu,onun hAkim vasrflarmdanbiridir. Gtil maddesindede de$inildi$i tizereYusufun giile benzetilmesiylegomlegiile giil arastndabagtarengi ve kokusuolmak iizereEegitliilgiler kurulmugrgnl giimlekli Yusuf ibaresi tiim bu ilgilerin odafrnda yer almrgtrr. Sevgilinin t'n A*ri Diztanr,haz.Mehmed Qavugollu, istanbul Universitesi Edebiyat Faktiltesi Yay., istanbul 1979,G. S5/3. 'to ZtileyhA Mug, Arap ae Tilrk Edebiyattannda*Yfisuf u Ziilqht' HikdyelerininMukayesesr, MarmaraUniversitesi(YiiksekLisansTezi)ristanbul2000,s.27. *' CemalKurnaz,a.g.o.rs.67. 188 B a y r a mA l i K A Y A aynl zarnandaYusuf olarak gdrtilmesi,igr$n da Yakup olarak dtiEiiniilmebu ise bilhassagtimlek eksenlibenzetmelerinbtiytik oranda sine yol aEmrE, Yusuf krssasriizerinden yapllmasrnave afrrhkh olarak sevgilinin kastedilmesineyol agmrgtrr. Nevres-i Kadim, ideta gairler adma genel bir aErklarnadabulundugu izlenirni veren agafrdaki beytinde, Yusuf ile kastedilenin genelde sevgili oldu[unu ve krssaya telmihte bulunmaktan asil maksadlnln sevgili ve gdmle[ini anlatmak oldufunu dile getirir. Boylece Eairlerin krssa-i Yusufla ilgilenmelerinin, telmihte bulunmalannrn onemli sebeplerindenbiri de belirtilmiE olur: Garaztmlup senidin stiylcdimiho&natamdm ztmnmda (Nevres-iKadim'-G.12812) diinpirehenifi Krssa-iY'frsuft *giil giimteWiYusuf'olan sevgili,Agrlrncan kuGtizellik Mrsr'r iginde $unu btilbiil, meskeniniktilbe-i ahzina gevirir.'" Hatta g<izleriaflamaktan gtirmez olan giintil Yakubu iEin ttim dtinyayr, hiiztinler evine Eevirir.'" AErk, zahide gattrgrbir beytinde Yakup'un memleketi olan Ken'an ilini ona brrakrrken,kendisi glit gitmtektiYusufatAlip olur.'* Yakup misali siirekli hiiziinler evindebeklesebile gtl Stmlckli Yusufa kavuEnak,onu gormek AErkiEin miimkiin olmayabilir;'" ziri gtl SirmlekliYusufu neredeyse sadecediiEte gormek miimkiindiir. Kendisini Yakup'a benzetenAErkda onu sadecediigiinde grirmekte,strekli gdrdtiEii ve hiE bitmesini arzu etmedi[i bu rtiyadan uyanrncada tAbiri imkinsv bir Eekildea[lamaya,inlemeyebaElamaktadrr.'*Yatafinda uyudulu taktirde kdtti rtiya gormenin imkAnsrzoldufu dile getirilen'" ve gtizellifiyle gururlanmasrnasebepolacaErendiEesiyleaynayabakmarnastkonusundauyanlan'r' grilSirmlekliYuszlun ulrunda yanlp yakrlan sadeceigrk defildir, gtimleEide onun tizerine titrer ve onu esenyeldenkorumayaEahErr: Pirdhenihrfzeyleresnyeldcno mfrht Ditrq tutar ol Yfrsuf+grrlpirehcniisre ($eyhiilislAmYahya,G. 300/4) '" A"-i- zildeHileti, G. 610/1. 't'Yeoigehirli Avni, Ksd-Nat.7ll; Yakini, G. 150/4. '* Necati Beg,G. 1613. 'tt K"o-anh Ayni, G. 50314. '* Y"kioi, Muf. l. 'tt Azmi- zildeHileti, Mat. 414. 'u F^ihi Dhnnu G.23114. Tiirk Kiiltiirii incelemeleri Dergisi 189 Yusuf'un Kanlt gdmlepi Yusuf-grimlek mtinasebetindeiizerinde durulan bir di$er rinernli nokta, Yusufunkanhgiimlefiidir.Krssadadefiinildi[i tizereYusufun biiytik kardeglerionu krskanrrve hile ile krra gottirtip bir kuyuya atarlar.Babalarrna ise "onu bir kurt yedi" der ve bir hayvanrnkanmr siirdtkleri gtimlelini de delil olarak getirirler. Bu olayaEokiiziilen Yakup, hiiziinler evi adr verilen kultibesine Eekilir, a$lamaktangozleri gormez olur ve bu stire iginde o kanh gtimlepiyiiziine si,irmekve koklamak suretiylekendini avutmayaEahErr. Hayili'nin Sultan Stileyman'asunduSu"gekil" redifli kasidesinden telmihte bulunulan aga[rdakibeyitte,yrldrzaldrgrmrzve Yusuf krssasrna "pir-i nfirAni" olarak vasfedilenbabasrYakup gular onun kardeglerine, nege,Yusuf sabahave krrmrzrhfrndan hareketleEafakvakti de Yusufun h,anhgiimle{inebenzetilmigtir: Hr-i nfirdniyendgehgelipihodnt niicfim Subhpirdheninergiirdiiedipkan-gekil (Hayili, Ksd. 8/5) Goniil Yakubu'nun gozlerinin krrmrzrhfrnrn, giize[ik Yusufu'nun kana bulagmrEgomlefinin dtigtincesi sebebiyle oldu!'u diiEtintilmi,iEr''n ayrrlrk derdi Yakup igin Adetaate$tenbir grimlek olmug ve neredeyseYusufun kanhgtimle{ininacrsrnlunutturmu$tur: Yanmdasanmakimptrdhen-ihfrntn-iYfrsufdur Bir oddnngiifilekolmqderd--i firkat ptr-i Ken'dn'a (Azmi-zAde Hileti, G. 78314) ' u n g t i m l eE i n i n k o k u s u Yusuf Yusuf-gomlekmiinasebetindeiizerinde en Eok durulan hususlardan biri de Yusufun gomle[inin kokusu ve babasrYakup'un gozlerinin aErlmasrnavesileolmasrdrr.Daha cincede de[inildifi tizereYakup'un gozleri, o[lu Yusufun hasretiyle a[lamaktan grirmez olmugtur. Onceleri kanlt gituIe{ini koklamak suretiyle teselli bulan Yakup, o[lunun bir tiir mtiide ve yagadr[rnrnbir belirtisi olarak gonderdigi gomle$ini yiizii ne, goztine siirmtiEve gozleriagrlmtEnr.'* 'rn Styhiilislim Es'adoeDiuant,haz. MuhamriretNur Dofan, MEB Yay., istanbul 1997, G. 67i2. ''o Orh.r, $aik Gokyay'rn bildirdi[ine grire, Hz. Yusufun, kardegleriylebabasrHz. Yakup'a gdnderdi$ive onun gdzlerinin agrlmasrnasebepolan gtimlek,aynl zamanda ilk trlsrmh g<imlektir.Rivayetegore bu gomlek aynr zamandaHz. Ibrahim'i ate$ten koruyanve ondano$ullan ve torunlanna,sonra daHz. Yakup'tanHz. Yusufa nakledilen g<imlektir(bk. Orhan $aik Gokyay,d.g.e.ts. 369). B a y r a mA l i K A Y A 190 Yusufun gomleSinin kokusu euafinda olugturulan tasawurlarda, sevgilinin Yusuf olarak diigiintilmesininde rinemli bir rolti vardrr. Yusufa benzetti$i sevgilisineseslenenAgrk,goniil Yakubu'nun krirlii[iiniin yeterince ortaya grktrlrnrn anlaqrldr$rnr;dolayrsrylabir an evvel gomle$inin kokusunu ulaEtrmasrnrister.''' Sevgiliye,grimle[inin kokusunun ne zaaydrnhk verece[ini soran Agrk,Yusuf yiizlti sevman gcizleriniagacaSrnr, "ancak gitiden ey aziz" demen hAlinde" cevabrnlah.'nt Bir bagkaigrk, "Yusufun grirnle[inin kokusu Yakup'un goz0nii agtr ise bunda ne var, buna gaErlrrml, sevgilinin grimle$inin kokusu bana can verdi, Adetahayat bafrgladr" diyerek bir ttir iistiinliik mukayesesindebulunur.'n' Ayrrca sevgilinin saglarlnrnkokusu ile de Yusufun gcimlegininkokusu arasmda mtinasebetkurulduSu gciriiliir. Bir rirnekte iErk, sevgilisindensaglartnrn kokusunu viran olmug gonliine getirerek,bir nevi Yusufun gtimlefinin kokusunu Ken'an iline iletmesini ister.'ooBazr beyitlerde Yusufun gomle[inin kokusuna,dogrudan Agrkeksenli kullanrrnlardayer verildigi goriiliir. Bir beyitte gair, hiiziinler evinin sAkini olarak gordiigti kendisine seslenirve Mrsrr rizginndan her seherburnunagiimlekkokusugetirmesini ummamasrgerekti[ini sriyler.'n'Bir baEkabeyitte Eair kendisini, gtimlek hokusudiye diye grizleri aparanYakup'a benzetir.'* KavuEmagtimleflinin kokusu can Yakubu'naulaEanAgrk,g6h-rKen'An olarak adlandrrdrfrsevgilisinin gelmekteoldulu diigiincesinekaprlrr.'n'Bir bagkaAgrk,gtimlek kalp Yakubu'naferahhkvermesini,Ken'AnYusufu'nunMtsrr'a h,okusunun gegmeihtimalinebaplar: Ya'kfib+kalbeverdiferdgbfiy-tptrehen Murt'Irdk'a YfisufiKen'dnmtdtrgegen (OsmanNevres,G.24014) Azmi-zAdeHAleti, SultanAhmed'esunduEubir temmuziyesindesrca"$Ayetbu riizgArYusufun gomle$ininkokufrn giddetinianlatmakiEin, suyla birlikte dolagsave oyleceYakup'un hi,iztinlerkuliibesinevarsaYa'n' K"rr*anh Ayni,G. 80/6. "" B.higri,G. Lg5l4. 'nt Bir Bdliim, haz. Bilal Alpaydrn, Ahmed, Edi*rli Nazmi'ninMecmuatil'n-nezdir'inden Gazell9. 'n* Hryr.ti, G. 2714. 'nt Azmi- zideHileti, G. l5gl4. 'nu N.ur.s-i Kadim, G. 6314. 'nt H"yr.ti, G. 5314. Tiirk Ktiltiirii Incelemeleri Dergisi 19l krp, srcalrn Eiddetindengelen o Eok gi,izidearma$anara$menkapryr agmaz"der ve Yusufun gdmlefinin kokusunade[iEik bir aErdanyaklagrr: bAd Bfry-tptrdlrcn-iYfrsuflagiizdreylese ptr-i Ken'iitt(Azmi-zAdeHAleti,Ksd. L4l6) agtnaya Der-i bEttil'Lhazeni Y u s u f ' u n g i i m l e E i n i np a r g a l a n m a s r - y t r t t l m a s t Yusuf-gomlekmtinasebetindebir bagkanokta da g<imlefininZtileyha tarafindan ylrtrlmasr, pargalanmasrhususudur.Bilindi$i iizere Yusufun benzersizgizellifi, Mrsrr azizinin kansr Ztileyh0'yrAdetabiiyiiler. Bir tiir kendinden gegmehali yagayanZi,ileyha,Yusufa gegidi tekliflerde bulunur; fakat her defasrndared cevabralrr. Buna rafmen Yusuftan vazgegmez,farkh yol ve hilelere bagvurur.Bir giin Yusufun odasrnagirer, yine teklifte bulunur ve yine reddedilir. Teklifini zorlakabul ettirmek istemesi tizerine Yusuf ondan kagmayagahgrr ve bu esnadaZtleyha tarafindan gcimle[i arkadan,yahut alt krsmrndan,ete[inden ylrtlhr...'ot Baki'nin; giiltin ete[inin, Yusufun grimleii gibi yrrtrldr$rnr ve bu duruma muhtemelen Ziileyha'nln hilesini tekrar eden hayAsrzri.izgAnnyol agtr[rnt dile getirdi[i agafrdakibeytindeZiileyha'nrnbu hilesinetelmihtebulunur: gihidfrmhru gdkolmq Giliifi phdlm-iYfis1tf mekr-iZelil&y (Baki, Ksd. 1516) ktl"drmeger Naim-iperde4nr 14. Yuk (BAr) KlAsik Eiirde sevgili, son derecenazik ve nazeninolarak tahayyiil ve tasavvuredilir. Hel briyle olunca o nAzik bedenli gtizelegomlegi bile Eok Hatta o nAziksevgiliningomle$i, gelir de tagrnmasr zor bir yiik oluverir.'nn de[il ipek vb. kumaElardan,yasemenyapra$rndanyaprlmrgolsabile de!igenbir geyolmaz: $oylenilziksinki giilzhrqcihdnigreEehA ptrehen olsasafia BArolurdtyisemendcn (Fasihi,G. 37lI) Sevgiliyenaziklifinden yiik olan gomlek,Agr[aise zaytflr[rndan,gam ve kederindendolayryiik olur. HastaAErk,gdmlekmihnetinigekilmqsizor bir yiik olarakgtlrtir.'* 'nt iskenderPala,a.g.€.,s.572;Cemil Kurnaz,d.g.€.,s. 339. '" Asaf,Nidi-yr hayret IIl52. 'oo Urktiplti ishak Qelebi,G.8g/2. t92 B a y r a mA l i K A Y A III.GOmlekle Ilgili Diper Benzetm€rMiinasebet, Tasavvur,Tahayytil vb. Kullanrmlar KlAsik Tiirk Eiirinde g<imlekleilgili benzetme,mtinasebet,tasawur ve tahalrytillerelbette yukarrda verilenlerle srnrh de$ildir. Bunlann drgrndada metinlerdeyer verilen; ancak Eahgmanrnhacmi gerefi iizerinde ayrrntrh bir gekildedurarnadr$rmrz EoksayrdabaEkailgi, benzetmevb. stiz konusudur.Bunlardanbaghcalarrarasrndaahiret (Bir beyitte Agrk,sevgiliden gekti[i zulmti mahEeretagryacairnr,mahEermahkemesinde onu bizzat CenAb-rHakk'a gikAyetedece$ini,ma[duriyetini anlatabilmek igin de ktilAhrnryere vurup, gomle$ini pargalayaca[rnrdile getirir),'o' ahl (Giimtig bedenli sevgilinin teninin, grimle[inin yrrtr[rndan yol agar;r'o''alem ('Alem grirtinmesi,gtirenlerinakrllannrn pargalanmasrna kelimesi,bir beyitte"sancak"anlamrndakullanrlmr$,dikildiEi kumaErnbir ttir grimlek olarak tasawurundan hareketleg<imlepininpargalanmasrndan sozedilmigtir)r'o'Ayineddn ("Ayna kabr" anlamrnagelenAyinedAnkelimesiyle ilgili gegitlibenzetmeleryaprlmrg,griniil aydrnlatansevgili aynayabenzetilince,grimle!'i de o aynayrbanndtran bir AyinedAnolarak tasawur edilolan sevgilinin grimlegi migtir),'* cennet hullesi (H0riler kadar g:drzel cennethullesi, yakasrda cennetpenceresiolarak tasavvuredilir.)rtotdeli, diaane (Divanlarda,baharrngeligiylesevdanrnve divanelipinarttr$r,divane grintillerin zincirle bile tutulamayaca[r vs. vurgulanarak delilerin zincire vurulmalan, iist baglannl pargalamalan,gtimlek vb. kryafetleri olmaksrzrntiryan dolagmalarr,deliye grimlek, kabi vb. kryafetlerin yakrEmayacaft'* gibi tiirlti hAllerineyer verilmigtir)r'o'diken (OsmanNevres'e ait bir beyitte, iErlrn gomlelinin giinde bin ceft dikeni tarafindanpargalan&Er belirtilir),'o'hiimd, hiimA kanadt ("Telih kugu, devlet kugu,cennet kugu" anlamlanndaolan hiimA,klAsikgiirin mitoloiik kuElanndandrr.Bir to'AmrirG. l39l4. 'ot H.fid,G. Ls7lr. to'Baki, Mus. l-v/8. 'oo N.fi, G. rz713. tot Renerri,$iica, G. tg6l4. '* uroli,G. lo5/r,G.7s14. tot Ah*.t Talit Onay,a.g.e.,s. 64-65;iskenderPala,a.g.e.,s. 71. tot or-rn Nevres,G.lg3l2 Tiirk Kiilttirii incelemeleri Dergisi r93 gtimlefin hiimA kanadrndanoluEunayer beyitte talihsizlik gergevesinde verilmiEtir)r'' ihran (Gelibolu Mustafa Ati Uir beytinde,sevgilinin eEiginin KAbe'sinde grimleklerini pargalayaniErklan, ihramdan ErkmrEve kartnca (Vasfi bir beytinde safAlarelde etmig hacrlarabenzetmigtir)r''o AEr[rn,sevgilinin aynhk derdiyle son dereceincelip kiigiildiiltinti ve onu bu hAldeg<irenlerinAdetagomleline dolagmrg,iligmiE bir kannca sanacafrnr dile getirmigtir),'" ku$ yuoast (Azmi-zAdeHAleti'yeAit bir tirnekte kavugmaEevki,coEkusuile el grrpan kiEinin gcimle[indegam kuglannm yuva yapamayacafrdile getirilir)r"' kuyu (Amri'ye ait bir beyitte, sevgilinin parlak yanairnm, gomle[inin yakasmdangririinmesiile Yusufun kuyudan grkmasrarasrndailiEki kurulmu$tur),"' Leyld lAhi'ye Ait bir beyitte, Mecn0n'un grinliintin ferah ve sevingliolmast,gtimlefinin LeylA'nrn atrnrn gulundan oluEunaba$lanrr)r''nndle (Gam meclisinde nAleden, inlemeden bagka arkadaErolmayan Agrk,dert Eekmektenoylesine zayf ecelin bile geldi[inde diiEmiiEttirki nAle,'"igteburada!" diye gristermese onu gomlefinin iginde bulmasrnaimkin yoktur),'''pamuk (KlAsik giirde igr[rn bazensinesi,bazende ttim viicudu kanh yaralarlakaphdr. Tedavi gere[i yaralann iizerine konulan pamuklar bazengomlepingiyilmesi igin yer buakmaz; hatta ASlk,bunlar nedeniyle gomlek giymeye ihtiyaE bile pire (Bir beyitte Eair, pirelerin grimle$indepervAnemisali duymaz.)r''o ugugtuSunuve ideta sivrisine[in sazreglifinde dansettifini dile getirir),''' sadef (Bir ornekte,giLntig tenli giizelin gcimle[ini Erkanpdenizegirmesi, incinin sadefgiimle{ini (kabufunu) pargalayrportaya ErkmasrEeklindetasawur edilmiEtir)r'''srr (Bir devlet adamrnayazimrg medhiyedenaltnan sz, habLb, su bahsedilir)r''n bir beyitte,gomle[in gebnemesrr agrnasmdan t* Fasihi, G. 25214. t'o G.libolulu MustafaAh, G.24016. 2fr Vasfi, Dioan, haz. Mehmed QavuEof,lu,istanbul Universitesi Edebiyat Fakiiltesi Yay.,istanbul1980,G.73ll. "' Azmi-zildeHAleti,G. 130/4. t'' Amri, G.6612. "o Ahi Dioan" haz.MustafaKaEalin,Ali Tanyeri (yayrmahazrrproie),G.120/3. ''t Hayali,G. 40716. ''u Ahi, G. lo7l1. t't L.bib, Tah. IlVll-2. ''t N.di* ,G.3012. zte Gehbolulu Mustafa Ali, Riyazii's-Sdlikin,haz. Mehmet Arslan, ismail Hakkr Aksoyak,Sivas1998,b. L325. B a y r a mA l i K A Y A 194 k,abaruPt (Bir ornektegiinegin,nazik tenli sevgiliyiterletip,bedeniniates pargasrhAlinegetirmesindenhareketle,grimle[i sevgiliyi ferahlatanbir su gibi tasawur edilmig,bir di$er <irnekteise bu kez AEr[rngtimle[i, igi hava dolu bir su kabarcrprnabenzetilmigtir)r"o *ry (HayAli'ye ait bir beyitte rengi dolayrsrylamey ile g<imlekarasmdabenzerlik kurulmugtur)r"' Eiir ($eyh Galib, Yusuf krssasrnatelmihte bulundu!'u bir beytinde,stizlerinin trpkr kokusuyla Yakup'un grizlerinin agilmasrnasebep olan Yusufun gomle[ini getiren kervan gibi, anlamrn grizlerinin agrlmaslnasebepolduEunu,bir nevi giir vadisindeyeni anlamlar,yeni mazmunlariirettifini dile getirir)"' ve yelken (Me6li'ye Ait bir beyitte, Agrprngontii belA denizinin gemisine,sevgilinin attr[r ve AErprnkalbine saplananok geminin dire[ine, sinesindekiyara geminin kiirepine ve grimleSide geminin yelkeninebenzetilmigtir)'' bulunmaktadrr. IV. Gomlekle itgiti PirAhenGazeli Atasozleri ve Deyimler, Dilimizde gcimleketrafinda olugturulmugve bir krsmt hAlen kullanrlmakta olan gegitli atasozti,deyim vb. ifadeler bulunmaktadrr. Derece bildiren 'bir gtimlekilstiin olmak"l gobek,batrn bildiren "yedigtimlekceddini bilmek";Eoksrk ve kolaycayaprlanigler iEin kullanrlan "gtimlek depiEtirir gibi"; yrlanrn derisini-grimle[ini de[igtirmekten hareketle,mecazenhuy ve hayat tarzrnr de[igtirmeyi ifade iEin kullanrlan ugtimlekdcEi{tirmehn;' evlAtedinmek,kendisindenbir parEadurumunagetirmekanlamrndakulgegirmefr",gok krzmak anlamtnda lanrlmrg olan "gdmlekten-gdmleflinden kullanrlan "giimlekteng&mak" deyimleri ile "almhk atettengiimlektir"r"usta terzi dar kumastanbol gtimlekdiker", "gtimlekhnftandanyakmdlr" geklindeki atasrizleribunlardan bazrlandr. Gcimleklebirlikte en gok kullanrlan deyimler arasrndaise "tizerine titrem€k", "yaka ytrtmak"r "aya$adiigmek", "baEtangegmek"vb. bulunmaktadrr.Gcimlekleilgili deyimleringenellikle, gomleklebaSlantrhdolayh kullanrmlar oldupu gdri,ilmektedir."o. t'o N.h.i , G. 37lL;Fuzfili, G. 183/5. tt' Hayali, G. g4/5. t" $.yh Gefb, Ksd. I3lg. "' M.ali, G. rzrl4. tto O*., Asrm Aksoy, Atasiizlerioe Deyimtu Siizlii{ii, TDK Yay., Ankara 1965,lr ZLl; II,67r. l'iirk Kiiltiirii incelemeleri Dergisi 195 A.Atasozleri 1 . A y r r l r k a t e $ t e ng r i m l e k t i r Bt-hfrdcdepilEihiyetim'6lemdc dengiimlekdir Eyydmt ftrdk 6teE (Asaf,RubAi38) 2. Davayagahit gerektir Vahytdil-i zdr itdi gii da'vd-yrmahabbet Bir Edhid-igiil-ptrehcnAmddcgerekdiir (Vahyi,G.9215) 3. Garibin sag iken grimleii, 6ldiigiinde de kefeni olmaz 'Igksnddn olnn mnd-i gartb{ifiolmaz SaEikenptrehenidldiiEiztaktinkefeni (Uskiiplti ishak Qelebi,G. 33I/6) B.Deyimler l. Ategten grimlek Haltlim frz-t atfudteE-iatkadiiEenden sor gegenden am baEmdan sor Bir oddanpirehendir (Pir MehmedAzmi)"' 2. AyaEa, aya[rna diiEmek 'Urydnikenbulanmasa oI mhh-tsttn-ten phehen SerdcngegiipaydgrnadiiEmezdi (Tecelli,G. 98/1) 3 . B a $ t a n g e g m e k , b a $ r n d a ng e g m e k ciimlebendensor Gamt ptrilhen-iqkunsorarsan GeI iy ndziik-bedcn senanr bagtndangegendcnsor (MiirekkepgiEnveri,G. 4812) ttt E. Kemal Eytiboglu, On Ugilncil Yiizyildan Giiniimi)zeKadar $iirde oe Halk Ditinde AtastizlerioeDeyimler,Dopan KardegYay.,istanbul !973, s. 34. 196 BayramAli KAYA 4 . B i r g d m l e k i , i s t i i no l m a k GergiY'fiwflagiizeWikuberdberlndiir Lik bir eirmlpko seruinuni nfrzik-terdii;'u 5. Don gdmlek kalmak, bir k a l m a k , b i r g O m l e k l ek a l m a k don bir gOmlekle Yak& kiil itdi Eem'-iruhufihhniimdntmu^z Bir pirelunlc kaldtferur gibi chntmua (Gelibolulu MustafaAli, G.203ll) 6. Gafletle grimlek giydirmek Emreistihdimatnksdneyledinhiknet ilp Afrla kimdirgiydiirengaflctlcpirillrcnsafia (Vuslati, G. 613)"' 7. Gtimlek eskitmek 'Ag*;lara iSbusfrretmeselagiinlekgtbidiir Yiiz bin giinbk eskidiirce'dStkufine muhilli ztar (Y0nus Emre, G.3216)"r 8 . G o m l e k g i b i a p , r za E m a k , a ! , r z a g m a k SarmaflacdnhmaEa agmaptrdhengibi GAhgehpdyrnayiiz siinnekyeterddmengibi (Hayreti, G. 42811) 9. Oks'd'ze gomlek gomlek giydirmek giydirmek, 6kstze al vtli Zdti'yi 'ury6ngiiriib milstagrak+hfrn itdi yAr Al vhli ptrehengeydiirdiSttyAiiksiize (ZAti,G. 1340/5) 10. Ustiine, azerine titremek Giilgen-ihiisniifidcnitdiikgegiizerbhd-tsabd iistiificditrergiiffiil Regfridiip pirhheniifi-oeg (Mesihi, G. 145/3) 'u B"gd"th Rfihi, Kiilliyilrt EE'dr-rRilhi-i Bafudidi,Dioary istanbul 1287,s. 168; Omer Asrm Aksoy,a.g.e.,1,l73,2ll; II, 535;HayatBiiyiik Tiirk Siizliipii,s. 439. u' Dioon-t Vuslati,inceleme-Tenkitti Metin-indehs,haz. Gtilcan Tanrdrr, Kahramanmara$ SiitEiiimam Univenitesi (Ytiksek LisansTezi), Kahramanmarag2003. ==' Vfrn EmreDioan, haz.MustafaTatEr,KB Yay., Ankara 1990. T i i r k K t i l t i i r t i i n c e l e m e l e r iD e r g i s i t97 C.Pirihen Gazeli "pirAhentiff' redifli gazelde,ki Ktitahyah Rahimi Divanr'ndayer alan pirAhenkelimesinin redif olarak kullanrldrfrnr tespit edebildi[im tek tirnektir, gtimle[in divanlarda yer verilen pek gok tizelli$i, miinasebetve iligkisine Adetatoplucayer verilmigtir: Ddmenineirmegeher demsabdphdheniifi Konadt eldcnyakastn dil-bert pirdlwniin Qekelipehlfismagtin gtbisenneh-gihreyi Qerh;eEgiigsingercrwbh u mesdpirdheniifi Gil gibipdkizedfrmmsinsenqt Yfrsuf-likd Dest-ind-hakdannegarngn ghkoln pirdheniifi Ben seniinYahfibanumey Yil.ruf+giil-pirelun Niikhet-icdn-balqolur bfry banaptr&luniin gihi ilrtiine dir dir titreytip Bi-hardr aEl,#' Bagn gamdanphrepdredA'fufrpirillwntin bengin yakadan seyridcmgiil sineni CdmeveE Koca kargumdasenisiiriip saft ptrdheniifi Hd'il olur sakt-i wsbtda Rahimi bmdcne Odayansun itdiigin aiw bula pirhluniifi (Kiitahyah Rahimi, G. 158) SonuQ Giyim kuEamunsurlarrndangomlek iizerine yapu!:tmrzvetespit ettilimiz malzemeninancakbir krsmrnrkullanabildi$imiz bu gahgrlsrgairlerimizin ait olduklan toplumun sosyalve kiiltiirel yaprsrna,maddi ktiltiir unsurlannakar$rne denli duyarh olduklannt gostermekte;sahipolduklan yetenek, grizlem gucii ve aynntrlan yakalayan dikkatleriyle zengin bir kiiltiir birikiminin olugmasrnane denli katkrdabulunduklanna iligkin bir fikir vermektedir. 198 B a y r a mA l i K A Y A Yine bu Eahgmrrgomlekleilgili hayli zengin bir malzemebulunduEunuve bunlann EeEitliedebisanatlariEindeaynntilr bir Eekildeele ahndr[rnr ortayakoymugtur.Gegmigasrrlardakigiyim kuEamkiilttiriimiize ait renkli tablolar ve onemli ipuglan da sunan bu malzeme,milli ktilttire ait pek Eok unsurun klAsik Ttirk Eiiri iEinde yaEatrlmrE olduiunu gtistermiE, dolayrsrylabu giirin, kiilttirtimtizii gerekti[i gibi ogrenmeve tanrmada sahipoldufu rinemebir kez dahadikkat gekmigtir. Ttim giyim kugamunsurlanndaolduSugibi, Eairlerimizingcimle[ede pek Eokanlam yiikledili; bu giirde gdmlegin renk, bigim, gegitvb. somut ozelliklerinin yanr srra, sabrr,insaf, utanma, ruh vb. soyut unsurlarla da bir aradakullanrldrfr ve biiytik oranda AErk,sevgili, Yusuf ve gigeklerle birlikte diiEiiniildtiEii tespit edilmigtir. Gomlekleilgili kullanrmlann temel aktorlerindenbiri olan AErk,sevgilinin vticudundaagtrir yaralann kendisi igin bir ttir kanhgiimlekolmasr, sevgilinin ozlemi ve gaml sebebiyleten giimlefliniparEalamasr, sevgilinin gcimle[ini krskanrnaslve onun gomlepi olmayr istemesivb. gekillerdeele ahnmrgtrr. Sevgili de trpkr AErkgibi, EoEukez gomlekle ilgili ba[lanulann odaprnda yer alml$ ve golunlukla onun gomle[i sdz konusu edilmigtir. Bir Eairinbelirtti[i gibi, Yusufun grimle[inden dem vurmaktaki asrl sebepde esasensevgilinin gomlefinin vasrflannr anlatmaktr. Sevgilinin grimle[i gtil renkli, giil veyayasemenkokulu olugu, hatta bu kokulardan yaprlmrq olmasr, tenine temas ettipi igin kendisiyle vuslatta oldupunun diiEiintilmesi, Agrktarafindanbir engel,bir rakip olarak gririilmesi,gcimleksizbulunugununAErprnakhnr oynatmasrna sebepolugu,gomleksizhAlinin ruha ve canabenzetilmesivb. gekillerdeiglenmigrir. Agrk ve sevgili ile birlikte grimlek miinasebetindeiizerinde Eokgadurulan bir .difer unsur Yusuftur. Miinferit beyitlerde geneldesevgili ile ozdeElegmi$ bir gekildeele ahnmr$ve sevgili de gtil gtimlekliYusufolarak tasavvur edilmig olsa dahi, bilhassamesnevilerde,Yusufun gtimlepiyle ilgili miistakil boliimler agrldrgrgoriilmektedir. Divanlarda da genelde krssasrnm,Eegitliunsur ve motiflerine telmih gergevesinde gokgastiz konusu edildi[i gciriilenYusufun gomlegi,kan bulagtrnlmasr,ZtileyhAtarafindan hile ile yrrtrlmasr,kokusu, babaslnln grizlerinin agrlmaslnasebep olmasrvb. yonleriyleeleahnml$trr. T i i r k K i i l t i i r i i i n c e l e m e l e r iD e r g i s i t99 En gok kullanrlan gomlek rengi krrmrzr, krrmrzt rengi dolayrsryla gomlekleilgili en fazlaanrlan gigek ise giildi,ir; zirA hem sevgili, hem de Yusufgril gdmleklidir.Renk bailantsr sebebiylegtil ile kan arasrndada ilgi kurulmuE; bedeni kanlar iEinde kalan Agrkkrman gtimlekgiyinmiE olarak tahalytil edilmig, Yusufun kana bulanmggt mleEigiilden bir gtimlek geklinde tasawur edilmigtir. Gtiltin ardmdan,sevgilinin tenine benzetilmesi bakrmrndanyasemenve ozellikle kanh gtimlekballantrsr nedeniyle lAle anilmry; kendisini agk Eehidiolarak goren AErk,lAle benzei kanh bir kefenesarilmakistemiEtir. Metinlerde go!'unlukla ipek oe hctengdmlekgegitlerineyer verilmiE, ipek giimlekbilhassageffafoluEuylaele almmtE,tiril tiril oluEusevgilinin tizerine titredili tasawuruna yol aEmrgtr.KetenSttmleklerise bilhassaay rErprnrnketen iizerindeki giirtitticii etkisi ba$lammdaele almml$ ve aya benzeyensevgilinin, AErSrnrimtir ketenini giirtittii!{i vb. Eeklindetahayytillere yer verilmigtir. Bu gahgmanrnhazrlanmasl esnaslnda,bagtagiyim kugam unsurlart olmak iizere maddi kiilttir unsurlarlna yonelik yeterli tahlili Eahgmanrn bulunmadrgr,klAsik Tiirk giirinin ozeldegiyim kuEam,geneldeise ttim maddi kiilttir unsurlan bakrmrndan hentiz yeterince incelenmemiEbir kaynak durumunda oldufu goriilmiigttir. Farkh giyim kuEamunsurlart iizerine hazulanacakyeni gahgmalarile klisik Ttirk Eiirindegiyim kuEama dair dahasa$hkhve kapsamhbilgilere ulaEmakmiimktin olabilecek,boylecemaddi kiihiiriimiiziin klAsik Tiirk Eiirine yansryan<inemlibir bdltimii ortayagrkartrlml$olacaktrr. 200 B a y r a mA l i K A Y A *SHIRTlx Cusstc.u TunrtsH Potrtny" Abstract The Diuan Wts touchon uariousinteratsbetweenthepmon and itsoufi,t nnde, theconteptof loue,beautyand beautfiil in theirpoefitsusingthe while theycomposed such of dressing characteristics rekting to the thc clotheandfinery, considertng elements as itscolouranddaign etc. One of the mostpopulardres modesthat thc Diuan pets toucheduponis shirt.A rose, Tur*ish Wtry lus bem mostlytnkenup with louer,beloued, shirt in tlrc classkal throughartssuchassmile, istiare,metaphor, considered rnoreouer andJosephcentered, of is etc.In thiscontactshirt is likenedto rose,tulip and blmdyshroudbecause dlhtsions It is tlnught that a shirtis in red color.A shirt alsomeantunbn with one'sbeloued. and utrapsthebdy and thcreforthelouer it touchcs otu because unionurith thc beloued itsscent,colorand tear,a shirtis usedin termsof becomajelousof a shirt. Consi.dering allusioru(telmih)in thc storyofJoseph. metaphoric obtainedthroughoutthe tefis This arttle within thefrcmatnr* of tlrc emmple-s in orderto determine studied,triesto acibitsomeasentialknowledgeand documents in thisway tlw ux, poetry, and in thk hou,and in what rugar&a shirtis considered Tur*ishWtry. of a shirtin theclasshal placeandsignfrcarce Keywor ds Turkish poetry,mdterialculture. Drus, shirt,piteha chssieal