Hüsn-ü Aşk

Merd ana denir ki aça nev-râh Erbâb-ı vukûfı ede âgâh" "Mert ona denir ki yeni bir yol açar ve idrak sahiplerini bilinçlendirir." İnsanlar soyut ve girift düşünceleri anlatmak için simgelerden yararlanmışlardır. İnsanlığın en derin bilgilerini ifade eden efsaneler, mitler, masallar, destanlar hep bu simgesel anlatımlarla karşımıza çıkmaktadır. Simgesel 1 Selami Ece. Hüsnüne Aşk Olsun. Fenomen Yayınları: Erzurum, 2012, ss. 881+VI.

Leyla vü Mecnun ile Hüsn ü AĢk, klasik Türk Ģiirinin iki büyük
temsilcisi olan Ģairlerinin isimleriyle özdeĢ, iki baĢyapıttır. Aralarında
yaklaĢık iki yüz yıllık zaman farkı olmakla birlikte, eserlerinin zengin
niteliği Fuzuli ile ġeyh Galib‟i birleĢtirir. Her ikisinde de aĢkın konu
edinildiği bu eserler anlatım biçimi bakımından birbirinden farklıdır:
Leyla vü Mecnun‟da anlatım sembolik; Hüsn ü AĢk‟ta ise alegoriktir.
Bu iki önemli eserin karĢılaĢtırmalı olarak incelenmesi, aralarındaki
münasebetin yanı sıra, daha önce dikkat edilmemiĢ bazı özelliklerinin
ortaya konulması açısından da gereklidir. Leyla vü Mecnun ile Hüsn ü
AĢk‟ı üç temel unsuru esas alarak karĢılaĢtırmak mümkündür. Bunlar
olay, kiĢiler ve konudur. Eserlerin bütün olarak taĢıdıkları özelliklerin
de ayrıca göz önünde bulundurulması gerekmektedir. Olayın, içerik ve
episodlar; kahramanların ise eserlerde dile getirilen özellikleri
itibariyle karĢılaĢtırılması, ortak veya benzer özelliklerin
azımsanamayacak kadar çok olduğu sonucunu ortaya çıkarmaktadır.
Ġki eser arasındaki asıl benzerlik konudadır. Hüsn ü AĢk‟ta ve Leyla vü
Mecnun‟da aĢk, tasavvufî bir içerikle ele alınmıĢ ve bu çerçevede
vahdet-i vücud öğretisi dile getirilmiĢtir.

The concept of nıght ıs one of the poetic elemen ts employed ın Dı van poetry extensively wıth ıts connotations. Thıs concept ıs met ın Hüsn ti Aşk as well ıncluding its all associative meanings. This ıs partly because of the lıterary school "Sebk-i H indi" that the poet was ınfluenced. The concept of nıght and related form are analyzed and interpreted here considering other Turkısh sourcesın the concerned field.

Divine love, had been greatly discussed in Classical Turkish literature as a theme. The mathnawi of Hüsn ü Aşk, which written out wiht concept of İslamic mystisizm, also discussed divine love. This love is the product of evolution and transformation that will be revealed as rebirth eventually. The mathnawi of Hüsn ü Aşk, is one of the rare and precious works that discuss the evolution and transformation on the individual who takes step to develep his own personality. Person must pass beyond different gradations on the way of self-knowledge. Elusion from complexity and multiplicity to regularity and unity is the starting point of this work. All of the successfully handleld dangers and to have diffuculties for the sake of attaining unity are important stages for individual evolution. Values, forming a dramatic action, are important for understanding the content of the works are based on narration. İntrigue, in the dramatic action, attains clearness in the contrast of ideal value and contrary value. Persons, notions and symbols that both of ideal value and contrary value represented by, are important elements of the action. Persons, notions and symbols in the mathnawi of Hüsn ü Aşk are much important for to understand level of specter in the dramatic action. Even the people, in the mathnawi create a grade of semblance at the plane of persons, they can only steer for truth, at dimension of notion and symbol.

Bu yazıda öncelikle Hüsn ü Aşk’a ilişkin alegorik yorumların başlangıcı ile alegori kavramının estetik düşüncede tarihsel süreçte dönüşen negatif anlamı arasındaki bağa işaret edilecektir. Alegorinin on dokuzuncu asırla beraber kazandığı negatif anlam ile bir edebilik ve özerklik kriteri olarak ileri sürülen sembol düşüncesi arasındaki ilgi irdelendikten sonra ise Hüsn ü Aşk alegorik olarak yorumlanacaksa onun alegorikliği ile edebiliği arasında bir uzlaşmazlık ya da çelişki olup olmadığı sorusu üzerinde durulacaktır. Şayet alegori daima metinden önce mevcut tarihsel, siyasi, dini, ahlaki gerçekliklerin metinde ikincil düzeyde dilsel tezahürü olarak algılanırsa bunun Hüsn ü Aşk’ın edebiliğini ve özgünlüğünü riske atacağı, aynı zamanda bunun alegori kavramının da kökensel olarak yanlış bir kullanımı olduğu iddia edilerek alegorinin okurun tarihselliği ve zamansallığı nedeniyle ortaya çıkabilecek olası anlamlara açıklık olduğu ileri sürülecektir. Dolayısıyla Hüsn ü Aşk’ta alegori, tam da metnin söylediği ile kastettiği arasında özgür bir farklılaşma mekânı üretmesi nedeniyle, okurun edebî metinle beraber başka türlü konuşmaya başlaması hadisesidir.

Bilinen ilk anlatılardan bugüne değin bütün varoluşsal çabalara güzellik ve aşk eşlik etmiştir. Güzellik, aşk ve sevgi için çeşitli yaklaşımlar kendisini duyumsatmış ve yüzyıllar boyunca önemini korumayı sürdürmüştür. Buna bağlı olarak gerek dünya gerek Türk edebiyatı için de dikkate değer konulardan biri aşk ve onun görünümleri/yansımaları olmuştur. Klasik aşk öyküleri ise mesnevilerde en çok işlenen konulardandır. Bu mesnevilerden olan Leylâ vü Mecnûn ile Hüsn ü Aşk, Klasik Türk edebiyatının iki önemli temsilcisinin adlarıyla özdeşleşmiş başyapıtlardır. Her iki yapıt, sembolik ve alegorik anlatımıyla ayrılırken, başarısı ve içeriğinin zenginliği noktasında birleşir. Düştüğü beşerî aşktan ilahi aşka doğru bir yolculuğa çıkan Mecnûn'un öyküsü ile Aşk'ın Hüsn'e ulaşma yolunda yaşadığı değişim, dönüşüm ve erginlenerek Hüsn'e kavuşması eserlerin çekirdeğini oluşturur. Sevgi bir etkinliktir, pasif bir duygu değildir. Kahramanların âşık olmaları iki mesnevi arasındaki farklılıklardan biridir. Bu çalışmada her iki mesnevideki kahramanların tanışmaları ve âşık olmaları karşılaştırmalı olarak ele alınacaktır.

Hüsn ü Aşk, temelde çok yönlü okumaya müsait bir aşk hikâyesidir.
Mesneviyi 1783’te yazan Şeyh Galip’in kendisinin de ifade ettiği gibi
mesnevideki sır ve gizem, Mevlânâ’nın Mesnevî’sinden esinlenilerek
yazılmıştır. Eser, Vahdet-i Vücud felsefesi içinde Mevlevi dervişliğini
anlatmaktadır. Eserin bir başka yönü ise insani ve edebî yönüdür ki
bugünün bakış açısıyla, sembolik, masalsı, fantastik açılardan
değerlendirilmektedir. Bu çalışmada da kitonyen unsurlar ve bu
unsurların kurgudaki işlevselliği incelenmiştir. Kitonyen, yeraltı ile
ilgili tekinsiz şeyleri ve durumları ifade eder. Bu sözcük aynı zamanda
yeraltının tanrılarını, ruhlarını, cehennemî, cehenneme ait şeytani her
şeyi kapsar. Kadının ve kadın doğurganlığının, kadın rahminin kültürel
bağlamda edebiyat ve felsefe disiplini içinde doğa, karanlık, yertoprakla ilişkilendirilmesi, kitonyen düşüncenin ürünüdür. Kitonyen
kavramı, batıdaki gotik anlayışın doğudaki karşılığıdır denilebilir.
Hüsn ü Aşk, kitonyen unsurların yer aldığı bir mesnevi olup bu
unsurlarla örülü atmosfer içinde aşkı anlatmaktadır. Hikâye; kuyu,
harabeler, yer altı, cehennem, içi devlerle dolu dağlar gibi kitonyen
uzamlar; yer altı devleri, kuyu cinleri, şeytanlar, cadılar, gulyabaniler
gibi kitonyen tipler; ejderha, çıyan, akrep, yılan, fare gibi kitonyen
hayvanlar ve zift, katran, ateş gibi kitonyen madde ve varlıklar içerir.
Bu unsurlar eserde gizemli, tekinsiz, kitonyen bir hava yaratmakta ve
eseri çok yönlü okumaya açık bir hale getirmektedir

Klasik Türk şiirinin son büyük temsilcilerinden kabul edilen Şeyh Gâlib’in henüz yirmi
altı yaşında iken telif ettiği Hüsn ü Aşk mesnevisi, dil ve anlatımdaki başarısı, imge,
hayal ve sembollerdeki orijinalliği ile edebiyat araştırmacıları tarafından klasik Türk
edebiyatının şaheserleri arasında kabul edilmektedir. Kaleme alındığı ilk günden itibaren
edebiyat tarihimizde eşine az rastlanır bir ilgiye mazhar olan bu eser, bugüne değin pek
çok ilmî ve akademik çalışmanın konusu olmuş, üzerine farklı alanlarda onlarca araştırma
yapılmıştır. Tüm bu araştırmalara zemin teşkil eden Hüsn ü Aşk’ın metin neşrine yönelik
çalışmalar incelendiğinde, bu çalışmalar arasında bir kısım farklılıkların olduğu ve bu
farklılıkların da metnin neşrinde esas alınan yazma ve matbu nüshalardan kaynaklandığı
görülmüştür. Hüsn ü Aşk’ın kadim yazma nüshaları ile Bulak, Ebuzziyâ ve Tahir Olgun
baskıları karşılaştırıldığında aralarında gerek matbu nüsha nâşirlerinin müdahalelerinden
gerek dizgi hatalarından ileri gelen pek çok farklılığın bulunduğu tespit edilmiştir. Bu
çalışmada, Hüsn ü Aşk’ın matbu nüshaları ile kadim yazma nüshaları karşılaştırılarak
bunlar arasındaki farklar ortaya konacak, Hüsn ü Aşk’ın metnine matbu nüsha nâşirleri
tarafından yapılan müdahaleler gösterilecek ve böylece eserin, müellifinin elinden çıkmış
en yakın hâline yaklaştırılmasına gayret edilecektir.