Mühendis ve Makina / Engineer and Machinery 64, 713, 652-669, 2023

Mühendis ve Makina / Engineer and Machinery

MMO
MMOYAYIN
YAYIN
https://dergipark.org.tr/tr/pub/muhendismakina

DIŞ VE İÇ DİŞLİ ÇARKLARDA GİRİŞİM

Mahmut Cüneyt FETVACI1*
1
Prof.Dr. (emekli öğretim üyesi) Yakacık Tarihi Ayazma Cad. No 27 D:14 Kartal/İstanbul
ORCID No : http://orcid.org/0000-0002-1622-1583

Anahtar kelimeler Öz

Evolvent dişliler, girişim, Bu makalede iç ve dış dişlilerdeki girişimi belirleyen analitik

alttan kesme yaklaşımlar araştırılmıştır. Dış helisel dişliler için fonksiyonel ve
imalat tipi girişimler dikkate alınmıştır. İç düz dişliler için evolvent
ve takılma girişimleri ele alınmıştır. Girişim limitleri için literatürde
bulunan denklemler incelenmiştir. Ayrıca iç düz dişlilerde evolvent
gişrişimi önlemek için verilmesi gereken profil kaydırma miktarını
tayin eden bir denklem önerilmiştir. Tasarım parametrelerinin
etkisini araştırmak için hem kremayer tipi hem de pinyon tipi dişli
imalatı için BASIC programlama dili kullanılarak programlar
geliştirilmiştir. Geliştirilen programlara dayalı olarak sayısal
örnekler verilmiştir. Bu çalışma dişli tasarım sürecinin ilk
aşamalarında girişim olup olmadığını belirlemek için kullanılabilir.

INTERFERENCE IN EXTERNAL AND INTERNAL GEARS

Keywords Abstract

Involute gears, In this paper analytical approaches that determine interference

in internal and external gears are investigated. For external
interference, helical gears, functional and production-type interferences are
undercutting taken into consideration. Involute interference and fouling for
internal spur gears are investigated. Equations in the literature
for interference limits are examined. In addition, an equation
is proposed that determines amount of profile shift to prevent
involute intereference in internal spur gears. Computer programs
written in BASIC have been developed for the both rack-type and
pinion-type gear generation to investigate the effect of design
parameters. Numerical examples are given based on the developed
programs. This study can be used to check interference in the early
stages of the gear design process.
Araştırma Makalesi Research Article
Başvuru Tarihi : 17.05.2023 Submission Date : 17.05.2023
Kabul Tarihi : 02.08.2023 Accepted Date : 02.08.2023
*
fetvacic@gmail.com
doi : 10.46399/muhendismakina.1298006

652
 Mühendis ve Makina / Engineer and Machinery 64, 713, 652-669, 2023

Extended Abstract
Among the various ways of transmitting mechanical power between two shafts, gear
wheels are not only the oldest solution, but also the more satisfying, robust, reliable
and durable solution. Standardization in size and shape ensures widespread use of
gear wheels in a wide range of applications from food processors to wind turbines,
from precision instrumentation to the defense industry.
Gears are classified according to the positions of the shaft axes and the position of the
teeth relative to the shaft axis. Commonly used type are spur and helical gear wheels
with involute profile that transmit power between parallel shafts. These mechanisms
can be arranged as external-external, external-internal and rack-and-pinion.
The ratio of the input speed to the output speed in a power transmission mechanism
is called the transmission ratio. In general terms, this ratio, which is defined by the
ratio of the diameters of the pulleys connected to the shafts of the work and power
machines, is also defined by the ratio of the number of teeth in the gear wheels. The
number of teeth is chosen to provide strength and functional calculations. However,
another issue that limits the number of teeth is the tooth interference.
Interference is an undesirable event as it causes wear, vibration and locking in the
mechanism. The locus of the contact points of the involute gear pairs is the pressure
line, which is the common tangent of the base circles. As long as the gear contact is
between two tangential points, there is no danger of interference. In other words,
the tip circles of both gears should intersect the pressure line between two tangent
points. In case of contact outside of these two boundary points, interference occurs.
This type of interference can be called functional interference. Functional interferen-
ce depends on the method of manufacture of the gear.
The root fillet of the gear manufactured with form milling cutter is a radial line. In
case of interference, the tooth tip of the wheel contacts the root area of the pinion.
There is locking and wear because of the material belonging to the pinion where the
tooth tip of the gear wheel should be. For this reason, the number of teeth of the pini-
on and wheel is chosen so that interference does not occur. If there is a similar inter-
ference between the generating-type tool (rack-type, pinion-type) and the gear whe-
el to be manufactured, the tool tip removes the excess material from the bottom of
the gear wheel. This type of interference is called a production-type of interference.
In this case, interference are eliminated in the manufactured gears, but undercutting
occurs. It is undesirable as gear tooth root strength decreases. It is possible to pre-
vent both functional and manufacturing-based interference with various methods.
Addendum modification, higher pressure angle or reducing addendum height can be
used to prevent interference in external gears.
In internal gears there are several types of interference. If the contact of the mating
gears occurs inside the two tangents points on the pressure line then there is involute
intereference (primary intereference). This type of intereference is same as functio-

653
Mühendis ve Makina / Engineer and Machinery 64, 713, 652-669, 2023

nal intereference in external gears. It can be checked with an analytical equation that
gives limit number of pinion teeth for a given pressure angle, internal gear addendum
and gear ratio. To prevent primary interference addendum is reduced or profil shift
is applied. Based on an analytical equation available in literature that checks intere-
fence the author proposed an equation that gives minimum addendum modification
(profile shift) to prevent primary interference. This equation is valid for long and
short addendum modification system.
Secondary interference (fouling) refers to an interference occurring at the addendum
of the external gear and at the addendum of the internal gear during recess tooth
action. Fouling tends to happen when the difference between the numbers of teeth
of the two gears is small. Mathematical model for detecting secondary interference
is simplified by diagrams that give minimum difference of the numbers of teeth for a
given pressure angle and average addendum of internal gear mechanism. Other types
of internal gear intereference are beyond the scope of this study.
In this study analytical equations that check intereference in external and internal
gear mechanisms are investigated. Computer programs that generate gear tooth sur-
faces and tool surfaces are developed. Numerical examples are illustrated to display
interference in gear mechanisms. The effect of design parameters on the tooth inte-
ference are studied. Also methods of avoiding interference are given. Computerised
gear tooth generation approach presented in this study can be used to check some
types of interference at the earlier stages of gear mechanism design.

654
 Mühendis ve Makina / Engineer and Machinery 64, 713, 652-669, 2023

1. Giriş ve Amaç
İki mil arasında mekanik gücü iletmenin çeşitli yolları arasında, dişli çarklar
sadece en eski çözüm değil, aynı zamanda daha tatmin edici, sağlam, güvenilir
ve dayanıklı çözüm sunmaktadır. Boyut ve şekillerindeki standartlaştırma dişli
çarkların mutfak robotlarından rüzgar türbinlerine, hassas cihaz tekniğinden sa-
vunma sanayisine geniş bir uygulama alanında yaygın kullanımlarını sağlamak-
tadır (Vullo, 2021).
Dişli çarkların sınıflandırılması mil eksenlerinin konumlarına ve dişlerin mil ek-
seni ile olan konumuna göre yapılmaktadır. Yaygın olarak kullanılan tip paralel
miller arasında güç ileten evolvent profilli düz ve helisel dişli çarklardır. Bu me-
kanizmalar dış-dış, dış-iç ve kremayer-çark olarak tertiplenebilir (Çakır, 1989).
Bir güç iletim mekanizmasında giriş devrinin çıkış devrine oranı, çevrim oranı
olarak adlandırılır. Genel anlatımla iş ve tahrik makinalarının millerine bağlı
kasnakların çaplarının oranı ile tanımlanan bu oran dişli çarklarda aynı zaman-
da diş sayılarının oranı ile de tanımlanır. Diş sayıları mukavemet ve fonksiyonel
hesapları sağlayacak şekilde seçilir. Bununla birlikte diş sayılarını sınırlandıran
diğer bir husus girişimdir.
Girişim mekanizmada aşınma, titreşim ve kilitlenmeye sebep olduğundan isten-
meyen bir olaydır. Evolvent dişli çiftlerinin temas noktalarının geometrik yeri
temel dairelerinin müşterek teğeti olan kavrama doğrusudur. Dişlilerin sadece
evolvent yanaklarının temas etmesi istenir. Yanakların temas noktası kavrama
doğrusunun sınırlandırılmış bölgesindedir. Sınır noktalar dışında temas duru-
munda ise girişim söz konusudur. Bu tip girişim fonksiyonel girişim olarak ad-
landırılabilir. Fonksiyonel girişim dişli çarkın imalat yöntemine bağlıdır.
Modül freze ile imal edilen dişlinin kök eğrisi radyal bir doğrudur. Girişim du-
rumunda çarkın diş başı pinyonun kök bölgesine temas etmektedir. Çarkın diş
başının olması gereken yerde pinyona ait malzeme bulunduğundan kilitlenme ve
aşınma söz konusudur. Bu nedenle pinyon ve çarkın diş sayıları girişim meydana
gelmeyecek şekilde seçilir. Yuvarlanma metoduna göre imal eden takım (krema-
yer-tipi, pinyon-tipi) ile imal edilecek dişli çark arasında benzer girişim varsa
takım ucu dişli çarkın dibinden fazla malzemeyi kaldırır. Bu tip girişim imalat
(takım) girişimi olarak adlandırılır. Bu durumda imal edilen dişlilerde girişim
giderilmiş fakat alttan kesilme olayı meydana gelmiştir. Kök mukavemeti azal-
dığından istenmeyen bir durumdur. Gerek fonksiyonel ve gerekse imalata dayalı
girişimi çeşitli yöntemlerle önlemek mümkündür.
İç dişli çarkların yuvarlanma metoduyla imalatı pinyon-tipi takımlarla yapılmak-
tadır. İç dişli çarklarda çeşitli girişim tipleri vardır. Birincil girişimde iç dişlinin
baş dairesi kavrama doğrusunu sınır noktasının gerisinde kesmektedir. İkinci gi-

655
Mühendis ve Makina / Engineer and Machinery 64, 713, 652-669, 2023

rişimde temasın ilerisinde ve gerisinde pinyon ve çarkın (iç dişli) dişleri üstüste
binmiştir. Bu fonksiyonel girişimleri çeşitli yöntemler ile önlemek mümkündür.
Budynas ve Nisbett, modül freze ile imal edilen dişli mekanizmalarda girişim
önlemek için seçilmesi gereken diş sayılarını tayin eden ifadeleri sunmuşlardır
(Budynas ve Nisbett, 2008). Linke, Börner ve Heß, pinyon-tipi takımla imal edi-
len dış dişlilerde alt kesilmesiz mininmum diş sayısını veren ifadeyi sunmuştur
(Linke ve diğ., 2016). Yu, iç dişli çarklarda birincil, ikincil, eksenel ve radyal giri-
şimleri önlemek için sağlanması gereken matematik ifadeleri sunmuştır. Çalış-
mada bu girişimler fonksiyonel ve imalata dayalı olarak gruplandırılmıştır (Yu,
1989). Fonksiyonel girişimler eş çalışan dişlilerin boyutlarına ve takıma, imalat
girişimleri ise doğrudan takıma bağlıdır.Vullo, iç ve dış dişli çark mekanizmala-
rında fonksiyonel ve imalata dayalı girişimleri detaylı incelemiştir. Çalışmada li-
teratüre katkı sağlayan yeni denklemlerde sunulmuştur (Vullo, 2021). Pedrero,
Pleguezuelos ve Sanchez, iç dişli mekanizmalarında birincil ve ikincil girişimi
önlemek için yeni bir metodoloji geliştirmişlerdir. Çalışmada kavrama oranını
düşürmeden diş yüksekliklerinin, merkezlerarası mesafelerinin, profil kaydırma
faktörlerinin ve uç düzeltmelerin (tip reliefs) optimum değerlerinin bulunması
gerçekleştirilmiştir (Pedrero ve diğ., 2023).
Bu çalışmada evolvent iç ve dış dişli çarklarda girişim ele alınmıştır. Çalışmanın
ikinci bölümünde dış ve iç dişli çark mekanizmalarında çeşitli tipten girişim için
sınır diş sayılarını tayin eden ifadeler verilmiştir. Üçüncü bölümde sayısal örnek-
ler görselleştirilerek iç ve dış dişli çarklarda girişim incelenmiştir. Dördüncü bö-
lümde sonuçlar değerlendirilmiştir.

2. Girişimin Matematik Modeli

Bu çalışmada araştırma ve yayın etiğine uyulmuştur.

2.1 Dış Dişli Çark Mekanizmaları

Evolvent dış dişli çarklarda fonksiyonel girişimin matematik modeli Şekil 1’de
gösterilen kavrama şemasından kolaylıkla elde edilir. Dişlilerin maksimum diş
başı yarıçapları merkezlerden sınır noktalara indirilen ̅̅̅̅̅̅̅ ̅̅̅̅̅̅̅
𝑂𝑂2 𝑇𝑇1 ˜‡𝑂𝑂1 𝑇𝑇2 doğru-
ları ile sınırlı olduğundan geometrik bağıntılar düzenlenirse pratik önemi olan
ifadeler elde edilir.

656
 Mühendis ve Makina / Engineer and Machinery 64, 713, 652-669, 2023

Şekil 1. Eş Çalışmada Sınır Noktalar (Vullo, 2021)

Verilen bir çevrim oranı için modül freze ile imal edilen alın dişli mekanizmala-
rında minimum pinyon diş sayısı Tp_min Denklem (1) ile belirlenir (Budynas ve
Nisbett, 2008). Burada i çevrim oranını, αs alın kavrama açısını, β helis açısını ve
ha* dişlilerin baş yüksekliği katsayısını ifade eder.

∗ ∙𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐∙[𝑖𝑖+√𝑖𝑖 2 +(1+2∙𝑖𝑖)∙𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠2 𝛼𝛼 ]
2∙ℎ𝑎𝑎
𝑇𝑇𝑝𝑝_𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 =
𝑠𝑠 (1)
(1+2∙𝑖𝑖)∙𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠2 𝛼𝛼𝑠𝑠

Verilen bir pinyon diş sayısı için maksimum çark diş sayısı Tg_max Denklem (2) ile
hesaplanır (Budynas ve Nisbett, 2008).

𝑇𝑇𝑝𝑝2 ∙𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠2 𝛼𝛼𝑠𝑠 −4∙ℎ𝑎𝑎

∗2 ∙𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐 2 𝛽𝛽
(2)
𝑇𝑇𝑔𝑔_𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 = ∗ ∙𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐−2∙𝑇𝑇 ∙𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠 2 𝛼𝛼
4∙ℎ𝑎𝑎 𝑝𝑝 𝑠𝑠

Dış dişlilerin pinyon-tipi takımla imalatında girişim (alttan kesme) olmadan

657
Mühendis ve Makina / Engineer and Machinery 64, 713, 652-669, 2023

imal edilebilecek minimum diş sayısı Tp_min Denklem (3) ile hesaplanır. Bu ifade-
de h_ac^* taksimat dairesinden maksimum evolvent noktasına olan radyal me-
safenin normal modüle oranıdır (Linke, Börner ve Heß, 2016). Sivri uçlu takımda
hac* = 1,25 dir. Takımın diş sayısı Tc sembolü ile gösterilmektedir.

∗ ∙𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐)2 −𝑇𝑇 2 ∙𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐 2 𝛼𝛼

(𝑇𝑇𝑐𝑐 +2∙ℎ𝑎𝑎𝑎𝑎 𝑠𝑠
𝑇𝑇𝑝𝑝_𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 = √ 𝑐𝑐
− 𝑇𝑇𝑐𝑐 (3)
𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠2 𝛼𝛼𝑠𝑠

2.2 İç Dişli Çark Mekanizmaları

İç dişli çark mekanizmalarında farklı girişim çeşitleri vardır. Dış dişlilerdeki fonk-
siyonel girişime benzer şekilde modellenen evolvent girişim ilk kontrol edilmesi
gerekendir. Bu nedenle birincil girişim olarak da adlandırılır (Vullo, 2021). Te-
masın başlangıcının pinyon girişim sınır noktası ile yuvarlanma noktası arasın-
da olması istenir. Şekil 2’de görüldüğü üzere iç dişlinin dişbaşı dairesi kavrama
doğrusunu A noktasında pinyonun dişbaşı dairesi ise E noktasında kesmektedir
(Haberhauer ve Bodenstein, 2011). 𝐴𝐴𝐴𝐴 ̅̅̅̅ kavrama uzunluğudur ve A noktasının
𝑇𝑇1 𝑇𝑇2 hattında olması istenmez. T1 noktası girişim sınır noktasıdır. İç düz dişli
̅̅̅̅̅̅̅
çark mekanizmasında verilen çevrim oranı için girişim olmadan kullanılabilecek
minimum pinyon diş sayısı Tp_min Denklem (4) ile hesaplanır (Vullo, 2021). Bu
ifadede ℎ𝑎𝑎∗ iç dişlinin baş yükseklik katsayısıdır. Kavrama açısı αn sembolü ile
gösterilmektedir.

Şekil 2. İç Dişli Çark Mekanizması (Haberhauer ve Bodenstein, 2011)

658
 Mühendis ve Makina / Engineer and Machinery 64, 713, 652-669, 2023

∗
2∙ℎ𝑎𝑎
𝑇𝑇𝑝𝑝_𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 = (4)
𝑖𝑖−√𝑖𝑖 2 −(2∙𝑖𝑖−1)𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠2 𝛼𝛼𝑛𝑛

Girişimi önlemek için çark baş yüksekliği kısaltılabilir. Alternatif yöntem profil
kaydırmadır. (4) numaralı denklemden hareketle verilen çevrim oranı ve pinyon
diş sayısı için girişimi önlemek için uygulanması gereken profil kaydırma faktörü
xmin Denklem (5) ile hesaplanır. Her iki dişliye aynı değer uygulanır. Mekanizma-
da eksenler arası mesafe değişmez.

∗ −𝑇𝑇 ∙[𝑖𝑖−√𝑖𝑖 2 −(2∙𝑖𝑖−1)𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠2 𝛼𝛼 ]

2∙ℎ𝑎𝑎 𝑝𝑝 𝑛𝑛
(5)
𝑥𝑥𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 =
2

İç dişli çark mekanizmalarında ikincil girişim olarak adlandırılan takılma duru-

munda temas hattının gerisinde veya ilerisinde olan dişli çiftlerinde pinyon iç
dişlideki yerine konumlanamamıştır. Bu durum diş sayıları arasındaki fark az
olan mekanizmalarda görülür. Detaylı incelemeyi gerektirmekle birlikte pratikte
(Tg-Tp)min=8 durumunda ikincil girişim tehlikesi önlenir. Şekil 3’de çeşitli kavrama
açıları ve baş yükseklikleri için diş sayıları arasındaki farkın minimum değerini
tayin eden grafik gösterilmiştir (Vullo, 2021).

Şekil 3. İkincil Girişim Sınırının Belirlenmesi (Vullo, 2021)

3. Sayısal Uygulamalar
Gerek kremayer-tipi ve gerekse pinyon-tipi takımlarla imal edilen dişlilerin ma-
tematik modellenmesini ele alan çok sayıda çalışma mevcuttur (Brauer, 2004;

659
Mühendis ve Makina / Engineer and Machinery 64, 713, 652-669, 2023

Chang ve Tsay, 1998; Chen, Song, Zhu, Du ve Ni, 2017; Fetvacı, 2018; Fetva-
cı, 2019; Litvin ve Fuentes, 2004; Liu ve Tsay, 2001; Şentürk ve Fetvacı, 2020;
Yang, 2005). Literatürden hareketle bu çalışmada BASIC programlama dili ile
PC-BASIC editöründe programlar hazırlanmıştır. Sonuçları görselleştirmek için
GRAPH matematik fonksiyon çizim programı kullanılmıştır.
Şekil 4’de gösterilen uygulamada normal modül mn=4mm, normal kesitte kav-
rama açısı αn=20°, helis açısı β=25° ve çevrim oranı i=3 alınmıştır. (1) numaralı
eşitlikten pinyonun girişim sınır diş sayısı Tp_min=12 hesaplanır. Çark diş sayısı
Tg=i ∙ Tp=36 dır.

Şekil 4. Girişim Sınırında Dişli Mekanizması-1

Şekil 5’de gösterilen uygulamada normal modül m_n=4mm, normal kesitte kav-
rama açısı αn=20°, helis açısı β=25° ve pinyon diş sayısı Tp =12 alınmıştır. (2)
numaralı eşitlikten girişim olmaksızın maksimum çark diş sayısı Tg_max=43 olarak
hesaplanır. Bu mekanizmada çevrim oranı i=Tg / Tp=3,58 dir.

660
 Mühendis ve Makina / Engineer and Machinery 64, 713, 652-669, 2023

Şekil 5. Girişim Sınırında Dişli Mekanizması-2

Şekil 6’da sivri uçlu pinyon-tipi takımla helisel dişli imalatı uygulamasında nor-
mal modül mn=4mm, normal kesitte kavrama açısı α=20°, takımın diş sayısı
Tc=16 ve helis açısı β=25° alınmıştır. Takımın taksimat dairesi ile evolvent böl-
∗
gesinin üst sınırı arasındaki radyal mesafe katsayısı ℎ𝑎𝑎𝑎𝑎 =1,25 dir. Girişim olma-
dan imal edilebilecek minimum diş sayısı Denklem (3) kullanılarak Tg=13 olarak
hesaplanır.

Şekil 6. Helisel Pinyon-Tipi Takımla Dişli İmalatı

661
Mühendis ve Makina / Engineer and Machinery 64, 713, 652-669, 2023

Şekil 7’de yuvarlatılmış uçlu pinyon-tipi takımla helisel dişli imalatı uygulama-
sında normal modül mn=4mm, normal kesitte kavrama açısı α=20°, takımın diş
sayısı Tc=16 ve helis açısı β=25° alınmıştır. Takım uç yuvarlatma yarıçapı ρ =
0,4∙mn olarak alınmıştır ve böylece takımın taksimat dairesi ile evolvent bölgesi-
∗
nin üst sınırı arasındaki radyal mesafe katsayısı ℎ𝑎𝑎𝑎𝑎 =1,068772 dir. Denklem (3)
kullanılarak girişim olmadan imal edilebilecek minimum diş sayısı Tg=11 olarak
hesaplanır.

Şekil 7. Yuvarlatılmış Uçlu Takımla Helisel Dişli İmalatı

Şekil 7’de verilen parametrelere göre alt kesilmeli olarak imal edilen dişli çark
Şekil 8’de gösterilmiştir. Tg=8 alınmıştır. Bu uygulamada takımın maksimum
evolvent dairesi kavrama doğrusunu temel noktanın gerisinde kesmektedir. Şe-
kilde ayrıca temas noktalarının geometrik yeri de gösterilmiştir.

Şekil 8. Pinyon-Tipi Takımla Alt Kesilmeli Dişli Çark İmalatı

662
 Mühendis ve Makina / Engineer and Machinery 64, 713, 652-669, 2023

Şekil 9’da gösterilen iç düz dişli çark mekanizmasında m=5mm, kavrama açısı
α=20°, pinyon diş sayısı Tp=18 ve çark diş sayısı Tg=38 alınmıştır. Hesaplanan
38
çevrim oranı 𝑖𝑖 = 18 = 2,11 'dir. (4) numaralı denkleme göre Tp_min=22 olduğundan
girişim vardır. Şekil 9’da birincil (evolvent) girişim durumu gösterilmiştir. İç diş-
linin dişbaşı dairesi kavrama doğrusunu iki temel noktanın arasında kesmektedir.

Şekil 9. Birincil Girişimli İç Dişli Çark Mekanizması

Girişimi önlemek için profil kaydırma yapılabilir. (5) numaralı denklem kullanı-
larak Şekil 9’da görselleştirilen mekanizmada iç dişli çarka xp=xg=0,1788 profil
kaydırma uygulanarak girişim sınırda önlenebilir. Bu mekanizmaya xp=xg=0,5
profil kaydırma uygulanarak birincil girişim önlenmiştir. Şekil 10’da görüldüğü
üzere çark dişbaşı dairesi kavrama doğrusunu yuvarlanma noktası ile temel nok-
ta arasında kesmektedir.

Şekil 10. Profil Kaydırmalı İç Dişli Çark Mekanizması

663
Mühendis ve Makina / Engineer and Machinery 64, 713, 652-669, 2023

Şekil 11’de gösterilen iç düz dişli çark mekanizmasında m=3mm, kavrama açısı
α=20°, pinyon diş sayısı T_p=16 ve çark diş sayısı Tg=24 alınmıştır. Hesaplanan
24
çevrim oranı 𝑖𝑖 = = 1,5 dir. (4) numaralı denkleme göre girişim olmaması için
16
ℎ𝑎𝑎∗ max≤0,64 alınmalıdır. Böylece profil kaydırma gerektirmeden birincil girişim
- ∗
önlenebilir. Bu uygulamada iç dişli çarkın baş yüksekliği ℎ𝑎𝑎 =0,64
 alınarak giri-
şim sınıra yakın önlenmiştir. Alternatif yöntem olarak Şekil 12’de ℎ𝑎𝑎∗ =1
 alınmış
fakat mekanizmaya (5) numaralı denklemden hesaplanan xp=xg=0,36 profil kay-
dırma uygulanarak girişim sınıra yakın önlenmiştir.

Şekil 11. Baş Yüksekliğinin Azaltılarak Girişimin Önlenmesi

Şekil 12. Profil Kaydırma ile Girişimin Önlenmesi

İç dişli çarklarda ikincil girişimi görselleştirmek için hazırlanan bir uygulamada

m=3mm, kavrama açısı α=20°, pinyon diş sayısı Tp=16 ve çark diş sayısı Tg=20
alınmıştır. Hesaplanan çevrim oranı i=20/16=1,25 dir. (4) numaralı denkleme
∗
göre birincil girişim olmaması için ℎ𝑎𝑎_𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 ≤0,578 alınmalıdır. İç dişli çarkın baş
∗
yüksekliği ℎ𝑎𝑎 =0,57 alınarak girişim sınıra yakın önlenmiştir. Ancak diş sayı-
ları birbirine çok yakın olduğundan bu mekanizmada ikincil girişim (takılma)

664
 Mühendis ve Makina / Engineer and Machinery 64, 713, 652-669, 2023

söz konudur. Mekanizmanın ortalama baş yüksekliği k ≅ 0,8 için girişim sınırı
(Tg - Tp)min ≅ 6 dir (Vullo, 2021). Şekil 13’de ikincil girişimli mekanizma görül-
mektedir. Temasın ilerisinde ve gerisindeki bazı dişli çiftlerinde profiller üstüste
binmiştir.

Şekil 13. İkincil Girişimli Mekanizma

4. Sonuçlar
Dişli çarklarda girişim ve alttan kesme mekanizmanın fonksiyonunu ve mukave-
metini etkileyen önemli husustur. Dış dişli çarklarda eğer imalat modül freze ile
yapılmışsa (1) ve (2) numaralı denklemlere göre kontrol yapılmalıdır. Girişimin
olduğu pinyon-çark mekanizmalarda çarkın diş başı pinyonun evolvent olmayan
bölgesine temas ederek kilitlenmeye yol açar. Kremayer-çark mekanizmasında
ise girişim sınır diş sayısı (2) numaralı denklemin paydası sıfıra eşitlenerek bu-
lunur.
Dış dişli çark mekanizmalarında fonksiyonel girişim dişliler modül freze ile imal
edilmişse söz konusudur. Şekil 4 ve Şekil 5’de gösterilen girişim durumu (1-2)
numaralı denklemlerin uygulamasıdır. Yuvarlanma metodu ile imalatta ise tas-
lakta girişim bölgesi alt kesilmeli şekillendirilir.
Gerek kremayer takımın gerekse pinyon takımın çoğunlukla uç köşeleri yuvarla-
tılmıştır. Böylece hem takımın ömrü artar hemde imal edilen dişlinin kök muka-
vemeti daha yüksek olur. Yuvarlak uç sivri uca göre aynı parametreler için daha
düşük sayılarda alt kesilmesiz dişli imalatını sağlar. Şekil 6’da sivri uçlu pinyon
takımla ve Şekil 7’de yuvarlatılmış uçlu takımla imalat karşılaştırılmıştır. Aynı
parametrelerde yuvarlatılmış uçlu takımla sınır diş sayısı 13’den 11’e düşmüş-
tür. Böylece tasarımda hacimden ve ağırlıktan tasarruf sağlanabilir. Şekil 8’de ta-
kımın maksimum evolvent noktası kavrama doğrusunu sınır noktasının dışında
kestiği için imal edilen dişli alt kesilmelidir.

665
Mühendis ve Makina / Engineer and Machinery 64, 713, 652-669, 2023

İç dişli çark mekanizmalarında montaj genellikle profil kaydırmayı gerektirir. İç

dişli çarklarda çeşitli girişim tipleri vardır. Fonksiyonel girişim haricindeki tipler
dış dişlilerde yoktur. (4) numaralı eşitlikle girişim olmaksızın minimum pinyon
diş sayısı hesaplanır. Profil kaydırma yöntemi ile tehlike önlenir. Şekil 11 ve Şe-
kil 12’de birincil girişimi önlemek için baş yüksekliğinin azaltılması ve alternatif
olarak profil kaydırma yöntemi karşılaştırılmıştır. Şekil 12’de görüldüğü üzere
profil kaydırma nedeniyle iç dişli çarkın taksimat dairesindeki diş kalınlığı azal-
mış ve dış dişlinin taksimat dairesindeki diş kalınlığı artmıştır. İkincil girişim
için pratik yöntem çarkların diş sayılarını yakın tutmamaktır. Şekil 13’te görsel-
leştirilen uygulamada diş sayıları çok yakındır. Ayrıca verilen parametrelere göre
iç dişli baş yüksekliği standart değerinin altında alınmalıdır. Böylece birincil gi-
rişim önlenmiş fakat ikincil girişim önlenememiştir. Diğer girişim tipleri grafik
analitik yöntemler ve nonlineer çözümleme gerektirmektedir (Litvin ve Fuentes,
2004; Vullo, 2021). Bu çalışmanın kapsamı dışında tutulmuştur.
Yuvarlanma yöntemi ile imalatta profil kaydırma yöntemiyle küçük diş sayıla-
rında alttan kesmeyi önleme, dişlilerin mukavemetini arttırma, mekanizmanın
eksenlerarası mesafesini değiştirme, iç dişli çarklarda girişimi önleme gibi fay-
dalar sağlanır. Profil kaydırılmış dişlilerin ölçüleri ve kalınlıkları değişir. Profil
kaydırmanın üst sınırını sivri tepe alt sınırını alttan kesme tayin eder. Şekil 14’de
kremayer takımla imal edilen dış dişli çarkta profil kaydırmanın geometriye et-
kisi gösterilmiştir. Pozitif profil kaydırmada taksimat dairesindeki diş kalınlığı
artmış, diş dibi mukavemeti artmış ve diş ucu sivrileşmiştir. Negatif profil kaydır-
mada taksimat dairesindeki diş kalınlığı azalmış ve diş başındaki kalınlık artmış-
tır. Alt kesilme sınırı ihlal edildiğinden dişdibi kesiti zayıflamış ve mukavemet
düşmüştür.


Şekil 14. Dış Dişlilerde Profil Kaydırmanın Geometriye Etkisi

666
 Mühendis ve Makina / Engineer and Machinery 64, 713, 652-669, 2023

Şekil 15’te pinyon-tipi takımla imal edilen iç dişli çarkta profil kaydırmanın etkisi
gösterilmiştir. İç dişlilerde profil kaydırma arttıkça taksimat dairesindeki diş ka-
lınlığı azalır ve dişbaşındaki diş kalınlığı azalır. Diş kök mukavemeti artmaktadır.
Negatif profil kaydırmada taksimat dairesindeki diş kalınlığı ve dişbaşındaki diş
kalınlığı artar. Diş kök mukavemeti azalmaktadır. Ancak negatif profil kaydırma
girişim tehlikesini arttırmaktadır. İç dişli çark mekanizmalarında xg - xp=0 duru-
munda eksenler arası mesafe değişmez. Uygulaması Şekil 10’da gösterilmişti.

Şekil 15. İç Dişlilerde Profil Kaydırmanın Geometriye Etkisi

Semboller
ha : dişli çark baş yüksekliği
hac : takım baş yüksekliği
i : çevrim oranı
k : pinyon-çark ortalama baş yüksekliği
mn : normal kesitte modül
ra1 : pinyon dişbaşı yarıçapı
ra2 : çark dişbaşı yarıçapı
rb1 : pinyon temel dairesi yarıçapı
rb2 : çark temel dairesi yarıçapı
rg : çark taksimat yarıçapı
rp : pinyon taksimat yarıçapı
Tc : takım diş sayısı

667
Mühendis ve Makina / Engineer and Machinery 64, 713, 652-669, 2023

Tg : çark diş sayısı

Tp : pinyon diş sayısı
xg : çark profil kaydırma katsayısı
xp : pinyon profil kaydırma katsayısı
αn : normal kesitte kavrama açısı
αs : alın kesitte kavrama açısı
β : helis açısı

Kaynakça
Brauer, J. (2004). A General Finite Element Model Of Involute Gears. Finite Ele-
ments in Analysis and Design, 40(13-14), 1857-1872. doi:10.1016/j.fi-
nel.2004.02.002
Budynas, R., & Nisbett, K. (2008). Shigley's Mechanical Engineering Design. India:
Tata McGraw-Hill.
Chang, S., & Tsay, C. (1998). Computerized Tooth Profile Generation and Under-
cut Analysis of Noncircular Gears Manufactured with Shaper Cutters. Jour-
nal of Mechanical Design, 120(1), 92-99. doi:10.1115/1.2826682
Chen, Q., Song, C., Zhu, C., Du, X., & Ni, G. (2017). Manufacturing And Contact Cha-
racteristics Analysis Of Internal Straight Beveloid Gear Pair. Mechanism and
Machine Theory, 114, 60-73. doi:10.1016/j.mechmachtheory.2017.04.002
Çakır, A. (1989). Dişli Çark Kinematiği. İstanbul: İTÜ Makina Fakültesi.
Fetvacı, M. (2018). Pinyon-Tipi Takımla İmal Edilen Standart Olmayan Dişlilerin
Bilgisayar Simülasyonu. Gazi Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi
Dergisi, 33(1), 51-61. doi:10.17341/gazimmfd.406779
Fetvacı, M. (2019). Pinyon-Tipi Takımla İmal Edilen Evolvent Düz Dişlilerinin Ma-
tematiksel Modellerinin Karşılaştırılması. Mühendis ve Makina, 60 (696),
178-191.
Haberhauer, H., & Bodenstein, F. (2011). Maschinenelemente: Gestaltung, Berech-
nung, Anwendung. Heidelberg: Springer Verlag.
Linke, H., Börner, J., & Heß, R. (2016). Cylindrical Gears: Calculation–Materials–
Manufacturing. Nordersted: Carl Hanser Verlag.
Litvin, F., & Fuentes, A. (2004). Gear Geometry and Applied Theory. Cambridge:
Cambridge University Press.
Liu, C., & Tsay, C. (2001). Tooth Undercutting of Beveloid Gears. Journal of Mecha-
nical Design, 123(4), 569-576. doi:10.1115/DETC2000/PTG-14460

668
 Mühendis ve Makina / Engineer and Machinery 64, 713, 652-669, 2023

Pedrero, J. I., Pleguezuelos, M., & Sánchez, M. B. (2023). Analysis of the Tip Inter-
ference in Low Gear Ratio Internal Spur Gears with Profile Modification.
Forschung im Ingenieurwesen, 1-10. https://doi.org/10.1007/s10010-023-
00683-6
Şentürk, B. ve Fetvacı, M. (2020). Beveloid Dişli Çarkların Modellenmesi ve Alt-
tan Kesme Analizi. Gazi Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Dergisi,
35(2), 901-916. doi:10.17341/gazimmfd.544038
Vullo, V. (2021). Gears: Volume 1: Geometric and Kinematic Design. Cham: Sprin-
ger.
Yang, S. (2005). Mathematical Model Of A Helical Gear With Asymmetric Involute
Teeth And Its Analysis. The International Journal of Advanced Manufactu-
ring Technology, 26(5-6), 448-456. doi:10.1007/s00170-003-2033-z
Yu, D. D. (1989). On the Interference of Internal Gearing. Gear Technology. July/
August, 12-44.

669