SECOND TERM ILAANA ISE NI SAA KINNI FUN SS3

YORUBA LANGUAGE
OSE AKORI EKO

1 EDE – Atunyewo eko kikun lori silebu ede Yoruba

ASA – Atunyewo eko lori Elegbejegbe, iro-si-iro

LITIRESO – Agbeyweo asayan iwe ti ajo WAEC/NECO yan

Onkowe, eda itan ati awon amuye inu itan yii

2 EDE – Atunyewo eko lori eko fonoloji ede Yoruba

B.A foniimu konsonanti, faweli, ohun, konsonanti aranmupe,

asesilebu

Eda foniimu, konsonanti ati faweli

ASA – Agbeyewo awon orisa ile Yoruba Obatala, Orunmila/Ifa.

Itan ni soki nipa awon Aworo Orisa

LITIRESO – Itupale asayan iwe ajo WAEC/NECO yan

3 EDE – Atunyewo eko lori oro ayalo minu oro ayalo wo inu ede
Yoruba

ASA – Atunyewo eko lori eko ebi ati iserun eni

LITIRESO – Itupale asayan iwe ti ajo WAEC/NECO yan

4 EDE – Atunyewo kikun lori eko ihun oro ai iseda oro-oruko

ASA – Atunyewo kikun lori ede eto iselu abinibi ati ode-oni

LITIRESO – Itupale asayan iwe ajo WAEC/NECO yan

5 EDE – Atunyewo eko lori isori oro; oro oruko, oro aropo
oruko, aoro aropo afarajoruko, oro ise

ASA – Atunyewo eko lori oge sise, aso wiwo, itoju ara, ila kiko
 abbl.

LITIRESO – Atunyewo eko lori alo apamo, apagbe ati itandowe

abbl

6 EDE – Atunyewo eko lori isori ori apejuwe, oro aponle, oro
asopo ati oro atokun

ASA – Atunyewo kikun lori asa igbeyawo ni ile Yoruba

LITIRESO – Itupale Asayan iwe ti ajo WAEC/NECo yan

OSE KI IN NI
AKORI EKO: EGBE AWO LORISIRISI
Ohun to soro lati mo kulekule ohun ninu egbe awo nitori won kofi eni ti kii se omo egbe idi
niyi ti o fi je omo egbe lo le so pelu idaniloju ohun ti o n sele ninu egbe won.

Orisirisii egbe awo ti o wa:

1. Egbe ogboni (abalaye ati ti igbalode)

2. Oro
3. Egungun
4. Agemo
5. Imure
6. Awo opa

Pataki ise opolopo awon egbe awo wonyi ni fun idagbasoke ati alaafia ilu ti okan si n gbe
ekeji ni igbonwo. Bi apeere, egbe oro wa fun sise abo ati eto ti o ye lori ipinnu ti o bati odo
egbe ogboni wa nipa eto ilu.

Tajateran ko nii se egbe ogboni, kaka bee o wa fun awon agba to ni ojo lori. Ko si fun odo
obinrin afi awon ti o ti darugbo patapata ti Atari won to gbe eru awo. Bi apeere, Erelu okun.
If ti o yii ni oso awon omo egba poi di niyi ti won fi n pe ara won ni omo iya.

Awon omo egbe ni ani ti won fi n la ara won mo lawujo. Ami egbe pataki ni edan. Ako edan
wa fun nnkan ti ko ni ayo ninu ti abo si wa fun nkan ayo ati idunu.

AKORI EKO: AROKO KIKO (LETA AIGBAGBEFE / AIGBEFE)

Leta Aigbagbefe ni leta ti a ko si awon eniyan ti won wan i ipo kan ni ibi ise adaani tabi si ajo
ilu. Leta bayii kii se si enikan pato, eniti o je oga ni asiko naa le kaa. Idi niyi ti a kii fi ko oruko
eniyan kan si.

Ninu leta aigbagbefe, ko si aaye fun iroyin tabi efe rara. Apeere irufe leta yii ni n ko si Ajete,
Olotuu iwe iroyin, Giwa ile-ise, Oba, Alaga igbimo, Alaga ijoba ibile, oga ile – iwe ati akowe
agba ibi ise ijoba apapo bii oga agba ajo idanwi WAEC, NECO ati JAMB.

Igbese Leta aigbagbefe

a. Adiresi: Adiresi meji nil eta aigbafe maa n ni
i. Adiresi akoleta: eyi yoo wa ni owo otun oke iwe, deeti ojo ti a koi we yoo tele ni isale.
ii. Adiresi agbaleta: Eyi yoo wan i owo osi ni ila ti o tele deeti. Apeere:
Federal Government College,
Ilorin,
Kwara State.
2nd February, 2015.
Olotuu,
Iwe Iroyin Alaroye
34, Agbabiaka Street,
Lagos.

b. Ikini Ibeere: Apa osi ni ila ta tele adiresi agbaleta ni akoleta yoo ko ikini akoko si leta n la ni
o gbodo fi bere yoo si fi ami koma kadii re. Apeere:
Olotuu,
Oga ile – iwe,
Akowe agba, abbl
d. Akole leta aigbefe: Ila ti o tele ila ikini ni akoleta yoo ko akole leta re si ni aarin iwe yoo si
fara sidii re ti o ba ti leta kekere ko o tabi ki o ko o nil eta nla lai fala si nidii. Apeere:
Ayeye Ojo Omiran Orile – Ede Naijiria.
e. Ara leta: Aaye ko si fun iforo jewoo tabi awada ninu leta yii, ohun ti a ba fe so ni pato ni a
gbodo gbe kale. Ti o ba si je esi iwe ti akoleta ko gba tele tabi ko ni a gbodo fihan.
e. Ikadii/ipari: owo otun ni isale iwe ni akoleta yoo ko igunle leta re si, oruko meji (iyen ni
oruko akoleta ati obi re) ni o gbodo ko pelu ami idanuduro ni ipari. Apeere:
Emi ni,
Biodun Agbabiaka.
(signature)
OSE KEJI
AKORI EKO: AWON ISERUN ENI (AWON BABA NLA ENI)
Nigbakuugba ti a ba menuba awon iserun eni awon eni igbaani to se awon eniyan kan sile ni
a n tokasi. Bi a ba si menubaawon iserun, awon to ti ku ni a n tokasi pelu kii se alaaye. Bi
baba ati iya to bi ni ba ku, iserun eni ni awon mejeeji, bi o ba si je pe baba ati iya to bi awon
obi wa naa ba si ti ku iserun eni ni awon naa. Bee ni a le maa tan an titi de ori eni to te agbo
ile tabi eni to se idile tabi iran kan sile. Iserun eni ni eni to se orile iran eni sile nigba laelae.
Oju orori loori se pataki ni ile Yoruba. Oju oori ni ibi ti a sin oku si. Igbagbo Yoruba ni pe
gbogbo igba ti a ba pe oku ni oju oori re, yoo dahun yoo si se ohun ti a ba fe.
Idi ti a fi gbagbo ninu awon iserun eni:
a. Ija pipari ni oju oori
b. Iranlowo jade kuro ninu isoro (B.A ti aje ba ri foro emi eni ti won si fe run agbo ile).
Airomobi, abiku.
d. Lati tu won loju (bibe won ki won wa ya si odo won)

Ona ti a n gba tu won loju

a. Odun egungun
b. Odun oro (etutu ni asiko ogbele)
d. Odun eyo
e. Odun eje
OSE KETA
AKORI EKO: AROKO PIPA
Aroko je ona ti awon baba nla wa fi n ba ara won soro bi iru oro bee ba je oro asiri ti eni ti a
fe ba so o ko sin i itosi. Aroko ni ami tabi ona ede ti o le je a fe ba so o ko si ni itosi. Aroko ni
ami tabi ona ede ti o le je oro kan tabi ohun kan to duro fun nnkan miiran ti a le lo lati fi ba
ara eni soro lona ijinle eyi ti o n fun wan i orisii itumo ti o yato si ohun ti ami naa je.
Aroko nii se itumo ara re eni ti a fi ran kii tun soro lori re. A le fi aroko ran eniyan si eni ti yoo
paa ki o ma si mo titi ti onitohun yoo fi se ohun ti aroko naa ni ki o se. Bi o ti se je ese ti o ga
pe ki a ja leta ti a fi ran ni si eniyan, bee gege ni o je ese ti o ga ki a ja aoko ti a fi ran ni si
elomiran.
Ona ti a le pin aroko si:
i. Aroko ibawi
ii. Aroko ikede
iii. Aroko ikilo
iv. Aroko Atonisona
v. Aroko ti o n fi ero inu eni han
vi. Aroko elebe
vii. Orisii ona miiran ti a tun fi n paroko ni:
(a) Aale pipa (b) Oga fifa (d) Asewele
AMI AROKO ITUMO WON
 1. Eso omo osan Eyi ti e ba se ni o dara
2. Ooya iyarun Ipinya de
3. Efun Oye n bo wa kan o
4. Ikarahun igbin Okan mi n fa si o
5. Eesan Iroyin buruku ni a n gbo nipa re
6. Okuta kekere Ara wa le bi okuta
7. Awo ehoro Ki o yara maa sa lo
8. Igba eyin ahun Ki a mu oro naa ni koko
9. Oju eja Ki a ri nkan daju daadaa
10. Ajoku owu Ami iku ni, ewu n be fun e
11. Fifi iye adie ranse Mo n reti re kiakia

OSE KERIN

ORO AYALO

Oro ayalo ni oro ti a ya lo lati inu ede kan wonu ede Yoruba tabi ede miiran ni ona ti pipe ati
kiko re yoo fi wan i ibamu pelu batani iro ede ti a ya a wo. A n ya oro lati sapejuwe asa
tuntun ti a n ba pade nipase owo sise, eto oselu, imo ero, imo sayensi, esin, eto amuluudun
laarin awon ti won n so ede kan ati elde miiran. Ni Pataki oro ayalo maa n je ki ede kun si,
ede ti ko bas i iyipada ninu re kii dagba.

Inu awon ede Yoruba ti ya awon oro lo niwonyi:

EDE APEERE ORO TI A YA

Geesi Buredi, fulawa, sikeeti, sitoofun, angeli, abbl

Hausa Wahala, alaafia, mogaji, labara, alubosa, abbl

Feranse Larubawa Alubarika, mogarubi, alujoniu, mojesi, mekunnu abbl

Inu ede geesi ni Yoruba ti ya oro lo julo, idi abayo ni wi pe

1. Ajosepo ojo pipe ti wa laarin ijoba ile Geesi ati ile Naijiria: ati pe

2. Ede Geesi lo tun je ede ibara-eni-soro ni ile ise nibi apejo ati ni ile iwe

Batani ihun ede Yoruba ati oro ayalo

Awon oro ti a bay a wo inu ede Yoruba gbodo wan i ibamu pelu batani bi a ti se n ko awon
iro ede Yoruba siel. Bi apeere:

i. Konsonanti kii pari silebu tabi oro Yoruba

ii. Isupo konsonanti ko gbodo waye ninu ede Yoruba
iii. Gbogbo oro ayalo ni a gbodo fi ami ohun ori
iv. Ihun oro ayalo gbodo tele liana ipele koofo: kf tabi fkf
v. Faweli aranmupe ko le je fi ninu oro onibatani

EDA ORO AYALO

Orisii ona ti a le gba ya oro lati inu ede kan wonu ede Yoruba ni:

a. Ilana Afetiya: eyi ni ki atele liana bi a se fi eti gbo bi oro ti dun tabi bi awon elede se n pe
e. Bi apeere:

Tailor – Telo

Bible – Baibu

Peter – Pita

Esther – Esita abbl

b. Ilana Afojuya – oro ayalo afojuya ni awon oro ti a ya nipa tilele liana bi awon elede ti a ya
won se n ko awon oro bee sile. Apeere

Table – Tabili

Milk – Milliki

Bible – Bibeli

Esther – Esiteri

Peter – Peteru

Ise asetilewa

Ya awon oro isale yii wonu ede Yoruba

1. School
2. Contractor
3. Plug
4. Driver
5. Starch
6. Train
7. Class
8. Brush
9. Fali
10. Film