Itriom

Itriom
Strontiom – Itriom – Zirkoniom
Sc Y La Taolenn beriodek
Niver atomek	39
Rummad kimiek	Metaloù ardreuzat
Strollad	3
Trovezh	5
Aozadur elektronek	[Kr] 4d1 5s2
Niver oksidadur	+3
Tredanleiegezh	1,22
Skin atomek	177,6
Tolz atomek	88,90585
1 cm3 eo ec'honad an diñs itriom.

Un elfenn gimiek eo an itriom ; Y eo e arouez kimiek, 39 e niver atomek ha 88,906 e dolz atomek. Ur metal ardreuzat eo.

Ur metal liv an arc'hant eo an itriom, a gaver e kailhoù ma 'z eus lantanidoù. Da arvelen e tro pa vez lakaet en aer.
Un 8 900 tonennad ag itriom a voe kenderc'het er bed e 2011, 8 800 anezho gant Sina ; India a roas 55 t, Brazil 15 t ha Malaysia 4 zonennad.

Istor

Gant ar soudard svedat Carl Axel Arthenius e voe kavet ur mell roc'hell e kêriadenn Ytterby e-kichen Stockholm e 1787. Dre ma oa troet gant ar gimiezh e kasas tammoù anezhi da veur a gimiour.
E 1789 e kavas Johan Gaolin un elfenn nevez en e damm, hag e 1794 ez embannas disoc'hoù e zielfennadennoù.
E 1797 e voe kadarnaet an dizoloadenn gant Anders Gustaf Ekeberg, a roas an anv yttria d'an elfenn nevez abamalour ma krede dezhañ e oa unan eus al lantanidoù pe an aktinidoù. Da heul labourioù ar Gall Antoine Lavoisier (1743-1794) war termenadur an elfennoù kimiek e voe yttrium anv nevez an elfenn-se, a skriver itriom e brezhoneg.
E 1828 hepken e voe hiniennekaet ar metal gant ar c'himiour alaman Friedrich Wöhler.
Betek 1920 e voe "Yt" arouez kimiek an itriom, kent na voe lakaet da Y.

Perzhioù

Ur metal orjalennus eo an itriom, da lavaret eo e c'haller e astenn hep na dorrfe.

Kimiek

Dazgweredus a-walc'h eo an itriom : oksidet e vez en aer, ha hidrogen a ro pa vez lakaet da zaremprediñ an dour.
Pa vez bruzunet e teu da vezañ distabil en aer hag e c'hall deviñ mard eo an aer tommoc'h eget 400 ° C.

Izotopoù

⁸⁹Y eo an izotop stabil nemetañ, hag an hini nemetañ a gaver en natur.
Boutin eo an izotopoù ⁹⁰Y ha ⁹¹Y a-c'houde skiriadur derc'hanel atomoù an uraniom er c'hreizennoù nukleel pe en armoù nukleel.
Tremen 30 izotop eus an itriom zo bet kevanaozet, eus ⁷⁶Y betek ¹⁰⁸Y.

Itriom ha lantanidoù

Ken damheñvel eo an itriom ouzh al lantanidoù ma oa bet lakaet da "zouar rouez" evel al lantanidoù hag an aktinidoù er penn kentañ eus e istor ; gwir eo e vez atav lantanidoù gant an itriom pa vez kavet en douar.
Par da re al lantanidoù terbiom ha disproziom eo da geñver e zazgweredusted, ha ken tost eo e skin atomek (177,6) d'an douaroù rouez pounner ma tazgwered evelto pa vez dileizhet.

Arver

E 2011 e voe arver an itriom dasparzhet etre ar prierezh (59 %), ar vetalouriezh (39 %), ar peurrest (2 %) o vont gant ar fardañ gwarelloù, binvioù elektronek ha binvioù dre laser.
Setu amañ un nebeud eus implijoù an itriom :

• dinoerioù gwrezverk, kleuzeurioù (lampoù) kendreluc'h triliv ha skrammoù da amplaat ar skinoù X ;
• kevret gant aluminiom : da fardañ strinkennoù laser evit ar vezegiezh hag ar pellgehenterezh ;
• kevret gant aluminiom ha zirkoniom : da fardañ danvezioù-raskennañ, frammoù metalek, sielloù ha gwarezioù evit korzennoù ar fuc'helloù, gwiskadoù-gwarez evit ar c'hirri-nij, dinoerioù oksigen evit ar c'hirri-tan, mein prizius faos, ha binvioù-troc'hañ na verglont ket ;
• kevret gant an europiom : da reiñ al liv ruz war skrammoù ar skinwel hag an urzhiataerioù ;
• kevret gant houarn : da fardañ granatoù a vez implijet er radarioù.

N'eus ket gwelloc'h eget an itriom evit an erounidoù-se ; klasket ez eus bet implijout kalkiom en e lec'h, gant disoc'hoù dipitus avat.

Notennoù

Daveennoù

• American Chemical Society (en) Liamm oberiant 25 DU 12
• AN NOALLEG Yann-Baol, Geriadur ar Gimiezh, Preder, Plomelin, 2008 ISBN 978-2-901383-69-7 Preder
• AN NOALLEG Yann-Baol, Geriadur ar Fizik, Preder, Plomelin, 2006 ISBN 978-2-901383-64-2
• Annales de chimie et de physique, Gallica / Bibliothèque nationale de France (fr) Liamm oberiant 26 HER 12
• Atomic weights of the elements 2007 (IUPAC Technical Report) Pure an Applied Chemistry (en) Liamm oberiant 26 HER 12
• Atomic Weights and Isotopic Compositions for All Elements National Institute of Standards and Technology (en) Liamm oberiant 18 HER 12
• Bureau de Recherche Géologique et Minière (BRGM) (fr) Liamm oberiant 26 HER 12
• CONSIDINE Glenn D., Van Nostrand's Encyclopedia of Chemistry, Wiley-Interscience, 2005 ISBN 978-0-471-61525-5 (en)
• DEPOVERE Paul, La classification périodique des éléments — La merveille fondamentale de l'Univers, De Boeck, Brussels, Belgia, 2002 ISBN 978-2-8041-4107-3 (fr)
• EMSLEY John, Nature's Building Blocks — An A-Z Guide to the Elements, Oxford University Press, 2001 ISBN 978-0-19-850341-5 (en)
• Geriadur brezhoneg An Here, Plougastell-Daoulaz, 2001 ISBN 978-2-86843-236-0
• ÉTIENNE Guy, Geriadur ar Stlenneg, Preder, 1996 ISBN 978-2-901383-14-7
• HOLDEN Norman, History of the Origin of the Chemical elements and Their Discoverers, New York, 2001 Brookhaven National Laboratory (en) Liamm oberiant 26 HER 12
• International Union of Pure and Applied Chemistry (IUPAC) (en) Liamm oberiant 26 HER 12
• Joint Institute for Nuclear Research (ОИЯИ e Dubna) (en) Liamm oberiant 25 DU 2012
• LIDE David R., CRC Handbook of Chemistry and Physics - 88th Edition, CRC Press,2007 ISBN 978-0-8493-0488-0 (en)
• National Nuclear Data Center (en) Liamm oberiant 09 KZU 12
• Royal Society of Chemistry (en) Liamm oberiant 03 KZU 2012
• STWERTKA Albert, A Guide to the Elements, Oxford University Press, 1996 ISBN 978-0-19-508083-4 (en)
• Webelements (en) Liamm oberiant 26 HER 2012