La Escoba y Lorenza Cuentos y Adivinanzas en Mexicanero
La Escoba y Lorenza Cuentos y Adivinanzas en Mexicanero
La Escoba y Lorenza Cuentos y Adivinanzas en Mexicanero
La escoba y Lorenza
Dictaminadores Ilustración
San Pedro Jícoras, Mezquital, Durango: Manuel Rivas
Francisco Javier de la Cruz
Margarita M. Castro Medina
Leopoldo Javier Salvador
Hilario Reyes Javier
San Buenaventura, Mezquital, Durango:
Margarita Juárez de la Cruz
Feliciano Victoriano Galindo
José Luis Victoriano Galindo
Santa Cruz de Acaponeta, Acaponeta, Nayarit:
Anselmo Dué Ramírez
Valentín Flores Hernández (Huasteca)
Adelita Hernández Trinidad
Captura
Maricela Díaz Matías
Regina Kasdorf Löwen
Alejandra Gómez Hernández
D.R. © Secretaría de Educación Pública
Benjamín Orozco González
Argentina No. 28, col. Centro. C.P. 06029 México, D.F.
Francisca Victoriano Arellano
ISBN Colección: 978-607-7879-07-7
Cuidado de la edición ISBN Volumen: 978-607-9200-24-4
Ericka Danaé Zaragoza Ambríz Primera edición, 2012
Primera reimpresión, 2013
Corrección de estilo Impreso en México
Alejandro Torrecillas González Distribución gratuita / Prohibida su venta
La escoba y Lorenza
Sin la palabra nada tiene nombre, nadie es, sin palabras el mundo no es. Por eso a la palabra hay que
sembrarla, hay que regarla, abonarla, cuidarla para que crezca fuerte y sana, para que nos alimente y
nos enseñe todos los mundos que existen, más allá de la pequeña parcelita en que nos ha tocado nacer.
Culturas sobrevivientes, cuyos latidos son las palabras dichas. Culturas y palabras que, como las
semillas, tienen una vida que perdura en el tiempo y que florece, por eso sembremos hoy Semillas de
Palabras, semillas de rosas y de ecos de las lenguas originarias de México. Dejemos que hablen por sí
mismas y a través de las voces puras de los niños de México.
Tan amotikpia totahtol axweli tikmati wan tikmachilia yonteno wahka axweli moihto taltipaktli, san motachilia
pilkentzi taltipat axkipia atl; motachilia piltzi kan yoltoke yolkame.
Tan amo onka tahtol axweli momati wan momachilia yonteno; Tan amo onka tahtol axonka tokayot, axtahki
eli, tan amo onka tahtol amo eli taltipaktli…yehka moneki titaltokase tiatekise, taltekilise, tihkuitawise ma kuali
chamani, matextamaka wan texnextili nochi ten onka pa taltipaktli, achi neka pan tali ten tektachilik titakatki.
Miyaken tahtoli monechiko, wan monechikoli miyak tahtoli kichiwan mexko ax iwikal ken sekin. Miyaken
tahtolin kitmowan kisenkawas nochi tenpano pataltipaktli. Axaki weli kihto pamiyaken tahtoli ki kualmiyachiwan
ten onka pataltipaktli. Nochi tahtoli kipia ten sesen kitokilia, itachilis, itapaliz, ikuikat. Yehka náhuatl, zoque,
tepehuano, huichol, mexicanero, mixteco, mazateco, zapoteco, ngigua, tenek, totonaco, chichimeca wan
hñähñu, ni tahtolin kiwahlikan tahnamikilis miyak tamanti; wehtahnatmikilis, ten nama poliwi, nama sempa
moyoltanana, pampa nohwa yoltoke.
Nohwa yoltok matilisti, kema tikamatin tahtoli yolmolinia. Matilisti, tahtolin ten nohwa yoltoke welin chikawas
kenin tayolin.
Xochime ten masewaltahtoli, tihkawakan makamatikan, wan mamokaki patahtolsiwapilme wan okichpilme
mexko ewani. Yehka nama titaltokakan tahtoltayolin.
Javier de la Cruz
San Pedro Jícoras, Mezquital, Durango.
13
14
Sixto Santana
San Pedro Jícoras, Mezquital, Durango.
15
16
Javier de la Cruz
San Pedro Jícoras, Mezquital, Durango.
17
18
19
Hace mucho tiempo, todos los hombres Hin takam tekipanoloya pa kuahmil,
y todas las mujeres bien se ayudaban. tapohpowaloya pa ninmilpa,
moxte yehwante tekipanoloya
Los hombres trabajaban en el cuamil wan motaxtawililoya ka tayol.
y desyerbaban en la milpa. Todos ellos
trabajaban y a todos se les pagaba Hin siwam kichiwaloya taxkal,
con maíz. takual, pixnat, wan takualispa
kinwikililoya takual kaha tekipanoloya,
Las mujeres hacían las tortillas, axka yahmo ak kinek tekipanos
la comida, el pisnate, y al mediodía ta amo kintaxtawilil ka tomi.
les llevaban a los hombres la
comida en donde trabajaban. Javier de la Cruz
Ahora ya nadie quiere trabajar San Pedro Jícoras, Mezquital, Durango.
20
21
22
23
Melaktaketzaliste
Newal wan Noyeyoh
Pan nochinamit, tehwante kual timowikal
noyeyoh mohmosta wal nichita.
Inih omente tiyal titapakal atenko,
kuah timowalmokuepah kaha tichantil, tikchiwa ten tikuaske
noyeyoh yes kinan nopiltzi.
24
25
Melaktaketzaliste
Nihtoka hin wahte
Niyas nihpixwi in wahte pa nokuahmil,
kaha kual mochichinos.
26
27
Javier de la Cruz
San Pedro Jícoras, Mezquital, Durango.
¿Qué es?
Baja de la sierra, Ten yewal?
corre, pero no tiene patas, waltemó okotit,
arrastra, pero no tiene manos, motaló, amo kipi nitankuá,
hace movimientos, pero no es una víbora. kimat tawilan, amo kipi nimáhwa,
Si te encuentra, te arrastrará mohmolintiyas amo kowat,
y terminarás en el mar. ta mixnamik mixwilantiyas
¿Qué es? wan tami kampa we timtik at.
Ten yewal?
(El río)
(Atenko)
29
30
In kapoma
(Melaktaketzaliste)
Itahka Kapoma kuawit,
yok itoka kapoma, kuah yos wetzin pa tasol,
tehwante tiyawil tihpepenal pa tihwalikatiyaske
kampa tichantil pa tikuaske.
31
Tachichinol in
kuahmil
(Melaktaketzaliste)
Pa mesti abril wan mayo,
tohniwan mexikan kichiwal nin kwahmil,
kuah waki iswakuawit, kinchichinol,
axtiwi kintaxpana ninkuahmil itenko,
pa amo kinekil mapano tixoxte.
32
Javier de la Cruz
San Pedro Jícoras, Mezquital, Durango.
34
Javier de la Cruz
San Pedro Jícoras, Mezquital, Durango.
35
36
Etzakali takual
(Melaktaketzaliste)
Yawihká tohniwan kitemol etzakali,
kuah kinmital tehkol pan kuawin,
kinmayawil nih etzakali.
37
38
39
40
41
42
43
44
45
Javier de la Cruz
San Pedro Jícoras, Mezquital, Durango.
46
Javier de la Cruz
San Pedro Jícoras, Mezquital, Durango.
47
48
49
50
51
52
53
54
55
Javier de la Cruz
San Pedro Jícoras, Mezquital, Durango.
Moxtololo tihtiltih
nikinwalih pa noyolo,
mochi tonatim nimixihlamih
pampa nimixwika pa noyolo.
Kuahmil
Melaktaketzaliste
Inih mexikan kuah kinekil kinpiyaske tayol,
kintemoske kualtal pa kitokaske tayol.
59
60
Yok, isel hin takat oy ta’as wan kitem ten kikuas, hin itzkui
kichixtikatka icha. Amo wel wehká walmokwep kualikil
tákual ni ítzkui.
Javier de la Cruz
San Pedro Jícoras, Mezquital, Durango.
61
62
Javier de la Cruz
San Pedro Jícoras, Mezquital, Durango.
63