Grafía EFA POACAR

Descargar como pdf o txt
Descargar como pdf o txt
Está en la página 1de 49

Propuesta Ortografica

0. Introducción
A ortografía ye o corpus de regles per lo que se regulan as normas d’escritura d’una luenga.
Lo Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l’Aragonés ®) recibió en o II Congreso de
l’Aragonés1 o mandato, entre atros, d'investigar y formular as leis gramaticals, ortograficas y
fonicas de l’aragonés y as suyas modalidatz; por ixo, o primero que cal fer ye fixar una grafía que
valga ta todas as modalidatz.
A historia d’as grafías que s’han feito servir dende que esta luenga s’escribe, dende as
humildes pero tant importants Glosas Emilianenses, ye estada larga. No ye en a nuestra
intención, a lo menos en esta propuesta ortografica, fer una historia d’as grafias de l’aragonés.
Sí sinyalaremos, manimenos, que bi heba unas tendencias en a luenga meyeval que se gosaban
seguir per es escribients y notarios (con evidents errors y incoherencias, comuns a los textos de
totas as luegas meyevals), y que fan que, decamín, a simple vista y sin dentrar en aspectos
morfosintacticos, se reconoixca que somos debant d’un texto aragonés. Estas tendencias se
trencoron quan l’aragonés deixó d’estar a luenga d'a cort, per aquellas envueltas d’os sieglos XV
y XVI. Estió a zaguers d’o sieglo XX, en o tercer tercio, quan en o I Congreso ta ra normalización
de l’aragonés se fes a primer propuesta grafica con intencions normativizaderas ta la nuestra
luenga; ixa primer propuesta se conoixió a posteriori como as Normas d'o 872, que s'han veniu
seguindo dica hue, especialment per buena cosa d’escritors, entre os que destacan os que feban
servir o denominau “aragonés común”, mientres atros han emplegau grafías personalistas u
basadas en os usos castellanos u catalans. Agora que encetamos o sieglo XXI, como fruito d’o
II Congreso de l’Aragonés, l’Academia fa la suya propuesta enta la sociedat.
Lo sistema grafico d’una luenga ye conformau per letras; pero no pas sólo que con letras se
puet escribir. Trobamos sinyals de puntuación que permiten de discrimar segmentos adintro d’un
texto escrito, igual como accentos que facilitan a lectura y interpretación d'os textos, u simbolos
scientificos que incorporan en ells mesmos mes información d’a que podría veyer-se en primeras.
A propuesta grafica que presienta l’Academia de l’Aragonés ye un modelo d'escritura que
s’ha construito con diferents vimbres entre os que destacan: a diasistematicidat 3, a etimolochía,
a tradición grafica historica, as pronuncias de totas as variedatz diatopicas y es condicionants
sociolochicos. L’alazet a la hora de treballar a propuesta grafica ha estau o documento Principios
y criterios para una codificación normativa del aragonés, que ib'ye a disposición de totz es
interesatos en a nuestra web4.
Esta propuesta ortografica, no s'atura en enumerar letras y decir cómo s'han d'usar. En a
nuestra visión d'a ortografía, como en a d'a mayoría d'as luengas, describimos tamién aspectos
morfosintacticos y, en a mida en que nos ha estau posible, formulas d'adaptación de cultismos y
atras qüestions lexicas relevants. Ye decir, os elementos convencionals que dependen d'os usos
ortograficos.
En qualsiquier luenga moderna de cultura (romanica u no), buena parti d'o vocabulario
basico ye formau per cultismos; y mes en una sociedat como l'actual, urbana quasi de tot. Esto
ye asinas siga qual siga la definición de basico: mes freqüent, mes disponible, mes productivo...
Alavez, os cultismos no son encletaus en lexicos tecnicos sino que tresminan tot lo vocabulario.
Os cultismos fan parti d'un lexico internacional y esta ye, chusto, a suya millor valgua, estar

1
Celebrato en chulio de 2006 en Zaragoza y Uesca. En as ordinacions aprebadas en este II Congreso, se i puede leyer en as suyas
fins: “Investigar y formular las leyes gramaticales, ortográficas y fónicas del aragonés en todas sus modalidades”.
2
Se publicoron con o nombre de Normas graficas de l’aragonés emologatas en o I Congreso ta ra normalizazión de l’aragonés. Ed.
Publicazions d'o CFA; Uesca, 1987.
3
S’ha mirato que totas as variedatz referencials d'a luenga podesen estar escritas con esta grafía con a menor cantidat d’excepcions
posibles.
4
En www.academiadelaragones.org, revista EDACAR Nº 5

-1-
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)

internacionalment reconoixibles a la primer uellada. Pero tamién tienen relación, en muitos casos,
con o lexico patrimonial (porque un aquario contién augua, porque no s'entiende a visión sin
veyer).
Si bien ye posible trobar neolochía d'atros orichens, a gran masa de cultismos provienen d'o
latín y d'o griego. Os prencipios en que nos refirmaremos ta l'adaptación de cultismos son:
1.– Os helenismos s’adaptarán respectando, a lo mes posible, a suya forma seguntes a
transcripción standard enta lo latín.
Manimenos, as aspiradas griegas (θ, φ, χ) y a consonant ρ que, en pasar ta lo latín, se gosa
transcribir <rh>, s'escribirán, respectivament, <t>, <f>, <c/qu>, <r/rr>: aerolito, teatro, fisica, afelio,
quiral, coro, hemorrachia, reumatico, etc.
2.– Os latinismos podrán adaptar-se de traza mes laxa (meyant bella simplificación u bell
semicultismo) quan exista una familia de cognatos patrimonials que puedan refirmar a
simplificación, u quan un semicultismo cumpla lo prencipio d’historicidat con criterios estrictos.
Ya que no tot se puede expresar en regles chenerals, enunciaus y excepcions, a la espera
quedamos d’un diccionario ortografico que aclarirá la grafía de totas as parolas comuns d'a
luenga.

-2-
Propuesta Ortografica

1. Alfabeto aragonés
As letras que s’emplegan en aragonés tienen es suyos alazetz en l’alfabeto latino extendiu.
Lo nuestro alfabeto se conforma con as letras siguients, a las que ilustramos con o suyo nombre
y as pronuncias que les pertocan; sinyalamos entre parentesis si existe alternativas de pronuncia
dialectal:

LETRA NOMBRE PRONUNCIA5 EIXEMPLOS


Aa a // ababol
Bb be (alta) // bardo
// calient
Cc ce /θ/ ~ // cibada (/θ/~//)
[Ø] tampoc ([Ø]~//)
Dd de // dalla
Ee e // encorrer
Ff efe // farto
Gg gue // garrampa
[Ø] hibierno
Hh hache
// heus
// ibón
Ii i (latina)
[] ~ [Ø] baixar ([]~[Ø])
// judo
Jj i larga
// jabugo
Kk ca // kilopondio
// lifara
Ll ele // ~ // flama (// ~ //)
// lo (// ~ //)
/m/ masar
Mm eme
/n/ podem ([n]~[m])
Nn ene /n/ nafra
Oo o /o/ olivera
Pp pe /p/ pretar
Qq cu /k/ qüestión
// forana
Rr erre // repatán
/Ø/ muller ([Ø]~[])
Ss ese // sequera
//
tartir
Tt te // ~ /Ø/ ~ // ~
chiquet (//~/Ø/~//~//)
//
// ulor
Uu u
/Ø/ quera
Vv ve baixa // viello
// wolframita
Ww ve dople [] clown
[] software
//6 xamplar
Xx xe
// taxi
/ʝ/ yayo
Yy i griega
// y
Zz zeta /θ/ ~ // zapo (/θ/~//)

5
En iste documento s'ha emplegato lo sistema de transcripción IPA (Alfabeto Fonetico Internacional)
6
A realización d'iste fonema como [t ye, mes que un dialectalismo, una desfonolochización por influxo castellano, por o que no ye
recomendable.

-3-
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)

L’aragonés tamién cuenta con os siguients digrafos:

Digrafo PRONUNCIA EIXEMPLOS


Ch ch // chent
Gu gu // guito
// llebre
Ll ll
// ~ // bell (//~//)
Ny ny /ɲ/ sinyal
Qu qu // quincena
rr // barranquera
tz /θ/ ~ // fetz (/θ/ ~ //)

A seqüencia <ix> s'emplega ta representar o fonema // entre vocals en as parlas


occidentals (baixo, [']), mientres que en as centrals y as orientals, con variacions locals,
puede representar tamién a clausula [] (baixo, [']). Alavez, circumstancialment se puede
considerar que <ix> ye un digrafo, encara que no lo ye en sentiu estricto.
Ta l’aplicación de l’orden alfabetico no se tendrán en cuenta es digrafos, sino as letras que
los componen. Igualment, ta letreyar se nombrarán as letras sueltas como si no formasen digrafo.

-4-
Propuesta Ortografica

2. Uso d'as letras


A ortografía de l’aragonés bebe de diferents fuents. Prencipalment s’ha pillau o referent
etimolochico, pero tamién tiene muito peso, como ya s’ha comentau antes, a diasistematicidat:
que esta grafía sirva ta totas as variedatz d’a luenga y tienga continidat dende a scripta meyeval
aragonesa. Ye per ixo que no pas siempre ni en totz es casos i hai una correspondencia entre
una letra u grafema y un fonema. Veigamos, pues, as letras y os diferents fonemas que pueden
representar.
2. 1. Vocals.
As vocals en aragonés son cinco, excepción feita d’o benasqués, variedat an que o rasgo
ubierto/zarrau ye pertinent en bella ocasión 7. Por tanto, en cheneral, se considera que en
aragonés no bi ha soque cinco vocals.
2. 1. 1. A a
A letra a represienta lo fonema vocalico d’apertura maxima /a/: arto, envasador, parola,
mosquera, laganya, agüerro, Ansó, caserola, etc.
En bellas parlas benasquesas se pronuncian con vocal [e] bells morfemas 8 que se
corresponden con una pronunciación [a] en a resta de l'aria dialectal y de l'aragonés, por o que
se recomienda d'escribir-los siempre con <a>, con os criterios que s'establirán en a norma local
benasquesa. Asinas: badinas ([ba'ðinas] ~ [ba'ðines]), trobabas ([tro'βaβas] ~ [tro'βaβes]), etc.
2. 1. 2. E e
A letra e s’emplega ta'l fonema vocalico palatal d’apertura meya /e/: Europa, tieda, ampre,
estirazo, orella, esparver(o)/ esparvel, escalfar, etc.
Como ya s’ha comentau alto, la diferenciación que se fa en a variedat benasquesa entre os
dos graus d'apertura, /ɛ/ y /e/, no se sinyalará graficament.

2. 1. 3. I i
A letra i s’utiliza ta representar o fonema vocalico palatal d’apertura minima /i/: fin, sinyal,
Aísa, libro, cabidar, ringlera, xufrina, etc.
Tamién s’escribe i en diftongos, tanto creixients como decreixients, y triftongos: ciel/cielo,
tieda, babieca/babiaca/fabiaca, diaple, acaniciau, tricolotiau, mai, rei, caloi, fui, nueit, guaire,
etc.
S’escribirá con esta grafía lo pronombre adverbial i, asinas como a suya variant ie, en iste
caso como fonema consonantico (/ʝe/). Tamién representa un fonema consonantico /ʝ/ en as
seqüencias <hie>, <hia> y <hio> (con h muda, sin digrafo <ch>): hierba, hierbero, hieroglifico,
hieratico, hierarquía, hiena, hielmo, hiedra, hiato, hialuronico, hioides, hioscina, etc.
Ta atras qüestions, se veiga 2. 2. 13.
2. 1. 4. O o
A letra o represienta lo fonema vocalico velar d’apertura meya /o/ en totz es casos: rotar,
torroco, laco, zapo, noguera, borda, puyo, etc.
Como ya s’ha comentau alto, la diferenciación que se fa en a variedat benasquesa entre os
dos graus d'apertura, /ɔ/ y /o/, no se sinyalará graficament.

7
Como en set [sɛt] 'adchectivo numeral cardinal entre el seis y el ueito, siet' / set [set] 'sensación fisica de ganas u amenister de beber,
sete'; fort 'puesto an que se fa cocer o pan y atros alimentos, forno" / fort [fɔrt] 'que tiene fuerza y resistencia, fuerte', etc.
8
Encara que en realidat se tracta de seqüencias fonicas concretas.

-5-
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)

2. 1. 5. U u
Lo fonema vocalico velar d’apertura minima /u/ se represienta con a letra u: nuet/nueit,
cuello, fuella, esguadernar, ubrir, aguardar, ungla, charrutero, minguar, etc.
Esta vocal será muda en as seqüencias que, qui, gue, gui (/ke/, /ki/, /ge/, /gi/
respectivament): saquet, aquí, arreguero, guito. Se marcará con dieresi quan forme diftongo en
as seqüencias qüe, qüi, güe, güi (/kue/, /kui/, /gue/, /gui/ respectivament): delinqüent, freqüencia,
ubiqüidat, cigüenya, pingüino. Se pronunciará como primer elemento d'un diftongo en as
seqüencias qua, quo, gua, guo, an que no se meterá dieresi: enquadernar, equatorial, quota,
aquoso, aguardar, aiguota.
En parolas que a suya pronuncia prencipia por [gua-], [gue-], [gui-] u [bua-], [bue-], [bui-]
(entre os que gosa haber-ie equivalencias acusticas) se seguirán as siguients normas
dependendo de l’etimo d’orichen:
–Si l’etimo tiene Ŏ- tonica (tamién U- tonica u O- atona en quantos casos) s’escribirá sin
consonant protetica, por un regular ue- (u ua-, ui-, en o suyo caso): uego, ueguera, uello, uembra,
uebra, Uesca, uescano, uella, ueito, uitanta, ueso, etc. Os suyos derivaus diftongaus se
grafiarán con ue: enuebrar, desuesar, trencauesos, etc. S'escribirá g- en os derivaus no
diftongaus que han desarrollau una protesi velar: gollet, gollar9, golliar, esgollariar, gullibaixo,
goguera, gosaralla, etc.
–Si l’etimo ye HŎ- s’escribirá hue- (u hua-, en o suyo caso): huembro, hue, huerto, etc.
S'escribirá g- en os derivaus no diftongaus que han desarrollau una protesi velar: gortet,
gombrera, etc.
–Si l’etimo ye BŎ- s’escribirá bue- (u bua-, bui-, en o suyo caso): buega, buei, buen, buenya,
etc. Totz es derivaus s’escribirán con b-, encara que exista pronuncias con equivalencia acustica:
boguiar, boyero.
–Quan l’etimo ye VŎ-, as formas diftongadas s’escribirán vue- (u vua-, vui-, en o suyo caso):
vuestro, vuelta, vueitre, vuitrino, etc. As excepcions son as familias lexicas de güelo,
güembre/guambre y fagüenyo10, que s’escribirán con <g> porque, mesmo estando patrimonials,
careixen d'historicidat con grafía etimolochica.
2.1.6. Vocalismo en adaptación de cultismos
Por un regular, en os cultismos no se fan adaptacions de vocals, fueras d'as desinencias
habituals y en os casos que se sinyalan contino:
Quan exista un hiato en un helenismo, como en as demés luengas romanicas, no se i fará
garra intervención: teatro, aerostato, homeopatía, etc. Si l'etimo ye latino, se podrá resolver lo
hiato con una consonant epentetica en os radicals de semicultismos documentaus: creyar,
creyer, reyal11; y adaptando morfemas flexivos adequadament: nuclio, instantanio, linia, etc. (se
veiga 7.3).
Os diftongos y triftongos griegos s’adaptarán en dos trancos: primerament enta lo latín con
a transcripción convencional (αι>æ, οι>œ, etc.) y d’esta enta l’aragonés con as consiguients
reduccions (æ>e y œ>e): hemoglobina, cenobio, economía, enolochía12, etc. Prou que os
latinismos con -æ-, -œ-, se reducirán: celostato, cerulio, etc. D'atra man, se pare cuenta que bi
ha formas griegas que dan en latin Æ pero no se reducen, como en aerolito13.

9
Manimenos, yo uello, tu uellas, etc.
10
Os suyos etimos son, respectivament, AVIOLU, VOMERE y FAVONIU.
11
Reyal de REGALE (d'a familia de rei), pero real, realizar, realidat...
12
haima > HAEM(A/O) > hem(a/o), koino > COENO > ceno, oiko > OECO > eco, oino > OENO > eno
13
En a qual o formant aero- no tien en griego αι sino αη y, amés, ye un hiato y no pas un diftongo.

-6-
Propuesta Ortografica

A vocal procedent de <υ> griega s'escribira <i>: lirico, electrolisi, hipotenusa, hipodromo, etc.
2. 2. Consonants
Como ya s’ha sinyalau, veyemos que i hai letras que represientan un fonema, letras que
represientan quantos fonemas, fonemas que son representaus per bellas letras, letras que no
represientan garra fonema y digrafos que represientan un fonema u una colla de fonemas.
Por ixa razón, a continación veyeremos a correspondencia que existe entre o fonema y os
grafemas que pueden representar-los.
2. 2. 1. Letras b, v y w
Dende os primers textos d’a nuestra luenga (mesmo en o baixo latín escrito en o territorio
altoaragonés), a confusión entre grafemas ha feito sospeitar a os filologos que en a nuestra
luenga se perdió lo fonema labio-dental fricativo sonoro dende os orichens. Con tot y con ixo,
seguindo a tradición grafica d’a luenga orichen d’a mayor parte d’as parolas, o latín, se mantiene
o grafema <v> en a escritura. Lo grafema <w> s’emplega en voces extrancheras asinas como
en exotoponimos y en qualques terminos scientificos.
2. 2. 1. 1. B b
A letra b (be, be alta) represienta lo fonema bilabial sonoro /b/ (en a suya realización oclusiva
u fricativa). S’emplega este grafema en:
a) aquellas parolas que tienen -B- en o suyo etimo latino, tanto a prencipio de parola como
en posición interior: abet, absolver, beber, bisalto, cabo, budiello, buixo, contribuir, hibierno,
móbil (pero mover), robín, gribar, marabillar, rabentar, biega/biga, abanzar, billota/bellota, etc.
b) parolas que, tenendo l'etimo latino -P- en posición intervocalica, s’ha sonorizau en
quantos dialectos: abella, cabeza, craba, saber, treballar, ubaga, chinebro, bispe, etc.
c) aquellas parolas que tienen β en l’etimo griego; por un regular son casos de cultismos y
terminos scientificos como biblia, biblioteca, biolochía, hemoglobina, etc.
d) parolas ampradas d’una luenga extranchera an que s’escribe con <b>, ya sía una forma
historica en aragonés u moderna: alambique, albarda, big bang, boxeo, briquet, bunker, byte,
chabalín, club, etc.
e) parolas que, tenendo ixe fonema, o suyo etimo ye prerromano, desconoixiu u incierto:
bardo, barranco, barza, basquinya, buco, gabardera, Ixabierre, baranna, bozar, chistabín,
rabanyo, embolicar, esboldregar, albarquera, etc.
f) aquellas parolas que no tienen B ni V en l'etimo latino pero poseyen esta consonant por
equivalencia acustica: chubo, brendar, etc.
En aquells casos an que i haiga equivalencia acustica d’a seqüencia bue- se mantendrá en
a escritura la forma etimolochica: buen, buenya, buega, buei, etc.
Per cuentra, a presumible familia de GUTTA14 que ha labializau dende antigo, s'escribirá
con b si presienta tal soniu: esbotar, botero, botana, esbotador.
2. 2. 1. 2. V v
Lo grafema <v>, clamato ve baixa (u simplament ve), s’emplega en aquellas voces que en
o suyo etimo latino s’escriben con <u>, <V>, u con <f>. Per tanto, en este punto a grafía de
l’aragonés s’atiene a un criterio exclusivament etimolochista: avinatau, escalivador, aventar,

14
Decimos presumible perque ye posible que tienga relación con BUTTIS, d'an que vienen bota, boto/bot, etc.

-7-
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)

venir, vegada, advogacía15, veyer, viengo, vuedo, vueitre, proveito, calivo, vico, vesque, vacal,
vacibo, olivera, archivo, novalla, vinclo, etc.
A <v> se mantién en parolas ampradas que la contiengan en a luenga d'orichen, siempre
que no creben a coherencia paradigmatica con as voces patrimonials: votura, bulevard, vedeta,
chovinismo, vudú, vitesa; pero arribista (fr. "arriviste").
En aquells casos an que i haiga equivalencia acustica enta la pronuncia velar, se mantendrá
en a escritura la forma etimolochica: vueitre, vuelta, vomecar/vomegar, etc. As excepcions son
güelo, güembre y fagüenyo, voces patrimonials que s’han documentau exclusivament con estas
formas, chunto con as suyas derivacions: golet, fagonyada, etc.
O verbo volar ha influiu con total seguridat en a forma actual de volandrina, de traza que
podemos asegurar que ixa etimolochía le corresponde ta la grafía, y no una <b>, ni menos una
<g>.
En bellas voces que tienen W en os etimos de luengas chermanicas, semiticas, turcas y
indo-iranianas, que ya se troben asoladas en a luenga, s’escribirán con v: vagón, vagoneta, vals,
valsurriana, visir, esparver(o)/esparvel, etc.
A letra <v> puet amaneixer antis de consonant liquida u en voces que en atras luengas
proximas s'haiga asolato una grafía antietimolochica: Pavlo, avrispa (=vespa, vespeta),
avrispero, vrioleta, vasuera/vasura, vermello, verza, voda, calivo,
vetiello/vediello/vetiecho/vidiello, Vladimir, etc.
2. 2. 1. 3. W w
A letra w (ve dople) se fa servir en quantas voces foranas con orichen en luengas
chermanicas, semiticas, turcas y indo-iranianas. Puede representar sonius diferents, como lo
bilabial sonoro [b], [], u lo semiconsonantico [w], u con posible refuerzo velar (como [gw]). Lo
suyo emplego queda restrinchito a os siguients casos:
a) Antroponimos visigodos, arabes, turcos, persas, etc.: Walia, Wamba, Witiza, Awatif,
Dawud, Wahid, etc.
b) Onomastica extranchera y os suyos derivaus: Newton, newtoniano, Wagner, wagneriano,
Windsor, Winston, Hawaii, hawaiano, Washington, Westfalia, washingtoniano, etc.
c) Qualques parolas foranas y terminos scientificos: clown, kiwi, software, watt, whisky,
wolfram, etc.
Si i hai parolas ya asoladas en a luenga con w en l’etimo, s’escriben con v, como s’ha visto
en 2.2.1.2.
2. 2. 2. Letras c, k, y z, digrafo qu. Digrafos ch y tz
Lo fonema velar oclusivo ixordo /k/ puede estar grafiau con as letras c, k y q, y con o digrafo
qu. Contino se veyerán os suyos usos.
Lo fonema interdental fricativo ixordo /θ/, que corresponde a /s/ en a variedat benasquesa,
s’escribirá, per un regular, con a letra c debant d’as vocals e, i, y con a letra z debant de
consonant y d’as vocals a, o y u, asinas como en posición final de silaba y de parola. Contino
s'especifican as normas d'uso d'os diferents grafemas.

15
Caldrá parar cuenta en ista familia, procedent de ADVOCARE, que cheneró semicultismos de gran uso, avocado, advocado, avocar,
advocar, advogacia en aragonés antigo, advogau, advogar, advogacía actuals; advocación ye un platero cultismo.
.

-8-
Propuesta Ortografica

2. 2. 2. 1. C c
A letra c (ce) s’escribe, per un regular, debant d’as vocals e y i ta representar o fonema /θ/16:
arrocegar, cacinglo, calcil, cecina, cencero, cenisa, cerenyo, cibo, cillo, esbance, etc.
A letra c represienta lo fonema velar oclusivo ixordo /k/ en os siguients contextos fonicos:
a) debant de vocal a, o y u: abracar, acarralar-se, escuitar, breca, cadiello, cambión,
chemeco, coixo, colla, escodar, escurzón, limaco, picueta, etc.
b) a final de silaba: actor, aracnido, defecto, factor, octaedro, tecnico, trachecto, vector, etc.
c) a final de parola: chemec, patac, badoc, troc, vivac, porc, etc. En bells casos, como cloc,
sanluc, poc y tampoc, s’escribirá, encara que ye muda en quantos dialectos (y en atros mantiene
a vocal final: samuco, poco, tampoco).
d) debant de consonant liquida, con soniu /k/: clau, clot, crapacín, crebaza, etc.
Con tot y con ixo, bi ha bella excepción en l’emplego de c debant d’as vocals e y i, como
son os casos de zebra, azuzena, bronze, benzina, enzima, etc.17
En os casos de grupos consonanticos cultos an que i hai dos letras c seguitas (que ye
siempre debant e, i), la primera se pronunciará /k/ y la segunda /θ/18: acceso, accident, occident,
occipital, Occitania, etc.
Ta las vocalizacions d’este y atros grupos consonanticos, se veiga en l’apartau 3. 2. lo que
se i diz a’l respecto.
2. 2. 2. 2. Z z
A letra z (zeta) represienta lo son interdental fricativo ixordo /θ/ debant d’as vocals a, o y u:
azulenco, bardizal, barza, dezaga, esbezar, estirazo, panizo, ruixiazo, tozuelo, zaguera,
zarbatana, zolle, zuro, etc. En a variedat benasquesa se pronunciará esta letra con o fonema
alveolar fricativo ixordo /s/.
As excepcions a este regle vienen dadas per una serie de parolas que, seguindo criterios
etimolochicos, historicistas y de regularidat internacional, s’escriben con z debant d’as vocals e
y i, como azembla, azeotropo, enzima, zebra, zelo, zizanya, etc.19
Tamién s'emplega esta letra debant de consonant liquida: Alquezra, Almizra, etc.
S’escribirá z a final de parola quan no corresponda a lo digrafo -tz: alavez, alfalz, calz,
carnuz, falz, Oz, luz, paz, etc.
2. 2. 2. 3. Digrafo tz
Lo digrafo tz se realiza en a mayoría d’as variedatz como /θ/, excepto en benasqués, que
se fa /ts/. Ye emplegau en a formación d’o morfema d’a segunda persona de plural, en a
formación d’o morfema de plural de buena cosa d’as parolas rematadas en -t20 y en qualques
parolas como dotze, tretze, setze y derivaus, aixatz, puetz (equivalent a puedes, d’o verbo
poder), etc.
Este digrafo responde a lo prencipio de diasistematicidat: a variedat benasquesa d’a luenga
leyerá /ts/, dada la correspondencia d'o grafema <z> con o fonema /s/, y asinas s’adequa a la
suya morfolochía de formación de plurals y a'l morfema de cinquena persona verbal. Tamién ye

16
/s/ en benasqués.
17
Se veiga lo listato provisional en l’Anexo II.
18
/s/ en benasqués.
19
Se veiga lo listato provisional en l’Anexo II.
20
Excepto en aquellas parolas con la seqüencia vocal tonica+nt, ya sían adchectivos, substantivos u participios de pasau activo como
fuent, calient, comerciant, etc., que farán el suyo plural -nts: fuents, calients, comerciants, etc.

-9-
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)

d'aplicación ista grafía en quantas parlas locals 21, antiparti d'o benasqués, que forman plurals
singulars en a oralidat: chiquetz ([ti'keds], mocetz ([mo'θeds]), abetz ([a'ets]), paretz ([pa'ets]),
vermutz ([be'muts]), etc.
S’escribirán con este digrafo as rematanzas de segunda persona d’o plural de totz es
tiempos22: queretz, fetz, ibatz, vetz, puyetz, cantasetz, etc. Tamién s’escribirá con este digrafo a
segunda persona d’o singular d’o present d’indicativo d’o verbo poder: puetz quan se pronuncia
/puets/, /pueθ/ u /pues/ como alternativa a la grafía puedes.
Lo digrafo tz, documentau en qualques textos meyevals 23, tamién sirve ta la formación d’o
plural de quasi totas as parolas rematadas con a seqüencia vocal tonica + t (se realice
foneticament o grafema <t> con os alofonos [t], [r], [d] u [ø]) 24: almutz, amistatz, identidatz,
nuetz/nitz, paretz, pobrotz, poquetz, totz, variedatz, verdatz, virtutz, etc.
As voces nueit y leit farán es plurals con este digrafo encara que, en bell caso, se podrán
pronunciar con consonant final /s/: nueitz /nueis/ y leitz /leis/. As correspondients formas
dialectals nuet/nit y let fan os plurals regulars: nuetz (/nueθ/), nitz (/nits/ ~ /niθ/), letz (/leθ/ ~
/ets/).

As formas rematatas en vocal tonica + rt, dialectalismos u arcaísmos, tamién farán o plural
con -tz: cortz, partz, hibertz, abesurtz, chizartz, biscortz, esportz, confortz, pillartz, etc., encara
que as variants dialectals sin apocope vocalica, como corte, esporte, y parte/parti farán o plural
regular: cortes, esportes, partes/partis.
D’igual traza, aquells extrancherismos, especialment galicismos, que s’hayan adaptau a la
morfolochía propia de l’aragonés con desinencias -t, escribirán o plural con este digrafo tz:
briquetz, carnetz, chaletz, demoretz, tricotz, complotz, debutz, bidetz, balletz, etc. Pero no pas
quan no les pertoque etimolochicament: café> cafés, comité>comités; anque cafetet, cafetería.
As excepcions son qualques extrancherismos no adaptaus a la morfolochía propia,
rematatos en -t, que farán o plural como en a suya luenga d’orichen, isto ye, en -ts: bits, chats,
jets, tests, etc. Quan a silaba final ye atona, tamién se seguirá iste criterio: accesits, deficits,
habitats, pivots, superavits, tickets, etc.
Ta os plurals mercés y vustés, se veiga 2.2.11.2.
2. 2. 2. 4. K k
A letra k (ca) represienta en totz es casos o fonema velar oclusivo ixordo /k/, y s’emplega
en parolas foranas que en a suya luenga d’orichen tienen ixe grafema, exotoponimos y
antroponimos, asinas como ta bell termino scientifico y de terminolochía internacional, como en
os siguients casos: kafkiano, kaiser, Kant, karate, keniata, rock, Tokio, kilometro, etc.
2. 2. 2. 5. Digrafo Qu qu
Lo digrafo qu ye a representación grafica d’o fonema velar oclusivo ixordo /k/ debant d’as
vocals e, i: baruquero, vesque, vetiquera, qualsequiera, nevusquiar, que, queso, qui, etc.

21
S'ha descrito ista fenomenolochía en bellas parolas en dialecto cheso y en parlas locals semontanesas.
22
Excepto l’imperativo de qualques variedatz, que ye -t: puyat, fet, tenit, etc. Manimenos, existen as formas analochicas en –tz: puyatz,
fetz, tenitz/tenetz, etc.
23
Per eixemplo en bell texto de Documentos lingüísticos del Alto Aragón, en a edición de Navarro Tomás, an que i trobamos formas
d’este morfema, como totz, en Nocito en l’anyo 1262. Tamién se troba formas como dotze, dotzena u setzeno en as obras de Ferrandez
d’Heredia.
24
En a mayoría de parlas benasquesas, os plurals de participios, asinas como de bells adchectivos y substantivos, siguen un
modelo -au>-ats, -eu>-ets, -iu>-its, parello a'l que se troba en dialectos arcaizants (-to>-tos) pero con a caracteristica formación de
plural benasquesa: substitución -o>-s por perda de vocal final, que se troba tamién, menos sistematica, en a resta d'o dominio
lingüistico. Por tanto, estos plurals no se grafiarán con o digrafo, y se diferenciarán de formas verbals homofonas: forats, querits
(diferent de queritz), trobats (diferent de trobatz), perdets (diferent de perdetz), vestits (substantivo y participio, diferent de vestitz),
etc. Manimenos, tamién existe a formación regular de plurals: foraus, trobaus, perdeus, vestius, etc.

- 10 -
Propuesta Ortografica

Lo digrafo qu tiene pronunciación [kw] debant d’as vocals a y o en quantas voces


patrimonials, cultismos, extrancherismos y latinismos quan en as luengas d’orichen tienga grafía
qu-, como qualcún, quatre, Pasqua, quad, quark, quorum, ubiquo, ventriloquo, etc. Como ya
s’ha sinyalau en 2. 1. 5., se marcará la dieresi sobre a u quan esta sone debant d'as vocals e y
i: aqüicultura, enqüesta, qüestión, etc.25, excepto en aquellas voces consideradas latinismos
estrictos como quid u quidam.
Manimenos, aquellas voces que tienen C en l’etimo s’escribirán con esta letra: cuenta
(<COMPUTARE), cuallar/callar (<COAGULARE), cuesta (<COSTA), picueta (<PICARE), etc.
2. 2. 2. 6. Digrafo Ch ch
Lo digrafo ch represienta lo fonema palatal africau ixordo /t/ en qualsiquier posición:
adchectivo, achuntar, alforcha, anchel, Chaca, cheografía, chent, chirmán, choben, Chusé,
chusto, napech, reloch, salvache, trachinar, etc.
En l'adaptación d'arcaísmos, que no han de desplazar necesariament a las formas
modernas, se substituirá con este digrafo as grafías palatals meyevals (por un regular <j>, <i>,
<tj>, <tg>, <dg>, <g>, estas debant de e y i, anque en ocasions en atros contextos): chuche,
archent, boscache, pontache, choya, alienichena, etc. En ocasions ya se troban en os textos
antigos con o digrafo: cirurchano, chitar, punchar, tocho, achaquia, fanocha, etc.
2. 2. 3. Letras h y j
2. 2. 3. 1. H h
A letra h (hache) s’emplega en aragonés con os siguients condicionants: en as formas
populars y en qualcunas cultas ye muda, mientres que en muit pocas voces populars y en
qualques extrancherismos represienta lo fonema velar fricativo ixordo /x/.
2.2.3.1.1. H muda
Ye muda en as formas etimolochicas, esto ye, quan en latín s’escriben con H, quan l'etimo
griego poseye o espritu aspro, u o chermanico poseye aspiración: haber, halo, hereu, hibierno,
hixopo, hombre, hu, huerto, vehíclo, etc. Tamién en ye en aquells casos en que l’etimo ye HĔ-:
hiena, hierba, hielmo, etc., asinas como los suyos derivaus: enhierbar, etc.
Si l’etimo latino tiene HŎ- s’escribirá como hue- en es derivaus directos: huerto, hue/huei,
huembro, etc. Tanto en posición inicial como en os suyos derivatos, si desarrolla una consonant
velar, esta s’escribirá unicament en os derivaus no diftongaus: gombrera, gortet, etc.;
manimenos: huembrera, hortolano, deshuembrar, etc.
Ye muda, antiparti, en os helenismos cultos presos a traviés d’o latín: harmonía, hepatico,
hermeneutico, hierarquía, hieroglifico, himeneu, hormona, etc.; en chermanismos: harpa,
hielmo, etc. y en os prefixos d’orichen griego: haplo-, hema(to)-, hemo-, hetero-, hexa-, hidro-,
higro-, hipo-, holo-, homo-, etc.
Tamién ye muda en qualques extrancherismos, cultismos, antroponimos y exotoponimos,
asinas como es suyos derivaus, que en a luenga d’orichen tiengan o grafema h (u esprito aspro)
y no se realice foneticament: hamaca, Herrera, herreriano, hindú, Holanda, Honduras,
hondurenyo, huracán, hugonot, Hongría, husar, haitiano, Helena, Henrique, etc. Aquells
extrancherismos, cultismos, antroponimos y exotoponimos (y os suyos derivaus) en que a letra
h forme parte de bell digrafo u trigrafo, s’habrá a pronunciar seguntes os regles d’ixas luengas:
Bach, alzheimer, Shakespeare, Schumann, Washington, etc.
S'emplega como elemento diacritico final, sin valor fonetico, en intercheccions

25
Se veiga listau provisional en Anexo I.

- 11 -
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)

monovocalicas: Ah!, Oh!...


Como se veye, a letra h puede ir, amés d'en posición inicial y final, en posición interior:
adherir, ahiere/ahier, alcohol, anhel(o), bohemio, cohesión, exhalar, exhumar, menhir, nihilismo,
ohm, tahitiano, vehíclo, whisky, etc. En muitos casos se troba en posición interior por
composición u derivación: aldohexosa, anhidro, cianhidrico, deshonra, filharmonía,
chentilhombre, oligohalino, perihelio, etc. As familias lexicas derivadas de HABERE (-HIBERE
quan ye prefixato) y HAERERE mantienen la <h> interior en totz es casos: prohibir, cohibir,
inhibir, adhibir, exhibir, deshibir, adherir, cohesión, coherent, inherent, etc.
Tamién s'usará h en a preposición dialectal d'orichen arabe hasta, pero no en atras voces
patrimonials d’ixe orichen: albaca, almada, zaurín, etc. En as familias lexicas d'Espanya y
Occitania (espanyol, espanyolismo, occitano...) se prescindirá d'a h, porque, estando
etimolochica, provienen de luengas an que s'escriben sin ella. Tampoco no s'escribirán con h,
encara que la tienen etimolochicament, bells adverbios y substantivos derivaus d'a voz latina
HORA: norabuena, agora, ara, ora, aora, allora, alora... pero sí os demés derivaus d’ixe etimo:
hora, horario, deshorar, etc.
S'escribirá con a grafía castellana l'ampre huelga (postverbal de "holgar" < FOLLICARE),
voz d'uso común ta un significau que no cuenta por agora con un singnificant propio que sirva
d'alternativa cheneralizable. Igualment s'escribe con h- la voz d'orichen espanyol hicienda, que
s'acompanya de cognatos en catalán (hisenda) y occitano (isènda).
No contendrán h os significants que no la presienten en o suyo etimo, como as
intercheccions ola!, ala!, aló!, u arcaísmos como uebos ('necesidatz') u az ('formación militar de
batalla'), y as parolas con etimo incierto u desconoixiu.
2.2.3.1.2. H velar
A letra h represienta lo fonema velar fricativo ixordo /x/ en os siguients casos:
–Extrancherismos y voces con influencia forana que contiengan en a luenga d’orichen o
fonema /h/: halma, heus, hardware, haima, dirham, mahatma, suahili, haixís, handicap, hangar,
holding, Hawaii, Hegel, hitleriano, hockey, saharaui, hippie, etc. Quantas voces dialectals u
vulgars castellanas que se troban en rechistros dialectals orals (y que provienen d'etimos latinos
con F- u chermanicos con H-) se podrán transcribir con ista letra ta contextos costumbristas:
huerga, holgorio, huerza, halar, hoder, etc.
–Expresions y intercheccions con o fonema /x/: ha ha, he he, hibo, holio, etc.
–Voces patrimonials que han sufierto bell proceso de desfonolochización, por
castellanización sistemica, con o fonema /x/: hopar, halma, harcia, holio. En caso d’existir
solucions lexicas no desfonolochizadas, se considerará a estas como normativas: xoriar/ixoriar,
pixauto/pixaito, chabalín, alberche, xauto/ixauto, xasco/ixasco, xada/ixada/xata/ixata,
xuela/ixuela, abadeixo, viello, tellau/tellato, xambre/ixambre, saboneta, xabrir/ixabrir,
chergón/chargón, charapote, xarmiento, xeta/ixeta, chibar, chubo, xenzo/ixenzo, chinchol,
alchez, parlache, orache, etc.
2. 2. 3. 2. J j
A letra j (i larga) s’admite en l’alfabeto aragonés ta representar os fonemas /x/ y /t/ en
extrancherismos, terminos scientificos y toponimos u antroponimos, asinas como los suyos
derivaus, que no son propios d’a nuestra luenga ni tienen adaptación fonetica. Asinas,
escribiremos j con realización /t/ en voces como joule, junior, banjo, jet set, Nueva Jersey,
Johannesburgo, Jordi, jaguar, judo, jacuzzi, jockey, etc., mirando d’adaptar-las a’l sistema
fonolochico de l’aragonés.

- 12 -
Propuesta Ortografica

Responden a la realización /x/ os antroponimos foranos (quan no tiengan una forma propia
u se quiera respectar a suya grafía) u exotoponimos si no tienen adaptación, asinas como los
suyos derivaus: Jaén, Julio Caro Baroja, Cajamarca, Juan Ramón Jiménez, jabugo, etc.
2. 2. 4. Letras m y n. Digrafo ny. Cheminata nn
2. 2. 4. 1. M m
A letra m (eme) s’emplega en aragonés ta representar o fonema bilabial nasal /m/:
bolomaga, chema, chirmán, cremar, malmeter, mayenco, mica, millor, minglana, molsa, urmo,
etc.
Bi ha bellas particularidatz en l’emplego d'ista letra:
a) S’escribe siempre m debant de b y p: ambolla, dimpués, embarzar-se, rempuixar,
empilmar, emplir, fambre; excepto quan se tracte de parolas compuestas que contiengan –n en
o primer formant: bienplegau, bienpensant.
Debant de v y m, se veiga 2.2.4.2.
b) A prencipio de parola, va debant de n en os helenismos mnemotecnia, mnemotecnica y
mnemotecnico.
c) Ocupa la posición final en as formas verbals de primera persona de plural en as variedatz
orientals, se pronuncie /n/ u /m/, u de forma vacilant como archifonema, quan a tonicidat ye
oxitona u aguda26: fem, podem, querim, trobarem, cantem, etc. Manimenos, en ixas variedatz
orientals s'escribe con -n as formas de primera persona de plural quan a tonicidat ye paroxitona
u plana27: trobaban, feban, dirían, queriban, querrían, yeran, heban, habrían, fesen, trobasen,
etc. (que se corresponden con as formas no apocopadas d'atros dialectos: trobabanos, febanos,
dirianos...).
Tamién s’escribe con m final bellas parolas dialectals ribagorzanas: aram, nom, ferum,
bram, etc., endotoponimos como Secrum, u toponimia historica como Betlem u Cherusalem.
d) Ocupa la posición final de parola en qualques cultismos, arcaísmos y extrancherismos,
especialment latinismos: aquarium, ad hominem, curriculum, item, memorandum, alum, flum,
modem, ohm, quorum, zoom, etc.
2. 2. 4. 2. N n
A letra n (ene) represienta lo fonema alveolar nasal /n/ en parolas como: avinatau, cambión,
chent, novalla, onso, paretons, pernil, plen, etc.
A letra n tamién represienta la pronuncia [m] debant de <v>: anvista, envasador, enverenar,
invicto, ninviar, etc. No se cumple esta norma en parolas que contiengan o formant circum-:
circumvalación, circumvalar, circumvolución, etc., u latinismos como duumviro, centumviro,
septemviro, triumvirato, etc., y extrancherismos como tramvía.
En formación de parolas an que o primer formant remate en –n, se mantendrá ista letra con
independencia d’a seqüencia resultant: panmitico, bienmirau, bienplegau,
benmanau/bienmandau, etc.
En cultismos, os prefixos con- y in- se mantienen como en a forma latina, respectivament
en com- y im- debant de lexema u formant que prencipie per m- (vid. 2. 2. 4. 1. punto b):
commemorar, commutar, immigrant, immóbil, immunizar, immetabolizable, etc. No ocurre pas
debant de f-, encara que a forma latina s'escriba con PH: anfora, anfiteatro, anfetamina,

26
Por un regular en as formas de present y de futuro (incluidas as de verbos auxiliars), con salvedatz en quantos localismos.
27
Por un regular en as formas de preterito imperfecto y condicional (incluidas as de verbos auxiliars), con salvedatz en quantos
localismos.

- 13 -
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)

cloranfenicol, etc.
2. 2. 4. 3. Digrafo ny

Lo digrafo ny represienta en aragonés o fonema palatal nasal /ɲ/. Ye lo digrafo historico en


aragonés meyeval y s’emplega en qualsiquier posición: anyo, anyenco, banyar-se, ventanyón,
calcanyo, carranyar, esterrenyar, montanya, nyudo, prinyón, tenya,etc. Asinas como en
posición final en as formas ribagorzanas bony, codony, estany, sobrepuny, etc.
I hai bell caso a on que, por derivación u composición, apareixen os dos grafemas chuntos
sin que constituigan un digrafo, como desenyermar.
2. 2. 4. 4. Cheminata nn
La consonat cheminata nn, propia actualment d'a variedat belsetana28 y de qualques
cultismos y extrancherismos, s’escribirá sin punto volato ni baixo entre as dos enes: baranna,
cannabis, capanna, connotación, connumerar, escannar, henna, innato, ninno, penna, tanno,
Tendennera, lanna, etc. S'escribe tamién con cheminata nn l'etnonimo hunnos.
2. 2. 5. Letra r. Digrafo rr
2. 2. 5. 1. R r

A letra r (erre) represienta lo fonema vibrant simple // en posición intervocalica: agora,
acirón, bagueras, barana, caramuello, lenera, pareix, etc.
En posición inicial de parola y dimpués d'as consonants alveolars l, s y n, represienta lo
fonema vibrant multiple /r/: rai, ran, rebasto, recullir, remango, ricio, ringlera, robín, rotiu, rustior,
ruixiazo, alredor, enruena, Israel, etc. Ta las formas d’articlo con vibrant simple ([ro], [ra], [ros],
[ras]), se veiga 2. 2. 6. 1.
En posición final absoluta lo fonema vibrant, alofono /r/, tamién s’escribe con r, ya sía la
suya realización fonetica [] u [ø]: abetar, afloixar, baixar, bullir, fer, fortor, menister, muller,
muyir, pior, quefer, etc. Este fonema se fa mudo en posición final absoluta en muitas parlas
locals, y en quasi totas quan se tracta d'infinitivos verbals con encliticos: fer-lo, trobar-te,
minchar-ne, dir-le, etc.
En posición final seguiu de s, o fonema se torna latent y no se pronuncia en quasi denguna
parla, anque en ocasions a suya pronuncia se materializa. Manimenos, s'escribirá en totz es
casos: fenars, colors, ulors, pallars, valors, etc. Tamién s'aplicará este criterio quan -rs
provienga de plurals sobre desinencia -ero: corders, diners, pallers, florers, piquers, etc.
Igualment en a forma verbal quiers (< quieres), que se pronuncia /kies/.
Debant u dezaga d’atra consonat tamién se grafiará r: barfulaire, crepa, quatre, enreligar,
enronar, escurzón, forca, frent, gabarda, gorga, gudrón, hombre, puerto, sobranyo, etc.

En ocasions, a // intervocalica desapareix en a pronuncia, circumstancia que no debe fer-se


notar en a escritura si no ye ta marcar ixa pronuncia a exprés. Alavez, serán grafías correctas
encara, sisquiera, quiero, quiera, mira; y serán formas coloquials "encá", "sisquiá", y as formas
verbals "quio", "quia", "mia".
2. 2. 5. 2. Digrafo rr
Lo digrafo rr represienta lo son vibrant multiple /r/ en posición intervocalica: agüerro,
arrocegar, arrullar, barraina, barrón, carral, carranyar, charrar, correu, esbarre, escarrar,
ferrero, zorrera, carrota, etc.

28
En queda vestichios en atras zonas centrals como a Val de Tena.

- 14 -
Propuesta Ortografica

Tamién s’escribirá con este digrafo as parolas compuestas en que o primer elemento remate
en vocal y o segundo prencipeye per r, siempre que no i meye un guión: altorribagorzano,
baixorribagorzano, bancarrota, codirroya, corresponder, gullirroya, hemorrachia, pitarroi, etc.
2. 2. 6. Letra l. Digrafo ll
2. 2. 6. 1. L l
A letra l represienta lo fonema liquido alveolar /l/: almendrera, alredol, caixal, calso, clau,
dolent, floixo, galapatons, lan, laminero, limaco, luna, plorar, tabla, etc.
En o caso d’os articlos, a letra l puede representar tamién, ademés d’o fonema /l/, a
pronuncia como vibrant simple []: lo ([lo] y [o]), la ([la] y [a]), los ([los] y [os]) y las ([las] y
[as]). Si se deseya reflectar en a grafía la pronuncia dialectal, podrá escribir-se con a forma
anormativa ro, ra, ros, ras. S'acceptará la grafía con consonant vibrant en toponimia.
A palatalización de l- en posición inicial (cheneral en ribagorzano y en bell caso en o fovano),
en os grupos consonanticos bl-, cl-, fl-, pl-, gl-, rl-, y en posición final y interior, en qualques
casos, como en a toponimia, s’admitirá en a escritura lo digrafo ll, pero no se considera una
grafía normativa ni recomendada. Asinas pues, s’admitirá que s’escriba cllau, llullo, fllama,
pllorar, cacingllo, parllar, lluego, etc. quan se quiera reflectar una pronuncia dialectal.
2. 2. 6. 2. Digrafo ll
Lo digrafo ll represienta graficament o fonema palatal lateral // de cullir, lloza, millor, llebre,
tiello, muller, palla, viello, etc. Asinas mesmo, s’escribirán con ll final, encara que en a mayor
parte d’os dialectos se pronuncie con [l], o pronombre personal de tercera persona ell, asinas
como los adchectivos bell y aquell y os suyos plurals (ells/ellos, bells/bellos, aquells/aquellos).
Ta’l caso d’as palatalizacions en as modalidatz ribagorzanas, se veiga lo punto anterior.
Ta representar a ele cheminata vichent actualment en belsetán, y en decadencia en atras
parlas centrals, s’emplegará <l·l>: payel·la, bel·la, bel·lota, etc.
2. 2. 7. Letra F f
A letra f represienta lo fonema labiodental fricativo ixordo /f/ en qualsiquier posición adintro
d’a parola, ya sía inicial, intervocalica, debant de consonant, dezaga de consonant u en posicición
final: alfalz, afalagar, floixar, buf, feniant, feniandiza, trunfera, etc.
Os helenismos que contienen <φ>, transcritos en latín con <PH>, s'adaptarán con f:
filosofía, farmacia, anfiteatro, anfora, etc.
En casos d'equivalencia acustica entre /f/ y /θ/, s'utilizará la grafía etimolochica:
fenollo/fenullo, Felipe, fiemo, Peralta d'Alcofea, etc.
2. 2. 8. Letra g. Digrafo gu
2. 2. 8. 1. G g
A letra g represienta lo fonema velar sonoro /g/ debant d’as vocals a, o y u: agafar, agulla,
chugar, chudgar, dezaga, muergo, gorga, lampago, rugby, yeguamen, mariguana, etc.
Tamién s’emplega en chunto con atras consonants: anglucioso, glera, gnostico, grau, griso,
etc.
A letra g tamién puede representar os fonemas /x/ y /t/ en extrancherismos, terminos
scientificos, antroponimos y toponimos foranos: Los Angeles [losan'teles], Algete [al'xete], etc.

2. 2. 8. 2. Digrafo Gu gu

- 15 -
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)

Lo digrafo gu s’emplega debant d’as vocals e y i ta representar o fonema velar sonoro /g/:
borguil, figuera, guito, preseguera, zaguera, marguin, etc.
Si dezaga de l’agrupación gu i amaneix a vocal e u a vocal i se meterá dieresi dencima de
u quan no siga muda: antigüedat, agüerro, lingüistica, etc.
2. 2. 9. Letra P p
A letra p represienta lo fonema bilabial oclusivo ixordo /p/ en qualsiquier posición: apto, cap,
pai, peito, pleta, polpiello, Eixep, sep, Ip, etc.
En as voces d’orichen griego s’escribirá p en posición inicial en os grupos consonanticos
ps: (psicosi, psicopata, psiquiatra, pseudonimo, etc.), pn (pneumatico, pneumonía,
pneumotorax, etc.), y pt (pterodactilo, Ptolomeu, pteranodon, etc.).
2. 2. 10. Letra S s
A letra s represienta lo fonema alveolar fricativo ixordo /s/ en qualsiquier contexto fonico:
achuste, aconsellar, sobo, sostras, etc. Ta'l benasqués, se veiga lo dito en z y tz (vid. 2. 2. 2.).
En os cultismos provenients de formas con s liquida (s + consonant), s’anyadirá una vocal
protetica <e>: escolastica, espacio, estatico, etc., con as siguients excepcions:
a) S’escribirá sin vocal protetica a prencipio de parola en as seqüencias sce- y sci- en os
cultismos y extrancherismos: scena, sceptico, sciatico, sciencia, scindir, scipionista, scirro,
scirrosi, scisma, scita, sciurido y as suyas familias lexicas. Quan a fonosintaxi lo requiera (tras
pausa u dimpués de consonant), s'anyadirá en a pronuncia una vocal epentetica.
b) En os compuestos y formas prefixadas, que no la teneban nian en latín: prescolar,
instabilidat, ascientifico, inscrutable, etc.; a no estar que os prefixos rematen en -s u -x:
desestabilizar, desestanyar, desespedar, desesmar, desespesar, desespero...
2. 2. 11. Letras t y d
2. 2. 11. 1. Letra T t. Represienta lo fonema interdental oclusivo ixordo /t/ en qualsiquier
situación: acotolar, trobato, auto, actor, alazet, etc.
En posición final de parola admite as lecturas [t], [Ø], [d] u [r], anque debe escribir-se
siempre, tanto en os sufixos masculins -et, -ot y -ut, como en aquellas parolas derivatas
de -ATE(M), -ETE(M), -OTE(M), -UTE(M) y -UDO: pobret, paixariquet, azut, carrut, paret, puput,
amistat, peirot, airot, almut, animalot, salut, virtut, tricot, negrut, malichot, lonchitut, verdat,
ciudat, etc. Manimenos, existe derivaus que s'escriben con -d-: verdadero, ciudadano,
lonchitudinal, etc.
En cheneral, se grafiarán con -t final, qualsiquiera que siga la suya pronuncia, as formas de
singular d'as voces a las que pertoca lo plural -tz (pronunciau /θ/ u /ts/): tot, piet, lit, abellot, ferfet,
nueit/nuet/nit, tit, alazet, albalot, paret, leit/let, metat, muguet, petret, puput, rat, preset, gotet,
reipetit, chulet, zurret, alcavuet, abet, pixot, etc.
En o prefixo post-, a <t> se reyaliza normalment quan a base que li sigue empecipia por
vocal u hache muda, y no se pronuncia quan a base empecipia por consonant (se veiga 7.3).
S’escribirá -t en os grupos consonanticos finals -nt (<-NTE(M)), -st y -rt, encara que no se
pronuncie: puent, bastant, chent, dolent, manguant, malament, mont, neglichent,
segunt/singunt, repent, huest, tantost, Panyart, chizart, cort, part, abesurt, rebost, etc.
Manimenos, s'escribirán sin ixa desinencia las voces patrimonials pon y sobén, lexicament

- 16 -
Propuesta Ortografica

improductivas y con grafías vacilants dende antigo 29. As formas apocopadas de parolas
rematadas en -to conservan por escrito a -t final: sant, cient, tant, muit, molt, feit, etc.
A forma historica d'o prefixo -ment (<MENTE, abl. de mens, mentis) mantién a grafía con -t
muda: malament, lochicament, posiblement, casualment, continament, evidentment,
especialment, etc.
Tamién esta letra forma parti d'o digrafo tz: podetz, chiquetz, litz, setzén, etc.
En aquells dialectos en os que a segunda persona de plural d’os imperativos se faya con o
morfema -t, s’escribirá asinas: puyat-os-ne, fet, venit, etc.30, ya sía la suya realización [t], [r] u
[Ø]31.
2. 2. 11. 2. Letra D d. Represienta lo fonema interdental oclusivo sonoro /d/ en qualsiquier
posición: dient, adchectivo, desfer, adultre, adchunto, almendrera, Andreu, etc.
Encara que dialectalment se realice con [d] u [r] a final de qualques parolas que
etimolochicament lis corresponda <t>, se grafiarán con esta consonant: mocet, pocot, pintaparet,
alazet, pinguet, vallet, pot, etc. Pero s'escribe con -d a parola d'orichen francés sud, encara que
se realice como [r], y os suyos derivaus: sudeste, sudamericano, Suduruel, etc.
Os derivaus de MERCEDE(M), s'escriben sin consonant final, ya que no la presientan ni en
as parlas vivas ni, por un regular, en a documentación historica: mercé, vusté. Os suyos plurals
son mercés, vustés.
Os cherundios d'as variedatz ribagorzanas s’escribirán con -nd encara que no se pronunice
a consonant interdental: puyand, fend, ind, anand, venind, etc., asinas como es cherundios
imperfectivos: charrin-charrand, coixin-coixiand, etc.
2. 2. 12. Letra X x

A letra x puede representar o fonema prepalatal fricativo ixordo /ʃ/ u o grupo consonantico
/ks/.
Quan represienta lo fonema prepalatal fricativo ixordo en posición interior u final de parola,
ha d’ir precediu d’a vocal (u semivocal si se da lo caso) /i/, ya sía la suya realización [ʃ], [jʃ], u
vacilant como alomorfo, per lo que se puede considerar, en estos casos, como un digrafo: baixar,
bruixa, caixa, madeixa, pix, abaixo/abaix, releix, Arueix, peix, etc.
Por efecto d'a palatalización gosa contaminar-se a pronunciación vocalica, por lo que se
recomienda que as seqüencias interiors vacilants [eʃ], [iʃ], [ejʃ], [etʃ], [itʃ] (u mesmo [es], [is])
s'escriban siempre con -eix-. Valgan como eixemplo as siguients familias lexicas: deixar,
amaneixer, apareixer, pareixer, eixemplo, perteneixer, teixir/teixer, atardeixer, leixiva,
escarneixer, releix, queixar, esclareixer, amareixer, eixe... y en cheneral os verbos incoativos
(funeixcas, estreteixcan, restrenyeixen, aclareixes...); pero no pas as que, por razón
etimolochica, no vacilan: guixa, guixón, pixar, mixín/mixino, bixordera, grixolera, estixeras, etc.
En posición inicial existe en aragonés dos solucions dialectals, una con protesi de vocal
palatal u cambio d’a vocal d’o prefixo EX- (ix- en aragonés moderno, ex- en aragonés meyeval)
y unatra sin protesi u con aferesi. Ortograficament se consideran correctas as dos solucions:
xada/ixada (u xata/ixata), xota/ixota, xuela/ixuela, xordiga/ixordiga (u xordica/ixordica),
xamplar/ixamplar, etc. En toponimia d'o teritorio historico aragonés se documenta la vacilación

29
Encara que pont se troba en bells documentos, a forma habitual en aragonés clasico ye pon; o mesmo podemos decir de souen (con
u/v antietimolochica), rarament souent, que formó derivaus como souinyiar u souenear.
30
Vid. l'apartau 2. 2. 2. 3.
31
Se pare cuenta, manimenos, d’a existencia de l’imperativo analochico con morfema -tz, [θ]: itz-os-ne, marchatz, fetz-nos, etc.

- 17 -
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)

Ex-/X-, por o que ye acceptable l'arcaísmo grafico Ex-, con pronuncia palatal, siempre que se
documente que ixa ye a forma mes adequada: Exeya.

Tamién existe fenomens diatopicos de vacilación entre os fonemas /ʃ/ y /tʃ/, denominaus en
quantos ambitos xeada y cheada respectivament, que deberán grafiar-se seguntes os usos
chenerals y etimolochicos:
–Ta la cheada: xordica, buixo, teixidor32 (nunca ch-).
–Ta la xeada: chabalín, dicherir, orichen33 (nunca x-).
En atras ocasions, en cultismos y voces internacionals, a letra x represienta lo grupo
consonantico /ks/, por lo que s’escribirá sin refuerzo vocalico: sexo, saxofón, taxi, axial, etc.
Como regle cheneral, a grafía ix en interior de parola represienta lo fonema palatal, mientres
que a grafía x represienta lo grupo /ks/; ta conoixer a pronuncia de voces con a seqüencia
consonant+ix, en primeras será /ks/ en cultismos, y o fonema palatal en voces patrimonials y
semicultismos, pero serán os diccionarios normativos os que l'aclararán definitivament. A
seqüencia <guix> corresponde a la pronuncia [giʃ] en as voces patrimonials (guix, guixa, guixón,
guixeta); si se'n das bell caso de pronuncia [gwiʃ], a grafía correcta habría d'estar <güix>.
2. 2. 13. Letra Y y
A letra y represienta lo fonema palatal sonoro /ʝ/34 u lo semiconsonant [j] en buyol, vayana,
royo, veyer, yera, yeti, yodo, etc. En enyermar, desenyermar y atros casos de derivación u
composición, no i hai digrafo ny, sino la chuntura d’os grafemas <n> y <y>.
Quan este soniu derive d’a seqüencia inicial HĔ-, s’escribirá hie- encara que se pronunciará
/ʝe/: hiena, hierba, hielmo, etc., asinas como los suyos derivaus: enhierbar-se. Tamién
s’escribirá hie- en os helenismos hieratico, hieroglifico, etc.
Si l’etimo tiene Ĕ tonica, se grafiará ye-: yermo, yeugua, yerro, etc. Como se veye, o verbo
errar presienta una irregularidat en as formas an que recaye a tonicidat en o lexema: yerro,
yerras, yerra, yerran, yerre, etc.
S’admitirá la epentesi consonantica en voces como diya, mataciya, piyor etc., pero no pas
en voces gramaticals como *miya, u formas derivadas como *diyario, *empiyorar, etc. Con tot y
con ixo, as formas mes comuns son sin epentesi: día, matacía, pior.
Quan se tracte d’a conchunción copulativa cheneral, se grafiará con esta letra, <y>, a la que
corresponde una pronuncia vocalica /i/, anque por fonosintaxi pueda realizar-se con mayor u
menor carga consonantica. En belsetán esta conchunción s’escribirá e, en atención a la suya
pronuncia arcaizant.
As grafías i, ie, corresponden a adverbios pronominals (derivaus d'IBI), con pronuncias
palatals que van dende a vocal /i/ dica la consonant /ʝ/, seguntes es contextos fonosintacticos.

32
Procedents, en a mayoría de casos, de -X-, -SCY-, -SSY-, -STY-.
33
Procedents, en a mayoría de casos, de Ge,i, Ivocal.
34
Consideramos a existencia de dito fonema por aquells casos an que apareix chunto con a vocal /i/ u a semiconsonant [j] en voces
como cayiu, muyiu, royisco, etc.

- 18 -
Propuesta Ortografica

3. Grupos consonanticos cultos


Bi ha una serie d’agrupacions de consonants, clamadas “grupos consonanticos cultos”, que
se fan servir en bells cultismos (derivaus de voces latinas y griegas), y que no existen en as
voces populars d’a luenga. Con tot y con ixo, y seguindo criterios historicos propios y comuns a
atras luengas romanicas, s’ha visto a conveniencia de mantener-los en ixas voces cultas.
Como criterios chenerals, os helenismos s’adaptarán respectando, en a mida que se veiga
posible, a suya forma seguntes a transcripción standard enta lo latín. Os latinismos podrán
adaptar-se de traza mes laxa (meyant bella simplificación u bell semicultismo) quan exista una
familia de cognatos patrimonials que puedan refirmar a simplificacion y o semicultismo proposau
cumpla lo prencipio d’historicidat con criterios estrictos.
Contino presentamos as posibles agrupacions consonanticas y qualques eixemplos d’ellas:
3. 1. Grupos de dos consonants
3.1.1. Consonants cheminatas
A menos que lo requiera bell tecnicismo, se consella de simplificar siempre, tanto en
helenismos como en latinismos, os grupos <ll>, <ss>, <pp>, <tt>, <cc> (debant de consonant u
d’as vocals a, o, u; asinas como a variant <cqu>), <bb>, <dd>, <ff>, <gg>.
Se conservará <rr> en totz es casos: ferrico, terraquio, etc. y os grupos <nn>, <mm> en a
chuntura de formants: innato, connivencia, circummarino, etc. Ta l'etnonimo hunnos
(<HUNNUM) se mantién a cheminación etimolochica.
A familia lexica d'ACCORDARE produz as formas cultas con reducción (acordar, acuerdo,
etc.) y atras semicultas con alc- (alcordar, alcuerdo, etc.)
3. 1. 2. Se mantienen os grupos explosivos CT-, PT-, MN-, PN-, PS-, GN-, CN-: ctonico,
pterosaurio, mnemotecnico, pneumotorax, psicologo, gnostico, cnidario, etc.
3. 1. 3. Se mantienen os grupos
heterosilabicos -BV-, -BC-, -BD-, -BN-, -BT-, -GD-, -GM-, -GN-, -CN-, -CC(e, i)-, -CD-: obviedat,
obcecar-se, hebdomadario, abnegato, obtusanglo, amigdala, segmento, magnetico, aracnido,
acceder, anecdotico, etc.
3. 1. 4. Se mantienen os grupos implosivos -BS-, -PS- y -DS-: abstracto, observatorio,
biceps, adstrato, adsorber, etc.
3. 1. 5. Se mantienen os grupos heterosilabicos -CT-, -CC-, -PT-, -PC-:
3. 1. 5. 1. En latinismos con -ct-: lector, sector, secta, tractor, exacto, afectar, respectar,
vector, olfactivo, tractar, etc. En aquells casos en que -CT- ha evolucionau enta /kθ/ (/ks/ en
benasqués) s’escribirá -cc-: acción, infección, etc.
En o caso d'a familia de TRACTARE y TRAHERE, se conservará o grupo en tractar,
maltractar, tractamiento, tracto, contracto, retracto, tractor, tracción, etc. Se reducirá en os
semicultismos retrato ('imachen') y a suya familia: retratista, retratar, etc.
3. 1. 5. 2. En latinismos con grupo -cc-, /kθ/ (/ks/ en benasqués), debant de vocal palatal
(provenient de -CTY-): acción, equinoccio, infección, etc., encara que se reduce en bells
semicultismos (se veiga 3.2).
Ixe mesmo grupo -cc- puede proceder de -CC(e, i)-: occident, accesit, acceptar, acceso, etc.
3. 1. 5. 3. En helenismos con -ct-: cataracta, dialecto, deictico, didactico, eclectico, electrón,
autoctono, etc.
3. 1. 5. 4. En latinismos con -pt-: acceptar, apto, inepto, adaptar, adoptar, Neptuno, rapto,

- 19 -
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)

ruptura, optar, optimo, etc.


3. 1. 5. 5. En latinismos con -pc- (provenient de -PT- latina): nupcial, interrupción, recepción,
excepción, capción, etc. Un caso especial ye a familia derivata de SCRIPTU, ya que s’escribirá
sin -p- en os semicultismos escritor, escritura, escriturar y escriturario. Se conserva en
circumscripto, circumscripción, inscripción, inscripto, descripción, etc.
3. 1. 5. 6. En helenismos con -pt-: haptoglobina, cripta, coleoptero, heptasilabo, optica, etc.
Manimenos, s’accepta la escritura con vocalización en u d’o primer elemento d’o grupo
consonantico exclusivament en quantas formas, vid. 3. 2.
3. 1. 6. Se mantienen os grupos heterosilabicos -PN-, -PS-: hipnotizar, apnea, hipsometrico,
etc.
3. 1. 7. Se mantienen os grupos heterosilabicos -bch-, -dch-, -nch- procedents
de -BJ-, -DJ-, -NJ-: obchectivo, adchectivo, conchuntura, etc.
3. 1. 8. Se mantienen os grupos heterosilabicos -DM-, -DQ-, -DV-: administrador, adquirir,
adverbio, etc.
A transformación d’o prefixo AD- en al- puede dar-se en os semicultismos alvertir, almirar y
almitir, y as suyas familias lexicas; manimenos, coexisten as familias d'as formas cultas advertir,
admirar y admeter/admitir.
3. 1. 9. Se mantienen os grupos heterosilabicos -MN-, -MM-: amnesia, columna, alumno,
immobil, commemorar, commutar, etc.
Presientan o grupo -mm- aquellas voces procedents d’os prefixos CUM- y IM- (alomorfo de
IN-) debant de m-, que ya lo presentaban en latín (vid. 2. 2. 4. 2.).
3. 1. 10. Se mantiene lo grupo heterosilabico -SC-: adolescent, ascensor, etc.
3. 1. 11. Grupos de tres consonants:
Se conservarán siempre, en totz es casos, os
grupos -RCT-, -BSC-, -BST-, -NSC-, -NST-, -NSP-, -RSP-, -RST-, -MPS-: arctico, antarctico,
abscisa, obstruyir, inscripto, transcendent, constant, instantanio, instructor, inspiración,
perspectiva, supersticioso, intersticial, metempsicosi, etc.
Se conservarán només en tecnicismos y se simplificarán en voces d'uso común os
grupos -NCT-, -MPT-, -LPT-, -RPT-: functor, esfincter, asimptota, simptoma, etc. Manimenos
caye a consonant meya en semicultismos: función, punto, tintura, chuntar, tentativa, imprenta,
asunto, perentorio, escultor, absorción, etc. A familia derivata de IUNCTU(M), IUNGERE,
reducirá sistematicament o grupo -NCT- en -nt-: chunto, adchuntar, subchuntivo, conchunto,
dischuntivo, etc.
3. 2. Vocalizacions de -CT- y -PT-
A forma normativa será con conservacion d'estos grupos; manimenos, s'accepta la escritura
con vocalizacion d'a -c- u d'a -p- en -u- exclusivament en as parolas siguients: acceutar,
acceutable, inacceutable, adautar, carauter, cauto ('planta con punchas'), correuto, incorreuto,
defeuto, efeuto, fautura, fauturar (totas dos en luengache mercantil), pauto, pautar (totas dos en
luengache churidico) y trautor, trautorista (vehíclo agricola y o suyo conductor), que podrán estar
emplegadas, en as accepcions indicadas, como doples formas d'as normativas y recomendadas.
No s’han a confundir con estos os casos d'o meyevalismo reuto, reutar (<REPUTARE,
'provocar a combate u duelo'), reuto (<REDITU(M), 'renda u beneficio d'un cabal') y de parolas
como conduta ('abono', 'quota'), semicultismos que presientan vocalizacions u reduccions dende

- 20 -
Propuesta Ortografica

antigo.
Manimenos, sí que tendrán caracter de formas normativas bellas parolas con reducción
historica d'o grupo per perda d'a -C- (u d'a -P-) y que se farán patents en o diccionario normativo,
como lición, afición, bendición, maldición, suspición, conduta, cativo, cetro, receta, etc.

- 21 -
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)

4. Bellas qüestions sobre formación de parolas


Ta escribir deseparaus dos (u mes) terminos que formen una unidat semantica, s'han de
cumplir totz istos criterios:
1–Que os terminos tiengan existencia independient.
2–Que o significau se deduzca de traza transparent a partir d’os components.
3–Que exista autonomía prosodica de components, fueras de as preposicions, que son
atonas por definición.
4–Que no presiente alteracions morfolochicas d’os formants.
5–Que no creye problemas d’anfibolochía, quan a escritura en chunto y por deseparau
pueda tener diferent interpretación semantica.
Sin pretender fer un listau completo, como criterio cheneral y orientativo, contino ofrimos
quantas parolas, sinyalando la forma d’escribir-las.
4.1. Escritura tot chunto
De traza orientativa, s’escribirá como una sola parola:

abant
adebant
además/ademés
adintro/aintro
adiós/adeu
aforro
agón
alavez/alavegada/alasveces
aldredes
allagalto
amán
amás/amés
antimás/antimés
antiparte/antiparti
anueit/anuet/anit
anitarde/anuitardi
aparte/aparti/apart
arredol/alredol/alredor
aspacio, aspaciet
decamín
dencima
dezaga
difuera/defuera
endentro/endintro
enfín
enguís (de)
entabant
entremistanto
manimenos
nian
nomás/només
sindembargo
sobretot
soque/suque/sique/soco (que)
talqual/tarqual
tanimientres

- 22 -
Propuesta Ortografica

Y tamién as formas lexicalizadas santmigalada, santchuanada, santantonada,


santchuanista, santchorchada, santmartín, santmilorche, santpalermo, etc.
S'escribirá porque/perque quan se tracte d'una conchunción que introduzca una
subordinada causal: Lo va fer asinas perque no se podeba fer d'atra traza.
S'escribirá porqué/perqué quan se tracte d'un substantivo, sinonimo de causa, motivo; o
suyo plural ye porqués/perqués: No nos dio notorio d'o porqué de tanta neglichencia.
S'escribirá conque quan se tracte d'una conchunción que introduzca una subordinada ilativa:
Hue ye sabado, conque ista nueit toca botellada.
S'escribirá sino quan se tracte d'una conchunción adversativa: No se'l va trobar a'l campo,
sino que el teneba en una caixeta a casa.
4.2. Escritura deseparada
S’escribirán deseparadas a mayor parte d’as locucions adverbials:
a escuras, a exprés, a fe, a lau, a lo que, a monico, a on35, a poquet, a plego, a preset, a
pur de, a ran de, a sobén, a escape, a embute, a ormino, a sobrefaixo, a tamas/a tamás de, a
una mala, a l'arreo/a l'arreu, antis mas/antes mas/antes mes, antis d'ahier/antes d'ahier/antes
d'ahiere, d’antis mas/d’antes mas/d’antes mes, de bislai, de contino, d'espeso, de raso, de
rigodón, de seguida, de seguro, de vez/de vegada, en que, enta debant, pro a fes, ta alto/enta
alto, ta aquí/enta aquí, ta baixo/enta baixo, etc.
En a unión de dos determinants indefinius an que o primero no presienta marca flexiva, u si
s'ha produciu modificación de formants, s’escriben chuntos: unatro/unaltro/unotro, belún/belaún,
belatro/belaltro/belotro, qualcún…
S'escribirá por que/per que quan se tracte d'a unión de preposición y relativo (equivalent a
o que, a que, os que, as que): Tresbatió los biens por que heba barallato tanto tiempo.
S'escribirá por qué/per qué quan se tracte d'a unión de preposición y pronombre
interrogativo: Encara no ha dito per qué no nos quieren en ixe lugar.
S'escribirá con que (dan que en benasqués) quan se tracte d'a unión de preposición y
relativo: Ixos diners con que pagués veniban de mans sospeitosas.
S'escribirá con qué (dan qué en benasqués) quan se tracte d'a unión de preposición y
interrogativo: Con qué t'has pintau os uellos?
S'escribirá si no (se no en belsetán) quan se tracte d'a unión de conchunción condicional y
l'adverbio de negación: Si no fueses tant floixo ya habrías rematau de carriar es materials.
4.3. Escritura con guions
S'escribirá con guión:
a) Locucions lexicalizadas: fito-fito, fitero-fitero, china-chana, fuchis-fuchis, a-saber-lo36, (a)
punto-día/punto-diya, punto-y-coma, va-y-viene, ziga-zaga, cutio-cutio, trinla-tranla, asinas-
asinas, etc.
b) Cherundios imperfectivos: charrin-charrand, garrin-garriand, coixin-coixiand, etc.
c) Reiteración: camín-camín, barranco-barranco, bueno-bueno, etc.
d) Verbos con pronombres atonos encliticos: fer-lo, charrand-ne, ves-ie, etc.

35
Manimenos agón.
36
Y as formas flexionadas a-saber-la, a-saber-los, a-saber-las.

- 23 -
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)

e) Nombres propios compuestos por aposición: Francho-Chabier, Xabierre-Gai, etc.


S’escribirá sin guions as formas a on que s’elida en a pronuncia (u se relaxe con una
pronuncia 'i) a preposición de, que se restaurará en a escritura: arco de Sant Chuan
['arkosan'twan], pa forro de bota [pa'foro'bota], etc. Si se quiere reflectar a pronuncia popular, en
textos dialectals, caldrá escribir-las con guión: pa forro-bota, arco-Sant Chuan, etc.; u apostrofau:
pa forro'i bota, en a vida'i Dios, etc.

- 24 -
Propuesta Ortografica

5. Accentuación
Como en belatras luengas, a tonicidat ye una caracteristica pertinent en aragonés, de traza
que dos parolas pueden contener os mesmos fonemas y diferenciar-se por a vocal tonica, que
ye a que poseye una mayor intensidat en a pronuncia.
A necesidat d'emplegar sinyals graficos ta marcar a tonicidat d'as parolas se chustifica en
que ye posible que lo discurso escrito no siga facilment interpretable, porque a intensidat, como
atros elementos prosodicos, no se reflecta en a escritura. No pareix convenient de planteyar que
totz es fablants d'una luenga han de marcar permanentment a tonicidat, por activa u por pasiva
(metendo tillas en uns puestos sí y en atros no), por si una persona que no conoix a luenga ha
de leyer un texto.
Lo feito de que parellas u tríos de parolas se distingan por a tonicidat exclusivament, no
presuposa que se puedan emplegar en contextos sintacticos identicos. Ni sisquiera la posibilidat
remota de que una frase remirada pueda causar un equivoco, puede chustificar que totz es
fablants sigan obligaus a tillar siempre parolas que rarament podrán estar malinterpretadas.
Se recomienda l'uso d'accentos graficos en as silabas tonicas en es siguients casos:
–Parolas agudas que rematan en vocal sola u seguida de <n> u de <s>, especialment si se
tracta de formas verbals: trobé, dentrarás, etc.
–Parolas con hiato quan a vocal zarrada ye tonica: fería, vehíclo, paúl, Saúnc, etc.
–Como marca diacritica, en os pronombres interrogativos y exclamativos (qué, cómo,
quán/quándo, quín/quiénto, quál...) y en os siguients monosilabos: sé (verbo), dé (verbo), dó
(verbo), sí (adverbio y substantivo), asinas como as formas verbals baixorribagorzanas é y és
(sinonimos de ye, yes).
En totz es demás casos, será d'aplicación o criterio d'anfibolochía u a voluntat de facilitar a
lectura quan se considere por parte de qui escribe, siempre en a vocal tonica. Esta opcionalidat
no podrá interpretar-se, en garra caso, como licencia ta que individualment u colectiva se pueda
formular u practicar leis d'accentuación diverchents d'a norma.
Como norma cheneral, no ye obligatorio d'escribir accentos graficos en garra ocasión,
encara que se permite de fer-lo, siempre en a vocal tonica, quan se deseye aclarar a tonicidat u
facilitar a lectura. Seguntes este criterio, no tendría guaire sentiu d'accentuar voces
monosilabicas, fueras d'os casos de diacrisi que se'n cita.

- 25 -
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)

6. Os sinyals de puntuación
A puntuación en os textos escritos ye muito important ta una correcta lectura, interpretación
y comprensión. A puntuación favoreix a organización d’o discurso, d’as oracions y os suyos
elementos, a entonación y o sentiu, lo tipo de discurso y o estilo.
Os sinyals de puntuación emplegaus en aragonés son os siguients:
a) Sinyals simples:
. punto
; punto-y-coma
: dos puntos
... puntos supensivos
, coma
b) Sinyals doples:
¿? sinyals d’interrogación
¡! sinyals d’exclamación
() parentesis
[ ] gafetz
– - guions
“ ” « » ' ' cometas
Lo punto, lo punto-y-coma, os dos puntos, os puntos suspensivos y a coma sirven ta indicar
as pausas en o discurso escrito. Cal deixar dezaga d’ells un espacio a no estar que, en o caso
d’o punto, sía punto-final u punto-aparti:
I heba chent de muitos puestos: Bielsa, Echo, Benás, Chistau... Tamién ib’yere yo, y mi
chirmán, que veniba dende Fonz.
No bi estabai en o lugar, que me clamoron pa fer una borda. Ni menos que m'esperabai ixa
garbaixada.
Os sinyals d'interrogación y exclamación obligatorios son os que zarran clausulas
enfatizants: <?> y <!>. Os sinyals d'apertura, <¿> y <¡>, son voluntarios y se pueden usar a
criterio de qui escribe.
Quan s'usen sinyals doples (u os finals en interrogación y exclamación) se deixará espacios
entre os sinyals y as parolas precedent y conseqüent a la clausula, pero no con as parolas
interiors u con atros sinyals de puntuación:
Le preguntó: “¿Qué has feito hue?”. Como no le sentiba –y no pas perque fues ixordo– no
le contestó.
A la valle de Bielsa (Sobrarbe) se i diz vetiecho, 'vediello'.
Y li dicié su pai: «Hopa d’aquí!».
Un campo a lo Bobaral, qui yes [texto suprimito] en termino clamado...
6. 1. Lo punto
Lo punto <.> sinyala la pausa que se fa a la fin d’un enunciau. Dezaga d’ell siempre va
mayuscla, menos si ye o punto d’una alcorzadura. N’i hai tres clases: punto-seguiu, punto-aparte
y punto-final.
a) Lo punto-seguiu desepara oracions d’o mesmo paragrafo. Dezaga d’ell siempre se i deixa
un espacio y a parola siguient prencipia per mayuscla. A frase siguient contina en a mesma linia
menos si o punto ye a lo cabo suyo; alavez, a frase siguient s’escribirá en l’atra linia sin deixar

- 26 -
Propuesta Ortografica

sangría.
b) Lo punto-aparte desepara dos paragrafos diferents. Dimpués d’o punto-aparte se
prencipia un nuevo paragrafo en atra linia, que habrá a tener sangría.
c) Lo punto-final marca la fin d’un texto.
Tamién s’emplega lo punto dezaga d’una alcorzadura, que no desiche en garra caso que a
letra siguient siga mayuscla: vid., adv., Sr., etc.
Quan s’emplega lo punto con atros sinyals graficos, como parentesis u cometas, o punto se
meterá siempre dezaga:
Le dició: “Ubre a finestra”.
No le heba feito mica goyo (encara que no le’n heba dito).
Dezaga d’os sinyals d’interrogación y exclamación no se i mete punto:
Qué hetz feito? ¿No tos heba dito que venísetz?
Mama mía! Qué chandrío!

6. 2. A coma
a) A coma <,> marca, como sinyal grafico en o texto escrito, una pausa breu adintro de
l'enunciato:
Salió de casa, i tornó a l’atro’l día.
L'han cletau con unas arambres de punchos, que lis fan cerina os chabalins.
b) Tamién s’emplega en enumeracions, deseparando es suyos miembros, menos o zaguero,
que será precediu per una conchunción copulativa u dischuntiva:
I hai muita fruita: melons, manzanas, ciresas, chordons y cirgüellos.
As vals d’Ansó, Aragón, Tena, Broto, Bielsa, Chistau y Benás boguean con Francia.
Ni tu, ni yo, ni dengún atro les dirá que no l’han conseguiu.
Chueves lardero, viernes ueguero, sabato crespillero, domingo carnicero.
Si a enumeración viene rematada por l’alcorzadura etc. u por puntos suspensivos, no se
mete a conchunción:
I hai muitas clases de paixaricos: chincharanas, gais, cardelinas, gurrions, pinchans...
Soi estato en mutas ciudatz de Francia: París, Tolosa, Lorda, Bordeus, etc.
c) Se fa servir a coma ta deseparar elementos gramaticalment equivalents en un mesmo
enunciau, menos en os que bi apareixca bella conchunción:
No ye facil por lo frío, por lo chelo, por a nieu y, en definitiva, por a carretera.
Siempre yera con puya, baixa, traye esto y traye l’atro.
Manimenos, s’emplega la coma debant d’a conchunción quan a seqüencia que le sigue
indica un conteniu diferent a os anteriors:
Escribió una novela, una obra de teatro, quantas poesías, y a la fin d'a suya vida lo cremó
tot.
d) Se i meterá coma debant d’a conchunción quan o zaguer elemento tienga relación con o

- 27 -
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)

primero y no pas con os intermeyos:


Pillé la canya, los achiperres y l'alforcha, y se'n fue de pesca.
e) En una seqüencia d’elementos deseparaus por punto-y-coma, lo zaguero va deseparau
por coma:
Se despidió de sus pais, que ploraban; se despidió d’os chirmans, que no amostraban
brenca emoción, y se despidió d’a novia, que creyeba morir de dolor.
f) Con a coma se desepara lo vocativo, tanto a comienzo d’oración, como en meyo, como a
la fin:
Chuan, viene con nusatros.
Viene, Chuan, con nusatros.
Viene con nusatros, Chuan.
g) Os incisos adintro d’a oración se deseparan per meyo d’as comas:
1– Aposicions explicativas:
A capital de Brasil, Brasilia, ye mes chicota que São Paulo.
2– Subordinadas adchectivas explicativas:
O mío coche, que lo tiengo en o taller, le’n deixaré a mi pai quan me lo pida.
3– Qualsiquier comentario, precisión u explicación a bella cosa dita:
Os accentos, tant ricos y variatos, son l’alma d’as luengas.
Ixes comentarios, dimpués de tot lo escrito, no valen ta res.
O correu te la ha deixada, la carta, en a buixeta de casa.
4– Quan se nombre l’autor d’una cita u comentario:
Si quiers paz, dicié Chulio Cesar, amana la guerra.
h) En as oracions partitivas u atributivas an que apareixca lo pronombre en/ne, se
deseparará con coma l’elemento a lo que substituye o pronombre si apareix en a oración:
Augua, que no'n caiga mas.
No’n quiero tanta, d’ensalada.
Si en yera, de guapa, ixa zagalona.
i) Se mete debant de conchuncions u locucions conchuntivas en casos como:
1– As proposicions coordinadas adversativas introducidas per pero, anque, sino, encara
que, manimenos, etc.:
Yo seré fato, pero tu en yes mas.
No pensabas ir-ie, encara que a la fin te van convencer.
No deciba una cosa por decir-la, sino que la heba madurada prou.
2– As proposicions consecutivas introducidas per conque, asinas que, de traza que...
No'n crompó, asinas que malament podió minchar-ne.
Me lo prometiés, conque tu mesmo si no tiens parola.
3– As proposicions causals:

- 28 -
Propuesta Ortografica

No ib'ye en casa, porque no bi ye a clau en o cerrullo.


Te l’habría dito, ya que tenetz tanta amistat.
4– Os marcadors d’o discurso (esto ye, por un regular, amás/amés/además/ademés, per
tanto, mas que mas/mes que mes, etc.) y os adverbios y locucions adverbials que funcionan
como modificadors oracionals (a la fin, en primer puesto, en zagueras, etc.) gosan portar dezaga
una coma, y quan van en meyo d’a oración s’escriben entre comas:
Per un regular, gosan venir os viernes de nueit.
Dicié, en primeras, que se posasen totz.
j) En as oracions en do que s’elide o verbo, se mete en o suyo puesto a coma:
Ta troballar, una mula; ta estudiar, un feniant.
k) En os capiters d’as cartas, se desepara con una coma lo puesto d’a calendata:
Bielsa, 17 d’aviento de 2009.
l) Se desepara con a coma os apellitos y o nombre en una lista bibliografica, asinas como lo
títol, a editorial y l’anyo d’edición si se bi incluyen.
m) Tamién se desepara con una coma os elementos invertius d’un sintagma que forma parte
d’un listau:
Bellas locucions adverbials:
–baldes, de
–redolons, a
–vueltas, a
6. 3. Os dos puntos
Os dos puntos <:> s’emplegan en os siguients casos:
a) Dimpués d’anunciar una enumeración:
As ciudatz candidatas son: Balbastro, Monzón y Chaca.
b) Dimpués d’una enumeración, antes de l’anaforico que substituye a os suyos miembros:
Lulos d'arto, anís y café: os ingredients d’o pacharán.
c) Debant d’as citas textuals, an que a primer parola gosa ir en mayuscla (a lo menos si bi
ye asinas en l'orichinal):
Como dició Groucho Marx: “O matrimonio ye a primer causa d'esvorcio”.
d) Dezaga d’as formulas de cortesía en documentos u cartas; a siguient frase prencipia en
l’atra linia con a mesma sangría y en mayusclas:
Apreciato sinyor:
O motivo d’a present...
Quiesto Francho:
M’alegro que te vaya tot bien...
e) Antes d’as explicacions que s'ofreixen a la oración anterior:
Bi heba chent de muitas nacionalidatz: franceses, angleses, alemans...

- 29 -
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)

Puetz prencipiar per dibuixar bella cosa facil: un cerclo per eixemplo.
f) En textos churidicos y administrativos, se mete os dos puntos dezaga d’o verbo que
sinyala l’obchecto prencipal d’o documento. Lo verbo se mete siempre en mayusclas, y dezaga
contina lo texto:
SOLICITA:
Que sían tenitas en cuenta las alegacions presentatas per lo nuestro defendito a la sentencia
emitita con data d'11 de chuliol de 2008.
6. 4. Lo punto-y-coma
Lo punto-y-coma <;> sinyala una pausa intermeya entre a coma y o punto. S’emplega en
diferents casos:
a) Ta deseparar os elementos d’una serie quan i hai comas incluitas en ellas:
Os eixemplos replegaus son: ves-ie tu, pero con o tuyo auto; no i yera alavez; i hai muitas
cosas tuyas, viene a buscar-las; no quereba ir-ie; etc.
b) Ta deseparar oracions chuxtapuestas, sobre tot si en beluna b'ha bella coma:
A filla heba aprebau a selectividat; tocaba de trasladar-se enta la ciudat.
Bailabai l'Alacai en Puyeta; allí conoixiéi a me muller.
c) Se mete punto-y-coma debant d’as locucions conchuntivas pero, anque, encara que,
manimenos, a la fin, etc. si o periodo anterior ye largo, mas que ta meter una coma y menos que
ta ficar un punto-seguiu:
Fa aire, manimenos no fa frío.
Yera la segunda vegada que le’n deciban; encara que continó sin fer-les mica caso.
Lo senador prometió a propuesta lechislativa pa l’atro'l día, antes d’ir-se-ne de vacacions. A
la fin la va presentar meses dimpués.
6. 5. Os puntos suspensivos
Os puntos supensivos <...> s’emplegan en as siguients situacions:
a) Sinyalan una interrupción con final impreciso. Dezaga d’ells, si no se tanca l’enunciau y
si contina lo texto en a mesma linia, se deixa un espacio, y a siguient parola prencipeya per
minuscla:
Sintié un truco fuerte... prencipié a tener miedo.
Manimenos, si se zarra l’enunciau, a siguient parola prencipeya por mayuscla:
A fiesta continó... L’amaneixer amostró as conseqüencias.
b) Tamién s’emplegan en substitución d’a parola etcetera:
I hai diferents realizacions: palatals, prepalatals, fricativas, oclusivas...
Fe lo que te pete: ir, venir, puyar, baixar... A yo, rai.
c) Indica que bi ha habiu un momento de dubda u indecisión:
Yo... no sé qué decir-te en iste inte.
Bueno... ya te gritaré maitín.
d) Sirve ta deixar un enunciau incompleto:

- 30 -
Propuesta Ortografica

Se nos ne fue a votura con o chelo... M’estimo mas de no charrar-ne.


e) Quan se reproduz una cita textual, proverbio u mazada omitindo a parte final:
Quan veniba la primavera deciba mi pai: “Quan l’aliaga floreix...”.
O libro prencipiaba asinas: “Muitas anyatas dimpués, frent a o pilotón de fusilamiento...”.
f) S’incluyen os puntos adintro d’os parentesis u d’os gafetz quan se reproduz un texto y se
sinyala l’ausencia d’una parte:
Este sería o polimorfismo propiament dito [...] que [...] bien podría denominar-se
«polimorfismo externo».
Os puntos supensivos pueden combinar-se con atros sinyals. No puede combinar-se con o
punto, en qualsiquiera d’as suyas modalidatz, pero puede ir debant d’a coma, lo punto-y-coma y
os dos puntos:
Os bolis, os rotuladors, as gomas, as reglas...: tot que caleba ta dibuixar.
Crompó cordero, crabito, marisco, pescau...: y tot se quedó en casa.
No va saber qué decir...; o silencio se feba incomodo.
Quan se combina con os sinyals d’interrogación u exclamación s’incluye adintro d’ells si
l’enunciato ye incompleto, y difuera si no'n ye:
Sabes que Chusé...? Millor me callo, ya te lo contará.
¿Fará tot que diciemos?... Ell rai, fará o que quiera.
¡Que te preto un...!
6. 6. Os sinyals d’interrogación y d’exclamación
Os sinyals d’interrogación <¿?> incluyen un enunciau interrogativo, mientres que os
d’exclamación <¡!> contienen un enunciau exclamativo u intercheccions. Os sinyals d'apertura
(<¿> y <¡>) son voluntarios, a criterio de qui escribe.
Dezaga d’os sinyals de tancada nunca no se i mete punto.
Os sinyals d’inicio no tienen por qué estar a lo prencipio de l’enunciau, si no que se mete a'l
prencipio d’a interrogación u exclamación:
Manimenos, ¿per qué continas indo-ie?
Chiló: ¡Yes mes malo que o "sebo-can"!
Os vocativos y as proposicions subordinadas no s’incluyen adintro d’a interrogación u
exclamación si van a lo prencipio de l’enunciau; si se bi incluyen, van a la fin:
Chorche, ¿qué farás maitín?
¿Qué farás maitín, Chorche?
Si nunca te decides, ¿querrás venir con nusatros?
¿Querrás venir con nusatros, si nunca te decides?
María, ¡bienvenida sías!
Bienvenida sías, María!
Quan i hai qualques interrogacions u exclamacions breus seguidas, pueden considerar-se
oracions independients u como un unico enunciato, y ixo se fará notar en a escritura por meyo
de comas u mayusclas:

- 31 -
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)

Pleverá? Nevará? Fará cosa?


Pleverá?, nevará?, fará cosa?
Corre! Grita a os bombers! Fe-lo ya!
Corre!, grita a os bombers!, fe-lo ya!
En seguntes qué contextos se puede meter o sinyal d’interrogación u exclamación de
tancada <?>, <!> entre parentesis. Lo sinyal d’interrogación denota dubda u ironía:
O millor libro (?) que heba leito nunca.
Dició que no debeba cosa a dengún (?).
Lo sinyal d’admiración expresa sospresa u ironía:
Con ixos amigos (!) no te cal enemigos.
Dimpués de ueito anyos (!), s’ha resuelto lo caso.
6. 7. Os parentesis
Os parentesis <()> son sinyals que contienen elementos aclaratorios intercalaus en un
enunciau.
Pueden estar elementos aclaratorios con poca relación con l’enunciau:
Ixa carretera (una d’as mes altas d’o país) la heban ubierto un sieglo antes.
Tamién s’emplega ta dar datos d’interés: calendatas, autors, significaus de siglas,
precisions, etc.:
Albert Einstein (1879-1955) ye considerato lo scientifico mes important d’o sieglo XX.
Qui ha trobau un amigo, ha trobau un tresoro (Eclesiastés, 6, 14).
Yera naixito de Tella (Sobrarbe, Uesca).
Yera miembro fundador d'o PSA (Partiu Socialista d'Aragón).
Atras vegadas s’emplegan ta sinyalar una opción u alternativa en o texto. En l’interior d’os
parentesis puede apareixer a opción completa u un d’os suyos elementos. No ye guaire
recomendable excepto en escritos tecnicos u comercials:
A(s) persona(s) intresada(s) ha(n) de ninviar o(s) suyo(s) curriclo(s).
Quan se tracta d'un adchectivo, manguant(a)...
Tamién s’emplegan os parentesis en as reproduccions u transcripcions de textos antigos
quan i hai abreviaturas:
It(em) statuymos et ordenamos que el advocado de la casa [...]
Asinas mesmo, s’utiliza ta introducir comentarios relacionaus con a literalidat d’o texto u ta
remitir enta atras partes:
Deziban (sic) puyar.
Os atros pronombres indefinitos ya s’han sinyalato (vid. supra).
A inclusión de puntos suspensivos adintro d’os parentesis, sinyala la omisión d’un troz de
texto en una cita literal:
Et aprés aquesto (...) estando en el dito corral estreytas sende afogoron ciertas et sende

- 32 -
Propuesta Ortografica

fizieron menos en aquella vegada fasta en numero de vint cabeças.37


As letras u numeros d’enumeracions, listas, etc. pueden ir entre os parentesis u debant d’o
parentesi de tancada:
Alomorfos:
a) Masculino singular.
b) Femenino singular.
c) Masculino plural.
d) Femenino plural.
Si cal colocar sinyals de puntuación dezaga de l’enunciau inserto entre parentesis, se
colocan dezaga d’o que fa de tancada:
Le’n va preguntar a su chirmán gran (en edat y en estatura), qui no va saber qué contestar.
¿Estudeó lo BUP (Bachillerato Unificato Polivalent)?
Lo texto incluito adintro d’os parentesis puede tener a suya puntuación propia, que sigue os
regles chenerals indicaus:
Yera un lector empedernito (de totz es cheneros literarios: prosa, novela, teatro, asayos...),
y a suya biblioteca yera grandisma.
Saliba a fer-se una gambada con luna plena y tot pleno de nieu (te pareix a tu normal?),
porque deciba que se i viyeba como si fues de días.
6. 8. Os gafetz
Os gafetz tienen un emplego parello a'l d’es parentesis, ya que dan información
suplementaria u aclaratoria. Asinas, s’emplegan os gafetz ta dar información adintro d’un
parentesi:
As traducions ta l’aragonés (feitas gracias a Johan Ferrandez d’Heredia [Munebrega,
1310 - Avinyón, 1396]) son pioneras en a traducción de clasicos ta las luengas romances
meyevals.
En poesía se mete un gafet debant d’una parola u colla de parolas que no i caben en a linia
d'o suyo verso:
Yo lis dicié que luciba gracias a la cardonera
que baixé Chusé María, no sabeba si d’Oza
y ell s’esponché mas ufano que si hese baixau
[“La Selva”
Como ocurriba con os parentesis, s’emplegan os gafetz ta anyadir, en un texto transcrito,
bella parte que no amaneix en o texto orichinal:
El present apellido juró el muyt magnifiquo senyor mosen Martín de lanuça sobre la [signo
cruciforme] y los Santos Abangelios juro qu’el present apellido es berdadero.
S’emplegan os gafetz contenendo puntos suspensivos quan se quiere sinyalar que s’omite
una parte d’un texto transcrito:
Manifiesto sia a todos que yo Pero Moliner [...] atorgo haver havido et recebido de vos

37
José Antonio Fernández Otal, Documentación Medieval de la Corte del Justicia de Ganaderos de Zaragoza

- 33 -
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)

honorable Ramon de Casaldaguila [...] dos mil sueldos dineros jaqueses [...] 38
6. 9. Guions (guion largo y guion curto)
Encara que i hai una tendencia a no esferenciar o guion largo (tamién clamau raya) con o
guión curto (tamién clamau simplament guion), se consella, en una edición cudiada de textos,
d'emplegar cada uno d'os dos signos en os suyos usos correctos, cosa que se puede conseguir
con un adequau tractamiento d'os textos.
En tot caso, quan no siga tecnicament posible de fer ista distinción, u en textos menos
formals que no requieran una edición tant cudiada, s'admitirá l'emplego d'o guión curto (-) ta totz
os usos referius a o guión largo (–).
6.9.1. Guion largo
L'emplego d'o guión largo (–) se da en os siguients casos:
–Ta delimitar incisos u aclaracions adintro d’un discurso:
Pensó –pa ella misma– que ixo no yeran trazas de fer as cosas.
En esta situación son tamién validas as comas u os parentesis.
–En un dialogo s’emplegan os guions ta cada inicio d’intervención:
–Te viyé quan baixabas d’o taxi.
–Iba ta casa vuestra, facil que me veyeses.
–En relación con l’anterior, s’introduz un nuevo guión debant de l'aclaración d’o narrador. Si
dimpués de l’aclaración contina la intervención d’o personache, se bi incluye unatro guión. Si
calese ficar un sinyal de puntuación, se fará dimpués d’o guión que tanca las parolas d’o narrador:
–M’ha feito muito goyo de leyer ixa novela –dició Carmen quan le’n tornó a María–, estoi
que me la cromparé ta leyer-la unatra vegada.
–Si tanto goyo t’ha feito te la regalo –le contestó María–, ta yo no i hai millor regalo que un
libro.
Si dimpués d’a intervención d’o narrador no continan as parolas d’o personache, no se i
mete guión de tancada:
–¡Cómo yes capable de decir-me esto agora! –chiló sosprendito.
–En listaus u relacions, s’emplega lo guión en puesto de coma, quan se cambia de linia:
Adverbios locativos
–temporals
–modals
–quantitativos
6.9.2. Guion curto. Lo guión curto (-) se ferá servir:
–Ta deseparar os infinitivos, cherundios y imperativos de l’incremento atono en posición
enclitica, asinas como entre os mesmos incrementos si n’i hai mes d’uno y no i hai elisión
vocalica39:
As nuestras no quereban ir-ie.

38
Mª Teresa Iranzo Munio, La peripecia del Puente de Piedra de Zaragoza durante la Edad Media
39
Como sería lo caso de dona’ls-ie u di-li'n.

- 34 -
Propuesta Ortografica

Traye-les-ne ta que la veigan y se callen.


Fendo-lo asinas no haberba de dar garra problema.
En textos clasicos amaneixen tamién os encliticos (y mesmo intercliticos) con muitos atros
tiempos verbals: fizo-le, clamó-los, estaban-se, dicen-nos, demanda-vos, mostrar-les-he, etc.
–Ta fer deseparacions en interior d’una parola, como as siguients:
a) En as parolas compuestas que no tiengan un uso asolau en a luenga, ya sía por a
chuntura de dos substantivos, dos adchectivos u dos chentilicios:
Han convocato quatre plazas meyant un concurso-oposición.
Lo porfesor escribié un tractau sobre l’antigo navarro-aragonés.
As conseqüencias politico-militars derivadas d'a II Guerra Mundial se vidon decamín.
b) S’emplega lo guión ta trestallar una parola a la fin d’una linia. Siempre se desepararán
por silabas, seguntes os regles que se detallan en 2.17.
–Lo guión s’emplega tamién ta sinyalar as posicions relativas de silabas, lexemas, morfemas
y atras partes d’a parola. Si o fragmento tiene o guión dezaga significa que ocupa la primer parte
d’a parola: inter-, zag-, sub-, sobre-, etc.
Quan o segmento va entre guions, indica que ocupa una parte intermeya d’a
parola: -vis-, -macula-, -electric-, etc.
Quan o guión va dezaga d’o segmento, sinyala que este ocupa la posición zaguera d’a
parola: -iello, -ismo, -ebatz, -ons, etc.
–Lo guión s’emplega como enlaz de dos parolas:
O concello de Tella-Sin.
O tren Teruel-Zaragoza.
–Lo guión tamién s’aplicará en os casos consideraus en l’apartau 4, que son os siguients:
a) Locucions lexicalizadas: fito-fito, fitero-fitero, china-chana, fuchis-fuchis, a-saber-lo, (a)
punto-día/punto-diya, punto-y-coma, va-y-viene, ziga-zaga, cutio-cutio, trinla-tranla, asinas-
asinas, etc.
b) Cherundios imperfectivos: charrin-charrand, garrin-garriand, coixin-coixiand, etc.
c) Reiteración: camín-camín, barranco-barranco, bueno-bueno, etc.
d) Verbos con pronombres atonos encliticos: fer-lo, charrand-ne, ves-ie, etc.
e) Nombres propios compuestos por aposición: Francho-Chabier, Xabierre-Gai, etc.
6. 10. As cometas
Con o nombre de cometas se conoixen os siguients sinyals: « », “ ”, " " y ' '. En cheneral ye
indistinto l’emplego d’as diferents cometas doples, encara que caldrá distinguir-las si cal
emplegar-ne mas d’una en o mesmo texto:
Sabes qué me dició?: «Ixo t’ha costau ixe “talavarte”?». Y me lo dició d’o millor modelo de
moto d’o mercau.
6. 10. 1. As cometas doples s’emplegan en as siguients circumstancias:
a) Ta reproducir citas textuals, sigan d’a extensión que sigan:
Interrogau sobre si heba participau en l’asesinato, va responder: “Sí”.

- 35 -
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)

Yo lo sintié, tos dició: “Itz-os-ne a escape”.


Bi ha uns versos de Rosario Ustáriz que dicen:
«Ya, de cardoneras, / cuelgan los rampallos / de boletas royas / que adornan los arbols».
b) Quan s’introduz una intervención d’o narrador no se zarran as cometas, si no que se i
mete entre guions:
“Ya tos advirtié –chiló lo guarda– que medraría l'arriu y arramblaría con tot”.
c) En os textos narrativos s’emplegan as cometas ta reproducir os pensamientos d’os
personaches, y diferenciar-los asinas d’os dialogos, que s’introducen con un guión:
Os lechionarios s’aprestoron a fer a formación d’ataque:
–¡Chuntatz os escudos! –chiló lo centurión–. Ixes partos nos enclavillarán con as sayetas.
“Si nunca salimos d’esta, tornaré a creyer en os dioses”, pensó lo centurión mientres veyeba
baixar ixe ixambre de sayetas.
d) Ta sinyalar que una parola tiene un uso incorrecto, ironico, ye un extrancherismo u tiene
un emplego especial:
Os ninos chicotz fan muitos participios regulars, como “veyito”.
Ixe “vriolín” de jabugo debe d’estar buenismo.
O “basket” ha perdito muita afición.
e) S’emplegan ta citar titols de poemas, articlos, etc.:
Consulté muita bibliografía, pero an que trobé l’etimo estió en “Toponimia de Sobremonte
(Huesca), III: el espacio agrícola”, publicato en a revista Alazet numero 3.
Lo primer Onso d’Oro lo ganó con lo poema “Remerando a Pedro que se’n fue chugando”.
Marché ta París només que por veyer “A Gioconda”.
f) Quan en un texto se tracta d’una parola (letra, fonema, etc.) en particular, s’escribe entre
cometas:
L’adverbio “nunca/mai” tamién s’emplega en oracions condicionals y interrogativas con
significato positivo.
6. 10. 2. As cometas simples s’emplegan ta dar a definión u traducción d’una parola quan
amaneix en o mesmo texto:
L’orichen de "talavarte" i hai que mirar-lo en o francés antigo talevart, 'escudo amplo que
defendeba tot lo cuerpo'.
6. 10. 3. Combinación con atros sinyals.
Quan bi ha atros sinyals de puntuación en o texto a'l que perteneix o que va entre cometas,
se meten dezaga d’as cometas de tancada:
Pensó: “Ta este viache no feba falta tantas alforchas”; pero no les ne dició a os de demés.
Manimenos, o texto inserto entre cometas puede tener a suya propia puntuación:
Esbotó: "¿Queretz deixar-me estar d’una vegada?".
6. 11. A dieresi
A dieresi (¨) ye un sinyal grafico emplegau ta marcar que se pronuncia la vocal u en os
grupos güe/güi y qüe/qüi: agüerro, Agüero, argüello, cirgüello, vergüenya, argüir, lingüistica,

- 36 -
Propuesta Ortografica

enqüesta, freqüent, qüestión, seqüela, aqüicultura, aqüifero, ubiqüidat, etc.


6. 12. A barreta dreita
A barreta dreita (/) s’emplega en os siguients casos:
a) Ta deseparar os versos quan s’escriben en a mesma linia, deixando un espacio debant y
dezaga d’a barreta:
Yera l’Onset debaixo de la cueva / aguaitando la faixa Vatimala. / Chiflaba l’ausín ixa tardi
mala, / fendo un frío mas crudo que soleba [...] 40
b) En bella transcripción textual, ta indicar o cambeo de linia, tamién deixando un espacio
debant y dezaga d’ella:
Cono aiutorio de nuestro / dueno dueno Christo dueno / Salbatore qual dueno / get ena
honore, y qual / duenno tienet ela / mandatione cono / Patre cono Spiritu Sancto / enos sieculos
de losiecu / los. Faca nos Deus omnipotens / tal serbitio fere ke / denante ela sua face / gaudioso
segamus. Amen.
c) Substituye a una preposición en qualques expresions como as siguients: m/s (metros per
segundo), Lei 10/2009 (lei 10 de 2009), etc. En estes casos no se deixa garra espacio entre os
elementos anteriors y posteriors, y a barreta.
d) Como ocurriba con o parentesi, se puede emplegar ta indicar que un texto ye opcional: a
cada lau d'a barreta feguran dos solucions validas alternativas (por adición u exclusión). No se
deixa garra espacio entre a barreta y os elementos que desepara:
O/s aspirant/s trigau/s.
Os avisos y/u partes s’acumularán.
e) S’emplega en qualques abreviaturas como c/ per carrera, avda./ per avenida, etc.
Existe una barreta invertida, (\), con usos en informatica, que no tiene función en textos
comuns.
6. 13. Apostrofe
L’apostrofe ye un sinyal lingüistico que se fa servir ta marcar elisions, normalment vocalicas,
con parolas gramaticals atonas. Os criterios ta fer apostrofacions tienen en consideración os
contextos y si se producen en a oralidat de traza sistematica:
6.13.1. L’articlo
L’articlo masculino singular, quan s’apostrofará se fará debant de qualsiquier parola que
prencipeye por vocal u <h> muda, estando ixa primer silaba atona u tonica:
–Con vocal tonica: l’aire, l’esmo, l’inte, l’onso, l’urmo
–Con vocal atona: l’arcón, l’encendallo, l’ixufre, l’orache, l’ubago
–Con h+vocal tonica: l’habil, l’helio, l’himen, l’hombre, l’humus
–Con h+vocal atona: l’habitat, l’herencio, l’hibierno, l’hotel, l’humorista
En son excepcions as parolas que prencipian por silaba atona es- u hes- (con hache muda), ta
las que se consella de no apostrofar, u por diftongos velars (ue-, ua-, ui-, hue-, hua-) u palatals
(hie-, hia-, hio-), que en realidat poseyen un elemento consonantico inicial que impideix
l'apostrofación: o esquiruelo, lo escopolón, o hespital, el uello, lo huembro, lo hierbero, etc.

40
Veremundo Méndez, La sarriada de l’Onset.

- 37 -
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)

L’articlo femenino no apostrofará soque con a vocal a- (atona u tonica) u con ha- (h muda):
l’agulla, l’alba, l’habilidat, etc.41
6.13.2. Preposicions
6.13.2.1. Preposición mes articlo42
Solo son susceptibles d’estas apostrofacions as preposicions a, de, enta, ta, pa y por/per.
Existe dos opcions, seguntes as diferents variedatz dialectals, con apostrofación u sin ella:
–Con apostrofación:
Preposición a, nomás con formas de masculino: a’l, a’s/a’ls
Preposición en, en bellas parlas dialectals: n’o/n’el, n'os/n’es ta masculino; n’a, n’as ta
femenino, encara que se recomiendan as formas sin apostrofar.
Preposición de: d’o/d’el, d'os/d’es/d’els ta masculino; d’a, d’as ta femenino.
Preposición pa, nomás con formas de masculino: pa’l, pa’s/pa’ls.
Preposicions ta y enta: t’o/ta’l, ent’o/enta’l, t’os/ta’s/ta’ls, ent’os/enta’s/enta’ls ta masculino;
t’a, ent’a, t’as, ent’as ta femenino.
Preposición por/per no s’apostrofará soque con formas de masculino: po’l/pe’l, pe’ls/pe’s,
encara que se recomiendan as formas sin apostrofar.
–Sin apostrofación:
Preposición a: a o/a lo, a os/a los ta lo masculino, a la/a las ta femenino.
Preposición en: en o/en lo/en el, en os/en los/en es/en els ta masculino; en a/en la, en as/en
las ta femenino.
Preposición de: de lo, de los ta masculino; de la, de las ta femenino.
Preposición pa: pa o/pa lo, pa os/pa los ta masculino; pa a/pa la, pa as/pa las ta femenino.
Preposicions ta y enta: ta o/ta lo, enta o/enta lo, ta os/ta los, enta os/enta los ta masculino;
ta la, enta la, ta las, enta las ta femenino.
En a seqüencia preposición + articlo + parola prencipiata per vocal, se priorizará
l’apostrofación entre l’articlo y a parola que li sigue, seguntes os regles vistos, antes que no entre
a preposición y l’articlo43: ta l’aire, de l'hibierno, en l'augua...
6.13.2.2. Preposición de mas atra parola que prencipia por vocal
Només a preposición de presienta apostrofación si a parola siguient prencipia per vocal u
<h> muda: d’a on, d’harmonía, d’este, d’heredat, d’idealización, d’hibierno, d’oro, d’honor,
d’unidat, d’humor. No s’apostrofará debant d’os diftongos velars (ue-, ua-, ui-, hue-, hua-) u
palatals (hie-, hia-, hio-): de Uesca, de huembros, de hierba, etc
Atras preposicions, como dende u dica, no s’apostrofan nunca.
6.13.3. Incrementos pronominals atonos
Os incrementos pronominals atonos, entre os que contamos os pronombres personals y os
pronombres adverbials, en precisar un verbo an que refirmar-se foneticament, pueden

41
Lo mesmo regle sigue a seqüencia: la uno y la otro, an que os articlos presientan forma femenina y, por ixo, no apostrofan debant
de u- ni de o-; pero sí en as variants l'atra y l'altra.
42
Se remere o dito anteriorment sobre l’articlo lo, la, los, las que equivale a las realizacions [lo], [la], [los], [las] y [ro], [ra], [ros],
[ras].
43
Como metodo mnemotecnico, antes l' que 'l.

- 38 -
Propuesta Ortografica

apostrofar-se con ixe verbo en posición proclitica si o verbo prencipia per vocal u <h> muda.
Tamién ye habitual que amaneixca mes d’un incremento atono, ubrindo-se asinas un puyal
de posibilidatz combinatorias, tanto en posición proclitica como enclitica.
6.13.3.1. Incremento atono mas verbo
Os incrementos pronominals atonos en posición proclitica pueden apostrofar-se con o verbo
a'l que acompanyan si este prencipeya per vocal u <h> muda. Os pronombres atonos que se
pueden apostrofar con un verbo son me, te, se, lo, el, en/ne y ibi/bi/be.
Os pronombres me, te y se s’apostrofan debant de qualsiquier vocal, como eixemplificamos
en o siguient quatrón:

(h)a- (h)e- (h)i- (h)o- (h)u-


me m’aboco m’esbota m’invento m’oloraba m’ubrié
m’has m’hebas m’hipoteco m’honró m’humilló
te t’amanas t’estimas t’ixugas t’odio t’uloras
t’habrás t’hernias t’hidratas t’homologo t’humanizas
se s’aniebla s’estoza s’immobiliza s’oxichenaba s’unifica
s’habilita s’heleniza s’hibridaba s’homenachea s’humidificaba
Os pronombres febles li/le y la han a mantener a forma plena porque os suyos morfemas
contienen a marca de caso y chenero, respectivament. A de masculino (y neutro), lo/el, ye a
forma no marcada que se reduce a l' u 'l como alomorfo asilabico.
Os pronombres febles atonos de tercera persona lo/el s’apostrofarán quan precedan a un
verbo que prencipeye por (h)a-, (h)e- u (h)o-: l’has visto, l’oloraba, l'escuitetz, etc.
Lo pronombre feble atono de tercera persona la no s’apostrofa nunca, encara que por
fonosintaxi se simplifiquen vocals iguals: la ha trobau, la acomete, etc. Lo mesmo pasa con o
pronombre de dativo, li/le: le he escrito, li implié lo cabazo, etc.
Lo pronombre adverbial en/ne s’apostrofa debant de qualsiquier vocal. Encara que este
pronombre gosa apareixer con atros cliticos (sobre tot con i/bi), en qualques modalidatz puede
apareixer con o verbo haber existencial (formas impersonals) sin a presencia de l’atro pronombre
adverbial: n’hai muitos, n’heba una encetada, etc.
En a variedat chesa, y en qualques ocasions en a belsetana, gosa fer-se una apostrofación
especial entre o pronombre adverbial ibi/bi/be y as formas de present y preterito impefecto
d’indicativo d'o verbo estar. En ixes casos se grafiará: ib’ye, ib’yera44, etc. En quanto a la forma
igu’ en os mesmos casos, pero en variedatz nororientals, s’escribirá igu’e, igu’era, igu’eba, etc.
Lo pronombre adverbial bi/be se puede apostrofar en quantas variedatz dialectals debant
de verbos empecipiatos por (h)a- u (h)e-: b'ha chent, b'heba que fer-lo, etc.
6.13.3.2. Apostrofación en combinación d’incrementos pronominals atonos
A combinación d’incrementos pronominals atonos ye muit freqüent, tanto en posición
proclitica como enclitica, y as posibilidatz combinatorias son muit numerosas.
Quan s'achuntan dos incrementos atonos y un d'ells ye l'adverbial en/ne, será este o que
s'apostrofe prioritariament: se'n iba, le'n heba a decir, to'n marcharetz, ya lo'n son, li'n darán, bi'n
heba, etc.
Si no interviene l'adverbial en/ne, se priorizará que o zaguer pronombre s’apostrofe con o
verbo siempre que siga posible: te l'has minchau, t'he feito un chuguete, etc. Excepto en aquells

44
Encara que tamién existe a forma sin apostrofar: ibi ye, ibi yera, bi ye, bi yera...

- 39 -
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)

casos en que o primer pronombre se veiga modificau respecto a la forma plena: mo’n im, mo'l
han dau, to’n hebetz baixau, etc.
En aquells casos en que l'apostrofación se produce entre dos incrementos (quan no exista
posibilidat d'apostrofar con o verbo), se mirará de representar a pronuncia suprimindo a vocal
elidida; en caso de coincidencia, se mantendrá la primera: mo’n, n’i, to’n, lo’n, te'l, se'ls, etc.
En quantas variedatz dialectals tamién ye posible que se produzcan apostrofacions en
posición enclitica: di-li’n, it-o’ne, portatz-mo'l, etc.
6.13.3.3. L'adverbio de negación no, quan funciona como modificador verbal, se comporta
como un incremento atono, por lo que tamién s'usa como refirme de formas apostrofadas: no'l
quiero, no'n venden, etc.
6.13.3.4. Atras qüestions
Debant d’as siglas y os acronimos se seguirán os regles chenerals exposaus: l’ACAR, la
OTAN, a UE, l’Acnur, etc.
Debant d’os numeros s’apostrofará si calés fer-lo en caso que estasen escritos con letra:
l’11, o 100, l’1 d’aviento, etc.
Debant de s- liquida no s’apostrofará ni l’articlo ni a preposición de: o scientifico, la Scala de
Milán, de stare decisis, el scisma, etc.
Debant de <h> con pronuncia velar no s’apostrofa nunca: de Hawaii, o hockey, etc.
Debant de nombres de letras y atros sinyals ortograficos (cometas, parentesis, dos puntos,
etc), simbolos quimicos y formulas, no s'usa l'apostrofación ta favoreixer a claridat grafica.
6. 14. Sinyal de paragrafo
Lo sinyal de paragrafo (§) s’emplega, debant d’un numero, ta marcar divisions internas en
l'interior d’os capítols: § 3; asinas como en as remisions u citas: Vid. § 57.
6. 15. Asterisco
L’asterisco (*) s’emplega en as siguients situacions:
a) Ta sinyalar l’agramaticalidat u a incorrección grafica d’un elemento:
I heba vegadas que *se’n viyeba totas.
*Devant per debant.
b) En un texto, s’emplega l’asterisco como sinyal d’atención a una remisión interna en a
mesma fuella; puede haber-ne mas d’uno, tantos como remisions n’i haya en ixa fuella.
c) En historia d’a luenga, s’emplega ta sinyalar un posible etimo u evolución fonetica no
documentada:
fer < *faire < *FAC’RE < FACERE
baixar < *BASSIARE
6. 16. Claus
As claus ({}) s’emplegan ta enzarrar-ie un texto. Isoladas se fan servir en quadros,
esquemas, listaus, clasificacions, etc.
6. 17. División de parolas a la fin de linia
Como ya s’ha indicato mes alto, ta trestallar parolas a la fin d’una linia se fará servir o guión
(vid. 9. 6. a) seguindo los siguients regles:

- 40 -
Propuesta Ortografica

a) Nunca no se desepararán letras d’una mesma silaba: ad-mirato / admi-rato / admira-to.


A no estar que se tracte d’un compuesto u d’una forma prefixata, que alavez podrán
deseparar-se tanto por silabas como por formants: de-sansar / des-ansar / desan-sar.
b) No se desepararán dos u mas vocals seguitas si no forman hiato, a no estar que se tracte
d’un compuesto:
guai-re
por-ta-avions
li-via-no
pre-in-scrip-ción
pa-ís
c) Si a primer silaba ye formada per una unica vocal, se mirará de no deixar-la sola a final
de linia, a no estar que vienga precedida per h-: aguai-tar (no pas *a-guaitar), he-betz,
acha-ci-lla-to, arro-cie-gas, emi-tir, inu-si-ta-da, oti-tis, etc.
d) En os derivaus prefixaus de voces con diftongos velars (ue-, ua-, ui-, hue-, hua-) u palatals
(hie-, hia-), os afixos perteneixen a silabas diferents d'o diftongo: des-en-hier-bar, des-ue-sar,
des-huem-brar, des-en-ue-brar, etc.
e) Os digrafos <ch>, <gu>, <ll>, <ny>, <qu> y <rr> no se deseparan nunca: vie-llo,
pu-nya-da, re-ques-ta, co-chín, en-gue-rar, pi-ta-rroi, etc.
f) Quan en a parola b'ha una <h> en posición interior por prefixación, esta se considera
prencipio de silaba: tri-hi-dra-to, des-hu-ma-ni-za-to, des-en-hier-bar, etc.
g) Quan en una parola bi ha dos consonants seguidas (grupos heterosilabicos), a primera
gosa perteneixer a la silaba anterior y a segunda a la siguient: ad-chec-ti-vo, es-cui-tar, etc.
Esta condición no se cumple mai quan as dos consonants son as zagueras d’a parola
(plurals [consonant]+s, morfema -tz, etc.): mu-llers, que-retz, pi-xa-cans, etc.
Tampoco no se cumple en os grupos consonant + liquida (bl, cl, fl, gl, pl, br, cr, fr, gr, y pr)45:
ca-na-bla, ba-ta-clán, so-fla-mau, re-glo-tar, com-ple-gar, chi-ne-bra, sa-cre, ixu-frar, can-gre-na,
ce-pre-nar, etc.
h) En os casos an que se chuntan tres consonants, a primera gosa perteneixer a la silaba
anterior y as dos zagueras a la siguient: am-prar, gar-dan-cha, sem-brar, etc.
Encara que no pas siempre: ins-pec-ción, sub-cons-cient/sub-con-scient, etc.
i) En as parolas an que se chuntan quatre consonants, as dos primeras fan parte d’a primer
silaba, y as dos segundas d’a siguient: ins-truc-tor, subs-tra-to, ads-tra-to, etc. Manimenos, as
formas prefixadas u compuestas pueden crebar-se por os formants: in-struc-tor, sub-stra-to,
ad-stra-to, etc.
j) As siglas y acronimos no pueden deseparar-se a la fin d’a linia, a no estar que sían
lexicalizaus: ov-ni, la-ser, si-da, etc.

45
Y bll, cll, fll, gll y pll de las variedatz ribagorzanas.

- 41 -
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)

7. Qualques qüestions morfolochicas


En este apartau veyeremos qualques qüestions que afectan a prefixos y sufixos, sobre tot
en cultismos, encara que pueden presentar diverchencias con as voces patrimonials. En ixe caso
se sinyalarán convenientment.
7. 1. Prefixo TRANS-
En os cultismos se mantendrá o prefixo trans-: transporte, transacción, transatlantico,
transbordar, transfusión, etc. Si o segundo formant prencipeya per s-, se reduce con a d’o prefixo:
transiberiano, transubstanciación, transexual, etc.
En as voces patrimonials existen os prefixos tras-/tres-: trescolar, tresminar, trasladar,
traspasar, trespuntiau, etc.
7. 2. Prefixos EX- / DES-
Os prefixos DES- y EX- se mantendrán quan apareixcan con bases cultas y en
neolochismos: excarcelar, excavar, expresident, desacidificar, desafectar, desafinau, desalienar,
etc.
En as voces populars se mantendrá o prefixo es-, an que converchen es dos: esfilorchar,
esgarrapar, esfollinar, esgranar, esmangau, esportillar, etc. Con tot y con ixo, si coexisten as
formas es-/des- se dará prioridat a la forma etimolochica, por un regular con des-: desfer,
deschunyir, etc.
7. 3. Prefixo POST-
O prefixo POST- se mantendrá siempre completo, tanto si a base lexica empecipia por vocal
u hache muda (an que se pronuncia la /t/), como si lo fa por consonant (an que a <t> podrá omitir-
se en a pronuncia), a menos que ixa consonant siga <t>: postelectoral, postoperatorio, postnatal,
postmoderno, postdata, postguerra, postraumatico, postítol, etc.
7. 4. Sufixos -EU, -EUA, -EA tonicos
Os masculins se farán -eu: fideu, hebreu, europeu, correu, Mateu, etc. Os femenins pueden
estar regulars, ta voces patrimonials, en -eua: correua, Mateua, etc.; u irregulars, ta cultismos:
europea, hebrea, etc. Bellas voces patrimonials s'han documentau con femenino -eva: Mateva,
Andreva, etc.
7. 5. Sufixos atonos -EU, -EA
S’adaptarán en os diftongos -io, -ia, como en nuclio, linia, ignio, etc. Os derivatos caldrá
adaptar-los: nucleyar (adchectivo) y nucliar 'fer un nuclio'46, aliniar, retaliniar.
7. 6. Sufixos -CULU, -CULA y -GULU, -GULA
Ya que se tracta de cultismos y semicultismos, s’adaptarán, en a mida d’o posible, con
elisión d'a vocal postonica etimolochica en as voces d'uso mes común: articlo, vehíclo, cerclo,
crepusclo, perpendiclo, receptaclo, anglo, particla, mayuscla, etc. Os suyos derivaus mantendrán
a vocal: angular, vehicular, articulación, etc. En tecnicismos y en voces que se considere mes
adequau, se mantendrá la vocal: bascula, fecula, calculo, loculo, coagulo, virgula, etc.
7. 7. Desinencias -IS (-LYSIS, -IPSIS y atros)
En aragonés, os semicultismos y voces populars han evolucionau d’a siguient forma:
-IPSIS > ix: eclix (y eclixar)

46
A suya conchugación se fará como la d’os verbos en -iar: yo nucleyo, etc.

- 42 -
Propuesta Ortografica

-LYSIS > lis: analís, paralís


En aragonés meyeval a solución que se troba a ixambre ye sin a -s zaguera. Per tanto, se
proposan as siguients solucions:
a) Voces populars: paralís (y paralisar), analís (y analisar), etc.
b) voces con -LYSIS: dialisi, microlisi, catalisi, etc.
Atros cultismos s'adaptarán con -si, -xi u -poli finals: apocalipsi, diocesi, dieresi, chenesi,
elipsi, hipnosi, sintaxi, profilaxi, metamorfosi, amniocentesi, metropoli, acropoli, etc. Manimenos,
puede haber-ie bella excepción, como cheminis. Lo sufixo -ITIS (que significa "inflamación") se
conserva sin modificacions: larinchitis, otitis, apendicitis, etc.
7. 8. Sufixo -ELLU(M)
Bellas voces que rematan con o sufixo -iello, -iella (u tamién por desinencia etimolochica),
han sufierto a castellanización enta la forma "-illo", "-illa"; se constata que se tracta de parolas
diferents en cada parla local y que no existe denguna tendencia lexica concreta, sino un avance
mes d'a glotofachia. Se recomienda la grafía historica y propia d'istas formas: castiello, cadiello,
mantiello, auguatiello, canciello, corrotiella, capiella, corbiella, espatiella, morciella, portiella,
vetiella, etc. En ocasions se troba formas populars, y mesmo historicas, que presientan una
ultracorrección u asimilación de desinencia (como coniello u marabiella) que no lis corresponde,
por o que s'han de potenciar as formas etimolochicas documentadas: conello/cunil, marabilla,
etc.

- 43 -
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)

8. Numerals
Contino presentamos una tabla con a propuesta ta os nombres d’os adchectivos y
pronombres numerals cardinals. Se piense que ye un modelo ta'l que adpatar as diferents
solucions locals:

0 zero
1 un, uno
2 dos
3 tres
4 quatre, quatro
5 cinco, cinc
6 seis, sies, sieis
7 siet, siete, set
8 ueito, ueit
9 nueu, nou
10 diez, deu
11 once
12 dotze
13 tretze
14 catorce
15 quince
16 deciséis, decisiéis, setze
17 decisiet, decisiete, dechiset
18 deciueito, dechiueit
19 decinueu, dechinou
20 vint, vinte, vente
21 vintiun(o), ventiun(o)
22 vintidós, ventidós
23 vintitrés, ventitrés
24 vintiquatre, ventiquatre, ventiquatro
25 vinticinco, venticinco, vinticinc
26 vintiséis, ventiséis, vintisiéis, vintisiés
27 vintisiet(e), ventisiet(e), vintiset
28 vintiueito, ventiueito, vintiueit
29 vintinueu, ventinueu, vintinou
30 trenta
31 trenta y un(o), trenta-un
32 trenta y dos, trenta-dos
40 quaranta, quarenta
quaranta y un(o), quaranta-un(o), quarenta y
41
un(o)
50 cinquanta, cinqüenta
60 sixanta, sisanta, sesenta
70 setanta, setenta
80 uitanta
90 novanta
100 cient, cent
101 ciento un(o), cent un(o)

- 44 -
Propuesta Ortografica

102 ciento dos, cent dos


110 ciento diez, cent deu
115 ciento quince, cent quince
120 ciento vinte/vente, cent vint
130 ciento trenta, cent trenta
200 docientos, docents
202 docientos dos, docents dos
300 trecientos, trecents
400 quatrecientos, quatrocientos, quatrecents
500 cincocientos, cincientos, cincents
600 seicientos, sieicientos, siecents
700 sietecientos, setcents
800 uitcientos, ueitcents
900 noucientos, nuevecientos, noucents
1000 mil
1100 mil cient, mil cent, oncecientos, oncecents
mil docientos, mil docents, dotzecientos,
1200
dotzecents
mil trecientos, mil trecents, tretzecientos,
1300
tretzecents
mil quatrecientos, mil quatrocientos, mil
1400
quatrecents, catorcecientos, catorcecents
mil cincocientos, mil cincents, quincecientos,
1500
quincecents
mil seicientos, mil siecents, setzecientos,
1600
setzecents
1700 mil sietecientos, mil setcents
2000 dos mil
3000 tres mil
500000 cincocientos mil, cincientos mil, cincents mil

Normas:
–Dende 0 dica 30 y as decenas redondas (40, 50,...) s'escriben en una sola parola: quatre,
dotze, vintisiet...
–Entre 31 y 99, s'escriben en dos parolas deseparadas por a conchunción copulativa (y/e)
os que no son decenas redondas (u multiples de 10): trenta y tres, setanta y ueito, quaranta y
dos... S'escribe con guion as formas que prescinden de conchunción: trenta-dos, quaranta-
quatre, sixanta-nueu...
–As centenas (entre 100 y 999) s'escriben en chunto: cient, cincocientos, noucientos... Se
pueden asimilar a este sistema os numeros entre 1100 y 1600: dotzecientos, quincecientos...
–Ta os milars u millars, s'anyadirá mil: cinco mil, trecientos mil, ciento vintiséis mil...
–A resta de numeros se formará con composición d'as variants anteriors: tretze mil
quatrocientos vintidós, setenta y ueito mil docientos novanta y tres...
–As formas millón, billón, trillón... son substantivos que se pueden combinar con es atros
numerals: tres millons, vintisiet millons quaranta y dos mil trecientos cinquanta y tres...

- 45 -
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)

9. Uso d’as mayusclas


As letras mayusclas tienen un uso especializau en o reconoiximiento d'os limites de
clausulas escritas y de denominacions singulars, no comuns, que s'achustan a uns regles
concretos. En artes graficas y rotulación ye posible dar-les un uso anormativo que no ye propio
de textos formals. Tamién son susceptibles, as mayusclas, d'estar accentuadas en as mesmas
condicions que as minusclas.
Se mete letra mayuscla en os siguients casos:
1– En a inicial d'a primer parola d'un paragrafo y en a que vaiga dimpués de punto,
d'interrogación u d'exclamación. Tamién as que siguen a puntos suspensivos que tanquen
enunciaus.
2– En a inicial, entendendo esta como a primer letra simple u o primer formant d'un digrafo,
de:
–Nombres propios de persona: Chaime, Cesar-Augusto, Garcés, Izuel, Santolaria... Quan
un apelliu contienga mes d'una parola, s'escribirán todas con inicial mayuscla: La Coma,
D'Andreu, Os Molins, etc.
–Nombres propios d'animals, cosas y conceptos singularizaus: Dumbo, Oripelo, Arca d'o
Previlechio, Superman, etc.
–Toponimos, denominacions d'arias cheograficas concretas u puestos virtuals: Auturía,
Echo, Graus, Uerva, Europa, Orient, Asia Central, Internet, Facebook... Quan un toponimo
contienga mes d'una parola, a primera d'ellas y os substantivos, adchectivos y verbos s'escribirán
con inicial mayuscla: A Nau, Sant Chuan de Plan, Oz de Tena, Villanueva de Sixena, Roda
d'Isabena, etc.
–Nombres de divinidatz, personaches mitolochicos y sers imachinarios: Pateta, Totón, Dios,
Chesucristo, Alá, Yavé, Buda, Zeus, Odín, etc.
–Marcas comercials, nombres de partius, asociacions, ordens relichiosas y similars:
Renault, Fanta, Acer, Colacao, El Bunyero, Partiu Popular, etc.
–Nombres de constelacions, nebulosas y astros: Os Fustetz, Onsa Mayor, Chupiter, Luna...
Ta la Tierra, o Sol y a Luna, quan no se refiera a ells sino a fenomens relacionaus, s'escribirán
en minuscla: con os pietz en a tierra, banyos de sol, claro de luna...
–Tractamientos de respecto escritos en alcorzadura: Sr. (sinyor), D. (don), V. (vusté),
Excmo. (excelentismo), M. Exc. (muit excelent), etc.
–Nombres d'os signos zodiacals: Cheminis, Aquario...
–Festividatz: Nadal, Santchuanada, Semana Santa, Primer Viernes de Mayo, A Morisma,
etc.
–Nombres d'os puntos cardinals quan son referitos explicitament: Ueste, Norte, Sud, Este.
Quan son usaus como referencias orientativas s'escriben con minuscla: En o norte d'Italia,
mirando ta'l sud, etc.
–Nombres d'edatz, eras y epocas historicas, cronolochías, fitas historicas y movimientos
artisticos, culturals, relichiosos u politicos: a Edat de Piedra, o Paleolitico, o Pleistoceno, a Edat
Meya, o Franquismo, a Republica, as Cruzadas...
–Titols d'obras artisticas (libros, discos, esculturas, pinturas...), premios, gualardons y
escaicimientos culturals, artisticos, esportivos, etc. an que irá en mayuscla la primer letra d'a
primer parola y a inicial de cada substantivo u pronombre, adchectivo y verbo que en formen

- 46 -
Propuesta Ortografica

parti: A Biblia, Lo Pensador, os Chuegos Olimpicos, o Premio Ana Abarca de Bolea, etc. Si s'usan
cometas u modificacions tipograficas, como a letra cursiva, se mete mayuscla en a inicial d'o titol:
Viache ta'l centro d'a Tierra, Rotas de viache por o Viello Sobrarbe, etc.
3– Tamién s'escribe con mayusclas as zifras romanas, alcorzaduras y simbolos scientificos
y tecnicos: XVII, Km, Na...
4– Con a totalidat d'as letras en mayuscla s'escribe as siglas y acronimos: COI, ONG, UCI,
ISBN... Manimenos, s’escribe como substantivos comuns os ya lexicalizaus: laser, radar,
ofimatica... Os acronimos de mes de quatre letras s'escribirán como nombres propios: Unesco,
Adena,... Ta expresar pluralidat en as siglas se grafiará una <s> minuscla en a suya fin: UVIs,
ONGs... Lo chenero gramatical d'un acronimo u d'una sigla ye o mesmo d'a primer parola
representada.
Anque pueda existir bell costumbre social d'atros usos d'as mayusclas, en a inicial de
nombres comuns no debe emplegar-se nunca. Veigamos bells casos en os que gosa existir
confusión:
–Os nombres d'os días d'a semana: luns/lunes, martz/martes, mierques/miercols,
chueus/chueves/chous, viernes, sabado/sabato/sapte, dominche/domingo.
–Os nombres d'os meses: chiner(o)/chenero, febrer(o), marzo, abril, mayo, chunio/chunyo,
chulio/chuliol, agosto, setiembre, octubre, noviembre, aviento/deciembre.
–Os nombres d'as estacions de l'anyo: primavera, verano/vrano/estivo/estiu,
santmigalada/agüerro, hibierno/hibert.
–As notas mosicals: do, re, mi, fa, sol, la, si.
–Os nombres comuns y adchectivos que provienen de nombres propios u marcas: adán,
donchuán, zeppelín, braille, semontano, hertz, etc.
–Os nombres d'os aires y atros fenomens atmosfericos: zefiro, fagüenyo, ausín...
–Os nombres chenericos que acompanyan a nombres propios y os tractamientos: don
Manuel, seror Chuana, mosen Chaime, carrera Mayor, plaza de Calasanz, etc.
–Os nombres d'as relichions y creyencias: cristianismo, vudú, budismo, etc.
–Os nombres d'etnias, culturas, pueblos, luengas y chentilicios: os berbers, l'occitano, os
eslaus, a civilización etrusca...
–Os titols y cargos de dignidat: reina, marqués, president, consellera, ministra, etc.

- 47 -
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)

Anexo I
Relación de parolas47 que s’escriben con grafía qua-, qüe-, qüi-, quo- ta representar a
pronuncia /kw/:
a) qua-: adequar, antiquario, antiquau/antiquato, aquarela, aquario, aquartelar, aquatico,
biquadrau/biquadrato, biquarz, cinquanta, desenquadernar, desenquadrar, desquartizar,
enquadernar, enquadernador, enquadernación, enquadrar, equabilidat, equable, equación,
equador, equalizar, equalizador, equanime, equanimidat, equant, equatoriano, equatorial,
esquadra, esquadrilla, esquadrón, esqualo, esqualido, esquarterar, esquarterizar, inadequación,
inadequau/inadequato, inequación, iniqua, isoquanta, jacquard, liquable, liquación, liquadora,
liquar, loquaz, loquacidat, obliqua, obliquar, pasqua, pasqual, plusquamperfecto, propinqua,
quad, quaderno, quadra, quadrato/quadrau, quadrachenario, quadranglo, quadrangular,
quadrant, quadrar, quadratico, quadratura, quadro, quadrón, quadriceps, quadricla, quadricular,
quadrifonía, quadriga, quadrilatero, quadrilla, quadrumán, quadrupedo, qual, qualcún, qualque,
qualificar (y a suya familia), qualidat, qualitativo, qualsiquier/qualisquier/qualsequier, quan,
quanto, quantía, quantico, quantificar, quantioso, quantitativo, quaquero, quaranta/quarenta (y
fam.), quaresma, quark, quarz (y fam.), quarto, quartal, quartel (y fam.), quarterón, quarteto,
quarteta, quartico, quartilla, quartos, quásar, quasi, quaternar, quaternario, quatre/quatro (y fam.),
quatribarrada, quatrienio, quatrifolia, quatrillón, quatrimestre, quatrimestral, quatrimotor,
quatrimudar/quatremudar, quatriple, quatriplicar, quatrón, requadrar, requadro, rorqual, sequaz,
siliqua, ubiqua, ventriloqua.
b) qüe-: altiloqüencia, altiloqüent, aqüeducto, cinqüenta (y fam.), conseqüent, conseqüencia,
delinqüent, delinqüencia, deliqüescencia, deliqüescent, eloqüent, eloqüencia, eqüestre,
freqüencia, freqüent (y fam.), grandiloqüent, inconseqüent, ineloqüent, infreqüent,
inqüestionable, liqüefacción, liqüescencia, liqüescent, qüestación, qüestión (y fam.), seqüela,
seqüencia (y fam.), subseqüent.
c) qüi-: aqüicultura, aqüifero, aqüifugo, obliqüidat, propinqüidat, siliqüiforme, ubiqüismo,
ubiqüista, ubiqüidat.
d) quo: aliquota, aquoso, aquosidat, iniquo, obliquo, propinquo, quocient, quondam, quorum,
quota, sequoya, siliquoso, ubiquo, ventriloquo.

47
A falta d'a publicación definitiva en o Diccionario ortografico, an que amaneixerá lo repertorio completo y definitivo, este
listato sirve de modelo ta posibles variants dialectals. Tamién ye extensible a las familias lexicas.

- 48 -
Propuesta Ortografica

Anexo II
Relación de parolas48 que s’escriben con ze y zi ta representar as seqüencias /θe/ y /θi/49:
a) ze: alazet, almagazén/almazén, almagazenar/almazenar, azuzena, azebrau/azebrato,
azembla, azeotropo, azepina, azerbayanés, azerio, benzén, bronze, bronzeyar, buldozer,
eczema, hidroxibenzén, kamikaze, neozelandés, nitrobenzén, pizzería, pizzero, rezelo,
rezelador, rezelar, zebra, zebú, zeína, zelo, zelador, zelandés, zelant, zelar, zelosía, zeloso,
zelota, zen, zenit, zenital, zeolita, zeolitico, zeppelín, zero, zeta, zetiella, zeugma.
b) zi: aguazil, almuezín, azimo, azimut, azina, benzil, benzina, bronzista, coenzima, diazina,
enzima, fanzín, fenotiazina, hertziano, heterozigoto, hidrazida, hidrazina, homozigoto, isoenzima,
isoniazida, jazzista, jazzistico, magazín, monazita, nazi, nazismo, nitrobenzina, organzín,
oxazina, piperazina, pirazina, proenzima, prometazina, razzia, tratrazina, tiazina, topazio,
trapezio (y fam.), wurtzita, zanzibarés, ziga-zaga, ziggurat, zignematofícia, zigodactil, zigoma,
zigomatico, zigomorfo, zigospora, zigoto, zimasa, zimbabwés, zimochén, zinc, zincato,
zincografo, zincografía, zingaro, zircón, zirconio, zirconia, zirconico, zirconita, zizanya, zizanyero.

48
A falta d'a publicación definitiva en o Diccionario ortografico, an que amaneixerá lo repertorio completo y definitivo, este
listato sirve de modelo ta posibles variants dialectals. Tamién ye extensible a las familias lexicas.
49
/se/ y /si/ en a variedat benasquesa.

- 49 -

También podría gustarte