Grafía EFA POACAR
Grafía EFA POACAR
Grafía EFA POACAR
0. Introducción
A ortografía ye o corpus de regles per lo que se regulan as normas d’escritura d’una luenga.
Lo Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l’Aragonés ®) recibió en o II Congreso de
l’Aragonés1 o mandato, entre atros, d'investigar y formular as leis gramaticals, ortograficas y
fonicas de l’aragonés y as suyas modalidatz; por ixo, o primero que cal fer ye fixar una grafía que
valga ta todas as modalidatz.
A historia d’as grafías que s’han feito servir dende que esta luenga s’escribe, dende as
humildes pero tant importants Glosas Emilianenses, ye estada larga. No ye en a nuestra
intención, a lo menos en esta propuesta ortografica, fer una historia d’as grafias de l’aragonés.
Sí sinyalaremos, manimenos, que bi heba unas tendencias en a luenga meyeval que se gosaban
seguir per es escribients y notarios (con evidents errors y incoherencias, comuns a los textos de
totas as luegas meyevals), y que fan que, decamín, a simple vista y sin dentrar en aspectos
morfosintacticos, se reconoixca que somos debant d’un texto aragonés. Estas tendencias se
trencoron quan l’aragonés deixó d’estar a luenga d'a cort, per aquellas envueltas d’os sieglos XV
y XVI. Estió a zaguers d’o sieglo XX, en o tercer tercio, quan en o I Congreso ta ra normalización
de l’aragonés se fes a primer propuesta grafica con intencions normativizaderas ta la nuestra
luenga; ixa primer propuesta se conoixió a posteriori como as Normas d'o 872, que s'han veniu
seguindo dica hue, especialment per buena cosa d’escritors, entre os que destacan os que feban
servir o denominau “aragonés común”, mientres atros han emplegau grafías personalistas u
basadas en os usos castellanos u catalans. Agora que encetamos o sieglo XXI, como fruito d’o
II Congreso de l’Aragonés, l’Academia fa la suya propuesta enta la sociedat.
Lo sistema grafico d’una luenga ye conformau per letras; pero no pas sólo que con letras se
puet escribir. Trobamos sinyals de puntuación que permiten de discrimar segmentos adintro d’un
texto escrito, igual como accentos que facilitan a lectura y interpretación d'os textos, u simbolos
scientificos que incorporan en ells mesmos mes información d’a que podría veyer-se en primeras.
A propuesta grafica que presienta l’Academia de l’Aragonés ye un modelo d'escritura que
s’ha construito con diferents vimbres entre os que destacan: a diasistematicidat 3, a etimolochía,
a tradición grafica historica, as pronuncias de totas as variedatz diatopicas y es condicionants
sociolochicos. L’alazet a la hora de treballar a propuesta grafica ha estau o documento Principios
y criterios para una codificación normativa del aragonés, que ib'ye a disposición de totz es
interesatos en a nuestra web4.
Esta propuesta ortografica, no s'atura en enumerar letras y decir cómo s'han d'usar. En a
nuestra visión d'a ortografía, como en a d'a mayoría d'as luengas, describimos tamién aspectos
morfosintacticos y, en a mida en que nos ha estau posible, formulas d'adaptación de cultismos y
atras qüestions lexicas relevants. Ye decir, os elementos convencionals que dependen d'os usos
ortograficos.
En qualsiquier luenga moderna de cultura (romanica u no), buena parti d'o vocabulario
basico ye formau per cultismos; y mes en una sociedat como l'actual, urbana quasi de tot. Esto
ye asinas siga qual siga la definición de basico: mes freqüent, mes disponible, mes productivo...
Alavez, os cultismos no son encletaus en lexicos tecnicos sino que tresminan tot lo vocabulario.
Os cultismos fan parti d'un lexico internacional y esta ye, chusto, a suya millor valgua, estar
1
Celebrato en chulio de 2006 en Zaragoza y Uesca. En as ordinacions aprebadas en este II Congreso, se i puede leyer en as suyas
fins: “Investigar y formular las leyes gramaticales, ortográficas y fónicas del aragonés en todas sus modalidades”.
2
Se publicoron con o nombre de Normas graficas de l’aragonés emologatas en o I Congreso ta ra normalizazión de l’aragonés. Ed.
Publicazions d'o CFA; Uesca, 1987.
3
S’ha mirato que totas as variedatz referencials d'a luenga podesen estar escritas con esta grafía con a menor cantidat d’excepcions
posibles.
4
En www.academiadelaragones.org, revista EDACAR Nº 5
-1-
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)
internacionalment reconoixibles a la primer uellada. Pero tamién tienen relación, en muitos casos,
con o lexico patrimonial (porque un aquario contién augua, porque no s'entiende a visión sin
veyer).
Si bien ye posible trobar neolochía d'atros orichens, a gran masa de cultismos provienen d'o
latín y d'o griego. Os prencipios en que nos refirmaremos ta l'adaptación de cultismos son:
1.– Os helenismos s’adaptarán respectando, a lo mes posible, a suya forma seguntes a
transcripción standard enta lo latín.
Manimenos, as aspiradas griegas (θ, φ, χ) y a consonant ρ que, en pasar ta lo latín, se gosa
transcribir <rh>, s'escribirán, respectivament, <t>, <f>, <c/qu>, <r/rr>: aerolito, teatro, fisica, afelio,
quiral, coro, hemorrachia, reumatico, etc.
2.– Os latinismos podrán adaptar-se de traza mes laxa (meyant bella simplificación u bell
semicultismo) quan exista una familia de cognatos patrimonials que puedan refirmar a
simplificación, u quan un semicultismo cumpla lo prencipio d’historicidat con criterios estrictos.
Ya que no tot se puede expresar en regles chenerals, enunciaus y excepcions, a la espera
quedamos d’un diccionario ortografico que aclarirá la grafía de totas as parolas comuns d'a
luenga.
-2-
Propuesta Ortografica
1. Alfabeto aragonés
As letras que s’emplegan en aragonés tienen es suyos alazetz en l’alfabeto latino extendiu.
Lo nuestro alfabeto se conforma con as letras siguients, a las que ilustramos con o suyo nombre
y as pronuncias que les pertocan; sinyalamos entre parentesis si existe alternativas de pronuncia
dialectal:
5
En iste documento s'ha emplegato lo sistema de transcripción IPA (Alfabeto Fonetico Internacional)
6
A realización d'iste fonema como [t ye, mes que un dialectalismo, una desfonolochización por influxo castellano, por o que no ye
recomendable.
-3-
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)
-4-
Propuesta Ortografica
2. 1. 3. I i
A letra i s’utiliza ta representar o fonema vocalico palatal d’apertura minima /i/: fin, sinyal,
Aísa, libro, cabidar, ringlera, xufrina, etc.
Tamién s’escribe i en diftongos, tanto creixients como decreixients, y triftongos: ciel/cielo,
tieda, babieca/babiaca/fabiaca, diaple, acaniciau, tricolotiau, mai, rei, caloi, fui, nueit, guaire,
etc.
S’escribirá con esta grafía lo pronombre adverbial i, asinas como a suya variant ie, en iste
caso como fonema consonantico (/ʝe/). Tamién representa un fonema consonantico /ʝ/ en as
seqüencias <hie>, <hia> y <hio> (con h muda, sin digrafo <ch>): hierba, hierbero, hieroglifico,
hieratico, hierarquía, hiena, hielmo, hiedra, hiato, hialuronico, hioides, hioscina, etc.
Ta atras qüestions, se veiga 2. 2. 13.
2. 1. 4. O o
A letra o represienta lo fonema vocalico velar d’apertura meya /o/ en totz es casos: rotar,
torroco, laco, zapo, noguera, borda, puyo, etc.
Como ya s’ha comentau alto, la diferenciación que se fa en a variedat benasquesa entre os
dos graus d'apertura, /ɔ/ y /o/, no se sinyalará graficament.
7
Como en set [sɛt] 'adchectivo numeral cardinal entre el seis y el ueito, siet' / set [set] 'sensación fisica de ganas u amenister de beber,
sete'; fort 'puesto an que se fa cocer o pan y atros alimentos, forno" / fort [fɔrt] 'que tiene fuerza y resistencia, fuerte', etc.
8
Encara que en realidat se tracta de seqüencias fonicas concretas.
-5-
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)
2. 1. 5. U u
Lo fonema vocalico velar d’apertura minima /u/ se represienta con a letra u: nuet/nueit,
cuello, fuella, esguadernar, ubrir, aguardar, ungla, charrutero, minguar, etc.
Esta vocal será muda en as seqüencias que, qui, gue, gui (/ke/, /ki/, /ge/, /gi/
respectivament): saquet, aquí, arreguero, guito. Se marcará con dieresi quan forme diftongo en
as seqüencias qüe, qüi, güe, güi (/kue/, /kui/, /gue/, /gui/ respectivament): delinqüent, freqüencia,
ubiqüidat, cigüenya, pingüino. Se pronunciará como primer elemento d'un diftongo en as
seqüencias qua, quo, gua, guo, an que no se meterá dieresi: enquadernar, equatorial, quota,
aquoso, aguardar, aiguota.
En parolas que a suya pronuncia prencipia por [gua-], [gue-], [gui-] u [bua-], [bue-], [bui-]
(entre os que gosa haber-ie equivalencias acusticas) se seguirán as siguients normas
dependendo de l’etimo d’orichen:
–Si l’etimo tiene Ŏ- tonica (tamién U- tonica u O- atona en quantos casos) s’escribirá sin
consonant protetica, por un regular ue- (u ua-, ui-, en o suyo caso): uego, ueguera, uello, uembra,
uebra, Uesca, uescano, uella, ueito, uitanta, ueso, etc. Os suyos derivaus diftongaus se
grafiarán con ue: enuebrar, desuesar, trencauesos, etc. S'escribirá g- en os derivaus no
diftongaus que han desarrollau una protesi velar: gollet, gollar9, golliar, esgollariar, gullibaixo,
goguera, gosaralla, etc.
–Si l’etimo ye HŎ- s’escribirá hue- (u hua-, en o suyo caso): huembro, hue, huerto, etc.
S'escribirá g- en os derivaus no diftongaus que han desarrollau una protesi velar: gortet,
gombrera, etc.
–Si l’etimo ye BŎ- s’escribirá bue- (u bua-, bui-, en o suyo caso): buega, buei, buen, buenya,
etc. Totz es derivaus s’escribirán con b-, encara que exista pronuncias con equivalencia acustica:
boguiar, boyero.
–Quan l’etimo ye VŎ-, as formas diftongadas s’escribirán vue- (u vua-, vui-, en o suyo caso):
vuestro, vuelta, vueitre, vuitrino, etc. As excepcions son as familias lexicas de güelo,
güembre/guambre y fagüenyo10, que s’escribirán con <g> porque, mesmo estando patrimonials,
careixen d'historicidat con grafía etimolochica.
2.1.6. Vocalismo en adaptación de cultismos
Por un regular, en os cultismos no se fan adaptacions de vocals, fueras d'as desinencias
habituals y en os casos que se sinyalan contino:
Quan exista un hiato en un helenismo, como en as demés luengas romanicas, no se i fará
garra intervención: teatro, aerostato, homeopatía, etc. Si l'etimo ye latino, se podrá resolver lo
hiato con una consonant epentetica en os radicals de semicultismos documentaus: creyar,
creyer, reyal11; y adaptando morfemas flexivos adequadament: nuclio, instantanio, linia, etc. (se
veiga 7.3).
Os diftongos y triftongos griegos s’adaptarán en dos trancos: primerament enta lo latín con
a transcripción convencional (αι>æ, οι>œ, etc.) y d’esta enta l’aragonés con as consiguients
reduccions (æ>e y œ>e): hemoglobina, cenobio, economía, enolochía12, etc. Prou que os
latinismos con -æ-, -œ-, se reducirán: celostato, cerulio, etc. D'atra man, se pare cuenta que bi
ha formas griegas que dan en latin Æ pero no se reducen, como en aerolito13.
9
Manimenos, yo uello, tu uellas, etc.
10
Os suyos etimos son, respectivament, AVIOLU, VOMERE y FAVONIU.
11
Reyal de REGALE (d'a familia de rei), pero real, realizar, realidat...
12
haima > HAEM(A/O) > hem(a/o), koino > COENO > ceno, oiko > OECO > eco, oino > OENO > eno
13
En a qual o formant aero- no tien en griego αι sino αη y, amés, ye un hiato y no pas un diftongo.
-6-
Propuesta Ortografica
A vocal procedent de <υ> griega s'escribira <i>: lirico, electrolisi, hipotenusa, hipodromo, etc.
2. 2. Consonants
Como ya s’ha sinyalau, veyemos que i hai letras que represientan un fonema, letras que
represientan quantos fonemas, fonemas que son representaus per bellas letras, letras que no
represientan garra fonema y digrafos que represientan un fonema u una colla de fonemas.
Por ixa razón, a continación veyeremos a correspondencia que existe entre o fonema y os
grafemas que pueden representar-los.
2. 2. 1. Letras b, v y w
Dende os primers textos d’a nuestra luenga (mesmo en o baixo latín escrito en o territorio
altoaragonés), a confusión entre grafemas ha feito sospeitar a os filologos que en a nuestra
luenga se perdió lo fonema labio-dental fricativo sonoro dende os orichens. Con tot y con ixo,
seguindo a tradición grafica d’a luenga orichen d’a mayor parte d’as parolas, o latín, se mantiene
o grafema <v> en a escritura. Lo grafema <w> s’emplega en voces extrancheras asinas como
en exotoponimos y en qualques terminos scientificos.
2. 2. 1. 1. B b
A letra b (be, be alta) represienta lo fonema bilabial sonoro /b/ (en a suya realización oclusiva
u fricativa). S’emplega este grafema en:
a) aquellas parolas que tienen -B- en o suyo etimo latino, tanto a prencipio de parola como
en posición interior: abet, absolver, beber, bisalto, cabo, budiello, buixo, contribuir, hibierno,
móbil (pero mover), robín, gribar, marabillar, rabentar, biega/biga, abanzar, billota/bellota, etc.
b) parolas que, tenendo l'etimo latino -P- en posición intervocalica, s’ha sonorizau en
quantos dialectos: abella, cabeza, craba, saber, treballar, ubaga, chinebro, bispe, etc.
c) aquellas parolas que tienen β en l’etimo griego; por un regular son casos de cultismos y
terminos scientificos como biblia, biblioteca, biolochía, hemoglobina, etc.
d) parolas ampradas d’una luenga extranchera an que s’escribe con <b>, ya sía una forma
historica en aragonés u moderna: alambique, albarda, big bang, boxeo, briquet, bunker, byte,
chabalín, club, etc.
e) parolas que, tenendo ixe fonema, o suyo etimo ye prerromano, desconoixiu u incierto:
bardo, barranco, barza, basquinya, buco, gabardera, Ixabierre, baranna, bozar, chistabín,
rabanyo, embolicar, esboldregar, albarquera, etc.
f) aquellas parolas que no tienen B ni V en l'etimo latino pero poseyen esta consonant por
equivalencia acustica: chubo, brendar, etc.
En aquells casos an que i haiga equivalencia acustica d’a seqüencia bue- se mantendrá en
a escritura la forma etimolochica: buen, buenya, buega, buei, etc.
Per cuentra, a presumible familia de GUTTA14 que ha labializau dende antigo, s'escribirá
con b si presienta tal soniu: esbotar, botero, botana, esbotador.
2. 2. 1. 2. V v
Lo grafema <v>, clamato ve baixa (u simplament ve), s’emplega en aquellas voces que en
o suyo etimo latino s’escriben con <u>, <V>, u con <f>. Per tanto, en este punto a grafía de
l’aragonés s’atiene a un criterio exclusivament etimolochista: avinatau, escalivador, aventar,
14
Decimos presumible perque ye posible que tienga relación con BUTTIS, d'an que vienen bota, boto/bot, etc.
-7-
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)
venir, vegada, advogacía15, veyer, viengo, vuedo, vueitre, proveito, calivo, vico, vesque, vacal,
vacibo, olivera, archivo, novalla, vinclo, etc.
A <v> se mantién en parolas ampradas que la contiengan en a luenga d'orichen, siempre
que no creben a coherencia paradigmatica con as voces patrimonials: votura, bulevard, vedeta,
chovinismo, vudú, vitesa; pero arribista (fr. "arriviste").
En aquells casos an que i haiga equivalencia acustica enta la pronuncia velar, se mantendrá
en a escritura la forma etimolochica: vueitre, vuelta, vomecar/vomegar, etc. As excepcions son
güelo, güembre y fagüenyo, voces patrimonials que s’han documentau exclusivament con estas
formas, chunto con as suyas derivacions: golet, fagonyada, etc.
O verbo volar ha influiu con total seguridat en a forma actual de volandrina, de traza que
podemos asegurar que ixa etimolochía le corresponde ta la grafía, y no una <b>, ni menos una
<g>.
En bellas voces que tienen W en os etimos de luengas chermanicas, semiticas, turcas y
indo-iranianas, que ya se troben asoladas en a luenga, s’escribirán con v: vagón, vagoneta, vals,
valsurriana, visir, esparver(o)/esparvel, etc.
A letra <v> puet amaneixer antis de consonant liquida u en voces que en atras luengas
proximas s'haiga asolato una grafía antietimolochica: Pavlo, avrispa (=vespa, vespeta),
avrispero, vrioleta, vasuera/vasura, vermello, verza, voda, calivo,
vetiello/vediello/vetiecho/vidiello, Vladimir, etc.
2. 2. 1. 3. W w
A letra w (ve dople) se fa servir en quantas voces foranas con orichen en luengas
chermanicas, semiticas, turcas y indo-iranianas. Puede representar sonius diferents, como lo
bilabial sonoro [b], [], u lo semiconsonantico [w], u con posible refuerzo velar (como [gw]). Lo
suyo emplego queda restrinchito a os siguients casos:
a) Antroponimos visigodos, arabes, turcos, persas, etc.: Walia, Wamba, Witiza, Awatif,
Dawud, Wahid, etc.
b) Onomastica extranchera y os suyos derivaus: Newton, newtoniano, Wagner, wagneriano,
Windsor, Winston, Hawaii, hawaiano, Washington, Westfalia, washingtoniano, etc.
c) Qualques parolas foranas y terminos scientificos: clown, kiwi, software, watt, whisky,
wolfram, etc.
Si i hai parolas ya asoladas en a luenga con w en l’etimo, s’escriben con v, como s’ha visto
en 2.2.1.2.
2. 2. 2. Letras c, k, y z, digrafo qu. Digrafos ch y tz
Lo fonema velar oclusivo ixordo /k/ puede estar grafiau con as letras c, k y q, y con o digrafo
qu. Contino se veyerán os suyos usos.
Lo fonema interdental fricativo ixordo /θ/, que corresponde a /s/ en a variedat benasquesa,
s’escribirá, per un regular, con a letra c debant d’as vocals e, i, y con a letra z debant de
consonant y d’as vocals a, o y u, asinas como en posición final de silaba y de parola. Contino
s'especifican as normas d'uso d'os diferents grafemas.
15
Caldrá parar cuenta en ista familia, procedent de ADVOCARE, que cheneró semicultismos de gran uso, avocado, advocado, avocar,
advocar, advogacia en aragonés antigo, advogau, advogar, advogacía actuals; advocación ye un platero cultismo.
.
-8-
Propuesta Ortografica
2. 2. 2. 1. C c
A letra c (ce) s’escribe, per un regular, debant d’as vocals e y i ta representar o fonema /θ/16:
arrocegar, cacinglo, calcil, cecina, cencero, cenisa, cerenyo, cibo, cillo, esbance, etc.
A letra c represienta lo fonema velar oclusivo ixordo /k/ en os siguients contextos fonicos:
a) debant de vocal a, o y u: abracar, acarralar-se, escuitar, breca, cadiello, cambión,
chemeco, coixo, colla, escodar, escurzón, limaco, picueta, etc.
b) a final de silaba: actor, aracnido, defecto, factor, octaedro, tecnico, trachecto, vector, etc.
c) a final de parola: chemec, patac, badoc, troc, vivac, porc, etc. En bells casos, como cloc,
sanluc, poc y tampoc, s’escribirá, encara que ye muda en quantos dialectos (y en atros mantiene
a vocal final: samuco, poco, tampoco).
d) debant de consonant liquida, con soniu /k/: clau, clot, crapacín, crebaza, etc.
Con tot y con ixo, bi ha bella excepción en l’emplego de c debant d’as vocals e y i, como
son os casos de zebra, azuzena, bronze, benzina, enzima, etc.17
En os casos de grupos consonanticos cultos an que i hai dos letras c seguitas (que ye
siempre debant e, i), la primera se pronunciará /k/ y la segunda /θ/18: acceso, accident, occident,
occipital, Occitania, etc.
Ta las vocalizacions d’este y atros grupos consonanticos, se veiga en l’apartau 3. 2. lo que
se i diz a’l respecto.
2. 2. 2. 2. Z z
A letra z (zeta) represienta lo son interdental fricativo ixordo /θ/ debant d’as vocals a, o y u:
azulenco, bardizal, barza, dezaga, esbezar, estirazo, panizo, ruixiazo, tozuelo, zaguera,
zarbatana, zolle, zuro, etc. En a variedat benasquesa se pronunciará esta letra con o fonema
alveolar fricativo ixordo /s/.
As excepcions a este regle vienen dadas per una serie de parolas que, seguindo criterios
etimolochicos, historicistas y de regularidat internacional, s’escriben con z debant d’as vocals e
y i, como azembla, azeotropo, enzima, zebra, zelo, zizanya, etc.19
Tamién s'emplega esta letra debant de consonant liquida: Alquezra, Almizra, etc.
S’escribirá z a final de parola quan no corresponda a lo digrafo -tz: alavez, alfalz, calz,
carnuz, falz, Oz, luz, paz, etc.
2. 2. 2. 3. Digrafo tz
Lo digrafo tz se realiza en a mayoría d’as variedatz como /θ/, excepto en benasqués, que
se fa /ts/. Ye emplegau en a formación d’o morfema d’a segunda persona de plural, en a
formación d’o morfema de plural de buena cosa d’as parolas rematadas en -t20 y en qualques
parolas como dotze, tretze, setze y derivaus, aixatz, puetz (equivalent a puedes, d’o verbo
poder), etc.
Este digrafo responde a lo prencipio de diasistematicidat: a variedat benasquesa d’a luenga
leyerá /ts/, dada la correspondencia d'o grafema <z> con o fonema /s/, y asinas s’adequa a la
suya morfolochía de formación de plurals y a'l morfema de cinquena persona verbal. Tamién ye
16
/s/ en benasqués.
17
Se veiga lo listato provisional en l’Anexo II.
18
/s/ en benasqués.
19
Se veiga lo listato provisional en l’Anexo II.
20
Excepto en aquellas parolas con la seqüencia vocal tonica+nt, ya sían adchectivos, substantivos u participios de pasau activo como
fuent, calient, comerciant, etc., que farán el suyo plural -nts: fuents, calients, comerciants, etc.
-9-
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)
d'aplicación ista grafía en quantas parlas locals 21, antiparti d'o benasqués, que forman plurals
singulars en a oralidat: chiquetz ([ti'keds], mocetz ([mo'θeds]), abetz ([a'ets]), paretz ([pa'ets]),
vermutz ([be'muts]), etc.
S’escribirán con este digrafo as rematanzas de segunda persona d’o plural de totz es
tiempos22: queretz, fetz, ibatz, vetz, puyetz, cantasetz, etc. Tamién s’escribirá con este digrafo a
segunda persona d’o singular d’o present d’indicativo d’o verbo poder: puetz quan se pronuncia
/puets/, /pueθ/ u /pues/ como alternativa a la grafía puedes.
Lo digrafo tz, documentau en qualques textos meyevals 23, tamién sirve ta la formación d’o
plural de quasi totas as parolas rematadas con a seqüencia vocal tonica + t (se realice
foneticament o grafema <t> con os alofonos [t], [r], [d] u [ø]) 24: almutz, amistatz, identidatz,
nuetz/nitz, paretz, pobrotz, poquetz, totz, variedatz, verdatz, virtutz, etc.
As voces nueit y leit farán es plurals con este digrafo encara que, en bell caso, se podrán
pronunciar con consonant final /s/: nueitz /nueis/ y leitz /leis/. As correspondients formas
dialectals nuet/nit y let fan os plurals regulars: nuetz (/nueθ/), nitz (/nits/ ~ /niθ/), letz (/leθ/ ~
/ets/).
As formas rematatas en vocal tonica + rt, dialectalismos u arcaísmos, tamién farán o plural
con -tz: cortz, partz, hibertz, abesurtz, chizartz, biscortz, esportz, confortz, pillartz, etc., encara
que as variants dialectals sin apocope vocalica, como corte, esporte, y parte/parti farán o plural
regular: cortes, esportes, partes/partis.
D’igual traza, aquells extrancherismos, especialment galicismos, que s’hayan adaptau a la
morfolochía propia de l’aragonés con desinencias -t, escribirán o plural con este digrafo tz:
briquetz, carnetz, chaletz, demoretz, tricotz, complotz, debutz, bidetz, balletz, etc. Pero no pas
quan no les pertoque etimolochicament: café> cafés, comité>comités; anque cafetet, cafetería.
As excepcions son qualques extrancherismos no adaptaus a la morfolochía propia,
rematatos en -t, que farán o plural como en a suya luenga d’orichen, isto ye, en -ts: bits, chats,
jets, tests, etc. Quan a silaba final ye atona, tamién se seguirá iste criterio: accesits, deficits,
habitats, pivots, superavits, tickets, etc.
Ta os plurals mercés y vustés, se veiga 2.2.11.2.
2. 2. 2. 4. K k
A letra k (ca) represienta en totz es casos o fonema velar oclusivo ixordo /k/, y s’emplega
en parolas foranas que en a suya luenga d’orichen tienen ixe grafema, exotoponimos y
antroponimos, asinas como ta bell termino scientifico y de terminolochía internacional, como en
os siguients casos: kafkiano, kaiser, Kant, karate, keniata, rock, Tokio, kilometro, etc.
2. 2. 2. 5. Digrafo Qu qu
Lo digrafo qu ye a representación grafica d’o fonema velar oclusivo ixordo /k/ debant d’as
vocals e, i: baruquero, vesque, vetiquera, qualsequiera, nevusquiar, que, queso, qui, etc.
21
S'ha descrito ista fenomenolochía en bellas parolas en dialecto cheso y en parlas locals semontanesas.
22
Excepto l’imperativo de qualques variedatz, que ye -t: puyat, fet, tenit, etc. Manimenos, existen as formas analochicas en –tz: puyatz,
fetz, tenitz/tenetz, etc.
23
Per eixemplo en bell texto de Documentos lingüísticos del Alto Aragón, en a edición de Navarro Tomás, an que i trobamos formas
d’este morfema, como totz, en Nocito en l’anyo 1262. Tamién se troba formas como dotze, dotzena u setzeno en as obras de Ferrandez
d’Heredia.
24
En a mayoría de parlas benasquesas, os plurals de participios, asinas como de bells adchectivos y substantivos, siguen un
modelo -au>-ats, -eu>-ets, -iu>-its, parello a'l que se troba en dialectos arcaizants (-to>-tos) pero con a caracteristica formación de
plural benasquesa: substitución -o>-s por perda de vocal final, que se troba tamién, menos sistematica, en a resta d'o dominio
lingüistico. Por tanto, estos plurals no se grafiarán con o digrafo, y se diferenciarán de formas verbals homofonas: forats, querits
(diferent de queritz), trobats (diferent de trobatz), perdets (diferent de perdetz), vestits (substantivo y participio, diferent de vestitz),
etc. Manimenos, tamién existe a formación regular de plurals: foraus, trobaus, perdeus, vestius, etc.
- 10 -
Propuesta Ortografica
25
Se veiga listau provisional en Anexo I.
- 11 -
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)
- 12 -
Propuesta Ortografica
Responden a la realización /x/ os antroponimos foranos (quan no tiengan una forma propia
u se quiera respectar a suya grafía) u exotoponimos si no tienen adaptación, asinas como los
suyos derivaus: Jaén, Julio Caro Baroja, Cajamarca, Juan Ramón Jiménez, jabugo, etc.
2. 2. 4. Letras m y n. Digrafo ny. Cheminata nn
2. 2. 4. 1. M m
A letra m (eme) s’emplega en aragonés ta representar o fonema bilabial nasal /m/:
bolomaga, chema, chirmán, cremar, malmeter, mayenco, mica, millor, minglana, molsa, urmo,
etc.
Bi ha bellas particularidatz en l’emplego d'ista letra:
a) S’escribe siempre m debant de b y p: ambolla, dimpués, embarzar-se, rempuixar,
empilmar, emplir, fambre; excepto quan se tracte de parolas compuestas que contiengan –n en
o primer formant: bienplegau, bienpensant.
Debant de v y m, se veiga 2.2.4.2.
b) A prencipio de parola, va debant de n en os helenismos mnemotecnia, mnemotecnica y
mnemotecnico.
c) Ocupa la posición final en as formas verbals de primera persona de plural en as variedatz
orientals, se pronuncie /n/ u /m/, u de forma vacilant como archifonema, quan a tonicidat ye
oxitona u aguda26: fem, podem, querim, trobarem, cantem, etc. Manimenos, en ixas variedatz
orientals s'escribe con -n as formas de primera persona de plural quan a tonicidat ye paroxitona
u plana27: trobaban, feban, dirían, queriban, querrían, yeran, heban, habrían, fesen, trobasen,
etc. (que se corresponden con as formas no apocopadas d'atros dialectos: trobabanos, febanos,
dirianos...).
Tamién s’escribe con m final bellas parolas dialectals ribagorzanas: aram, nom, ferum,
bram, etc., endotoponimos como Secrum, u toponimia historica como Betlem u Cherusalem.
d) Ocupa la posición final de parola en qualques cultismos, arcaísmos y extrancherismos,
especialment latinismos: aquarium, ad hominem, curriculum, item, memorandum, alum, flum,
modem, ohm, quorum, zoom, etc.
2. 2. 4. 2. N n
A letra n (ene) represienta lo fonema alveolar nasal /n/ en parolas como: avinatau, cambión,
chent, novalla, onso, paretons, pernil, plen, etc.
A letra n tamién represienta la pronuncia [m] debant de <v>: anvista, envasador, enverenar,
invicto, ninviar, etc. No se cumple esta norma en parolas que contiengan o formant circum-:
circumvalación, circumvalar, circumvolución, etc., u latinismos como duumviro, centumviro,
septemviro, triumvirato, etc., y extrancherismos como tramvía.
En formación de parolas an que o primer formant remate en –n, se mantendrá ista letra con
independencia d’a seqüencia resultant: panmitico, bienmirau, bienplegau,
benmanau/bienmandau, etc.
En cultismos, os prefixos con- y in- se mantienen como en a forma latina, respectivament
en com- y im- debant de lexema u formant que prencipie per m- (vid. 2. 2. 4. 1. punto b):
commemorar, commutar, immigrant, immóbil, immunizar, immetabolizable, etc. No ocurre pas
debant de f-, encara que a forma latina s'escriba con PH: anfora, anfiteatro, anfetamina,
26
Por un regular en as formas de present y de futuro (incluidas as de verbos auxiliars), con salvedatz en quantos localismos.
27
Por un regular en as formas de preterito imperfecto y condicional (incluidas as de verbos auxiliars), con salvedatz en quantos
localismos.
- 13 -
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)
cloranfenicol, etc.
2. 2. 4. 3. Digrafo ny
A letra r (erre) represienta lo fonema vibrant simple // en posición intervocalica: agora,
acirón, bagueras, barana, caramuello, lenera, pareix, etc.
En posición inicial de parola y dimpués d'as consonants alveolars l, s y n, represienta lo
fonema vibrant multiple /r/: rai, ran, rebasto, recullir, remango, ricio, ringlera, robín, rotiu, rustior,
ruixiazo, alredor, enruena, Israel, etc. Ta las formas d’articlo con vibrant simple ([ro], [ra], [ros],
[ras]), se veiga 2. 2. 6. 1.
En posición final absoluta lo fonema vibrant, alofono /r/, tamién s’escribe con r, ya sía la
suya realización fonetica [] u [ø]: abetar, afloixar, baixar, bullir, fer, fortor, menister, muller,
muyir, pior, quefer, etc. Este fonema se fa mudo en posición final absoluta en muitas parlas
locals, y en quasi totas quan se tracta d'infinitivos verbals con encliticos: fer-lo, trobar-te,
minchar-ne, dir-le, etc.
En posición final seguiu de s, o fonema se torna latent y no se pronuncia en quasi denguna
parla, anque en ocasions a suya pronuncia se materializa. Manimenos, s'escribirá en totz es
casos: fenars, colors, ulors, pallars, valors, etc. Tamién s'aplicará este criterio quan -rs
provienga de plurals sobre desinencia -ero: corders, diners, pallers, florers, piquers, etc.
Igualment en a forma verbal quiers (< quieres), que se pronuncia /kies/.
Debant u dezaga d’atra consonat tamién se grafiará r: barfulaire, crepa, quatre, enreligar,
enronar, escurzón, forca, frent, gabarda, gorga, gudrón, hombre, puerto, sobranyo, etc.
28
En queda vestichios en atras zonas centrals como a Val de Tena.
- 14 -
Propuesta Ortografica
Tamién s’escribirá con este digrafo as parolas compuestas en que o primer elemento remate
en vocal y o segundo prencipeye per r, siempre que no i meye un guión: altorribagorzano,
baixorribagorzano, bancarrota, codirroya, corresponder, gullirroya, hemorrachia, pitarroi, etc.
2. 2. 6. Letra l. Digrafo ll
2. 2. 6. 1. L l
A letra l represienta lo fonema liquido alveolar /l/: almendrera, alredol, caixal, calso, clau,
dolent, floixo, galapatons, lan, laminero, limaco, luna, plorar, tabla, etc.
En o caso d’os articlos, a letra l puede representar tamién, ademés d’o fonema /l/, a
pronuncia como vibrant simple []: lo ([lo] y [o]), la ([la] y [a]), los ([los] y [os]) y las ([las] y
[as]). Si se deseya reflectar en a grafía la pronuncia dialectal, podrá escribir-se con a forma
anormativa ro, ra, ros, ras. S'acceptará la grafía con consonant vibrant en toponimia.
A palatalización de l- en posición inicial (cheneral en ribagorzano y en bell caso en o fovano),
en os grupos consonanticos bl-, cl-, fl-, pl-, gl-, rl-, y en posición final y interior, en qualques
casos, como en a toponimia, s’admitirá en a escritura lo digrafo ll, pero no se considera una
grafía normativa ni recomendada. Asinas pues, s’admitirá que s’escriba cllau, llullo, fllama,
pllorar, cacingllo, parllar, lluego, etc. quan se quiera reflectar una pronuncia dialectal.
2. 2. 6. 2. Digrafo ll
Lo digrafo ll represienta graficament o fonema palatal lateral // de cullir, lloza, millor, llebre,
tiello, muller, palla, viello, etc. Asinas mesmo, s’escribirán con ll final, encara que en a mayor
parte d’os dialectos se pronuncie con [l], o pronombre personal de tercera persona ell, asinas
como los adchectivos bell y aquell y os suyos plurals (ells/ellos, bells/bellos, aquells/aquellos).
Ta’l caso d’as palatalizacions en as modalidatz ribagorzanas, se veiga lo punto anterior.
Ta representar a ele cheminata vichent actualment en belsetán, y en decadencia en atras
parlas centrals, s’emplegará <l·l>: payel·la, bel·la, bel·lota, etc.
2. 2. 7. Letra F f
A letra f represienta lo fonema labiodental fricativo ixordo /f/ en qualsiquier posición adintro
d’a parola, ya sía inicial, intervocalica, debant de consonant, dezaga de consonant u en posicición
final: alfalz, afalagar, floixar, buf, feniant, feniandiza, trunfera, etc.
Os helenismos que contienen <φ>, transcritos en latín con <PH>, s'adaptarán con f:
filosofía, farmacia, anfiteatro, anfora, etc.
En casos d'equivalencia acustica entre /f/ y /θ/, s'utilizará la grafía etimolochica:
fenollo/fenullo, Felipe, fiemo, Peralta d'Alcofea, etc.
2. 2. 8. Letra g. Digrafo gu
2. 2. 8. 1. G g
A letra g represienta lo fonema velar sonoro /g/ debant d’as vocals a, o y u: agafar, agulla,
chugar, chudgar, dezaga, muergo, gorga, lampago, rugby, yeguamen, mariguana, etc.
Tamién s’emplega en chunto con atras consonants: anglucioso, glera, gnostico, grau, griso,
etc.
A letra g tamién puede representar os fonemas /x/ y /t/ en extrancherismos, terminos
scientificos, antroponimos y toponimos foranos: Los Angeles [losan'teles], Algete [al'xete], etc.
2. 2. 8. 2. Digrafo Gu gu
- 15 -
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)
Lo digrafo gu s’emplega debant d’as vocals e y i ta representar o fonema velar sonoro /g/:
borguil, figuera, guito, preseguera, zaguera, marguin, etc.
Si dezaga de l’agrupación gu i amaneix a vocal e u a vocal i se meterá dieresi dencima de
u quan no siga muda: antigüedat, agüerro, lingüistica, etc.
2. 2. 9. Letra P p
A letra p represienta lo fonema bilabial oclusivo ixordo /p/ en qualsiquier posición: apto, cap,
pai, peito, pleta, polpiello, Eixep, sep, Ip, etc.
En as voces d’orichen griego s’escribirá p en posición inicial en os grupos consonanticos
ps: (psicosi, psicopata, psiquiatra, pseudonimo, etc.), pn (pneumatico, pneumonía,
pneumotorax, etc.), y pt (pterodactilo, Ptolomeu, pteranodon, etc.).
2. 2. 10. Letra S s
A letra s represienta lo fonema alveolar fricativo ixordo /s/ en qualsiquier contexto fonico:
achuste, aconsellar, sobo, sostras, etc. Ta'l benasqués, se veiga lo dito en z y tz (vid. 2. 2. 2.).
En os cultismos provenients de formas con s liquida (s + consonant), s’anyadirá una vocal
protetica <e>: escolastica, espacio, estatico, etc., con as siguients excepcions:
a) S’escribirá sin vocal protetica a prencipio de parola en as seqüencias sce- y sci- en os
cultismos y extrancherismos: scena, sceptico, sciatico, sciencia, scindir, scipionista, scirro,
scirrosi, scisma, scita, sciurido y as suyas familias lexicas. Quan a fonosintaxi lo requiera (tras
pausa u dimpués de consonant), s'anyadirá en a pronuncia una vocal epentetica.
b) En os compuestos y formas prefixadas, que no la teneban nian en latín: prescolar,
instabilidat, ascientifico, inscrutable, etc.; a no estar que os prefixos rematen en -s u -x:
desestabilizar, desestanyar, desespedar, desesmar, desespesar, desespero...
2. 2. 11. Letras t y d
2. 2. 11. 1. Letra T t. Represienta lo fonema interdental oclusivo ixordo /t/ en qualsiquier
situación: acotolar, trobato, auto, actor, alazet, etc.
En posición final de parola admite as lecturas [t], [Ø], [d] u [r], anque debe escribir-se
siempre, tanto en os sufixos masculins -et, -ot y -ut, como en aquellas parolas derivatas
de -ATE(M), -ETE(M), -OTE(M), -UTE(M) y -UDO: pobret, paixariquet, azut, carrut, paret, puput,
amistat, peirot, airot, almut, animalot, salut, virtut, tricot, negrut, malichot, lonchitut, verdat,
ciudat, etc. Manimenos, existe derivaus que s'escriben con -d-: verdadero, ciudadano,
lonchitudinal, etc.
En cheneral, se grafiarán con -t final, qualsiquiera que siga la suya pronuncia, as formas de
singular d'as voces a las que pertoca lo plural -tz (pronunciau /θ/ u /ts/): tot, piet, lit, abellot, ferfet,
nueit/nuet/nit, tit, alazet, albalot, paret, leit/let, metat, muguet, petret, puput, rat, preset, gotet,
reipetit, chulet, zurret, alcavuet, abet, pixot, etc.
En o prefixo post-, a <t> se reyaliza normalment quan a base que li sigue empecipia por
vocal u hache muda, y no se pronuncia quan a base empecipia por consonant (se veiga 7.3).
S’escribirá -t en os grupos consonanticos finals -nt (<-NTE(M)), -st y -rt, encara que no se
pronuncie: puent, bastant, chent, dolent, manguant, malament, mont, neglichent,
segunt/singunt, repent, huest, tantost, Panyart, chizart, cort, part, abesurt, rebost, etc.
Manimenos, s'escribirán sin ixa desinencia las voces patrimonials pon y sobén, lexicament
- 16 -
Propuesta Ortografica
improductivas y con grafías vacilants dende antigo 29. As formas apocopadas de parolas
rematadas en -to conservan por escrito a -t final: sant, cient, tant, muit, molt, feit, etc.
A forma historica d'o prefixo -ment (<MENTE, abl. de mens, mentis) mantién a grafía con -t
muda: malament, lochicament, posiblement, casualment, continament, evidentment,
especialment, etc.
Tamién esta letra forma parti d'o digrafo tz: podetz, chiquetz, litz, setzén, etc.
En aquells dialectos en os que a segunda persona de plural d’os imperativos se faya con o
morfema -t, s’escribirá asinas: puyat-os-ne, fet, venit, etc.30, ya sía la suya realización [t], [r] u
[Ø]31.
2. 2. 11. 2. Letra D d. Represienta lo fonema interdental oclusivo sonoro /d/ en qualsiquier
posición: dient, adchectivo, desfer, adultre, adchunto, almendrera, Andreu, etc.
Encara que dialectalment se realice con [d] u [r] a final de qualques parolas que
etimolochicament lis corresponda <t>, se grafiarán con esta consonant: mocet, pocot, pintaparet,
alazet, pinguet, vallet, pot, etc. Pero s'escribe con -d a parola d'orichen francés sud, encara que
se realice como [r], y os suyos derivaus: sudeste, sudamericano, Suduruel, etc.
Os derivaus de MERCEDE(M), s'escriben sin consonant final, ya que no la presientan ni en
as parlas vivas ni, por un regular, en a documentación historica: mercé, vusté. Os suyos plurals
son mercés, vustés.
Os cherundios d'as variedatz ribagorzanas s’escribirán con -nd encara que no se pronunice
a consonant interdental: puyand, fend, ind, anand, venind, etc., asinas como es cherundios
imperfectivos: charrin-charrand, coixin-coixiand, etc.
2. 2. 12. Letra X x
A letra x puede representar o fonema prepalatal fricativo ixordo /ʃ/ u o grupo consonantico
/ks/.
Quan represienta lo fonema prepalatal fricativo ixordo en posición interior u final de parola,
ha d’ir precediu d’a vocal (u semivocal si se da lo caso) /i/, ya sía la suya realización [ʃ], [jʃ], u
vacilant como alomorfo, per lo que se puede considerar, en estos casos, como un digrafo: baixar,
bruixa, caixa, madeixa, pix, abaixo/abaix, releix, Arueix, peix, etc.
Por efecto d'a palatalización gosa contaminar-se a pronunciación vocalica, por lo que se
recomienda que as seqüencias interiors vacilants [eʃ], [iʃ], [ejʃ], [etʃ], [itʃ] (u mesmo [es], [is])
s'escriban siempre con -eix-. Valgan como eixemplo as siguients familias lexicas: deixar,
amaneixer, apareixer, pareixer, eixemplo, perteneixer, teixir/teixer, atardeixer, leixiva,
escarneixer, releix, queixar, esclareixer, amareixer, eixe... y en cheneral os verbos incoativos
(funeixcas, estreteixcan, restrenyeixen, aclareixes...); pero no pas as que, por razón
etimolochica, no vacilan: guixa, guixón, pixar, mixín/mixino, bixordera, grixolera, estixeras, etc.
En posición inicial existe en aragonés dos solucions dialectals, una con protesi de vocal
palatal u cambio d’a vocal d’o prefixo EX- (ix- en aragonés moderno, ex- en aragonés meyeval)
y unatra sin protesi u con aferesi. Ortograficament se consideran correctas as dos solucions:
xada/ixada (u xata/ixata), xota/ixota, xuela/ixuela, xordiga/ixordiga (u xordica/ixordica),
xamplar/ixamplar, etc. En toponimia d'o teritorio historico aragonés se documenta la vacilación
29
Encara que pont se troba en bells documentos, a forma habitual en aragonés clasico ye pon; o mesmo podemos decir de souen (con
u/v antietimolochica), rarament souent, que formó derivaus como souinyiar u souenear.
30
Vid. l'apartau 2. 2. 2. 3.
31
Se pare cuenta, manimenos, d’a existencia de l’imperativo analochico con morfema -tz, [θ]: itz-os-ne, marchatz, fetz-nos, etc.
- 17 -
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)
Ex-/X-, por o que ye acceptable l'arcaísmo grafico Ex-, con pronuncia palatal, siempre que se
documente que ixa ye a forma mes adequada: Exeya.
Tamién existe fenomens diatopicos de vacilación entre os fonemas /ʃ/ y /tʃ/, denominaus en
quantos ambitos xeada y cheada respectivament, que deberán grafiar-se seguntes os usos
chenerals y etimolochicos:
–Ta la cheada: xordica, buixo, teixidor32 (nunca ch-).
–Ta la xeada: chabalín, dicherir, orichen33 (nunca x-).
En atras ocasions, en cultismos y voces internacionals, a letra x represienta lo grupo
consonantico /ks/, por lo que s’escribirá sin refuerzo vocalico: sexo, saxofón, taxi, axial, etc.
Como regle cheneral, a grafía ix en interior de parola represienta lo fonema palatal, mientres
que a grafía x represienta lo grupo /ks/; ta conoixer a pronuncia de voces con a seqüencia
consonant+ix, en primeras será /ks/ en cultismos, y o fonema palatal en voces patrimonials y
semicultismos, pero serán os diccionarios normativos os que l'aclararán definitivament. A
seqüencia <guix> corresponde a la pronuncia [giʃ] en as voces patrimonials (guix, guixa, guixón,
guixeta); si se'n das bell caso de pronuncia [gwiʃ], a grafía correcta habría d'estar <güix>.
2. 2. 13. Letra Y y
A letra y represienta lo fonema palatal sonoro /ʝ/34 u lo semiconsonant [j] en buyol, vayana,
royo, veyer, yera, yeti, yodo, etc. En enyermar, desenyermar y atros casos de derivación u
composición, no i hai digrafo ny, sino la chuntura d’os grafemas <n> y <y>.
Quan este soniu derive d’a seqüencia inicial HĔ-, s’escribirá hie- encara que se pronunciará
/ʝe/: hiena, hierba, hielmo, etc., asinas como los suyos derivaus: enhierbar-se. Tamién
s’escribirá hie- en os helenismos hieratico, hieroglifico, etc.
Si l’etimo tiene Ĕ tonica, se grafiará ye-: yermo, yeugua, yerro, etc. Como se veye, o verbo
errar presienta una irregularidat en as formas an que recaye a tonicidat en o lexema: yerro,
yerras, yerra, yerran, yerre, etc.
S’admitirá la epentesi consonantica en voces como diya, mataciya, piyor etc., pero no pas
en voces gramaticals como *miya, u formas derivadas como *diyario, *empiyorar, etc. Con tot y
con ixo, as formas mes comuns son sin epentesi: día, matacía, pior.
Quan se tracte d’a conchunción copulativa cheneral, se grafiará con esta letra, <y>, a la que
corresponde una pronuncia vocalica /i/, anque por fonosintaxi pueda realizar-se con mayor u
menor carga consonantica. En belsetán esta conchunción s’escribirá e, en atención a la suya
pronuncia arcaizant.
As grafías i, ie, corresponden a adverbios pronominals (derivaus d'IBI), con pronuncias
palatals que van dende a vocal /i/ dica la consonant /ʝ/, seguntes es contextos fonosintacticos.
32
Procedents, en a mayoría de casos, de -X-, -SCY-, -SSY-, -STY-.
33
Procedents, en a mayoría de casos, de Ge,i, Ivocal.
34
Consideramos a existencia de dito fonema por aquells casos an que apareix chunto con a vocal /i/ u a semiconsonant [j] en voces
como cayiu, muyiu, royisco, etc.
- 18 -
Propuesta Ortografica
- 19 -
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)
- 20 -
Propuesta Ortografica
antigo.
Manimenos, sí que tendrán caracter de formas normativas bellas parolas con reducción
historica d'o grupo per perda d'a -C- (u d'a -P-) y que se farán patents en o diccionario normativo,
como lición, afición, bendición, maldición, suspición, conduta, cativo, cetro, receta, etc.
- 21 -
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)
abant
adebant
además/ademés
adintro/aintro
adiós/adeu
aforro
agón
alavez/alavegada/alasveces
aldredes
allagalto
amán
amás/amés
antimás/antimés
antiparte/antiparti
anueit/anuet/anit
anitarde/anuitardi
aparte/aparti/apart
arredol/alredol/alredor
aspacio, aspaciet
decamín
dencima
dezaga
difuera/defuera
endentro/endintro
enfín
enguís (de)
entabant
entremistanto
manimenos
nian
nomás/només
sindembargo
sobretot
soque/suque/sique/soco (que)
talqual/tarqual
tanimientres
- 22 -
Propuesta Ortografica
35
Manimenos agón.
36
Y as formas flexionadas a-saber-la, a-saber-los, a-saber-las.
- 23 -
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)
- 24 -
Propuesta Ortografica
5. Accentuación
Como en belatras luengas, a tonicidat ye una caracteristica pertinent en aragonés, de traza
que dos parolas pueden contener os mesmos fonemas y diferenciar-se por a vocal tonica, que
ye a que poseye una mayor intensidat en a pronuncia.
A necesidat d'emplegar sinyals graficos ta marcar a tonicidat d'as parolas se chustifica en
que ye posible que lo discurso escrito no siga facilment interpretable, porque a intensidat, como
atros elementos prosodicos, no se reflecta en a escritura. No pareix convenient de planteyar que
totz es fablants d'una luenga han de marcar permanentment a tonicidat, por activa u por pasiva
(metendo tillas en uns puestos sí y en atros no), por si una persona que no conoix a luenga ha
de leyer un texto.
Lo feito de que parellas u tríos de parolas se distingan por a tonicidat exclusivament, no
presuposa que se puedan emplegar en contextos sintacticos identicos. Ni sisquiera la posibilidat
remota de que una frase remirada pueda causar un equivoco, puede chustificar que totz es
fablants sigan obligaus a tillar siempre parolas que rarament podrán estar malinterpretadas.
Se recomienda l'uso d'accentos graficos en as silabas tonicas en es siguients casos:
–Parolas agudas que rematan en vocal sola u seguida de <n> u de <s>, especialment si se
tracta de formas verbals: trobé, dentrarás, etc.
–Parolas con hiato quan a vocal zarrada ye tonica: fería, vehíclo, paúl, Saúnc, etc.
–Como marca diacritica, en os pronombres interrogativos y exclamativos (qué, cómo,
quán/quándo, quín/quiénto, quál...) y en os siguients monosilabos: sé (verbo), dé (verbo), dó
(verbo), sí (adverbio y substantivo), asinas como as formas verbals baixorribagorzanas é y és
(sinonimos de ye, yes).
En totz es demás casos, será d'aplicación o criterio d'anfibolochía u a voluntat de facilitar a
lectura quan se considere por parte de qui escribe, siempre en a vocal tonica. Esta opcionalidat
no podrá interpretar-se, en garra caso, como licencia ta que individualment u colectiva se pueda
formular u practicar leis d'accentuación diverchents d'a norma.
Como norma cheneral, no ye obligatorio d'escribir accentos graficos en garra ocasión,
encara que se permite de fer-lo, siempre en a vocal tonica, quan se deseye aclarar a tonicidat u
facilitar a lectura. Seguntes este criterio, no tendría guaire sentiu d'accentuar voces
monosilabicas, fueras d'os casos de diacrisi que se'n cita.
- 25 -
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)
6. Os sinyals de puntuación
A puntuación en os textos escritos ye muito important ta una correcta lectura, interpretación
y comprensión. A puntuación favoreix a organización d’o discurso, d’as oracions y os suyos
elementos, a entonación y o sentiu, lo tipo de discurso y o estilo.
Os sinyals de puntuación emplegaus en aragonés son os siguients:
a) Sinyals simples:
. punto
; punto-y-coma
: dos puntos
... puntos supensivos
, coma
b) Sinyals doples:
¿? sinyals d’interrogación
¡! sinyals d’exclamación
() parentesis
[ ] gafetz
– - guions
“ ” « » ' ' cometas
Lo punto, lo punto-y-coma, os dos puntos, os puntos suspensivos y a coma sirven ta indicar
as pausas en o discurso escrito. Cal deixar dezaga d’ells un espacio a no estar que, en o caso
d’o punto, sía punto-final u punto-aparti:
I heba chent de muitos puestos: Bielsa, Echo, Benás, Chistau... Tamién ib’yere yo, y mi
chirmán, que veniba dende Fonz.
No bi estabai en o lugar, que me clamoron pa fer una borda. Ni menos que m'esperabai ixa
garbaixada.
Os sinyals d'interrogación y exclamación obligatorios son os que zarran clausulas
enfatizants: <?> y <!>. Os sinyals d'apertura, <¿> y <¡>, son voluntarios y se pueden usar a
criterio de qui escribe.
Quan s'usen sinyals doples (u os finals en interrogación y exclamación) se deixará espacios
entre os sinyals y as parolas precedent y conseqüent a la clausula, pero no con as parolas
interiors u con atros sinyals de puntuación:
Le preguntó: “¿Qué has feito hue?”. Como no le sentiba –y no pas perque fues ixordo– no
le contestó.
A la valle de Bielsa (Sobrarbe) se i diz vetiecho, 'vediello'.
Y li dicié su pai: «Hopa d’aquí!».
Un campo a lo Bobaral, qui yes [texto suprimito] en termino clamado...
6. 1. Lo punto
Lo punto <.> sinyala la pausa que se fa a la fin d’un enunciau. Dezaga d’ell siempre va
mayuscla, menos si ye o punto d’una alcorzadura. N’i hai tres clases: punto-seguiu, punto-aparte
y punto-final.
a) Lo punto-seguiu desepara oracions d’o mesmo paragrafo. Dezaga d’ell siempre se i deixa
un espacio y a parola siguient prencipia per mayuscla. A frase siguient contina en a mesma linia
menos si o punto ye a lo cabo suyo; alavez, a frase siguient s’escribirá en l’atra linia sin deixar
- 26 -
Propuesta Ortografica
sangría.
b) Lo punto-aparte desepara dos paragrafos diferents. Dimpués d’o punto-aparte se
prencipia un nuevo paragrafo en atra linia, que habrá a tener sangría.
c) Lo punto-final marca la fin d’un texto.
Tamién s’emplega lo punto dezaga d’una alcorzadura, que no desiche en garra caso que a
letra siguient siga mayuscla: vid., adv., Sr., etc.
Quan s’emplega lo punto con atros sinyals graficos, como parentesis u cometas, o punto se
meterá siempre dezaga:
Le dició: “Ubre a finestra”.
No le heba feito mica goyo (encara que no le’n heba dito).
Dezaga d’os sinyals d’interrogación y exclamación no se i mete punto:
Qué hetz feito? ¿No tos heba dito que venísetz?
Mama mía! Qué chandrío!
6. 2. A coma
a) A coma <,> marca, como sinyal grafico en o texto escrito, una pausa breu adintro de
l'enunciato:
Salió de casa, i tornó a l’atro’l día.
L'han cletau con unas arambres de punchos, que lis fan cerina os chabalins.
b) Tamién s’emplega en enumeracions, deseparando es suyos miembros, menos o zaguero,
que será precediu per una conchunción copulativa u dischuntiva:
I hai muita fruita: melons, manzanas, ciresas, chordons y cirgüellos.
As vals d’Ansó, Aragón, Tena, Broto, Bielsa, Chistau y Benás boguean con Francia.
Ni tu, ni yo, ni dengún atro les dirá que no l’han conseguiu.
Chueves lardero, viernes ueguero, sabato crespillero, domingo carnicero.
Si a enumeración viene rematada por l’alcorzadura etc. u por puntos suspensivos, no se
mete a conchunción:
I hai muitas clases de paixaricos: chincharanas, gais, cardelinas, gurrions, pinchans...
Soi estato en mutas ciudatz de Francia: París, Tolosa, Lorda, Bordeus, etc.
c) Se fa servir a coma ta deseparar elementos gramaticalment equivalents en un mesmo
enunciau, menos en os que bi apareixca bella conchunción:
No ye facil por lo frío, por lo chelo, por a nieu y, en definitiva, por a carretera.
Siempre yera con puya, baixa, traye esto y traye l’atro.
Manimenos, s’emplega la coma debant d’a conchunción quan a seqüencia que le sigue
indica un conteniu diferent a os anteriors:
Escribió una novela, una obra de teatro, quantas poesías, y a la fin d'a suya vida lo cremó
tot.
d) Se i meterá coma debant d’a conchunción quan o zaguer elemento tienga relación con o
- 27 -
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)
- 28 -
Propuesta Ortografica
- 29 -
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)
Puetz prencipiar per dibuixar bella cosa facil: un cerclo per eixemplo.
f) En textos churidicos y administrativos, se mete os dos puntos dezaga d’o verbo que
sinyala l’obchecto prencipal d’o documento. Lo verbo se mete siempre en mayusclas, y dezaga
contina lo texto:
SOLICITA:
Que sían tenitas en cuenta las alegacions presentatas per lo nuestro defendito a la sentencia
emitita con data d'11 de chuliol de 2008.
6. 4. Lo punto-y-coma
Lo punto-y-coma <;> sinyala una pausa intermeya entre a coma y o punto. S’emplega en
diferents casos:
a) Ta deseparar os elementos d’una serie quan i hai comas incluitas en ellas:
Os eixemplos replegaus son: ves-ie tu, pero con o tuyo auto; no i yera alavez; i hai muitas
cosas tuyas, viene a buscar-las; no quereba ir-ie; etc.
b) Ta deseparar oracions chuxtapuestas, sobre tot si en beluna b'ha bella coma:
A filla heba aprebau a selectividat; tocaba de trasladar-se enta la ciudat.
Bailabai l'Alacai en Puyeta; allí conoixiéi a me muller.
c) Se mete punto-y-coma debant d’as locucions conchuntivas pero, anque, encara que,
manimenos, a la fin, etc. si o periodo anterior ye largo, mas que ta meter una coma y menos que
ta ficar un punto-seguiu:
Fa aire, manimenos no fa frío.
Yera la segunda vegada que le’n deciban; encara que continó sin fer-les mica caso.
Lo senador prometió a propuesta lechislativa pa l’atro'l día, antes d’ir-se-ne de vacacions. A
la fin la va presentar meses dimpués.
6. 5. Os puntos suspensivos
Os puntos supensivos <...> s’emplegan en as siguients situacions:
a) Sinyalan una interrupción con final impreciso. Dezaga d’ells, si no se tanca l’enunciau y
si contina lo texto en a mesma linia, se deixa un espacio, y a siguient parola prencipeya per
minuscla:
Sintié un truco fuerte... prencipié a tener miedo.
Manimenos, si se zarra l’enunciau, a siguient parola prencipeya por mayuscla:
A fiesta continó... L’amaneixer amostró as conseqüencias.
b) Tamién s’emplegan en substitución d’a parola etcetera:
I hai diferents realizacions: palatals, prepalatals, fricativas, oclusivas...
Fe lo que te pete: ir, venir, puyar, baixar... A yo, rai.
c) Indica que bi ha habiu un momento de dubda u indecisión:
Yo... no sé qué decir-te en iste inte.
Bueno... ya te gritaré maitín.
d) Sirve ta deixar un enunciau incompleto:
- 30 -
Propuesta Ortografica
- 31 -
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)
- 32 -
Propuesta Ortografica
37
José Antonio Fernández Otal, Documentación Medieval de la Corte del Justicia de Ganaderos de Zaragoza
- 33 -
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)
honorable Ramon de Casaldaguila [...] dos mil sueldos dineros jaqueses [...] 38
6. 9. Guions (guion largo y guion curto)
Encara que i hai una tendencia a no esferenciar o guion largo (tamién clamau raya) con o
guión curto (tamién clamau simplament guion), se consella, en una edición cudiada de textos,
d'emplegar cada uno d'os dos signos en os suyos usos correctos, cosa que se puede conseguir
con un adequau tractamiento d'os textos.
En tot caso, quan no siga tecnicament posible de fer ista distinción, u en textos menos
formals que no requieran una edición tant cudiada, s'admitirá l'emplego d'o guión curto (-) ta totz
os usos referius a o guión largo (–).
6.9.1. Guion largo
L'emplego d'o guión largo (–) se da en os siguients casos:
–Ta delimitar incisos u aclaracions adintro d’un discurso:
Pensó –pa ella misma– que ixo no yeran trazas de fer as cosas.
En esta situación son tamién validas as comas u os parentesis.
–En un dialogo s’emplegan os guions ta cada inicio d’intervención:
–Te viyé quan baixabas d’o taxi.
–Iba ta casa vuestra, facil que me veyeses.
–En relación con l’anterior, s’introduz un nuevo guión debant de l'aclaración d’o narrador. Si
dimpués de l’aclaración contina la intervención d’o personache, se bi incluye unatro guión. Si
calese ficar un sinyal de puntuación, se fará dimpués d’o guión que tanca las parolas d’o narrador:
–M’ha feito muito goyo de leyer ixa novela –dició Carmen quan le’n tornó a María–, estoi
que me la cromparé ta leyer-la unatra vegada.
–Si tanto goyo t’ha feito te la regalo –le contestó María–, ta yo no i hai millor regalo que un
libro.
Si dimpués d’a intervención d’o narrador no continan as parolas d’o personache, no se i
mete guión de tancada:
–¡Cómo yes capable de decir-me esto agora! –chiló sosprendito.
–En listaus u relacions, s’emplega lo guión en puesto de coma, quan se cambia de linia:
Adverbios locativos
–temporals
–modals
–quantitativos
6.9.2. Guion curto. Lo guión curto (-) se ferá servir:
–Ta deseparar os infinitivos, cherundios y imperativos de l’incremento atono en posición
enclitica, asinas como entre os mesmos incrementos si n’i hai mes d’uno y no i hai elisión
vocalica39:
As nuestras no quereban ir-ie.
38
Mª Teresa Iranzo Munio, La peripecia del Puente de Piedra de Zaragoza durante la Edad Media
39
Como sería lo caso de dona’ls-ie u di-li'n.
- 34 -
Propuesta Ortografica
- 35 -
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)
- 36 -
Propuesta Ortografica
40
Veremundo Méndez, La sarriada de l’Onset.
- 37 -
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)
L’articlo femenino no apostrofará soque con a vocal a- (atona u tonica) u con ha- (h muda):
l’agulla, l’alba, l’habilidat, etc.41
6.13.2. Preposicions
6.13.2.1. Preposición mes articlo42
Solo son susceptibles d’estas apostrofacions as preposicions a, de, enta, ta, pa y por/per.
Existe dos opcions, seguntes as diferents variedatz dialectals, con apostrofación u sin ella:
–Con apostrofación:
Preposición a, nomás con formas de masculino: a’l, a’s/a’ls
Preposición en, en bellas parlas dialectals: n’o/n’el, n'os/n’es ta masculino; n’a, n’as ta
femenino, encara que se recomiendan as formas sin apostrofar.
Preposición de: d’o/d’el, d'os/d’es/d’els ta masculino; d’a, d’as ta femenino.
Preposición pa, nomás con formas de masculino: pa’l, pa’s/pa’ls.
Preposicions ta y enta: t’o/ta’l, ent’o/enta’l, t’os/ta’s/ta’ls, ent’os/enta’s/enta’ls ta masculino;
t’a, ent’a, t’as, ent’as ta femenino.
Preposición por/per no s’apostrofará soque con formas de masculino: po’l/pe’l, pe’ls/pe’s,
encara que se recomiendan as formas sin apostrofar.
–Sin apostrofación:
Preposición a: a o/a lo, a os/a los ta lo masculino, a la/a las ta femenino.
Preposición en: en o/en lo/en el, en os/en los/en es/en els ta masculino; en a/en la, en as/en
las ta femenino.
Preposición de: de lo, de los ta masculino; de la, de las ta femenino.
Preposición pa: pa o/pa lo, pa os/pa los ta masculino; pa a/pa la, pa as/pa las ta femenino.
Preposicions ta y enta: ta o/ta lo, enta o/enta lo, ta os/ta los, enta os/enta los ta masculino;
ta la, enta la, ta las, enta las ta femenino.
En a seqüencia preposición + articlo + parola prencipiata per vocal, se priorizará
l’apostrofación entre l’articlo y a parola que li sigue, seguntes os regles vistos, antes que no entre
a preposición y l’articlo43: ta l’aire, de l'hibierno, en l'augua...
6.13.2.2. Preposición de mas atra parola que prencipia por vocal
Només a preposición de presienta apostrofación si a parola siguient prencipia per vocal u
<h> muda: d’a on, d’harmonía, d’este, d’heredat, d’idealización, d’hibierno, d’oro, d’honor,
d’unidat, d’humor. No s’apostrofará debant d’os diftongos velars (ue-, ua-, ui-, hue-, hua-) u
palatals (hie-, hia-, hio-): de Uesca, de huembros, de hierba, etc
Atras preposicions, como dende u dica, no s’apostrofan nunca.
6.13.3. Incrementos pronominals atonos
Os incrementos pronominals atonos, entre os que contamos os pronombres personals y os
pronombres adverbials, en precisar un verbo an que refirmar-se foneticament, pueden
41
Lo mesmo regle sigue a seqüencia: la uno y la otro, an que os articlos presientan forma femenina y, por ixo, no apostrofan debant
de u- ni de o-; pero sí en as variants l'atra y l'altra.
42
Se remere o dito anteriorment sobre l’articlo lo, la, los, las que equivale a las realizacions [lo], [la], [los], [las] y [ro], [ra], [ros],
[ras].
43
Como metodo mnemotecnico, antes l' que 'l.
- 38 -
Propuesta Ortografica
apostrofar-se con ixe verbo en posición proclitica si o verbo prencipia per vocal u <h> muda.
Tamién ye habitual que amaneixca mes d’un incremento atono, ubrindo-se asinas un puyal
de posibilidatz combinatorias, tanto en posición proclitica como enclitica.
6.13.3.1. Incremento atono mas verbo
Os incrementos pronominals atonos en posición proclitica pueden apostrofar-se con o verbo
a'l que acompanyan si este prencipeya per vocal u <h> muda. Os pronombres atonos que se
pueden apostrofar con un verbo son me, te, se, lo, el, en/ne y ibi/bi/be.
Os pronombres me, te y se s’apostrofan debant de qualsiquier vocal, como eixemplificamos
en o siguient quatrón:
44
Encara que tamién existe a forma sin apostrofar: ibi ye, ibi yera, bi ye, bi yera...
- 39 -
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)
casos en que o primer pronombre se veiga modificau respecto a la forma plena: mo’n im, mo'l
han dau, to’n hebetz baixau, etc.
En aquells casos en que l'apostrofación se produce entre dos incrementos (quan no exista
posibilidat d'apostrofar con o verbo), se mirará de representar a pronuncia suprimindo a vocal
elidida; en caso de coincidencia, se mantendrá la primera: mo’n, n’i, to’n, lo’n, te'l, se'ls, etc.
En quantas variedatz dialectals tamién ye posible que se produzcan apostrofacions en
posición enclitica: di-li’n, it-o’ne, portatz-mo'l, etc.
6.13.3.3. L'adverbio de negación no, quan funciona como modificador verbal, se comporta
como un incremento atono, por lo que tamién s'usa como refirme de formas apostrofadas: no'l
quiero, no'n venden, etc.
6.13.3.4. Atras qüestions
Debant d’as siglas y os acronimos se seguirán os regles chenerals exposaus: l’ACAR, la
OTAN, a UE, l’Acnur, etc.
Debant d’os numeros s’apostrofará si calés fer-lo en caso que estasen escritos con letra:
l’11, o 100, l’1 d’aviento, etc.
Debant de s- liquida no s’apostrofará ni l’articlo ni a preposición de: o scientifico, la Scala de
Milán, de stare decisis, el scisma, etc.
Debant de <h> con pronuncia velar no s’apostrofa nunca: de Hawaii, o hockey, etc.
Debant de nombres de letras y atros sinyals ortograficos (cometas, parentesis, dos puntos,
etc), simbolos quimicos y formulas, no s'usa l'apostrofación ta favoreixer a claridat grafica.
6. 14. Sinyal de paragrafo
Lo sinyal de paragrafo (§) s’emplega, debant d’un numero, ta marcar divisions internas en
l'interior d’os capítols: § 3; asinas como en as remisions u citas: Vid. § 57.
6. 15. Asterisco
L’asterisco (*) s’emplega en as siguients situacions:
a) Ta sinyalar l’agramaticalidat u a incorrección grafica d’un elemento:
I heba vegadas que *se’n viyeba totas.
*Devant per debant.
b) En un texto, s’emplega l’asterisco como sinyal d’atención a una remisión interna en a
mesma fuella; puede haber-ne mas d’uno, tantos como remisions n’i haya en ixa fuella.
c) En historia d’a luenga, s’emplega ta sinyalar un posible etimo u evolución fonetica no
documentada:
fer < *faire < *FAC’RE < FACERE
baixar < *BASSIARE
6. 16. Claus
As claus ({}) s’emplegan ta enzarrar-ie un texto. Isoladas se fan servir en quadros,
esquemas, listaus, clasificacions, etc.
6. 17. División de parolas a la fin de linia
Como ya s’ha indicato mes alto, ta trestallar parolas a la fin d’una linia se fará servir o guión
(vid. 9. 6. a) seguindo los siguients regles:
- 40 -
Propuesta Ortografica
45
Y bll, cll, fll, gll y pll de las variedatz ribagorzanas.
- 41 -
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)
46
A suya conchugación se fará como la d’os verbos en -iar: yo nucleyo, etc.
- 42 -
Propuesta Ortografica
- 43 -
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)
8. Numerals
Contino presentamos una tabla con a propuesta ta os nombres d’os adchectivos y
pronombres numerals cardinals. Se piense que ye un modelo ta'l que adpatar as diferents
solucions locals:
0 zero
1 un, uno
2 dos
3 tres
4 quatre, quatro
5 cinco, cinc
6 seis, sies, sieis
7 siet, siete, set
8 ueito, ueit
9 nueu, nou
10 diez, deu
11 once
12 dotze
13 tretze
14 catorce
15 quince
16 deciséis, decisiéis, setze
17 decisiet, decisiete, dechiset
18 deciueito, dechiueit
19 decinueu, dechinou
20 vint, vinte, vente
21 vintiun(o), ventiun(o)
22 vintidós, ventidós
23 vintitrés, ventitrés
24 vintiquatre, ventiquatre, ventiquatro
25 vinticinco, venticinco, vinticinc
26 vintiséis, ventiséis, vintisiéis, vintisiés
27 vintisiet(e), ventisiet(e), vintiset
28 vintiueito, ventiueito, vintiueit
29 vintinueu, ventinueu, vintinou
30 trenta
31 trenta y un(o), trenta-un
32 trenta y dos, trenta-dos
40 quaranta, quarenta
quaranta y un(o), quaranta-un(o), quarenta y
41
un(o)
50 cinquanta, cinqüenta
60 sixanta, sisanta, sesenta
70 setanta, setenta
80 uitanta
90 novanta
100 cient, cent
101 ciento un(o), cent un(o)
- 44 -
Propuesta Ortografica
Normas:
–Dende 0 dica 30 y as decenas redondas (40, 50,...) s'escriben en una sola parola: quatre,
dotze, vintisiet...
–Entre 31 y 99, s'escriben en dos parolas deseparadas por a conchunción copulativa (y/e)
os que no son decenas redondas (u multiples de 10): trenta y tres, setanta y ueito, quaranta y
dos... S'escribe con guion as formas que prescinden de conchunción: trenta-dos, quaranta-
quatre, sixanta-nueu...
–As centenas (entre 100 y 999) s'escriben en chunto: cient, cincocientos, noucientos... Se
pueden asimilar a este sistema os numeros entre 1100 y 1600: dotzecientos, quincecientos...
–Ta os milars u millars, s'anyadirá mil: cinco mil, trecientos mil, ciento vintiséis mil...
–A resta de numeros se formará con composición d'as variants anteriors: tretze mil
quatrocientos vintidós, setenta y ueito mil docientos novanta y tres...
–As formas millón, billón, trillón... son substantivos que se pueden combinar con es atros
numerals: tres millons, vintisiet millons quaranta y dos mil trecientos cinquanta y tres...
- 45 -
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)
- 46 -
Propuesta Ortografica
parti: A Biblia, Lo Pensador, os Chuegos Olimpicos, o Premio Ana Abarca de Bolea, etc. Si s'usan
cometas u modificacions tipograficas, como a letra cursiva, se mete mayuscla en a inicial d'o titol:
Viache ta'l centro d'a Tierra, Rotas de viache por o Viello Sobrarbe, etc.
3– Tamién s'escribe con mayusclas as zifras romanas, alcorzaduras y simbolos scientificos
y tecnicos: XVII, Km, Na...
4– Con a totalidat d'as letras en mayuscla s'escribe as siglas y acronimos: COI, ONG, UCI,
ISBN... Manimenos, s’escribe como substantivos comuns os ya lexicalizaus: laser, radar,
ofimatica... Os acronimos de mes de quatre letras s'escribirán como nombres propios: Unesco,
Adena,... Ta expresar pluralidat en as siglas se grafiará una <s> minuscla en a suya fin: UVIs,
ONGs... Lo chenero gramatical d'un acronimo u d'una sigla ye o mesmo d'a primer parola
representada.
Anque pueda existir bell costumbre social d'atros usos d'as mayusclas, en a inicial de
nombres comuns no debe emplegar-se nunca. Veigamos bells casos en os que gosa existir
confusión:
–Os nombres d'os días d'a semana: luns/lunes, martz/martes, mierques/miercols,
chueus/chueves/chous, viernes, sabado/sabato/sapte, dominche/domingo.
–Os nombres d'os meses: chiner(o)/chenero, febrer(o), marzo, abril, mayo, chunio/chunyo,
chulio/chuliol, agosto, setiembre, octubre, noviembre, aviento/deciembre.
–Os nombres d'as estacions de l'anyo: primavera, verano/vrano/estivo/estiu,
santmigalada/agüerro, hibierno/hibert.
–As notas mosicals: do, re, mi, fa, sol, la, si.
–Os nombres comuns y adchectivos que provienen de nombres propios u marcas: adán,
donchuán, zeppelín, braille, semontano, hertz, etc.
–Os nombres d'os aires y atros fenomens atmosfericos: zefiro, fagüenyo, ausín...
–Os nombres chenericos que acompanyan a nombres propios y os tractamientos: don
Manuel, seror Chuana, mosen Chaime, carrera Mayor, plaza de Calasanz, etc.
–Os nombres d'as relichions y creyencias: cristianismo, vudú, budismo, etc.
–Os nombres d'etnias, culturas, pueblos, luengas y chentilicios: os berbers, l'occitano, os
eslaus, a civilización etrusca...
–Os titols y cargos de dignidat: reina, marqués, president, consellera, ministra, etc.
- 47 -
Estudio de Filolochía Aragonesa (Academia de l'Aragonés)
Anexo I
Relación de parolas47 que s’escriben con grafía qua-, qüe-, qüi-, quo- ta representar a
pronuncia /kw/:
a) qua-: adequar, antiquario, antiquau/antiquato, aquarela, aquario, aquartelar, aquatico,
biquadrau/biquadrato, biquarz, cinquanta, desenquadernar, desenquadrar, desquartizar,
enquadernar, enquadernador, enquadernación, enquadrar, equabilidat, equable, equación,
equador, equalizar, equalizador, equanime, equanimidat, equant, equatoriano, equatorial,
esquadra, esquadrilla, esquadrón, esqualo, esqualido, esquarterar, esquarterizar, inadequación,
inadequau/inadequato, inequación, iniqua, isoquanta, jacquard, liquable, liquación, liquadora,
liquar, loquaz, loquacidat, obliqua, obliquar, pasqua, pasqual, plusquamperfecto, propinqua,
quad, quaderno, quadra, quadrato/quadrau, quadrachenario, quadranglo, quadrangular,
quadrant, quadrar, quadratico, quadratura, quadro, quadrón, quadriceps, quadricla, quadricular,
quadrifonía, quadriga, quadrilatero, quadrilla, quadrumán, quadrupedo, qual, qualcún, qualque,
qualificar (y a suya familia), qualidat, qualitativo, qualsiquier/qualisquier/qualsequier, quan,
quanto, quantía, quantico, quantificar, quantioso, quantitativo, quaquero, quaranta/quarenta (y
fam.), quaresma, quark, quarz (y fam.), quarto, quartal, quartel (y fam.), quarterón, quarteto,
quarteta, quartico, quartilla, quartos, quásar, quasi, quaternar, quaternario, quatre/quatro (y fam.),
quatribarrada, quatrienio, quatrifolia, quatrillón, quatrimestre, quatrimestral, quatrimotor,
quatrimudar/quatremudar, quatriple, quatriplicar, quatrón, requadrar, requadro, rorqual, sequaz,
siliqua, ubiqua, ventriloqua.
b) qüe-: altiloqüencia, altiloqüent, aqüeducto, cinqüenta (y fam.), conseqüent, conseqüencia,
delinqüent, delinqüencia, deliqüescencia, deliqüescent, eloqüent, eloqüencia, eqüestre,
freqüencia, freqüent (y fam.), grandiloqüent, inconseqüent, ineloqüent, infreqüent,
inqüestionable, liqüefacción, liqüescencia, liqüescent, qüestación, qüestión (y fam.), seqüela,
seqüencia (y fam.), subseqüent.
c) qüi-: aqüicultura, aqüifero, aqüifugo, obliqüidat, propinqüidat, siliqüiforme, ubiqüismo,
ubiqüista, ubiqüidat.
d) quo: aliquota, aquoso, aquosidat, iniquo, obliquo, propinquo, quocient, quondam, quorum,
quota, sequoya, siliquoso, ubiquo, ventriloquo.
47
A falta d'a publicación definitiva en o Diccionario ortografico, an que amaneixerá lo repertorio completo y definitivo, este
listato sirve de modelo ta posibles variants dialectals. Tamién ye extensible a las familias lexicas.
- 48 -
Propuesta Ortografica
Anexo II
Relación de parolas48 que s’escriben con ze y zi ta representar as seqüencias /θe/ y /θi/49:
a) ze: alazet, almagazén/almazén, almagazenar/almazenar, azuzena, azebrau/azebrato,
azembla, azeotropo, azepina, azerbayanés, azerio, benzén, bronze, bronzeyar, buldozer,
eczema, hidroxibenzén, kamikaze, neozelandés, nitrobenzén, pizzería, pizzero, rezelo,
rezelador, rezelar, zebra, zebú, zeína, zelo, zelador, zelandés, zelant, zelar, zelosía, zeloso,
zelota, zen, zenit, zenital, zeolita, zeolitico, zeppelín, zero, zeta, zetiella, zeugma.
b) zi: aguazil, almuezín, azimo, azimut, azina, benzil, benzina, bronzista, coenzima, diazina,
enzima, fanzín, fenotiazina, hertziano, heterozigoto, hidrazida, hidrazina, homozigoto, isoenzima,
isoniazida, jazzista, jazzistico, magazín, monazita, nazi, nazismo, nitrobenzina, organzín,
oxazina, piperazina, pirazina, proenzima, prometazina, razzia, tratrazina, tiazina, topazio,
trapezio (y fam.), wurtzita, zanzibarés, ziga-zaga, ziggurat, zignematofícia, zigodactil, zigoma,
zigomatico, zigomorfo, zigospora, zigoto, zimasa, zimbabwés, zimochén, zinc, zincato,
zincografo, zincografía, zingaro, zircón, zirconio, zirconia, zirconico, zirconita, zizanya, zizanyero.
48
A falta d'a publicación definitiva en o Diccionario ortografico, an que amaneixerá lo repertorio completo y definitivo, este
listato sirve de modelo ta posibles variants dialectals. Tamién ye extensible a las familias lexicas.
49
/se/ y /si/ en a variedat benasquesa.
- 49 -