Masakr u Sandžaku i istočnoj Bosni 1943.

Izveštaj četničkog komandanta Pavla Đurišića o izvršenom pokolju stanovništva u oblasti Čajniča, Pljevalja i Foče.

Četnici pale selo u Bosni.

Pokolj muslimana Sandžaka i istočne Bosne 1943. je bio najmasovniji ratni zločin koji je počinila Jugoslovenska vojska u otadžbini tokom drugog svetskog rata.

Pokolj je izvršen na teritoriji Bijelog Bolja, Pljevalja, Priboja, Čajniča i Foče (današnje Crna Gora, Srbija i BiH). Ovom operacijom etničkog čišćenja je rukovodio Vrhovni zapovednik JVuO Dragoljub Mihailović, čiji se štab tada nalazio u blizini zone dejstava, preko svojih komandanata Pavla Đurišića, Vojislava Lukačevića i Petra Baćovića.

Tokom ove operacije, ubijeno je više hiljada žitelja opština Pljevlja, Priboj, Foča i Čajniče. Prema Đurišićevom izveštaju, ubijeno je oko 9.200 muslimana, od čega oko 1.200 muškaraca i do 8.000 žena, staraca i dece. Prema posleratnim popisima, stradalo je preko 4.000 civilnih žrtava, među kojima je izrazito visok udeo dece najmlađeg uzrasta (vidi struktura žrtava). Preko četvrtine ubijenih (oko 26 %) su deca do četvrte godine života, a preko polovine ubijene dece devojčice.

Februarski pokolj bio je motivisan prvenstveno etnič­kom mržnjom, odnosno ideologijom, naročito kada je reč o organizatorima zločina, dok su neposredni izvršioci bili podjednako motivisani željom za pljačkom. Isto tako, ratni zločini su motivisani osvetom za pokolje i genocid nad srpskim stanovništvom koje su vršile Ustaše.

Pozadina

Ideološka pozadina

Ravnogorski ideolozi predvideli su etničko čišćenje određenih oblasti radi etničkog homogenizovanja Velike Srbije kao temelja buduće Jugoslavije. Mihailović je u depeši izbegličkoj vladi u Londonu septembra 1941. izložio svoj program koji uključuje etničko čišćenje:

b: omeđiti »de fakto« srpske zemlje i učiniti da u njima ostane samo srpski živalj;

d: u srpskoj jedinici kao naročito težak problem uzeti pitanje muslimana i po mogućnosti rešiti ga u ovoj fazi.

– Mihailovićev program izložen u depeši vladi u Londonu septembra 1941.

Jedan od brojnih dokumenata koji svedoče o ovoj nameri je Mihailovićeva strogo poverljiva instrukcija Pavlu Đurišiću od 20. decembra 1941. godine, u kojoj se kaže:

Ciljevi naših odreda jesu:

1. Borba za slobodu celokupnog našeg naroda pod skiptrom Njegovog Veličanstva Kralja Petra II.
2. Stvoriti veliku Jugoslaviju i u njoj veliku Srbiju, etnički čistu u granicama Srbije — Crne Gore — Bosne i Hercegovine — Srema — Banata i Bačke.
3. Borba za uključenje u naš državni život i svih još neoslobođenih, slovenačkih teritorija pod Italijanima i Nemcima (Trst — Gorica — Istra i Koruška) kao i Bugarske, severne Albanije sa Skadrom.
4. Čišćenje državne teritorije od svih narodnih manjina i nenacionalnih elemenata.
5. Stvoriti neposredne zajedničke granice između Srbije i Crne Gore, kao i Srbije i Slovenačke čišćenjem Sandžaka od Muslimanskog življa i Bosne od Muslimanskog i Hrvatskog življa...
   – Mihailovićeva instrukcija Đurišiću od 20. decembra 1941.

Neposredno uoči pokolja u bjelopoljskom srezu, u Šahovićima kod Bijelog Polja (20-ak kilometara od Mihailovićevog štaba u Lipovu) je 1. decembra 1942. održana "Konferencija četničke intelektualne omladine Crne Gore, Boke i Sandžaka" o posleratnom uređenju države. Na konferenciji je, između ostalog, zaključeno:

Na teritoriji buduće države živeti će Samo Srbi, Hrvati i Slovenci. Nacionalnih manjina ne može biti.

Operativne okolnosti

Četnički vođa Draža Mihailović.

U saradnji sa Italijanima, Mihailovićeve snage su tokom proleća i početkom leta 1942. izbacile partizane iz ove oblasti. Četnici su se Italijanima nametnuli kao dragocena antipartizanska snaga čije se pomoći ne mogu lišiti. Ovaj svoj vojni značaj za Italijane oni su koristili za povremene akcije zaposedanja delova teritorije i čišćenja nepoželjnog stanovništva uprkos italijanskim protestima (vidi masakr u Foči avgusta 1942.)

Decembra 1942. godine četnici su prikupili znatne snage da bi učestvovali u osovinskoj operaciji Vajs protiv partizanske Bihaćke republike. Četnici Pavla Đurišića su mobilisani i naoružani od fašističke Italije krenuli iz Crne Gore preko Sandžaka za Bosnu. 23. decembra četnički vođa Draža Mihailović je naložio rukovodiocu operacija Zahariju Ostojiću da za sad prema muslimanima budu mirni, ali spremni za napad:

23-eg decembra Lukačević bio kod mene. Za sada prema Turcima bićemo mirni sem ako oni ne napadnu u kome slučaju Voja će ih po našem običaju napasti sa četiri strane i to od Čelebića, od Priboja, od Šehovića i od pravca zapadno od Ćajniče. Pavle je istog mišljenja.

– Depeša generala Draže Mihailovića majoru Petru Baćoviću od 25. decembra 1942.

Događaj koji je posebno aktuelizovao ovaj plan napada sa četiri strane, bilo je naoružavanje Muslimana u decembru 1942. Neki njihovi lideri postigli su sporazum po kome bi Italijani naoružali muslimansku miliciju i priznali je za „Dobrovoljačku antikomunističku miliciju", kao što su prethodno četnike. U svom naređenju za akciju, Mihailović ih spominje kao „ustaško-muslimanske razbojničke bande, u vidu italijanske milicije"

Pored opštih ideoloških smernica i instrukcija, Mihailović je neposredno uoči pokolja, 2. januara 1943. godine uputio depešu Baćoviću u kojoj govori o pripremama povodom "projekta za raščišćavanje Turske u oblasti Čajniča".

Povodom projekta za raščišćavanje Turske u oblasti Čajniča naredio sam Pavlu da sa Vojom izvrši potrebne pripreme za polovinu januara... Voji sam naredio da uhvati direktnu vezu sa Vama.

– Depeša generala Draže Mihailovića majoru Petru Baćoviću od 2. januara 1943.

3. januara 1943. godine Draža Mihailović izdaje zapovest komandantima Mileševskog i Drinskog korpusa i Durmitorske brigade za "čišćenje Čajničkog sreza od ustaško-muslimanskih organizacija". Na navedenoj teritoriji, planirano je angažovanje 5.400 boraca. Pretpostavlja se da su četnici za protivnika imali do 2.000 pripadnika Muslimanske milicije koji su bili slabije naoružani od napadača. Vojni cilj operacije bio je izbijanje na reku Drinu.

Mihailović je 3. januara naredio pojedinim komandantima JVuO izvođenje operacije, upravo onim komandantima čije jedinice su bile angažovane 5-11. februara, ali tada nije došlo do realizacije jer nisu bile obezbeđene snage za tako ambiciozno zamišljen poduhvat. Stoga se odlučilo da se najpre napadnu uporišta Muslimanske milicije u Bjelopoljskom srezu. U zapovesti od 3. januara Mihailović ističe:

U toku izvođenja akcije komandanti će preduzeti najstrožije mere da se svaka pljačka zabrani, ubijanje nevinih ljudi, žena i dece spreči i zavede najveći red i disciplina kod svojih jedinica kako bi se ugled JVuO očuvao na dostojnoj visini.

– Draža Mihailović

Operacija etničkog čišćenja

Pokolj u Bjelopoljskom srezu

Zaharije Ostojić u depeši Draži Mihailoviću nekoliko dana uoči pokolja u Bjelopoljskom srezu isti­če:

Pitanje muslimana moramo rešavati na razne načine u raznim krajevima. Sandžaklije se moraju klati, jer ako mi nećemo njih, oni će pokušati nas, dok ih još štiti okupator.

– Zaharije Ostojić

Pavle Đurišić je nakon izvršenog pokolja u okolini Bijelog Polja 10. januara 1943. podneo Mihailoviću izveštaj u kome kaže:

Akcija na desnoj obali Lima u srezu Bjelopoljskom završena je. Ista je izvedena tačno po utvrđenom planu. Rezultat ove borbe je:

1) Potpuno su uništena sledeća muslimanska sela (Sekcije: Plevlje, Sjenica, Peć i Kolašin): Voljevac, Gubovača, Radijelja, Ušanovići, Presečenik, Batuiiće, Donji Vlah (sekcija Plevlje), Mirovići, Solja, Radojeva Glava, Mediše, Pobretiće, Donja Kostenica, Stablo, Vrh, Zminjac, Sipovice, Negobratina, Osmanbegovo selo, Dupljaci, Jasen, Koštice, Kaševar, Ivanje, Godijevo, Žilići, Gornja Crnca, Gornji Radulići, Vrba, Crhalja, Kradenik, Sipanje, Ličine (Sekcija Sjenica—Peć) Ukupno 33 sela.

2) Žrtve: Muslimana boraca oko 400 (stotine) Žena i dece oko 1000.

– Izveštaj Pavla Đurišića Draži Mihailoviću od 10. januara 1943. o rezultatima akcije u bjelopoljskom srezu

Pripreme za nastavak "čišćenja"

U to vreme, januara 1943. je počelo izvođenje četvrte neprijateljske ofanzive u kojoj bi, uz pomoć Italijana, Mihailovićeve snage uništile „crvenu republiku" partizana u Bosni, što bi bio ključni korak ka njihovom potpunom uništenju. Međutim, na intervenciju Nemaca, Italijanske vlasti su obustavile organizovan transport crnogorskih četnika na teritoriju NDH. Uprkos tome, Mihailović je naredio Đurišiću da prebaci svoje snage peške za Bosnu, i da se uključi u operacije pod neposrednim rukovodstvom „Istaknutog odeljenja štaba vrhovne komande“ majora Zaharija Ostojića. Takođe mu je naredio da uz put likvidira muslimansko prisustvo u ovoj vitalno važnoj oblasti. Pavle Đurišić je, shodno Mihailovićevom naređenju, naredio formiranje jedinica za operacije u Bosni.

Etničko čišćenje u istočnoj Bosni i Sandžaku četnici su nastojali da prikažu kao zasluženu odmazdu. U neposrednoj zapovesti komandanda limsko-sandžačkih četničkih odreda Pavla Đurišića svojim trupama 29. januara 1943. kaže se da su "zverstva Muslimana, komunista i ustaša u Čajničkom, Fočanskom i Pljevljanskom srezu prema srpskom življu prešla sve granice", pa će zarad spasa srpskog življa od "narodnih izroda i izdajica" biti preduzete "akcije za njihovo uništenje".

Pokolj u oblasti Priboja, Pljevalja, Čajniča i Foče

Italijane ne napadati. Sve borce Muslimane, ustaše i komuniste ubijati. Žene i decu ne ubijati... Bukovicu spaliti. Ostala sela ne paliti ukoliko to taktički obziri ne nalažu.

– Naređenje Pavla Đurišića

Kotari Foča i Čajniče su na samom istoku Bosne (tada u NDH), a Pljevlja na severu Crne Gore (oblast Sandžak).

»Pošto su sva sela spaljena od Metaljke do Priboja, a naše selo je ostalo i tu se sklonio zbjeg od 50 duša. Mahom su to bili starci, žene i djeca. Snijeg je bio preko metra, a hladnoća da je drvo pucalo. Prenoćio sam u šumi Bregovi sa još četiri rođaka. Tog dana oko 9 sati (7. februar 1943, nap. aut.) naišle su četničke brigade tjerajući opljačkanu stoku. Jedna brigada je blokirala selo, a druga vršila pretres po kućama. Naišli su na dvije kuće u kojima je bio zbjeg. Čula se strašna vriska žena, plač djece i vika staraca. Iako smo bili u blizini nas četvorica nismo smjeli ništa da preduzimamo. Sve je to trajalo oko tri sata, onda su spalili svo selo osim te dvije kuće. Prvi prizor na koji smo naišli bila je Hadžira od Hadžića, zaklana sa ranjenim djetetom od dvije godine u rukama. Posljedice stradanja su bile stravične, ali nijedna ne može da se poredi sa onom u kući Memiša Ašćerića gdje su četnici poklali i starce i žene i djecu i sve nabacali po sobama. Imalo je još živih koji su zapomagali, a krv se slivala podom. Niko od njih nije preživio. «

svedočenje Nuradina Ašćerića iz pribojskog sela Zaostro

Mihailovićevo naređenje o napadnim odredima Đurišić je na terenu donekle revidirao, u skladu sa raspoloživim snagama. Četničke snage su podeljene u četiri odreda, sa po dve napadne kolone u prva tri.

• Prvim odredom je komandovao kapetan Vojislav Lukačević (komandanti kolona bili su poručnici Vuk Kalajitović i Aleksandar Šoškić), - ukupno 1.800 boraca
• drugim odredom je komandovao major Andrija Vesković, (komandanti kolona kapetan Miloš Pavićević i poručnik Jovan Jelovac) - ukupno 1.650 boraca
• trećim odredom je komandovao major Zdravko Kasalović (komandanti kolona kapetani Nikola Bojović i Ivan Ružić) - ukupno 1.050 boraca
• Četvrti odred bio je iz sastava Drinskog korpusa (komandant Bajo Nikić) jačine 500 boraca
• Ukupno u sva četiri odreda: 5.000 boraca.

Nakon prikupljanja snaga Limsko-sandžačkih četničkih odreda (Mileševskog, Limskog, Durmitorskog i Drinskog korpusa), napad je počeo prema planu 5. februara ujutro, pod komandom majora Pavla Đurišića.

Otpor stanovništva je bio veoma slab. Oko sela su se nalazile samo naoružane seoske straže koje nisu pružile značajan otpor. Jedini veći otpor bio je na Trebeškom brdu, koji je trajao 4 časa, ali je nakon toga savladan. Budući da napadači nisu naišli na organizovanu vojnu silu, bez ometanja je vršeno uništavanje stanovništva, zaplena pokretne imovine i uništavanje naselja. Do 10. februara operacija je okončana. Sva sela u zahvatu operacije su opljačkana i do temelja spaljena. Sve stanovništvo koje nije uspelo da se skloni je ubijeno, "bez obzira na pol i godine starosti".

Za vreme ove akcije Dragoljub Mihailović se nalazio u svom štabu u Gornjem Lipovu kod Kolašina, nekih 70-100 kilometara od mesta operacija. Putem radio veze bio je redovno obaveštavan o toku operacije i pažljivo je pratio njeno odvijanje, o čemu je obaveštavao svoje potčinjene komandante u zoni budućih dejstava, majora Ostojića (šifra „čika Branko") i majora Baćovića (šifra „Ištvan"), koji se u to vreme nalazio sa odredom na Dinari gde su ga prevezli Italijani.

1. februar: Pavle krenuo u pravcu Branka i usput čisti sve pred sobom. Naša akcija ima zamah čišćenja cele Bosne.

2. februar: Preko Ostojića upućene su snage koje moraju sada preko Sandžaka. One usput čiste teren i idu ka Ostojiću. Naravno čisteći turke u Sandžaku moraju ići ilegalno a ne kako smo predviđali. Stićiće na vreme za definitivno čišćenje Bosne od komunista.

8. februar: Što se tiče Turaka Pavle izveštava da Turci skoro nedaju nikakav otpor. Tetkići [Talijani] mole i preklinju da se prestane.

– Depeše Draže Mihailovića iz februara 1943.

Đurišić je takođe pomno pratio tok operacije i masovno ubijanje civila. Tokom operacije njegov štab nalazio se na planini Kovač na tromeđi Bosne, Crne Gore i Srbije. On naređuje komandantima jedinica da mu šalju izveštaje tri puta dnevno. U naređenju Pavla Đurišića Nikoli Bojoviću, komandantu Durmitorske brigade, od 8. februara piše:

Skrenuti pažnju starešinama na obezbeđenje od r. Drine, a izdati pored toga naređenje pojedinim odeljenjima da prokrstare okolni teren i unište sav muslimanski živalj na koji naiđu.

– Pavle Đurišić

10. februara komandant Pljevaljske brigade Jovan Jelovac upozorava svog komandanta bataljona:

Sve ubijajte, to je nare­ đenje naših najviših starešina i to moramo izvršavati.

– Jovan Jelovac

Četnički izveštaji

Đurišićev izveštaj

Kao i prilikom prethodnog pokolja u bijelopoljskom srezu, o rezultatima operacije Pavle Đurišić je 13. februara uredno raportirao četničkom vođi Draži Mihailoviću:

Pavle Đurišić, naoružan od fašističke Italije, bio je glavni izvršilac operacije etničkog čišćenja.

Akcija u Pljevaljskom, Čajničkom i Fočanskom srezu protivu muslimana izvršena je.

Operacije su izvedene tačno po naređenju i izdatoj zapovesti. Napad je počeo u određeno vreme. Svi komandanti i jedinice izvršili su dobijene zadatke na opšte zadovoljstvo.

Sva muslimanska sela u tri pomenuta sreza su potpuno spaljena da nijedan njihov dom nije ostao čitav. Sva imovina je uništena sem stoke, žita i sena.

Za vreme operacija se pristupilo potpunom uništavanju muslimanskog življa bez obzira na pol i godine starosti.

Žrtve. — Naše ukupne žrtve su bile 22 mrtva od kojih 2 nesrećnim slučajem i 32 ranjena. Kod muslimana oko 1.200 boraca i do 8.000 ostalih žrtava: žena, staraca i dece.

Za vreme početnih operacija, muslimani su se dali u bekstvo ka Metaljci, Čajniču i reci Drini. Na Metaljci je našao sklonište mali deo stanovništva. U Čajniču se računa da ima do 2.000 izbeglica, a jedan deo je uspeo da umakne preko Drine pre nego što su određene jedinice izvršile presecanje mogućih otstupnih pravaca na tom sektoru. Sve ostalo stanovništvo je uništeno.

Moral: kod naših jedinica bio je u svakom pogledu izvrstan i na veoma visokom stupnju. Herojski poduhvati svakog pojedinca i čitavih jedinica sa svojim starešinama su u svakoj situaciji dokazali vidnog izražaja i zaslužuju svaku pohvalu. Moral kod muslimana bio je takoreći srušen. Zavladala je epidemija straha od naših četnika, tako da su bili prosto izgubljeni.

– Pavle Đurišić

Mihailovićeve depeše

Nakon obavljene operacije general Mihailović upućuje majoru Radoslavu Đuriću depešu 18. februara 1943. godine u kojoj čišćenje muslimana prikazuje kao zasluženu kaznu, a ujedno dovodi u vezu sa strateškim povezivanjem Srbije i Crne Gore i čišćenjem oblasti Foče prošlog leta:

Muslimani po nagovoru Italijana i sa njihovim oružjem vršili su napade na srpska sela. Tako su pred nosem Italijana južno od Sjenice napali na selo Buđevo. Zbog ovoga im je uništeno 33 sela na desnoj obali Lima. To je bilo na Božić. U oblasti Čajniča Muslimani kao talijanski milicioneri vršili su dug teror. Sad su to platili vrlo skupo. Oblast Čajniče je očišćeno od njih. Veza Srbije i Crne Gore preko Sandžaka sada je osigurana jer je i oblast Foče još prošlog leta očišćena.

– Draža Mihailović

Marta 1943. godine, Mihailović je obavestio kapetana Boru Mitranovića, delegata Vrhovne komande za zapadnu Bosnu, o ishodu operacije u zapadnom Sandžaku:

U Sandžaku smo sve Turke po selima likvidirali sem po varošicama...

– Draža Mihailović

Ostojićeva depeša

Četničke vođe su nakon ovog pokolja naredile svojim vojnicima da ne diraju muslimane u zoni borbi sa partizanima (vidi Bitka za Konjic). 15. februara Ostojić u depeši Mihailoviću poručuje:

Neka Pavle najstrožije zabrani zemljacima [crnogorskim četnicima] ubijanje i pljačku muslimana pri prolazu do Konjica.

– Zaharije Ostojić

Međutim, 21. februara 1943. godine Zaharije Ostojić šalje Draži Mihailoviću depešu u kojoj pokoj u Čajniču navodi kao primer kako će proći i neka druga muslimanska mesta kada se četnicima ukaže prilika:

Fazlagića Kulu zavaravamo pregovorima dok se ovo završi, a posle ćemo joj prirediti sudbinu Čajniča.

– Zaharije Ostojić

Posledice

Poraz četnika na Neretvi

Partizani su u bici na Neretvi razbili najveću dotadašnju koncentraciju četnika u drugom svetskom ratu.

Iako je Mihailović zamišljao da će Đurišićevi četnici ići peške do zapadne Bosne, usput čisteći sve pred sobom („naša akcija ima zamah čišćenja cele Bosne“), uskoro je ova operaciji uništenja morala biti obustavljena. 15/16. februara partizanske snage su izbile na Neretvu goneći razbijene delove italijanske divizije Murđe, što je zahtevalo hitnu upotrebu četnika. Tada su Italijani vozovima prebacili crnogorske četnike iz Nikšića u Mostar, radi zaustavljanja NOVJ. Istovremeno, Đurišićevo ljudstvo se velikim delom razišlo da bi odnelo opljačkane stvari kućama, pa Mihailović o toj nepredviđenoj promeni plana izveštava Baćovića:

18. februar: Ja sam Pavlu bio naredio da posle Čajniča odmah produži ka Vama. Izgleda da su zemljaci morali da odnesu stvari kući, i da u tome leži izgovor za jedan kratak odmor kućama.

– Depeša Draže Mihailovića od 18. februara 1943.

19. februara Zaharije Ostojić, komandant četničkih snaga na Neretvi, upozorava Dražu Mihailovića da “lakomisleno vraćanje ljudi kućama radi odnošenja plena, može dovesti do vrlo teških potresa”. Već sutradan, 20. februara major Ostojić upućuje generalu Mihailoviću dramatičnu depešu u kojoj zaključuje da je odnošenje pljačke kućama, umesto dolazak pravo na front, katastrofalna greška:

Po žestini napada sigurno je da imamo posla sa njihovim proleterskim brigadama odlično naoružanim... Italijani neaktivni i kao jagnjad idu mirno pod nož. Očigledno da će sva pojačanja iz Crne Gore stići dockan za održanje sadašnjih položaja, a Vi znate kako pada moral ljudi pri povlačenju. Bojim se da odlazak Crnogoraca iz Čajniča kući umesto kod mene, ne bude katastrofalna greška po sve ove krajeve. Ne usuđujem se ni da kažem ljudima da će pojačanja stići tek za sedam do deset dana... Dok sam živ neću zaboraviti da se u ovakav kritičan položaj došlo zbog odnošenja pljačke... Pavle i njegovi komandanti nisu shvatili da se na Neretvi brani Crna Gora.

– Zaharije Ostojić

Osnivanje Handžar divizije

Nijemci su nakon četničkog pokolja, radi "zaštite domova i obitelji", od istočno-bosanskih muslimana formirali Handžar diviziju.

Nemci su smatrali da je "ubilačko-paljevinska (mordbrennereien) kampanja DM-četnika protiv muslimana u dolini Drine podržana od Italijana" i da bi tolerisanje ove prakse progona muslimana moglo dovesti do gubljenja poverenja muslimana u Vermaht i komplikacija sa Turskom.

9. marta 1943. godine Nijemci su od muslimana istočne Bosne formirali Handžar diviziju, koristeći se raspoloženjem stanovništva koje je od njemačkih vlasti tražilo oružje i zaštitu. Nijemci su navodili da je osnovna namjena Handžar divizije "zaštita domova i obitelji". Kasnije je ova kvislinška jedinica, formirana radi zaštite od pokolja, postala zloglasna po zločinima nad srpskim stanovništvom.

Savezničko napuštanje Mihailovića

Vesti o četničkim pokoljima muslimana su veoma brzo dospele u inostranstvo. Već 12. februara 1943. godine predsednik izbegličke jugoslovenske vlade Slobodan Jovanović je iz Londona pisao ambasadi u Vašingtonu da odlučno demantuju takve tvrdnje:

Molim demantujte vesti da Đeneral Mihailović dirigira pokolje Hrvata i Muslimana. On naprotiv pokušava da organizuje saradnju svih Jugoslovena u borbi protiv osovine.

– Slobodan Jovanović

I pored zvaničnih demantija, u svet se probijalo sve više izveštaja o zločinima i kolaboraciji četnika. Zbog toga, predsednik britanske vlade Vinston Čerčil uputio je 28. marta 1943. oštru notu predsedniku jugoslovenske vlade Slobodanu Jovanoviću navodeći da "ukoliko general Mihailović nije spreman izmeniti svoju politiku prema italijanskom neprijatelju i prema svojim jugoslovenskim sugrađanima, za vladu Njegovog veličanstva zaista biti potrebno da revidira svoju sadanju politiku podupiranja generala Mihailovića..." U duhu Čerčilove note, predsednik vlade Slobodan Jovanović je 5. aprila 1943. upozorio Mihailovića:

Nemci i Italijani koji su rasparčali Jugoslaviju i oduzeli našem narodu slobodu jesu naši prvi i glavni neprijatelji. Protiv njih valja udružiti sve borbene snage Jugoslavije ostavljajući na stranu naše unutrašnje razmirice. Svaki građanski rat koji se vodi za vreme neprijateljske okupacije koristi samo neprijatelju i nikom više.

– Slobodan Jovanović

Poričući pokolje, Draža odgovara predsedniku Jugoslovenske vlade Slobodanu Jovanoviću, 16. aprila 1943. godine:

Muslimani su uništavani kao italijanska milicija, dok su muslimani pod vođstvom majora Fehima Musakadića sa nama.

– Draža Mihailović

3. maja 1943. predsednik Slobodan Jovanović obaveštava Dražu Mihailovića da "iz verodostojnih izvora" stižu nove vesti o pokolju i progonima, što on prima sa najvećom rezervom. Istovremeno nalaže ministru Mihailoviću da nastavi "pomirljivu politiku prema Muslimanima" i demantuje glasine:

Ja se čvrsto nadam da ćete vi ostati i dalje pri vašoj dosadašnjoj pomirljivoj politici prema Muslimanima i da ćete naći načina da demantujete glasine koje se šire u suprotnom smislu.

– Slobodan Jovanović

Međutim, uprkos naporima Mihailovića, zločin ovakvih razmera se nije mogao zataškati. Već sutradan, 4. maja, šef britanske misije mu je doneo brzojav iz Kaira, da je turska vlada uznemirena glasovima koji stižu u Carigrad, o pokoljima bosanskih muslimana koje navodno izvodi Mihailovićeva vojska.

Nemačko hapšenje četnika

14. maja 1943. godine, Nemci su u sklopu operacije Švarc razoružali i pohapsili Đurišićeve četnike.

Sporazum Nemaca i četnika

Nakon kapitulacije Italije u rujnu, Nemci su uspostavili novu politiku izaslanika Nojbahera, koja je predviđala zajedničku borbu svih antikomunističkih snaga pod nemačkim okriljem. Provodeći je, Nemci su formirali u Sandžaku muslimansku legiju Krempler, a sa četničkim snagama su potpisali ugovor 19. novembra 1943. Da bi ujedinili sve kvislinge u borbi protiv partizana, i sprečili rasipanje snaga u međusobnim sukobima, Nemci su ugovorom izričito zabranili pokolje stanovništva i odmazde.

Obaveza majora Lukačevića da ne preduzima ništa protiv Muslimana, uz obavezu sa nemačke strane da sprečava muslimanske postupke protiv srpskog stanovništva i Lukačevićevih ravnanja. U slučaju sukoba uslediće zajednička istraga i poravnanje.

– Sporazum između Komandanta Jugoistoka i majora Vojislava Lukačevića od 19. novembra 1943.

Mihailović je 1944. Đurišića unapredio u čin potpukovnika. 1945. godine čitavo ovo područje konačno oslobađaju jedinice NOVJ.

Broj i struktura žrtava

Nakon Drugog svetskog rata Zemaljske komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njegovih pomagača Bosne i Hercegovine i Crne Gore, kao i Državna komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njegovih pomagača FNRJ, načinile su popise žrtava četničkih pokolja tokom Drugog svetskog rata sa teritorije opština Pljevlja, Priboj, Foča i Čajniče. Ovi popisi obuhvataju i poimenična navođenja žrtava četničkih pokolja na području ovih opština u februaru 1942.

U opštini (srezu) Pljevlja popisano je 1.380 žrtava ovog pokolja. U Boljanićima je ubijeno najmanje 384 stanovnika, u Bukovici (mikroregion od desetak sela i zaselaka neposredno uz granicu sa Bosnom) ubijeno je najmanje 556 stanovnika, a na području nekadašnje seoske opštine Meljak ubijeno je 500 stanovnika.

Za opštinu (srez) Foča publikovan je popis od ukupno 3.525 muslimanskih žrtava ubijenih od strane četnika i 57 stradalih od neustanovljenih počinilaca. Ovaj spisak odnosi se na stradanje muslimanskog stanovništva fočanske opštine tokom čitavog Drugog svetskog rata, uključujući i masovne četničke zločine 1941-1942. Vredi naglasiti da su ovo rezultati popisa Zemaljske komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača Bosne i Hercegovine. Međutim, ovo nisu potpuni podaci kada je reč o ljudskim gubicima opštine Foča u Drugom svetskom ratu, uključujući gubitke muslimanskog i srpskog stanovništva. Savezni popis "Žrtve rata 1941-1945." iz 1964. i revizija ovog popisa koju su uradili saradnici Muzeja žrtava genocida iz Beograda, daju potpunije podatke o ljudskim gubicima opštine Foča 1941-1945. Ovo uključuje i potpunije podatke za stradale Muslimane (Bošnjake) sa područja ove opštine. Prema rezultatima saveznog popisa iz 1964. i njihovoj delimičnoj reviziji, na teritoriji opštine Foča tokom Drugog svetskog rata stradalo je 6.030 stanovnika, što ovu opštinu čini najstradalnijom u istočnoj Bosni. Od ovog broja na stradale Muslimane (Bošnjake) otpada 4.924 (81,66%), a na Srbe 1.046 (17,35%). Ogromna većina Muslimana sa teritorije opštine Foča ubijena je od strane četnika. Za 1943. zabeleženo je stradanje 1.043 Muslimana (Bošnjaka), dok je najveće stradanje muslimanskog stanovništva ove opštine zabeleženo 1942. kada je ubijeno 2.508 Muslimana, dok je 1941. ubijeno 1.145 Muslimana. U poslednje dve ratne godine stradao je mnogo manji broj Muslimana: 228. Ovi podaci nam sugerišu da je najveći broj stradalih Muslimana opštine Foča izgubio život u prve dve ratne godine, od čega je 1942. stradala polovina (50,93%). Kada je reč o rodnoj (polnoj) strukturi stradalih Muslimana, 3.447 su muškarci, a 1.477 ili 30% su žene. Ovo je samo dodatni dokaz da je većina ubijenih Muslimana na ovom području pripadala civilnom, neboračkom stanovništvu. Takođe, ovo potvrđuje i podatak da je samo 4,54% (274) stradala stanovnika opštine Foča tokom rata pripadalo nekoj vojnoj formaciji, tj. da su 95,46% stradalih bili civili.

Za opštinu Čajniče ustanovljeno je 598 muslimanskih žrtava, takođe većinom u drugim pokoljima. Treba imati na umu i neizbežnu nekompletnost ovih popisa.

Na teritoriji opštine Priboj četnici su februara 1943. ubili najmanje 1.547 Muslimana (Bošnjaka), koliko je 1946. poimenice popisano od strane Državne komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača FNRJ. Ovaj registar pohranjen je u Arhivu Jugoslavije u Beogradu i publikovan je 1996. Ovo su najmasovnija ubistva na tlu Srbije koja su počinili pripadnici neke domaće vojne formacije u kratkom vremenskom intervalu, tokom 1941-1945. U mnogim selima pobijeno je i preko 100 stanovnika, a desetkovane su čitave porodice, uključujući velik broj žena i dece. U selu Zagradina ubijeno je 304 lica, u Plašću 163, u Kasidolu 139, u Penezićima 137, u Sočicama 129, u Potocima 122, u Zastijenju 112, u Golešima 84, itd.

Karakteristično je da su među žrtvama zastupljene sve starosne i obe polne grupe, sa izrazito velikim procentualnim učešćem dece najmlađeg uzrasta.

Na području opštine/sreza Pljevlja od ukupno 1.380 muslimanskih žrtava februarskog pokolja 1943, 581 su bili deca do 10 godina starosti, odnosno 42%, a ako uračunamo i decu zaključno sa 14. godinom onda ukupan broj stradale dece ispod 15 godina starosti iznosi 698, odnosno 50,5%, što čini preko polovine žrtava..

Na području opštine/sreza Priboj od ukupno 1.547 žrtava februarskog pokolja 1943, 665 su bili deca do 15 godina starosti, odnosno 42,9%. Kada je reč o najmlađoj deci, odnosno o deci do 10 godina starosti, na teritoriji opštine Priboj za samo nekoliko dana početkom februara 1943. četnici Draže Mihailovića ubili su 553 dece ovog uzrasta ili 35,7%. Ako u procenat stradalih uračunamo decu. žene i starce, nije teško zaključiti da je na području Pljevalja i Priboja preko 70% stradalih pripadalo jednoj od ove tri kategorije stanovništva.

U Mihailovićevom i Đurišićevom naređenju za akciju kao povod su navedeni zločini prema srpskom stanovništvu. Ovih zločina je u tim krajevima bilo, ali njihova brojnost nije samerljiva sa odmazdom. Na primer, u pljevaljskoj opštini, na teritoriji mesne zajednice Bukovica, bilo je tokom rata 11 civilnih žrtava pravoslavne vere i 563 žrtve islamske vere, na teritoriji mesne zajednice Boljanići 33/389, a na teritoriji mesne zajednice Meljak, gde je pravoslavno i muslimansko stanovništvo bilo podjednako brojno, bilo je 12 pravoslavnih civilnih žrtava i 486 muslimanskih.

Posleratna suđenja

Suđenje Lukačeviću

Uoči oslobođenja zemlje, Vojislav Lukačević septembra 1944. sa grupom sandžačkih i hercegovačkih četnika beži ka Dubrovniku, gde su se isrcale engleske jedinice. Lukačević je pokušao da se preda i pođe s njima, međutim, Englezi su ga razoružali, uhapsili i sproveli ka Nikšiću, gde je predat partizanima.

Početkom avgusta 1945. u amfiteatru Pravnog fakultetu u Beogradu pred Vojnim sudom 1. Armije organizovano je prvo javno posleratno suđenje protiv Lukačevića i drugih ratnih zločinaca. Javni tužilac, Miloš Minić, je optužio Lukačevića da je kao komandant četničkih snaga u Bosni organizovao pokolj u Foči, da je učestvovao u istrebljenju muslimanskog stanovništva, da je sarađivao sa okupatorom u četvrtoj i petoj neprijateljskoj ofanzivi, da je vršio zločine nad pripadnicima NOP-a i da je sarađivao sa kvinsliškom vladom generala Milana Nedića. Osuđen je na smrt i streljan krajem avgusta 1945.

Suđenje Mihailoviću

Dragoljub Mihailović je uhvaćen 13. marta 1946. On je po komandnoj odgovornosti optužen, između ostalog, i za ovu operaciju etničkog čišćenja. Mihailović se branio relativizovanjem zločina, prebacivanjem odgovornosti na svoje potčinjene, pa i na čitav narod "vasojevićkog kraja":

Optuženi Dragoljub Mihailović pred Vrhovnim sudom u Beogradu 1946.

Pretsednik: Ali, objasnite vi ovu situaciju, ovaj izveštaj Pavla Đurišića koji ste vi primili. Jeste li vi primili od Pavla izveštaj o njegovoj „akciji" protiv muslimanskih sela.

Optuženi: Jesam.

Pretsednik: Evo šta Pavle kaže i šta radi (pretsednik čita izveštaj). Dakle, optuženi Mihailoviću, jeste li čuli?

Optuženi: To su bile drvene kuće i moglo je za vreme same borbe da se to i desi.

Pretsednik: Ama, ne radi se ovde o drvenim kućama. Ovde se radi o ubijanju hiljade žena i dece.

Optuženi: Prvo, smatram da je izveštaj preteran. Drugo, smatram da je masa njih poginulo usled nemanja zaklona. Treće, smatram da je u ovim borbama učestvovao narod iz celog vasojevićkog kraja...

Optuženi Mihailović je potom pokušao da predstavi kako su svi ubijeni žitelji kolektivno krivi:

Pretsednik: Da li su muslimani iz ova 33 sela sa oduševljenjem na zboru glasali da ih četnici pokolju i popale?

Optuženi: Oni su se borili. Sva su ta sela bila u italijanskoj službi kao italijanski milicionari.

Mihailović je kao opravdanje pokolja naveo da "sva srpska sela na desnoj obali Lima su popaljena od muslimana", da "Vasojevići su teški kad naiđu na ta sela," te da "mržnja Crnogoraca prema muslimanima poznata je." On se pravdao kako mu je Pavle rekao "da će usput da raščisti sa Bukovicom, koja je pravila velike smetnje kao italijanska milicija", ali "nije mislio da će on na taj način raščistiti".

Sud je utvrdio da je pokolj u srezovima čajničkom, fočanskom i pljevaljskom, jedan od ratnih zločina za koje je general Mihailović direktno odgovoran:

Sud se uverio da su zločini izvršeni od Mihailovićevih četnika u selima Vraniću, Drugovcu i Boleču, zatim u srezovima bjelopoljskom, čajničkom, fočanskom i pljevaljskom, koji su na pretresu potpuno rasvetljeni pismenim dokumentima i iskazima preživelih svedoka, izvršeni pod neposrednim Mihailovićevim naređenjima.

– Presuda Dragoljubu Mihailoviću

Sud je utvrdio da je kriv po 8 tačaka optužnice, uključujući zločine protiv čovečnosti i veleizdaju. Proglašen je krivim i osuđen na smrt streljanjem 15. jula. Pogubljen je zajedno sa devet drugih oficira 18. jula 1946. u Lisičijem potoku. Danas se u Srbiji vodi kampanja za njegovu rehabilitaciju.

Sudbine ostalih počinilaca

Pavle Đurišić i Zaharije Ostojić su krajem rata pokušali da se domognu Italije, ali su ih na teritoriji NDH zarobile i krajem aprila 1945. streljale ustaške jedinice.

Nikola Bojović je uspeo da pobegne iz Jugoslavije i izbegne odgovornost za učešće u pokolju nejači. Umro je u 2004. godine u Londonu, u 97. godini života. Sahranjen je u Beogradu, uz crkvene počasti, kao „vitez duha, obraza i vjere“.

Literatura

• Zbornik NOR-a, tom XIV - četnički dokumenti, knjiga 2 Arhivirano 2013-12-08 na Wayback Machine-u, Vojnoistorijski institut, Beograd
• Jozo Tomasevich: ČETNICI U DRUGOM SVJETSKOM RATU 1941-1945 Arhivirano 2011-02-07 na Wayback Machine-u, Sveučilišna naklada Liber, Zagreb 1975.
• Grupa autora: PRILOG U KRVI - PLjEVLjA 1941-1945 Arhivirano 2023-04-16 na Wayback Machine-u, Savez udruženja boraca i Skupština opštine, Pljevlja 1969.
• Vladimir Dedijer, Antun Miletić: GENOCID NAD MUSLIMANIMA 1941-1945, Svjetlost, Sarajevo 1990.
• Radoje Pajović - Dušan Željeznov - Branislav Božović: PAVLE ĐURIŠIĆ - LOVRO HACIN - JURAJ ŠPILER Arhivirano 2013-04-24 na Wayback Machine-u, Centar za informacije i publicitet, Zagreb 1987.

Povezano

• Pokolj u bjelopoljskom srezu
• Foča u Narodnooslobodilačkoj borbi
• Zločini četnika u Drugom svetskom ratu
• Etničko čišćenje
• Masakri u Foči

Vanjske veze

• Milan Radanović, Masovni pokolj muslimanskog stanovništva u Pribojskom srezu 5.-11. februara 1943.
• Damjan Pavlica, Četnički pokolji u pljevaljskom kraju
• Spisak žrtva pokolja u opštini Pljevlja, poređanih po starosti Arhivirano 2010-07-15 na Wayback Machine-u
• Spisak civilnih žrtava u Boljanićima kod Pljevalja
• Spisak civilnih žrtava u Bukovici kod Pljevalja
• Spisak civilnih žrtava u Meljaku kod Pljevalja