Užička Republika
 Ovo je glavno značenje pojma Užička Republika. Za istoimeni film, v. Užička republika (1974). |
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Užička republika je ustaljeni naziv za veliki ustanički slobodni teritorij u zapadnoj Srbiji, i, djelomično, istočnoj Bosni, sa oko milion stanovnika, uspostavljen ustankom 1941. godine, nakon što su nacisti okupirali Jugoslaviju.[1]
Vlast u njoj je bila dualna, predstavljajući neku vrstu faktičke podele uticaja. Partizanski centar ove slobodne teritorije nalazio se u Užicu, a četnički na Ravnoj gori.[1]
Tokom postojanja Užičke republike punom parom je radila partizanska fabrika oružja i municije u Užicu. To je 1941. bila jedina fabrika u okupiranom delu Evrope gde se proizvodilo oružje za borbu protiv fašizma.[2]
U stvaranju slobodne teritorije u zapadnoj Srbiji učestvovalo je 13 partizanskih odreda: Valjevski, Mačvanski, Posavski, Kosmajski, Prvi i Drugi Šumadijski, Pomoravski, Kragujevački, Vrnjačko-trstenički, Kopaonički, Kraljevački, Čačanski i Užički partizanski odred.[1] Uz njih, u stvaranju slobodne teritorije učestvovalo je i nekoliko četničkih jedinica: Cerski četnički odred pod komandom kapetana Dragoslava Račića, Odred potpukovnika Veselina Misite, Odred poručnika Ratka Martinovića i Odred popa Vlada Zečevića (neki su kasnije pristupili NOP-u). Ovi četnici nisu stupili u borbu protiv Nemaca po naređenju četničkog vođe Draže Mihailovića već samoinicijativno.[3]
Nemci su se evakuisali iz grada pod pritiskom ustanika, ostavljajući nedirnutu najvažniju fabriku oružja u Srbiji — životno važan činilac u rukama partizanske komande.[4]
Užička republika, u jesen 1941, nije bila homogena teritorija sa jednom vlašću i jedinstvenim oružanim snagama. Za sve vreme postojanja za nju je karakteristično dvojstvo vlasti, vojski i komandi, ali su odlučujući pečat celoj organizaciji vlasti i odbrane davale snage narodnooslobodilačkog pokreta, sa komunistima kao jezgrom, naročito po svojoj vojnoj snazi (25.000 boraca naspram nekoliko hiljada četnika).[1] Postojala su dva odvojena štaba - Vrhovni štab NOPOJ i Vrhovna komanda Mihailovića. Partizanska „prestonica" bila je u Užicu, a četnička u Požegi. Četnici su se domogli još varoši, sem Požege: Raške, Vrnjačke banje i drugih; zauzimanjem Požege, Arilja i Ivanjice pod svojom kontrolom držali su sve varošice u dolini Moravice. U Čačku i Gornjem Milanovcu partizani i četnici delili su vlast na paritetnom principu, a skoro u svakom mestu „Republike" postojale su obe komande mesta, pa i u Užicu, centru „Užičke republike". U svakom mestu slobodne teritorije postojala su dva mobilizaciona stola - jedan partizanski i drugi četnički.[1]
Na tlu Užičke republike izgradiće se mreža narodnooslobodilačkih odbora: u Krupnju, Čajetini, Kosjeriću, Arilju, Bajinoj Bašti, Užicu, Čačku. Gradski narodnooslobodilački odbor u Užicu izabran je 7. oktobra 1941. godine. Njegov program bio je sadržan u tri reči: „Sloboda, hleb, ogrev".[1] Glavni narodnooslobodilački odbor za Srbiju imenovan je 17. novembra 1941, s Dragojlom Dudićem kao predsednikom i Petrom Stambolićem kao sekretarom.[5]
U biti, jedina veza Užičke republike s državnošću bila je organizirana vlast na privremeno oslobođenom području. Užička republika nije imala stalne granice, već su se one mijenjale gotovo svakodnevno sa svakim pokretom partizana na jednoj i okupatora na drugoj strani, a otprilike su zauzimale područje od rijeka Drine na zapadu Zapadne Morave na istoku i od rijeke Skrapeža na sjeveru do Uvca na jugu.
Po ulasku partizanskih snaga u Užice, 24. septembra 1941. godine organizovana je proizvodnja u predratnoj Fabrici oružja i municije u Krčagovu. Pošto su česta nemačka bombardovanja onemogućavala proizvodnju, po naređenju Vrhovnog štaba Fabrika je raseljena na više mesta u gradu. Mašine jednog dela municijskog odeljenja i alatnica smeštene su u podzemne prostorije izgrađene pred početak rata za potrebe trezora Narodne banke. Proizvodnja je bila organizovana u tri smene.
U periodu Užičke republike u partizanskoj fabrici oružja i municije je proizvedeno za front:[2]
| Pušaka | 21.000 |
| Specijalnih pušaka za vrhovni štab | 40 |
| Puščanih metaka | 2.700.000 |
| Pištoljske municije | 90.000 |
| Pancirne municije | 20.000 |
| Tromblona – nosača bombi | 300 |
| Ručnih bombi | 30.000 |
| Poravljeno puškomitraljeza | oko 300 |
| Popravljeno topova | 3 |
| Remontovano topovskih granata | 5.000 |
| Napravljeno nagaznih mina | 2.000 |
| Napunjeno flaša benzinom | 3.000 |
Od radnika Fabrike oružja formirana je partizanska četa koja je bila u sastavu Radničkog bataljona Užičkog odreda. Podzemni tuneli su po zamislima inž. Vladimira Smirnova adaptirani za potrebe Fabrike i kao civilno sklonište. Prostor poprečnog tunela korišćen je za smeštaj materijala i proizvoda Fabrike. Partizanska fabrika oružja i municije radila je do 22. novembra 1941. kada se dogodila tragična eksplozija u kojoj je izginula čitava smena radnika i civili zatečeni u skloništu.
Profašistički vođa Dimitrije Ljotić je putem propagande žestoko napadao partizane. Oslobođenu užičku teritoriju Ljotić predstavlja kao "Srpsku sovjetsku socijalističku republiku" kojom upravljaju nekakva četiri misteriozna stranca iz hotela Palas u Užicu, muška i ženska omladina stanuju zajedno u "narodnim domovima" gde se uče teoriji i praksi "slobodne ljubavi", sve javne verske manifestacije su zabranjene itd. On još piše da u Užicu masovno ubijaju Srbe-domaćine, a u partizanskim jedinicama nema srpskih seljaka - "od Srba intelektualci, inače Cigani, Jevreji, Madžari, Bugari, Arnauti, Hrvati".[6]
Sličnu propagandu ponavlja i četnički vođa Dragoljub Mihailović, koji na sastanku sa Nemcima navodi da "partizane vode stranci, oni koji nisu Srbi: Bugarin Janković, Jevrejin Lindemajer, Mađar Borota, dva muslimana čija mi imena nisu poznata, pripadnik ustaša major Boganić" (imena i podaci su netačni sem Borote, ali on nije Mađar).[7]
Država je trajala samo 67 dana, od 24. rujna do 29. studenoga 1941., a potom je pala u ruke njemačkog Wehrmachta i četnika, dok su se partizani povukli prema Sandžaku.
Prilikom povlačenja preko Zlatibora, u studenom i prosincu 1941. godine, pratile su ih njemačke jedinice, koje su tada strijeljale osam boraca Druge čačanske partizanske čete, pet boraca Šeste ibarske partizanske čete, osamnaest boraca Tamnavskog partizanskog bataljuna, kao i 41 civilnu osobu sa Zlatibora. U partizanskoj bolnici koja se nalazila na Zlatiboru Nijemci su strijeljali sedamnaest ranjenika, boraca Užičkog odreda, šest civila iz užičkog kraja, četrnaest ranjenika iz Čačanskog odreda, jednog civila iz čačanskog kraja, jednog ranjenika iz Posavskog odreda, tri ranjenika iz Valjevskog odreda, po jednog ranjenika iz Kopaoničkog i Mačvanskog odreda, dva ranjenika iz Šumadijskog odreda, dva iz Kosmajskog odreda, jednog iz Kragujevačkog odreda i četvoricu drugih boraca ranjenika.
O Užičkoj republici je snimljen i istoimeni film.
Srpski novinar Zoran Panović ocenjuje da „Užička republika“ jeste bila slobodna teritorija, ali i sovjetizovana Vandeja. U njoj su metkom u potiljak ubijeni Živojin Pavlović, pisac „Bilansa sovjetskog termidora“ (stari komunista koji je još tada posvedočio o Staljinovim čistkama), i Mihailo Milovanović, slikar Vrhovne komande srpske vojske u ratovima 1912-1918.[8]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Branko Petranović: Srpski narod u ustanku
- ↑ 2,0 2,1 „Партизанска Фабрика оружја и муниције”. Arhivirano iz originala na datum 2014-12-22. Pristupljeno 2013-11-21.
- ↑ https://www.znaci.org/00001/4_14_1_2.htm
- ↑ https://www.znaci.org/00001/5_3.htm
- ↑ Tito ga naziva „Centralni odbor za čitavu oslobođenu teritoriju" - Vrhovni štab NOPOJ, br. 136 - Štabu Komande Južnog fronta, muzej Titovo Užice.
- ↑ http://www.crvenakritika.org/istorija/76-propaganda-u-okupiranoj-srbiji
- ↑ Zapisnik sa sastanka Mihailovića sa nemačkim predstavnicima u selu Divci 11.11.1941.
- ↑ Četrnaesti kilometar
- Operacija Užice
- Ustanak u Srbiji 1941.
- Napad četnika na Užičku republiku
- Srbija u Narodnooslobodilačkoj borbi
- Bihaćka Republika
