Kitâb-ı Atalar [Sözi]

K İ T Ā B Ǧ I A T A L A R [S Ö Z İ ] 15. Yüzyıla Ait Bir Atasözü Derlemesi Giriş – Dil İncelemesi – Metin – Bağlamlı Dizin – Tıpkıbasım KitābǦı Atalar [Sözi] 15. Yüzyıla Ait Bir Atasözü Derlemesi GirişǦDil İncelemesiǦMetinǦBağlamlı DizinǦTıpkıbasım Doç. Dr. Tuncay Böler İmtiyaz Sahibi Sadettin Bayrak  Yayın Koordinatörü Rekin Ertem Yayın Editörü Dr. Muhammed Avşar Kapak Tasarımı Hüseyin Özkan İç Tasarım Özlem Özkan Baskı ve Cilt Çalış Ofset ƒ˜—–’ƒçƒƒ††‡•‹ǎƒŽÇ›ƒœƒ‘ƒ ‘ǣͺY”‡G犃Ç‘’ƒ’ÇȀG•–ƒ„—Ž ‡ŽǣͲʹͳʹͶͻ͵ͳͳͲ͸ Birinci Baskı Ocak 2022 ǣͻ͹ͺǦ͸ʹͷǦ͹͸ͻͺǦ͸ͷǦͺ ǤǤòŽ–ò”ƒƒŽÇºÇƒ›Ç ǎǍ‡”–‹ˆ‹ƒ‘ǣͳͳͺͲͷ        ƒ”ƒƒ††‡•‹‘ǣͳͷ‘ƒ ƒƒ–ǣͳ ‘„›ƒ”ƒŠƒŽŽ‡•‹ƒºƒŽ‘ºŽ—ȀG•–ƒ„—Ž ‡Ž  ǣͲʹͳʹͷͳʹͷ͸͵͵ȀͲʹͳʹͷͳͳ͸ͺʹͺ ƒ•  ǣͲʹͳʹͷͳʹͷ͸͸͵ ™‡„  ǣ™™™Ǥ‡•‹–›ƒ›‹Žƒ”‹Ǥ ‘ ‡Ǧƒ‹Ž  ǣ‡•‹–̷‡•‹–›ƒ›‹Žƒ”‹Ǥ ‘ ̹G    ò ƒŽƒ”ǃŽÇ†Ç”Ǥƒ›Ç‡˜‹‹‹œ‹‘Žƒ†ƒ‘’›ƒŽƒƒƒœ˜‡­‘ºƒŽ–ÇŽƒƒœǤ  KESİT YAYINLARI, ƒ”„‡›ƒ›Ç ǎǍº‹–‹˜‡ƒǤ ‹œǤƒǤ‹ Ǥ–†Ǥf–‹Ǥ—”—Ž—ç—†—”Ǥ K İ T Ā B Ǧ I A T A L A R [S Ö Z İ ] 15. Yüzyıla Ait Bir Atasözü Derlemesi Giriş – Dil İncelemesi – Metin – Bağlamlı Dizin – Tıpkıbasım Hazırlayan Doç. Dr. Tuncay Böler İÇİNDEKİLER SUNUŞ ............................................................................................................... 13 KISALTMALAR VE İŞARETLER ................................................................... 15 ÇEVİRİYAZI İŞARETLERİ.............................................................................. 16 GİRİŞ................................................................................................................. 17 BİR İNCİ BÖLÜM DİL İNCELEME Sİ YAZILIŞ ÖZELLİKLERİ ......................................................................... 23 Ünlülerin Yazılışı .......................................................................................... 23 /a/ Ünlüsünün Yazılışı.............................................................................. 23 /e/ Ünlüsünün Yazılışı.............................................................................. 25 /ı/ ve /i/ Ünlülerinin Yazılışı .................................................................... 27 /u/ ve /ü/ Ünlülerinin Yazılışı................................................................... 29 /o/ ve /ö/ Ünlülerinin Yazılışı................................................................... 32 Ünsüzlerin Yazılışı ........................................................................................ 34 /ç/ Ünsüzünün Yazılışı ............................................................................. 34 /p/ Ünsüzünün Yazılışı............................................................................. 35 /s/ Ünsüzünün Yazılışı ............................................................................. 35 /t/ Ünsüzünün Yazılışı.............................................................................. 36 /ñ/ Ünsüzünün Yazılışı............................................................................. 36 Şeddeli Yazılışlar ..................................................................................... 36 SES BİLGİ Sİ ................................................................................................. 38 ÜNLÜLER .................................................................................................... 38 Ünlü Değişmeleri ..................................................................................... 38 /u/~/ı/ ve /ü/~/i/ Değişmesi ................................................................. 38 /u/~/o/ ve /ü/~/ö/ Değişmesi ............................................................... 39 Ünlü Uyumu ............................................................................................ 40 Artlık-Önlük Uyumu .......................................................................... 40 Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu ............................................................... 41 Sözcüklerde Yuvarlaklaşma .......................................................... 41 Eklerde Yuvarlaklaşma ................................................................. 43 Düz Ünlü Taşıyan Ekler ................................................................ 57 ÜNLÜ TÜREMESİ .................................................................................... 68 ÜNLÜ DÜŞMESİ ...................................................................................... 69 ÜNLÜ KAYNAŞMASI ............................................................................. 70 ÜNSÜZLER .................................................................................................. 70 Doç. Dr. Tuncay Böler / 8 Ünsüz Değişmeleri ................................................................................... 70 Δ/Ì Değişmesi ..................................................................................... 70 k/g Değişmesi ..................................................................................... 71 g/v Değişmesi ..................................................................................... 72 È/v Değişmesi ..................................................................................... 73 b/v Değişmesi ..................................................................................... 73 b/p Değişmesi ..................................................................................... 74 t/d Değişmesi ...................................................................................... 75 ñ/n değişmesi ...................................................................................... 76 ÜNSÜZ BENZEŞMELERİ........................................................................... 76 Yazılışı Klişeleşmiş Ekler ........................................................................ 76 TİTREŞİMLİLEŞME.................................................................................... 79 İç Seste Titreşimlileşme ........................................................................... 79 Son Seste Titreşimlileşme ........................................................................ 82 ÜNSÜZ DÜŞMESİ ....................................................................................... 83 Hece Sonunda /-l/ Düşmesi...................................................................... 83 /-ċ-/ Düşmesi............................................................................................ 83 İkili Ünsüzlerden Birinin Düşmesi .......................................................... 83 ÜNSÜZ TÜREMESİ..................................................................................... 84 İç Seste /-y-/, /-n-/ Türemesi .................................................................... 84 /Ò/ ve /s/ İkileşmesi ................................................................................... 84 /r/ İkileşmesi ............................................................................................ 85 /v/ Türemesi ............................................................................................. 85 HECE DÜŞMESİ .......................................................................................... 85 BİÇİM BİLGİSİ ........................................................................................... 87 Yapım Ekleri ................................................................................................. 87 İsimden İsim Yapma Ekleri ..................................................................... 87 Fiilden İsim Yapma Ekleri ....................................................................... 96 Zarf-Fiiller ............................................................................................. 101 İsim-Fiil Ekleri ....................................................................................... 105 Sıfat-Fiiller ............................................................................................. 106 İsimden Fiil Yapma Ekleri ..................................................................... 109 Fiilden Fiil Yapma Ekleri ...................................................................... 112 Çekim Ekleri ............................................................................................... 117 İsim Çekimi............................................................................................ 117 Çokluk .............................................................................................. 117 İyelik Ekleri................................................................................. 117 Durum Ekleri............................................................................... 121 KitÁb-ı Atalar [Sözi] / 9 Yalın Durum .......................................................................... 121 İlgi Durumu ........................................................................... 122 Yükleme Durumu .................................................................. 123 Yönelme Durumu .................................................................. 126 Bulunma Durumu .................................................................. 127 Ayrılma Durumu .................................................................... 128 Eşitlik Durumu....................................................................... 129 Yön Gösterme Durumu .......................................................... 130 Vasıta Durumu ....................................................................... 130 İsim Tamlamaları ........................................................................................ 132 Belirtili İsim Tamlaması ................................................................... 132 Eksiz Belirtili İsim Tamlaması ......................................................... 133 Belirtisiz İsim Tamlaması ................................................................. 134 Fiil Çekimi .................................................................................................. 134 Bildirme (Haber) Kipleri........................................................................ 134 Görülen Geçmiş Zaman .................................................................... 134 Öğrenilen Geçmiş Zaman ................................................................. 136 Geniş Zaman..................................................................................... 137 Tasarlama Kipleri................................................................................... 141 İstek Kipi .......................................................................................... 141 Emir Kipi .......................................................................................... 142 Şart Kipi ........................................................................................... 144 Gereklilik Kipi .................................................................................. 145 Birleşik Kipler........................................................................................ 145 Hikâye .............................................................................................. 145 Rivayet.............................................................................................. 146 Şart.................................................................................................... 146 Soru Eki ................................................................................................. 147 Birleşik Fiiller ............................................................................................. 148 Bir İsim ve Bir Yardımcı Fiilden Yapılan Birleşik Fiiller ..................... 148 Tasvir Fiilleri ......................................................................................... 148 Süreklilik Fiili................................................................................... 148 Yeterlik (İktidar) Fiili ....................................................................... 149 Zamirler ....................................................................................................... 149 Kişi Zamirleri ......................................................................................... 149 İşaret Zamirleri ...................................................................................... 151 Dönüşlülük Zamirleri ............................................................................. 152 Belirsizlik Zamirleri ............................................................................... 153 Doç. Dr. Tuncay Böler / 10 Soru Zamirleri ........................................................................................ 154 Sıfatlar ......................................................................................................... 155 Niteleme Sıfatları ................................................................................... 155 Belirtme Sıfatları .................................................................................... 156 İşaret Sıfatları ................................................................................... 156 Belirsizlik Sıfatları............................................................................ 157 Sayı Sıfatları ..................................................................................... 158 Asıl Sayı Sıfatları ........................................................................ 158 Zarflar .......................................................................................................... 158 Zaman Zarfları ....................................................................................... 158 Durum Zarfları ....................................................................................... 160 Nicelik Zarfları ...................................................................................... 161 Soru Zarfları ........................................................................................... 162 Yer-Yön Zarfları .................................................................................... 162 Edatlar ......................................................................................................... 162 Son Çekim Edatları ................................................................................ 162 Bağlama Edatları.................................................................................... 164 Ünlem Edatları ....................................................................................... 166 Bildirme Ekleri ............................................................................................ 166 Geniş Zaman .......................................................................................... 166 Şart ......................................................................................................... 169 -(I/U)duċ Sıfat-Fiili................................................................................ 169 -(y)iken, -ıken, -ken Zarf-Fiili ............................................................... 170 SÖZ DİZİMİ ................................................................................................ 171 SÖZCÜK ÖBEKLERİ ................................................................................ 171 Tekrar Öbeği .......................................................................................... 171 Aynen Tekrar Öbekleri ..................................................................... 171 Yakın Anlamlı Tekrar Öbekleri ........................................................ 171 Birleşik İsim Öbeği ................................................................................ 171 Bağlama Öbeği ...................................................................................... 171 Sıfat Tamlaması ..................................................................................... 172 İsim Tamlaması...................................................................................... 173 Belirtisiz İsim Tamlaması ................................................................. 173 Belirtili İsim Tamlaması ................................................................... 173 Sayı Öbeği.............................................................................................. 174 Edat Öbeği ............................................................................................. 174 Kısaltma Öbekleri .................................................................................. 174 Yükleme Öbeği................................................................................. 174 KitÁb-ı Atalar [Sözi] / 11 İsnat Öbeği ....................................................................................... 174 Fiilimsi Öbekleri .................................................................................... 175 İsim-Fiil Öbeği ................................................................................. 175 Sıfat-Fiil Öbeği ................................................................................. 175 Zarf-Fiil Öbeği.................................................................................. 176 Birleşik Fiil ............................................................................................ 178 Bir İsim ve Bir Yardımcı Fiilden Yapılan Birleşik Fiiller ................ 178 Bir İsim-Fiil (+Yönelme Hâli) ve Bir Yardımcı Fiilden Yapılan Birleşik Fiiller ................................................................................... 178 Bir İsim ve Bir Esas Fiilden Yapılan Birleşik Fiiller........................ 178 CÜMLE ....................................................................................................... 179 Cümle Çeşitleri ...................................................................................... 179 Yapısına Göre Cümleler ................................................................... 179 Basit Cümle ................................................................................. 179 Birleşik Cümle ............................................................................ 180 İç İçe Birleşik Cümleler ......................................................... 180 Şartlı Birleşik Cümleler ......................................................... 181 Bağlı Birleşik Cümleler ......................................................... 182 Karmaşık Birleşik Cümleler .................................................. 183 Sıralı Cümleler ............................................................................ 185 Bağımlı Sıralı Cümleler ......................................................... 185 Bağımsız Sıralı Cümleler ....................................................... 186 Eksiltili (Kesik) Cümleler ........................................................... 188 Yükleminin Türüne Göre Cümleler .................................................. 188 İsim Cümleleri ............................................................................. 188 Fiil Cümleleri .............................................................................. 189 Yükleminin Yerine Göre Cümleler .................................................. 190 Düz (Kurallı) Cümleler ............................................................... 190 Devrik Cümleler .......................................................................... 191 Anlamına Göre Cümleler.................................................................. 193 Olumlu Cümleler ......................................................................... 193 Olumsuz Cümleler ...................................................................... 193 Soru Cümleleri ............................................................................ 195 İ K İNCİ BÖLÜM METİN Mukaddime ....................................................................................................... 197 Doç. Dr. Tuncay Böler / 12 Metnin Oluşturulması Hakkında....................................................................... 201 ATASÖZLERİ.................................................................................................. 203 Sadece F Nüshasında Bulunan Atasözleri ........................................................ 486 Sadece P Nüshasında Bulunan Atasözleri ........................................................ 493 Kaynaklarda Yer Almayan Atasözleri .............................................................. 499 Ü ÇÜNCÜ BÖLÜM B AĞLAMLI DİZ İN Dizinin Oluşturulması Hakkında ...................................................................... 515 BAĞLAMLI DİZİN ......................................................................................... 515 ÖZEL ADLAR DİZİNİ .................................................................................... 925 KAYNAKLAR ............................................................................................. 929 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM TIPKIBASIM Süleymaniye [Fatih] Nüshası............................................................................ 937 Paris Nüshası .................................................................................................... 981 SUNUŞ Türk’ü anlamak için malum olan birçok vasıtaların birincilerinden sayılan tarihten, hatta Türk’ün kendisinden ve lisanından ve eşarından, adatından ve asarından ziyade bence atalar sözü hepsine tercih olunur. [Velet Çelebi İzbudak] Eski Oğuz Türkçesi, Eski Türkiye Türkçesi, Eski Osmanlıca gibi isimlerle de anılan ve Oğuzcanın ilk yazı dili olan Eski Anadolu Türkçesi, 10. yüzyıldan itibaren Orta Asya’dan batıya doğru göç eden Oğuzların 12. yüzyılın sonlarında kendi dillerine dayalı olarak Anadolu, Azerbaycan, Suriye, Irak ve Balkanları kuşatan geniş bir coğrafyada kurup geliştirdikleri yazı dilidir. Türk dilinin bu dönemi incelenmek üzere zengin bir malzeme sunar. Bugün söz konusu malzemenin pek çoğunun ele alınıp işlenmesine karşın hâlâ incelenmeyi bekleyen eserler vardır. Durum böyle iken Eski Anadolu Türkçesi dönemi malzemesi üzerinde yapılan her bir çalışma çok değerlidir. Çünkü, hemen her eserin Eski Anadolu Türkçesinin dil özelliklerinin tespitine önemli katkıları vardır. Eski Anadolu Türkçesiyle farklı konularda birçok telif ve tercüme eser ortaya konmuştur. Literatürde genellikle Kitâb-ı Atalar adıyla bilinen atasözleri derlemesi bu dönem ürünlerinden biridir. Derlemenin eldeki iki nüshasından biri olan Paris nüshasının başında “sözi” sözcüğü bulunduğu için elinizdeki çalışmanın adı Kit®b-ı Atalar [Sözi] olarak belirlenmiştir. Giriş, dil incelemesi, metin, bağlamlı dizin ve tıpkıbasım olmak üzere beş ana bölümden meydana gelen çalışmanın giriş bölümünde eser, nüshaları ve başka özellikleriyle ayrıntılı olarak tanıtıldı. İncelemede eserin yazım, ses, biçim ve söz dizimi özellikleri üzerinde duruldu. Bu bölüm betimlemeli bir özellik gösterse de kimi zaman birtakım karşılaştırmalara da başvuruldu. Doç. Dr. Tuncay Böler / 14 Metin kurulurken daha fazla sayıda atasözünün bulunduğu Süleymaniye [Fatih] nüshası esas alındı. Bu nüshada yer almayan, sadece Paris nüshasında bulunan atasözleri de metne dâhil edildi. Ayrıca, nüsha farklılıkları dipnotlarla verildi. Dizin bağlamlı olarak hazırlandı, burada her bir madde başının yer aldığı atasözü -Süleymaniye [Fatih] ve Paris nüshalarındaki biçimleri ayrı ayrı olmak üzere- verildi. Bilindiği üzere tarihî metin çalışmalarının hatasız/eksiksiz olması mümkün değildir. Bütün çabalarımıza rağmen gözden kaçan noktaların hoşgörü ile karşılanacağını umuyorum. Kitâb-ı Atalar Sözi’nin hazırlık aşamasında birçok hocamın, arkadaşımın ve öğrencimin doğrudan ya da dolaylı yardımını gördüm. Kendilerine çok teşekkür ederim. Kitabın yayımlanması işini üstlenen Kesit Yayınlarına şükranlarımı sunarım. Tuncay Böler Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi Tokat, Ocak 2022