History of City Gdansk

The book consists of four parts, preceded by a calendar of professional and scholarly life and a bibliography of the works of Professor Czesław Biernat. The articles contained in the first part - 'Scientific and Professional Activities of Czesław Biernat' - are intended as a presentation of his person and achievements in the field of archival science, historical research, organizational activities within the Main Directorate of State Archives, and the functioning of archival specialization at the Institute of History, University of Gdańsk. In the second part - 'History' - and the third part - 'Archival Science and Source Studies' - studies are included that were dedicated to the Professor by younger colleagues and collaborators from numerous academic institutions both in the country and abroad. It is worth emphasizing that their content often remains closely related to research carried out in the field of Gdańsk and Pomerania history and source studies by Professor Biernat himself. The fourth part - 'Archival Science and Works of the State Archive in Gdańsk' - comprises texts primarily written by current employees of the Gdańsk archive. These texts showcase the work conducted by them in recent years as well as the ongoing efforts.

Księga składa się z czterech części, poprzedzonych kalendarium życia zawodowego
i naukowego oraz bibliografią prac Profesora Czesława Biernata. Artykuły zawarte w części pierwszej – „Działalność naukowa i zawodowa Czesława Biernata” pomyślano jako prezentację Jego osoby i dokonań z zakresu archiwistyki, badań historycznych, działalności organizacyjnej w ramach prac Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych oraz funkcjonowania specjalizacji archiwistycznej w Instytucie Historii Uniwersytetu Gdańskiego. W części drugiej – „Historia” i trzeciej – „Archiwoznawstwo i źródłoznawstwo” zamieszczono studia ofiarowane Profesorowi przez młodszych kolegów i współpracowników z licznych instytucji naukowych w kraju i za granicą. Warto podkreślić, że ich treść nierzadko pozostaje w ścisłym związku z badaniami prowadzonymi w zakresie historii Gdańska i Pomorza oraz źródłoznawstwa przez samego Profesora. Część czwarta – „Archiwistyka i prace Archiwum Państwowego w Gdańsku” obejmuje teksty napisane w większości przez obecnych pracowników gdańskiego archiwum. Prezentują one prace prowadzone przez nich w ostatnich latach oraz aktualnie.

Nicholas of Hohenstein (1350-1420) - he studied in Vienna. From around 1370, he was in Gdańsk. Here, as the first chaplain, he founded Elendenhof (refuge for the poor). In 1390 he made a pilgrimage with Dorothea of Montau to Rome. After the transformation of Elendenhof in Elisabethhospital (St. Elizabeth's Hospital), Nicholas joined the Teutonic Order and became the first hospitalist. This is confirmed by the sources from 1416.

ORCID: https://orcid.org/0000-0001-7373-2227

Propaganda sukcesu, charakterystyczna dla "epoki gierkowskiej" karmiła się wszelkimi, nawet najmniej znaczącymi dokonaniami. Dążono do stworzenia atmosfery dobrobytu, rozwoju i stałego poprawiania się jakości życia Polaków. Media epatowały przesadnym optymizmem, który nieraz przybierał groteskową formę. Język propagandy operował paroma synonimicznymi określeniami, stale pisząc o wielkich, doniosłych, kluczowych, osiągnięciach, ciężkiej, wytrwałej pracy, walce z czasem czy znacznych postępach w budowie. 1 Od początku lat 70. media wykorzystywane były mocniej niż dotychczas jako środek propagandy. Telewizja, radio i prasa zostały poddane sporym zmianom w kwestii przekazywanych informacji. Jak pisał M. Zaremba o latach 70.: "Nie zapomniano o innych drogach dotarcia do odbiorcy. Wzorując się na zachodniej reklamie wydawano kalendarze, broszury, druki i okolicznościowe medale. Doceniono znaczek pocztowy, który przeżył w latach siedemdziesiątych swój najlepszy czas". 2 Budowa Portu Północnego znalazła się wśród inwestycji godnych wyróżnienia w postaci wyemitowania okolicznościowych medali -w 1974 i 1975 roku, 3 oba wg projektu Franciszka Duszeńki, wybitnego gdańskiego rzeźbiarza, oraz znaczka pocztowego emisja w 1976 roku, wydano prawie 10 milionów sztuk 4 . Grafikę przedstawiającą tankowiec "Zawrat" podczas rozładunku ropy naftowej stworzył Stefan Małecki, twórca wielu projektów walorów filatelistycznych.

Strefa Reprezentacyjna obejmuje obszar pokrywający się w dużej mierze z zachodnim frontem historycznego śródmieścia Gdańska. Wykształcona na przełomie XIX i XX wieku jako wielkomiejskie centrum miasta jest jedną z historycznie najbardziej kluczowych jego przestrzeni. Dziś to obszar zaniedbany i jakby zapomniany, zdominowany przez funkcje komunikacyjne, jakkolwiek nadal o dużym i niewykorzystanym potencjale. Przemiany przestrzenne historycznego śródmieścia Gdańska zostały już zasadniczo opisane. Jednak literatura dotycząca samego obszaru zachodniego frontu śródmieścia jest rozproszona i często trudno dostępna. Celem niniejszego opracowania jest przywołanie historii przemian przestrzennych Strefy Reprezentacyjnej Gdańska i odszukanie swoistego genius loci w nawarstwiających się na niej kolejnych założeniach urbanistycznych.

PL: Młode Miasto Gdańsk (1380-1455) i jego patrymonium, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2018, ss. 422.
ISBN 978-83-7865-752-1

Tematem rozprawy jest Młode Miasto Gdańsk i jego patrymonium. Ramy chronologiczne odpowiadają okresowi funkcjonowania tego organizmu miejskiego, od wystawienia przywileju lokacyjnego w 1380 r. po jego rozbiórkę w 1455 r. Młode Miasto zostało założone na północny zachód od Starego Miasta, jako czwarty człon wchodzący w skład późnośredniowiecznej aglomeracji Gdańska – obok Głównego i Starego Miasta oraz rybackiej osady Osiek. Krótki okres egzystencji ośrodka spowodował, że badaniami objęto nie tylko samą strefę osadniczą, ale także jego terytorium ziemskie (patrymonium) oraz relacje między nimi.

Założenia badawcze i szeroka kwerenda archiwalna pozwoliły ustalić nowe fakty dotyczące rozwoju przestrzennego średniowiecznego zespołu osadniczego Gdańska (określenie położenia strefy osadniczej miasta i granic jego patrymonium), członków władz miejskich Młodego Miasta (uzupełnienie dotychczasowych informacji o składach rady i ławy Młodego Miasta), jego organizacji kościelnej (w tym statusu parafialnego kościoła św. Bartłomieja przed 1456 r.), powiązań rodzinnych i gospodarczych między patrycjatem Głównego, Starego i Młodego Miasta, podstaw prawnych i ekonomicznych życia jego mieszkańców, przyczyn powstania oraz zagłady miasta, a także roli, jaką Młode Miasto i jego mieszkańcy odgrywali w polityce zakonu krzyżackiego (m.in. kwestia kompletnej apatii politycznej Młodego Miasta w okresie istnienia Związku Pruskiego oraz próby pojednawcze podejmowane przez wielkiego mistrza Ludwiga von Erlichshausena po wybuchu wojny trzynastoletniej).

Summary

Rafał Kubicki, Around the monastery refectory - regulations and practices based on the example of mendicants from the territory of the State of Teutonic Order in Prussia.

The issue of feeding monks appears in numerous works produced as part of research on daily life in the Middle Ages. A closer analysis indicates two main types of sources considered by historians. Firstly, normative sources such as monastic rules, constitutions, decisions of governing bodies (provincial authorities, chapters); secondly, accounting sources, rent books maintained as part of the administration of economic affairs in monastic communities, as well as accounts and inventories of mendicants. Unfortunately, the preservation of this type of records is far from satisfactory, especially in the case of detailed accounts that quickly lost their practical significance and were usually not kept. In this situation, one can only refer to a very scattered body of source material, partially preserved for individual monasteries and different communities. However, it seems that even examining the issue of feeding monks based on these accounts can yield certain results. Considering normative acts allows for a fairly precise reconstruction of the place occupied by communal meals in the life of monasteries, including the conduct of communal life (vita communis) and the organization of the monastery itself related to the matter of feeding the monks. For this purpose, selected normative sources were analysed (the oldest constitutions of the Dominican Order and the treatise De Officiis by the Dominican Order's general, Humbert of Romans), which were compared with accounts concerning nutrition in mendicant monasteries from the territory of the Teutonic Order in Prussia (correspondence, legacies of townspeople to the convents, inventories of Observant Franciscan monasteries in Zalewo and Welawa). The importance of fishing privileges granted by founders to individual monasteries was particularly emphasized. Faced with numerous fasting periods in the orders, which accounted for over 40% of the year, these privileges imposed a diet based on meals prepared from flour-based dishes, vegetables, and fish. The significant role of monastery gardens as a source of fresh vegetables and fruits was also highlighted. Furthermore, the plans of selected mendicant monastery establishments were discussed, primarily in relation to the location of kitchens and monastery refectories (Dominicans in Gdańsk and Elbląg, Franciscans and Carmelites in Gdańsk, Augustinians in Reszel). Due to the lack of accounting sources, all the mentioned accounts were used for a partial reconstruction of the picture of monks' nourishment, its organization, methods of acquiring food products, and their types.

(streszczenie)

Rafał Kubicki (Gdańsk), Wokół klasztornego refektarza – przepisy i praktyka na przykładzie mendykantów z terenu państwa zakonu krzyżackiego w Prusach
Kwestia wyżywienia zakonników pojawia się w licznych opracowaniach, powstających w ramach badań nad życiem codziennym w średniowieczu. Bliższa analiza wskazuje na dwa główne typy źródeł uwzględnianych przez historyków. Po pierwsze źródeł normatywnych takich jak reguły zakonne, konstytucje, postanowienia organów zarządzających (władz prowincji, kapituł); po drugie źródeł rachunkowych, ksiąg czynszowych, prowadzonych w ramach sprawowania zarządu gospodarczego w przypadku zgromadzeń mniszych, oraz rachunków i inwentarzy u mendykantów. Niestety stan zachowania tego typu przekazów jest dalece niezadowalający, szczególnie w przypadku rachunków szczegółowych, które szybko traciły swoje znaczenie praktyczne, nie były więc też zazwyczaj przechowywane. W tej sytuacji odwoływać się można jedynie do bardzo rozproszonego materiału źródłowego, zachowanego cząstkowo dla poszczególnych klasztorów, różnych zgromadzeń. Wydaje się jednak, że nawet spojrzenie na kwestię wyżywienia zakonników w oparciu o te przekazy może przynieść pewne rezultaty. Uwzględnienie akt normatywnych pozwala na dość precyzyjne odtworzenie miejsca, jakie zajmowało wspólne spożywanie posiłków w życiu klasztorów, w tym w ramach prowadzenia życia wspólnotowego (vita communis) i samej organizacji klasztoru związanej z kwestiami wyżywienia zakonników. W tym celu zanalizowano wybrane źródła normatywne (najstarsze konstytucje zakonu dominikanów i traktat De Officiis generała zakonu dominikanów Humberta z Romans), które zestawiono z przekazami dotyczącymi wyżywienia w klasztorach mendykanckich, pochodzącymi z terenu państwa zakonu krzyżackiego w Prusach (korespondencja, legaty mieszczan na rzecz konwentów, inwentarze klasztorów franciszkańskich obserwantów w Zalewie i Welawie). Szczególnie podkreślono znaczenie przywilejów rybołówczych nadawanych przez fundatorów poszczególnym klasztorom, które w obliczu licznie obowiązujących w zakonach postów, obejmujących ponad 40% roku, narzucały dietę opartą na spożywaniu posiłków przyrządzanych z dań mącznych, warzyw i ryb. Wskazano również na duże znacznie klasztornych ogrodów jako rezerwuaru świeżych warzyw i owoców. Ponadto omówiono plany wybranych założeń klasztornych mendykantów, przede wszystkim w związku z lokalizacją kuchni i klasztornych refektarzy (dominikanie w Gdańsku i Elblągu, franciszkanie i karmelici w Gdańsku, augustianie w Reszlu). W związku z niezachowaniem się źródeł rachunkowych wszystkie wskazane przekazy posłużyły do częściowej rekonstrukcji obrazu wyżywienia zakonników, jego organizacji, sposobów pozyskiwania produktów spożywczych i ich rodzajów.

PL: Artykuł omawia historię kościoła grodowego (2 poł. XII/XIII w.) w Gdańsku i relikty architektoniczne, odkryte w Gdańsku po II wojnie światowej, które łączono z tą budowlą. Wskazano na niejednorodność zachowanych detali kamiennych (baz) oraz rozbieżności w ich chronologii. Poparto tezę K. Jasińskiego łączącego kościół grodowy z wezwaniem mariackim, wskazując przy tym, że rozbiórka świątyni w trakcie wznoszenia przez krzyżaków zamku konwentualnego (lata 30. XIV w.) zbiegła się z nadaniem patrocinium Najświętszej Marii Panny farze zakładanego wówczas Głównego Miasta (1343).

EN:The article discusses the history of the burg church (2nd half of the 12th / 13th centuries) in Gdańsk and the architectural relics discovered in Gdańsk after World War II, which were connected with this building. The heterogeneity of the preserved stone details (bases) and discrepancies in their chronology was indicated. There was supported The thesis of prof. K. Jasiński, linking the castle church with the invocation of St. Mary, which stated that the demolition of the temple during the construction of the conventual castle by the Teutonic Knights (1330s) coincided with the granting of the patrocinium of the Blessed Virgin Mary to the parish church of the then established Main Town (1343).

Spacerując ulicami gdańskiego Głównego Miasta, a tym bardziej śpiesząc się do obowiązków dnia codziennego, rzadko przyglądamy się mijanym kamienicom, a już na pewno nie szczegółom ich dekoracji. A tracimy wiele! Bo zespół monumentalnych dekoracji fasad ulicy Długiej i Długiego Targu jest jedyną w swoim rodzaju tak obfitą i różnorodną galerią twórczości malarzy, rzeźbiarzy i ceramików związanych z sopocką (potem przeniesioną do Gdańska) Państwową Wyższą Szkołą Sztuk Plastycznych, a także pochodzących lub wykształconych w innych ośrodkach akademickich 1 .

15th century • Spain
From Gold To Black:  Sad Story of Spanish Jewry
The Fight of the Rabbis – Part 3
By: Rabbi Pinchas Landis

11th century • Oppido Lucano, Italy
Mystery Music
The Tale of Johannes Of Oppido,  the Norman Convert
By: Soroh Menucha Peltz

19th century • Qaidun, Yemen
In Search of the Sambatyon
The Whereabouts of the Mysterious River – Part III
By: Yaakov Landman

16th century • Zamość, Poland
Faith and Art
The Italian Architects  who Built Poland’s Most Exquisite Shuls
By: Joel Weisberger

23rd century AM • Goshen, Egypt
Is This Yosef?
Did Archeologists Find Evidence of Yaakov Avinu and Yosef Hatzaddik in Egypt?
By: Yossi Kwadrat

18th century • Dantzig, Poland
The Thief Who Chickened Out
The ‘Bubbe Maase’ that Saved the Day
By: Yossi Kwadrat

The aim of the article is summing up the latest opinions of researchers of Old Prussians religiousness upon the authenticity of “Prussian Chronicle” by Dominican Simon Grunau (second half  of  15th  century  1529/30).  The  classic  historiography,  together  with  the  main  chronicle’s critic – Max Töppen assumed that this chronicle was unbelievable and useless for the historic researches.  However  many  researchers  were  intrigued  by  sensations  about  the  Old  Prussian’s culture  mentioned  in  the  chronicle,  which  were  impossible  to  find  in  other  works  from  that period of time. The second half of 20th century brought more positive opinions about Grunau’s notes. Specialists in the study of religion and linguists had great role in it, they compared the information in the chronicle with the works from Lithuanian and Latvian origins. The chronicler came from the common people, he partly knew Old Prussian language and was brought up in Tolkmicko (Tolkemit), where the memory of traditions of native people from that area could  still  be  alive,  he  was  vividly  interested  in  the  customs  of  people  he  worked  with,  those facts  are  thought  to  be  important  arguments  for  the  authenticy  of  some  descriptions  of  Old Prussians culture’s elements like the names of gods, descriptions of burial ceremonies or functions  played  by  voluntary  bards,  description  of  temple  in  Romowo  and  fortune-telling.  Use of wider spectrum of anthropological researches to Grunau’s notes and division from his own interpretation, let the researches more often draw a conclusion about the authenticity of some of the chronicler’s notes. In the second part of the article the author tries to answer the question about the form of sincretic religiousness presented by native - Old Prussians, formed after Christianization in the relation of Simon Grunau. Analysis of some parts of chronicle takes under consideration the difficulties in intercultural communication between the way of thinking of preacher Grunau and philosophy of life of Old Prussians. The problems connected with cultural differences caused the distortions of notifications about Old Prussian customs done by chronicler. It was especially seen in the description of sacrifying a goat, where the Dominican saw a profanation of Christian mass. The comparison of the relation done by Grunau with independent description done by Hieronim Malecki let us interpret the sacrifice as the part of appeased sacrifice. Closer look to superstitions and distortion of prayer ”Our father” done by Prussians let us see that a representative of new sacrum was added to a pantheon of pagan gods – a Christian God. The  third  part  of  article  points  the  notes  about  the  relicts  of  believes  about  uncertain Prussian origin. There was an Exemplum where the Dominican condemns the belief in material needs of dead person in the otherworld. The author writes also about protective demons, but she classifies them as mean German poltergeists. The demonic phenomena appearing at the castle in Dzierzgoń (Christburg ), were probably written by Grunau from oral tradition spoken by the inhabitants from that area. Those legends have analogies with stories from German area, they talk about ghosts protecting castle against the enemies of the owner. Simon Grunau, though not totally able to understand the way of looking at the world by  prototeistic  culture,  showed  us  mostly  believable  and  acceptable  descriptions  of  Prussian believes and customs. He had certain reasons connected with the creation of the chronicle. He  wanted  to  give  a  believable  evidence  of  the  antiquity  of  Prussian  lands  and  gather practical materials for Dominican Order.

Temat hodonimii (zbioru hodonimów, czyli nazw ciągów komunikacyjnych) współczesnego przed -i powojennego Gdańska nie został do tej pory podjęty w badaniach językoznawców oraz historyków. Do dyspozycji są wprawdzie opracowania niemieckojęzycznych autorów, ale skupiają się one przede wszystkim na szeroko pojętym, historycznym Śródmieściu i -co najważniejsze -nie uwzględniają wielu hodonimów, które powstały już w XX wieku 1. W istocie jedyną publikacją naukową, która dotyka tematu kształtowania się nazewnictwa ulic polskiego Gdańska w pierwszych latach po drugiej wojnie światowej (nie omawia samych patronów, tylko kwestię de facto polonizacji nazw ulic po 1945 r.), jest tekst Jacka Friedricha z 2001 roku 2. Niniejszy artykuł stanowi skromną próbę uzupełnienia tej luki, ale z perspektywy rozwoju nazewnictwa jednej tylko części miasta -Chełma. Ahistoryczne granice współczesnej dzielnicy Chełm wyznaczono w 2010 roku 3. Obejmuje ona obszar, na którym w przeszłości funkcjonowało kilka różnych wsi, majątków i osiedli. Siłą rzeczy nazewnictwo ulic ulegało różnym przeobrażeniom. W celu czytelnego przedstawienia najważniejszych zjawisk i etapów kształtowania miejscowej hodonimii w artykule skupiono się (dla okresu do 1945 r.) na rozwoju nazewnictwa miejskiego w obrębie najstarszej części omawianej dzielnicy, a więc Stolzenbergu (dziś, w uproszczeniu, tzw. Starego Chełma), a dla okresu powojennego -na ukształtowaniu polskich nazw tego osiedla. Zwrócono także uwagę na gwałtowny rozwój (od lat siedemdziesiątych XX w.) tzw. Nowego Chełma i wytyczenie zupełnie od podstaw nowych ulic 4. Chełm, w odróżnieniu od innych przedmieść Gdańska (tj. leżących poza szeroko pojętym Śródmieściem), miał wykształconą siatkę ulic (i hodonimów) już w drugiej połowie XVIII wieku. Było to oczywiście konsekwencją utworzenia w 1772 roku przez króla pruskiego Fryderyka II Zespolonego Miasta Chełm, ośrodka konkurencyjnego dla Gdańska. W jego skład, poza Chełmem, weszły Siedlce, Stare Szkoty i Święty Wojciech. Miasto posiadało między innymi 1 W. Stephan, Die Strassennamen Danzigs, Danzig 1911; C. Edward, Was die Straßennamen Danzigs erzählen, Danzig 1924.

In 1597 Minuccio Minucci (Archbishop of Zara) wrote a letter to the former Venetian Ambassador at the Papal Court, Paolo Paruta, describing his own project for a trade route from the Duchy of Bavaria to Venice, in order to carry to the Most Serene Republic all the grain the Venetians needed. Before examining in details the text of the letter, the author sums up the historical and economic context of the late XVI century grain trade in Venice. After that, he tries to show how the letter written by Minucci is in tune with the political and economical vision of Paolo Paruta (i.e. his interpretation of prudenza as the pragmatic virtue typical of the republican government of Venice).

Nel 1597 Minuccio Minucci, allora Arcivescovo di Zara, scrisse una lettera all’ex Ambasciatore presso la Corte Papale, Paolo Paruta, in cui descriveva il proprio progetto: una tratta commerciale che dal Ducato di Baviera conducesse a Venezia tutto il grano di cui i Veneziani avevano bisogno. Prima di analizzare nel dettaglio il testo della missiva, l’autore riassume il contesto storico-economico dell’approvvigionamento granario nella Venezia del tardo Cinquecento. Dopo l’analisi, egli tenta di mostrare come la lettera minucciana potesse essere in sintonia con il pensiero politico ed economico di Paolo Paruta (per esempio nell’interpretazione della prudenza come virtù pragmatica,tipica del governo repubblicano di Venezia).

[ENG TITLE] Exploiting the labour forces prisoners-of-war in XX Military District in the years of the Second World War (an outline of the problem)

[PL] Artykuł stanowi próbę zaprezentowania podstawowych informacji o obozach i oddziałach jenieckich, jakie funkcjonowały na obszarze XX Okręgu Wojskowym w latach 1939-1945, ze szczególnym uwzględnieniem wykorzystania jeńców wojennych jako źródła siły roboczej. Ze względu na przyjętą formułę, tekst należy traktować przede wszystkim jako swego rodzaju punkt wyjścia do dalszych, z pewnością niezbędnych, badań nad zasygnalizowanym w tytule problemem. W latach II wojny światowej w XX Okręgu Wojskowym funkcjonowały trzy obozy jenieckie (Stalag XX A Thorn, stalag XX B Marienburg i Stalag 312 / XX C Thorn-Süd), dwie filie obozów (Stalag XX B/Z Danzig-Bischofsberg i Stalag XX B/Z Danzig-Oliva), więzienie wojskowe w Grudziądzu (Wehrmachtgefängnis Graudenz), w którym kary odbywali jeńcy wojenni z państw Europy Zachodniej, trzy jenieckie bataliony budowlano-robocze, jak również (w zależności od okresu) od kilkuset do ponad tysiąca komand roboczych, które w przeważającym stopniu zostały przeznaczone do pracy w rolnictwie.

[ENG] The paper is an attempt at presenting basic information about labour camps and units, which functioned within XX Military District in the years 1939–1945, with particular taking into account of exploiting prisoners-of-war as the source of labour force. Due to the accepted form, the paper ought to be treated, primarily, as a kind of starting point to conduct further, obviously, indispensable studies on the
problem area signalled in the title. In the years of the Second World War, as regards XX Military District, there functioned three POW camps (stalags XX A Thorn, XX B Marienburg and 312/XX C Thorn-Süd), two sub-camps (stalags XX B/Z Danzig-Bischofsberg and XX B/Z
Danzig-Oliva), a military prison in Grudziądz (Wehrmachtgefängnis Graudenz), where POWs of Western Europe served their terms, three POW constructionlabour battalions, as well as (dependent on the given period of time) from several hundred to over one thousand working units which – in their decisive majority – were directed to work in agriculture.

Tekst powstał na podstawie wystąpienia "Nie tylko Kluk i Jabłonowska... Flora rodzima w badaniach Jacoba Breyne'a" (http://jablonowska-konferencja.pl/streszczenia) wygłoszonego w ramach konferencji „Innowacje w rolnictwie - tradycje i współczesność. Pamięci księżnej Anny z Sapiehów Jabłonowskiej” zorganizowanej w dn. 18-19 września 2020 roku przez  Instytut Historii Nauki im. Ludwika i Aleksandra Birkenmajerów PAN, Societas Scientiarum Klukoviana et Jablonovianae oraz Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu.

Streszczenie: Druga połowa XVIII w. to czas wzmożonego zainteresowania historią naturalną w Koronie i na Litwie, w tym zainteresowania florą i fauną rodzimą. Należy jednak pamiętać, że historia naturalna rozwijała się znacznie wcześniej w niemieckojęzycznych prowincjach dawnej Rzeczypospolitej. Jednym z najważniejszych botaników drugiej połowy XVII w. był gdańszczanin Jacob Breyne, który opracowywał niewydany drukiem 'Wirydarz roślin kaszubskich i pomorskich'. Na podstawie zachowanych exsiccatów z kolekcji zachodnioeuropejskich zostanie odtworzona częściowa lista roślin, które miały zostać omówione w 'Wirydarzu'. Pokażemy także, jak obiekty naturalistyczne z Pomorza i Kaszub krążyły między Europą Środkową a Zachodnią.

Presented here is a study of the glass finds recovered from excavations carried out at Wisłoujście Fortress during 2013 2014. The assemblage comprises 2060 artefacts, representing both complete and fragmentary vessels. The material was analysed in terms of style and technology. The entire assemblage was divided into five functional categories: tableware, storage vessels, pharmaceutical glassware, window glass and cosmetic vessels. Selected specimens also underwent micrographic analysis in order to determine the chemical composition of the glass. The finds were attributed to a range of periods extending from the 16th and 17th centuries to the 20th century. The most numerously represented are storage vessels of the 18th and 19th centuries and window glass.

Rozdział dotyczy prowadzonych prac restauracyjnych, konserwatorskich, archeologicznych i badań architektonicznych w kościele św. Mikołaja w ciągu ostatnich 200 lat i ich wypływu na rozwój wiedzy o historii budowlanej budynku. Autor odnosi się także do najnowszych prowadzonych przez siebie badań terenowych w kościele z lat 2018-2021.

Summary

The late medieval wills of Gdańsk’s and Elbląg’s ruling elites

The paper presents the closer discussion of last will documents drawn up by representatives of the ruling elites in Gdańsk (German: Danzig) Main City and Elbląg (German: Elbing) Old Town in the late Middle Ages, mostly in the second half of the 15th c. In determining membership among the city’s ruling elites, the formal criterion will be used, related to the city offices held by the respective persons: the commune head (German: Vogt), city court head (German: Schulz), treasury administrator (German: Kämmerer), juror (German: Schöffe), and, finally, the mayor (German: Bürgermeister). The background for this presentation were previous analyses of historians, devoted to the image of the communities and ruling groups of both cities, in the first place based on other urban provenance sources, depicting their activity in the public and private spheres.
Detailed analyses concerned with the problem formulated in this manner need to be prefixed with a characteristic of the source base which is at pour disposal nowadays.
An important circumstance, severely limiting the results of analyses presented here, is the fact that the obligation of writing one’s testament did not yet exist at that time. Usually there was even no such need, since the rules for inheriting property were specified in the appropriate articles of Chełmno law (Gdańsk Main City) and Lübeck law (Elbląg Old Town).
The largest bequests were usually made for one’s parochial church, significantly smaller ones for numerous monasteries and hospitals within the city and outside of it, and the least went for the poor. The behaviour patterns of testators from Gdańsk and Elbląg do not deviate in this regard from those observed also in other European cities. In some testaments dispositions for religious purposes are absent altogether. This does not, however, mean that such burghers did not earmarked some of their wealth for that purpose. Probably they made such donations in another form than testament disposal.


Późnośredniowieczne testamenty elit rządzących Gdańska i Elbląga
Słowa kluczowe: testamenty, Gdańsk, Elbląg, średniowiecze

Streszczenie:
W artykule skupiono uwagę na bliższym omówieniu dokumentów ostatniej woli spisanych przez przedstawicieli elit rządzących w Głównym Mieście Gdańsku i Starym Mieście Elblągu w późnym średniowieczu, przede wszystkim w drugiej połowie XV wieku. Określając przynależność do elit rządzących miastem, odwołano się do kryterium formalnego, związanego z piastowaniem przez poszczególne osoby urzędów miejskich: wójta, sołtysa miejskiego, kamlarza, ławnika, rajcy i burmistrza. Tłem dla tej prezentacji były wcześniejsze analizy historyków poświęcone obrazowi społeczności i grup rządzących obu miast, oparte przede wszystkim na innych źródłach proweniencji miejskiej, ukazujących ich aktywność w sferze publicznej i prywatnej.
Z przytoczonych przykładów widać wyraźnie, że postanowienia zawarte w testamentach członków elity miejskiej Gdańska i Elbląga wykazują wiele podobieństw, jeśli idzie o sposób podziału majątku, jak i w dyspozycjach ad pias causas. Co ciekawe, pomimo dysponowania przez mieszczan bardzo różnymi sumami w gotówce, od kilkuset do nawet dwudziestu tysięcy małych grzywien pruskich, to zarówno liczba, jak i wysokości legatów na rzecz konkretnych instytucji sakralnych były bardzo podobne. Najbogatsi finansowali również pielgrzymów, którzy w ich intencji odwiedzali najważniejsze ośrodki pielgrzymkowe. Czynili tak czasem również przedstawiciele elity władzy. Sumy przeznaczane na ten cel były podobne w obu miastach i zapewne odpowiadały realnym kosztom i przyjętemu zwyczajowi. Legaty dewocyjne stanowiły w wypadku bogatych mieszczan, kupców i członków elity władzy zazwyczaj niewielki procent posiadanego przez nich majątku, chyba że ofiarodawca nie miał spadkobierców. W części testamentów brak w ogóle dyspozycji na cele pobożne. Nie oznacza to jednak, że mieszczanie ci nie przeznaczali części swego majątku na ten cel. Prawdopodobnie ofiary te przekazywali w innej formie niż dyspozycja testamentowa.

Zusammenfassung

Rafał Kubicki

Danziger Klöster im 16. Jahrhundert

Im Artikel werden Veränderungen geschildert, die im Funktionieren der Klöster in Danzig im 16. Jahrhundert stattfanden. Das Phänomen wird sowohl aus dem Standpunkt der Stadtbehörden als auch der einzelnen Klöster gezeigt. Berücksichtigt werden alle Kongregationen, die im damaligen Siedlungskomplex Danzig existierten. Zu Beginn des 16. Jahrhunderts funktionierten hier vier Klöster. Außer den drei Bettelorden – Dominikaner–, Karmeliter‑ und Franziskanerorden – auch das doppelte Kloster des Erlöserordens, in dem neben den zahlenmäßig dominierenden Birgittenschwestern auch eine Gruppe von Mönchen dieser Kongregation lebte. Zu den mit diesen Klöstern verbundenen Kreisen können auch die Gemeinschaften der Terziaren und Terziarinnen gezahlt werden, die von den Bettelmönchen geleitet wurden. Dazu gehörten vor allem die Beginenhäuser, die mit den Dominikanern verbunden waren, und die Gemeinschaft der Karmeliterschwestern, die unter der Obhut des hiesigen Klosters standen, sowie auch das Büßerinnenhaus beim Birgittenkloster.
Einer der wichtigsten Faktoren, die im 16. Jahrhundert einen Einfluss auf den Wandel in Danzig hatten, waren Ereignisse rund um die Entwicklung der Reformation. Eine grundsätzliche Bedeutung hatten sie vor allem für die Organisation der kirchlichen Strukturen in der Stadt, darunter auch für die hier befindlichen Klöster. In der erörterten Periode konnten drei der vier Danziger Klöster die Organisationskrise überstehen, die mit der Entwicklung der Reformation verbunden war. Nur das Franziskanerkloster erlebte seinen Untergang. Die restlichen drei verdankten ihr Überleben vor allem der Unterstützung des Königshofes und des Bischofs von Leslau (Włocławek), die Dominikaner und die Karmeliter hingegen – auch ihren eigenen Behörden. In den gewandelten äußeren Bedingungen mussten sich alle drei Gemeinschaften einen neuen Tätigkeitsmodus ausarbeiten, auch was die Organisation der materiellen Grundlagen ihrer Existenz anbelangt.
In den erhaltenen Quellen bildete der Stadtrat einen Bezugspunkt für die Klöster, der zumindest eine Beschränkung ihrer Einflüsse und unter günstigen Umstanden – ihre gänzliche Beseitigung aus dem städtischen Raum anstrebte: Letzteres gelang ihm nur im Falle der Franziskaner. Viel weniger wissen wir leider über die Beziehungen der Klöster mit der sozialen Basis. Zum Beispiel war die während der Exzesse in den 70er Jahren des 16. Jahrhunderts manifestierte Feindschaft des Pöbels sowohl durch konfessionelle Faktoren als auch durch die aktuelle Situation in der Stadt motiviert. Infolge der Veränderungen beschränkten sich die seelsorgerischen Einflüsse der Klöster im ausgehenden 16. Jahrhundert auf die katholische Minderheit. Dies bedeutete, dass sie vorwiegend mit den niedrigsten Gesellschaftsschichten arbeiteten, die im hohen Prozentsatz aus dem ethnisch polnischen Element bestanden. Interessant ist, dass eine gewisse Kontinuität der Kontakte mit den Zunftorganisationen in der Stadt vermerkt werden kann. Das alle weist auf die Komplexität des Wandels hin, dem die Bevölkerung von Danzig im 16. Jahrhundert – und in der Folge auch ihr Verhältnis zu den in der Stadt verbliebenen katholischen Institutionen, also vor allem zu den Klöstern – unterzogen wurde.

Streszczenie

Rafał Kubicki

Klasztory w Gdańsku w XVI w.

W artykule przedstawiono zmiany zachodzące w warunkach funkcjonowania klasztorów w Gdańsku w XVI w. Ukazując to zjawisko zarówno z perspektywy władz miasta, jak i poszczególnych klasztorów. Pod uwagę wzięto wszystkie zgromadzenia, działające w ówczesnym kompleksie osadniczym Gdańska. W początkach XVI w. istniały tu cztery klasztory. Obok trzech wspólnot mendykanckich: dominikanów, karmelitów i franciszkanów, także klasztor podwójny zakonu św. Brygidy, w którym obok dominujących liczebnie sióstr, istniała także grupa zakonników tego zgromadzenia. Do kręgów związanych ze wspomnianymi klasztorami można jeszcze zaliczyć wspólnoty tercjarzy i tercjarek prowadzone przez mendykantów. W tym przede wszystkim domy beginek, związane z dominikanami i wspólnotę sióstr karmelitanek, działającą pod opieką tutejszego klasztoru karmelitów oraz dom pokutnic przy klasztorze brygidek.
Jednym z najważniejszych czynników, mających wpływ na zmiany dokonujące się w Gdańsku w XVI w., były wydarzenia związane z rozwojem reformacji. Zasadnicze znaczenie miały one przede wszystkim w wypadku organizacji struktur kościelnych w mieście, w tym szczególnie istniejących w nim klasztorów. W omawianym okresie kryzys organizacyjny związany z rozwojem reformacji przetrwały trzy z czterech gdańskich klasztorów. Upadł jedynie klasztor franciszkanów. Pozostałe zaś swoje przetrwanie zawdzięczały głównie wsparciu dworu królewskiego oraz biskupa włocławskiego, a dominikanie i karmelici również władzom własnych zgromadzeń zakonnych. W zmienionych warunkach zewnętrznych wszystkie trzy wspólnoty musiały wypracować nowy sposób działania, w tym także odnośnie organizacji podstaw materialnych swojej egzystencji.
W zachowanych źródłach punktem odniesienia dla klasztorów była rada miasta, która dążyła do ograniczenia ich wpływów, a w sprzyjających okolicznościach do całkowitego usunięcia z przestrzeni miejskiej, co udało się jej zrealizować jedynie w wypadku franciszkanów. Niestety znacznie mniej wiemy na temat relacji klasztorów z zapleczem społecznym. Przykładowo niechęć pospólstwa manifestowana w ekscesach z lat 70-tych XVI w. motywowana była zarówno czynnikami konfesyjnymi, jak i bieżącą sytuacją polityczną miasta. W efekcie zachodzących zmian, pod koniec XVI w. oddziaływanie duszpasterskie klasztorów ograniczone było do mniejszości katolickiej. Oznaczało to pracę przeważnie wśród najniższych warstw społecznych, które w dużym procencie składały się z elementu etnicznie polskiego. Co ciekawe, równocześnie widoczna jest pewna ciągłość w kontaktach z organizacjami cechowymi w mieście. Wszystko to wskazuje na złożoność przemian jakim podlegała sama społeczność Gdańska w XVI w., a w konsekwencji i jej stosunek do pozostałych w mieście instytucji katolickich, w tym przede wszystkim do klasztorów.

Summary
Franciscan Friars in Gdańsk in the Fifteenth and the Sixteenth Centuries

The monastery of Franciscans (i.e., the Order of Friars Minor – Ordo Fratrum Minorum) in Gdańsk was the order’s ultimate foundation in the State of the Teutonic Order in Prussia (1419). It was realised with the assistance of the Teutonic Order and the municipal authorities. However, the intention behind the involvement of the Teutonic Order was to emphasise their own role, and – considering the activity of the Franciscans – they proved unable to fully accomplish it. The monastery was situated in the Suburb (Przedmieście, Ger. Vorstadt) district, south west of the Main City with its largest parish church, St Mary’s Basilica. At that time, SS Peter and Paul’s Church had already been established in the Suburb, while the local inhabitants represented the lower social strata, incl. craftsmen in various trades. Thus, the location and the social surroundings were typical for a mendicant order. Concurrently, the new monastery constituted a significant complement to the sacral topography of more than just that urban complex. The Franciscan Convent in Gdańsk was the third establishment of mendicant orders in the city, following the Order of Preachers active there from the first half of the thirteenth century (from the mid fourteenth century in the Main Town of Gdańsk), and the Carmelites, who arrived in the Young City of Gdańsk at the end of the fourteenth century (in the latter half of the fifteenth century they moved to the Old City of Gdańsk). Much like other friaries of Conventual Franciscans in these territories, the monastery in Gdańsk was a part of the Saxon province, which among other regions encompassed Silesia, and Western Pomerania. Alongside the houses in Chełmno, Toruń, Nowe over the Vistula, Braniewo, Barczewo, and Welawa, it constituted the lower unit of administration of the Saxon province, known as the Prussian custody. Owing to the fact that the new outpost was established in the largest city of the State of the Teutonic Order in Prussia, it soon came to play a major role both in the religious life of the city, and among the Franciscan friaries comprising the aforementioned custody.

[ENG] The paper is an attempt at presenting the development of situation in the Free City of Danzig (Gdańsk) in the last three months before the outbreak of the Second World War. In contrast to
other publications, author puts emphasis not on the military matters, but first and foremost on the description of the atmosphere and changes in public, social, economic and cultural life in Danzig, Zoppot (Sopot) and in the region. These changes were announcing the advent of the conflict.

The authorship of The Book of Margery Kempe has been the subject of much debate ever since the sole manuscript copy of the text was identified by Hope Emily Allen in 1934. My paper presents two pieces of new evidence relating to Margery Kempe’s son and to Robert Spryngolde, her confessor. The first item, a letter prepared for her son in Danzig (modern Gdańsk) in 1431, discloses the son’s name and the reasons for his journey to Lynn. This information, in turn, sheds new light on the account of The Book’s production as given in the Proem. As a result, the discovery of the letter corroborates the theory that the son was Kempe’s first scribe. A second previously unknown document shows the extent of Robert Spryngolde’s ties to Margery Kempe’s family, strengthening his role as the clerical scribe behind much of The Book. Both findings help to anchor the supposedly autobiographical narrative in its immediate historical situation, thereby strengthening the historicity of the work. Finally, I offer a revised explanation for the collaborative model behind the production of this text.

Amber Metamorphoses | Bursztynowe przemiany is a book published on the occasion of the 20th anniversary of the International Amber Association. My idea was  to launch the book, that includes a brief history of the IAA and presents objects by twenty remarkable artists connected with the Association. We endeavoured to make it a comprehensive catalogue, showing the work of both individual artists and larger companies employing designers. To capture the metamorphoses which took place in the work of each person over the past twenty years, we publish an older and the most recent piece, the well known, as well as unknown examples of jewellery and objects. Hence the title of this publication—to focus your attention on the change which Baltic amber and the design of amber items have undergone since the final years of the 20th century until the present.