JU Treća gimnazija Sarajevo

MATURSKI RAD IZ FIZIKE

Tema: Primjena ultraljubičastog zračenja

u medicini i mikrobiologiji

Predmetni profesor: Učenik:

Mevludin Maličević, prof. Belma Lojo, IV5

Sarajevo, 2023.
 Sadržaj:
1. UVOD ........................................................................................................................... 4

2. ULTRALJUBIČASTO ZRAČENJE ................................................................................ 5

2.1. Otkriće ................................................................................................................................................ 5

2.2. Područje UV zraka .............................................................................................................................. 5

2.3. Priroda ultraljubičastog zračenja ........................................................................................................ 6

2.4. Podjela ultraljubičastih zraka .............................................................................................................. 7

2.5. Izvori ultraljubičastog zračenja........................................................................................................... 7

2.6. Energija UV zračenja .......................................................................................................................... 8

2.7. Apsorbovana doza .............................................................................................................................. 9

2.8. UV indeksi .........................................................................................................................................10

3. PRIMJENA ULTRALJUBIČASTOG ZRAČENJA U MEDICINI .................................. 11

3.1. UVB terapija .....................................................................................................................................12

3.1.1. Mehanizam djelovanja UVB terapije ........................................................................................14

3.2 Fotokemoterapija (PUVA)................................................................................................................14

3.2.1. Kontraindikacije PUVA terapije................................................................................................15

3.3.2. Mehanizam djelovanja PUVA terapije ......................................................................................16

3.3. Ekstrakorporalna fotofereza..............................................................................................................16

3.4. Fototerapija u liječenju hiperbilirubinemije .....................................................................................17

4. PRIMJENA ULTRALJUBIČASTOG ZRAČENJA U MIKROBIOLOGIJI ..................... 18

4.1. Mikroorganizmi ................................................................................................................................18

4.2. Historijat ...........................................................................................................................................19

2
 4.3. Mehanizam djelovanja UV zračenja pri sterilizaciji i dezinfekciji ..................................................19

4.4. UV lampe ..........................................................................................................................................20

4.4.1 Princip rada .................................................................................................................................20

4.4.2. Lampe niskog pritiska................................................................................................................21

4.4.3. Lampe srednjeg i visokog pritiska .............................................................................................22

4.5. Dezinfekcija vazduha i prostorija .....................................................................................................22

4.6. Dezinfekcija vode i nekih tečnosti....................................................................................................23

4.7. Prednosti i mane korištenja UV lampi za dezinfekciju i sterilizaciju ...............................................24

4.8. Primjena ultraljubičaste dezinfekcije i sterilizacije ..........................................................................24

5. ZAKLJUČAK .............................................................................................................. 25

LITERATURA ................................................................................................................... 26

3
 1. UVOD

Odlučila sam se da radim maturski rad iz područja ultraljubičastog zračenja, a zbog vlastitih
afiniteta prema medicini i mikrobiologiji, odabrala sam primjenu UV zraka. Tema je izabrana zbog
nedovoljne edukacije o samom sprektu UV zračenja i upravo ovim radom prikazujem da je ova
vrsta svjetlosti izuzetno korisna ako se koristi na ispravan način. Tokom pisanja maturskog rada
koristila sam znanje stečeno tokom četverogodišnjeg školovanja u gimnaziji. Sam rad napisan je
u pet dijelova, a matematički aparat koji je korišten je prilagođen četvrtom razredu gimnazije.
Shvatila sam da bi nam ova tema proširila vidike kada govorimo o ultraljubičastom zračenju te je
moj glavni cilj bio predstaviti njegove prednosti za ljude. Rad će se usredotočiti na objašnjenje
fizikalnih osnova ultraljubičastog zračenja, njegovih mehanizama djelovanja i interakcije s
materijama. Kroz istraživanje literature i primjera iz prakse, rad će analizirati primjene
ultraljubičastog zračenja u medicini, poput terapije svjetlom u liječenju psorijaze, kao i u
mikrobiologiji, uključujući dekontaminaciju prostora i vode, te kontrolu rasta i razvoja
mikroorganizama.

Maturski rad iz fizike može biti izazovan, ali i vrlo koristan jer nam omogućuje da produbimo
svoje znanje o prirodi i njezinim zakonitostima. Uz to, on nam pruža priliku da razvijemo vještine
kritičkog razmišljanja, istraživanja, pisanja i prezentacije koje će nam biti korisne tijekom cijelog
života. Smatram da sam ispunila svoju namjeru uz pomoć mog mentora, prof. Maličevića.

4
 2. ULTRALJUBIČASTO ZRAČENJE

2.1. Otkriće

Naučnik J. W. Ritter je ultraljubičasto zračenje otkrio pomoću promatranja srebrenih soli

(𝐴𝑔𝐵𝑟,  𝐴𝑔𝐶𝑙 𝑖 𝐴𝑔𝐼) koje bi potamnile prilikom izlaganja na sunčevu svjetlost. Konkretno, Ritter
je to uočio pomoću papira koji je bio natopljen srebrovim hloridom (𝐴𝑔𝐶𝑙). Tada je to zračenje
nazvano hemijskim zrakama jer se smatralo da utiče na hemijske reakcije. Naziv ultraljubičasto
zračenje se počeo koristiti tek krajem 19. stoljeća kada se počeo koristiti i naziv infracrveno
zračenje.

Slika 1.: Johann Wilhelm Ritter

2.2. Područje UV zraka

Granične vrijednosti UV zraka određene su tek 1927., a time su se bavili George Gabriel Stokes,
Viktor Schumann, Theodore Lyman i naposljetku Robert Andrews Millikan. Zaključak je da u
ultraljubičasto zračenje spadaju valne dužine od otprilike 10𝑛𝑚 − 400𝑛𝑚.   

5
 Slika 2.: Spektar elektromagnetnog zračenja

2.3. Priroda ultraljubičastog zračenja

Ultraljubičasto zračenje spada pod neionizirajuće zračenje te u tom dijelu spektra može izazivati
hemijske reakcije, no jedan dio spektra pripada pod ionizirajuće zračenje gdje fotoni imaju
energiju koja im je potrebna za ionizaciju samog atoma. Dio spektra koji je ekstreman u atmosferi
upravo ionizira zrak u postotku koji je cijeli apsorbiran prije nego što dođe do površine planete
Zemlje naziva se UVC spektar.

Slika 3.; Apsorpcija UV zraka u atmosferi

6
2.4. Podjela ultraljubičastih zraka

UV zračenje se prema prijedlogu međunarodnih standarda dijeli na:

a) Ultraljubičasto A ili dugovalno područje (crno svjetlo)-
400𝑛𝑚 − 315𝑛𝑚
b) Blisko UV-
400𝑛𝑚 − 300𝑛𝑚
c) Ultraljubičasto B ili srednjevalno područje-
315𝑛𝑚 − 280𝑛𝑚
d) Srednje UV-
300𝑛𝑚 − 200𝑛𝑚
e) Ultraljubičasto C ili kratkovalno područje (antimikrobno svjetlo)-
280𝑛𝑚 − 100𝑛𝑚
f) Daleko UV-
200𝑛𝑚 − 122𝑛𝑚
g) Vakuumsko UV-
200𝑛𝑚 − 100𝑛𝑚
h) Duboko UV-
100𝑛𝑚 − 88𝑛𝑚
i) Super UV-
150𝑛𝑚 − 10𝑛𝑚
ii) Ekstremno UV-
121𝑛𝑚 − 10𝑛𝑚

2.5. Izvori ultraljubičastog zračenja

Najveći prirodni i najvažniji izvor ultraljubičastog zračenja je Sunce. Na Zemlju stižu samo zrake
koje imaju valnu dužinu veću od 290 𝑛𝑚,     a manje talasne dužine se zadržavaju u atmosferi,
tačnije stratosferi gdje je ozonski omotač. Ozon je bezbojan plin, oštrog mirisa koji sprečava
dolazak štetnih talasnih dužina ultraljubičastog zračenja. S druge strane postoje i vještački izvori
ultraljubičastog zračenja, a to su: kvantni generatori- laseri, usijana tijela- tijela čija temperatura
7
prelazi 2500 𝐾,   fluorescentne lampe i izvori sa električnim pražnjenjem kroz gasove- lampe sa
živinom parom, gasne lampe sa plemenitim plinovima, fleš cijevi.

2.6. Energija UV zračenja

Energija ultraljubičastog zračenja računat će se po Plankovoj jednačini iz 1900. koja glasi:

Elektromagnetno zračenje se emituje u određenim "porcijama" energije. Jedna porcija, odnosno
jedan kvant energije je:

𝐸 = ℎ ⋅ 𝑓 (1)
𝑘𝑔 ⋅ 𝑚2
𝐸  −  𝑒𝑛𝑒𝑟𝑔𝑖𝑗𝑎 𝑒𝑙𝑒𝑘𝑡𝑟𝑜𝑚𝑎𝑔𝑛𝑒𝑡𝑛𝑜𝑔 𝑧𝑟𝑎č𝑒𝑛𝑗𝑎 [𝐽 − 𝐷ž𝑢𝑙] 1𝐽 =
𝑠2
1
𝑓 −  𝑓𝑟𝑒𝑘𝑣𝑒𝑛𝑐𝑖𝑗𝑎 𝑒𝑙𝑒𝑘𝑡𝑟𝑜𝑚𝑎𝑔𝑛𝑒𝑡𝑛𝑜𝑔 𝑧𝑟𝑎č𝑒𝑛𝑗𝑎 [𝐻𝑧 −  𝐻𝑒𝑟𝑐] 1𝐻𝑧 =
𝑠
ℎ −  𝑃𝑙𝑎𝑛𝑘𝑜𝑣𝑎 𝑘𝑜𝑛𝑠𝑡.  ℎ = 6,626 × 10−34  𝐽 ⋅ 𝑠

Odnos između valne dužine i frekvencije uočavamo u izrazu:

𝑐
 𝜆 =  (2)
𝑓

𝜆 −  𝑡𝑎𝑙𝑎𝑠𝑛𝑎 𝑑𝑢ž𝑖𝑛𝑎 [𝑚] 
𝑚 𝑚
𝑐 −  𝑏𝑟𝑧𝑖𝑛𝑎 𝑠𝑣𝑗𝑒𝑡𝑙𝑜𝑠𝑡𝑖 𝑢 𝑣𝑎𝑘𝑢𝑢𝑚𝑢,  𝑐 = 299792458 ≈ 3 × 108
𝑠 𝑠
Iz prethodna dva izraza slijedi:

ℎ⋅𝑐
 𝐸 =  (3)
𝜆

8
2.7. Apsorbovana doza

Apsorbirana doza ili punim nazivom apsorbirana doza ionizirajućeg zračenja (skraćeno doza; D)
je količina energije ionizirajućeg zračenja koju apsorbira hemijska tvar na koju zračenje djeluje.
Doze ionizirajućeg zračenja označavaju količinu predane energije ionizacijskog zračenja
određenoj masi tvari. Naime, ionizirajuća zraka prolazeći kroz tvar se sudara s atomima i predaje
im svoju energiju, što za posljedicu ima ionizaciju atoma, odnosno molekula.

𝑑𝐸
𝐷=  (4)
𝑑𝑚

𝐷 − 𝑎𝑝𝑠𝑜𝑟𝑏𝑜𝑣𝑎𝑛𝑎 𝑑𝑜𝑧𝑎 𝑖𝑜𝑛𝑖𝑧𝑖𝑟𝑎𝑗𝑢ć𝑒𝑔 𝑧𝑟𝑎č𝑒𝑛𝑗𝑎 [𝐺𝑦 − 𝐺𝑟𝑒𝑗]
𝐽
1𝐺𝑦 = , 𝑖𝑧𝑣𝑒𝑑𝑒𝑛𝑎 𝑚𝑗𝑒𝑟𝑛𝑎 𝑗𝑒𝑑𝑖𝑛𝑖𝑐𝑎 [𝑆𝑣 − 𝑆𝑖𝑒𝑣𝑒𝑟𝑡]
𝑘𝑔
𝑑𝐸 −  𝑠𝑟𝑒𝑑𝑛𝑗𝑎 𝑒𝑛𝑒𝑟𝑔𝑖𝑗𝑎 [𝐽 ]       
𝑑𝑚 −  𝑘𝑜𝑛𝑎č𝑛𝑎 𝑚𝑎𝑠𝑎 [𝑘𝑔] 

Kako apsorbirana doza, u različitim uvjetima, ne izražava dovoljno precizno težinu štetnih učinaka
zračenja na organizam, uveden je pojam ekvivalentne doze. Ekvivalentna doza ili dozni ekvivalent
(eng. RBE – Relative Biological Effectiveness) je jednaka izrazu:

  𝐻 = 𝐷 ⋅ 𝑄 ⋅ 𝑁 (5)

𝐻 −  𝑒𝑘𝑣𝑖𝑣𝑎𝑙𝑒𝑛𝑡𝑛𝑎 𝑑𝑜𝑧𝑎 [𝑆𝑣]
𝐷 −  𝑎𝑝𝑠𝑜𝑟𝑏𝑖𝑟𝑎𝑛𝑎 𝑑𝑜𝑧𝑎 [ 𝐺𝑦]
𝑄 −  𝑓𝑎𝑘𝑡𝑜𝑟 𝑘𝑣𝑎𝑙𝑖𝑡𝑒𝑡𝑒,  𝑜𝑣𝑖𝑠𝑖 𝑜 𝑙𝑖𝑛𝑒𝑎𝑟𝑛𝑜𝑚 𝑝𝑟𝑖𝑗𝑒𝑛𝑜𝑠𝑢 𝑒𝑛𝑒𝑟𝑔𝑖𝑗𝑒 𝑝𝑜𝑗𝑒𝑑𝑖𝑛𝑖ℎ 𝑣𝑟𝑠𝑡𝑎 𝑧𝑟𝑎𝑘𝑎
𝑁 −  𝑝𝑟𝑜𝑖𝑧𝑣𝑜𝑑 𝑠𝑣𝑖ℎ 𝑜𝑠𝑡𝑎𝑙𝑖ℎ 𝑚𝑜𝑑𝑖𝑓𝑖𝑘𝑎𝑐𝑖𝑗𝑠𝑘𝑖ℎ č𝑖𝑚𝑏𝑒𝑛𝑖𝑘𝑎,  𝑧𝑎 𝑠𝑎𝑑𝑎 𝑠𝑒 𝑢𝑧𝑖𝑚𝑎 𝑁 = 1

9
2.8. UV indeksi

Ultraljubičasti indeks ili UV indeks je međunarodno standardno mjerenje jačine ultraljubičastog

(UV) zračenja koje proizvodi opekotine od sunca. Prvenstveno se koristi u dnevnim i satnim
prognozama namijenjenim široj javnosti. UV indeks je broj koji je linearno povezan sa
intenzitetom UV zračenja koje proizvodi opekotine od sunca u datoj tački na površini Zemlje. Ne
𝑊
može se jednostavno povezati sa zračenjem (mjereno u ) jer UV od najveće važnosti zauzima
𝑚2

spektar valnih dužina od 295 − 325𝑛𝑚,   a kraće valne dužine su već apsorbirane u velikoj mjeri
kada stignu na površinu zemlje. Međutim, oštećenje kože od opekotina od sunca je povezano sa
talasnom dužinom, a kraće talasne dužine su mnogo štetnije. Spektar UV snage se stoga množi
krivom poznatom kao spektar eritemskog djelovanja, a rezultat se integrira u cijeli spektar. Ovo
daje cifru (ponekad nazvanu Diffey-weighted UV irradiance, ili DUV, ili brzina eritemske doze)
𝑚𝑊
tipično oko  250 na podnevnoj ljetnoj sunčevoj svjetlosti. Radi praktičnosti, ovo je podijeljeno
𝑚2
𝑚𝑊
sa 25 kako bi se dobio indeks nominalno od 0 do 11 + , iako oštećenje ozona sada rezultira
𝑚2

većim vrijednostima.

10
 Tabela 1.: Prikaz vrijednosti UV indeksa i mjere zaštite1

UV indeks Rizik Karakteristična boja Mjere zaštite

0,0 − 2,9 Nizak Zelena Uporaba sunčanih naočala. Osobe s
osjetljivom kožom trebaju koristiti zaštitnu
kremu.
3,0 − 5,9 Umjeren Žuta Nositi naočale, pokriti tijelo odjećom i
nositi šešir. Izbjegavati izlaske popodne.
6,0 − 7,9 Visok Narandžasta Izbjegavati Sunce između 10:00 – 16:00
sati.
8,0 − 10,9 Vrlo visok Crvena Zaštitnu kremu nanositi svaka 2 sata.

11 + Iznimno Ljubičasta Pokušati izbjegavati Sunce u potpunosti,

visok naročito djeca i bebe.

3. PRIMJENA ULTRALJUBIČASTOG ZRAČENJA U MEDICINI

Fototerapija je terapija koja koristi svjetlost, odnosno elektromagnetne talase, a biološki

najaktivniji dio spektra predstavljaju UV zrake. Najčešću primjenu pronalazimo kod osoba sa
kožnim upalama ili bolestima poput psorijaze, vitiliga te raznih vrsta dermatitisa. Još u antičkom
dobu ljudi su uvidjeli pozitivan uticaj sunčeve svjetlosti, a tek 70tih godina 20. stoljeća je počela
proizvodnja uređaja koji su predstavljali vještačke izvore ultraljubičaste svjetlosti. Pored same
fototerapije u kojoj se isključivo koriste UV zrake, postoji i fotokemoterapija u kojoj se dodatno
koriste fotosenzibilizatori, sredstva u vidu tableta i krema koja potpomažu za uspješnije efekte
terapije. U svrhe liječenja dermatoza najčešće se koriste UVA i UVB dijelovi ultraljubičastog
spektra. UVB spektar je do 1000 puta jači od UVA te se zbog toga mnogo češće primijenjuje.

1 UV indeksi prema Svjetskoj zdravstevnoj organizaciji

11
 Slika 4.: Psorijaza

3.1. UVB terapija

UVB terapija predstavlja korištenje srednjovalnog područja ultraljubičastog zračenja, odnosno

valne dužine između 315 𝑛𝑚 i 280 𝑛𝑚 . Prije same terapije doktor uz pomoću fotometra
određuje minimalnu eritremsku dozu (MED), odnosno količinu svjetlosti koja je potrebna da
izazove eritrem, odnosno crvenilo kože karakteristično za ovu terapiju. Eritrem bi trebao biti
vidljiv 6ℎ − 8 ℎ nakon terapije, a nakon 48 ℎ u potpunosti nestaje. U slučaju da je nemoguće
odrediti MED koristi se tabela sa 6 tipova kože prema Fitzpatriku.

Tablica 2.: Tipovi kože prema Fitpatriku

TIP 1 Uvijek se pojave opekline, a nikad pigmentacije

TIP 2 Obično se pojave opekline, a pigmentacija samo katkad
TIP 3 Opekline se pojavljuju samo katkad, a pigmentacije uvijek
TIP 4 Opekline su vrlo rijetke, a pigmentacije osobito izražene
TIP 5 Izrazito tamnoputi
TIP 6 Osobe crne kože

12
 Slika 5.: Indikacije za provođenje UVB-fototerapije: Psoriasis guttata

Slika 6.: Indikacije za provođenje UVB-fototerapije: Lichen ruber planus

Prilikom terapije pacijentu se pokrivaju oči, ali najpoželjnije bi bilo da se prekrije čitavo lice zbog
osjetljivosti kože lica. UVB zrake se moraju pažljivo dozirati jer predugim zadržavanjem one
mogu uzrokovati dugoročne posljedice poput karcinoma kože. U UVB fototerapiji su uvedene i
fluorescentne lampe koje emituju monohromatsko svjetlo talasnih dužina 311 +  1 𝑛𝑚 koje se
pokazalo kao efikasnije od širokospektralnog jer je manje eritematogeno. Sama terapija se
sprovodi 3-5 puta u sedmici, 3-4 sedmice, nakon toga prelazi se u fazu održavanja kada se 1-2 puta
sedmično koža obasjava kroz nekoliko sedmica.

13
 Slika 7.: Uređaj za fototerapiju

3.1.1. Mehanizam djelovanja UVB terapije

Postoji studija da UV svjetlost utiče na smanjenje sinteze DNK te na taj način normalizira ćelijsku
kinetiku. Iako ne postoji zvaničan zaključak kako ultraljubičaste zrake djeluju na kožu, smatra se
da pozitivno utiču na proliferaciju i migraciju melanocita, čime se pospješuje nastanak melanocita,
odnosno stvara se pogodna sredina za njihov rast. U isto vrijeme djeluju inhibitorski na autoimna
oboljena kože.

3.2 Fotokemoterapija (PUVA)

Fotokemoterapija predstavlja obasjavanje UVA zrakama koje prodiru skoro do potkožja uz

dodatke fotosenzibilizatora- psolarena koji povećavaju osjetljivost na djelovanje ultraljubičastog
zračenja. Obično se koristi kod težih oblika dermatoza gdje bolest zahvata više od 30% površine
tijela jer je dosta učinkovitija, ali ima više nuspojava. Obzirom da je povećana osjetljivost,
pacijenti se ne smiju izlagati suncu van terapija. Sami fotosenzibilizatori se prema primjeni dijele
na sistematsku, lokalnu i onu u vidu kupke. Psoraleni su triciklični furokumarini koji se prirodno
javljaju u određenim biljkama, mada se većinom vještački proivode. Trenutno se najčešće
14
propisuje 8-MOP (metoksalen), ali se koristi i 5-MOP (bergapten) tamo gdje je dostupan. U
skandinavskim zemljama najčešće se korisiti 3-metilpsoralen (TMP). Prije same terapije koristi se
metoda fototestiranja kako bi se odredila minimalna fototoksična doza (MPD). Fotosenzibilizatori
postaju aktivni kada prime foton određene valne dužine, iz takvog pobuđenog stanja prelazi u
stanje relaksacije gdje energiju koju je apsorbovao prenosi na supstrate i stvara veoma reaktivne
molekule koje kasnije uništavaju oboljele stanice.

Slika 8.: Indikacije za PUVA-terapiju: Psoriasis vulgaris generalisata

3.2.1. Kontraindikacije PUVA terapije

Rane pojave nakon same terapije su mučnina i nagon na povraćanje. Također pacijentu se javljaju
eritremi, ali i osjećaj zatezanja kože. Kod 14 − 25.5% konzumenata javlja se karakterističan
svrbež kao posljedica fototoksičnosti. U dugoročnom smislu povećava se rizik za planocelularni
karcinom kože, dok nije povećana učestalost bazocelularnog karcinoma. Najčešće se preporučuju
𝑚𝑔
PUVA kupke, pacijent provodi 30 𝑚𝑖𝑛 − 60 min u toploj vodi(37°𝐶) u kojoj je otopljen 1 𝐿

8-metoksipsoralena ili neki drugi psolaren, a izbjegavaju se tablete jer mogu uzrokovati probleme
sa jetrom i bubrezima jer se 8-metoksipsoralena metabolizira u jetri, a izlučuje preko bubrega.
Zbog povećane osjetljivosti prilikom korištenja fotosenzibilizatora u vidu tableta, korisnici moraju
zaštiti oči sunčanim naočalama zbog mogućeg nastanka katarakte.

15
 Slika 9.: Kontraindikacija PUVA terapije- planocelularni karcinom kože

3.3.2. Mehanizam djelovanja PUVA terapije

PUVA terapija, slično kao UVB terapija, djeluje inhibitorski na autoimune kožne bolesti, pozitivno
utiče na nastanak melanocita u folikulama dlaka, ali i na njihov rast te stimuliše melanosome. Sami
psolareni se umeću između baza dezoksiribonukleinske kiseline, a apsorpcijom fotona UV
svjetlosti nastaju monofunkcionalni produkti fotohemijske reakcije sa pirimidinskim bazama
DNK u prvom djelu reakcije. Obzirom da najčešće korišten metoksalen može primiti 2 fotona
svjetlosti, u drugom dijelu reakcije nastat će bifunkcionalni produkti s DNK. Povećanjem
produkata iz prvog i drugog stadija reakcije, sama ćelija ulazi u apoptozu što znači da će djelovati
inhibitorski na nastanak bolesnih ćelija.

3.3. Ekstrakorporalna fotofereza

Ekstrakorporalna fotofereza je imunomodulatorna terapija koja se koristi kod hronične reakcije

transplantata protiv primatelja. Leukoferezom se iz krvi izdvajaju mononuklearne stanice periferne
krvi, nakon toga se na njih djeluje određenim fotosenzibilizatorom i UVA zrakama, a potom se
vraćaju u krvotok. Mehanizam djelovanja još uvijek nije objašnjen, ali smatra se da se ovim
postupkom djeluje inhibitorski na T-limfocite koji bi u suprotnom fagocitirali antigene.

16
3.4. Fototerapija u liječenju hiperbilirubinemije

Hiperbilirubinemija je poremećaj u koncentraciji bilirubina, odnosno povećana količina bilirubina

usred hemolitičkih procesa i nepotpune eritropoeze. Bilirubin u normalnim granicama ima zaštitnu
ulogu i antioksidantna svojstva, ali u slučaju prevelike koncentracije može ozbiljno oštetiti bazalne
ganglije i jedra moždanog stabla što može ostaviti trajne posljedice poput gluhoće, mentalne
retardacije, oštećenje vida, dizartije i drugih problema u koordinaciji i motornom sistemu.
Međutim, ovaj poremećaj je u ovoj dozi opasan samo za novorođenčad. Općenito,
hiperbilirubinemija može biti fiziološka ili patološka. Dok fiziološku hiperbilirubinemiju ima
skoro svako tek rođeno dijete, naročito djeca rođena prije vremena, patološki oblik ove bolesti je
mnogo teži, a najčešće je posljedica hemolitičke anemije, policitemije ili hematoma. Dugotrajna
hiperbilirubinemija može izazvati kernikterus. Fototerapija je jedna od najefikasnijih metoda
liječenja. Bilirubin je žuti pigment koji apsorbuje plavo svjetlo pa su plave lampe najdjelotvornije.
𝜇𝑚𝑜𝑙 𝜇𝑚𝑜𝑙
Fototerapiju treba prekinuti kada nivo bilirubina u krvi iznosi 68 − 86 . Kako bi terapija
𝐿 𝐿

djelovala na čitavu površinu tijela, dijete se obično stavlja na fiberoptičku ploču koja ima ulogu
da prenese svjetlost.

Slika 10.: Proces fototerapije na novorođenčetu

17
 4. PRIMJENA ULTRALJUBIČASTOG ZRAČENJA U
MIKROBIOLOGIJI

Ljudi su sunčevu svjetlost koristili od davnina, ali u modernijem svijetu u kakvom mi živimo ta
primjena je dosta unaprijeđena. Naučno je potvrđeno da UV zrake određenih talasnih dužina imaju
sposobnosti sterilizacije i dezinfekcije, a to njihovo svojstvo upotrebljeno je u mnogim oblastima
poput prehrambene industrije, ali i kod sterilizacije vode. Smatra se da najefikasniji germicidni
efekat ima talasna dužina od 253,7 𝑛𝑚 jer ne oslobađa ozon 𝑂3 koji je štetan za okoliš, a ne koriste
se ni hemikalije koje znatno mogu uticat na kvalitet i sigurnost života.

4.1. Mikroorganizmi

Mikroorganizmi su sićušni organizmi koji se nalaze svuda oko nas, nisu vidljivi golim okom, ali
njihovo dejstvo je značajno za ljudsku egzistenciju. U mikrooganizme spadaju baterije, virusi,
gljive i protisti. Iako ih ima dosta korisnih, postoje i oni štetni koje nazivamo patogenima, izazivaju
infektivne bolesti. Pogodna okolina za njihovo razmnožavanje je vlažno i toplo područje, mada
postoje i vrste koje obitavaju u ekstremnim uslovima. Čovjek kako bi uništio nežaljene organizme
upotrebljava različita hemijska sredstva, temperaturu, vruć vazduh i sl. U tim metodama se može
naći i djelovanje ultraljubičastog spekta elektomagnetnog zračenja.

Slika 11.: Patogena bakterija (Salmonella, Enterobacteriaceae)

18
4.2. Historijat

Prvo naučno istraživanje koje je afirmisalo da sunčeva energija uništava mikrobe, odnosno da ih
inaktivira sprečavajući njihovo dalje razmnožavanje su napravili Dawnes A. i T. P. Blunt 1877.,
međutim tehnološki metoda sterilizacije i infekcije pomoću zračenja se primijenila tek početkom
dvadesetog stoljeća. Oni su napravili eksperiment gdje su uzeli dvije sterilne epruvete i ubacili
Pasterovu otopinu, jedna epruvete stavljena je na prozor ispred laboratorije, dok je druga radi
komparacije čuvana van dometa svjetlosti. Nakon nekoliko dana uočili su da se kod epruvete koja
je bila izložena suncu nisu stvorili mikroorganizmi, dok je ona unutar laboratorije bila u potpunosti
kontaminirana. Zatim naučnici Wells i Fair dokazuju da UV zrake inaktiviraju mikroorganizme u
zraku i time potvrđuju dotadašnju hipotezu o kapljičnom prijenosu infektivnih bolesti. Od tog
momenta bilo je mnogo eksperimenata koji su potvrdili germicidno djelovanje ovog spektra
elektormagnetnog zračenja.

4.3. Mehanizam djelovanja UV zračenja pri sterilizaciji i dezinfekciji

Kvanti UV zraka kada se apsorbuju remete strukturu DNK jer kidaju veze u lancu. Pored toga
izazivaju i dimerizaciju pirimidinskih baza, odnosno stvaranje novih veza unutar jednog ili dva
lanca dezoksibirbonukleinske kiseline što u dugoročnom smislu izaziva mutacije ili potpuno
uništenje tih stanica.

Slika 12.: Djelovanje fotona ultraljubičaste svjetlosti na strukturu DNK

19
4.4. UV lampe

Za potrebe dezinfekcije i sterilizacije u upotrebi su:

1) UV lampe niskog pritiska, standardne
2) UV lampe niskog pritiska visokog efekta
3) UV lampe živine srednjeg pritiska

4.4.1 Princip rada

U ovoj tehnologiji parcijalni pritisak žive unutar lampe iznosi 1 𝑃𝑎,   a to odgovara pritisku pare
tečne žive pri temperaturi od 40°𝐶 na zidu lampe. Najlakši način da se pojasni princip rada ove
lampe je pomoću jonizacije žive, prilikom neelastičnog sudara među atomima žive stvara se
kinetička energija koja je potrebna da bi jonizirala atom žive i na taj način oslobodila elektrone
koji kasnije idu u struju pražnjenja. Najčešće se od elemenata u UV lampama koristi živa upravo
zbog njenog svojstva lahke isparljivosti jer je u elementarnom stanju tekućina, a temperatura koju
ostvaruje lampa je sposobna da pokrene prelazak molekula u gasovito stanje. Pritom živa ima
𝑘𝐽
prilično nisku energiju jonizacije od  1007,1  za prvu jonizaciju što omogućava da se pokrene
𝑚𝑜𝑙

tzv. efekat lavine, odnosno lančanu reakciju. Aktivacija-jonizacija sudarom sa elektronima i

povratak u niže energetsko stanje (npr. osnovno stanje) je princip proizvodnje svjetlosti u sistemu.
Dakle, aktivirani elektroni viših orbitalnih stanja se vraćaju u niže orbitale pritom oslobađajući
energiju koja se emituje u vidu vidljivog elektomagnetnog zračenja.

20
 Slika 13.: Shematski prikaz funkcionisanja UV lampe2

4.4.2. Lampe niskog pritiska

Lampe niskog pritiska koriste alternativne izvore energije sa katodnom i anodnom stranom, kao i
Faradejev tamni prostor. Katoda i anoda su elektrode koje se nalaze u Gajslerovoj cijevi, pod
normalnim atmosferskim uslovima između anode i katode se ne mogu desiti nikakve električne
varnice, međutim u UV lampama vazduh je razrijeđen što omogućava međusobna varničenja
između elektroda. Svjetlost koja polazi od anode je rozikasta i naziva se pozitivnim stubom, a ona
koja polazi od katode je plavičasta i naziva se negativnim stubom. Te dvije svjetlosti odvojene su
prostorom koje nazivamo Faradejev tamni prostor. Koriste se metode vruće ili hladne katode. Tip
hladne katode korisi elektrode od željeza i nikla i za njihovo pokretanje potrebna je ogromna
količina kationa kako bi se anioni otpustili u plazmu i započeli električno pražnjenje. Upravo zbog
toga je potreban veliki početni napon, veći od 2𝑘𝑉 koji se ne napaja direktno iz mreže. S druge
strane imamo tip vruće katode koju je moguće napajati direktno sa mreže, koristeći temperature
od 800 °𝐶 pa do 2000 °𝐶 za emisiju. Lampe niskog pritiska emituju monohromatsko zračenje, za
razliku od onih sa srednjim i visokim pritiskom.

Dijagram preuzet iz naučnog rada Willya J. Masscheleina, Ph.D. Ultraviolet Light in Water and
2

Wastewater Sanitation

21
4.4.3. Lampe srednjeg i visokog pritiska

Lampe srednjeg pritiska emituju zrake od 200 𝑛𝑚 do 600 𝑛𝑚 , a radna temperatura varira u
rasponu od 5000 𝐾 do 7000𝐾 pri čemu je sva živa u kućištu u gasovitom stanju pa je potrebno
precizno određivanje količine žive. Za razliku od lampi sa niskim pritiskom, ovaj tip emituje
polihromatsku svjetlost. Lampe visokog pritiska koriste

4.5. Dezinfekcija vazduha i prostorija

Efikasnost dezinfekcije vazduha ovisi ne samo od UV lampi koje se koriste nego i do načina na
koji su postavljene, ali i do same kvalitet zraka. Može se odvijati na dva načina:

• Pasivno, plafonskim ili zidnim putem- dešava se pomoću prirodne cirkulacije vazduha u
prostoriji, naročito treba obratiti pažnju kako se sterilizator okreće kako osobe ili životinje
ne bi bile ugrožene konstantnim zračenjem

• Aktivno- dešava se putem prinudne cirkulacije, uređaj usisava vazduh, zatim ga u

komorama sterilizira, a nakon toga vraća u prostoriju, ovim uređajem osobe ne mogu biti
ugrožene jer nema direktnog zračenja

Prilikom korištenja ovakvih uređaja, naročito onih sa prirodnom cirkulacijom vazduha, ne steriliše
se samo vazduh, nego čitava prostorija jer se zračenje emituje u svim pravcima. Također postoje i
manje verzije lampi koje se koriste za dezinfekciju određenih predmeta u domaćinstvima.

22
 Slika 14.: Prikaz korištenja UV lampe za dezinfekciju vazduha

4.6. Dezinfekcija vode i nekih tečnosti

Mikoorganizmima su vlažna područja pogodna za razmnožavanje pa samim time mnogo više ih

obitava u tekućinama. Zbog toga prilikom dezinfekcije vode koriste se jače UV lampe, najčešće
sadrže kvarc u svojoj osnovi. Ponekad čestice koje se nalaze u vodi mogu znatno uticati na sam
proces dezinfekcije jer se mogu istaložiti na kvarcni dio i na taj način sprečiti emisiju
elektromagnetnog zračenja u ultraljubičastom spektru. Ukupne rastvorene čestice ne bi trebalo da
prelaze 500 𝑃𝑃𝑚 (PPm- na milion čestica vode, jedna čestica neke tvari).

Slika 15.: UV sterilizator vode

23
4.7. Prednosti i mane korištenja UV lampi za dezinfekciju i sterilizaciju

Tabela 3.: Prikaz prednosti i mana UV lampi

Prednosti Nedostaci
Ekonomičnost Voda mora biti bistra
Ekološki najprihvatljivije Rastvorene čestice manje od 500𝑃𝑃𝑚
Ne mijenja svojstva tekućine Pregrijavanje lampe
Jednostavno i lahko održavanje uređaja Taloženje čestica iz tekućine na lampi
Jednostavno za korištenje

4.8. Primjena ultraljubičaste dezinfekcije i sterilizacije

1. Medicinske ustanove- sterilizacija opreme i prostorija za operacije te dezinfekcija prostorija jer

su zdravstvene ustanove često žarišta infektivnih bolesti

2. Industrijski pogoni i laboratorije- od izuzetne važnosti je da mjesta prehrambene i farmaceutske

industrije budu sterilna zbog narušavanja kvaliteta proizvoda

3. Uslužne djelatnosti- frizerski saloni, ugostiteljski objekti, kozmetički saloni moraju strogo voditi
računa o higijeni kako ne bi ugrozili klijente

4. Veterinarstvo- bolesti se lahko šire među životinjama, naročito kada govorimo o

uzgajivačnicama gdje je veliki broj jedinki na malom mjestu, da bi se izbjegle patogeni
mikroorganizmi mora se redovno vršiti dezinfekcija

24
 5. ZAKLJUČAK

Kada se priča o ultraljubičastom spektru elektromagnetnog zračenja, obično se govori o

negativnom dejstvu na čovjekov svakodnevni način života. Zanemaruju se sve prednosti koje UV
zrake donose. Još od davnina poznata su pozitivna dejstva sunčeve svjetlosti, a kasnije su naučno
i dokazana. Na kraju krajeva čovjekova nepažnja tokom historije je čovječanstvo dovela do
situacije gdje štetne zrake UV spekta lahko dospijevaju na Zemlju zbog uništenja ozonskog
omotača. U ovom radu prikazane su primjene ovog spektra u medicini i mikrobiologiji te su data
objašnjenja metoda koje se koriste. Ultraljubičasto (UV) zračenje je elektromagnetsko zračenje
koje ima veću energiju od vidljive svjetlosti, ali manju od rendgenskih zraka. UV zračenje ima
različite primjene u medicini i mikrobiologiji zbog svoje sposobnosti da ubije ili inaktivira
mikroorganizme i oštećuje njihov genetski materijal.
U medicini, UV zračenje se koristi za dezinfekciju medicinske opreme i prostora. UV svjetiljke se
često koriste za dezinfekciju operacijskih sala, soba za intenzivnu njegu, kreveta i drugih površina.
Također se koristi u dermatologiji za liječenje nekih kožnih bolesti, kao što su psorijaza i ekcem.
U mikrobiologiji, UV zračenje se koristi za inaktivaciju mikroorganizama u hrani i vodi, kao i u
laboratorijskim uvjetima. UV svjetiljke se često koriste za sterilizaciju radnih površina, kapaljki,
pipeta i drugih laboratorijskih pomagala. UV zračenje također se koristi za istraživanje DNA i
RNA, gdje se koristi za čišćenje i dezinfekciju opreme.
Unatoč svim prednostima, UV zračenje također ima svoje nedostatke. Prekomjerna izloženost UV
zračenju može izazvati opekline kože, oštećenje očiju i povećati rizik od raka kože. Stoga, pri
korištenju UV zračenja u medicini i mikrobiologiji, važno je primijeniti odgovarajuće sigurnosne
mjere kako bi se osigurala sigurnost i učinkovitost primjene.

25
 LITERATURA

Bojanić I., Serventi Seiwerth R., Mazić S., Dubravčić K., Batinić B., Golubović Ć. B., Labar B.,
(2013). Ekstrakorporalna fotofereza u liječenju hronične reakcije transplantanata protiv
primatelja. Liječ Vjesen, 135, 139-144.

Cindrić M., Sladić J. (1991). Sanitacija zraka u mljekarama UV zrakama. Znanstvena bilješka,
Karlovac

Čabrijan S. (2018). Nanonosači za fotosenzibilizatore. Završni rad, Rijeka: Sveučilište u Rijeci

Čeović R. (2008). Fototerapija u dermatologiji. Objavljeni rad. Zagreb: Klinika za kožne i spolne
bolesti Kliničkog bolničkog centra Zagreb i Medicinskog fakulteta Sveučilišta u Zagrebu

ENC. Šta je UV sterilizacija i dezinfekcija?. Naučni članak, Beograd

Hockberger P. (2000). The discovery of the damaging effect of sunlight on bacteria. Članak,
Journal of photochemistry and photobiology. B, Biology, 58, 185–191

Janković J. (2020). Osnovne karakteristike i primjena IC i UV zračenja. Specijalistički diplomski

rad. Karlovac: Vleučilište u Karlovcu

Kostović K., Šitum M. i Nola I. (2002). Phototherapy (UVB) and Photochemoteraphy (PUVA) for
psoriasis. Objavljeni rad, Zagreb: University Department of Dermatology and Venerology, Sestre
milosrdnice University Hospital, Zagreb, Croatia

Masschelein W. J. (2002). Ultraviolet Light in Water and Wastewater Sanitation. USA: Lewis
Publishers

Rakić A., Ćurin K., Gjeldum I. (2016). Nadzor nad mikrobiološkim statusom zraka u zdravstvenoj
ustanovi u prosotrima za sterilizaciju. Znanstveni rad

Reed N.G. (2010). The History of Ultraviolet Germicidal Irradiation for Air Disinfection. Naučni
članak. Public health reports, 125, 15-27

Shahim I. A. (Ed) (2017). Ultraviolet Light in Human Health, Diseases and Environment.
Nottigam: Springer Nature

Vulević B. (2015). Izvori ultraljubičastog zračenja i zaštita. Naučni rad. Beograd: JP “Nuklearni
objekti Srbije”.

Watchko J. F., (2012, 2018). Phototherapy. https://www.sciencedirect.com/topics/nursing-and-

health-professions/phototherapy-device

26
KOMENTAR

____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________

27
Datum predaje rada: 2023. godine

Datum odbrane rada: ___. _____ 2023. godine

Ocjena pismenog rada:_______________________________

Ocjena usmenog rada:

Članovi Komisije:
1. _____________________________, predsjednik

2. ___________________________________, član

3. ___________________________________, član

28