UHEP A5_Edited

Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 64

Mootummaa Dimokiraatawaa Federaalawaa

Rippaablika Itoophiyaatti Ministeera


Eegumsa Fayyaa

Qajeelfama Hojii Irra Oolmaa Sagantaa Ekisteenshinii


Fayyaa Magaalaa
(Kan fooyya’e)

Bitootessa, 2008
Finfinnee
Mootummaa Dimokiraatawaa Federaalawaa Rippaablika
Itoophiyaatti
Ministeera Eegumsa Fayyaa

Qajeelfama Hojii Irra Oolmaa Sagantaa Ekisteenshinii Fayyaa


Magaalaa

(Kan fooyya’e)

Bitootessa, 2008
Finfinnee
Baafata
Qabiyyee Fuula
Ariirrata/Dursa vii
1. Seensa 1
2. Hiikkaa 4
3. Kaayyoo Sagantaa Ekisteenshinii Fayyaa Magaalaa 5
3.1. Kaayyoo Gooroo 5
3.2. Kaayyoo Gooree 5
4. Tooftaalee Raawwii 5
5. Qajeeltoowwaan 9
6. Hojii irra oolmaa Sagantaa Ekisteenshinii Fayyaa Magaalaa 10
6.1. Haala gurmaa’inaa fi hojimaata sagantichaa 10
6.2 Leenjii maatii adda duree 16
6.3 Qabiyyee Paakejjii ekisteenshinii fayyaa magaalaa fi
iddoowwan hojii irra oolu. 20

7. Gahee Hojii Fi Ittigaafatamummaa 35

7.1. Gahee Hojii Fi Ittigaafatamummaa Miniisteera Eegumsa


Fayyaa 35
7.2. Gahee Hojii Fi Ittigaafatamummaa Biiroo Eegumsa
FayyaaNaannoo 36
7.3. Gahee Hojii Fi Ittigaafatamuummaa WaajjiraEegumsa
Fayyaa Godinaa/Waajjira Eegumsa Fayyaa Bulchiinsa
Magaalaa 37
7.4 Gahee Hojii Fi Ittigaafatamummaa Mana Qopheessa,
Ejeensiiwwan Qulqullinaa Fi Bareedinaa Caasaawwan
Hanga Gandaatti Jiranii 39
7.5 Gahee Hojii Fi Ittigaafatamummaa Dhaabbatta Seera
Kabaachisu 40
7.6 Gahee Hojii Fi Ittigaafatamummaa Yunivarsiitoota 41
7.7 Gahee Hojii Fi Ittigaafatamummaa Mana Maree Fi
Bulchinsaa Gandaa 41
7.8 Gahee Hojii Fi Ittigaafatamummaa Manneen Barnootaa 42
7.9 Gahee Hojii Fi Ittigaafatamummaa Ijaarsa Dubartootaa 42
7.10 Gahee Hojii Fi Ittigaafatamummaa Dhaabbilee
deeggartoota 43
7.11 Gahee Hojii Fi Ittigaafatamummaa Hoggansa Buufata
Fayyaa 43
7.12 Gahee Hojii Fi Ittigaafatamumma Qindeessaa Sagantaa
Ekisteenshinii Fayyaa Buufataa Fayyaa Magaalaa
(Focal Person) 44
7.13 Gahee Hojii Fi Ittigaafatamummaa Ogeeyyii Buufata
Fayyaa 45
7.14 Gahee Hojii Fi Ittigaafatamumma Ogeeyyii Ekisteenishnii
Fayyaa Magaalaa. 46
8 Dhimmoota Hordoffii Fi Deeggaarsi Sagantaa Ekisteeshinii
Fayyaa Magaalaa Keessaatti Haammataman 47
8.1. Ragaawwaan Dhaabbidhaan Galmeessuu Fi Gabaasa
Gochuu (Automated) 48
8.2 Gamaaggama Hojii Itti Fufiinsa Qabu Fi Yeroo Isaa
Eeggate Gaggeessuu(Periodic Reviews) 48
8.3 Hordoffii Deeggarsaa Fi Inspeekishinii 50
8.4 AgarsistuuwwanMilkaa’insa Sagantaa Ekisteenishinii
Fayyaa Magaalaa 52

Dhaamsa Hogganaa Biiroo Eegumsa Fayyaa Oromiyaa

Guddina biyyattitin walqabatee baay’inaa, babbal’inaa fi guddina


magaalotaa dabalaa dhufe jira. Bifuma walfakkaattun carraa hojii
argachuutin walqabatee namooni hojii barbaachaaf baadiyyaadhaa
gara magaalaatti godaana waan jiraniif lakkoofsi jiraattota magaalaa
waggaadhaa waggaatti dabalaa dhufu isaa ragaan jiru ni agarsiisa.
Kana irraayyis kan ka’e haali jireenyi magaalaa gama siyaasaa,
diinagdee fi hawaasummaatiin baay’ee wal-xaxxaa fi hawaasniis
tajaajjila fayyaa bu’uuraa argachuu qabu haala barbaadamun
argachaa hin ture.Rakkoo kana furuuf akka feederaalaatti waggoota
shanaan darbaniif sagantaan ekisteenshinii fayyaa magaalaa kan hojii
irra oole yoo ta’u, akka naannoo keenyaattis magaalota keessatti
ogeeyyii heddu leenjisuun hojiitti galamee jira.

Hojii kana galmaan gahuuf qajeelfamni raawwii paakejii


ekisteenshinii fayyaa magaalaa bara 2003 bahe hojii irra olchuun itti
fayyadamaa turun keenya ni yaadatama.Haa ta’u malee, haala
qabatama amma irra geenyeen qajeelfama hanga amma itti hojechaa
ture kana foyyesuun barbaachisaa ta’e argamee jira.

Bu’uuruma kanaan Ministeeri Eegumsa Fayyaa Feederaalaa


qajeelfama hojii irra oolmaa Sagantaa Paakejii Ekisteenshinii
Fayyaa magaalaa qopheesse jira. Qajeelfama akka feederaalaatti
qophaa’e kana Afaan hojii naannootti jijjiruu fi haala qabatama
naannoo keenyaatti dhimmoota ilaallamu qaban madaqsuun akka
hojii irra oolu taasifamee jira. Qajeelfamni kun bu’a qabeessa kan
ta’u hoggansii sadarkaa sadarkaan jiru ofi hubattee qaamolee dhimmi
ilaaltu qabsisuun yoo itti fayyadame qofa.

v
Kanaafu, caasaan keenya sadarkaa sadarkaan jiru qaamolee hojii irra
oolma sagantaa paakeejii ekisteenshinii fayyaa irratti gahee qaban
hunda biratti hubannoo uumun akka hojii irra oolu ni
hubachiifna.Dhumma irrattis qajeelfama kana Afaan hojii naannootti
jijjiruuf dhaabbata deegarsa nuf godhe JSI/SEUHP fi ogeeyyii BEFO
hiika qajeelfama kana keessatti gahee taphachuun akka milkaa’u
taasisan galatan galcha.

Dr.Darajje Dhugumaa

Hogganaa Biiroo Eegumsa Fayyaa Oromiyaa

vi
Ariirrata/Dursa

Itoophiyaa keessatti baay’inni ummataa jiraataa Magaalaa ta’e


qoodni baayyina ummataa biyyaatti keessaa qabu dhibbantaadhaan
17 yoo ta’u kunis ariifachiisaadhaan waggaa waggaadhaan kan
dabalaadeemu dha. Dabaliinsiummataa kunis sirna wal-hormaataatiin
kan dhufe caalaa sababoota gara garaatiin godaansa gara
magaalotaatti taasifameen dha. Jireenyi magaalaa gama
siyaasaa,diinagdee fi hawaasummaatiin baay’ee wal-xaxaa fi
hawaasni akka tokko bifa walfakkaatuun kan keessatti hin argamne
ta’uu isaatiin tajaajila fayyaa magaalota keessatti haala qabatamaa
bu’ureeffateen qopheessuun barbaachisa dha.

Sagantaan Ekisteenshinii Fayyaa Magaalaa tajaajila fayyaa bu’uraa


hawaasa jiraataa magaalaa haala hundi walqixa fayyadamudanda’uu
isaanii mirkaneessuun qophaa’ee waggoota shanan darbaniif
magaalota keessatti hojii irra oolaa turuun isaa ni yaadatama.

Waggoota hojii irra oolmaa sagantichaa keessatti hawaasa jiraataa


magaalaa irratti jijjiirama hawaasa keessatti mul’ate ilaalchisee
qorannoowwan garagaraa taasissudhaan sadarkaa raawwii sagantichi
irra jiru, ciminootaa fi hanqinoota addaan baasuun danda’ameera.

Haaluma kanaan Sagantaan Ekisteenshinii Fayyaa Magaalaa bifa


ittifufiinsa qabu,fedhii tajaajila fayyaa jiraattota hawaasa magaalotaa
giddu-galeessa godhachudhaan tajaajila fayyaa bu’uura faayidaa
qabu kennuu dandeessisu godhamee qajeelfama hojiirra oolmaa
kanaan dura qophaa’e keessa deebi’uun akka qophaa’u taasifameera.

vii
Qajeelfama foyya’ee qophaa’e kana naannoleen haala qabatama
isaanii waliin wal-simsiisuun qajeelfama hojii taasisuun dhaabbilee
misoomaa naannoo isaanii keessa jiran wajjiin qindaa’uun bifa wal-
fakkaataa ta’een saganticha akka gaggeessan isaan hubachiisa

Dr Kabbadaa Warquu

Deetaa Ministeera Eegumsa fayyaa Federaalaa

viii
Seensa

Itoophiyaan biyyoota lammiileen lakkoofsaan baay’ee xiqqaa ta’e


magaalaa keessa jiraatan qaban keessatti kan ramadamtu yoo ta’u
hawaasaa %17 qofatu magaalota keessa jiraata.Akka ragaan Ejansii
Istaatiksii Itoophiyaa irraa argame ibsutti walumaagalatti Itoophiyaa
keessa magaalota 952 ta’antu jiru.Haata’u malee, yeroo ammaa kana
akka addunyaatti biyyoota magaalonni saffisaan keessatti guddataa
jiran keessaatti ramadamuu dandeesseetti. A.L.A bara 2050 tti
ummatni %42 ta’u magaalota keessa jiraata jedhamee tilmaamama.

Saffisaan dabaliinsi jirattoota magaalaa kun haala hawaasummaa,


diinagdee fi sirna jireenya ummataa irratti jijjiirama fida jedhamee ni
tilmaamama. Dabalataanis tatamsa’ina dhukkubootaan, gosaa/akaakuu
fi ka’umsa dhukkubaa akkasumas haala jireenyaa hawaasummaa fi
aadaa irratti dhiibbaa waan qabaniif; jijjiiramoota dhufuu danda’an
yaada keessa galche sirna tajaajila fayyaa wixineessuun barbaachisaa
dha.

Qo’annoowwan garagaraa akka mul’isanitti Itoophiyaa


keessattidhukkuboonni daddarboo fi daddarboo hin taane rakkoolee
guguddoo geessisaa jiru.Tatamsa’inni dhibee HIV/AIDSii baadiyaan
wal-bira qabamee yoo ilaalamu garaagarummaa bal’aa kan qabu yoo
ta’u magaalatti %4.8 fi baadiyatti % 0.8dha. Tatamsa’inni dhibee
daranyoo sombaas yoo ilaalamu ummata 100,000 keessaa namni 63
dhibee daranyoo sombaatiin ni qabama jedhamee tilmaamama. Haalli
fayyaa haadholee fi daa’immanii irratti fooyya’iinsi mul’ataa kan jiru
ta’ullee ammas rakkoolee jiran sadarkaa barbaadamuun furuudhaaf
akka biyyaatti hojiilee baay’ee hojjachuun akka barbaachisu agarsiisa.

1
Tatamsa’inni dhukkuboota daddarboo hin taanee keessattuu naannoo
magaalotaatti bifa ol’aanaa ta’een dabalaa jira. Qo’annoon magaalaa
Finfinnee keessatti gaggeeffame akka mul’isutti duuti %51 ta’u
rakkoo fayyaa sababoota dhukkuboota hin daddarbineen dhufaniin
kan wal-qabatu yoo ta’u %6 kan ta’an immoo sababa balaa adda
addaatiin lubbuu isaanii dhabu. Akka waliigalaatti du’aatii jiraattota
magaalaa Finfinneetiif sababaan guddaa fi inni jalqabaa dhukkuboota
daddarboo hin taane akka ta’e qo’annoon kun agarsiisa.

Karoora Hojiirra Oolmaa Misooma Sektara Fayyaa marsaa arfaffaa


(HSDP IV)/2009-2014/ keessatti kallattii xiyyeeffannoo keessaa isa
tokko kan ture keninsa tajaajila fayyaa magaalota keessatti cimsuu fi
babal’isuu yoo ta’u kanaafis Sagantaa Ekisteenshinii Fayyaa
Magaalaa akka tarsimoo ijootti wixineessuun hojii irra akka oolu
ta’eera. Sagantaan Ekisteenshinii Fayyaa Magaalaa kunis ka’umsa kan
godhate muuxannoolee Sagantaa Ekisteenshinii Fayyaa baadiyaa irraa
argameen yoo ta’u xiyyeeffannoon isaas dagaagina fayyaa fi ittisa
dhukkubaati.

Kaayyoon bu’uuraa Sagantaan Ekisteenshinii Fayyaa magaalaa


hawaasaa giddugaleesaa kan godhatee fi sirna waliti hidhamiinsaa
kenninsa tajaajjila fayyaa magaala ciimsu dha. Kunis dagaagina
fayyaa hawaasa, ittisa dhukkubaa fi sirna wal-harkaa fuudhinsa
dhukkubsattootaa (referral system) hojii irraa olchu dha. Haaluma
kanaan adeemsi hojiirra oolmaa Sagantaa Ekisteenshinii Fayyaa
Magaalaa hanga ammati jirun haala barbaadame ta’uu baatullee
jijjiiramoonni galmaayan jiraachuu isaa hubachuun
danda’ameera.Waan kana ta’eef, hanqinoota yeroo hojii irra oolmaa
keessatti mul’atan bifa furuu dandeessisuu fi muuxannowaan
gaggaarii adeemsa hojii irra oolmaa keessatti horataman dabaludhan
haala karoora traansformeeshinii seektara fayyaa biyyatti fi feedhi
2
tajaajila fayyaa hawaasa bu’uura godhachuudhan keessa deebi’anii
qopheessuun barbaachisaa ta’ee argameera.

Qajeelfama kana keessatti kaayyoleen,tooftaan raawwii, gurmaa’insaa


fi hojimaanni, qabiyyeenpaakeejichaa, ittigaafatamumaa fi gaheen
hojii akkasumas sirni hordoffii fi gamaaggamaa dhuunfatamee jira.
Sirna hordoffii fi gamaaggamaa diriirsuun ittigala barbaachisaa ta’e
yeroo fi sadarkaa barbaachisaa ta’een raawwachuu
barbaachisa.Adeemsa kana keessatti muuxannoowwan gaarii
horataman qindeessuu fi babal’isuun milkaa’ina sagantichaa
ittifufsiisaan mirkaneessuun ni danda’ama.Kanamalees,sirna ragaa
qulqullina qabu; sadarkaa isaa eeggate wal-jijjiiruu fi ittifayyadama
isaa diriirsuun jijjiirama bu’uraa fiduu dha.

Dabalataan tajaajila fayyaa bu’uuraa magaalota irra deebiin qopha’aa


(Urban Primary Health Care Redesign) kan jiru ta’ee bu’a
qabeessummaa isaa ilaaluun fuulduraatti gara magaalota biyya
keenyaa hundatti kan babal’atu ni ta’a.Haata’u malee tajaajilli fayyaa
bu’uuraa magaalaa foyya’e qophaa’e kun gara magaalota hundaatti
hanga babal’atutti sagantaa ekisteenshinii fayyaa magaalaa bifa
fooyyee qabuun hojii irra oolchuudhaaf naannoleen qajeelfama kana
haala qabatama isaaniitiin hojiirra oolchu qabu.

Bu’uuruma kanaan naannoon keenyaas qajeelfama hojii irra oolmaa


sagantaa eksiteeshinii fayyaa magaalaa akka federaalaatti foyya’ee
qopha’e kana akka armaan gadiitti haala qabatamaa naannoo
keenyaatti madaqsuudhaan jijjiirama bu’uuraa osoo hin qabatiin hojii
irra oolchuun barbaachiisa waan ta’eef, magalootni naannoo keenya
keessa jiran hundi haala qajeelfama kanaan kenninsa tajaajila fayyaa
magaalaa hojii irra oolchuudhaan fayyadamummaa
ummataamirkaneessuu qabu.

3
2. Hiikkaa

Sagantaa Ekisteenshinii Fayyaa: Sagantaan Ekisteenshinii Fayyaa


bifa paakeejiitiin kan qophaa’ee fi qaama tajaajila fayyaa bu’uraa yoo
ta’u maatii fi hawaasa bu’uura godhachuun ogeeyyii Ekisteenshinii
Fayyaa leenji’aniin hojii irra kan oolu dagaagina fayyaa fi ittisa
dhukkuba irratti hawaasni beekumsaa fi dandeettii gahaa horachuun
dhimma fayyaa isaa ilaalchisee kan murteessuu fi tarkaanfii akka
fudhatu taasisuun tajaajila fayyaa kennamuu dha.

Maatii: Barreeffama kana keessatti maatii jechuun mana tokko keessa


kan jiraatan ta’ee miseensota abbaa /haadha warraa jechuu dha.

Hawaasa: jechuun gurmaa’insa ummataa yeroo dheeraaf waliin


teessuma lafaa murtaa’aa ta’e keessa jiraachuu isaaniitiin walitti
dhufeenya cimaa mataa isaanii jidduutti uumameen muuxannoo mataa
isaanii ummata horatee qabu dha. Dabalataniis adeemsa wajjiin
jireenyaa keessatti aadaa,duudhaa,seenaa fi kkf’n walitti dhufeenya
cimaa kan qaban jechuu dha.

Tarsimoo Babal’isuu Ekisteenshinii Fayyaa:Tarsimoo babal’isuu


ekisteenshinii fayyaa jechuun sagantaalee ekisteenshinii fayyaatiin
muuxannoowwan gaggaarii argaman qindeessuun yeroo tokkotti
maatii hunda biraan kan ittiin geennu;adeemsa kanaanis hudhaalee
kan itti addaan baafnuu fi hiiknu akkasumas dandeettii
raawwachiisummaa keenyaa guddisuun paakeejii ekisteenshinii
fayyaa maatii hunda biratti bifa ittifufiinsa qabuun hojii irra oolchuun
fayyaa isaanii ofii isaaniitiin akka oomishatan/dagaagfatan mala
taasisuuti.

Raayyaa Misoomaa Damee Dubartootaa: Raayyaa Misooma


Damee Dubartootaa jechuun sadarkaa hawaasaatti dubartootaan kan
ijaaramuu ta’ee sadarkaa gandaa irraa jalqabee hanga gaggeessitoota
sadarkaa ol’aanootti jiru jechuunis: hawaasa ,ogeeyyii fi
4
gaggeessitoota kaayyoo waliinii qaban akka qaama tokkootti
gurmaa’ee walitti hidhamuun hojii irra oolmaa tarsimoo fayyaa
babal’isuu dursa kennuun dandeettii raawwachiisummaa qabaachuun
socho’aan jechu dha.

3. Kaayyoo Sagantaa Ekisteenshinii Fayyaa Magaalaa

3.1. Kaayyoo Gooroo

 Kaayyoon Gooroo Sagantaa Ekisteenshinii Fayyaa Magaalaa


maatii fi hawaasa giddu-galeessa godhachuudhaan tajaajila
fayyaa qulqullina fi haqa-qabeessa ta’e jirattootamagaalaa
biraan gahuu dha.

3.2. Kaayyoo Gooree

 Tajaajila fayyaa bu’uraa qulqullina qabu haala haqa-


qabeessaan ta’een guutummaa guututti waliin gahuu,
 Hubannoo hawaasni fayyaa irratti qabu ol-guddisuudhaan
ilaalchaa fi jijjiirama amalaa fayya qabeessa ta’e akka
uummattu gochuun,dandeetti dagaagina fayyaa hawaasaa
ittisa dhukkubaa irratti qabu cimsuudhaan ittifayyadama
tajaajila fayyaa bu’uraa akka dabalu gochuu,
 Sirna ol-ergiinsaa (referral system) hawaasa bu’uura godhate
cimsuu,

4. Tooftaalee Raawwii

Hirmaannaa hawaasaa cimsuu:_hojii irra oolmaan sagantaa


paakeejii ekisteenshinii fayyaa tattaaffii ogeeyyii ekisteenshinoota
fayyaa qofaan kan milkaa’u waan hin taaneef hojii irra oolmaa isaatiif
raayyaa misoomaa ijaaruu fi hawaasa gurmeessuun hojiiwwan
misooma fayyaa raawwachuun dirqama ta’a. Kana waan ta’eef
raayyaa misoomaa ijaaruun hawaasni sagantaa paakeejii ekisteenshinii
kana abbummaan akka qabatuu fi fayyaa isaa akka oomishatu
5
taasisa;galmoota sagantichaan qabamanis qulqullinaa fi saffisa
fooyyee qabuun milkeessuun ni danda’ama. Dabalataanisgurmaa’insa
hawaasaa garagaraa fakkeenyaaf waldaalee dargaggootaa fi
dubartoota;afooshaalee hawaasaa naannoo jirani fayyadamuun
hirmaannaa hawaasaa cimsuu fi raawwii hojii sagantaalee
ekisteenshinii fayyaa caalaatti fooyyessuu dha.

Karoora, hordoffii fi gamaaggama: Galma kewwatanii hojjachuun


raawwiin hojii eessaa ka’ee eessaan ga’uuf akka deemamuu fi bu’aan
maal yoom argachuun akka danda’amu haala salphaa ta’een hubachuu
fi hordofuu dhaaf akkasumas hudhaalee raawwii karooraa
keessattisadarkaa sadarkaan addaan baasuudhaan hiikuuf mala nama
dandeessisuu dha.Kana waan ta’eef karoora hordoffii fi gamaaggamaa
dhimmamtoota hunda hirmaachise qopheessuu fi galma barbaachisaa
ta’e yeroo fi sadarkaa barbaadamuun raawwachuun barbaachisaa ta’a.
Adeemsa kanaanis muuxannoolee gaggaarii sadarkaa sadarkaan
horataman qindeessuu fi babal’isuun bu’a qabeessummaa sagantichaa
ittifufiinsaan akka mirkanaa’u taasisuun ni
danda’ama.Dabalataanis,sirna wal-jijjiirraa fi ittifayyadama ragaa
qulqullina qabuu fi sadarkaa isaa eeggatee diriirsuudhaan jijjiirama
bu’uraa akka dhufu taasisuu dha.

Leenjii hojii irraa fi fooyyeffannaa sadarkaa barnootaa ittifufiinsa


qabu kennuu: Ogeeyyiin ekisteenshinii fayyaa Sagantaa
Ekisteenshinii Fayyaa ga’umsaan hojiirra akka oolchanii fi hawaasaaf
tajaajila qulqullina isaa eeggate akka kennaniif leenjii hojii irraa fi
sadarkaa barnoota isaanii akka fooyyeffatan gochuun barbaachisaa
dha. Haaluma kanaan ogeeyyiin ekisteenshinii fayyaa leenjii ga’umsa
isaanii cimsu bifa qindaa’aa ta’ee fi haala yeroo isaa eeggateen
leenji’uu qabu.Haaluma kanaan tajaajiloota ogeeyyii fayyaatiin
kennamaa turan gara sadarkaa ol’aanaatti ceesisuudhaaf tajaajiloota
kanniin qabiyyees ta’ee qulqullina isaa fooyyessuudhaaf beekumsaa fi
dandeettii ogeeyyii leenjii yeroo dheeraatiinol-guddisuuf tooftaan ni
qophaa’a.

6
Hojimaata Qindoominaa Cimsuu: Dhimmi fayyaa deeggarsaa fi
qooda fudhannaa sektaroota biroo fi dhaabbilee misoomaa hunda kan
barbaadu dha. Keessattuu qindoominni sadarkaa gadiittibifa
hirmaannaa hawaasaa mirkaneesseenjiru barbaachisummaan isaa
baay’ee ol’aanaa dha.Kana waan ta’eef dhimmamtoonni sadarkaa
kanatti hojjatan odeeffannoo jiru walii kennuu fi wal-jijjiiruu,waltajjii
muuxannoo itti wal-jijjiiran uumuu,kayyoo waliinii milkeessuuf
qabeenya(leeccalloo)jiru qusannaa fi sirnaan ittifayyadamuun,yeroo
karoora qopha’u,hojii raawwatamu, hordoffii fi deeggarsa taasifamu
qaama waliin hojjannu hunda hirmaachisuun galmawwan misooma
fayyaa keessatti qaban milkeessuudhaaf hojimaata qindoominaan
hojjachuu cimsuun barbaachisaa dha.

Tajaajila Fayyaa haqa-qabeessaa fi qulqullina qabu kennu: Haala


qabatama fayyaa, galii fi sadarkaa barnootaa qaban wajjiin wal-bira
qabamee yoo ilaalamu jiraattootni hawaasaa magaalaa sadarkaa gara
garaa kan qaban ta’uu agarsiisa. Kanaaf, Sagantaan Paakeejii
Ekisteenshinii Fayyaa Magaalaa kutaa hawaasaa caalmaan
xiyyeeffannoo barbaadu addaan baasuu fi akkaataa barbaachisummaa
isaatiin wal-duraa duubaan tajaajila dagaagina fayyaa sadarkaa isaa
eeggate,ittisa dhukkubootaa fi yaala(wal’aansa) bu’uraa irratti bifa
haqa-qabeessa ta’een kennuu qaba.

Sirna dhukkubsataa wal-harkaa fuudhuu qindaawaa ta’e


diriirsuu fi hojii irra oolchuu:Sirna dhukkubsataa wal-harkaa
fuudhuu qindaawaa ta’e diriirsuu fi hojii irra oolchuun tajaajila fayyaa
kennamu mijaawaa taasisuuf dhimma murteessaa dha. Kana waan
ta’eef,ogeeyyiin ekisteenshinii fayyaa magaalaa sirna dhukkubsataa
wal-harkaa fuudhinsaa buufataalee fayyaa wajjiin jiru cimsuudhaan
tajaajila buufataalee fayyaa irraa argachuu qaban addaan baasuun gara
buufataalee fayyaatti erguu fi buufataaleen fayyaas duub-deebii yeroo
isaa eeggate ogeeyyii ekisteenshinii fayyaatiif kennuu qaba.

7
Ibsa fakkiihojii Irra olmaa Sagantaalee Paakeejii Ekisteenshinii
Fayyaa magaalaa agarsiisu

Mul’ata
Hawaasa Fayyaa Qabeessaa, Omishaawaa Fi Jireenyaan
Badhaadhaa Ta’e Magaalota Itoophiyaa Keessatti Jiraatan

Ittigala
Sagantaa Paakeejii Ekisteenshinii Fayyaa Magaalaa Maatii fi Hawaasa
irraatti xiyyeeffaate hojii irra oolchuudhaan haala Fayyaa Ummata
Magaalota Itoophiyaa keessa jiraatu fooyyessu

Kaayyoo Gooree
 Tajaajila fayyaa bu’uraa qulqullina qabu haala haqa-qabeessaan
ta’een guutummaa guututti waliin gahuu,
 Hubannoo hawaasni fayyaa irratti qabu ol-
guddisuudhaan ilaalchaa fi jijjiirama amalaa fayya
qabeessa ta’e akka uummattu gochuun, dandeetti
dagaagina fayyaa hawaasaa ittisa dhukkubaa irratti
qabu cimsuudhaan ittifayyadama tajaajila fayyaa
bu’uraa akka dabalu gochuu,
 Sirna ol-ergiinsaa(referral system) hawaasa bu’uura
godhate cimsuu,

Tooftaalee Raawwii
Hirmaannaa Hojimaata Hojiiwwan Tajaajil Qulqull Hordoffii,
hawaasaa qindoomin ijaarsa a ina deeggarsa
cimsuu a qabu dandeettii itti fayyaa tajaajila a fi
diriirsuu fufiinsaan haqa- a gamaaga
hojjachuu qabeess fooyyes ma
a ta’e suu cimsuu
8
kennuu
5. Qajeeltoowwaan

Tajaajila fayyaa ittisa dhukkubaa irratti xiyyeeffate: Sagantichi


caalmaadhaan kan irratti xiyyeeffatu dhibee ittisuu fi haala mala
jireenya fayya qabeessa ta’e akka dagaagu
jajjabeessudha.Tajaajiloonni bu’uuraa wal’aansaa fi qorannoo adda
addaa hawaasaaf ni kennamu. Dabalataanis dhukkuboota adda baasuu
fi wal’aansaaf gara dhaabbilee fayyaa itti aananiitti hatatamaan erguun
hojii sagantichaa keessaa isa tokkodha.

Tajaajila maatii irratti xiyyeeffate:- Sagantaaleen Ekisteenshinii


Fayyaa sadarkaa manaa manatti, giddu-gala dargaggootaa,manneen
barnootaa akkasumas sadarkaa hawaasaatti kan kennamu yoo ta’u
caalmaatti maatii irratti kan xiyyeeffatuu dha.

Hojii garee (Team approach):-Maatiin/namni hunduu sadarkaa


hundaatti tajaajila fayyaa saffisaa fi qulqullina qabu akka argatu
mirkaneessuuf; Hojiin fayyaa hojii garee ta’uu hubachuun ogeeyyiin
ekisteenshinii fayyaa fi buufata fayyaa garee tokko ta’uun tajaajila
fayyaa hawaasaaf ni kennu.

Hirmaannaa hawaasaa:-Sagantichi hawaasni sadarkaa hundattuu


jechuunis yeroo qophii karooraa,raawwii fi gamaaggamaa haala
gurmaa’ina qabuun akka hirmaatan ni taasisa.

Tajaajila Fayyaa haqa-qabeessa:- Hawaasaa fedhii tajaajila fayyaa


addaa fi jiruuf jireenya garagaraa keessaa jiraatan dabaluudhaan
hawaasa hunda biraan gahuu fi hawaasa fayya qabeessa
uumuun/horachuun kaayyoo sagantaa kanaa keessaa isa tokko dha.

Kalaqa sammuu fi teeknolojiiwwan haarawatti fayyadamuu:-


Sagantichi kun teeknolojiiwwan haarawa kalaqaa sammuutin
argamanii fi sagantichaaf galtee ta’an uumuu fi yaaluudhaan akka
babal’atu ni taasifama. Qaamolee kalaqa sammuuttin
dhimmootahawaasa fayyadamaa taasisan qabatanii dhufaniif
beekkamtii fi onnachistuu (incentives)ni kennamaaf.

9
Tajaajila fayyaa qulqullina qabu:- Humna qabu hunda duguugee
fayyadamuudhaan tajaajila fayyaa qulqullina qabu sadarkaa maatii fi
hawaasaatti haalli itti kennamuu danda’u ni mirkanaa’a.

6.Hojii irra oolmaa Sagantaa Ekisteenshinii Fayyaa


Magaalaa

6.1. Haala gurmaa’inaa fi hojimaata sagantichaa

Sagantaan ekisteenshinii fayyaa magaalaa maatii fi hawaasa giddu-


galeessa godhachuudhaan dagaagina Fayyaa fi ittisa dhukkuba irratti
xiyyeeffachuun tajaajila kennamuu dha.Kunis akkaataa haala
kenniinsa tajaajila fayyaa biyyoolessaatiin sadarkaa jalqabaa kan ta’e
tajaajila fayyaa bu’uraa keessatti buufataalee fayyaa wajjiin walitti
hidhamiinsa dhihoo kan qabu ta’ee sadarkaa maatii fi hawaasaatti
tajaajila kan kennuu dha.

Bulchinsi gandaa fi buufatni fayyaa sagantaa eksiteenshiniifayyaatiif


xiyyeeffaannoo kennuun, saffina hojiitif akka toluuf ogeeyyi
eksiteeshinii fayyaafiddoon hojii mija’aa fi gahaa akka ta’uu fi
tajaajilli kennamus haala qulqullina qabuunkennuu akka dandeessisuf
hawaasa hirmaachisuun mijeessuun irra eegama.Iddoon ta’umsa
isaanittis sadarkaa gandaatti waajjira gandaa kutaa hojii kana galmaan
gahuuf mijataa ta’e qopheesseef keessatti ta’e, itti gaafatamummaan
isaanii garuu buufata fayyaattif ta’a.

Qindoomina buufatafayyaa fi gandoota isa jala jiran cimsuu fi raawwii


sagantaa ekisteenshiini fayyaa foyyeesuf gamaagamma waligalaa ji’a
ji’aan waliin gaggeessu qaba.Yeroo gamagammaa karooraa fi raawwii
sagantaa ekisteenshinii fayyaa ganda gandaan gamagammuu fi
kallattii ka’uun barbaachisaadha.

Buufata fayyaa irraa yoo xiqqaate ogeessa fayyaa tokkoogeeyii


ekisteenshinii fayyaa lamaa hanga afuritiif ramadudhaan haala itti
fuffinsa qabun deeggarsa ni kennaaf. Sadarkaa buufata fayyaatti hojii
hordoffii fi deeggarsaa kana kan gurmeessu ogeessi tokko(focal
person) ramadamu qaba.Itti waamani isaattis daayireektara buufata
fayyichaatiif ta’a. Gaheen ogeessa kanaatiis hordoffii fi deeggarsa
10
ogeessonii buufata fayyaa irraa ramadaman ogeessota ekisteenshinii
fayyaatiif kennan gurmeessu yoo ta’u, saganticha irrattis tokko
tokkoonisaanitiif yoo xiqqatee torban torbanin hordooffin deggarsaa
godhamu isaa ni mirkanesa, wantoota ykn galtewwan barbaachisan
akka guutaman haala ni mijeessa, guutamu isaanitiis ni mirkanefata.
Ogeessi buufata fayyaa irraa ganda/ogeessota ekisteenshinii fayyaa
magaalaa guyyaa deeggaruuf ramadame yeroo hojii guutuu isaa
ogeeyyii ekisteenshinii fayyaa wajjin dabarsuudhaan deeggaru qaba.

Magaloota tokko tokko keessatti buufataaleen fayyaa gandoota


baadiyyaatiif tajaajila kan kennan yoo jiraatan haala qajeelfama ykn
hojiimaata eksiteeshinii fayyaa baadiyyaa fi walittihidhamiinsa bahee
jiruun fayyadamuudhaan gandootaaf/keelloota fayyaatiif deeggarsa
kennu.

Waajjira Eegumsa Fayyaa Gandaa fi mana


IjaaramaDargaggootaaf
Aanaa qopheessaa
idubartootaa

Dhaabbilee Buufata Fayyaa Yuunivaristoot


Gochaawwan
gargaartootaa . Leenjii dagaggina fayyaa fi a naannootti
ittisa dhukkubaa argaman
. Suparvijiinii raawwachuu.
. Dhukkubsatoota adda
. Galtee baasuu,yaalaaf ol
. Hordoffii fi Ogeeyyii erguu
(referal)
deeggarsa ekisteenshinii . Qoricha kan fudhatan
hordofuu
fayyaa . Kan addaan kutaan
gargar
baasuu.
. Gabaasa gochuu

Dhaabbilee
Waldaalee ogummaa fi
Maatii fi Hawaasaa (wiirtuu dhunfaa
dhaabbilee
dargaggootaa fi maneen
hawaasummaa kan biroo
barnootaa)

11
Baayyinni ogeessoota eksiteeshinii fayyaa magaalaa kan irratti
hunda’u baayyina ummata magaalaa keessa jiraatan yoo ta’u
giddugaleessaan ogeettiin eksiteeshinii fayyaa takka abbaa/haadha
warraa 500 ta’aniif tajaajila ni kenniti. Kana jechuun abbaa/haadha
warraa 500 naannoo hojii ishii keessatti argamaniif walqixa
xiyyeeffannoo kennitee hojjeetti jechuu osoo hin ta’iin, ragaalee
bu’uura fayyaa maatiiwwanii sassabuu fi akka fayyummaa isanitiin
adda baasuudhaan qaama hawaasaa xiyyeeffannoo addaa barbaadaniif
tajaajila walgitu kenniti jechu dha.Haaluma kanaan tajaajila kan
kennitu yoo ta’e qaama hawaasaa hundaaf tajaajila haqa qabeessa ta’e
waliin gahuu ni dandeessi.Ogeettin eksiteeshinii fayyaa takka
giddugaleessaan guyyaatti mana abbaa/haadha warraa 10 niif tajaajila
manaa mana kennu qabdi. Dabalatanis ogeeyyiin eksiteeshinii fayyaa
kunnin sagantaa hojii baasuun manneen barumsaa fi giddugala oolmaa
dargaggootaa ganda keessa jiran hundaaf dabaree dabareedhaan
tajaajila kennu qabu.

Qaama hawaasaa dursi kennamuufii qabu akkamiin adda


baasuun danda’amaa?

Tajaajilli paakeejii eksiteeshinii fayyaa dimshaashan qaama hawaasaa


hundaaf kan kennamu osoo hin ta’iin maatii/miseensoota maatii haala
qabatamaa fayyummaa isaanitiin ramaduun qaa oota hawaasaa
xiyyeeffannoo barbaadaniif dursa ni kennamaaf. Hawaasa haala
fayyummaa isaanitiin ramaduuf ulaagaalee fayyadamuun barbaachisaa
dha. Ogeeyyii eksiteeshinii fayyaa maatii isaan jala jiran akkaataa
ulaagaalee armaan gaditiin fayyadamuun ramaduu ni danda’u.

1. Qaama hawaasaa kununsa fi hordoffii fayyaa isaan


barbaachisuu dawwaanna mana manaatti taasisuu
(Fakkeenyaaf: Kanfalanii yaalamuu kan hin dandeenyee,
haadhoolee ulfaa da’iimman waggaa shan gadii, namoota
dhukkuba daddarbaa hin taaneen dhukkubsatan
2. Tajaajila fayyaa dirree (Outreach) hawaasa bu’uureeffate
(manneen barnootaa, sekteeroota adda addaa waliin
qindaa’uudhaan iddoo hojii daawwachuu.)
3. Tattamsa’iina dhukkubootaa haala hawaasummaa fi dinagdee
irratti bu’uureeffateyaada keessa kan galche ramaddiin maatii
12
hojjeechuudhaan fayyadamtoota haala saaxilamummaa isaanii
akkaataa dhukkubaa fi sadarkaa galii isaanitiin ramadamanii
dursi ni kennamaaf.

Ramaddii 1- Hadhoolee ulfaa fi daa’imman waggaa 5 gadi jiran

Ramadii 2- Qaama hawaasaa dhukkuboota daddarboo (HIV/AIDs,


dhukkuba daranyoo sombaa) fi daddarboo hin taanen (dhukkuba
sukkaraa, dhukkubaa onnee, dhibee kanseerii fi asmaa fi kkf)
midhaman

Ramaddii 3 – Kan biroo (qaamoolee hawaasaa ramaddii 1ffaa fi 2ffaa


keessatti hin hammatamne, mangudoota fi daa’iimman umuriin isaanii
waggaa 6-14 jiran) asi keessatti ramadamu.

Ramaddiin biroon haala galii/qabeenyaa isaanii bu’uura godhate ta’a.


kanaafis kan gargaaru tarreeffamni ulaagaan ni qopha’a.

Ramaddii A. Galii gadi-aanaa kan qaban

Ramaddii B. Galii giddugaleessa kan qaban fi

Ramaddii C. Galii olaanaa kan qaban

Walitti hidhamiinsa ramadii lamaan kan olitti jiran ramaddii A, B, C


ramaddii 1, 2, 3 maatiiwwan ta’aniif kennama. Abbaa warraa ramaddii
1A fi ramaddii 2A qaamoolee hawaasaa xiyyeeffannaan addaa
kennamuuf yoo ta’an itti aansuudhaan ramaddii B jala kan jiraniif
dursi kennama.

13
A B C
Ramaddii hunda
Galii Galii Galii
sadarkaa sadarkaa sadarkaa ol
gad-aanaa giddu aanaa
(1ffaa fi galeessa
2ffaa)

1.Dubartootaa ulfaa fi Ramaddii Ramaddii 1B Ramaddii


da’iimman waggaa 5 1A 1C
gadii (Sadarkaa
1ffaadhaan
dursi kan
kennamuuf)
2. Dhukkuboota Ramaddii Ramaddii 2B Ramaddii
sardaa fi daddarboo 2A 2C
kan hin (Sadarkaa
taane(Dhukkuba 2ffaatti dursi
sukkaaraa, onnee, kan
kansarii, asmaa) kennamuuf
3. Kan biroo Ramaddii Ramaddii 3B Ramaddii C
(qaamoolee hawaasaa 3A
ramaddii 1ffaa fi
2ffaa keessatti hin
hammatamne,
mangudoota fi
daa’iimman umuriin
isaanii waggaa 6-14
jiran) asi keessatti
ramadamu

Yaadachiisa: Tajaajilawwan gabatee armaan olii keessatti lakkofsa 1


hanga 3 ibsaman fayyadamtootni mana isanitti hojiiwwan haayijiinii fi
eegumsa fayyaa naannoo qindoominaan hojii irra kan oolchan ta’a.

14
Sagantaa hojiiwwan torbanii sadarkaa hawaasaatti ykn maatiitti
hojjeetaman akka armaan gadiitti ta’a

Iddoo fi Hojii Yeroo itti raawwataman

Dawwannaa manaa manaa- Torbeetti yeroo lama/ Ji’aatti


ramaddii 1 guyyaa 8

Dawwannaa manaa manaa- Torbeetti yeroo tokko/ Ji’aatti


ramaddii 2 guyyaa 4

Tajaajila fayyaa manneen Torban lamaatti yeroo tokko


barnootaa

Giddugaleessa dargaggootaa Torban lamaatti yeroo tokko

Abbaa warraa ykn qaama Akka barbaachisummaa isaatti


hawaasaa ramaddii biroo keessa
jiran- ramaddii 3ffaaf

Qophii gamaaggama fi gabaasa Guyyaa walakkaa


buufata fayyaatti gochuu

Yaadachiisa: Sagantaa torbee sadarkaa hawaasaa ykn maatiitti


hojjetamu akka barbaachisummaa isaatti waljalaa butuun ni
danda’ama.

15
Fakkii yaa’iinsa fayyadamtoota tajaajila fayyaa xiyyeeffannoo
addaa barbaadan akkaataa itti adda baasan agarsiisuu.

Ragaa ka’umsa fayyaa maatii

Haala fayyaa naannoo hojii


Paakejii
tajaajjila
ekisteenshinii
magaalaa
Rakkolee saaxilamtoota Ogeeyyii
fayyaa fi fayyaan ekisteenshin
ii fayyaa
walqabatan sakkata’u l

Fayyadamtoota tajaajjila
fayyaa adda baasu.

6.2 Leenjii maatii adda duree

Leenjiin maatii adda duree tarsiimoo babbalisuu hordofee hojii irra


kan oolu yommu ta’u ogeessootni eksiteeshinii fayyaa sadarkaa
gandaatti/zooniitti walitti hidhaamiinsa 1-5f fi gaggeessitoota garee
misoomaatiif leenjii dandeetti cimsu kennuudhaan adda duree akka
ta’an gochuudhaan ittifufinsaan garee misoomaa fi walitti
hidhaamiinsa 1-5 tiin maatii hundi adeemsa raawwii paakeejii
eksiteeshinii fayyaa adda duree ta’anii fayyaa isaanii omishatan ta’a.

Raawwii bu’uureeffatee gandaa/zooniitti sadarkaan kennameefii


gaggeessa tokko shanee ta’anii filatamanii dubartoota adda dure
jedhaman ogeessoota eksiteeshinii fayyaa fi buufata fayyaatiin guyyaa
15’f guyyaatti sa’aa 4 walitti sa’aatii 60’f leenjiin dandeetti cimsu
fudhatu.

16
Yeroo leenjii fi booda paakeejicha mana isanitti hojii irra ni oolchu,
paakeejicha yoo guttatani adda durumman filatamu.Haa ta’u malee
kanaa olitti kan caqasame sa’aa leenjii hundumaa akkuma jiruutti ta’ee
akkataa leenjifamtootni sa’aan argamanitti, simannaa barumsaa fi
haala hojii ilaaluudhaan guyyaa leenjii gabaabbachuu ykn dheerachuu
ni danda’a.

Gaggeessitootni walitti hidhamiinsa tokko shanee maatii isaan jala


jiran wajjin guyyoota lamaaf haala hojii irra oolmaa paakeejii irratti
marii gochuudhaan karoora dhuunfaa fi walitti hidhaamiinsaa ni
qopheessu.Gabatee yeroo hojii irra paakeejii ni qopheessu, akkataa
karooraa fi gabatee yeroo hojii ta’een gaggeessotootni 1-5 hordoffii fi
deeggarsa addaan osoo hin citiin gaggeessuudhaan maatii hunda kan
ilaallattu paakeejii hunda raawwachuudhaan adda duree ta’aanii akka
eebifaman ni godhu. Bu’uuruma kanaan yeroo gabaabaa keessatti
maatiin hundinuu sagantaa paakeejii eksiteeshinii fayyaa irratti adda
duree ta’anii akka eebifaman taasisuun ni danda’ama. Maatiiwwan
adda duree ta’anii eebbifaman gara boodaatti akka hin deebine
ogeessoota eksiteeshinii fayyaatiin gargaaramanii gaggeessitoota
tokko shanee hordoffii fi deeggarsa ittifufiinsa qabu gochuun irraa
eegama.

17
Sagantaa leenjii gaggeesitoota garee misoomaa fi tokko shanee

Guyyaa Gosa paakejii Sa’aa


fudhaatuu
1 Paakeejii tajaajila karoora maatii 4
2 Paakeejii sirnaa nyaataa 4
3 Paakeejii walhormaataa fayyaa 3
dargagootaa
4 Paakeejii fayyaa hadhoolee fi 6
daa’iimmanii
5 Paakeejii tajaajila talaallii 4
6 Paakeejii ittisa fi to’annoo dhukkuba 3
busaa
7 Paakeejii ittisa fi to’annoo dhukkuboota 5
daranyoo sombaa fi juzam
8 Paakeejii ittisaa fi to’annoo HIV/AIDS fi 5
dhukkuboota naf-saalaa biroo
9 Paakeejii gargaarsa waldhaansa duraa 3
10 Paakeejii ittisa fi to’aannoo dhukkuboota 5
daddarboo hin taane
11 Paakeejii fayyaa sammuu 2
12 Paakeejii qulqullina dhuunfaa fi eegumsa 4
fayyaa naannoo mana jireenyaa
13 Paakeejii ijaarsaa fi itti fayyadama mana 4
fincaanii
14 Paakeejii qabinsaa fi maqsuu kosii 4
goggogaa fi dhangala’aa
15 Paakeejii qabinsaa fi itti fayyadama 4
bishaan dhugaatii fi qulqullina nyaataa
Yeroo waligalaa 60

18
Yaadachiisa: Yeroo leenjii armaan olitti ta’an haala qabatamaa
naannootiin sirreeffama gochuun ni danda’ama.Paakeejiin barumsa
eegumsa fayyaa paakeejoota kanaan olitti caqasaman waliin
qinda’aanii kan kennaman ta’a.

Ulaagaa eebba maatii adda duree

Maatiin sagantaa eksiteeshinii magaalaatiin adda duree ta’anii


eebbifamuudhaaf ulaagaalee armaan gadiitti jiran keessaa kan isaan
ilaallatu hunda guuttachuun isaan irraa eegama.

1. Leenjii yaada rimee fi gochaan agarsiisuu yoo xumuran

2. Talaallii daa’iimmanii akaakuu barbaachisan hunda yoo


talaalchisan

3. Daa’iimman waggaa lama gadi jiraniif hordoffii guddinaa yoo


taasisan

4. Mana keessatti sooggida ayoodinii qabu itti fayyadamu yoo ta’e

5. Dubartoota tajaajila karoora maatii fudhachuu qaban yoo itti


fayyadaman

6. Haatii ulfa taate tajaajila hordoffii da’umsa duraa yoo goote

7. Haati deesse tajaajila da’uumsaa ogeessa leenji’een yoo argate

8. Haatii deesse hordoffi tajaajila du’umsaa booda yoo goote

9. Saaphana bokee busaa argatanii yeroo hunda yoo ittifayyadaman

10. Iddoowaan busaadhaaf saaxilaman keessaa kan jiraatan hojiiwaan


qulqqulinaa to’aannoo fi ittisaa busaa irratii yoo hirmaatan

11. Iddoo busaadhaf saaxilaman keessa jiraatanii mana isaanii


keemikaalaa farraa bookee busaa yoo biifsisan

12. Miseensoonii maatii hundaa mana fincaanii yeroo hundaa haala


gaariin yoo ittifayyadaman
19
13. Bakka kosii goggoggaafi dhangala’a itti maqsan yoo qabaatanii fi
haala gaartiin yoo

Ittifayyadaman

14. Mana isaani qulqullinaan yoo qabatan

15. Naannoo mana jireenyaa/moraa qulqullinii isaa yeroo ilaalamu


sirriti yoo qabame jiraate.

16. Mani araa mana jireenyaa irraa kan adda bahee qabaatani
ittfayyadama yoo jiraatan.

17. Mana jireenya fi mana beeyilada adda baasani yoo qopheessan

18. Fayyaa qabeessa ta’anii jiraachuf akkasumas dhukkuba irraa


fayyuuf gochoota feedhiidhan raawwataman (yeroo yeroodhaan haala
fayyumaa kan ilaallamanii fi yaali kan godhan yoo ta’e.)

6.3 Qabiyyee Paakejjii ekisteenshinii fayyaa magaalaa fi


iddoowwan hojii irra oolu.
Paakejiin ekisteenshinii fayyaa magaalaa dagaaggina fayyaa, ittisa
dhukkubaa fi tajaajjilawwan yaalaa murteessoo ta’an sirna sadarkaa
kenninsa tajaajjila fayyaa adda addaa yaada keessa galchee
qindoominaan kan dirireedha.Ogeeyyii ekisteenshinii fayyaa magaalaa
paakejii fayyaa maatii, paakejii ittisaa fi too’annoo dhukkubootaa fi
ittisa balaa tasaa, akkasumas paakeejii tajaajjila haayijinnii fi eegumsa
fayyaa naannoo manaa manatti sadarkaa hawaasaa, manneen
barnootaa fi gidduugala oolmaa dargaggootaa tooftaawwan adda
addaa fayyadamuun hojiwwan hubannoo qabsisuu ni hojjetamu.

20
Iddoo Galteewwan
Paakeejootaa fi Tajaajiloota Fayyadamtoota
tajaajjili itti tajaajjila kennuuf
Tajaajilichaa
kennamu barbaachisan
Paakeeji Fayyaa Maatii
1.1 Fayyaa Haadholii
Tajaajila dahumsa duraa
Barumsa fayyaa waa’ee eegumsa fayyaa haadholii fi daa’immanii kennuu. Maatii fi Hawaasa Mana Qajeelfama ken-
ninsa tajaajila
Tajaajjila gorsaa haala sirna nyaataa haadholii, qophii dahumsa duraa taasi- Haadhoolii ulfaa
gorsaa (qajeelfama
famu qabu, rakkoolee fayyaa walxaxxaa mudachuu danda’u, waa’ee dahum- fi Abbaa manaa
fayyaa maatii fi ji-
saa fi kununsa daa’imma haarawa dhalateef kennuu. isaanii
jjirama amalaa fidu
Qorannoo qaamaa/physical examination/Seenaa haala waliigalaa dhibbaa dh-
danda’an biroo,
igaa dabalatee waa’ee isaa ibsu fudhachuu.
Uunka dhaabbata
Qorannoo ulfaa taasisuu itti aanutti itti ergan
Qorannoo fincaanii taasisu meeshaa dhibbaa
dhigaa ittin
Mallattoolee cimaa adda baasuu fi gara buufata fayyaatti eergu.
ilaallan,Kitii HIV/
Saaphana siree akka barbaachisumaa isaatti kennu Haadhoolee Ulfa AIDS ittin qoratan,
Ayiiran fooleetii kennuu saaphana siree,
Qorannoo dhukkuba naf-saalaa “HIV/AIDS” dabalatee gaggeesuu/adda baa- Kaapsulii ayiranii)
suun gara buufata fayyaatti erguu.
Tajaajila qorannoo dahumsaan duraa irratti xiyyeeffatteef gara buufata fayy- Haadhoolee Ulfaa
aatti erguu
HIV/AIDS’n haadha irraa gara daa’immaa akka hin dabareef tajaajila ittisaa-
tiif (PMTCT) gara buufata fayyaatti erguu
Namoota tajaajila hordoffii fi qoricha adda kutan adda baasuun gara Haadhoolee Ulfaa
buufata fayyaatti erguu.
21
Iddoo Galteewwan
Paakeejootaa fi Tajaajiloota Fayyadamtoota
tajaajjili itti tajaajjila kennuuf
Tajaajilichaa
kennamu barbaachisan
Tajaajila dahumsaa fi dahumsan booda
Haadholii dahumsi tasaa isaan qaqqabe tajaajila ambuulaansii akka argataniif Haadha cininsuu Uunka ol ergiinsaa
haala mijeessudhaan gara dhabbilee fayyaa dhihootti erguu. irra jirtuuf safartuu fi madaal-
lii daa’imaa ,mee-
Tajaajila dahumsaa sadarkaa dhaabbilee fayyaatti ogeessota leenji’aniin akka Haadha cininsuu shalee deeggarsa
argataniif erguu irra jirtuuf barnootaa,safartuu
Rakkoowwan fayyaa walxaxxaa yeroo dahumsa duraa fi boodaa dhufaniif Haadha ho’insaa qaamaa.
hordoffii fi qorannoo akka argataniif gara dhaabbilee fayyaa itti aanutti ergu

Kununsa daa’ima reefu dhalate fi dahumsa booda Haadha dhiheenyatti Manaa Mana Uunka ol ergiinsaa
Sagantaa baasuun gaafa guyyaa tokkoffaa, sadaffaa fi torbaffaa manaa mana deesse,daa’ima sabi- safartuu fi madaal-
deemun hordoffii tajaajila dahumsa booda taasisuu. yyii/reefu dhalate lii daa’imaa ,mee-
shalee deeggarsa
Dahumsaan booda tajaajjila gorsaa fi karoora maatii kennuu.
barnootaa,safartuu
Fayyaa daa’ima sabiyyiif/reefu dhalateef hordoffii taasisuu,gara buufata ho’insaa qaamaa.
fayyaa dhihoo erguu
Tajaajila Fayyaa Daa’immanii
Yaalaa fi hordoffii dhukkuba daa’immanii
Barumsa waa’ee eegumsa fayyaa afaanii , ijaa fi qulqullina dhunfaa kennuu Barattoota Mana barum- Deeggarsa mee-
saa shaalee barumsaa

22
Iddoo Galteewwan
Paakeejootaa fi Tajaajiloota Fayyadamtoota
tajaajjili itti tajaajjila kennuuf
Tajaajilichaa
kennamu barbaachisan
Qorannoo qaamaa guutuu (physical examination) gochuu,seenaa haala walii- Daa’imman waggaa Mana Mana, Manaa mana,Mana
galaa ibsuu fudhachuu, qorannoo biroo dabalataattif gara buufata fayyaa shanii gadii jiran Mana barum- barumsaa fi ha-
dhihootti erguu saa fi hawasa waasa
Daa’imman dhukkubsatan gara buufata fayyaa dhihoo erguun dura yaala fi
kunnunsaa barbaachisaa kennuu.

Daa’imman yaala fudhachaa jiraniis ta’e kan fudhachuu qaban dabalatee gara
tajaajjila yaalaa waliin walitti hidhamiinsa uumuun hordoffii tasisuu.
Sirna Nyaataa
Sirna nyaataa ilaalchisee barumsa fayyaa kennu. Daa’imman waggaa Maatii Meeshaalee deeggarsa
shanii gadi jiran ootaa,Meetira,Vaayita-
Hordoffii guddinaa taasisuu Daa’imman waggaa amina A,qoricha raam-
2 hanga 5 jiran moo garaa keessaa,
Iddoo nyaataa dabalataa itti hojjetanii agarsiisan qopheessuu Daa’imman ji’a 6 safartuu ulfaatinaa
hanga waggaa 2 fi dheerinaa,kinnina
jiran meebendaazolii
Nyaanii hawaasni fayyadamu ayoodiniidhaan, albuudaa fi vaayitaamina A Waggaa 5 gadi ta’an
haala barbaachisuun qabaachuu isaanii hordoffuu fi barsisuu
Raabsa qoricha farra raammoo garaa keessaa fi vaayitaamiina A taasisuu. Daa’imman ji’a Maatii, ha-
6-59 jiraniif vaayita- waasaa,
amina A fi waggaa mana
2-5 ta’aniif qoricha barumsaa
farra raammoo
garaa
23
Iddoo Galteewwan
Paakeejootaa fi Tajaajiloota Fayyadamtoota
tajaajjili itti tajaajjila kennuuf
Tajaajilichaa
kennamu barbaachisan
Daa’imman hanqina nyaataa hin madaallamneen garmalee midhaman adda Daa’ima waggaa
baasuun yaalaaf gara buufata fayyaatti erguu. shani gadi ta’an
Tajaajila Talallii
Barumsa fayyaa waa’ee talaalli irratti kennuu Maatii Odeffannoo
gandaa/gooxii,
Daa’imman talaalli adda kutan barbaadun gara buufata fayyaa erguu Daa’imman waggaa
meeshaa gargaarsa
1 gadi ta’aniif
Mana barnootaa,unka
Daa’imman dhaabbilee fayyaa keessatti tajaajila talaalli hin argane Daa’imman waggaa
gara buufata fayy-
hordoffuun talaallii akka argataniif gara buufata fayyaatti erguu 1 gadi ta’aniif
aatti ol ergan
Tajaajjila talaalli idilleettif daa’imman gara dhaabbata fayyaa erguu Daa’imman waggaa
1 gadi ta’aniif
Karoora Maatii
Waa’ee tajaajila karoora maatii odeeffannoo fayyaa/ tajaajila gorsaa kennuu Dubartoota umurii Meeshalee
dahumsaa keessa ji- deegarsa barnoota,
ran (waggaa 18-49) qajeelfama karoora
Sababa gara garaattin dhaabbilee fayyaatti tajaajila kinnina dahumsa too’attu, Dubartoota umurii maati, kiniinaa fi
dippoo fi kondoomii barbaadani argachuu hin dandeenyeef kennuu fi gara dahumsaa keessa ji- lilmoo ulfa ittisu,
buufata fayyaa erguu ran (waggaa 18-49) kondomii, unka
gara buufata fayy-
aatti ol ergan

Tajaajila karoora maatii armaan olitti eramaniin alaa tajaajila kana kan bar- Dubartoota umurii
baadan gara dhaabbata fayyaatti erguu dahumsaa keessa ji-
ran (waggaa 18-49)

24
Iddoo Galteewwan
Paakeejootaa fi Tajaajiloota Fayyadamtoota
tajaajjili itti tajaajjila kennuuf
Tajaajilichaa
kennamu barbaachisan

Tajaajila walhormaata dargaggootaa

Dargaggoota dhiiraa fi dubartootaaf barumsa eegumsa fayyaa kennuu Dargaggoota dhiiraa Manaa Meeshalee
fi dubartoota mana,giddu- odeeffannoo,barsisaa
Tajaajila gorsa waa’ee karoora maatii, wal qunnamtii saala of eegannoo qabu, gala olma fi waligaltee/ mee-
shalee jijjirama
HIV/AIDS dhukkuba naf-saalaa fi ulfaa’un duraa kennuu dargaggootaa
amalaa
fi mana bar- fidu danda’an,qajeel-
Tajaajila Kondoomii fi tooftaalee karoora maatii biroo dhiheessuu umsaa fama fayyaa
ga’eessota fi
dargaggootaa,unka
ol erginsaa,kinnina
karoora
maatii,kondomii fi
diippoo…(Kiitii tajaa-
jila karoora maatii)

Tajaajila kunnuunsa ulfaa baasuu fi ulfa baasuun boodaa jiruuf gara dhaab-
bata fayyaa erguu.

Dargaggoota hundaa tajaajila walhormaata dargaggootaa fi dhukkuboota naf-


saalaa adda baasuun kunnunsaaf gara dhaabbata fayyaa erguu

Ittisa dhukkubootaa fi Balaa tasaa

Dhukkuboota hin daddarbine

25
Iddoo Galteewwan
Paakeejootaa fi Tajaajiloota Fayyadamtoota
tajaajjili itti tajaajjila kennuuf
Tajaajilichaa
kennamu barbaachisan
Barumsa eegumsa fayyaa dhukkuboota hin daddarbine irratti kennuu. Namoota dhuk-
kuboota daddarboo
hin taanef saaxilmoo Meeshalee bar-
ta’an umsaa fi walii-
Meeshaa safartuu dhiibbaa dhigaa qabachuun dhiibbaa dhigaa safaruu Namoota dhiibbaa galtee, meeshaa
dhiigaaf saaxilamoo safartuu dhibbaa
ta’an dhigaa,Dip-
Dhibee sukkaaraa mallattoo dhibeen agarsisuunii fi qarannoo fincaaniin adda Namoota dhukkuba Hawaasa, stick, uunka ol
baasuu sukkaaraaf baay’ee manaa erginsa,safaruu
saaxilamoo ta’an mana ulfaatinaa
Meeshalee barum-
Kaansarii harmaa adda baasuu Dubartoota umurii saa fi waliigaltee,
dahumsaa keessa
jiran
Dhukkubsattoota dhiibbaa dhiigaa fi suukkaaraa hordoffii wal’aansaa akka Namoota yaala
taasisan tajaajila gorsuu kennuu dhukkuba sukkaaraa
fi dhiibbaa dhigaa
irra jiran

Dhukkubsattoota dhiibbaa dhiigaa fi suukkaaraa adda baasuun gara dhaabbata Dhukkubsatoota


fayyaa ergu dhiibbaa dhiigaa fi
sukkaaraa

26
Iddoo Galteewwan
Paakeejootaa fi Tajaajiloota Fayyadamtoota
tajaajjili itti tajaajjila kennuuf
Tajaajilichaa
kennamu barbaachisan
kaansarii fi dhibbee biroo muddaa hin ta’iniif tajaajjila armaan gadi kennuu Dhukkubsatoota Meeshaa gar-
1.Qorannoo fi ol erguu kaansarii gaarsa barnootaa,
2. Tajaajila gorsaa obsisistuu dhuk-
3. Waldhaansa seeraa fi sirritti akka fudhatan gargaaruu kubaa
4. Waldhaansa dhibee fi kunuunsa manaa manaa
Dhukkuba sammuuttif tajaajilawwan armaan gadi kennuu Dhukkubsatoota Mana Meeshaa deeggar-
1.Tajaajjila gorsaa sammuu,maatii/ku- sa barnootaa,unka
2.Haala qabinsa dhukkubsatoota sammuu ilaalchisee maatii gargaarru nunsaa ol erginsaa
3.Waldhaansa sirritti fi seeran/haala barbaadamuun akka fudhatu gargaarruu
4.Ol ergiinsaa fi walitti hidhamiinsa dhaabbilee fayyaa uumuu.

Dhukkuboota daddarboo

Barumsa fayyaa waa’ee HIV kennuu Naannoo/ qaama Manaa


hawaasa saaxilamoo mana,wirtuu
ta’an dargaggoo fi
mana
barumsaa
Tajaajila gorsaa fi qorannoo HIV/AIDS kennuu Naannoo/ qaama ha- Manaa
waasa saaxillamoo mana,wirtuu
ta’an dargaggoo

27
Iddoo Galteewwan
Paakeejootaa fi Tajaajiloota Fayyadamtoota
tajaajjili itti tajaajjila kennuuf
Tajaajilichaa
kennamu barbaachisan
Tajaajila “pre ART & ART” akka argataniif gara dhaabbilee fayyaa erguu Qorannoodhaan
namoota “HIV”
pozitivii ta’an
Namoota dhignii isaa keessa vaayirasiin “HIV” jiru “ART” akka jalqabaniif Namoota “HIV/ Manaa mana Meeshaalee
tajaajila gorsa gorichaa akka addaan hin kunnee kennuu AIDS” dhiiga isaanii odeffannoo
keessa jiraate wald- barumsaa fi
haansa irra jiraan. waliigaltee,Kiitii
HIV ittin qoratan,
Namoota dhiiga isaanii keessa vaayirasiin “HIV/AIDS” jiru tajaajila hawaas- Namoota “HIV/ qajeelfama waa’ee
umaa akka argatan gochuu/erguu AIDS” dhiiga isaanii qorannoo fi haala
keessa jiru gorsa itti kennan fi
unkaa ol ergiinsa
gara dhaabbata
fayyaa
Dhukkuba naf-saalaa adda baasuu Naannoo saaxilam- Manaa
moo ta’an mana,wirtuu
dargaggoo
Daranyoo sombaa ilaalchisee barumsa fayyaa kennuu Qaama hawaasa Manaa mana,
hundaaf wirtuu
dargaggoo,
mana
barumsaa
fi bakka
hawaasni
walitti
qabamee
jirutti
28
Iddoo Galteewwan
Paakeejootaa fi Tajaajiloota Fayyadamtoota
tajaajjili itti tajaajjila kennuuf
Tajaajilichaa
kennamu barbaachisan
Shakkamtoota daranyoo sombaa adda baasuu Qaama hawaasa Maatii, ha- Meeshaalee odeef-
hundaaf,dhukkubsatoota waasa, fannoo, barumsaa
daranyoo sombaa waliin giddu-gala fi waliigaltee
walitti dhufinsa kan qa- dargaggootaa
ban fi Vaayirasiin “HIV/ fi
AIDS” dhiiga isaani mana barum-
keessa kan jiru saa
Dhukkubsatootni daranyoo sombaa tajaajjila waldhaansa akka argataniif gor- Dhukkubsatoota Mana mana unka ol erginsaa
suu qorcha akka addaan hin kunne kennuu fi hordoffuu daranyoo sombaa
waldhaansa irra jiran
Ittisaa fi to’annoo dhibee busaa irratti barumsa kennuu Hawaasa hundaa Mana manatti
Giddu-gala dargag-
gootaa fi mana
barumsaa
Waa’ee itti fayyadama fi faayidaa saphaana farra bookee busaa beeksiisuu Hawaasa hunda Manaa ma- Meeshaalee deeg-
naatti, ha- garsaa barnootaa,
waasa saphaana farra
Kitii sakkata’iinsa atattamaa (RDT) fayyadamuudhaan sakkata’iinsa busaa Dhukkubsattoota bookee busaa, kitii
gochuu ho’iina qaamaa sakkata’iinsa atatta-
qaban maa (RDT), piroto-
Dhukkubsattoota busaaf yaalii kennuu Kiitii sakkata’iinsa koolii qorichoota
atattamaan (RDT) busaa
dhukkubsattoota
posativii ta’aniif

29
Iddoo Galteewwan
Paakeejootaa fi Tajaajiloota Fayyadamtoota
tajaajjili itti tajaajjila kennuuf
Tajaajilichaa
kennamu barbaachisan
Dhibamtoota dhukkuba hin fayyineen qabamaniif

1. Dhibamtoota dhukkuba hin fayyineen qabamaniif kunuunsa gochuu Dhukkubsattoota Manaa manatti Meeshaalee deeg-
2. Barumsa fizooteeraappii maatiif kennuu dhukkuba hin fayy- garsa barnootaa, unka
3.Tajaajila dhibee yaaluu kennuu ineen qabaman walharkaa fudhiinsaa
4. Dhibamtootni tajaajilawwan dhaabbiilee fayyaatti kennamanii fi tajaajilaw- (rifeeraalii),qoricha
wan hawaasaa biroo yoo barbaadan unka walharkaa fudhiinsaatiin (rifeeraa- dhibee tasgabeessuu
litiin) gara dhaabbata fayyaatti eerguu (Anti pain), kiitii ken-
na yaalii fi kununsa
manaa manaattii
Gargaarsa yaalii duraa kennuu fi balaa tasaa ittisuu

Waa’ee gargaarsa yaalii duraa irratti barumsa fayyaa kennuu Namoota hawaasaa Hawaasa, id-
Waa’ee kenna gargaarsa yaalii duraa namoota hawaasa keessaa bahaniif keessaa bahan doo hojii
leenjii kennuudhaan yeroo balaa ykn yaalii tasaa gargaarsa akka godhan
gochuu
Walitti hidhaamiinsa yaalii tasaa hospitaalaan duraa godhamu cimsuu Meeshaalee deeg-
Waa’ee ittisa balaa tiraafikaa barsiisuu garsa barnootaa,
kitii gargaarsa yaa-
lii duraa kennuuf
Tajaajilawwan gargaarsa yaalii duraa kennuu Qaama hawaasa gargaaru
balaa tasaatiin mid-
haman

30
Iddoo Galteewwan
Paakeejootaa fi Tajaajiloota Fayyadamtoota
tajaajjili itti tajaajjila kennuuf
Tajaajilichaa
kennamu barbaachisan
3. Eegumsa Fayyaa Naannoo

Ijaarsa fi ittifayyadama mana fincaanii

Hojiiwwan gorsaa fi beeksiisa haayijinii akkataa ijaarsa, uwwisaa fi ittifayya- Hawaasa hundaaf Maatii, Meeshaalee wali-
dama mana fincaanii sirrii ta’e hojjeechuu keessumma maatii giddu-gala galtee waabeffan-
abbaa/haadha war- dargaggootaa naa hojii fi jijjiir-
raa mana fincaanii fi mana bar- raa amalaa fiduu
hin qabne,mana fin- umsaa danda’an
caanii foyyaa’aa hin
qabnee fi rakkoo
ittifayyadama mana
fincaanii qaban

Manneen fincaanii dhuunfaa, waliinii fi ummataa ijaaruuf, uwwisa dabaluu fi Hawaasa hundaa Iddoo um-
qulqullina foyyeessuuf sosochii ummaataa gaggeessuu keessummayyuu matni fi
maatii abbaa/haadha maatiin walit-
warraa mana fincaa- ti iqabaman
nii hin qabne fakkeenyaaf
iddoo ga-
baa, buu-
fata geejibaa,
karaa qarqara

31
Iddoo Galteewwan
Paakeejootaa fi Tajaajiloota Fayyadamtoota
tajaajjili itti tajaajjila kennuuf
Tajaajilichaa
kennamu barbaachisan
Mana fincaanii ummataa fi waliinii ilaalchisee suphaa fi ittifayyaadama/haala Abbaa/hadha war- Iddoo maatii
qabiinsaa irratti barumsa kennuu raa, miseensoota ko- fi hawaasni
ree bulchiinsa mana tajaajila
fincaanii bishaan,
saniteeshinii
fi haayijinii
bakka tok-
kootti argatu
(Full WaSH
component
from single
point)
Maatiiwwan tajaajila saffisaa fi dursa argachuu barbaadan dhimmamtoota Abbaa/Haadha Mana ma-
tajaajilicha kennan wajjin walqunnamsiisuu warraa mana fin- naatti
caanii jalaa guute,
guutuu isaatiin
gara naannootti kan
dhangala’u, fayyaa
nama irratti dhiibba
kan fiduu fi xux-
sisuun ykn tooftaa
biraan tajaajila
mana fincaanii arga-
chuuf eeggatan

32
Iddoo Galteewwan
Paakeejootaa fi Tajaajiloota Fayyadamtoota
tajaajjili itti tajaajjila kennuuf
Tajaajilichaa
kennamu barbaachisan
Maatiiwwan tajaajila mana fincaanii argachuu barbaadan Interpiraayizii Abbaa/Haadha war- Maatiiwwan
maayikroo xixxiqqaa (IMX) filannoo teknoolojii mana fincaanii fi meeshaalee raa filmaata teekno-
harka dhiqannaa dhiyyeessan waliin walqunnamsiisuu olojii mana fincaanii
barbaadan

Haala qabinsa qulqullina bishaanii fi nyaataa

Waabeffanaa
hojii,
keemikaaloota
Manaa bishaan mana
Haala qabiinsa fi yaalii bishaan qulqulluu dhugaatii ilaalchisee hawaasa Hawaasa hundaaf manatti, keessaatti
giddu-gala
barsiisuu, hojetanii agarsiisuu fi bakka hojetanii itti agarsiisan qopheessanii keessumaattu dargaggootaa yaaluuf
kennuu dubartootaaf fi mana tajaajilanii fi
barumsaa meeshaalee
waligaltee
amala jijjiirraa
fiduu danda’an

33
Iddoo Galteewwan
Paakeejootaa fi Tajaajiloota Fayyadamtoota
tajaajjili itti tajaajjila kennuuf
Tajaajilichaa
kennamu barbaachisan
Hawaasa hunda
keessummaayyuu
daa’iimman umuriin
isaanii waggaa
Eegumsa nageenya nyaataa fi haayijinii ilaalchisee hojiiwwan hubannoo shan gadiitti jiran, Manaa
uumuu hojjeechuu hadhoolee ulfaa, manati
HIV dhiigaa isaan
keessatti argamuu
fi dhukkubsattoota
daranyoo sombaa

Maatiiwwan tajaajila keemikaala bishaan mana keessatti yaaluu barbaadan Abbaa/Hadha warraa
keemikaala bishaan
dhaabbilee tajaajilicha kennan wajjin walittihidhamiinsa uumuu/ Maatiidhaan
mana keessatti yaaluu
qunnamsiisuu barbaadan

Eegumsa qulqullina naannoo fi dhuunfaa

Abbaa/haadha
warraa balfa Maatiidhaan,
goggoogaa maqsuuf giddu-gala
Maatiiwwan Interpiraayizii Maayikroo Xixxiqqaa /IMX/ balfa goggogaa
Interpiraayizii dargaggootaa,
sadarkaa jalqabaa walitti qaban wajjin wal qunnamsiisuu Maayikroo manneen
Xixxiqqaa /IMX/ barnootaa
barbaadan
Maatiiwwan iddoo barbaachisaa ta’eetti maqsa balfa dhangala’oo sirnaan Maatiidhaan,
Abbaa/Hadha wirtuu
hojjeetanii akka ittifayyadaman deeggarsa gochuu, fakkeenyaaf bo’oo
waarraa maqsa balfa dargaggootaa,
bollaa balfa dhangala’oo, gaanii/gandaa balfa dhangala’oo itti kuusanii fi dhangalaa’oo qaban manneen
walnyaatinsa keemikaalaa itti gaggeefamu hojjeettan gochuu kkf barnootaa

34
7. Gahee Hojii Fi Ittigaafatamummaa

7.1. Gahee Hojii Fi Ittigaafatamummaa Miniisteera


Eegumsa Fayyaa

 Sagantaa Ekisteeshinii Fayyaa raawwachisuuf ijaarsa


raayyaa misoomaa hojii ijoo isaa godhee socho’uu
 Dhabbiilee kunuunsa fayyaa bu’uura “PHCU” cimsuu
 Qajeelfamootaa fi sanadoota sagantiichaaf barbaachisoo
ta’an qopheessuu fi raawwii isaanii hordoofuu
 Qindoomina hojiiseekteroota mootummaa feedaraalaa,
manneen marii naannoo, biiroolee fayyaa fi dhaabbilee
dhimmamtootaa wajjin cimsuudhaan galma gahiinsa
sagantaa ekisteeshinii fayyaaf waliin hojjeechuu,
dhiyyeessiiwwan barbaachisan guutuu,
 Komaandi poostii naannoolee irratti ijaaraman
deeggaruu, hordoofuu, odeeffannoo waljijjiiruu fi
qindoominaan hojjeechuu
 Naannoolee hundaa fi dhaabbilee dhimmamtootaa kan
hirmaachise gamaaggama raawwii hojii waggaa
waggaadhaan gaggeessuu, haaluma kanaan raawwii hojii
sagantaa ekisteeshinii fayyaatiin sadarkaa foyyee
qabanii fi qaamoolee gahee olaanaa qabaniif beekamtii
fi badhaasa kennuu
 Hojiilee hordoffii fi deggersaa hojjechuu
 Hojjeettootni/ogeeyyiin eksiteeshinii fayyaa barumsa
leenjii hojii irraa fi foyya’iinsa ogummaa sirna ittiin
argatan diriirsuu, hojii irra olmaa isaa hordoofuu
 Qo’annoowwan raawwii sagantiichaa foyyeessuuf
gargaaran adeemsisuu/qindeessuu
 Muuxannoowwaan gaggaarii qindeessuudhaan
waltajjiiwwan muuxannoo itti waljijjiiran qopheessuu

35
 Uunkaalee waalta’aa ragaan ittiin sassaabamu,
gabaasni ittiin dhiyaatu, hordoffii fi madaalliin ittiin
gaggeeffamuu qopheessuun hojii irra akka oolu
gochuu
 Meeshaalee deeggarsa barnoota eegumsa fayyaa,
maanuwaaloota leenjii fi kitaaboolee wabii ta’an
qopheessuu

7.2. Gahee Hojii Fi Ittigaafatamummaa Biiroo


Eegumsa Fayyaa Naannoo

 Sagantaa Ekisteeshinii Fayyaa raawwachisuuf ijaarsa


raayyaa misoomaa hojii ijoo isaa godhee ni socho’a
 Dhabbiilee kunuunsa Fayyaa bu’uura jalqabaa /
“PHCU” cimsuu
 Komaandi poostii naannoo irratti ijaaraman deeggaruu,
hordoofuu, odeeffannoo waljijjiiruu fi qindoominaan
hojjeechuu, dhiyyeessiiwwan barbaachisan guutuu
 Imammattoota, danbiiwwan fi qajeelfamoota Ministeera
Eegumsa Fayyaa Federaalaan bahan bu’uura
godhachuudhaan haala qabatamaa naannichaatiin
walittifiduudhaan raawwatiinsa isaa hordoofuu
 Mootummaa naannichaa, manneen hojii sekteerootaa,
godina, bulchinsa magaala fi dhaabbilee dhimmamtoota
wajjin qindoomina hojii jiru cimsuudhaan galma
gahiinsa sagantaa ekisteeshinii fayaatiif waliin
hojjeechuu
 Waajjira eegumsa fayyaa godinaaf/ waajjira bulchiinsa
magaalaaf deeggarsa teeknikaa fi bulchiinsa kennuu
 Muuxannoowwan gaggaarii sagantaa ekisteeshinii
fayyaa naannoo keessaa fi alaa argaman
qindeessuudhaan akka bal’atan gochuu

36
 Qaamoolee sadarkaa sadarkaadhaan jiran fi dhaabbilee
dhimmamtootaa kan hirmaachise gamaaggama raawwii
hojii walakkaa waggaa waggaadhaan qopheessuudhaan
raawwii isaaniittin qaamoolee sadarkaa foyyee qabaniif
beekamtii fi badhaasa kennuu
 Ogeeyyii ekisteeshinii fayyaa barumsa leenjii hojii irraa
fi foyya’iinsa ogummaa akka argatan gochuu, raawwii
isaa hordoofuu
 Bakka ogeeyyii ekisteeshinii fayyaa sababa adda
addaatiin hojii isaanii gadilakkisaniif leenjii hanqina
guutuu gaggeessuu
 Qo’annoowwan raawwii sagantaa ekisteeshinii fayyaa
irratti gaggeessuu/deeggaruu
 Hojiiwwan hordoffii deeggarsaa raawwachuu,
naannoolee biroo wajjin muuxannoo gaggaarii
waljijjiiruudhaan sirna foyyee qabu diriirsuu
 Meeshaalee deeggarsa barnootaa eegumsa fayyaa fi
kitaaboolee wabii ta’an qopheessuu
 Gabaasa wayitawaa Minsiteera Eegumsa Fayyaa
Federaalaaf gochuun, dub-deebii kennamutti
fayyadamuudhaan saganticha foyyeessu

7.3. Gahee Hojii Fi Ittigaafatamuummaa


WaajjiraEegumsa Fayyaa Godinaa/Waajjira Eegumsa
Fayyaa Bulchiinsa Magaalaa
 Sagantaa Eksiteeshinii Fayyaa raawwachisuuf ijaarsa
raayyaa misoomaa hojii ijoo isaa godhee socho’uu
 Komaandi poostii godinaa fi aanaa irratti ijaaraman
deeggaruu, hordoofuu, odeeffannoo waljijjiiruu fi
qindoominaan hojjeechuu

37
 Dhaabbilee kunuunsa fayyaa bu’uura ”PHCU”
deeggaruu, hordoofuu
 Danbiiwwanii fi qajeelfamoota Ministeera Eegumsa
Fayyaa Federaalaa fi Biiroo Eegumsa Fayyaa
Naannootiin bahan hojii irra akka oolan gochuu
 Qindoomina hojii bulchiinsa mana maree magaala,
seektera manneen hojii, aanaa fi dhaabbilee
dhimmamtoota wajjin cimsuudhaan galma gahiinsa
sagantaa ekisteeshinii fayyaatiif waliin hojjeechuu
 Waajjiira eegumsa fayyaa aanaaleef deeggarsa tekniikaa
fi bulchiinsaa keennuu
 Muuxannoowwan gaggaarii sagantaa ekisteeshiinii
fayyaatiin argaman qindeessuudhaan akka babal’atan
taasisuu
 Qaamoolee sadarkaa sadarkaadhaan jiran fi dhaabbilee
dhimmamtootaa kan hirmaachise gamaaggama raawwii
hojii kurmaana kurmaanaan waltajjii qopheessuudhaan
raawwii isaaniitiin qaamoolee sadarkaa foyyee qabaniif
beekamtii fi badhaasa kennuu
 Hojjeettootni ekisteeshinii fayyaa barumsa leenjii hojii
irraa fi foyya’iinsa ogummaa akka argatan gochuu,
raawwii isaa hordoofuu
 Iddoo hanqini hojettoota eksiteenshini fayyaa jiruti
leenjifamtoota filachuu fi haala mijeesu
 Hojiilee hordoffii fi deggersaa hojjechuu
 Meeshaalee deeggarsa barnootaa eegumsa fayyaa fi
kitaaboolee wabii ta’an qopheessuu
 Gabaasa wayitawaa Biiroo Eegumsa Fayyaa Naannoof
gochuu, dub-deebii kennamu fayyadamuudhaan
saganticha foyyeessu

38
 Qacarrii hojjeettoota eksiteeshinii fayyaa raawwachuu,
sababa adda addaatiin kan hir’atanis guutuu.

7.4 Gahee Hojii Fi Ittigaafatamummaa Mana Qopheessa,


Ejeensiiwwan Qulqullinaa Fi Bareedinaa Caasaawwan
Hanga Gandaatti Jiranii
 Hojjeettoota eksiteeshinii fayyaa magaalaa wajjin
hojjeechuu, duula haayijinii fi saniteeshiinii akkasumaas
walgahii hawaasaa waliin qopheessuudhaan hojiiwwan
hubannoo uumuu
 Interpraayizoota Mayikroo Xixxiqqaa/IMX/
gurmeessuudhaan ykn kan jiran sochoosuudhaan
rakkoowwan akkataa walittiqabuu fi maqsu balfa
goggoogaa furuu
 Interpraayizoota Mayikroo Xixxiqqaa/IMX/
walittiqabuun maqsa balfa goggoogaa irratti hojjeetanii
fi hojjeettoota eksiteeshinii fayyaa magaalaa akkasumas
sekteeroota walittifiduu fi qindeessuu,
 Rakkoowwan balfa goggoogaa walitti qabuu fi maqsuu
dabalaa dhufe ittifufiinsaan furuu danda’u fi eejensiichi
tajaajila kenneef kan ta’u sirna kanfaltii qopheessuu,
 Caaseeffama fayyaa magaalaa diriiran wajjin ta’uudhaan
seekteeroota kaan waliin waldeeggaruu, waliin
hojjeechuu fi akkasumas walgahiiwwan ittifuufiinsa
hirmaachuudhaan waliin hojjeechuu,
 Tajaajilli walittiqabuu fi maqsuu balfa goggogaa saffisaa
fi hawaasa hunda giddugaleessa kan godhate gochuu,
 Dhaabbileen dhuunfaa tajaajila balfa goggogaa
walittiqabuu fi maqsuu irratti akka hirmaataniif sirna
diriirsuu,
 Tajaajila maqsa balfa dhangala’oo fi udaan kennuu,
 Hawaasni ulaagaa dhaabbatni fayyaa addunyaa ka’een
bishaan dhugaatii fi tajaajila manaaf ta’u qulqulluu fi
gahaa argachuu isaa mirkaneeffachuu, qulqullina
39
bishaanii waliin faanadhawiinsa gaggeessuu fi bu’aa
faanadhawiinsa isaa qaamoolee ilaallattu wajjin
waljijjiiruu,
 Seekteroota manneen hojii dhimmi ilaallattu waliin
ta’uudhaan tajaajila bishaanii fi saniteeshinii
dhaabbileen kennan dizaayinii fi ijaarsa sirritti
raawwachuu akkasumaas fayyadamtoota irratti rakkoo
fayyaa tokkollee kan hin fidne ta’uu mirkaaneeffachuu,
 Tajaajila kosii dhangla’aa xuxuu mana
qopheessa/dhabbatootaatiin keenamu garee haayijinii
dhaabbataa fayyaa fi sekteroota kan biroo tajaajila
kennamu wajjin qindeessuu,
 Magaloota keessatti mana fincaanii uummataa,mana
fincaanii waliinii fidhiyyeessii bishaanii uummataa
iddoo barbaachisuutti dhiyyeessu fi sirna bulchiinsa
isaanii foyyeessu,

7.5 Gahee Hojii Fi Ittigaafatamummaa Dhaabbatta Seera


Kabaachisu
 Ogeeyyii ekisteenishnii fayyaa magaalaa waliin ta’uun
fayyaa hawaasummaa irratti hojiiwaan jijjiirama fiduu
danda’an kan akka duula sossochi hawaasaa qulqullina
dhunfaa fi naannoo hojjechuu,
 Maqsa balfa seeraanalataasifamu irratti hordoffii idilee
gaggeessu,
 Hawaasni iddowwaan balfa akka hin maqsine murta’aan
irratti akka hin maqsine fi qulqullina dhunfaa fi naannoo
ilaalchise imaammata fi qajeelfamoota ka’aaman hojii
irra olchuu,
 Carraa waltajiiwwan magaaloota keessaatti
gaggeeffaman fayyadamuudhaaneergaa murteessoo
ta’an dabarsuun qindoominaan hojjechuu fi tumsa
gochuu, waltajjiiwwan jiran irratti yeroo hunda
hirmaachuu,
40
 Ogeeyyii ekisteenshnii fayyaa waliin hojjechuu,

7.6 Gahee Hojii Fi Ittigaafatamummaa Yunivarsiitoota


 Tajaajila fayyaa fedhii fi ittifayyadama hawaasa
giddugaleessa godhate irratti keessumaayyuu (tajaajila
fayyaa magaalaa, tajaajiloota sirna ergiinsaa(referral
system) jiraachu, tajaajilawwan fayyadamuu barmaata
gochuu) matadureewwan qo’aannoo
hudhaawwan/rakkoowwanhiikuu danda’an adda
baafachuu,
 Matadureewwaan buu’uraa qo’aannoo fayyaa magaalaa
ta’anii fi keessumayyuu dhimmoota fayyaa magaalaa
murteessan, qo’aannoo sirna sakata’iinsa
saaxilamummaa, agarsistoowwan qulqullinaa(kan akka
walgahiinsaa, tajaajila fakkeenyaa ta’an kkf) ilaalchisee
fayyaa dhaabbattoota barnootaa fi ittifayyadama balaa
sammu adoochu irraatti qo’aannoo gaggeessu.
 Qulqulliina kenninsa tajaajilaa foyyessuuf dhiheessi
fayyaa magaalaaf kan ta’u leenjii gahumsaa irraatti
hundaa’ee qopheessuu fi kennuu,

7.7 Gahee Hojii Fi Ittigaafatamummaa Mana Maree Fi


Bulchinsaa Gandaa
 Hojii irraa olmaa sagantaa ekisteenishinii fayyaa
magaalaatiif akka gargaaruutti ijaarsa rayyaa misooma
damee dubartootaa ajandaa fi hojii ijoo taasiisuudhaan
hojjechuu,
 Ijaarsa rayyaa misoomadamee dubartootaa gandichaa
hordofuu fi deeggaruuf komaandpostii hundeessuu,
 Miseenssootaa waliti hidhamiinsaa garee misoomaa fi
tokko shanee bifa itti fufiinsa qabuunwalittiqabuu,
hordofuu, deeggaruu fi gamaaggamuu,

41
 Ragaalee fi hojiiwwan walitti hidhamiinsaa garee
misoomaa fi tokko shanee gandicha keessati argaman
walitiqabuu fi xinxaluu,

7.8 Gahee Hojii Fi Ittigaafatamummaa Manneen


Barnootaa
 Paakeejoota ekisteenishnii fayyaa manneen barnoota
keessatti hojii irraa ooluu danda’aan hojii irraa olchuu fi
galma gahiinsaa sagantichaatiif ogeeyyii ekisteenishnii
fayyaa waliin hojjechuu,
 Manneen barnootaatti kilabii fayyaa hundeessuun
barumsa fayyaa kennuu fi hojiiwwan misooma fayyaa
hawaasichaan hojii irra oolan deeggaruu,
 Adeemsa baruu fi barsiisuu idilee manneen barnoota
waliin haala hingufachisneen sirna alaabaa fannisuu
barattootaaganama ganamaa ogeeyyii ekisteenishinii
fayyaa torban keessaa guyyootaa fi sa’aa murtaa’eef
manneen barnootaatti halaa barumsa fayyaa itti kennan
mijeessuu,
 Haalaa sadarkaa isaa eegeen hojiiwwan fayyaa
jajjabeessan fi agarsiisan (mana fincaanii,harkaa
dhiqannaa,boolla kosii kkf) mana barumsaatti
qopheessuudhaan akka itti fayyadaman gochuun
beekumsaa fi dandeetti barattoota guddisuu,

7.9 Gahee Hojii Fi Ittigaafatamummaa Ijaarsa


Dubartootaa
 Adeemsa ijaarsa rayyaa misooma damee dubartootaa
adda durummaan socho’uu,
 Miseensootni isaanii sagantaa paakeejii ekisteenshinii
fayyaatiin addaduree akka ta’an gochuu,
 Walitti hidhamiinsaa miseensoota garee misoomaa fi
tokko-shanee deeggarsaa fi hordoffii gochuu,

42
 Qaamoota seektaraa fayyaa sadarkaa sadarkaan jiran
waliin tumsaan hojjechuu,
 Adeemsa qophii karooraa, hojii irraa olmaa fi
gamaaggamaa raawwii irraatti hirmaachuu,

7.10 Gahee Hojii Fi Ittigaafatamummaa Dhaabbilee


deeggartoota
 Sadarkaa feedeeraalaa irraa kaasee hanga
dhaabbileekenninsa fayyaa buu’uraatti
(PHCU)caaseeffama jiruutiinfedhii irratti
hunda’uudhaan galmaa gahiinsaa sagantichaatiif
deeggarsa barbaachisaa fi hundaa galeessa kennuu,

7.11 Gahee Hojii Fi Ittigaafatamummaa Hoggansa


Buufata Fayyaa
 Sagantaa ekisteenishinii fayyaa raawwachisuuf ijaarsaa
rayyaa misooma damee dubartootaa hojii ijoo godhatee
socha’uu, gandoota isaa jala jiran sosochii uummataa
qindaa’een hogganuu,

 Ogeeyyii ekisteenishinii fayyaa buufata fayyaa jala


jiraniif deeggarsaa keenuu fi gamaaggamuu,
 Karooraa kenninsa tajaajila fayyaa bu’uraa “PHCU”
ogeeyyii ekisteenishinii fayyaa waliin ta’uudhaan
qopheefachuu,
 Yeroo qophi karooraa hudhaawwaan ilaalcha, dandeettii
fi dhiheessii jiran adda baasun hojiiwwaan ijaarsa
dandeettii cimsuu,
 Walittihidhamiinsa gareewwaan misoomaa fi
tokkoo_shanee gandoota buufataa fayyaa jala jiran
fayyadamuun/hirmaachisuun ragaawwan fayyaa fi
fayyaan walqabatan sassaabu, xiinxaluu, qophii karoora
fi tarkaanfii sirrefamaatif fayyadamuu,

43
 Muuxxaanoowwaan gaggaarii hojii irraa olmaa sagantaa
paakeejii ekisteenishinii fayyaatiin argaman
qindeessuudhaan gandoota isaan jala jiran keessaatti
akka babalatan gochuu,
 Torbe torbeen ogeeyyii ekisteenishnii fayyaa isaan jala
jiran wajjiin gamaagamaa karoora raawwii hojii gochu,
 Ogeeyyii ekisteenshinii fayyaatiif leenjii hojii irraa
kennuu,
 Ogeeyyiin buufataa fayyaa gandoota buufata fayyaa jala
jiran adda qoodachuudhaan hojiiwwaan misooma fayyaa
ganda itti ramadamanitti argamuudhan deeggarsa
gochuu,
 Gabaasa hojii guutuu fi yeroo isaa eeggate qopheesuun
waajjiraa eegumsa fayyaatiif dhiheessu,

7.12 Gahee Hojii Fi Ittigaafatamumma Qindeessaa


Sagantaa Ekisteenshinii Fayyaa Buufataa Fayyaa
Magaalaa (Focal Person)
Qindeessan sagantaa paakeejii ekisteenishinii fayyaa
ittiwaamamni isaa daareektara buufata fayyaatiif yoo ta’u,
ogeeyyii ekisteenishinii fayyaa buufata fayyaa jala jiraniif
hordoffiideeggarsaa keennuudhaan gochawwan armaan gadii ni
raawwata.

 Karoora sagantaa kenninsa tajaajila fayyaa bu’uraa


daayirektaran waliin ta’uun ni qopheessaa, ni qindeessa,
raawwii isaa nihordofaa, nigamaaggama,
 Hoordooffi deeggarsaa ogeeyyii buufataa fayyaa irraa
bahuun ogeeyyii ekisteenishnii fayyaatiif taasisan
daayirektara buufata fayyaa waliin mar’achuun
deeggarsa taasifamuu qabu addan ni baasa, sagantaa ni
qopheessaa, raawwii isaa ni hordoffaa, gabaasa
daayirektarichaaf ni dhiheessaa.

44
 Saganticha ilaalchisee ragaawwan walitti ni qaba, ni
qindeesaa, ni xiinxala akkasumas sirni gabaasaa cimaan
akka jiraatu ni godha.
 Hojiiwwaan hordoffiideeggarsaa guyyaa guyyaan ni
qindeessaa, ni hordofaa, ni raawwata.
 Dhiheessiwwaan barbaachisaa ta’an ogeeyyii
ekisteenishnii fayyaatif guttamu isaa ni hordofa.
 Tokkoon tokkoo ogeeyyii ekisteenishinii fayyaa bakka
isaan hojjetan Ganda/goxii ittihojjetan ni ramada,
 Adeemsa keenniinsa deeggarsaahordoofu akka cimu
gochuuf sadarkaa buufataa fayyaati walgahii torbe
torbeen akka jiraatu ni qindeessa.
 Koreen hooggaansa buufata fayyaa, daarektara buufata
fayyaa fi qaamonni deegartootaa birootiif adeemsa fi
rakkoowwaan sagantaan paakeejii ekisteeshinii fayyaa
ilaalchisee hubannoo ni kenna,

7.13 Gahee Hojii Fi Ittigaafatamummaa Ogeeyyii


Buufata Fayyaa
 Ogeeyyii buufata fayyaa gandaa/goxii akka deeggaraniif
ramadamuu qaban, gandaa fi gooxii mataa isanii ni
qabaatu, hojiiwwaan ijaarsaa rayyaa misoomaa damee
dubartootaa cimsu ni hordofu, ni deeggaru.
 Tokkon tokkoo ogeeyyi buufata fayyaarraa ramadaman,
haala sagantaa isaaniif baheen oggeeyyii ekisteeshinii
fayyaatiif yoo xiqqate torbanitti al-tokko dawwanaa
mana manatti, mana barumsaa fi giddu-gala
dargaggootatti argamuudhaan deeggarsa oguumaa ni
kennu.
 Hudhaalee ilaalchaa, dandeetti fi dhiheessii hojii irraa
olmaa tokkon tokkoo sagantaalee paakeejii eksteeshinii
fayyaa keessaatti yeroo hordoffii addaan baasuudhaan
qaaman argamuudhaan deeggarsa ni kennuu,
duubdeebiis qopheessuun ni kennuu.
45
 Hojiiwwaan haala ulaagaa/istaandardii taa’een
raawatamu isaani nimirkaneessa, rakkoon bakka jirutti
sirreefama barbaachisaa hojjetee ni agarsiisa.
 Leenjii garee misoomaa fi tokko_shanee irraatti argamun
ogeeyyii ekisteenishnii fayyaa waliin ta’un akka
ogummaa isaaniitin leenjii ni kennu.
 Hojjiiwwaan raawwaataman sirnaan galmaahuu isaanii,
gabafamuu isaa fi gabaasaa godhame ragaa jiru wajjiin
walsiimu isaa nimirkaneeffatu.
 Yeroo deeggarsa ogumaa fi hordoffii hojiiwwaan
raawwataman qindeessaa sagaantichaa sadarkaa buufata
fayyaa jiruuf ni gabaasu.
 Gamaagama hojii sadarkaa buufata fayyaati torbee
torbeedhaan gaggeefamu irrati ni hirmaatu.

7.14 Gahee Hojii Fi Ittigaafatamumma Ogeeyyii


Ekisteenishnii Fayyaa Magaalaa.
 Rayyaa misoomadamee dubartootaa leenjisu fi
hordofuu.
 Buufataa fayyaa, bulchinsaa gandaa fi qaamoolee biroo
waliin ta’uun karoora qopheessu, hojiitti hiikuu fi
raawwii isaas gamaagamuu,
 Walitti hidhamiinsa ijaarsa rayyaa misooma dame
dubartootaa fi tokko shanee bifa ittifufiinsa qabuun
mariisisuu, hordofuu, deeggaru fi gamaagamu.
 Karooraa fayyaa gandichaa raayyaa misooma damee
dubartootaa sadarkaa garee misoomaa, tokko shaneefi
maatiiti qoqqodamu isaa mirkaneefachuu.
 Ragaa fayyaa fi fayyan walqabataniwalitti qabuun,
qindeessuun, xinxaluu figabaasa raawwii hojii karooraa
buufata fayyaaf erguu,
 Daawwannaa mana manaa idileen gaggeessuu fi
hojiiwwaan hirmaanna hawaasatiin hojataman
qindeessu.
46
 Dhiheessiwwaan gara garaa raawwii sagantichaatiif
barbaachisan kan akka qorichaa, meeshaalee yaalaa fi
galteewwaan biroo yeroon gaafachudhan guutachuu,
akkaata seerabulchiinsa fi qabiinsa qabeenya
mootummaatni fayyadamu,
 Torbee torbee guyyaa walakaaf gamaagama hojii
sadarkaa buufata fayyaati taasifamu irraatti argamun
raawwii sagantaalee pakeejichaa keessaatti hudhaalee
ilaalcha, dandeettii fi dhiheessi adda baafachuun
hiikuu/akka hiikaman gochuu.
 Gaggeessitoota tokko shanee, leenjiisu, hordofuu fi
yeroo gahoomanii maatii adda duree yoo ta’an
eebbisisuu fi beekamtii kennuufii,
 Abbaa/haadha warraa miseensotatokko shanee ta’anii fi
gaggeesitoota tokko shaneetiin hordofamaani fi
deeggaraman yeroo gahoomanii maatii adda duree yoo
ta’an eebbisisuun fi beekamtii kennuufi,

8 Dhimmoota Hordoffii Fi Deeggaarsi Sagantaa


Ekisteeshinii Fayyaa Magaalaa Keessaatti
Haammataman
Sirni hordoffii fi deeggarsaa tarreeffama kayyoowwaan armaan
gadii qaba.

 Haala raawwii sagantaa paakeejii ekisteeshinii fayyaa


magaalaa ittifufiinsaan hubachuu fi xinxaluuf,
 Ragaa bu’uuraa walitti qabuuf, xiinxaluu,
ittifayyadamuu fi qulqullina ragaa eeganii irraatti
karoorfachuuf,
 Tooftaalee adda adda fayyadamuu fi murtii/tarkaanfii
sirreeffamaa ragaa irrati hunda’ee kennuf,

47
8.1. Ragaawwaan Dhaabbidhaan Galmeessuu Fi Gabaasa
Gochuu (Automated)
Sirna qabiinsa ragaa fi gabaasaa dhaabbilee fayyaa bu’ureefatee
(HMIS) fi irra dedeebii hojiiwwaan hambisuu fi galtee halaa
barbaachisuun fayyadamuuf gargaaru sirna hojiimaataa ragaa
qabaachuu fi gabaasuu hordoofuun barbaachisaa dha.
Unkaaleen galmee fi gabaasni ittiin gabaafamu
qindeessuummaa ministeera eegumsa fayyaa federaalaatiin kan
qopha’u yoo ta’u galma gahiinsa sagantaa paakeejii eksiteeshinii
fayyaa sirriitti ittiin hordoofuuf danda’u ta’ee qopha’u ta’a.
Ragaalee sirna kanaan argaman murteewwan adda addaa
kennuuf gargaara. Kanaafuu ragaawwan sadarkaa sadarkaan
walitti qabaman sadarkaa itti aanuutti dabarsuun qofa osoo hin
ta’iin ragaawwan walittiqabaman fayyadamuudhaan
gamaaggama keessaa deemsisuu, hudhaalee adda baasuu fi
kallattiiwwan furmaataa barbaachisaa ta’e ka’uun murteessa
dha.

8.2 Gamaaggama Hojii Itti Fufiinsa Qabu Fi Yeroo Isaa


Eeggate Gaggeessuu (Periodic Reviews)
Gamaagama torbee (Weekly review): Gamaaggamichi
sadarkaa buufataa fayyaati bakka ogeeyyii ekisteenishinii
fayyaa fi ogeeyyi deeggarsa kennanhundumtuu argamanitti kan
gaggeefamu ta’a.Gamaaggama kanneen akka carraatti
fayyadamuudhaan muuxannoowwan gaggaarii kan
ittiqindaa’aan fi gareewwaan giddutti akka muuxannoo
waljijjiiru gochuuf kan gargaaru dha.Dabalataannis hojiwwan
torbee itti’anuuf/dhufuuf hojjeetaman karoora qopheessuu fi
rakkoowwaan mudachu danda’aan dursanii hiikuf furmaata
barbaachuuf ni gargaara.Sadarkaa godinaa, magaalaa, kutaa
bulchiinsa magaalaa fi aanaatti kurmaana kurmaanaan bakka
hojjeettootni eksiteeshinii fayyaa magaalaa, ogeessoota buufata
fayyaa, caasaalee dubartootaa fi deeggartootni adda addaa
argamaniitti gamaaggamni hojii adeemsifamuu qaba.
48
Qaamoolee raawwii isaanitiin sadarkaa foyyee irra jiraniif
onnachiiftuu fi beekamtii ni kennama.

Sadarkaa naannoottis waggaatti yeroo lama qaamoolee sadarkaa


sadarkaadhaan jiranii fi deggartoota hirmaachiisuudhaan
waltajjii gamaaggama raawwii hojii qopheessuudhaan sadarkaa
foyyee irra kan jiraniif beekamtii fi onnachiiftuu ni kennama.

Sadarkaa fedeeraalaatti waggaa waggaadhaan naannoolee


hundaa fi deggartoota hirmaachiisuudhaan waltajjii
gamaaggamni raawwii hojii ni adeemsifama. Haaluma kanaan
qaamoolee raawwii eksiteesteshinii fayyaatiin sadarkaa foyyee
irra jiraniifi gumaacha olaanaa gumachaniif beekamtii fi
onnachiiftuu ni kennama.

Gamaaggama raawwii sadarkaa sadarkaadhaan gaggeeffamu


dabalatee kakka’umsa ofitiinii fi qaamoolee birootiin raawwii
sagantaa paakeejii ekisteeshinii fayyaa irratti qo’annoo
qorachiisuudhaanii fi qo’annoowwan qaamoolee birootiin
hojjeetaman fayyadamuudhaan saganticha irratti foyya’iinsa
ittifufiinsa qabu ni hojjeetama.

Fakkeenyaaf:

 Jijjirama sagantichihawaasaa magaalicha irraati fidee


maal maal faadha? Tajaajilawwaan ekisteenishinii
fayyaa magalaatiin kennaman ilaalchisee kaayyowwan
hagam ta’an akka milkeesan adda baasu, kun ogeeyyii
ekisteenishinii fayyaa magaalaa milkaa’iina/bu’aa
qabeessumaa hojii isaanii ilaalchisee tilmaama kennuf ni
gargaaraan.

 Qulqullini tajaajila ogeeyyii ekisteenshinii fayyaatiin


kennamu maal fakkaata?

49
 Sadarkaan kenniinsa tajaajila fayyaa bu’uraa tajaajilaa
fayyaa walqixa fayyadamun (Equity) maal fakaata?

8.3 Hordoffii Deeggarsaa Fi Inspeekishinii


Sagantaan ekisteenishinii fayyaa galma kaa’ameef milkeessuuf
hordooffii fi deeggarsaa cimaa fi ittifufiinsaa qabu sadarkaa
sadarkaan gochun murteesadha. Sadarkaa gandaati ogeeyyiin
ekisteenshinii fayyaa walitti hidhamiinsa gaggeessitoota garee
misoomaa fi tokko-shanee wajjin yeroo yeroodhaan walgahuun
raawwii paakeejootaa keessatuu tajaajiloota fayyaa xiyyefannoo
barbaadan irraati mariyachuudhan raawwii isaanii ni
gamaagamu, adeemsa kanaaniis hudhaawwan ilaalchaan,
dandeetii fi dhiheesii xinxallun furmaata nikaa’u.

Sadarkaa buufata fayyaati ogeeyyii buufata fayyaa


gandoota/goxii isaan jala jiran adda qodachunii fi cheeklistiin
deeggaramun torbee torbeen ni deeggaru. Hordooffii fi
deeggarsa taasifamus hojii irra olmaa paakejichaa keessatti
hudhaalee ilaalchaa,dandeetii fi dhiheesii mul’atan hiiku
danda’u qabu. Daayireektarri kenninsa tajaajila fayyaa bu’uuraa
hordoffii fi deeggarsaa taasifaman ol’aantumaadhaan ni
qindeessa ni hoggana.

Ogeessonii waajjira eegumsaa fayyaa aanaa irraa hordooffii fi


deeggarsaaf bobba’an cheekliistii sadarkaa isaa eegate
qophaa’ee fayyadamuun buufata fayyaa fi ogeeyyii
ekisteenshinii fayyaattif yoo xiqqaate ji’atti al tokko ni
deeggaruu. Sirna hordoffii fi deeggarsaa kanaan hudhaawwan
adda bahaanif kallattii furmaataa ni ka’uu, hojii irra olmaa isaas
ni hordofu.

Waajjirii eegumsa fayyaa godina/waajjira eegumsa fayyaa


bulchiinsa magaalaa, biiroo eegumsaa fayyaa fi ministeeraa
fayyaa feedaraalaa waliinqindaa’un cheekilistii sadarkaa isaa
eegate fayyadamuun godinoota/ bulchinsa magaalaa, aanootaa,
50
buufatoota fayyaa sadarkaa raawwii isaaniitiin adda baasuun
deeggarssa fi hordoffi nigodhu.

Deeggarssa fi hordoofiin qindoominaan gaggefamu kuni


hudhaawaan sadarkaa sadarkaan adda bahan abbumaan eenyutu
hiiku akka qabaatu ittigaafatamuuma keenuf, sagantaa
ekisteenishnii fayyaa magaalaa irrati hubannoo walfakaataa
qabaachuf akkasumaas deeggarsa fi horddoofi gaggeefaman
yeroo gabaabaati godinoota, aanootaa fi dhaabbilee fayyaa
baayyee uwiisuf faayidaan isaa ola’aanaa dha.

Hordooffii deeggarsaa sadarkaa sadarkaadhan


taasifamu,qabiyyee hordoffii fi deeggarsaa sadan (Gabaasa,
Inispeekishinii fi Duub deebii) hammachuu qaba.

Bu’uuruma kanaan qaamnii hordoffiifi deeggarsa taasisuu,


hordoffii fi deeggarsaaf bobbaa’un duraa gabaasa raawwii
karooraa qaama deeggaruu xinxalluudhaan tajaajiloota fayyaa
xiyyeefannoon barbaadan addaan baafachuun hanga sadarkaa
maatiitti gadi bu’uun raawwin hojii gabaafame sirrii ta’uu isaa
mirkaneefachuun bu’aa argame qaama dhimmi ilaaltuu hundaaf
dub deebii kennuu qaba.

Gaggeessaan sadarkaa sadarkaadhaan jiru hordoffii fi


deeggarsaa taasiffamu cinaatti haala qabatama naannoo isaanitti
hojiiwwan hojjeetamanii fi gaabaafaman sirrii ta’uu isaanii
mirkaneefachuuf insipeekishinii gaggeessu qabu.

51
8.4 AgarsistuuwwanMilkaa’insa Sagantaa Ekisteenishinii Fayyaa Magaalaa

Galtee/Inputs Hojjiwwan Bu’aa yeroo Bu’aa yeroo Jijjiirama/Impact


gabaabaa/output giddugaleessaa

Ogeeyyii ekisteenishinii Ogeeyyii ekisteenishinii Dandeetii T


fayyaa leenjii’aan fayyaa magaalaatiif ogeeyyiiekisteens a
meeshalee barbaachisan hiniifayyaa j
Qorichaa fi Meeshaalee foyya’ee a
guutuu Hawaasa fayyaa isaa
yaalaa a Walgahiinsa
Ragaawwan j qulqullina tajaajila omishate
Ogeeyyii ekisteenishinii
Dookumentiiwwan paakejootaa i fayyaa dabalee
fayyaa Magaalaatiif leenjii
raawwii sagantaa l
kennuu sadarkaa isaanii
ekisteenshinii fayyaa a Baayyina
eegatan, sirritti
magaalaa barbaachisan Sirna hordooffii fayyadamtoota
ibsamanii walitti q
deeggarsaaciimsuu tajaajilaa dabale
qabaman, u
Baajata
xinxallamanii fi itti l
Muuxannowwan gaggaarii q
Tajaajila Ambulaansii fayyadamnii isaani
adda baafachu fi babaliisuu q
foyyaa’e.
Buu’ura misooma u
Hojiimaata qindoomina l
fayyaa
ciimsuu l
Hirmaanna Hawaasaa i
Sirna simannaa fi ergiinsaa n
(Referral) a

Hojii irra oolmaa sagantichaa irraa bu’awwan eegaman

Tajaajila fayyaa haqa qabeessa fi qulqullina qabu

52
Printed by: www.masterprintaddis.com

You might also like