Toruń

Toruń^ⓘToruń (niem. Thorn, łac. Thorunia, Torunium) – miasto na prawach powiatu w północnej Polsce, jedna z dwóch stolic województwa kujawsko-pomorskiego – siedziba marszałka, zarządu i sejmiku województwa oraz jednostek im podporządkowanych. Jest również siedzibą władz powiatu toruńskiego i stolicą rzymskokatolickiej diecezji toruńskiej, jednym z miast centralnych Bydgosko-Toruńskiego Obszaru Funkcjonalnego. Drugie co do wielkości miasto w województwie kujawsko-pomorskim. Położone jest nad Wisłą i Drwęcą. Jego prawobrzeżna część leży na ziemi chełmińskiej, zaś lewobrzeżna znajduje się na Kujawach.

Toruń

miasto na prawach powiatu
Ratusz Staromiejski, Pałac Dąmbskich, Brama Mostowa, Pomnik Mikołaja Kopernika, Zespół staromiejski
Herb Flaga
Dewiza: Durabo (Przetrwam)
Państwo	Polska
Województwo	kujawsko-pomorskie
Aglomeracja	bydgosko-toruńska
Data założenia	X wiek
Prawa miejskie	28 grudnia 1233
Prezydent	Paweł Gulewski
Powierzchnia	115,75 km²
Wysokość	34–95 m n.p.m.
Populacja (30.06.2024) • liczba ludności • gęstość	194 273 1678,8 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 56
Kod pocztowy	87-100 do 87-120
Tablice rejestracyjne	CT
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego Toruń
Położenie na mapie Polski Toruń
53°01′20″N 18°36′40″E
TERC (TERYT)	0463011
SIMC	0982724
Hasło promocyjne: Toruń porusza
Urząd miejski Wały gen. Władysława Sikorskiego 8 87-100 Toruń
Strona internetowa
BIP

Toruń, ziemia chełmińska, Kujawy i inne krainy historyczne Polski na tle współczesnych granic administracyjnych

Zespół Staromiejski Torunia, wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO

Wisła na wysokości Starego Miasta w Toruniu

Toruń to ośrodek akademicki, naukowy, kulturalny i turystyczny. W mieście działa orkiestra symfoniczna oraz teatry, kina, liczne muzea i galerie sztuki. W ciągu miesiąca w Toruniu odbywa się średnio sto różnego rodzaju imprez kulturalnych, poczynając od festiwali, koncertów, wystaw, spektakli teatralnych, przeglądów poetyckich i fotograficznych, a na plenerowych pokazach historycznych kończąc.

Mikołaj Kopernik

Toruń jest jednym z najstarszych miast Polski (prawa miejskie uzyskał w 1232 roku). W czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodów Toruń był jednym z najbogatszych i zarazem jednym z czterech największych miast Królestwa Polskiego, miastem królewskim i hanzeatyckim, które uzyskało w 1365 roku prawo składu; miastem mającym autonomiczne uprawnienia polityczne, w tym m.in. prawo do czynnego uczestnictwa w akcie wyboru króla. Obywatelstwo Torunia dawało przywilej do posiadania ziemi. Toruń to miejsce urodzenia Mikołaja Kopernika.

W 1997 roku Zespół Staromiejski został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO. Patronem Torunia jest św. Jan Chrzciciel, a święto miasta obchodzone jest 24 czerwca.

Według danych Głównego Urzędu Statystycznego z 31 grudnia 2023 roku Toruń zamieszkiwało 194 771 osób. Powierzchnia wynosiła 115,75 km².

Położenie

Toruń położony jest w północnej Polsce, w środkowej części województwa kujawsko-pomorskiego. Ulokowany jest po obu stronach Wisły, w widłach Wisły i Drwęcy, we wschodniej części Kotliny Toruńskiej. Pod względem geograficznym obszar północny miasta należy do Pojezierza Chełmińskiego, wschodni do Pojezierza Dobrzyńskiego, a południowy leży w dolinie Wisły, zwanej Kotliną Toruńską, stanowiącą część Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej. Większa część miasta położona jest po prawej stronie Wisły, historycznie, a przez to kulturowo i cywilizacyjnie należy do Pomorza, a lewobrzeżna zaś do Kujaw.

Środowisko przyrodnicze

Toruń położony jest w zalesionej Kotlinie Toruńskiej, po obu stronach rzeki Wisły, otoczony prawie ze wszystkich stron lasami. Dalej od niecki rzeki teren wznosi się (50–60 m n.p.m.), często stromo (np. osiedle Na Skarpie), staje się pagórkowaty, tworząc malownicze tarasy, o ziemi piaszczystej (V, VI klasa). Teren wokół Torunia określany jest jako pagórkowaty.

Klimat Torunia wyróżnia się dużą zmiennością. Wynika ona ze zmienności wywoływanej przez zderzenie się mas powietrza oceanicznego z zachodu i kontynentalnego ze wschodu. Wpływ na klimat ma położenie miasta w Kotlinie Toruńskiej od południa i w dolinie Wisły od północy. Najwyższa średnia temperatura w skali roku przypada na lipiec (ok. 22 st. C), a najniższa na styczeń (ok. -4 st. C). Średnia temperatura roczna dla miasta wynosi (ok. 7,9 st. C). W mieście najczęściej występuje wiatr zachodni i południowy, a najrzadziej wieje z północy. Najbardziej deszczowym miesiącem w ciągu roku w Toruniu jest lipiec.

Największą rzeką jest dzieląca miasto na dwie części Wisła. Drugą co do wielkości rzeką jest Drwęca, a trzecią Struga Toruńska. Struga Toruńska w części swego biegu przepływa pod Zespołem Staromiejskim, gdzie jej fragmenty są wyeksponowane w budynkach i chodnikach. Największym zbiornikiem wodnym w Toruniu jest staw Nagus, później Kaszownik i kilka mniejszych.

W okresie powojennym najwyższy stan Wisły w Toruniu wynosił 867 cm w czerwcu 1962 roku, natomiast najniższy miał miejsce 17 sierpnia 2015 roku i wynosił 107 cm.

Parki i tereny zielone

Toruń prawie ze wszystkich stron otoczony jest przez obszary leśne, stanowiące tereny rekreacyjne – Barbarka, Las Bielawski, Bielański, Łysomicki, Papowski, Lasy Ciechocińskie, Puszcza Bydgoska, oraz trzy rezerwaty: rezerwat leśny Las Piwnicki z 1924 roku; najdłuższy rezerwat ichtiologiczny w Polsce – Rezerwat na rzece Drwęcy z 1961 roku (z ginącym minogiem rzecznym) oraz rezerwat leśny Kępa Bazarowa z 1987 roku, na wiślanej wyspie.

W Toruniu znajduje się duża ilość terenów zielonych, a miasto zalicza się do jednego z najbardziej zielonych w Polsce (około 30% powierzchni). Łączna powierzchnia lasów to 2755 ha; stanowią one niemal połowę obszarów zielonych w mieście. Główne parki skupione są w centrum na tzw. Plantach wokół Zespołu Staromiejskiego (m.in. Dolina Marzeń, Alpinarium), gdzie po likwidacji średniowiecznych umocnień w XIX wieku wygospodarowano strefę zieleni wokół Starego Miasta, znacznie poszerzoną po rozebraniu nowożytnych i XIX-wiecznych fortyfikacji bastionowych w latach 20. XX w.

Poza tym w Toruniu znajduje się kilkanaście parków. Największymi terenami rekreacyjnymi są: Barbarka oraz trzy rezerwaty. Parki zajmują niecałe 3% powierzchni miasta, tj. 346,7 ha. Najstarszymi terenami zielonymi są:

• Park Miejski na Bydgoskim Przedmieściu – jeden z najstarszych publicznych parków miejskich w Polsce. Został założony w 1817 roku jako park typu angielskiego.
• Park na Bielawach – założony w XVIII wieku
• Ogród Zoobotaniczny – założony został w 1797 roku przez G. Schultza. Od 2007 roku Ogród ten należy do Europejskiego Stowarzyszenia Ogrodów Zoologicznych
• Park na Jarze – założony w 2019 roku przy powstającym Osiedlu Jar

Historia

Zamek krzyżacki w Toruniu

Marian Jaroczyński – II Traktat toruński obraz z 1873 r. (ze zbioru Muzeum Okręgowego w Toruniu)

Toruń z mostem przez Wisłę z 1500 r.

Oblężenie Torunia przez armię szwedzką w 1658, z dzieła Pufendorfa Caroli gustavi... vita et res gestae, 1697, grafika E.J. Dahlberga

Toruń na litografii Napoleona Ordy (1880)

Pocztówka z panoramą Torunia (1897); na zdjęciu m.in. budowa wieży kościoła Świętego Ducha (1893–1899), limnigraf (1892) oraz Brama Łazienna (zburzona w końcu XIX w.)

Budynek Policji Miejskiej i aresztu z 1902 roku. Dziś Urząd Miasta

Niemiecki obóz dla internowanych w Forcie VII

Południowa część Rubinkowa

Czasy najdawniejsze

Pierwsi ludzie na terenie dzisiejszego Torunia pojawili się ok. XI tysiąclecia p.n.e. Przybyli tutaj poszukując reniferów, stanowiących ich główne pożywienie. Renifery zabijano również w celu pozyskania z nich kości i skóry. Na Rudaku odnaleziono skupiska narzędzi krzemiennych, półwytworów i materiału odpadowego. Nowe grupy ludzi przybyły ok. VIII tysiąclecia p.n.e. Osady wznoszono nad Wisłą lub jeziorami. Nowi przybysze wyrabiali narzędzia z drewna i krzemieni oraz zajmowali się rybołówstwem. W VII wieku n.e. w okolicach Torunia zamieszkały ludy słowiańskie.

W okresie od IX do XIII w. w tym miejscu wznosił się pierwotny słowiański gród toruński, otoczony drewniano-ziemnymi wałami, strzegący przeprawy przez Wisłę. Osada pierwotnie znajdowała się w piastowskim Królestwie Polskim od 966 roku. W wyniku rozbicia dzielnicowego Polski w 1138 roku gród toruński znalazł się w polskim Księstwie mazowieckim, jako dzielnicy, aż do czasu zajęcia tych ziem przez Krzyżaków w 1228 roku.

W państwie krzyżackim (1228–1454)

Początek współczesnemu miastu dali Krzyżacy w 1230 roku, dla których był on punktem wyjścia do podboju plemion pruskich i tworzenia państwa krzyżackiego. Pierwszą wzmiankę historyczną o Toruniu zawiera dokument lokacyjny z 28 grudnia 1233 roku wystawiony przez Hermana von Salza, mistrza krzyżackiego.

W 1236 roku, z powodu częstych powodzi nawiedzających te nisko położone tereny, miasto przeniesiono w górę rzeki, w miejsce jego obecnego położenia. Pierwotnego miasta poszukiwano od lat 1970., jednak dopiero na podstawie badań opublikowanych w 2018 roku ustalono, że owa pierwotna lokalizacja miasta położona była ok. 10 km na zachód od obecnej starówki, nad dogodną przeprawą przez Wisłę, na południe od współczesnej wsi Stary Toruń. Prawdopodobnie część mieszkańców pozostała w dotychczasowym miejscu, ponieważ folwark i kościół zostały zniszczone dopiero podczas wojny trzynastoletniej, a w XVII wieku na polach w tym miejscu znajdowano ludzkie czaszki. Nowe terytorium miasta określał odnowiony przywilej chełmiński z 1251 roku, wystawiony w miejsce starego, zniszczonego w pożarze. 13 sierpnia 1264 roku nadano prawa miejskie drugiej osadzie – Nowemu Miastu, od wschodu stykającemu się ze Starym Miastem. W 1454 roku oba miasta połączono, zachowując jednak dzielące je mury obronne.

Przed 1280 rokiem Toruń stał się członkiem Hanzy. XIII–XIV wiek to pierwszy okres szybkiego rozwoju miasta. Toruń stał się dużym ośrodkiem handlowym w Prusach, liczącym aż 20 tysięcy mieszkańców.

1 lutego 1411 roku w Toruniu zawarto I pokój toruński, kończący tzw. wielką wojnę polsko-krzyżacką 1409–1411. W 1440 roku Toruń był jednym z głównych organizatorów Związku Pruskiego i siedzibą jego Tajnej Rady.

W granicach Korony Królestwa Polskiego i I Rzeczypospolitej (1454–1793)

W 1454 roku wybuchło powstanie antykrzyżackie, zburzono zamek krzyżacki. Był to początek polsko-krzyżackiej wojny trzynastoletniej. Dla wzmocnienia poparcia szlachty król polski w 1454 roku nadał słynne przywileje szlacheckie. Stało się to na Zamku Dybowskim, w podmiejskiej osadzie Nieszawa. 6 marca 1454 roku król Kazimierz IV Jagiellończyk na wniosek poselstwa Związku Pruskiego wydał akt inkorporacji ziemi chełmińskiej, Pomorza Gdańskiego oraz Warmii do Królestwa Polskiego i wcielił Toruń do Polski. W czasie wojny Toruń wsparł finansowo króla polskiego ogromnymi sumami pieniędzy (szacowanymi przez historyków na prawie 200 tysięcy grzywien, tj. kwotę równą dochodom ówczesnego Krakowa w ciągu 80 lat, a Poznania w ciągu 270 lat). 19 października 1466 roku II pokój toruński zakończył wojnę trzynastoletnią. W wyniku jego postanowień Toruń wraz z tzw. Prusami Królewskimi wszedł ponownie w skład państwa polskiego, uzyskując w nim wraz z Gdańskiem i Elblągiem pozycję uprzywilejowaną. W 1500 roku oddano do użytku most drewniany.

Już w trakcie wojny trzynastoletniej Toruń otrzymał od króla Kazimierza Jagiellończyka tzw. privilegia Casimiriana (zwłaszcza tzw. wielki przywilej z 1457 r.), które określiły zasady politycznej odrębności Torunia oraz podstawy prawno-ustrojowej niezależności i silnej jego gospodarki aż do rozbiorów Rzeczypospolitej i włączenia go do Królestwa Prus w 1793 roku. W ten sposób Toruń (podobnie jak Gdańsk i Elbląg) wyróżniał się na tle innych miast Rzeczypospolitej.

Okres XVI i 1. poł. XVII w. to czas szybkiego rozwoju Torunia. Miasto bogaciło się na handlu wiślanym, składzie soli i towarów solonych, wielkich dorocznych jarmarkach międzynarodowych. W 1576 w mieście i na przedmieściach działały 102 gospody. 15 czerwca 1528 roku przy ulicy Mostowej została otwarta mennica królewska, zastępująca dotychczasowe mennice: krzyżacką i miejską. W pierwszej połowie XVI w. rozpowszechniła się w Toruniu reformacja. Na przestrzeni lat Toruń stał się jednym z ważniejszych ośrodków protestantyzmu w Rzeczypospolitej. W 1568 nastąpiło otwarcie Gimnazjum Toruńskiego, a w 1598 roku uroczyste podniesienie go do rangi Gimnazjum Akademickiego. W 1595 roku z inicjatywy burmistrza Heinricha Strobanda rozpoczęto starania o założenie w Toruniu wyższej szkoły protestanckiej (być może uniwersytetu) dla protestantów.

W pierwszej połowie XVII w. Toruń, jako jedno z kilku największych i najbogatszych miast Rzeczypospolitej Obojga Narodów, zamieszkiwało, w zależności od szacunków, od ok. 12 tys. do 20 tys. mieszkańców. Dzięki przywilejom i pozycji gospodarczej Toruń wraz ze swoim patrymonium – pomimo że leżał na obszarze województwa chełmińskiego i był jego największym miastem – wyłączony był z administracji województwa, stanowiąc samorządną jednostkę autonomiczną.

W XVII wieku od 50 do 60% męskiej populacji miasta umiało przynajmniej czytać, a językiem polskim posługiwało się od 50 do 60% mieszkańców. Drugim głównym językiem w mieście był niemiecki. Ponadto istniały mniejszości posługujące się innymi językami, takimi jak niderlandzki, jidysz i inne.

Druga połowa XVII wieku to czas osłabienia miasta ze względu na toczące się w jego rejonie wojny. W 1629 roku miasto odparło pierwsze oblężenia Szwedów. Rozpoczęto budowę fortyfikacji bastionowych, dzięki czemu Toruń stał się jedną z najpotężniejszych twierdz w Rzeczypospolitej. W 1645 roku w mieście odbyło się Colloquium charitativum, spotkanie ekumeniczne w celu pogodzenia katolików i protestantów. W 1658 wojska króla Jana Kazimierza po oblężeniu okupujących miasto Szwedów odzyskały Toruń.

Od 24 września do 9 października 1703 roku doszło do katastrofalnego, najdotkliwszego w całej historii bombardowania miasta przez wojska szwedzkie, dowodzone przez Karola XII. Spłonęła znaczna część Rynku, ratusz i kościoły. W 1708 roku ludność miasta została zdziesiątkowana przez wielką epidemię dżumy. W 1737 roku prawie cała ludność miasta zachorowała na nieznaną zarazę (prawdopodobnie była to grypa).

Na tle zaostrzających się w Rzeczypospolitej konfliktów religijnych 16 lipca 1724 roku doszło do tzw. tumultu toruńskiego, zakończonego surowym wyrokiem sądu królewskiego i ścięciem protestanckiego burmistrza miasta Jana Gotfryda Rösnera, co odbiło się głośnym echem poza granicami kraju.

I rozbiór Rzeczypospolitej w 1772 roku pozostawił Toruń przy Polsce; wtedy po raz pierwszy z inicjatywy Rosji podejmowano starania w celu utworzenia wolnego miasta Torunia. Wywierana przez Prusy presja ekonomiczna na Toruń i Gdańsk, pozostające wciąż w granicach Rzeczypospolitej, przyniosła miastu straty gospodarcze. Ludność zmniejszyła się z 10 tysięcy mieszkańców około roku 1772 do 6 tysięcy mieszkańców w 1793 roku.

W Królestwie Prus (1793–1806)

II rozbiór włączył Toruń w skład Królestwa Prus – Prus Zachodnich ze stolicą w Gdańsku. 24 stycznia 1793 roku wojska pruskie wkroczyły do miasta.

W Księstwie Warszawskim (1807–1815)

Czasy napoleońskie dla Torunia oznaczały ogromne osłabienie gospodarcze, kontrybucje i zniszczenia. Na mocy traktatu w Tylży 7 lipca 1807 roku Toruń znalazł się w Księstwie Warszawskim. 21 kwietnia 1809 roku na trzy tygodnie Toruń stał się stolicą Księstwa Warszawskiego, będąc miejscem rezydowania ewakuowanego z Warszawy rządu. W styczniu 1813 roku, przygotowując miasto do oblężenia przez wojska rosyjskie, na rozkaz francuskiego marszałka Louisa Davout, zburzono prawie doszczętnie wszystkie przedmieścia Torunia (m.in. Podgórz, Mokre) i podmiejskie wsie. Nie przeszkodziło to w kwietniu tego samego roku zdobyć miasta Rosjanom, którzy okupowali je przez dwa kolejne lata.

Okres zaboru pruskiego (1815–1920)

Po przegranej Napoleona 22 września 1815 roku na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego Toruń wrócił w granice Królestwa Prus (zaboru pruskiego) i znajdował się jedynie 10 km od ziem zaboru rosyjskiego, granicę stanowiła rzeka Drwęca płynąca przez podtoruński Lubicz. Okres XIX wieku to umiarkowany rozwój gospodarczy i nowe inwestycje (wybudowano m.in. budynek Policji Miejskiej i aresztu przy Wałach Generała Sikorskiego, Sąd Okręgowy przy ulicy Piekary, urząd powiatu i starostwa, Bank Rzeszy, Teatr Miejski, Pocztę i Dwór Artusa na Rynku Staromiejskim, szpital miejski przy ulicy Przedzamcze, szpital obywatelski przy ulicy Słowackiego, szpital diakonisek przy ulicy Batorego, szkołę średnią dla chłopców przy placu św. Katarzyny, Szkołę Przemysłową przy Wałach Generała Sikorskiego, szkołę powszechną na Bydgoskim Przedmieściu, katolickie seminarium nauczycielskie i ewangelickie seminarium nauczycielskie przy ulicy Sienkiewicza, Młyn Richtera, Gazownię Miejską, wodociągowe stacje pomp i sporo innych). Ograniczeniem dla rozwoju Torunia w tym czasie był jego status jako ważnej twierdzy, leżącej w sąsiedztwie ówczesnej granicy rosyjsko-pruskiej i związane z tym przepisy budowlane, zakazujące w zasadzie wznoszenia budynków murowanych poza obrębem murów miejskich. Restrykcje te rozluźniono dopiero w latach 80. XIX w., po budowie twierdzy fortowej. W 1862 roku otwarto pierwszą linię kolejową łączącą Toruń z Warszawą i Bydgoszczą. Dzięki budowie mostu kolejowego na Wiśle w 1873 roku oraz linii kolejowej Berlin – Wystruć miasto stało się węzłem kolejowym. W 1899 roku otwarto pierwszą elektryczną linię tramwajową. W 1900 roku Toruń stał się powiatem miejskim (Stadtkreis) w rejencji kwidzyńskiej, w prowincji Prusy Zachodnie. W 1906 roku powiększono obszar miasta przez przyłączenie gminy Mokre.

W drugiej połowie XIX wieku Toruń, obok Poznania, Bydgoszczy oraz innych miast, stał się ośrodkiem polskiego ruchu narodowego oraz narodowowyzwoleńczego na ziemiach polskich należących do Niemiec. W 1866 roku w Toruniu zaczęto wydawać polskojęzyczną „Gazetę Toruńską” dla Polaków mieszkających w Toruniu i okolicach, a także na Pomorzu. Zyskała dużą popularność i pomogła kształtować wśród polskich mieszkańców Torunia i okolic oraz Pomorza ich świadomość narodową, a także przeciwstawiać się niemieckiej germanizacji.

Podczas I wojny światowej Toruń nie był objęty działami zbrojnymi. W tym okresie miasto borykało się z głębokim kryzysem gospodarczym. Miasto borykało się z trudnościami aprowizacyjnymi oraz brakiem pracowników w fabrykach przemysłowych. Aby zmniejszyć brak do pracy zatrudniano kobiety i jeńców wojennych. W 1915 roku wprowadzono kartki na żywność. Wzrost płac nie nadążał ze wzrostem cen.

Powrót do Polski (1920–1939)

Po I wojnie światowej w wyniku postanowień traktatu wersalskiego Toruń został przyznany odrodzonej Polsce. 18 stycznia 1920 roku wojska niemieckie opuściły Toruń. Koloniści niemieccy z okresu zaborów Polski opuścili Toruń, a przybyli dodatkowi Polacy z ziem pozostawionych w granicach Niemiec. Miasto, będące siedzibą oddziałujących na całe Pomorze i Warmię polskich organizacji społecznych i naukowych, liczące w 1921 roku 37 356 mieszkańców, zostało stolicą województwa pomorskiego i zaczęło odzyskiwać dawną, przedrozbiorową pozycję. Powstały nowe zakłady pracy np. Zakłady Nawozów Fosforowych „Polchem” oraz gmachy użyteczności publicznej, takie jak: Dyrekcja Pomorskiej Kolei Państwowej, Komunalnej Kasy Oszczędności (harmonijka), Bank Rolny, Dyrekcja Lasów Państwowych, Ubezpieczalnia Społeczna, Dom Społeczny i inne. W 1933 roku nastąpiło otwarcie drugiego mostu przez Wisłę. W 1938 roku zapadła decyzja o utworzeniu w 1940 roku uniwersytetu w Toruniu, jako filii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. W 1939 roku populacja Torunia wynosiła około 80 tysięcy mieszkańców (z czego 95% Polaków); była trzecią spośród populacji miast w województwie pomorskim, po Bydgoszczy (przyłączonej do województwa w 1938 roku, ok. 142 tys. mieszkańców) oraz Gdyni (ok. 127 tys. mieszkańców). W 1938 roku Toruń powiększył swój obszar o położony na lewym brzegu Wisły Podgórz.

II wojna światowa (1939–1945)

7 września 1939 roku do Torunia wkroczyły oddziały Wehrmachtu. Masowe aresztowania ludności polskiej (głównie klasy inteligenckiej i urzędniczej) odbyły się w dniach od 17 do 21 października 1939 roku. Więźniowie byli kierowani do Fortu VII, przekształconego w główne więzienie dla Polaków z Torunia i okolic. Łącznie uwięziono ok. 1200 osób. Polska ludność cywilna była mordowana przez samodzielny pluton egzekucyjny Einsatzkommando 16, powołanej 12 września 1939 roku. W dniach od 28 października do 6 grudnia 1939 roku w podmiejskim lesie Barbarka Niemcy zamordowali ok. 600 Polaków. Do marca 1941 roku z Torunia wysiedlono ok. 5000 Polaków. Nieliczna ludność żydowska została wywieziona do Łodzi jesienią 1939 roku. Jednocześnie w Toruniu osiedliło się ok. 16 tys. Niemców (do 1944 roku). 1 lutego 1945 roku do Torunia wkroczyły oddziały wojsk radzieckich.

Okres PRL (1945–1989)

Poza niewiele znaczącymi epizodami Toruń nie został dotknięty zniszczeniami wojennymi, będącymi udziałem tak wielu polskich miast. Po zakończeniu wojny Toruń przestał być twierdzą. Od tego czasu nastąpił rozwój urbanistyczny miasta, przede wszystkim na Koniuchach i Rubinkowie.

8 lutego 1945 roku do miasta przybywa grupa operacyjna Rządu Tymczasowego przejmując władzę. Tego też dnia ukazuje się pierwszy numer „Słowa Pomorskiego”.

Na podstawie dekretu PKWN z 31 sierpnia 1944 roku zostały utworzone miejsca odosobnienia, więzienia i ośrodki pracy przymusowej dla „hitlerowskich zbrodniarzy oraz zdrajców narodu polskiego”. Obóz pracy nr 179 Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego utworzyło w Toruniu.

Wkrótce, w wyniku zabiegów władz Polskiej Partii Robotniczej w Bydgoszczy, ukształtowane w Toruniu władze nowego województwa pomorskiego przeniesiono do Bydgoszczy, argumentując to przede wszystkim dwukrotnie większym skupiskiem ludności robotniczej w przeciwieństwie do Torunia. W konsekwencji tego Toruń został pozbawiony na rzecz Bydgoszczy kolejnych instytucji-czynników miastotwórczych, jak np. Pomorskiej Rozgłośni Polskiego Radia, dowództwa okręgu wojskowego, prasy codziennej, związków i stowarzyszeń branżowych, Kuratorium Okręgu Szkolnego, Wojewódzkiej Biblioteki Pedagogicznej, orkiestry symfonicznej.

W 1945 roku powołano Uniwersytet Mikołaja Kopernika, kontynuujący tradycje Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. Wykorzystując przypadający na rok 1973 jubileusz 500-lecia urodzin Mikołaja Kopernika, rozbudowano uczelnię jego imienia, zakładając miasteczko akademickie na Bielanach.

Z okazji zbliżającego się jubileuszu zintensyfikowano trwające od początku lat 60. prace konserwatorskie przy renowacji toruńskich zabytków. Ważną datą był rok 1966, czyli rocznica 500-lecia pokoju toruńskiego, która przyczyniła się do ostatecznego zabezpieczenia i zagospodarowania ruin zamku krzyżackiego jako pomnika pokoju toruńskiego.

Powojenna intensywna industrializacja kraju sprawiła, że Toruń stał się ośrodkiem przemysłu chemicznego, elektronicznego, metalowego i włókienniczego. Rozbudowano i zmodernizowano (1950–1955 r.) istniejące już od okresu międzywojennego zakłady przemysłowe („Polchem”, Fabrykę Maszyn Budowlanych, Zakłady Urządzeń Młyńskich) i wybudowano nowe. W 1951 roku powstały w mieście Pomorskie Zakłady Drobiowe jako pierwsze w kraju rozpoczynając tego typu działalność na skale przemysłową. Do największych w kraju należały Zakłady Włókien Sztucznych „Chemitex-Elana” (1963 r.) zatrudniające w szczytowym okresie prawie 7000 pracowników i Toruńska Przędzalnia Czesankowa „Merinotex” (1965 r.) Rozpoczęto rozbudowę Zakładów Urządzeń Okrętowych (1960 r.), czyli istniejący do dziś „Towimor”. W latach 60. powstało Centralne biuro Konstrukcji Urządzeń Chemicznych – jedyna w kraju placówka naukowo-badawcza zajmująca się aparaturą służącą do produkcji tworzyw sztucznych i gumy. W 1972 roku powołano Toruńskie Przedsiębiorstwo Budownictwa Przemysłowego, które miało realizować centralnie projekty inwestycyjne w mieście.

Wraz z rozwojem przemysłu w mieście zaczęły powstawać osiedla mieszkaniowe, które i tak nie były w stanie zaspokoić rosnącego głodu mieszkań. W latach 50. największym z nich był „Kaszownik”. Lata 60. przyniosły osiedla: Zjednoczenia, Młodych, Bema, Tysiąclecia, Chrobrego, Reja i Armii Ludowej (na Podgórzu). Powstało także sporo bloków budowanych przez zakłady pracy, m.in. „Elanę” i „Merinotex”. Najintensywniejszy rozwój budownictwa mieszkaniowego Toruń przeżył w II połowie lat 70. i w latach 80., kiedy to na jego wschodnich terenach powstała tak zwana sypialnia miasta, którą stanowiły trzy wielkie osiedla: Rubinkowo I, Rubinkowo II i Na Skarpie, liczące aktualnie ok. 70 tys. mieszkańców.

24 lutego 1945 roku miał miejsce pierwszy seans kinowy, a 16 czerwca pierwsza uroczysta premiera w teatrze miejskim. W październiku 1945 roku rozpoczął działalność Teatr Lalki i Aktora „Baj Pomorski”.

W okresie PRL rozbudowano bazę sportową w mieście. Powstały m.in.: dwa zimowe baseny wioślarskie (1955−1958), sztuczne lodowisko „Tor-Tor” i stadion miejski (1957–1962), Międzyszkolny Ośrodek Sportowy (1967), basen (1966), basen kryty (1968), stadion żużlowy (1969), stadion na osiedlu Hanki Sawickiej (1976).

W 1975 roku Toruń stał się stolicą województwa toruńskiego.

Po 1989 roku

W lipcu 1991 roku wojska sowieckie opuściły Toruń. W grudniu 1991 roku w mieście założono Radio Maryja, pierwszą polską rozgłośnię katolicką. 25 marca 1992 roku na mocy bulli papieża Jana Pawła II powołano diecezję toruńską. Rok później utworzono Wyższe Seminarium Duchowne. 16 września 1994 roku prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Lech Wałęsa Zespół staromiejski Torunia pomnikiem historii. 4 grudnia 1997 roku Zespół staromiejski Torunia wpisano na Listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Na początku lipca 1998 roku w Grabowcu pod Toruniem pierwszą nitkę Mostu autostradowego im. Armii Krajowej oraz fragment Transeuropejskiej Autostrady Północ-Południe, stanowiącej wschodnią obwodnicę miasta. W tym samym roku w Toruniu powołano Zespół Szkół Uniwersytetu Mikołaja Kopernika Gimnazjum i Liceum Akademickie w Toruniu oraz Wyższą Szkołę Bankową. 1 stycznia 1999 roku utworzono województwo kujawsko-pomorskie. Toruń stał się siedzibą wojewódzkich władz samorządowych. 7 czerwca 1999 roku Jan Paweł II odbył podróż apostolską do Polski. Podczas pielgrzymki odwiedził Toruń, gdzie beatyfikował ks. Stefana Wincentego Frelichowskiego oraz wziął udział w spotkaniu rektorów wszystkich polskich uczelni wyższych w Auli Uniwersyteckiej. W 2000 roku w Toruniu odbyły się uroczyste obchody 80. rocznicy powrotu Pomorza i Torunia do miasta, a rok później obchody 500. rocznicy śmierci króla Jana I Olbrachta. Pod koniec 2000 roku liczba mieszkańców Torunia wyniosła 206,1 tys.

W grudniu 2001 roku Toruń otrzymał Flagę Honorową Rady Europy. W tym samym roku z inicjatywy o. Tadeusza Rydzyka założono Wyższą Szkołę Kultury Społecznej i Medialnej. Dwa lata później z inicjatywy o. Tadeusza Rydzyka uruchomiono Telewizję Trwam. W 2004 roku Akademia Medyczna w Bydgoszczy została włączona do Uniwersytetu Mikołaja Kopernika jako Collegium Medicum. Rok później oddano do użytku południową obwodnicę Torunia (tzw. trasę poligonową). Według stanu z 31 grudnia 2005 roku liczba mieszkańców Torunia wyniosła 208 tys.

W 2006 roku Toruń ubiegał się o uzyskanie tytułu Europejskiej Stolicy Kultury 2016. W 2008 roku oddano do użytku Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu i fontannę Cosmopolis, a rok później Motoarenę. W 2011 roku po 622 latach działalności zamknięto Aptekę Królewską. W tym samym roku oddano do użytku odcinek autostrady A1 Toruń-Gdańsk oraz wybudowano drugą nitkę Mostu autostradowego im. Armii Krajowej. 9 grudnia 2013 roku otwarto most drogowy im. gen. Elżbiety Zawackiej.

Administracja

Stan obecny

Od czasu reformy administracyjnej z 1999 roku prawie całe byłe województwo toruńskie (oprócz gmin powiatu nowomiejskiego) weszło w skład nowo powstałego województwa kujawsko-pomorskiego, a Toruń został jego stolicą. Po trwających kilka miesięcy rozmowach polityków, samorządowców i przedstawicieli lokalnych elit zdecydowano o ulokowaniu Urzędu Wojewódzkiego w Bydgoszczy, zaś Urzędu Marszałkowskiego w Toruniu. W mieście zlokalizowane są zarówno instytucje podległe samorządowi województwa, jak i wojewodzie.

Siedziba m.in. prezydenta Torunia i Rady Miasta

Samorząd miejski

Organem ustawodawczym samorządu miejskiego jest licząca 25 radnych Rada Miasta Torunia. Obecnie trwa jej IX kadencja (2024–2029). Organem wykonawczym samorządu jest Prezydent Miasta Torunia. Od 2024 roku funkcję tę sprawuje Paweł Gulewski. Siedziba władz miasta mieści się w budynku przy ulicy Wały gen. Sikorskiego 8.

Samorząd wojewódzki

Urząd Marszałkowski w Toruniu, siedziba m.in. Sejmiku Województwa Kujawsko-Pomorskiego

Toruń oraz dwa powiaty: toruński i chełmiński stanowią okręg wyborczy numer 4, z którego wybiera się 6 radnych do 33-osobowego Sejmiku Województwa Kujawsko-Pomorskiego. Siedziba Urzędu Marszałkowskiego województwa kujawsko-pomorskiego znajduje się przy Placu Teatralnym w Toruniu.

Podział miasta

Fragment Rubinkowa

Mokre

Toruń nie ma oficjalnie wyznaczonych dzielnic. Od 2005 roku miasto dzieli się na 24 części (jednostki pomocnicze) wykorzystywane przez władze samorządowe do celów strategicznych. Inny podział zastosowany został przy tworzeniu jednostek pomocniczych gminy, które w Toruniu nazywają się okręgami. Obecnie istnieje 13 Rad Okręgów (Podgórz, Stawki, Rudak, Czerniewice, Kaszczorek, Bielawy-Grębocin, Skarpa, Rubinkowo, Jakubskie-Mokre, Wrzosy, Chełmińskie, Staromiejskie, Bydgoskie), których przedstawicieli wybierają mieszkańcy danego obszaru. Rady danych okręgów stanowią ciała opiniodawcze dla Rady Miasta Torunia.

Części urzędowe Torunia: 1. Starotoruńskie Przedmieście 2. Barbarka 3. Bielany 4. Bydgoskie Przedmieście 5. Wrzosy 6. Koniuchy 7. Chełmińskie Przedmieście 8. Rybaki 9. Stare Miasto 10. Katarzynka 11. Mokre 12. Jakubskie Przedmieście 13. Rubinkowo 14. Winnica 15. Grębocin nad Strugą 16. Bielawy 17. Na Skarpie 18. Kaszczorek 19. Piaski 20. Podgórz 21. Glinki 22. Stawki 23. Rudak 24. Czerniewice

Liczba zameldowanych mieszkańców w Toruniu, w kolejności od najbardziej zaludnionych części miasta (stan na 31 marca 2022)

Nazwa jednostki urbanistycznej	Liczba osób zameldowanych na pobyt stały	Liczba osób zameldowanych na pobyt czasowy
Chełmińskie Przedmieście	30947	1537
Rubinkowo	22151	509
Na Skarpie	21131	265
Bydgoskie Przedmieście	20870	726
Wrzosy	15746	378
Mokre	12697	495
Stawki	10917	249
Podgórz	10194	259
Jakubskie Przedmieście	8677	299
Stare Miasto	4714	602
Bielany	4196	377
Bielawy	3085	48
Grębocin nad Strugą	3046	79
Kaszczorek	2434	33
Czerniewice	2147	17
Grębocin przy lesie	1448	22
Rudak	846	20
Starotoruńskie Przedmieście	174	11
Katarzynka	34	1
Barbarka	5	0
Razem	175459	5927

Aglomeracja

Miejski Obszar Funkcjonalny Torunia

Toruń (miasto na prawach powiatu) wraz z powiatem toruńskim (Toruński Obszar Funkcjonalny) wchodzi w skład bicentrycznej aglomeracji bydgosko-toruńskiej, która oficjalnie powstała w kwietniu 2014 roku. W skład Bydgosko-Toruńskiego Obszaru Funkcjonalnego ponadto wchodzą: miasto Bydgoszcz, powiat bydgoski, a także gminy: Łabiszyn, Szubin, Nakło i Kowalewo Pomorskie. Obszar ten zamieszkuje ponad 850 tys. osób, co stanowi prawie 41% ludności prawie dwumilionowego województwa kujawsko-pomorskiego. Bydgosko-Toruński Obszar Funkcjonalny, zajmujący powierzchnię 3744 km², stanowi zatem jeden z największych obszarów miejskich w Polsce.

Z aglomeracyjnych funkcji miasta, takich jak: handel, usługi, infrastruktura medyczna, szkolnictwo, kultura, rozrywka czy miejsca pracy, korzystają i wyraźnie ciążą w stronę Torunia również gminy niewchodzące w skład Toruńskiego Obszaru Funkcjonalnego. Są to gminy powiatu aleksandrowskiego, rypińskiego, golubsko-dobrzyńskiego, chełmińskiego, wąbrzeskiego i brodnickiego, w mniejszym stopniu powiatu inowrocławskiego.

Demografia

Od 2013 roku przeważa liczba zgonów nad urodzeniami. Faktyczne spadki liczby ludności trwają (z przerwami) od 1991 roku. Przyczyną tego stanu rzeczy jest ujemne saldo migracji. Od 2000 do 2016 i od 2018 roku następuje nadwyżka salda ujemnego migracji nad przyrostem naturalnym. Od 2001 roku liczba urodzeń w podokresach pięcioletnich wzrasta (z 9088 do 10 099). W tym samym okresie liczba zgonów wzrosła z 8530 do 10 489. Przyrost naturalny Torunia jest hamowany głównie przez odpływ osób w wieku 20–39 lat.

• Liczba ludności miasta Torunia od końca XIV w.

Źródła:

Fragment zabudowy wielorodzinnej przy ulicy Konstytucji 3 Maja w Toruniu

Koniec XIV w.: K. Mikulski, Toruń narodów i wyznań, Kraków 2015
Rok 1454: Historia Torunia. Marian Biskup (red.). T. I: W czasach średniowiecza (do roku 1454). Toruń: 1999, s. 202, 254.
Rok 1570: Historia Torunia. Marian Biskup (red.). T. II. Cz. II: W czasach renesansu, reformacji i wczesnego baroku (1548-1600). Toruń: 1994, s. 14–15.

Początek XVII w.: K. Mikulski, Toruń w drugiej połowie XVI i na początku XVII wieku, [w:] Henryk Stroband (1548–1609) burmistrz toruński, Towarzystwo Miłośników Torunia, Toruń 2010.
Lata 1703–1769: Historia Torunia. Marian Biskup (red.). T. II. Cz. III: Między barokiem i oświeceniem (1660-1793). Toruń: 1996, s. 8–12.
Lata 1815–1900: Historia Torunia. Marian Biskup (red.). T. III. Cz. I: W czasach zaboru pruskiego (1793-1920). Toruń: 2003, s. 62, 120.
Lata 1925, 1930: Kazimierz Esden-Tempski: Księga Pamiątkowa Dziesięciolecia Pomorza. Toruń: Pomorski Związek Podoficerów Rezerwy, 1930, s. 482.
Uwagi:
1. Wartości szacunkowe.
2. Wartości hipotetyczne.
3. Ludność wraz z wojskiem.

Struktura demograficzna

Rozwój przestrzenny Torunia

Struktura demograficzna mieszkańców miasta Toruń według danych z 31 grudnia 2010

Opis	Ogółem		Kobiety		Mężczyźni
Jednostka	osób	%	osób	%	osób	%
Populacja	205 312	100	110 357	53,75	94 955	46,25
Wiek przedprodukcyjny (0–17 lat)	33 987	16,55	16 724	8,15	17 263	8,41
Wiek produkcyjny (18–65 lat)	136 311	66,39	68 551	33,39	67 760	33
Wiek poprodukcyjny (powyżej 65 lat)	35 014	17,05	25 082	12,22	9932	4,84

Piramida wieku mieszkańców Torunia w 2014 roku.

Gminy podmiejskie

Złotoria

Od początku lat 90. XX wieku znacząco rośnie liczba mieszkańców zurbanizowanych osiedli podmiejskich wokół Torunia: Przysiek-Rozgarty, Złotoria, Lubicz, Grębocin, Mała i Wielka Nieszawka, Łysomice. Do gmin podmiejskich, bezpośrednio związanych z Toruniem, należą Gmina Łubianka, Gmina Lubicz, Gmina Zławieś Wielka, Gmina Łysomice, Gmina Wielka Nieszawka.

Rozwój terytorialny

Od blisko dekady, co jakiś czas, w lokalnych mediach trwa dyskusja na temat ewentualnego przyłączenia do obszaru administracyjnego Torunia niektórych gmin przylegających do miasta. W dyskusji przewija się propozycja, aby miasto powiększyło się o gminy i wsie, takie jak: Mała i Wielka Nieszawka, Przysiek, Rozgarty, Stary Toruń, Różankowo, Łysomice, Ostaszewo, Papowo Toruńskie, Grębocin, Rogowo, Rogówko, Lubicz oraz Złotoria. Jednak do tej pory żadna ze stron nie podjęła w tej kwestii czynności administracyjnych czy prawnych.

Polityka

Parlamentarzyści

Zabytkowa kamienica przy ulicy Mostowej, siedziba biur poselskich toruńskich posłów Platformy Obywatelskiej

Mieszkańcy Torunia wybierają posłów na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej z okręgu wyborczego numer 4, do Senatu z okręgu wyborczego numer 11, natomiast do Parlamentu Europejskiego z okręgu wyborczego numer 2. W mieście znajdują się liczne biura poselskie, posłów zasiadających zarówno w parlamencie polskim, jak i europejskim.

Instytucje wyborcze

W Toruniu ma swą siedzibę delegatura Krajowego Biura Wyborczego oraz Okręgowa Komisja Wyborcza dla okręgu wyborczego nr 5 do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej, obejmująca miasta: Grudziądz, Toruń i Włocławek oraz powiaty: aleksandrowski, brodnicki, chełmiński, golubsko-dobrzyński, grudziądzki, lipnowski, radziejowski, rypiński, toruński, wąbrzeski i włocławski, a także okręgu wyborczego nr 11, okręgu wyborczego nr 13 i okręgu wyborczego nr 12 do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej.

Dyplomacja

Rys historyczny

Toruń był siedzibą trzech obrad sejmu w okresie I Rzeczypospolitej (1519, 1576, 1626). W podtoruńskiej Nieszawie na Zamku Dybowskim nadano słynne przywileje szlacheckie, rozpoczynające okres „złotej wolności szlacheckiej”. W Toruniu zawarto I pokój toruński i II pokój toruński, a także ostatni rozejm polsko-krzyżacki w 1521 roku.

W czasie rozbiorów, w 1807 roku był siedzibą rządu powstańczego – przy Rynku Nowomiejskim w Toruniu. W tym okresie posiadał dwa konsulaty: Rosja i USA. W okresie międzywojennym w Toruniu ulokowano pięć konsulatów, w tym Konsulat Generalny Niemiec i III Rzeszy, Francji, Belgii.

Konsulaty honorowe

W Toruniu znajduje się sześć konsulatów honorowych:

• Konsulat Republiki Peru – od 14 lipca 1998 roku
• Konsulat Honorowy Republiki Słowenii – od 21 czerwca 2003 roku
• Konsulat Honorowy Republiki Litewskiej – od 2006 do kwietnia 2022 roku oraz ponownie od 13 maja 2023 roku
• Konsulat Honorowy Finlandii – od 29 maja 2014 roku
• Konsulat Honorowy Mołdawii – od 23 czerwca 2014 roku
• Konsulat Honorowy Tunezji – od 16 kwietnia 2019 roku

Placówki dydaktyczne

W Toruniu swoją siedzibę mają także placówki dydaktyczne: British Council (placówka Wielkiej Brytanii), Goethe Institut (placówka Niemiec), Alliance Française (placówka Ambasady Francji), Centrum Badań Kanadyjskich (placówka Ambasady Kanady), Centrum Badań Australijskich (placówka Ambasady Australii), Pracownia Języka i Kultury Japońskiej (placówka Japonii), Confucius Classroom (placówka Chin) oraz Pracownia Języka i Kultury Arabskiej (placówka Arabii Saudyjskiej).

Gospodarka

Cereal Partners Poland Toruń Pacific

Toruńskie Zakłady Materiałów Opatrunkowych

Toruń to regionalny ośrodek gospodarczy, a także siedziba władz lokalnych kluczowych organizacji gospodarczych. Jest siedzibą władz samorządowych województwa kujawsko-pomorskiego, a także węzłem komunikacyjnym (autostrada A1).

Miasto jest liderem w województwie pod względem liczby największych przedsiębiorstw, a także najwyższego w regionie wynagrodzenia za pracę oraz niskiego bezrobocia. W styczniu 2017 roku stopa bezrobocia w Toruniu wynosiła 5,2%, w powiecie toruńskim 12%, a w województwie 9,8.

Do największych przedsiębiorstw w Toruniu należą: Neuca, Toruńskie Zakłady Materiałów Opatrunkowych, Thyssenkrupp Materials Poland, Krajowa Spółka Cukrowa, Nova Trading, Apator, Cereal Partners Poland Toruń Pacific, United Beverages.

Transport

Most drogowy im. Józefa Piłsudskiego

Most drogowy im. Elżbiety Zawackiej

Autostrada A1 w okolicy Torunia

Transport drogowy

Toruń leży na skrzyżowaniu dróg tranzytowych biegnących z południa kraju na północ (Paneuropejski korytarz transportowy) i z zachodu na wschód. W okolicach miasta (osiedle Czerniewice) krzyżuje się jedyna w województwie autostrada A1 z drogą szybkiego ruchu S10 (węzeł Toruń Południe). Poza tym przez miasto przebiegają cztery drogi krajowe i 10 dróg wojewódzkich.

Węzły drogowe w okolicach Torunia:

• Toruń Południe – A1/S10
• Lubicz – A1/S10
• Turzno – A1/15
• Toruń Zachód – S10/15

Wykaz dróg:

• A1E75 autostrada A1 – w kierunku Gdańska i Łodzi
• S10 (południowa obwodnica Torunia) – fragment drogi szybkiego ruchu S10, otwarty 15 listopada 2005 roku jako jednojezdniowy fragment.
• drogi krajowe:

10 w kierunku Bydgoszczy, Szczecina i Warszawy

15 w kierunku Inowrocławia, Poznania, Krotoszyna, Wrocławia do Olsztyna

80 w kierunku Bydgoszczy

91 w kierunku Gdańska i Łodzi

• drogi wojewódzkie:

257 (Toruń ul. Przybyszewskiego – rzeka Wisła – Toruń ul. Nieszawska)

273 (Toruń – Cierpice)

552 (Różankowo – Lubicz)

553 (Toruń – Wybcz

585 (ul. Podgórska – ul. Dybowska)

654 (Toruń – Złotoria – Silno)

Wszystkimi drogami w Toruniu zawiaduje Miejski Zarząd Dróg, do którego zadań należy budowa, przebudowa, planowanie oraz bieżące utrzymanie dróg i obiektów inżynierskich. W mieście swoją siedzibę ma także Rejon Dróg GDDKiA, który zajmuje się remontami i bieżącym utrzymaniem autostrad, dróg ekspresowych i dróg krajowych na terenie rejonu toruńskiego oraz Rejon Dróg Wojewódzkich, zarząd dróg wojewódzkich. Jednostka ta odpowiada za utrzymanie dróg w powiatach chełmińskim, toruńskim, golubsko-dobrzyńskim i części bydgoskiego.

Miasto jest także siedzibą Wojewódzkiego Ośrodka Ruchu Drogowego oraz Kujawsko-Pomorskiej Wojewódzkiej Rady Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego.

W 2024 roku Toruń zajął 4. miejsce w Rankingu Miast Przyjaznych Kierowcom przygotowanym przez Oponeo.pl i Yanosik. W centrum miasta średnia prędkość pojazdów wynosi 30 km/h, a poza centrum – 39 km/h. Toruń wyróżnia się także niską liczbą kolizji (1485 zgłoszonych incydentów) w porównaniu z innymi miastami do 300 tys. mieszkańców, co wpływa na bezpieczeństwo drogowe.

Miasto rozwija infrastrukturę parkingową, udostępniając 439 miejsc w dwóch strefach Park & Ride. W Toruniu funkcjonuje również 47 stacji ładowania samochodów elektrycznych, co zwiększa wygodę korzystania z pojazdów zeroemisyjnych.

Komunikacja miejska

Niskopodłogowy MAN Lion’s City należący do MZK w Toruniu

Organizatorem publicznego transportu zbiorowego na terenie Torunia jest Gmina Miasta Toruń. Obsługę komunikacyjną zapewnia Miejski Zakład Komunikacji, istniejący od 1891 roku. Jest on głównym przewoźnikiem w mieście. Komunikację z innymi miejscowościami w regionie i w Polsce oferuje ReloBus Transport Polska, posiadająca swoją główną siedzibę na dworcu autobusowym przy ul. Dąbrowskiego.

W Toruniu znajduje się 44 postojów taksówek.

Transport kolejowy

Stacja kolejowa Toruń Główny z lotu ptaka

Toruński Węzeł Kolejowy tworzą następujące linie kolejowe:

• 18 Kutno – Piła Główna
• 353 Poznań Wschód – Skandawa (GP) – Żeleznodorożnyj
• 734 Nieszawka – Toruń Główny
• 207 Toruń Wschodni – Malbork
• 27 Nasielsk – Toruń Wschodni
• 246 Toruń Wschodni – Olek (daw. Chełmno)
• 734 Grębocin – Katarzynka

W granicach administracyjnych miasta znajdują się trzy dworce kolejowe: Toruń Główny, Toruń Miasto, Toruń Wschodni oraz trzy przystanki osobowe: Toruń Kluczyki, Toruń Czerniewice, Toruń Grębocin

Lotnisko

W samym Toruniu znajduje się lotnisko, którego użytkownikiem jest Aeroklub Pomorski, istniejące od 1922 roku.

Transport wodny

Szkoła Mistrzostwa Sportowego w Toruniu, kształci m.in. wioślarzy

Przystań AZS

Na terenie Torunia istnieją dwa porty rzeczne:

• Port Drzewny – ul. Starotoruńska
• Port Zimowy – ul. Popiełuszki (Rybaki)

Istnieje także osiem przystani żeglarskich:

• AKS
• AZS z Bazą Wioślarską
• KS Budowlani
• Szkwał, Port Drzewny
• Towimo, Port Drzewny
• Walter, Port Drzewny
• Yacht Klub Toruń, Port Drzewny
• Liga Morska i Rzeczna, Port Drzewny

Ponadto w 2015 roku na rzece Drwęcy w Kaszczorku została wybudowana przystań kajakowa wraz z infrastrukturą turystyczną.

Komunikacja rowerowa

Na terenie Torunia w 2015 roku znajdowało się ok. 97 km dróg rowerowych. Od 18 kwietnia 2014 roku dostępny jest Toruński Rower Miejski.

Turystyka

Ulica Szeroka w czasie sezonu turystycznego

Czynnikami wyróżniający Toruń pod kątem turystycznym są: zabytkowa architektura, bogata historia oraz tradycja wyrobu pierników. Największą atrakcją turystyczną Torunia jest Stare Miasto, wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Największy ruch turystyczny przypada wiosną i latem. Ze względu na tradycje piwowarskie rozwinęła się również biroturystyka. W 2019 roku liczba turystów przekroczyła 2,5 mln osób. W 2020 roku w wyniku pandemii COVID-19 w Polsce liczba turystów spadła do ok. 900 tys. W 2021 roku liczba turystów wyniosła ok. 1,5 mln.

Hasłami reklamujące Toruń na arenie krajowej są: „Gród Mikołaja Kopernika”, „Gotyk na dotyk”, „Piernikowe miasto”.

Zabytki

Kamienice przy ulicy Szczytnej i Łaziennej

Gminny Program Opieki nad Zabytkami Miasta Torunia na lata 2022–2025 dzieli zabytki nieruchome na następujące kategorie: założenia urbanistyczne, budownictwo obronne, obiekty przemysłowe, gospodarcze i inżynieryjne, pałace i dwory, obiekty użyteczności publicznej, obiekty sakralne, zabudowa mieszkalna, cmentarze, parki i założenia zieleni, inne. Do 2021 roku rejestr obejmował 365 obszarów i obiektów wpisanych do rejestru zabytków.

Założenia urbanistyczne reprezentuje przede wszystkim Zespół Staromiejski. W skład zespołu wchodzą: Stare Miasto, Nowe Miasto i ruiny zamku krzyżackiego. Na obszarze Starego Miasta znajdują się: bazylika katedralna śś. Janów (pocz. XIII wieku), kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, kościół św. Ducha, Rynek Staromiejski wraz z Ratuszem, Zespół Poczty Głównej oraz Urzędu Telekomunikacyjnego przy Rynku Staromiejskim 15, kamienice pochodzące z XV wieku, następnie przebudowywane na przestrzeni lat (np. Dwór Artusa, dom Kopernika przy ul. Kopernika 15/17, Dom Eskenów przy ul. Łaziennej 16, dawna bursa gimnazjum toruńskiego przy ul. Piekary 49, siedziba Kurii Diecezjalnej Toruńskiej przy ul. Łaziennej 18, Spichrz Szwedzki, kamienice przy ul. Chełmińskiej 28, Franciszkańskiej 12, Kopernika 19, Łaziennej 22, Panny Marii 9, Rabiańskiej 8, Rabiańskiej 11, Rynku Staromiejskim 4, Rynku Staromiejskim 35, Żeglarskiej 7, dziewięć baszt (spośród 30 w historii miasta) wchodzących w skład murów obronnychi (to są: Brama Klasztorna, Brama Mostowa, Brama Żeglarska, Baszta Żuraw, Krzywa Wieża, Basza Monstrancja, baszty przy ul. Podmurnej 26, 30, 60 i 74. Ratusz jest jednym z najbardziej znanych przykładów średniowiecznej architektury mieszczańskiej w Europie Środkowej. Nowe Miasto ulokowano na wschód od Starego Miasta. W jego centrum znajduje się Rynek Nowomiejski wraz z kościołem św. Trójcy w jego środku. Na terenie Nowego Miasta po 1309 roku wzniesiono kościół św. Jakuba. Zakon krzyżacki rozpoczął budowę zamku w latach 50. XIII wieku. Zamek został wyburzony tuż po szturmie toruńskich mieszczan w 1454 roku. Ruiny zamku odsłonięto w latach 60. XX wieku. Stare i Nowe Miasto zostały uznane za pomnik historii dnia 8 września 1994 roku, a cały Zespół Staromiejski od 4 grudnia 1997 roku widnieje na Liście Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Naturalnego UNESCO.

Zabytkowy jest również historyczny układ urbanistyczny Bydgoskiego Przedmieścia i Rybaków. Oba osiedla do 2 połowy XIX wieku rozwijały się wolno, rozwój urbanistyczny tych części miasta ograniczała ustawa o ograniczeniach własności nieruchomej w okolicach twierdz z 1871 roku. Po nadaniu Toruniowi rangi twierdzy I stopnia (w 1872 roku) systematycznie uwalniano tereny pod zabudowę. Plan zabudowy Bydgoskiego Przedmieścia uchwalono w 1889 roku. Ograniczenia budowlane ostatecznie zniesiono w 1909 roku. Na Bydgoskim Przedmieściu znajduje się największy w mieście zespół budowlany z dwudziestolecia międzywojennego, reprezentujący nurty architektoniczne i urbanistyczne z tego okresu.

Jako zabytek zaliczono również układ urbanistyczny kampusu Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, powstały w latach 1967–1977.

Po kongresie wiedeńskiej w 1815 roku rozpoczęto budowę fortyfikacji, wchodzących w skład Festung Thorn. Do 1871 roku wzniesiono obiekty tzw. wewnętrznego pierścienia fortyfikacyjnego (m.in. Fort św. Jakuba, Koszary Racławickie, Fort Kolejny, Fort Przyczółek Mostowy, szpital przy ul. Jęczmiennej), a do lat 90. XIX wieku pierścień zewnętrzny. W latach 1877–1884 wzniesiono forty: II Stefan Czarniecki (I – Bülow), IV Stanisław Żółkiewski (II – Yorck), V Karol Chodkiewicz (III – Scharnhorst), VII Tadeusz Kościuszko (IV – Friedrich der Grosse), IX Bolesław Chrobry (IVa – Heinrich von Plauen), XI Stefan Batory (V – Grosser Kurfürst), XII Władysław Jagiełło (Va – Ulrich von Jungingen), XV Jan Henryk Dąbrowski (VII – Hermann von Salza), a w latach 1888–1893: I Jan III Sobieski (Ia – König Wilhelm I), III Stanisław Jabłonowski (I-5 – Werk L'Estocq), VI Jarema Wiśniowiecki (IIIa – Dohna), VIII Kazimierz Wielki (IVb – Herzog Albrecht), X Bateria Nadbrzeżna (Batterie Grünthalmühte), XIII Karol Kniaziewicz (VI – Winrich von Kniprode), XIV Józef Dwernicki (VIa – Hermann Balk). Część średniowiecznych bastionów zburzono, na ich miejscu wzniesiono Przedmieście św. Katarzyny, w skład którego wchodzą zespoły koszarowe i reprezentacyjne obiekty mieszkalne. W sumie do 1914 roku wzniesiono ok. 200 budowli fortecznych, z czego do czasów współczesnych zachowało się ok. 150.

Spośród obiektów inżynieryjnych do zabytków zalicza się most im. Józefa Piłsudskiego (oddany do użytku 11 listopada 1934 roku) i most kolejowy im. Ernesta Malinowskiego (oddany do użytku 15 sierpnia 1873 roku).

Obok rejestru obszarów i obiektów wpisanych do rejestru zabytków w Toruniu obowiązuje również gminna ewidencja zabytków. Do 2022 roku w ewidencji ujęto 2587 obiektów i obszarów.

Kultura i sztuka

Centrum Kulturalno-Kongresowe Jordanki, siedziba Toruńskiej Orkiestry Symfonicznej

Teatr im. Wilama Horzycy

Teatry

Tradycje teatralne sięgają XVI wieku. W tym czasie Gimnazjum Akademickie oraz kolegium jezuickie wystawiały własne sztuki.

W 1904 roku przy placu Teatralnym wzniesiono Stadttheater Thorn, będący najstarszym budynkiem teatralnym w Toruniu. Pierwotnie był to teatr niemiecki, który w swoim założeniu miał chronić kulturę niemiecką przed polską. Po powrocie Torunia do Polski utworzono w nim Państwowy Teatr Narodowy, będący pierwszym teatrem publicznym w Polsce. Pierwszą wystawioną sztuką była Zemsta Aleksandra Fredry. W 1960 roku teatr przyjął imię Wilama Horzycy, na cześć dyrektora teatru w latach 1945–1948.

Od 1946 roku przy ul. Piernikarskiej 9 działa Teatr Baj Pomorski, do 1992 roku noszący nazwę Państwowy Teatr Lalki i Aktora „Baj Pomorski”. Teatr powstał w 1945 roku w Bydgoszczy z inicjatywy Ireny Pikiel-Samorewiczowej, rok później został przeniesiony do Torunia.

W Toruniu działają również: Kujawsko-Pomorski Teatr Muzyczny, będący jedynym w województwie kujawsko-pomorskim teatrem prezentującym spektakle muzyczne), Teatr Wiczy (od 1991 roku, pierwotnie działający w Brodnicy), Teatr Vaška, Teatr Impresaryjny „Afisz”, Teatr „Scena Młodych Studio ’P’” (w ramach Młodzieżowego Domu Kultury). W latach 1950–2019 działał również Teatr Lalek „Zaczarowany Świat”.

W Toruniu organizowane są festiwale: Międzynarodowy Festiwal Teatralny „Kontakt” (co dwa lata), Alternatywne Spotkania Teatralne „Klamra”, Międzynarodowy Festiwal Teatrów Lalek „Spotkania”, Toruńskie Spotkania Teatrów Jednego Aktora (corocznie).

Kina

W 2016 roku Toruniu czynnych było osiem kin. Od kameralnych kin klubowych do wielkich multipleksów. Łącznie dysponują one 26. salami. Ważniejsze to: Kino Centrum (studyjne, w Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu), Cinema City, Niebieski Kocyk (w Akademickim Centrum Kultury i Sztuki „Od Nowa”), Kino Tumult (w dawnym kościele Świętej Trójcy, prowadzone przez Fundację Tumult), Kino Diecezjalne (w piwnicach Kościoła św. Józefa), Artus Art Cinema (w piwnicach Dworu Artusa).

Imprezy

Jedna z projekcji podczas Festiwalu Światła SKYWAY na fasadzie Kościoła św. Ducha

Miasto jest organizatorem różnorodnych wydarzeń kulturalnych, koncertów i festiwali. Od 1991 roku odbywa się organizowany przez Teatr im. Wilama Horzycy Międzynarodowy Festiwal Teatralny „Kontakt”. Teatr niezależny reprezentuje Alternatywne Spotkania Teatralne „Klamra”, organizowany od 1993 roku. W 2002 roku rozpoczęto organizację festiwalu Tofifest, prezentującego kino niezależne. Od 1994 roku organizowane jest Międzynarodowy Festiwal Teatrów Lalek „Spotkania” (do 2007 roku: Międzynarodowe Toruńskie Spotkania Teatrów Lalek), będący jednym z najstarszych festiwali lalkarskich w Polsce. Podczas festiwalu prezentowane są spektakle teatralne dla dzieci i dorosłych.

Z imprez i festiwali muzycznych działają: Song of Songs Festival (w latach 1998–2010 i ponownie od 2017) Międzynarodowy Festiwal „Nova Muzyka i Architektura” (od 1996; organizowany przez Toruńską Orkiestrę Symfoniczną), Festiwal Muzyki i Sztuki Krajów Bałtyckich „Probaltica” (od 1994), Świętojański Festiwal Organowy (od 1985), CoCArt Music Festival (od 2008), Jazz Od Nowa Festival (od 2001), Toruń Blues Meeting (od 1990), Afryka Reggae Festival (najstarszy festiwal reggae w Polsce organizowany od 1991). Spośród wyżej wymienionych trzy ostatnie festiwale organizuje Akademickie Centrum Kultury i Sztuki „Od Nowa”. Ponadto w latach 2001–2019 w Toruniu i Bydgoszczy odbył się festiwal Harmonica Bridge, poświęcony harmonijce ustnej.

W Toruniu jest organizowany również Ogólnopolski Konkurs Poetycki „O liść konwalii” im. Zbigniewa Herberta. W 2023 roku odbyła się 36. edycja konkursu.

Spośród imprez naukowych od 2002 roku organizowany jest Toruński Festiwal Nauki i Sztuki.

W 1995 roku odbyła się pierwsza edycja Toruńskiego Festiwalu Książki. W 2022 roku wydarzenie zostało przemianowane na Toruński Festiwal Słów.

Sztuki plastyczne reprezentowane są przez: Międzynarodowe Triennale Grafiki „Kolor w grafice” (od 1982), Dzieło Roku (w zależności od źródeł odbył się w latach 60. XX wieku lub od 1974), a także Międzynarodowy Konkurs Twórczości Plastycznej Dzieci i Młodzieży „Zawsze zielono, zawsze niebiesko” (od 1980).

Ponadto w Toruniu odbywają się również Dni Torunia, będące cyklem wydarzeń kulturalnych prezentujących historyczny i kulturalny profil miasta. Pierwsze Dni Torunia odbyły się w okresie międzywojennym. Podczas Dni Torunia odsłaniane są nowe plakietki wchodzące w skład Piernikowej Alei Gwiazd. W ramach Dni Torunia w Bazylice katedralnej św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty odbywa się msza w intencji miasta.

Muzea

Muzeum Toruńskiego Piernika

Muzeum Etnograficzne

Muzeum Diecezjalne

W mieście istnieje ponad 20 instytucji muzealnych. Najstarszą instytucją jest Muzeum Okręgowe. Wywodzi się ono z założonego w 1861 roku Muzeum Miejskiego i Muzeum Toruńskiego Towarzystwa Naukowego otwartego w 1876 roku. Jego oddziałami są:

• Ratusz Staromiejski
• Muzeum Historii Torunia w Domu Eskenów
• Muzeum Toruńskiego Piernika
• Muzeum Sztuki Dalekiego Wschodu
• Dom Kopernika
• Muzeum Podróżników im. Tony’ego Halika

Pozostałe to:

• Muzeum Etnograficzne
  • skansen etnograficzny przy Muzeum Etnograficznym (jedyny w kraju skansen w centrum miasta)
  • oddział muzeum w Kaszczorku – Zagroda Rybacko-Rolnicza
  • oddział muzeum w Wielkiej Nieszawce
• Muzeum Inżynierii Komunalnej Torunia
• Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu
• Żywe Muzeum Piernika w Toruniu
• Muzeum Uniwersyteckie w Toruniu
• Muzeum Artylerii w Toruniu (od 2013 roku wchodząca w skład Muzeum Wojsk Lądowych w Bydgoszczy)
• Muzeum Motoryzacji w Toruniu (przy Zespole Szkół Samochodowych w Toruniu)
• Muzeum Fortyfikacji Pancernej Twierdzy Toruń
• Fort IV
• Muzeum Diecezjalne w Toruniu
• Dom PRL-u
• Muzeum Rycerzy i Żołnierzyków

Centra kultury i nauki

Centrum Nauki Młyn Wiedzy w Toruniu

Ofertę kulturalną w Toruniu uzupełniają placówki związane z kulturą oraz jej popularyzacją, są to m.in. kluby studenckie, ogniska pracy pozaszkolnej, domy kultury. Największą tego typu placówką jest Centrum Nowoczesności Młyn Wiedzy, który otwarto w 2013 roku. To pierwsza taka instytucja w Toruniu, a także w województwie i jedna z nielicznych w kraju. Posiada ona najdłuższe w Polsce, zamontowane na stałe, Wahadło Foucaulta.

Pozostałe instytucje kultury to:

• Toruńska Agenda Kulturalna
• Centrum Popularyzacji Kosmosu „Planetarium – Toruń”
• Centrum Kultury „Dwór Artusa”
• Centrum Sztuki Współczesnej „Znaki Czasu”
• Akademickie Centrum Kultury i Sztuki „Od Nowa”
• Ognisko Pracy Pozaszkolnej – Dom Harcerza w Toruniu
• Młodzieżowy Dom Kultury w Toruniu
• Wojewódzki Ośrodek Animacji Kultury w Toruniu
• Międzynarodowe Centrum Spotkań Młodzieży

Muzyka

Centrum Kulturalno-Kongresowe Jordanki, siedziba Toruńskiej Orkiestry Symfonicznej

Z inicjatywy Konfraterni Artystów 7 kwietnia 1921 roku w Toruniu powołano stowarzyszenie Pomorskie Towarzystwo Muzyczne. Jej zadaniem było upowszechnienie kultury muzycznej i edukacji artystycznej na Pomorzu. Dzięki staraniom Pomorskiego Towarzystwa Muzycznego 1 września 1921 roku przy ul. Mostowej 6 otworzono Konserwatorium Muzyczne. Pomorskie Towarzystwo Muzyczne miało swoje oddziały w innych miastach województwa pomorskiego. Działalność stowarzyszenia przerwała II wojna światowa. Pomorskie Towarzystwo Muzyczne reaktywowano we wrześniu 1945 roku. W 1998 roku zawiesiło działalność, pracę wznowiło w 2012 roku. Na przestrzeni lat Konserwatorium Muzyczne było przekształcane w nowe placówki, od 1990 roku działa ono jako Zespół Szkół Muzycznych im. Karola Szymanowskiego.

W 1936 roku w Toruniu powstała orkiestra symfoniczna. Ponadto tuż przed wybuchem wojny podjęto nieudaną próbę wybudowania Filharmonii Pomorskiej dla orkiestry. Działalność orkiestry przerwała II wojna światowej, po 1945 roku orkiestra została na chwilę reaktywowana. Ze względu na przeniesienie siedziby województwa pomorskiego do Bydgoszczy część muzyków z dawnej orkiestry opuściła Toruń. W 1978 roku powstała Toruńska Orkiestra Kameralna, którą w 2006 roku przekształcono w Toruńską Orkiestrę Symfoniczną. Od 2015 roku siedzibą Toruńskiej Orkiestry Symfonicznej jest Centrum Kulturalno-Kongresowe Jordanki.

W 1991 roku założono zespół kameralny Multicamerata.

Działalnością muzyczną w Toruniu prowadzi również Kujawsko-Pomorski Teatr Muzyczny, założony w styczniu 2014 roku.

Oprócz zespołów instrumentalnych w Toruniu działa kilka chórów, m.in.: Chór „Lutnia” (od 1898 roku), Chór Akademicki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika (od 1979 roku), Toruński Chór Nauczycielski „Con Anima” (od 1985 roku).

Toruń w latach 80. XX wieku nazywany był żartobliwie wylęgarnią talentów muzyki młodzieżowej. Powstały tu wówczas takie zespoły, jak: rockowa Republika, Kobranocka, Bikini, punkrockowa Rejestracja, bluesowa Nocna Zmiana Bluesa i Tortilla Flat, a później: Butelka, SOFA i Manchester oraz formacja Organek. Z Torunia pochodzi też wokalista Sławomir Uniatowski.

Galerie

Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu

W Toruniu swoją siedzibę ma kilkanaście galerii. Najstarszą i największą jest działająca od 1950 roku Galeria Sztuki Wozownia prezentująca dzieła współczesnych artystów na ekspozycjach indywidualnych i zbiorowych oraz prowadzące wykłady i prezentacje na temat różnych dziedzin sztuk. W 1964 roku założono Galerię i Ośrodek Plastycznej Twórczości Dziecka, a w 2008 roku Centrum Sztuki Współczesnej „Znaki Czasu”, będące największym muzeum sztuki współczesnej w mieście. Ponadto w Toruniu znajdują się: Galeria Rusz, Galeria Domu Muz i Fotogaleria, Galeria Forum, Mała Galeria Fotografii ZPAF, Galeria Sztuki Wozownia, Galeria Omega im. Marka Hoffmanna, Wirtualna Galeria 21 Wieku, Galeria Miłość.

Oświata

Zespół Szkół Muzycznych im. Karola Szymanowskiego

W Torunia działa 26 szkół podstawowych, Ogólnokształcąca Szkoła Muzyczna (I i II stopnia), dwie specjalne szkoły podstawowe, jedna szkoła podstawowa dla dorosłych, jedenaście liceów, osiem techników, sześć szkół branżowych, Szkoła Specjalna Przysposabiająca do Pracy, Liceum Ogólnokształcące dla Dorosłych i Szkoła Policealna dla Dorosłych. W Toruniu znajduje się 18 przedszkoli miejskich.

Nauka

Towarzystwo Naukowe z 1875 roku

Uniwersytet Mikołaja Kopernika

Wyższa Szkoła Bankowa

Wyższe Seminarium Duchowne

Toruń jest dużym ośrodkiem naukowym. W Toruniu znajduje się najstarsza uczelnia publiczna w północnej Polsce, czyli Uniwersytet Mikołaja Kopernika. Znajdują się tu jedyne w województwie ośrodki instytucji Polskiej Akademii Nauk, a także kilkanaście innych placówek naukowo-badawczych. Działalność naukowo-badawczą prowadzą towarzystwa i stowarzyszenia naukowe oraz społeczno-kulturalne posiadające oddziały (w większości o charakterze regionalnym) w Toruniu. Największą w Toruniu jest Towarzystwo Naukowe w Toruniu, założone w 1875 roku i posiadające sześć wydziałów.

Według danych z 31 grudnia 2013 roku na ogólną liczbę 1198 osób kształcących się w regionie, 763 pobierało naukę w Toruniu (na całym Uniwersytecie Mikołaja Kopernika było to 881 osób, z czego 117 na Wydziałach Collegium Medicum w Bydgoszczy).

Uczelnie w Toruniu:

• Uniwersytet Mikołaja Kopernika (założona w 1945) – największa uczelnia w województwie kujawsko-pomorskim. Posiada ona 16 wydziałów: 13 w Toruniu i 3 w Bydgoszczy jako Collegium Medicum. Uczelnie współpracuje również z Wyższym Seminarium Duchownym we Włocławku i Wyższym Seminarium Duchownym w Pelplinie. Uniwersytet posiada Obserwatorium Astronomiczne w Piwnicach, gdzie znajduje się największy w Europie Środkowo-Wschodniej radioteleskop, oraz Stację Polarną na Spitsbergenie. Na UMK działa jedyne w Polsce Archiwum Emigracji – ośrodek archiwalno-naukowy gromadzący zbiory i badania dokumentacji związanej z emigracją polską po 1945. Uczelnia kieruje również Uniwersyteckim Liceum Ogólnokształcącym w Toruniu
• Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Toruńskiej (założone w 1993)
• Studium Muzyki Kościelnej Diecezji Toruńskiej w Toruniu (założone w 1996) będące niepubliczną szkołą muzyczną
• Wyższa Szkoła Bankowa (założona w 1998) – największa biznesowa uczelnia niepubliczna w województwie kujawsko-pomorskim
• Akademia Kultury Społecznej i Medialnej w Toruniu (założona w 2001) – uczelnia niepubliczna należąca do Fundacji Lux Veritatis
• Centrum Szkolenia Artylerii i Uzbrojenia – jednostka szkolnictwa Wojska Polskiego
• Toruńska Szkoła Wyższa

Biblioteki

Wojewódzka Biblioteka Publiczna – Książnica Kopernikańska przy ul. Słowackiego 8

Najstarsze biblioteki w Toruniu mieścił się w szkole miejskiej przy kościele św. Janów oraz przy klasztorach franciszkanów i dominikanów. Biblioteki prowadzone przez zakonników były udostępniane uczniom szkół przyklasztornych oraz mieszczanom. W XVI wieku powstały biblioteki przy Gimnazjum Akademickim (w 1594), kolegium jezuickim i Radzie Miasta. Biblioteka Gimnazjum Akademickiego była pierwszą typową biblioteką publiczną w mieście. W XVII wieku biblioteka posiadała ok. 10 tys. woluminów. Bibliotekę zasilały dary, toruńskie drukarnie oddawały egzemplarz obowiązkowy na rzecz Biblioteki, Rada miejska regularnie kupował nowe książki dla Biblioteki. Podczas wojen napoleońskich większość zbiorów z Biblioteki Gimnazjum Akademickiego przepadło (prawdopodobnie w wyniku kradzieży). Zbiory biblioteki Gimnazjum Akademickiego znajdują się obecnie w Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej – Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu.

Głównymi działającymi obecnie bibliotekami w Toruniu są Biblioteka Uniwersytecka oraz Wojewódzka Biblioteka Publiczna – Książnica Kopernikańska w Toruniu. Książnica Kopernikańska powstała w 1923 roku. Od 1973 roku jej główna siedziba mieści się przy ul. Słowackiego. Biblioteka Główna Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu powstała w 1945 roku, działalność rozpoczęła w maju 1947 roku. Od 1973 roku mieści się w miasteczku akademickim na Bielanach. Biblioteka Główna wraz z bibliotekami wydziałowymi z Torunia i Bydgoszczy tworzą Bibliotekę Uniwersytecką, wspólną sieć biblioteczno-informacyjną.

Media

Budynek Pomorskiej Rozgłośni Polskiego Radia, uruchomionej 15 stycznia 1935 roku

Biurowiec przy ul. Grudziądzkiej 46/48, w którym swoją siedzibę ma m.in. redakcja Nowości

W mieście znajduje się studio i biuro korespondenta telewizji TVN, a także siedziba Fundacji Lux Veritatis, do której należy Telewizja Trwam. W 2005 roku w Toruniu założono redakcję toruńską TVP S.A., stanowiącej część TVP3 Bydgoszcz. W 1991 roku Młodzieżowa Spółdzielnia Mieszkaniowa uruchomiła Telewizję Kablową Toruń, która rok później uruchomiła Telewizję Toruń. W 2016 roku Telewizja Toruń liczyła prawie 25. tys. abonentów oraz docierała do ok. 150 tys. torunian.

15 stycznia 1935 roku rozpoczęła działalność Pomorska Rozgłośnia Polskiego Radia. Od 1945 roku działała w strukturze Polskiego Radia w Bydgoszczy. Od lat 90. tradycje Rozgłośni Pomorskiej kontynuuje Polskie Radio Pomorza i Kujaw mające w Toruniu siedzibę przy ul. Ślusarskiej 5. Ponadto w mieście swoją siedzibę ma ogólnopolskie katolickie Radio Maryja. Toruń jest także siedzibą innych lokalnych rozgłośni radiowych m.in. Radio Gra i Radia Sfera UMK.

W mieście wydawany jest dziennik „Nowości Dziennik Toruński”.

Opieka zdrowotna

Rozbudowa Wojewódzkiego Szpitala Zespolonego w Toruniu (stan z października 2018 roku)

W Toruniu znajduje się kilkadziesiąt placówek ochrony zdrowia, w tym 6 szpitali, ponadto miasto jest siedzibą wojewódzkiego, kujawsko-pomorskiego oddziału PFRON; znajduje się tu delegatura NFZ dla byłego województwa toruńskiego oraz Departament Zdrowia i Nadzoru Właścicielskiego Kujawsko-Pomorskiego Urzędu Marszałkowskiego, który sprawuje nadzór i kontrolę nad samodzielnymi zakładami opieki zdrowotnej, powołanymi przez Samorząd Województwa.

Szpitale w Toruniu:

• Wojewódzki Szpital Zespolony im. Ludwika Rydygiera, ul. św. Józefa 53-59
• Wojewódzki Szpital Zespolony – Szpital Specjalistyczny dla Dzieci i Dorosłych, ul. Konstytucji 3 Maja 42
• Wojewódzki Szpital Zespolony – Szpital Obserwacyjno-Zakaźny, ul. Krasińskiego 4/4a
• Wojewódzki Szpital Zespolony – Szpital Psychiatryczny, ul. Mickiewicza 24/26, ul. M. Skłodowskiej-Curie 27/29
• Specjalistyczny Szpital Miejski im. Mikołaja Kopernika, ul. Batorego 17/19
• Szpital Specjalistyczny Matopat, ul. Storczykowa 8/10
• Szpital Cito Care, ul. Skłodowskiej-Curie 73

Bezpieczeństwo publiczne

Komenda Miejska Policji przy Grudziądzkiej 17

Komenda Wojewódzka Państwowej Straży Pożarnej przy ul. Prostej 32

W Toruniu istnieją wojewódzkie i miejskie instytucje dbające o bezpieczeństwo zarówno w mieście, jak i w powiecie oraz w województwie. Dyspozytorzy powyższych służb pełnią dyżury w Toruńskim Centrum Zarządzania Kryzysowego mieszczącym się przy ulicy Legionów 70/76 (siedziba Państwowej Straży Pożarnej).

Policja

W Toruniu znajduje się Komenda Miejska Policji. Jej siedziba znajduje się przy ulicy Grudziądzkiej 17. Podlegają jej następujące komisariaty:

• Komisariat Policji w Chełmży (ul. Sądowa 2)
• Komisariat Policji w Dobrzejewicach (Dobrzejewice 65)
• Komisariat Policji Toruń Podgórz (ul. Poznańska 127/129)
• Komisariat Policji Toruń Rubinkowo (ul. Dziewulskiego 1)
• Komisariat Policji Toruń Śródmieście (ul. Polskiego Czerwonego Krzyża 2)
• Posterunek Policji w Złejwsi Wielkiej (ul. Słoneczna 10)

Państwowa Straż Pożarna

W Torunia swoją siedzibę mają Komenda Miejska Państwowej Straży Pożarnej przy ul. Legionów 70/76 oraz Komenda Wojewódzka Państwowej Straży Pożarnej przy ulicy Prostej 32.

Inne instytucje

Pozostałe instytucje to: Straż Miejska, Stacja Pogotowia Ratunkowego, Izba celna, Urząd Celny, WOPR, Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Żandarmeria Wojskowa, Straż Rybacka, Straż Leśna i Straż Ochrony Kolei.

Garnizon toruński

Zespół pomnikowy polskich artylerzystów na placu Towarzystwa Miłośników Torunia, uzupełniony w 1993 roku o tablicę pamiątkową Oficerskiej Szkoły Artylerii w Toruniu

Budynek przy ul. Sienkiewicza 37, należący dawniej do koszar Wrangla. Obecnie siedziba 6. Samodzielnego Oddziału Geograficznego im. płk. dypl. inż. Tadeusza Zieleniewskiego ps. „Kalina”

Garnizon toruński swoim zasięgiem obejmuje kilka powiatów we wschodnio-południowej części województwa kujawsko-pomorskiego (m.in. toruński, aleksandrowski, włocławski, lipnowski) i należy do jednego z największych w tym regionie. Największe miasta na terenie tego garnizonu to Toruń oraz Włocławek. Komenda garnizonu mieści się przy ulicy Sobieskiego (CSAiU).

Uczelnie wojskowe

• Centrum Szkolenia Artylerii i Uzbrojenia im. gen. Józefa Bema – jednostka szkoleniowa Wojska Polskiego. Powstała 22 kwietnia 2002 roku. Centrum kontynuuje tradycje bojowe oraz historyczne 22 jednostek i instytucji związanych ze szkolnictwem artylerii i uzbrojenia

Instytucje i jednostki WP

• 1. Baza Materiałowo-Techniczna, w skład której wchodzą:
  • Warsztaty techniki lotniczej
  • 12. Wojskowy Oddział Gospodarczy im. gen. dyw. Karola Otto Kniaziewicza
  • Skład numer 1
  • Skład numer 2
• 6. Samodzielny Oddział Geograficzny im. płk dypl. inż. Tadeusza Zieleniewskiego
• Wojskowa Komenda Transportu
• Centrum Szkolenia Wojsk Obrony Terytorialnej
• Archiwum Wojskowe
• Wojskowe Centrum Rekrutacji
• Żandarmeria Wojskowa
• Komenda Garnizonu Toruń

Religia

Bazylika katedralna św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty

Kaplica polskokatolicka pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny

Kościół ewangelicki św. Szczepana

Dominującą wspólnotą religijną w Toruniu jest Kościół katolicki. Od średniowiecza do 1992 roku Toruń znajdował się w dwóch diecezjach: do początku XIX wieku do diecezji chełmińskiej i włocławskiej, następnie do chełmińskiej i archidiecezji gnieźnieńskiej. Pierwsza parafia w Toruniu została prawdopodobnie założona w momencie wystawienia dokumentu lokacyjnego miasta. Główną świątynią w Stary Mieście był kościół św. Janów, a Nowym kościół św. Jakuba Apostoła Większego. W XIV wieku w Kaszczorku założono parafię Podwyższenia Krzyża Świętego.

Pierwsi ewangelicy pojawili się w Toruniu tuż po ogłoszeniu przez Marcia Lutra 95 tez w 1517 roku. 28 grudnia 1558 roku Zygmunt II August nadał luteranom przywilej religijny. Na przestrzeni lat Toruń stał się jednym z głównych ośrodków ewangelickich w Rzeczpospolitej. W 1595 roku w mieście przeprowadzono synod generalny protestantów, a w 1645 roku odbyło się spotkanie ekumeniczne protestantów i katolików Colloquium charitativum. Po III wojnie północnej doszło do pogorszenia relacji pomiędzy katolikami a protestantami. 17 lipca 1724 roku podczas tzw. tumultu toruńskiego doszło do zdemolowania kolegium jezuickiego przez ewangelików. Za niepowstrzymanie zamieszek burmistrz Torunia Jan Gotfryd Rösner oraz dziewięciu uczestników tumultu stracono. Zamieszki w Toruniu oraz wydane wyroki śmierci spotkały się z krytyką w Europie.

W czasach nowożytnych do kościołów ewangelickich należała głównie ludność pochodzenia niemieckiego i lepiej usytuowana. Do kościoła katolickiego przynależeli ubożsi torunianie. Podczas zaboru pruskiego ewangelikami byli głównie niemiecka ludność, zaś katolikami polska. W 1831 utworzono parafię Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Ludność ewangelicka przynależała do trzech zborów: przy kościele przy Rynku Staromiejskim (Stare Miasto), przy kościele św. Trójcy (Nowe Miasto i podmiejskie wsie Rudak i Stawki) oraz przy kościele św. Jerzego (przedmieścia Torunia zamieszkałe przez ludność polskojęzyczną; kościół św. Jerzego rozebrano w 1811 roku). W 1897 roku oddano do użytku kościół garnizonowy św. Katarzyny dla żołnierzy garnizonu toruńskiego wyznania protestanckiego. W 1907 roku oddano do użytku kościół nowy kościół św. Jerzego.

Obok katolików i ewangelików od XVII wieku w Toruniu mieszkają wyznawcy prawosławia. Ponadto w mieście żyła ludność żydowska, stanowiąca znikomy procent mieszkańców Torunia (22 rodziny żydowskie w 1808 roku, 147 po 1920 roku). Żydzi modlili się w synagodze przy ul. Szczytnej. W 1836 roku w Toruniu osiedlili się staroluteranie, a w 1899 roku w mieście pojawili się pierwsi baptyści. Na początku XX wieku w Toruniu pojawili się również adwentyści Dnia Siódmego, który w 1904 roku utworzyli swój zbór.

Zmiany w strukturze religijnej nastąpiły po powrocie Torunia do Polski w 1920 roku. Miasto opuściło większość Niemców wyznania ewangelickiego. Wzrost liczby katolików przyczynił się do budowy nowych kościołów (kościół Chrystusa Króla). Po przyłączeniu Podgórza miasto powiększyło się o parafię św. Apostołów Piotra i Pawła (założonej pod koniec XVI wieku). Ludność prawosławną zdominowali Rosjanie i Ukraińcy. W 1920 roku założono prawosławną parafię św. Mikołaja. Część emigrantów z Ukrainy stanowili grekokatolicy, którzy modlili się w kościele garnizonowym, który po powrocie Torunia do Polski przeszedł pod zarząd Kościoła katolickiego. W Toruniu ukształtowały się cztery parafie ewangelickie. Trzy (staromiejska, nowomiejska i św. Jerzego) wchodziły w skład Ewangelickiego Kościoła Unijnego i zrzeszały ludność niemiecką. Polscy ewangelicy należeli do założonej w 1921 roku parafii Ewangelicko-Augsburskiej. Po 1921 roku w mieście pojawili się pierwsi emisariusze Polskiego Narodowego Kościoła Katolickiego, którzy wkrótce założyli parafię polskokatolicką Narodzenia Najświętszej Maryi Panny

Po II wojnie światowej udział katolików w strukturze wyznaniowej Torunia jeszcze bardziej się umocnił. Po wojnie erygowano szereg nowych parafii bądź też wraz z przyłączaniem kolejnych miejscowości do Torunia w granicach miasta znajdowały się wcześniej erygowane parafie: Opatrzności Bożej (1946), św. Józefa (1950), św. Antoniego (założona w 1937, w Toruniu od 1951), parafia Matki Bożej Zwycięskiej (1976), św. Michała Archanioła i bł. ks. Bronisława Markiewicza, Miłosierdzia Bożego i św. Faustyny Kowalskiej (1990), św. Maksymiliana Kolbego (1980), Matki Bożej Królowej Polski (1981), Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa (1987), Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny (1982), Matki Bożej Łaskawej (1983), Matki Bożej Nieustającej Pomocy (1995), Najświętszej Maryi Panny Częstochowskiej (1996), bł. Marii Karłowskiej (1999), bł. Stefana Wincentego Frelichowskiego, św. Andrzeja Apostoła (2016). 25 marca 1992 roku Toruń znalazł się w granicach diecezji toruńskiej, a kościół św. Janów otrzymał status świątyni katedralnej.

W 1945 roku kościół św. Szczepana przeszedł na własność parafii Ewangelicko-Augsburskiej. W Toruniu znajduje się greckokatolicka parafia bł. Iwana Ziatyka, powołana w 1990 roku. Do parafii należy cerkiew konsekrowana 24 września 2023 roku.

W mieście działa również kaplica św. Jana Marii Vianneya, należąca do reprezentującego tradycjonalizm katolicki Bractwa Kapłańskiego Świętego Piusa X.

Obok Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Toruniu działają następujące kościoły protestanckie:

• Chrześcijańska Wspólnota Ewangeliczna – placówka misyjna w Toruniu
• Kościół Adwentystów Dnia Siódmego w RP – Zbór Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego
• Kościół Boży w Polsce
• Kościół Boży w Toruniu
• Kościół Chrześcijan Baptystów w RP – Zbór Kościoła Chrześcijan Baptystów w Toruniu, Placówka K5N w Toruniu
• Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP – Parafia Ewangelicko-Augsburska w Toruniu
• Kościół Ewangelicznych Chrześcijan w RP – Zbór Kościoła Ewangelicznych Chrześcijan w Toruniu
• Kościół Zielonoświątkowy w RP – Kościół w Toruniu, Kościół Dla Torunia „Freedom”
• Mesjańskie Zbory Boże (Dnia Siódmego) – punkt misyjny w Toruniu podległy zborowi w Warszawie
• Zbór Braterski w Toruniu

W 2015 roku utworzono Stowarzyszenie „Kałdus”, przynależące do rodzimowierstwa słowiańskiego.

W Toruniu działają ośrodki należące do Buddyjskiej Wspólnoty „Zen Kannon”, Misji Buddyjskiej – Trzy Schronienia (Sakya Dechen Choling) oraz Związku Buddyjskiego Bencien Karma Kamtsang.

Cmentarze

W Toruniu znajduje się kilkanaście cmentarzy. Są one położone zarówno na prawym, jak i lewym brzegu Wisły. W średniowieczu zmarli byli w przyległych do kościołów placach bądź też w podziemiach kościoła, następnie biedniejsi mieszkańcy byli chowani na cmentarzach przy kaplicach. Początkowo w Toruniu istniały tylko cmentarze katolickie, w XVI wieku założono pierwsze nekropolie dla ludności protestanckiej. Wiele dawnych cmentarzy zostało zlikwidowanych podczas budowy Twierdzy Toruń.

Najstarszą zachowaną nekropolią w Toruniu jest cmentarz św. Jerzego, w której są chowani torunianie zasłużeni dla miasta.

W prawobrzeżnym Toruniu znajdują się następujące cmentarze (w nawiasie data założenia, nieczynne cmentarze oznaczono kursywą): Komunalny nr 1 (1839), Komunalny nr 2 (1891), Centralny Cmentarz Komunalny (1976), św. Jerzego (1811), św. Jakuba (1817 – część ewangelicka, 1838/1839 – część katolicka), św. Barbary (1842), Podwyższenia Krzyża Świętego (1848), Matki Bożej Królowej Polski (przypuszczalnie I poł. XIX wieku), św. Antoniego (pomiędzy 1892 a 1909), Najświętszej Marii Panny (1919), Matki Bożej Nieustającej Pomocy (1999).

W lewobrzeżnym Toruniu znajdują się następujące cmentarze (w nawiasie data założenia, nieczynne cmentarze oznaczono kursywą): św. św. Piotra i Pawła (1813), bezimienny przy ul. Poznańskiej 146/148 (1937), Cmentarz Opatrzności Bożej (1947), ewangelicki przy ulicy Rudackiej (koniec XVII wieku), ewangelicki przy ul. Poznańskiej (1845), Cmentarz ewangelicki przy ul. Łącznej, tzw. nowy ewangelicki przy ul. Poznańskiej (przypuszczalnie po 1868 lub między 1898–1902).

Do czasów współczesnych nie zachowały się cmentarze: św. Jerzego (w sąsiedztwie kościoła św. Jerzego, w miejscu, gdzie znajduje się skrzyżowanie Szosy Chełmińskiej z Czerwoną Drogą), św. Wawrzyńca (użytkowany jeszcze na początku XIX wieku), żydowski (założony przed 1724 rokiem, zlikwidowany w 1975), staroluterański (istniejący w latach 1854–1992), benedyktynek (istniejący w latach 1667–1837, Cmentarz Elsnerów (istniejący w latach 1811–1866), Bawarczyków (założony w 1813 roku), Boża Męka (istniejący w latach 1811–1924), Garnizonowy (istniejący w latach 1816–1839), żydowski na Podgórzu (założony prawdopodobnie w XVIII wieku, zlikwidowany w XIX wieku) oraz komunalny przy ulicy Turkusowej (istniejący w latach 1912–1945).

Od 2003 roku 1 listopada Towarzystwo Miłośników Torunia i władze miasta organizuje kwestę, której celem jest ratowanie najbardziej zniszczonych, a cennych nagrobków na Cmentarzu św. Jerzego.

Pomniki i miejsca pamięci

Na terenie Torunia znajduje się szereg pomników, rzeźb, kamieni pamiątkowych, tablic oraz instalacji artystycznych. Pierwszym znanym pomnikiem w historii Torunia była kolumna upamiętniająca tumult toruński z 1724 roku. Przypuszczalnie przed 1760 roku przy ul. św. Anny odsłonięto również Studnię Kopernika. Mieściła się ona w sąsiedztwie domniemanej kamienicy, w której miał się urodzić Mikołaj Kopernik. 25 października 1853 roku na Rynku Staromiejskim odsłonięto pomnik Mikołaja Kopernika. Część pomników i tablic pamiątkowych postawionych przez władze pruskie zdemontowano lub zburzono po 1920 roku).

Do ważniejszych pomników w Toruniu należą:

• pomnik Mikołaja Kopernika autorstwa Christiana Friedricha Tiecka, odsłonięty 25 października 1853 roku;
• Fontanna flisaka na Rynku Staromiejskim, odsłonięta 28 czerwca 1914 roku;
• Ławka Schillera, znajdująca się w parku na Bydgoskim Przedmieściu przy ul. Rybaki, odsłonięta w 1909 lub 1910 roku;
• Zespół pomnikowy Miejsce kaźni „Barbarka” na Barbarce, stopniowo odsłaniany od lat 50. XX wieku do 1976 roku;
• pomnik gen. Józefa Bema, położony na terenie Centrum Szkolenia Artylerii i Uzbrojenia, przed główną bramą wejściową od ul. Jana III Sobieskiego, odsłonięto 11 października 1959 roku;
• pomnik poległych żołnierzy i jeńców Armii Czerwonej przy drodze krajowej nr 15, na północ od Węzła Nieszawka, odsłonięty w 1969 roku;
• pomnik Artylerii Polskiej przy pl. Artylerii Polskiej, odsłonięty w 1972 roku;
• pomnik Samuela Bogumiła Lindego postawiony przed siedzibą Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej – Książnicy Kopernikańskiej przy ul. Słowackiego, odsłonięty 20 grudnia 1976 roku;
• Zespół pomnikowy polskich artylerzystów, położony na placu Towarzystwa Miłośników Torunia, odsłonięty 12 października 1980 roku;
• pomnik Józefa Piłsudskiego, znajdujący się przy zachodniej części placu Rapackiego, odsłonięty 15 sierpnia 2000 roku;
• Instalacja pamiątkowa twórczości Zbigniewa Lengrena, znajdująca się u zbiegu ul. Chełmińskiej i Rynku Staromiejskiego, odsłonięta w 2005 roku;
• pomnik Kargula i Pawlaka, znajdujący się na skwerze u zbiegu ul. Chełmińskiej i Czerwonej Drogi, odsłonięty w 2006 roku;
• pomnik ks. Stefana Wincentego Frelichowskiego, znajdujący się na placu ks. Stefana Wincentego Frelichowskiego, odsłonięty 25 marca 2007 roku;
• pomnik Jana Pawła II, znajdujący się przy skrzyżowaniu ul. Wały gen. Sikorskiego i al. Jana Pawła II, odsłonięty w 2007 roku;
• pomnik bł. ks. Jerzego Popiełuszki, znajdujący się przy al. Jana Pawła II, odsłonięty w 2011 roku;
• Pomnik Władysława Raczkiewicza, postawiony przed gmachem Urzędu Marszałkowskiego, odsłonięty w 2010 roku;
• pomnik Józefa Hallera położony u zbiegu ulicy Piastowskiej i placu św. Katarzyny, odsłonięty w 2012 roku;
• rzeźba pomnika gen. Elżbiety Zawackiej, położona przy ul. Podmurnej 93, odsłonięta w 2014 roku;
• pomnik Żołnierzy Wyklętych, położony na skwerze przy Muzeum Etnograficznym, odsłonięty w 2014 roku;
• Pomnik Ofiar Zbrodni Pomorskiej 1939, znajdujący się w Parku Pamięci, odsłonięty w 2018 roku.

Sport

Peloton Tour de Pologne 2006 roku na ulicach Torunia

Adrian Miedziński, jeden z żużlowców KS Toruń

Zawodowe kluby sportowe

• KS Toruń S.A. – żużel (ekstraliga)
• KS Toruń HSA – hokej na lodzie (ekstraklasa – Polska Hokej Liga)
• Twarde Pierniki Toruń – męska drużyna koszykówki (ekstraklasa)
• Energa Toruń – żeńska drużyna koszykówki (ekstraklasa)
• FC Toruń – futsal (ekstraklasa)
• Energa KTS Toruń – tenis stołowy (superliga)
• KS Pomorzanin Toruń
  • sekcja hokeja na trawie (I liga),
  • sekcja piłkarska (IV liga),
  • sekcja bokserska
• AZS Toruń
  • sekcja piłki ręcznej mężczyzn (II liga)
  • sekcja koszykówki (II liga)
  • sekcja wioślarska
• Anioły Toruń – męska drużyna siatkówki (II liga)
• Angels Toruń – futbol amerykański (II liga)
• TKP Elana Toruń – piłka nożna (III liga)
• Budowlani Toruń
  • sekcja siatkówki żeńskiej
  • sekcja szermierki
  • sekcja wioślarska
• KS Start-Wisła Toruń – tenis i jazda figurowa na lodzie
• MKS Axel Toruń – jazda figurowa na lodzie, curling
• KS Laguna 24 Toruń – pływanie

Obiekty sportowe

Motoarena Toruń im. Mariana Rosego

Do największych obiektów sportowych na terenie Torunia należy oddana do użytku w 2014 roku hala sportowo-widowiskowa przy ulicy Bema. Wielofunkcyjny obiekt o charakterze sportowo-widowiskowym wyposażony jest w sześciotorową bieżnię lekkoatletyczną o długości 200 metrów, a także w bieżnię treningową. Ponadto w hali znajdują się: ośmiotorowa bieżnia prosta do biegów sprinterskich, rozbieżnia do skoków w dal, trójskoku, skoku o tyczce i skoku wzwyż, a także rzutnia do pchnięcia kulą. Toruńska hala jest również przystosowana do dyscyplin zespołowych, takich jak: piłka ręczna, piłka siatkowa, piłka koszykowa, hokej halowy, tenis stołowy, halowy hokej na trawie, boks, kickboxing, badminton, tenis ziemny, szermierka, gimnastyka i akrobatyka sportowa. Drugim co do wielkości obiektem sportowym w mieście jest Motoarena im. Mariana Rosego, zlokalizowana w zachodniej części Torunia. Jest najnowocześniejszym stadionem żużlowym na świecie. Obiekt otwarty został w maju 2009 roku. W Toruniu istnieje również kryte lodowisko Tor-Tor im. Józefa Stogowskiego. Lodowisko powstało w 1960 roku, natomiast w 1986 roku obiekt został zadaszony.

Miasta partnerskie

Miasta partnerskie Torunia:

• Filadelfia – umowa z Toruniem od 1976 roku
• Getynga – umowa z Toruniem od 1978 roku
• Lejda – umowa z Toruniem od 1988 roku
• Hämeenlinna – umowa z Toruniem od 1989 roku
• Čadca – umowa z Toruniem od 1996
• Swindon – umowa z Toruniem od 2003 roku
• Łuck – umowa z Toruniem od 2008 roku
• Novo mesto – umowa z Toruniem od 2009 roku
• Guilin – umowa z Toruniem od 2010 roku
• Angers – umowa z Toruniem od 2016 roku
• Kowno – umowa z Toruniem od 2018 roku

Ponadto w latach 1995–2022 miastem partnerskim Torunia był Królewiec. Umowę rozwiązano 3 marca 2022 roku w związku z inwazją Rosji na Ukrainę.

Zobacz też

• Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu
• Cmentarz żydowski w Toruniu
• Obóz jeniecki w Toruniu-Glinkach
• Planetoida 12999 Toruń

Bibliografia

• MarianM. Arszyński MarianM., Toruń na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO, „Rocznik Toruński”, 26, 1999 .
• MariaM. Bogucka MariaM., Miasto i mieszczanin w społeczeństwie Polski nowożytnej XVI-XVIII w., „Czasy Nowożytne”, 22, 2009 .
• MariaM. Bogucka MariaM., HenrykH. Samsonowicz HenrykH., Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1986, ISBN 83-04-01701-6 .
• TomaszT. Ceran TomaszT., Zbrodnia pomorska 1939, Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2018, ISBN 978-83-8098-466-0 .
• Włodzimierz IgnacyW.I. Deczyński Włodzimierz IgnacyW.I., Germanizacja i nazyfikacja nazw topograficznych Torunia dokonana przez niemieckie władze okupacyjne w 1939 roku, „Rocznik Toruński”, 48, 2021 .
• JózefJ. Dębiński JózefJ., Z dziejów Rudaka i okolicy lewobrzeżnego Torunia, „Fides, Ratio et Patria. Studia Toruńskie”, 6, 2017 .
• JerzyJ. Domasłowski JerzyJ., Zarys dziejów, [w:] JerzyJ. Domasłowski, JarosławJ. Jarzewicz, Kościół Najświętszej Marii Panny w Toruniu, Toruń 1998, ISBN 83-87639-06-0 .
• MaciejM. Dorna MaciejM., About the date with the foundation privilege was granted to Chełmno and Toruń, „Zapiski Historyczne”, LXXX, 2015 .
• JanJ. Falkowski JanJ., Toruń i jego byłe województwo toruńskie, „Rocznik Toruński”, 27, 2000 .
• MariaM. Gąsiorowska MariaM., EugeniuszE. Gąsiorowski EugeniuszE., Toruń. Przewodnik, Toruń: Sport i Turystyka, 1971 .
• EugeniuszE. Gąsiorowski EugeniuszE., Ratusz Staromiejski w Toruniu, Toruń: Muzeum Okręgowe w Toruniu, 2004, ISBN 83-87083-78-X .
• MirosławM. Giętkowski MirosławM., ZbigniewZ. Karpus ZbigniewZ., WaldemarW. Rezmer WaldemarW., Twierdza Toruń, Toruń: Dom Wydawniczy Duet, 2004, ISBN 83-89706-12-1 .
• Gmina Miasta Toruń, Gminny Program Opieki nad Zabytkami Miasta Torunia na lata 2022–2025 [online], 2021 .
• IreneuszI. Grabowski IreneuszI., Działalność dobroczynna polskich organizacji kobiecych w Toruniu w latach 1914–1918, „Rocznik Toruński”, 43, 2016 .
• KatarzynaK. Kluczwajd KatarzynaK., Podgórz. Toruńskie przedmieścia sprzed lat, Łódź: Dom Wydawniczy Księży Młyn, 2018, ISBN 978-83-7729-452-9 .
• KatarzynaK. Kluczwajd KatarzynaK., DariuszD. Lipiński DariuszD., Bydgoskie Przedmieście: przewodnik: 51 obiektów, plan Przedmieścia + Ogród Zoobotaniczny, Toruń 2015, ISBN 978-83-940157-4-9 .
• JarosławJ. Kłaczkow JarosławJ., Kościoły ewangelickie i ich wyznawcy w Toruniu (1920–1939), [w:] JarosławJ. Kłaczkow (red.), Ewangelicy w Toruniu (XVI-XX w.), Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2011, ISBN 978-83-7780-051-5 .
• AdamA. Kucharski AdamA., Tumult i konfederacja, Konfesyjne znaczenie wydarzeń toruńskich z lat 1724 i 1767 w ujęciu gazet pisanych, „Studia Historyczne”, 62.1, 2019 .
• AlicjaA. Lewandowska AlicjaA., JustynaJ. Chodkowska-Miszczuk JustynaJ., Zrównoważona turystyka miejska jako nowe, niezbędne podejście do rozwoju turystyki kulturowej. Przykład Torunia, „Turystyka Kulturowa”, 5, 2019 .
• StanS. Lewicki StanS., Historja handlu w Polsce na tle przywilejów handlowych : (prawo składu), Warszawa 1920 .
• JanuszJ. Małłek JanuszJ., Henryk Stroband (1548-1609): reformator i współtwórca Gimnazjum Akademickiego w Toruniu, „Echa Przeszłości”, 11, 2010 .
• BogusławB. Mansfeld BogusławB., Toruń i okolice. Przewodnik, Sport i Turystyka, 1971 .
• KrzysztofK. Mikulski KrzysztofK., JacekJ. Wijaczka JacekJ., Historia powszechna: Wiek XVI-XVII, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2011 .
• MagdalenaM. Niedzielska MagdalenaM., Toruńskie cmentarze, Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 1992, ISBN 83-85196-66-8 .
• MagdalenaM. Niedzielska MagdalenaM., Życie polityczne i kulturalne Torunia (1815–1914), [w:] MarianM. Biskup (red.), Historia Torunia, tom 3, cz. 1., Toruń 2003 .
• MagdalenaM. Niedzielska MagdalenaM., Pomnik Kopernika w Toruniu. Historia jego powstania, „Rocznik Toruński”, 33, 2006 .
• M.M. Pańtak M.M., Z.Z. Pilch Z.Z., Dzieła z betonu – mosty i wiadukty Europy cz. 1 – rys historyczny, „Budownictwo, Technologie, Architektura” (1), Stowarzyszenie Producentów Cementu, 2015, s. 49 [dostęp 2024-12-22] .
• MateuszM. Pielka MateuszM., Chrześcijańskie mniejszości wyznaniowe w Toruniu w latach 1920-1939, „Perspectiva. Legnickie Studia Teologiczno-Historyczne”, 2 (33), 2018 .
• KatarzynaK. Przewoska KatarzynaK., Historia i dzieje pierwszych aptek w Toruniu, „Rocznik Toruński”, 40, 2013 .
• AnnaA. Przybyszewska AnnaA., KazimierzK. Przybyszewski KazimierzK., Konserwatorium Muzyczne Pomorskiego Towarzystwa Muzycznego w Toruniu za dyrekcji Piotra Perkowskiego w latach 1936-1939, „Rocznik Toruński”, 38, 2011 .
• AgaA. Ptaszyńska AgaA., Stowarzyszenie Kałdus, „Gniazdo. Rodzima wiara i kultura”, 1(16), Agencja INVINI, 2016, ISSN 2081-9072 .
• WitoldW. Rakowski WitoldW., Przemiany demograficzne ludności Torunia w latach 1946–2019, „Rocznik Toruński”, 49, 2022 .
• WaldemarW. Rozynkowski WaldemarW., Rozwój sieci parafialnej w Toruniu od średniowiecza do czasów współczesnych, [w:] JarosławJ. Kłaczkow, PiotrP. Oliński, WaldemarW. Rozynkowski (red.), Toruń. Miasto wielu wyznań, Toruń: Towarzystwo Miłośników Torunia, 2017, ISBN 978-83-927097-9-4 .
• MarekM. Rumiński MarekM., Kościół p.w. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w życiu duchowym społeczności miasta, [w:] KatarzynaK. Kluczwajd, MichałM. Woźniak (red.), Dzieje i skarby Kościoła Świętojańskiego w Toruniu. Materiały z konferencji przygotowanej przez Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki w X rocznicę ustanowienia diecezji toruńskiej pod patronatem Biskupa Toruńskiego oraz Prezydenta Miasta Torunia [22-23 marca 2002], Toruń 2002, ISBN 83-7285-116-6 .
• StanisławS. Salmonowicz StanisławS., O toruńskim tumulcie z roku 1724, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, 28, 1983 .
• StanisławS. Salmonowicz StanisławS., Języki kultury i życia codziennego w Toruniu w XVII-XVIII wieku, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, XLIII, 1999, ISSN 0029-8514 .
• StanisławS. Salmonowicz StanisławS., Rösner Jan Gotfryd, [w:] KrzysztofK. Mikulski (red.), Toruński Słownik Biograficzny, t. 2, Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2000 .
• ElżbietaE. Skerska ElżbietaE., Walka o niepodległość w cieniu toruńskich kamienic. Spacery śladami działań niepodległościowych na toruńskim Starym i Nowym Mieście w latach 1919–1945, Toruń: Fundacja Generał Elżbiety Zawackiej, 2019, ISBN 978-83-88693-80-9 .
• LidiaL. Smentek LidiaL., Batalion Śmierci za Wolność : spadająca co sekundę kropla wody odświeża pamięć, Toruń: Polskie Wydawnictwo Reklamowe, 2021, ISBN 978-83-66256-08-8 .
• MarcinM. Swobodziński MarcinM., Narodziny mitu „toruńskiej krwawej łaźni” i „krwawego sądu”, „Rocznik Toruński”, 38, 2011 .
• MichałM. Targowski MichałM., Ruch protestancki w Toruniu do końca 1558 roku, [w:] JarosławJ. Kłaczkow (red.), Ewangelicy w Toruniu (XVI-XX w.), Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2011, ISBN 978-83-7780-051-5 .
• MartinaM. Thomsen MartinaM., „...i tak zostanie toruńska Niniwa zburzona”. Pismo Daniela Ernesta Jabłońskiego „Das Betrübte Thorn” z 1725 r., „Rocznik Toruński”, 33, 2006 .
• AndrzejA. Urbański AndrzejA., Mikołaj Kopernik. Osobliwości Kujaw i Pomorza, Toruń 2003, ISBN 83-88219-07-3 .
• ZofiaZ. Waszkiewicz ZofiaZ., Stosunki wyznaniowe w Toruniu (1920–1939), [w:] MieczysławM. Wojciechowski (red.), Mniejszości narodowe i wyznaniowe w Toruniu w XIX i XX wieku, Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 1993, ISBN 83-231-0456-5 .
• BogusławaB. Wawrzykowska BogusławaB., Odkrywanie przeszłości, Toruń: Muzeum Okręgowe w Toruniu, 1998, ISBN 83-87083-12-7 .
• HenrykH. Wisner HenrykH., Rzeczpospolita Wazów. Czasy Zygmunta III i Władysława IV, t.1, Warszawa 2002 .
• Michał P.M.P. Wiśniewski Michał P.M.P., Zabytki w krzakach. Rzecz o zapomnianych cmentarzach lewobrzeżnego Torunia, [w:] KatarzynaK. Kluczwajd, MichałM. Pszczółkowski (red.), Zabytki lewobrzeżnego Torunia: zachowane, nieistniejące, tylko zaplanowane, Warszawa: Stowarzyszenie Historyków Sztuk, 2017a, ISBN 978-83-88341-79-3 .
• Michał P.M.P. Wiśniewski Michał P.M.P., Zapomniane cmentarze podgórskie, [w:] praca zbiorowa, 460 lat Podgórza 1555–2015, Toruń: Towarzystwo Miłośników Torunia, 2017b, ISBN 978-83-927097-8-7 .
• AntoniA. Ziółkiewicz AntoniA., Toruńskie pomniki. Pomniki, tablice, kamienie, Toruń: Wydawnictwo Urbański, 2009, ISBN 978-83-88219-32-0 .

Linki zewnętrzne

• Oficjalna strona miejska
• Toruń, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, Warszawa 1892, s. 411 .