Toruń

miasto w województwie kujawsko-pomorskim

Toruń (niem. Thorn, łac. Thorunia, Torunium) – miasto na prawach powiatu w północnej Polsce, jedna z dwóch stolic województwa kujawsko-pomorskiego – siedziba marszałka, zarządu i sejmiku województwa oraz jednostek im podporządkowanych[3]. Jest również siedzibą władz powiatu toruńskiego i stolicą rzymskokatolickiej diecezji toruńskiej, jednym z miast centralnych Bydgosko-Toruńskiego Obszaru Funkcjonalnego[4]. Drugie co do wielkości miasto w województwie kujawsko-pomorskim[5]. Położone jest nad Wisłą i Drwęcą. Jego prawobrzeżna część leży na ziemi chełmińskiej, zaś lewobrzeżna znajduje się na Kujawach[6].

Toruń
miasto na prawach powiatu
Ilustracja
Ratusz Staromiejski, Pałac Dąmbskich, Brama Mostowa, Pomnik Mikołaja Kopernika, Zespół staromiejski
Herb Flaga
Herb Flaga
Dewiza: Durabo (Przetrwam)
Państwo

 Polska

Województwo

 kujawsko-pomorskie

Aglomeracja

bydgosko-toruńska

Data założenia

X wiek[1]

Prawa miejskie

28 grudnia 1233

Prezydent

Paweł Gulewski

Powierzchnia

115,75 km²

Wysokość

34–95 m n.p.m.

Populacja (30.06.2024)
• liczba ludności
• gęstość


194 273[2]
1678,8 os./km²

Strefa numeracyjna

(+48) 56

Kod pocztowy

87-100 do 87-120

Tablice rejestracyjne

CT

Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego
Mapa konturowa województwa kujawsko-pomorskiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Toruń”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko centrum u góry znajduje się punkt z opisem „Toruń”
Ziemia53°01′20″N 18°36′40″E/53,022222 18,611111
TERC (TERYT)

0463011

SIMC

0982724

Hasło promocyjne: Toruń porusza
Urząd miejski
Wały gen. Władysława Sikorskiego 8
87-100 Toruń
Strona internetowa
BIP

Toruń jest jednym z najstarszych miast Polski (prawa miejskie uzyskał w 1232 roku)[7]. W czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodów Toruń był jednym z najbogatszych i zarazem jednym z czterech największych miast Królestwa Polskiego[8], miastem królewskim i hanzeatyckim, które uzyskało w 1365 roku prawo składu[9]; miastem mającym autonomiczne uprawnienia polityczne, w tym m.in. prawo do czynnego uczestnictwa w akcie wyboru króla[10][11]. Obywatelstwo Torunia dawało przywilej do posiadania ziemi[12]. Toruń to miejsce urodzenia Mikołaja Kopernika[13].

W 1997 roku Zespół Staromiejski został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO[14]. Patronem Torunia jest św. Jan Chrzciciel, a święto miasta obchodzone jest 24 czerwca[15].

Według danych Głównego Urzędu Statystycznego z 31 grudnia 2023 roku Toruń zamieszkiwało 194 771 osób[16]. Powierzchnia wynosiła 115,75 km²[17].

Położenie

edytuj

Toruń położony jest w północnej Polsce, w środkowej części województwa kujawsko-pomorskiego. Ulokowany jest po obu stronach Wisły, w widłach Wisły i Drwęcy, we wschodniej części Kotliny Toruńskiej[18]. Pod względem geograficznym obszar północny miasta należy do Pojezierza Chełmińskiego, wschodni do Pojezierza Dobrzyńskiego, a południowy leży w dolinie Wisły, zwanej Kotliną Toruńską, stanowiącą część Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej[19]. Większa część miasta położona jest po prawej stronie Wisły, historycznie, a przez to kulturowo i cywilizacyjnie należy do Pomorza, a lewobrzeżna zaś do Kujaw[20].

Środowisko przyrodnicze

edytuj
 
Bulwar Filadelfijski usytuowany nad Wisłą

Średnia wysokość nad poziomem morza wynosi 65 m, brzeg Wisły 42 m n.p.m.[21]

Toruń znajduje się w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego[22]. Klimat Torunia wyróżnia się dużą zmiennością. Wynika ona ze zmienności wywoływanej przez zderzenie się mas powietrza oceanicznego z zachodu i kontynentalnego ze wschodu. Wpływ na klimat ma położenie miasta w Kotlinie Toruńskiej od południa i w dolinie Wisły od północy[23]. Największa intensywność opadów przypada na lato[22]. Średnia temperatura roczna powietrza w latach 1871–2010 wynosiła 7,7 °C. Najzimniejszym w analizowanym okresie miesiącem był styczeń (–2,5 °C), a najcieplejszym lipiec (18,2 °C). Najniższa średnia temperatura roczna we wskazanym okresie została odnotowana w 1871 roku (4,9 °C), a najwyższa w 2000 roku (9,7 °C)[24]. Średnia roczna suma opadów w latach 1871–2010 wyniosła 517,6 mm. Najwyższe sumy opadów odnotowano w lipcu (76,8 mm), a najniższe w lutym (24,6 mm). W półroczu ciepłym, obejmującym okres od 1 kwietnia do 30 września, przypadało średnio ok. 64% opadów rocznych[25]. W mieście najczęściej występuje wiatr zachodni i południowy, a najrzadziej wieje z północy[26]. Najbardziej deszczowym miesiącem w ciągu roku w Toruniu jest lipiec[27].

Największą rzeką przepływającą przez Toruń jest Wisła. Prawobrzeżnymi dopływami Wisły w rejonie Torunia są: Drwęca, Kanał Górny ze Strugą Łysomicką, Kanał Dolny oraz Struga Toruńska, a lewobrzeżnymi dopływami Wisły: Zielona i Kanał Nieszawski[28].

W okresie powojennym najwyższy stan Wisły w Toruniu wynosił 867 cm w czerwcu 1962 roku[29], natomiast najniższy miał miejsce 17 sierpnia 2015 roku i wynosił 107 cm[30].

Parki i tereny zielone

edytuj
 
Park na Bydgoskim Przedmieściu

30% powierzchni Torunia zajmują tereny zielone: lasy, ogrody działkowe oraz tereny zielony urządzonej (parki, zieleńce, skwery, zieleń osiedlowa i przydomowa itp.). Miasto prawie ze wszystkich stron jest otoczone lasami. Większość lasów to lasy państwowe, należące do nadleśnictw: Cierpiszewo, Dobrzejewice, Gniewkowo i Toruń. Na Barbarce, Bielanach, Czerniewicach, Kępie Bazarowej, Na Skarpie i Rudaku oraz przy Szosie Bydgoskiej i ul. Bema lasy należą do miasta. Charakterystyczna dla Torunia jest zieleń forteczna, towarzysząca obiektom Twierdzy Toruń[31].

W Toruniu występuje kilka rodzajów parków:

Historia

edytuj

Czasy najdawniejsze

edytuj

Pierwsi ludzie na terenie dzisiejszego Torunia pojawili się ok. XI tysiąclecia p.n.e. Przybyli tutaj poszukując reniferów, stanowiących ich główne pożywienie. Renifery zabijano również w celu pozyskania z nich kości i skóry. Na Rudaku odnaleziono skupiska narzędzi krzemiennych, półwytworów i materiału odpadowego[32]. Nowe grupy ludzi przybyły ok. VIII tysiąclecia p.n.e. Osady wznoszono nad Wisłą lub jeziorami. Nowi przybysze wyrabiali narzędzia z drewna i krzemieni oraz zajmowali się rybołówstwem[33]. W VII wieku n.e. w okolicach Torunia zamieszkały ludy słowiańskie[34].

Miasto zostało wzniesione w I poł. XVIII wieku[35]. Miasto ulokowano na prawie chełmińskim 28 grudnia 1233 roku[36]. W pierwszej kolejności rozplanowano ulice wokół ul. św. Anny (dziś. ul. Kopernika). Było to pierwsze miasto wzniesione przez Krzyżaków na ziemi chełmińskiej[35].

W państwie krzyżackim (1233–1454)

edytuj
 
I pokój toruński: Henryk von Plauen, wielki mistrz zakonu krzyżackiego, zawiera pokój z Władysławem Jagiełłą, królem polskim i Witoldem, wielkim księciem litewskim

W 1236 roku, z powodu częstych powodzi nawiedzających te nisko położone tereny, miasto przeniesiono w górę rzeki, w miejsce jego obecnego położenia. Pierwotnego miasta poszukiwano od lat 1970., jednak dopiero na podstawie badań opublikowanych w 2018 roku ustalono, że owa pierwotna lokalizacja miasta położona była ok. 10 km na zachód od obecnej starówki, nad dogodną przeprawą przez Wisłę, na południe od współczesnej wsi Stary Toruń. Prawdopodobnie część mieszkańców pozostała w dotychczasowym miejscu, ponieważ folwark i kościół zostały zniszczone dopiero podczas wojny trzynastoletniej, a w XVII wieku na polach w tym miejscu znajdowano ludzkie czaszki[37]. W 1251 roku odnowiono akt lokacyjny miasta[38]. 1264 roku nadano prawa miejskie drugiej osadzie – Nowemu Miastu, od wschodu stykającemu się ze Starym Miastem[35]. 8 marca 1454 roku oba miasta połączono[39].

Przed 1280 rokiem Toruń stał się członkiem Hanzy[40]. XIII–XIV wiek to pierwszy okres szybkiego rozwoju miasta. Toruń stał się dużym ośrodkiem handlowym w Prusach, liczącym pod koniec XIV wieku ok. 20 tysięcy mieszkańców[35].

1 lutego 1411 roku w Toruniu zawarto I pokój toruński, kończący tzw. wielką wojnę polsko-krzyżacką 1409–1411[41]. W 1440 roku Toruń był jednym z głównych organizatorów Związku Pruskiego i siedzibą jego Tajnej Rady[42].

W granicach Korony Królestwa Polskiego i I Rzeczypospolitej (1454–1793)

edytuj
 
Marian JaroczyńskiII Traktat toruński, obraz z 1873 r. (ze zbioru Muzeum Okręgowego w Toruniu)
 
Mikołaj Kopernik na portrecie nieznanego autora, obraz ze zbioru Muzeum Okręgowego w Toruniu

W 1454 roku wybuchło powstanie antykrzyżackie, zburzono zamek krzyżacki. Był to początek polsko-krzyżackiej wojny trzynastoletniej. 6 marca 1454 roku król Kazimierz IV Jagiellończyk na wniosek poselstwa Związku Pruskiego wydał akt inkorporacji ziemi chełmińskiej, Pomorza Gdańskiego oraz Warmii do Królestwa Polskiego i wcielił Toruń do Polski[42]. 19 października 1466 roku II pokój toruński zakończył wojnę trzynastoletnią[43]. W wyniku jego postanowień Toruń wraz z tzw. Prusami Królewskimi wszedł ponownie w skład państwa polskiego, uzyskując w nim wraz z Gdańskiem i Elblągiem pozycję uprzywilejowaną[42]. W 1500 roku oddano do użytku most drewniany[44].

19 lutego 1473 roku w Toruniu urodził się Mikołaj Kopernik, astronom, matematyk, lekarz, prawnik, ekonomista, autor teorii heliocentrycznej, jeden z XVI-wiecznych prekursorów nauki nowożytnej. Studiował na Akademii Krakowskiej, Uniwersytecie Bolońskim i Padewskim. W latach 1515–1530 tworzył De revolutionibus orbium coelestium. Swoje dzieło wydał w 1543 roku. Ponadto w latach 1523–1526 zaprezentował projekt reformy monetarnej Monetae cudendae ratio. 24 maja 1543 zmarł we Fromborku[45].

W sierpniu 1528 roku w Toruniu pracę rozpoczęła mennica królewska[46]. W pierwszej połowie XVI w. rozpowszechniła się w Toruniu reformacja[47]. Na przestrzeni lat Toruń stał się jednym z ważniejszych ośrodków protestantyzmu w Rzeczypospolitej[48]. W 1568 nastąpiło otwarcie Gimnazjum Toruńskiego[49], a w 1598 roku uroczyste podniesienie go do rangi Gimnazjum Akademickiego[50]. W 1595 roku z inicjatywy burmistrza Heinricha Strobanda rozpoczęto starania o założenie w Toruniu wyższej szkoły protestanckiej (być może uniwersytetu) dla protestantów[51]. W pierwszej połowie XVII w. Toruń był jednym z największych i najbogatszych miast Rzeczypospolitej Obojga Narodów, zamieszkiwało, w zależności od szacunków, od ok. 12 tys.[52]

W XVII wieku od 50 do 60% męskiej populacji miasta umiało przynajmniej czytać, a językiem polskim posługiwało się od 50 do 60% mieszkańców. Drugim głównym językiem w mieście był niemiecki[53].

 
Plan oblężenia Torunia w 1658

Druga połowa XVII wieku to czas osłabienia miasta ze względu na toczące się w jego rejonie wojny. 16 lutego 1629 roku miasto odparło pierwsze oblężenia Szwedów[54]. Rozpoczęto budowę fortyfikacji bastionowych[55]. W 1645 roku w mieście odbyło się Colloquium charitativum, spotkanie ekumeniczne w celu pogodzenia katolików i protestantów[48]. Na przełomie listopada i grudnia 1655 roku Toruń zajęły wojska Karola X Gustawa, króla Szwecji[56]. 2 lipca 1658 roku wojska polsko-litewskie rozpoczęły oblężenie Torunia, które miało na celu zmusić wojska szwedzkie do opuszczenia miasta[57]. 30 grudnia 1658 roku wojska szwedzkie poddały się, a 1 stycznia 1659 roku w Toruniu odbył się uroczysty wjazd Jana II Kazimierza Wazy[58]. Od 24 września do 9 października 1703 roku doszło do bombardowania miasta przez wojska szwedzkie, dowodzone przez Karola XII. Spłonęła znaczna część Rynku Staromiejskiego, ratusz i kościoły. W 1708 roku ludność miasta została zdziesiątkowana przez wielką epidemię dżumy. W 1737 roku prawie cała ludność miasta zachorowała na nieznaną zarazę (prawdopodobnie była to grypa)[59].

 
Tumult toruński – egzekucja protestantów skazanych wyrokiem sądu królewskiego

Na tle zaostrzających się w Rzeczypospolitej konfliktów religijnych 16 lipca 1724 roku doszło do tzw. tumultu toruńskiego, zakończonego surowym wyrokiem sądu królewskiego i ścięciem protestanckiego burmistrza miasta Jana Gotfryda Rösnera, co odbiło się głośnym echem poza granicami kraju[60].

I rozbiór Rzeczypospolitej w 1772 roku pozostawił Toruń przy Polsce[61]. Wywierana przez Prusy presja ekonomiczna na Toruń i Gdańsk, pozostające wciąż w granicach Rzeczypospolitej, przyniosła miastu straty gospodarcze[62]. Ludność zmniejszyła się z 10 tys. mieszkańców około roku 1771 do ok. 5,5-6 tysięcy mieszkańców w 1794 roku[63].

W Królestwie Prus (1793–1806)

edytuj

II rozbiór włączył Toruń w skład Królestwa PrusPrus Zachodnich ze stolicą w Gdańsku. 24 stycznia 1793 roku około godz. 13 regiment gen. Wilhelma Friedricha Karla von Schwerina wkroczył do miasta[64].

W Księstwie Warszawskim (1807–1815)

edytuj

Na mocy traktatu z Tylży 7 lipca 1807 roku Toruń znalazł się w Księstwie Warszawskim. W 1809 roku na pewien czas Toruń stał się stolicą Księstwa Warszawskiego, będąc miejscem rezydowania ewakuowanego z Warszawy rządu. W czerwcu 1812 roku kilka dni w mieście spędził Napoleon Bonaparte. W latach 1813–1815 Toruń znajdował się pod wojskową władzą rosyjską. Miasto było bronione przez wojska francuskie, polskie i bawarskie. Podczas wojny miasto popadł w ruinę[42].

Okres zaboru pruskiego (1815–1920)

edytuj
 
Nr 1 „Gazety Toruńskiej” z 1 stycznia 1867
 
Most kolejowy im. Ernesta Malinowskiego, oddany do użytku w 1873 roku

Po przegranej Napoleona 22 września 1815 roku na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego Toruń wrócił w granice Królestwa Prus (zaboru pruskiego). Po 1817 roku władze pruskie rozpoczęły budowę Twierdzy Toruń, która pod koniec wieku stała się jedną z największy twierdz w Europie[42].

W latach 60. XIX wieku Toruń stał się największym na Pomorzu ośrodkiem polskości[42]. W 1867 roku w Toruniu rozpoczęto wydawanie „Gazety Toruńskiej”. Było to czołowe pismo polskie na Pomorzu Gdańskim[65]. W tym samym roku powołano też Toruńskie Towarzystwo Pożyczkowe, będące instytucją finansowo-kredytową dla ludności polskiej. W 1874 roku zorganizowano Polską Wystawę Rolniczo-Przemysłową. Było to wydarzenie gospodarze propagujące polskich producentów i rolników[42]. 16 grudnia 1875 roku w hotelu Pod Trzema Koronami powołano do życia Towarzystwo Naukowe w Toruniu[66].

12 października 1861 roku oddano do użytku połączenie kolejowe z Berlinem i Gdańskiem[42], rok później także połączenie z Warszawą. Dzięki połączeniom kolejowym doszło do ożywienia gospodarczego Torunia. W latach 1870–1873 wybudowano most drogowo-kolejowy, później przekształcony w most kolejowy. Stanowił on element linii kolejowej na trasie Poznań-Toruń-Istenburg[67]. W tym samym roku wybudowano także linię kolejową do Królewca. W 1889 roku oddano do użytku dworzec kolejowy Toruń Miasto, a tuż po nim również Toruń Mokre (później Toruń Wschodni)[42].

W 1891 roku uruchomiono konną linię tramwajową. Osiem lat później linia przeszła na napęd elektryczny[42].

W okresie zaboru pruskiego wybudowano także m.in.: budynek Policji Miejskiej i aresztu przy Wałach Generała Sikorskiego (1902)[68][69], Sąd Okręgowy przy ulicy Piekary (przed 1864)[70], Bank Rzeszy (1906)[71], Teatr Miejski (1904)[72], Pocztę na Rynku Staromiejskim (1893)[73], przebudowany Dwór Artusa na Rynku Staromiejskim (1891)[74], szpital miejski przy ulicy Przedzamcze (przełom XIX i XX wieku)[75][76], szpital obywatelski przy ulicy Słowackiego (1909)[77], szpital diakonisek przy ulicy Batorego (1910)[78], szkołę średnią dla chłopców przy placu św. Katarzyny (1901)[79], Collegium Maius[80], szkołę powszechną na Bydgoskim Przedmieściu (I połowa lat 80. XIX wieku[81]), katolickie seminarium nauczycielskie i ewangelickie seminarium nauczycielskie przy ulicy Sienkiewicza (1909 i 1910)[82], Młyn Richtera (lata 80. XIX wieku)[83], Gazownię Miejską (1859)[84]. W latach 1873–1889 zburzono większość murów miejskich, bram i baszt[42].

Podczas I wojny światowej Toruń nie był objęty działami zbrojnymi. W tym okresie miasto borykało się z głębokim kryzysem gospodarczym. Miasto borykało się z trudnościami aprowizacyjnymi oraz brakiem pracowników w fabrykach przemysłowych. Aby zmniejszyć brak do pracy zatrudniano kobiety i jeńców wojennych. W 1915 roku wprowadzono kartki na żywność. Wzrost płac nie nadążał ze wzrostem cen[85].

Powrót do Polski (1920–1939)

edytuj
 
Most drogowy im. Józefa Piłsudskiego, oddany do użytku w 1933 roku

Po I wojnie światowej w wyniku postanowień traktatu wersalskiego Toruń został przyznany odrodzonej Polsce. 18 stycznia 1920 roku wojska niemieckie opuściły Toruń. Koloniści niemieccy z okresu zaborów Polski opuścili Toruń, a przybyli dodatkowi Polacy z ziem pozostawionych w granicach Niemiec. Miasto, będące siedzibą oddziałujących na całe Pomorze i Warmię polskich organizacji społecznych i naukowych, liczące w 1921 roku 37 356 mieszkańców, zostało stolicą województwa pomorskiego i zaczęło odzyskiwać dawną, przedrozbiorową pozycję. Powstały nowe zakłady pracy np. Zakłady Nawozów Fosforowych „Polchem” oraz gmachy użyteczności publicznej, takie jak: Dyrekcja Pomorskiej Kolei Państwowej, Komunalnej Kasy Oszczędności (harmonijka), Bank Rolny, Dyrekcja Lasów Państwowych, Ubezpieczalnia Społeczna, Dom Społeczny i inne. W 1933 roku nastąpiło otwarcie drugiego mostu przez Wisłę. W 1938 roku zapadła decyzja o utworzeniu w 1940 roku uniwersytetu w Toruniu, jako filii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. W 1939 roku populacja Torunia wynosiła około 80 tysięcy mieszkańców (z czego 95% Polaków); była trzecią spośród populacji miast w województwie pomorskim, po Bydgoszczy (przyłączonej do województwa w 1938 roku, ok. 142 tys. mieszkańców) oraz Gdyni (ok. 127 tys. mieszkańców). W 1938 roku Toruń powiększył swój obszar o położony na lewym brzegu Wisły Podgórz[86].

II wojna światowa (1939–1945)

edytuj
 
Egzekucja w Barbarce, jesień 1939

7 września 1939 roku do Torunia wkroczyły oddziały Wehrmachtu[87]. Masowe aresztowania ludności polskiej zamieszkałej w Toruniu oraz w powiecie toruńskim odbyły się w dniach od 17 do 21 października 1939 roku[88]. Więźniowie byli kierowani do Fortu VII[89], przekształconego w główne więzienie dla Polaków z Torunia i okolic. Łącznie uwięziono ok. 1200 osób[90]. Polska ludność cywilna była mordowana przez samodzielny pluton egzekucyjny Einsatzkommando 16, powołanej 12 września 1939 roku[91]. W dniach od 28 października do (prawdopodobnie) 6 grudnia 1939 roku w podmiejskim lesie Barbarka Niemcy zamordowali ok. 600 Polaków[92][93]. Do marca 1941 roku z Torunia wysiedlono ok. 5000 Polaków. Nieliczna ludność żydowska została wywieziona do Łodzi jesienią 1939 roku. Jednocześnie w Toruniu osiedliło się ok. 16 tys. Niemców (do 1944 roku). 1 lutego 1945 roku do Torunia wkroczyły oddziały wojsk radzieckich[90].

W 1939 roku Toruń liczył ok. 76 tys. mieszkańców. 75,2 tys. mieszkańców (95,6%) stanowili Polacy, 2,5 tys. (3,2%) Niemcy, 857 (1,2%) Żydzi. Na początku 1945 roku w Toruniu mieszkało niecałe 84 tys. osób. Na skutek eksterminacji i wysiedlenia ludności polskiej i sprowadzenia ludności niemieckiej z Rzeszy, Gdańska i krajów nadbałtyckich pod koniec II wojny światowej Niemcy stanowili ok. 23 tys. (ok. 27%) mieszkańców Torunia. ok. 17 tys. stanowiła ludność napływowa, ok. 5,4 tys. osoby figurujące na Volksliście. Większość ludności niemieckiej opuściła miasto na początku 1945 roku[94]. Jesienią 1944 roku w Toruniu mieszkało ok. 61 tys. Polaków. Większość z nich pod groźbą represji przystąpiło do Volkslisty (w połowie 1944 roku do III grupy przynależało 44,2 tys. osób). Polacy należący do Volkslisty nadal utożsamiali się z państwem polskim[95]. Według stanu z 14 czerwca 1945 roku w Toruniu mieszkało 60 793 obywateli, z czego ponad 55 tys. identyfikowało się jako Polacy[96].

Okres PRL (1945–1989)

edytuj
 
Aula Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu
 
Rubinkowo

Poza niewiele znaczącymi epizodami Toruń nie został dotknięty zniszczeniami wojennymi, będącymi udziałem tak wielu polskich miast. Po zakończeniu wojny Toruń przestał być twierdzą. Od tego czasu nastąpił rozwój urbanistyczny miasta, przede wszystkim na Koniuchach i Rubinkowie[97].

8 lutego 1945 roku do miasta przybywa grupa operacyjna Rządu Tymczasowego przejmując władzę. Tego też dnia ukazuje się pierwszy numer „Słowa Pomorskiego[98].

Po wkroczeniu wojsk sowieckich do Torunia władze administracyjne polskie i sowieckie organa wojskowe utworzyły na Stawkach i Rudaku specjalne obozy pracy, w których uwięziono osoby zaliczone do narodowości niemieckiej. Ze względu na brak rozeznania w niemieckiej polityce narodowościowej w obozach osadzano zarówno faktycznych Niemców, jak i Polaków, którzy pod groźbą represji zostali zmuszeni do przyjęcia niemieckiej listy narodowościowej[99]. W marcu 1945 roku w obozach na Stawkach i Rudaku przebywało 847 osób, do 11 marca 1946 roku liczba ta zmniejszyła się do 138[100]. 23 marca 1945 roku na mocy okólnika wydanego przez tymczasowego wojewodę pomorskiego Henryka Świątkowskiego z obozów zwolniono osoby przynależące do III i IV grupy Volkslisty, którego według ww. okólnika miały być traktowane jako pełnoprawni Polacy Obóz pracy na Rudaku zamknięto 24 września 1946 roku, jej więźniów przeniesiono do obozu pracy w Potulicach[101].

W wyniku decyzji Rządu Tymczasowego Rzeczypospolitej Polskiej w połowie marca 1945 roku władze nowego województwa pomorskiego przeniesiono do Bydgoszczy[102]. W konsekwencji tego Toruń został pozbawiony na rzecz Bydgoszczy części instytucji-czynników miastotwórczych, jak np. Pomorskiej Rozgłośni Polskiego Radia, dowództwa okręgu wojskowego, prasy codziennej, związków i stowarzyszeń branżowych, Kuratorium Okręgu Szkolnego, Wojewódzkiej Biblioteki Pedagogicznej, orkiestry symfonicznej[103].

24 sierpnia 1945 roku powołano Uniwersytet Mikołaja Kopernika, kontynuujący tradycje Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie[104]. Wykorzystując przypadający na rok 1973 jubileusz 500-lecia urodzin Mikołaja Kopernika, rozbudowano uczelnię jego imienia, zakładając kampus akademicki na Bielanach[105].

Powojenna intensywna industrializacja kraju sprawiła, że Toruń stał się ośrodkiem przemysłu chemicznego, elektronicznego, metalowego i włókienniczego. Rozbudowano i zmodernizowano (1950–1955 r.) istniejące już od okresu międzywojennego zakłady przemysłowe („Polchem”, Fabrykę Maszyn Budowlanych, Zakłady Urządzeń Młyńskich) i wybudowano nowe. W 1951 roku powstały w mieście Pomorskie Zakłady Drobiowe jako pierwsze w kraju rozpoczynając tego typu działalność na skale przemysłową[106]. Do największych w kraju należały Zakłady Włókien Sztucznych „Chemitex-Elana” (1963 r.) zatrudniające w szczytowym okresie prawie 7000 pracowników[107] i Toruńska Przędzalnia Czesankowa „Merinotex” (1965 r.) Rozpoczęto rozbudowę Zakładów Urządzeń Okrętowych (1960 r.), czyli istniejący do dziś „Towimor”. W latach 60. powstało Centralne biuro Konstrukcji Urządzeń Chemicznych – jedyna w kraju placówka naukowo-badawcza zajmująca się aparaturą służącą do produkcji tworzyw sztucznych i gumy[106]. W 1972 roku powołano Toruńskie Przedsiębiorstwo Budownictwa Przemysłowego, które miało realizować centralnie projekty inwestycyjne w mieście[108].

W 1949 roku utworzono Zakład Osiedli Robotniczych, które tuż po założeniu rozpoczęło budowę osiedla Przy Kaszowniku[109]. W następnych latach wybudowano: Osiedle Zjednoczenia (1958–1961), Osiedle Młodych (1958–1966), Osiedle Bema (1961), Osiedle Tysiąclecia (1961–1964), Osiedle Reja (1961–1966), biurowce przy ul. Nowickiego (1965–1976), bloki na osiedlu „Chrobrego” (1966–1969)[110], Rubinkowo (1968–1980), Na Skarpie (przełom lat 70. i 80.)[111]. Osiedla te budowano początkowo z elementów prefabrykowanych, później za pomocą technologii wielkopłytowej. Nowo oddawane bloki charakteryzowały się niską jakością oraz niewielką powierzchnią mieszkań. Stosowana technika miała w założeniu przyspieszyć termin ukończenia inwestycji oraz zapewnić szybszy przyrost substancji mieszkaniowej, jednak faktycznie proces budowy był drogi i materiałochłonny[110].

24 lutego 1945 roku miał miejsce pierwszy seans kinowy, a 16 czerwca pierwsza uroczysta premiera w teatrze miejskim[98]. W październiku 1945 roku rozpoczął działalność Teatr Lalki i Aktora „Baj Pomorski”[112].

W okresie PRL rozbudowano bazę sportową w mieście. Powstały m.in.: dwa zimowe baseny wioślarskie (1955−1958), sztuczne lodowisko „Tor-Tor” i stadion miejski (1957–1962), Międzyszkolny Ośrodek Sportowy (1967), basen (1966), basen kryty (1968), stadion żużlowy (1969), stadion na osiedlu Hanki Sawickiej (1976)[113].

W 1975 roku Toruń stał się stolicą województwa toruńskiego[114].

Po 1989 roku

edytuj
 
Dziedziniec przed siedzibą Radia Maryja
 
Most gen. Elżbiety Zawackiej

W lipcu 1991 roku wojska sowieckie opuściły Toruń. W grudniu 1991 roku w mieście założono Radio Maryja, pierwszą polską rozgłośnię katolicką. 25 marca 1992 roku na mocy bulli papieża Jana Pawła II powołano diecezję toruńską[42]. Rok później utworzono Wyższe Seminarium Duchowne. 16 września 1994 roku prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Lech Wałęsa Zespół staromiejski Torunia pomnikiem historii[115]. 4 grudnia 1997 roku Zespół staromiejski Torunia wpisano na Listę światowego dziedzictwa UNESCO[42].

Na początku lipca 1998 roku w Grabowcu pod Toruniem pierwszą nitkę Mostu autostradowego im. Armii Krajowej oraz fragment Transeuropejskiej Autostrady Północ-Południe, stanowiącej wschodnią obwodnicę miasta[42][116]. W tym samym roku w Toruniu powołano Zespół Szkół Uniwersytetu Mikołaja Kopernika Gimnazjum i Liceum Akademickie w Toruniu oraz Wyższą Szkołę Bankową. 1 stycznia 1999 roku utworzono województwo kujawsko-pomorskie. Toruń stał się siedzibą wojewódzkich władz samorządowych. 7 czerwca 1999 roku Jan Paweł II odbył podróż apostolską do Polski. Podczas pielgrzymki odwiedził Toruń, gdzie beatyfikował ks. Stefana Wincentego Frelichowskiego oraz wziął udział w spotkaniu rektorów wszystkich polskich uczelni wyższych w Auli Uniwersyteckiej. W 2000 roku w Toruniu odbyły się uroczyste obchody 80. rocznicy powrotu Pomorza i Torunia do miasta, a rok później obchody 500. rocznicy śmierci króla Jana I Olbrachta. Pod koniec 2000 roku liczba mieszkańców Torunia wyniosła 206,1 tys[42].

W grudniu 2001 roku Toruń otrzymał Flagę Honorową Rady Europy. W tym samym roku z inicjatywy o. Tadeusza Rydzyka założono Wyższą Szkołę Kultury Społecznej i Medialnej. Dwa lata później z inicjatywy o. Tadeusza Rydzyka uruchomiono Telewizję Trwam. W 2004 roku Akademia Medyczna w Bydgoszczy została włączona do Uniwersytetu Mikołaja Kopernika jako Collegium Medicum. Rok później oddano do użytku południową obwodnicę Torunia (tzw. trasę poligonową). Według stanu z 31 grudnia 2005 roku liczba mieszkańców Torunia wyniosła 208 tys[42].

W 2006 roku Toruń ubiegał się o uzyskanie tytułu Europejskiej Stolicy Kultury 2016. W 2008 roku oddano do użytku Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu i fontannę Cosmopolis, a rok później Motoarenę[42]. W 2011 roku po 622 latach działalności zamknięto Aptekę Królewską[42][117]. W tym samym roku oddano do użytku odcinek autostrady A1 Toruń-Gdańsk oraz wybudowano drugą nitkę Mostu autostradowego im. Armii Krajowej[42][118]. 9 grudnia 2013 roku otwarto most drogowy im. gen. Elżbiety Zawackiej[119].

Administracja

edytuj
 
Części urzędowe Torunia: 1. Starotoruńskie Przedmieście 2. Barbarka 3. Bielany 4. Bydgoskie Przedmieście 5. Wrzosy 6. Koniuchy 7. Chełmińskie Przedmieście 8. Rybaki 9. Stare Miasto 10. Katarzynka 11. Mokre 12. Jakubskie Przedmieście 13. Rubinkowo 14. Winnica 15. Grębocin nad Strugą 16. Bielawy 17. Na Skarpie 18. Kaszczorek 19. Piaski 20. Podgórz 21. Glinki 22. Stawki 23. Rudak 24. Czerniewice

Stan obecny

edytuj

Od czasu reformy administracyjnej z 1999 roku prawie całe byłe województwo toruńskie (oprócz gmin powiatu nowomiejskiego) weszło w skład nowo powstałego województwa kujawsko-pomorskiego, a Toruń został jego stolicą. Po trwających kilka miesięcy rozmowach polityków, samorządowców i przedstawicieli lokalnych elit zdecydowano o ulokowaniu Urzędu Wojewódzkiego w Bydgoszczy, zaś Urzędu Marszałkowskiego w Toruniu. W mieście zlokalizowane są zarówno instytucje podległe samorządowi województwa, jak i wojewodzie[120].

Samorząd miejski

edytuj

Organem ustawodawczym samorządu miejskiego jest licząca 25 radnych Rada Miasta Torunia. Obecnie trwa jej IX kadencja (2024–2029)[121]. Organem wykonawczym samorządu jest Prezydent Miasta Torunia. Od 2024 roku funkcję tę sprawuje Paweł Gulewski[122]. Siedziba władz miasta mieści się w budynku przy ulicy Wały gen. Sikorskiego 8[123].

Samorząd wojewódzki

edytuj

Toruń oraz dwa powiaty: toruński i chełmiński stanowią okręg wyborczy numer 4, z którego wybiera się pięciu radnych do 30-osobowego Sejmiku Województwa Kujawsko-Pomorskiego[124][125]. Siedziba Urzędu Marszałkowskiego województwa kujawsko-pomorskiego znajduje się przy placu Teatralnym 2 w Toruniu[126].

Podział miasta

edytuj

Toruń nie ma oficjalnie wyznaczonych dzielnic. Od 2005 roku miasto dzieli się na 24 części (jednostki pomocnicze) wykorzystywane przez władze samorządowe do celów strategicznych[127][128]. Inny podział zastosowany został przy tworzeniu jednostek pomocniczych gminy, które w Toruniu nazywają się okręgami. Obecnie istnieje 13 Rad Okręgów (Podgórz, Stawki, Rudak, Czerniewice, Kaszczorek, Bielawy-Grębocin, Skarpa, Rubinkowo, Jakubskie-Mokre, Wrzosy, Chełmińskie, Staromiejskie, Bydgoskie), których przedstawicieli wybierają mieszkańcy danego obszaru. Rady danych okręgów stanowią ciała opiniodawcze dla Rady Miasta Torunia[128].

Liczba zameldowanych mieszkańców w Toruniu, w kolejności od najbardziej zaludnionych części miasta (stan na 31 marca 2022)[129]
Nazwa jednostki urbanistycznej Liczba osób zameldowanych na pobyt stały Liczba osób zameldowanych na pobyt czasowy
Barbarka 5 0
Bielany 4196 377
Bielawy 3085 48
Bydgoskie Przedmieście 20870 726
Chełmińskie Przedmieście 30947 1537
Czerniewice 2147 17
Grębocin nad Strugą 3046 79
Grębocin przy lesie 1448 22
Jakubskie Przedmieście 8677 299
Kaszczorek 2434 33
Katarzynka 34 1
Mokre 12697 495
Na Skarpie 21131 265
Podgórz 10194 259
Rubinkowo 22151 509
Rudak 846 20
Stare Miasto 4714 602
Starotoruńskie Przedmieście 174 11
Stawki 10917 249
Wrzosy 15746 378
Razem 175459 5927

Demografia

edytuj
Osobny artykuł: Ludność Torunia.

Od 2013 roku przeważa liczba zgonów nad urodzeniami. Faktyczne spadki liczby ludności trwają (z przerwami) od 1991 roku. Przyczyną tego stanu rzeczy jest ujemne saldo migracji[130]. Od 2000 do 2016 i od 2018 roku następuje nadwyżka salda ujemnego migracji nad przyrostem naturalnym[131]. Od 2001 roku liczba urodzeń w podokresach pięcioletnich wzrasta (z 9088 do 10 099). W tym samym okresie liczba zgonów wzrosła z 8530 do 10 489. Przyrost naturalny Torunia jest hamowany głównie przez odpływ osób w wieku 20–39 lat[132].

Liczba ludności Torunia w latach 1946–2020

Rozwój terytorialny

edytuj

Od blisko dekady, co jakiś czas, w lokalnych mediach trwa dyskusja na temat ewentualnego przyłączenia do obszaru administracyjnego Torunia niektórych gmin przylegających do miasta. W dyskusji przewija się propozycja, aby miasto powiększyło się o gminy i wsie, takie jak: Mała i Wielka Nieszawka, Przysiek, Rozgarty, Stary Toruń, Różankowo, Łysomice, Ostaszewo, Papowo Toruńskie, Grębocin, Rogowo, Rogówko, Lubicz oraz Złotoria. Jednak do tej pory żadna ze stron nie podjęła w tej kwestii czynności administracyjnych czy prawnych[139].

Polityka

edytuj

Parlamentarzyści

edytuj

Mieszkańcy Torunia wybierają posłów na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej z okręgu wyborczego numer 5[140], do Senatu z okręgu wyborczego numer 11[141], natomiast do Parlamentu Europejskiego z okręgu wyborczego numer 2[142]. W mieście znajdują się biura poselskie posłów zasiadających zarówno w parlamencie polskim, jak i europejskim[143].

Instytucje wyborcze

edytuj

W Toruniu ma swą siedzibę delegatura Krajowego Biura Wyborczego[144] oraz Okręgowa Komisja Wyborcza dla okręgu wyborczego nr 5 do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej, a także okręgów wyborczych nr 11, 12 i 13 do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej[145].

Konsulaty

edytuj
Osobny artykuł: Konsulaty w Toruniu.

W Toruniu znajduje się sześć konsulatów honorowych:

  •   Konsulat Republiki Peru – od 14 lipca 1998 roku[146]
  •   Konsulat Honorowy Republiki Słowenii – od 21 czerwca 2003 roku[147]
  •   Konsulat Honorowy Republiki Litewskiej – od 2006 do kwietnia 2022 roku oraz ponownie od 13 maja 2023 roku[148]
  •   Konsulat Honorowy Finlandii – od 29 maja 2014 roku[149]
  •   Konsulat Honorowy Mołdawii – od 23 czerwca 2014 roku[150]
  •   Konsulat Honorowy Tunezji – od 16 kwietnia 2019 roku[151]

Gospodarka

edytuj
 
Toruńskie Zakłady Materiałów Opatrunkowych
Osobny artykuł: Gospodarka Torunia.

Według danych Urzędu Statystycznego w Bydgoszczy w 2023 roku podregion bydgosko-toruński odpowiada za 47,3% produktu krajowego brutto (PKB) województwa kujawsko-pomorskiego[152]. W 2021 roku PKB na osobę w podregionie bydgosko-toruńskim wyniosło 70 631 zł[153]. Średnie wynagrodzenie w Toruniu w 2023 roku wyniosło 6 450,47 zł i było nieznacznie wyższe od średniego wynagrodzenia w Bydgoszczy, wynoszącego 6 435,59 zł[154]. Stopa bezrobocia rejestrowanego w 2023 roku wyniosła 3,1%[155]. Liczba osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą na 1000 ludności w 2023 roku wyniósł 98 osób[156].

Według danych zebranych przez Wydział Rozwoju i Programowania Edukacyjnego w Toruniu, w 2019 roku udział pracujących w sektorze prywatnym wyniósł 67,9%. Najwięcej osób jest zatrudnionych w przedsiębiorstwach zajmujących się handlem hurtowym i detalicznym, naprawami pojazdów, przetwórstwem przemysłowym, a także w edukacji[157].

Do największych przedsiębiorstw w Toruniu należą: Neuca, Toruńskie Zakłady Materiałów Opatrunkowych, Thyssenkrupp Materials Poland, Krajowa Spółka Cukrowa, Nova Trading, Apator, Cereal Partners Poland Toruń Pacific, United Beverages[158].

Transport

edytuj
 
Trasa Wschodnia, odcinek w lewobrzeżnej części miasta
 
Niskopodłogowy MAN Lion’s City należący do MZK w Toruniu
 
Dworzec autobusowy
 
Toruń Główny
 
Toruń Miasto
 
Toruń Wschodni
 
Port Drzewny
Osobny artykuł: Transport w Toruniu.

Transport drogowy

edytuj

Przez Toruń przechodzi Transeuropejski Korytarz Transportowy (VI korytarz TINA), który biegnie z Gdańska do Cieszyna i dalej przez Czechy i Słowację na Półwysep Bałkański. Przez korytarz biegną autostrada A1 (na wschodzie miasta) oraz droga krajowa nr 91 Gdańsk-Toruń-Cieszyn. Poza drogą krajową nr 91 przez Toruń przechodzą jeszcze drogi krajowe: S10 (droga ekspresowa Szczecin-Toruń-Warszawa), 15 (Wrocław-Toruń-Olsztyn) i 80 (Bydgoszcz – Toruń – węzeł autostradowy „Lubicz”)[159].

W okolicach Torunia znajdują się cztery węzły drogowe: Toruń Południe[160], Lubicz[161], Turzno[162] i Kluczyki[159].

Długość dróg w Toruniu wynosi 470 km. Większość z nich (320 km) stanowią drogi gminne. Ponad trzy czwarte dróg to drogi o nawierzchni utwardzonej[159]. Główny układ drogowy, obsługujący większą część ruchu pojazdów, składa się między innymi z:

Innymi ważnymi drogami głównymi układu drogowego Torunia są ulice: Szosa Lubicka, Olsztyńska, Skłodowskiej-Curie, Łódzka, gen. Andersa (tzw. mała obwodnica południowa miasta), Okrężna, Polna i Równinna, plac bp. Chrapka oraz odcinek od ul. Kraszewskiego do ul. Broniewskiego[159].

Wszystkimi drogami w Toruniu zawiaduje Miejski Zarząd Dróg[159]. W mieście swoją siedzibę ma także Rejon Dróg GDDKiA[166] oraz Rejon Dróg Wojewódzkich, zarząd dróg wojewódzkich. Jednostka ta odpowiada za utrzymanie dróg w powiatach chełmińskim, toruńskim, golubsko-dobrzyńskim i części bydgoskiego[167].

Miasto jest także siedzibą Wojewódzkiego Ośrodka Ruchu Drogowego[168] oraz Kujawsko-Pomorskiej Wojewódzkiej Rady Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego[169].

Komunikacja miejska

edytuj

Obsługę komunikacji miejskiej w Toruniu zapewnia Miejski Zakład Komunikacji Sp. z o.o., będący głównym przewoźnikiem w mieście. Strefy dojścia do przystanków wynoszą od 500 do 1000 m w terenach o ekstensywnej zabudowie. W 2019 roku w Toruniu wyznaczono 94 przystanki tramwajowe oraz 491 przystanków autobusowych[170]. W maju 2023 roku trasy tramwajowe liczyły 22 km, a autobusowe 147 km[171]. Komunikację z innymi miejscowościami w regionie oferuje ReloBus Transport Polska, posiadająca swoją główną siedzibę na dworcu autobusowym przy ul. Dąbrowskiego[172].

Transport kolejowy

edytuj

Przez Toruń przebiegają linie kolejowe w czterech kierunkach: KutnoPiła i Poznań-Skandawa. Są to linie pierwszorzędne, dwutorowe i zelektryfikowane. Ruch jest obsługiwany przez stacje Toruń Główny oraz (częściowo) Toruń Wschodni[173]. W 2014 roku władze Torunia rozpoczęły dyskusję na temat utworzenia sieci miejskich pociągów[174].

Stacja Toruń Główny (pierwotnie: Toruń Przedmieście) została zbudowana w 1861 roku, obecny gmach wzniesiono w 1874 roku. Ze względu na system fortów wschodzących w skład Twierdzy dworzec został wzniesiony po lewej stronie Wisły. W 1888 roku w śródmieściu wzniesiono stację Toruń Miasto. W 1909 roku na Mokrem zlokalizowano stację Toruń Wschodni (do 1959 Toruń Mokre). Pod koniec 2015 roku dworzec Toruń Główny został wyremontowany[175].

Lotnisko

edytuj

W Toruniu znajduje się należące do Aeroklubu Pomorskiego lotnisko, które nie obsługuje regularnych połączeń lotniczych[176][177]. Lotnisko w Toruniu wybudowano w latach 1912–1913[177]. Najbliższe lotnisko od Torunia obsługuje regularne połączenia lotnicze mieści się w Bydgoszczy[176].

Transport wodny

edytuj

Transport wodny w Toruniu nie ma dużego znaczenia dla gospodarki i transportu miasta[178]. Toruń znajduje się na międzynarodowej śródlądowej drodze wodnej nr E40, łączącej Morze Bałtyckie z Morzem Czarnym. W mieście znajdują się cztery porty rzecze: Port Drzewny, Port Zimowy, port Akademickiego Związku Sportowego UMK i port Budowlani. Łodzie można cumować również na nabrzeżu Bulwaru Filadelfijskiego[179].

Komunikacja rowerowa

edytuj

Na terenie Torunia w 2015 roku znajdowało się ok. 97 km dróg rowerowych[180]. Od 18 kwietnia 2014 roku dostępny jest Toruński Rower Miejski[181].

Turystyka

edytuj
 
Ulica Szeroka
Osobny artykuł: Turystyka w Toruniu.

Czynnikami wyróżniający Toruń pod kątem turystycznym są: zabytkowa architektura, bogata historia oraz tradycja wyrobu pierników. Największą atrakcją turystyczną Torunia jest Stare Miasto, wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Największy ruch turystyczny przypada wiosną i latem[182]. Ze względu na tradycje piwowarskie rozwinęła się również biroturystyka[183]. W 2019 roku liczba turystów przekroczyła 2,5 mln osób. W 2020 roku w wyniku pandemii COVID-19 w Polsce liczba turystów spadła do ok. 900 tys. W 2021 roku liczba turystów wyniosła ok. 1,5 mln[184].

Hasłami reklamujące Toruń na arenie krajowej są: „Gród Mikołaja Kopernika”, „Gotyk na dotyk”, „Piernikowe miasto”[183].

Zabytki

edytuj
 
Rynek Staromiejski
 
Rynek Nowomiejski
Osobny artykuł: Zabytki w Toruniu.

Gminny Program Opieki nad Zabytkami Miasta Torunia na lata 2022–2025 dzieli zabytki nieruchome na następujące kategorie: założenia urbanistyczne, budownictwo obronne, obiekty przemysłowe, gospodarcze i inżynieryjne, pałace i dwory, obiekty użyteczności publicznej, obiekty sakralne, zabudowa mieszkalna, cmentarze, parki i założenia zieleni, inne[185]. Do 2021 roku rejestr obejmował 365 obszarów i obiektów wpisanych do rejestru zabytków[186].

Założenia urbanistyczne reprezentuje przede wszystkim Zespół Staromiejski. W skład zespołu wchodzą: Stare Miasto, Nowe Miasto i ruiny zamku krzyżackiego[187]. Na obszarze Starego Miasta znajdują się: bazylika katedralna śś. Janów (pocz. XIII wieku), kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, kościół św. Ducha, Rynek Staromiejski wraz z Ratuszem, Zespół Poczty Głównej oraz Urzędu Telekomunikacyjnego przy Rynku Staromiejskim 15, kamienice pochodzące z XV wieku, następnie przebudowywane na przestrzeni lat, np. Dwór Artusa, dom Kopernika przy ul. Kopernika 15/17, Dom Eskenów przy ul. Łaziennej 16, dawna bursa gimnazjum toruńskiego przy ul. Piekary 49, siedziba Kurii Diecezjalnej Toruńskiej przy ul. Łaziennej 18, Spichrz Szwedzki, kamienice przy ul. Chełmińskiej 28, Franciszkańskiej 12, Kopernika 19, Łaziennej 22, Panny Marii 9, Rabiańskiej 8, Rabiańskiej 11, Rynku Staromiejskim 4, Rynku Staromiejskim 35, Żeglarskiej 7, dziewięć baszt (spośród 30 w historii miasta) wchodzących w skład murów obronnychi (to są: Brama Klasztorna, Brama Mostowa, Brama Żeglarska, Baszta Żuraw, Krzywa Wieża, Basza Monstrancja, baszty przy ul. Podmurnej 26, 30, 60 i 74[187][188]. Ratusz jest jednym z najbardziej znanych przykładów średniowiecznej architektury mieszczańskiej w Europie Środkowej. Nowe Miasto ulokowano na wschód od Starego Miasta[187]. W jego centrum znajduje się Rynek Nowomiejski wraz z kościołem św. Trójcy w jego środku[187][189]. Na terenie Nowego Miasta po 1309 roku wzniesiono kościół św. Jakuba. Zakon krzyżacki rozpoczął budowę zamku w latach 50. XIII wieku. Zamek został wyburzony tuż po szturmie toruńskich mieszczan w 1454 roku. Ruiny zamku odsłonięto w latach 60. XX wieku[187]. Stare i Nowe Miasto zostały uznane za pomnik historii dnia 8 września 1994 roku, a cały Zespół Staromiejski od 4 grudnia 1997 roku widnieje na Liście Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Naturalnego UNESCO[186].

Zabytkowy jest również historyczny układ urbanistyczny Bydgoskiego Przedmieścia i Rybaków. Oba osiedla do 2 połowy XIX wieku rozwijały się wolno, rozwój urbanistyczny tych części miasta ograniczała ustawa o ograniczeniach własności nieruchomej w okolicach twierdz z 1871 roku. Po nadaniu Toruniowi rangi twierdzy I stopnia (w 1872 roku) systematycznie uwalniano tereny pod zabudowę. Plan zabudowy Bydgoskiego Przedmieścia uchwalono w 1889 roku. Ograniczenia budowlane ostatecznie zniesiono w 1909 roku. Na Bydgoskim Przedmieściu znajduje się największy w mieście zespół budowlany z dwudziestolecia międzywojennego, reprezentujący nurty architektoniczne i urbanistyczne z tego okresu[190].

Jako zabytek zaliczono również układ urbanistyczny kampusu Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, powstały w latach 1967–1977[191].

Po kongresie wiedeńskiej w 1815 roku rozpoczęto budowę fortyfikacji, wchodzących w skład Festung Thorn. Do 1871 roku wzniesiono obiekty tzw. wewnętrznego pierścienia fortyfikacyjnego (m.in. Fort św. Jakuba, Koszary Racławickie, Fort Kolejny, Fort Przyczółek Mostowy, szpital przy ul. Jęczmiennej), a do lat 90. XIX wieku pierścień zewnętrzny. W latach 1877–1884 wzniesiono forty: II Stefan Czarniecki (I – Bülow), IV Stanisław Żółkiewski (II – Yorck), V Karol Chodkiewicz (III – Scharnhorst), VII Tadeusz Kościuszko (IV – Friedrich der Grosse), IX Bolesław Chrobry (IVa – Heinrich von Plauen), XI Stefan Batory (V – Grosser Kurfürst), XII Władysław Jagiełło (Va – Ulrich von Jungingen), XV Jan Henryk Dąbrowski (VII – Hermann von Salza), a w latach 1888–1893: I Jan III Sobieski (Ia – König Wilhelm I), III Stanisław Jabłonowski (I-5 – Werk L’Estocq), VI Jarema Wiśniowiecki (IIIa – Dohna), VIII Kazimierz Wielki (IVb – Herzog Albrecht), X Bateria Nadbrzeżna (Batterie Grünthalmühte), XIII Karol Kniaziewicz (VI – Winrich von Kniprode), XIV Józef Dwernicki (VIa – Hermann Balk). Część średniowiecznych bastionów zburzono, na ich miejscu wzniesiono Przedmieście św. Katarzyny, w skład którego wchodzą zespoły koszarowe i reprezentacyjne obiekty mieszkalne. W sumie do 1914 roku wzniesiono ok. 200 budowli fortecznych, z czego do czasów współczesnych zachowało się ok. 150[192].

Spośród obiektów inżynieryjnych do zabytków zalicza się most im. Józefa Piłsudskiego (oddany do użytku 11 listopada 1934 roku) i most kolejowy im. Ernesta Malinowskiego (oddany do użytku 15 sierpnia 1873 roku)[193].

Obok rejestru obszarów i obiektów wpisanych do rejestru zabytków w Toruniu obowiązuje również gminna ewidencja zabytków. Do 2022 roku w ewidencji ujęto 2587 obiektów i obszarów[194].

Kultura i sztuka

edytuj
 
Sala wielka (mieszczańska) w Ratuszu Staromiejskim, pełniącym główną siedzibę Muzeum Okręgowego
 
Teatr im. Wilama Horzycy
 
Teatr Baj Pomorski
 
Muzeum Etnograficzne im. Marii Znamierowskiej-Prüfferowej
 
Centrum Kulturalno-Kongresowe Jordanki
 
Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu
 
Galeria Sztuki Wozownia
 
Toruńska Orkiestra Symfoniczna
 
Grażyna Szapołowska otwierająca Piernikową Aleję Gwiazd, 2003

Teatry

edytuj
Osobny artykuł: Teatry w Toruniu.

Tradycje teatralne sięgają XVI wieku. W tym czasie Gimnazjum Akademickie oraz kolegium jezuickie wystawiały własne sztuki[195].

W 1904 roku przy placu Teatralnym wzniesiono Stadttheater Thorn, będący najstarszym budynkiem teatralnym w Toruniu. Pierwotnie był to teatr niemiecki, który w swoim założeniu miał chronić kulturę niemiecką przed polską. Po powrocie Torunia do Polski utworzono w nim Państwowy Teatr Narodowy, będący pierwszym teatrem publicznym w Polsce. Pierwszą wystawioną sztuką była Zemsta Aleksandra Fredry. W 1960 roku teatr przyjął imię Wilama Horzycy, na cześć dyrektora teatru w latach 1945–1948[196].

Od 1946 roku przy ul. Piernikarskiej 9 działa Teatr Baj Pomorski, do 1992 roku noszący nazwę Państwowy Teatr Lalki i Aktora „Baj Pomorski”. Teatr powstał w 1945 roku w Bydgoszczy z inicjatywy Ireny Pikiel-Samorewiczowej, rok później został przeniesiony do Torunia[197].

W Toruniu działają również: Kujawsko-Pomorski Teatr Muzyczny, będący jedynym w województwie kujawsko-pomorskim teatrem prezentującym spektakle muzyczne), Teatr Wiczy (od 1991 roku, pierwotnie działający w Brodnicy), Teatr Vaška, Teatr Impresaryjny „Afisz”[198], Teatr „Scena Młodych Studio ’P’” (w ramach Młodzieżowego Domu Kultury)[199]. W latach 1950–2019 działał również Teatr Lalek „Zaczarowany Świat”[198][200].

W Toruniu organizowane są festiwale: Międzynarodowy Festiwal Teatralny „Kontakt” (co dwa lata), Alternatywne Spotkania Teatralne „Klamra”, Międzynarodowy Festiwal Teatrów Lalek „Spotkania”, Toruńskie Spotkania Teatrów Jednego Aktora (corocznie)[198][201].

Osobny artykuł: Kina w Toruniu.

Do ważniejszych kin w Toruniu należą: Cinema City (przy Czerwonej Drodze 1-6 oraz w centrum handlowym Toruń Plaza przy ul. Broniewskiego 90), CAMERIMAGE przy Rynku Nowomiejskim 28, Centrum w Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu przy ul. Wały gen. Sikorskiego 13 oraz Kino Studenckie „Niebieski Kocyk” przy ul. Gagarina 37a[202].

Imprezy

edytuj

Miasto jest organizatorem różnorodnych wydarzeń kulturalnych, koncertów i festiwali. Od 1991 roku odbywa się organizowany przez Teatr im. Wilama Horzycy Międzynarodowy Festiwal Teatralny „Kontakt”[203]. Teatr niezależny reprezentuje Alternatywne Spotkania Teatralne „Klamra”, organizowany od 1993 roku[204]. W 2002 roku rozpoczęto organizację festiwalu Tofifest, prezentującego kino niezależne[205]. Od 1994 roku organizowane jest Międzynarodowy Festiwal Teatrów Lalek „Spotkania” (do 2007 roku: Międzynarodowe Toruńskie Spotkania Teatrów Lalek), będący jednym z najstarszych festiwali lalkarskich w Polsce. Podczas festiwalu prezentowane są spektakle teatralne dla dzieci i dorosłych[201][206][207].

Z imprez i festiwali muzycznych działają: Song of Songs Festival (w latach 1998–2010 i ponownie od 2017)[208] Międzynarodowy Festiwal „Nova Muzyka i Architektura” (od 1996; organizowany przez Toruńską Orkiestrę Symfoniczną)[209][210], Festiwal Muzyki i Sztuki Krajów Bałtyckich „Probaltica” (od 1994)[211], Świętojański Festiwal Organowy (od 1985)[212], CoCArt Music Festival (od 2008)[213], Jazz Od Nowa Festival (od 2001)[214], Toruń Blues Meeting (od 1990)[215][216], Afryka Reggae Festival (najstarszy festiwal reggae w Polsce organizowany od 1991)[217]. Spośród wyżej wymienionych trzy ostatnie festiwale organizuje Akademickie Centrum Kultury i Sztuki „Od Nowa”[214][215][217]. Ponadto w latach 2001–2019 w Toruniu i Bydgoszczy odbył się festiwal Harmonica Bridge, poświęcony harmonijce ustnej[218][219].

W Toruniu jest organizowany również Ogólnopolski Konkurs Poetycki „O liść konwalii” im. Zbigniewa Herberta. W 2023 roku odbyła się 36. edycja konkursu[220].

Spośród imprez naukowych od 2002 roku organizowany jest Toruński Festiwal Nauki i Sztuki[221].

W 1995 roku odbyła się pierwsza edycja Toruńskiego Festiwalu Książki. W 2022 roku wydarzenie zostało przemianowane na Toruński Festiwal Słów[222][223].

Sztuki plastyczne reprezentowane są przez: Międzynarodowe Triennale Grafiki „Kolor w grafice” (od 1982)[224], Dzieło Roku (w zależności od źródeł odbył się w latach 60. XX wieku lub od 1974)[225][226], a także Międzynarodowy Konkurs Twórczości Plastycznej Dzieci i Młodzieży „Zawsze zielono, zawsze niebiesko” (od 1980)[227].

Ponadto w Toruniu odbywają się również Dni Torunia, będące cyklem wydarzeń kulturalnych prezentujących historyczny i kulturalny profil miasta. Pierwsze Dni Torunia odbyły się w okresie międzywojennym. Podczas Dni Torunia odsłaniane są nowe plakietki wchodzące w skład Piernikowej Alei Gwiazd. W ramach Dni Torunia w Bazylice katedralnej św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty odbywa się msza w intencji miasta[228][229][230].

Osobny artykuł: Muzea w Toruniu.

Najstarszym muzeum w Toruniu jest Muzeum Okręgowe, założone w lipcu 1861 roku[231]. Muzeum składa się z ośmiu oddziałów: Ratusza Staromiejskiego (będącego główna siedzibą Muzeum), Dom Mikołaja Kopernika, Muzeum Historii Torunia w Domu Eskenów, Muzeum Sztuki Dalekiego Wschodu w Kamienicy pod Gwiazdą, Muzeum Toruńskiego Piernika, Muzeum Podróżników im. Tony’ego Halika, Muzeum Twierdzy Toruń i Biblioteki Naukowej[232][233].

Pozostałe muzea to:

Muzyka

edytuj

Z inicjatywy Konfraterni Artystów 7 kwietnia 1921 roku w Toruniu powołano stowarzyszenie Pomorskie Towarzystwo Muzyczne. Jej zadaniem było upowszechnienie kultury muzycznej i edukacji artystycznej na Pomorzu[244][245][246]. Dzięki staraniom Pomorskiego Towarzystwa Muzycznego 1 września 1921 roku przy ul. Mostowej 6 otworzono Konserwatorium Muzyczne[246]. Pomorskie Towarzystwo Muzyczne miało swoje oddziały w innych miastach województwa pomorskiego[247]. Działalność stowarzyszenia przerwała II wojna światowa. Pomorskie Towarzystwo Muzyczne reaktywowano we wrześniu 1945 roku. W 1998 roku zawiesiło działalność, pracę wznowiło w 2012 roku[248]. Na przestrzeni lat Konserwatorium Muzyczne było przekształcane w nowe placówki, od 1990 roku działa ono jako Zespół Szkół Muzycznych im. Karola Szymanowskiego[249].

W 1936 roku w Toruniu powstała orkiestra symfoniczna. Ponadto tuż przed wybuchem wojny podjęto nieudaną próbę wybudowania Filharmonii Pomorskiej dla orkiestry. Działalność orkiestry przerwała II wojna światowej, po 1945 roku orkiestra została na chwilę reaktywowana. Ze względu na przeniesienie siedziby województwa pomorskiego do Bydgoszczy część muzyków z dawnej orkiestry opuściła Toruń. W 1978 roku powstała Toruńska Orkiestra Kameralna, którą w 2006 roku przekształcono w Toruńską Orkiestrę Symfoniczną. Od 2015 roku siedzibą Toruńskiej Orkiestry Symfonicznej jest Centrum Kulturalno-Kongresowe Jordanki[250].

W 1991 roku założono zespół kameralny Multicamerata[251].

Działalnością muzyczną w Toruniu prowadzi również Kujawsko-Pomorski Teatr Muzyczny, założony w styczniu 2014 roku[252].

Oprócz zespołów instrumentalnych w Toruniu działa kilka chórów, m.in.: Chór „Lutnia” (od 1898 roku), Chór Akademicki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika (od 1979 roku), Toruński Chór Nauczycielski „Con Anima” (od 1985 roku)[253].

Z Toruniem wywodzą się zespoły: Republika[254], Kobranocka[255], Bikini[256], Rejestracja[257], Nocna Zmiana Bluesa[258], Butelka[259], Sofa[260], Manchester[261], Ørganek[262]. Z Toruniem związany jest także Sławek Uniatowski[263].

Galerie

edytuj

W Toruniu swoją siedzibę ma kilkanaście galerii[264]. Najstarszą i największą jest działająca od 1950 roku Galeria Sztuki Wozownia prezentująca dzieła współczesnych artystów na ekspozycjach indywidualnych i zbiorowych oraz prowadzące wykłady i prezentacje na temat różnych dziedzin sztuk. W 1964 roku założono Galerię i Ośrodek Plastycznej Twórczości Dziecka, a w 2008 roku Centrum Sztuki Współczesnej „Znaki Czasu”, będące największym muzeum sztuki współczesnej w mieście[265]. Ponadto w Toruniu znajdują się: Galeria Rusz, Galeria Domu Muz i Fotogaleria, Galeria Forum, Mała Galeria Fotografii ZPAF, Galeria Sztuki Wozownia, Galeria Omega im. Marka Hoffmanna, Wirtualna Galeria 21 Wieku[265], Galeria Miłość[266].

Oświata

edytuj

W Torunia działa 26 szkół podstawowych, Ogólnokształcąca Szkoła Muzyczna (I i II stopnia[267][268]), dwie specjalne szkoły podstawowe, jedna szkoła podstawowa dla dorosłych[267], jedenaście liceów, osiem techników, sześć szkół branżowych, Szkoła Specjalna Przysposabiająca do Pracy, Liceum Ogólnokształcące dla Dorosłych i Szkoła Policealna dla Dorosłych[268]. W Toruniu znajduje się 18 przedszkoli miejskich[269].

 
Rektorat Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu
 
Wyższe Seminarium Duchowne
 
Siedziba Towarzystwa Naukowego w Toruniu

W 2019 roku w mieście działało pięć wyższych uczelni, publiczne Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu oraz Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Toruńskiej, a także niepubliczne: Uniwersytet WSB Merito, Akademia Kultury Społecznej i Medialnej w Toruniu oraz Akademia Jagiellońska w Toruniu[270][271][272][273]. Liczba studentów w roku akademickim 2019/20 wyniosła 31 138 (19 479 na studiach stacjonarnych, 11 659 na studiach niestacjonarnych), a absolwentów 7 552 (4 909 na studiach stacjonarnych, 2 643 na studiach niestacjonarnych). Liczba nauczycieli akademickich pełnozatrudnionych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu w roku akademickim 2019/20 wynosiła 1 980 osób: 768 profesorów, 36 docentów i adiunktów dr hab. oraz 1 176 pozostałych pracowników (podane wartości uwzględniają również pracowników zatrudnionych w Collegium Medicum w Bydgoszczy)[270].

W Toruniu mieszczą się siedziby następujących oddziałów Polskiej Akademii Nauk: Centrum Astronomicznego im. Mikołaja Kopernika, Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. S. Leszczyńskiego. Zakład Zasobów Środowiska i Geozagrożeń, Instytutu Badań Literackich PAN. Pracowni Słownika Polszczyzny XVI wieku[274]. Ponadto od 1875 roku w Toruniu działa Towarzystwo Naukowe w Toruniu, zajmujące się rozwojem nauki i kultury w mieście[275] i posiadające sześć wydziałów[276].

Biblioteki

edytuj
 
Siedziba Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej – Książnicy Kopernikańskiej przy ul. Słowackiego
Osobny artykuł: Biblioteki w Toruniu.

Najstarsze biblioteki w Toruniu mieścił się w szkole miejskiej przy kościele św. Janów oraz przy klasztorach franciszkanów i dominikanów. Biblioteki prowadzone przez zakonników były udostępniane uczniom szkół przyklasztornych oraz mieszczanom. W XVI wieku powstały biblioteki przy Gimnazjum Akademickim (w 1594), kolegium jezuickim i Radzie Miasta. Biblioteka Gimnazjum Akademickiego była pierwszą typową biblioteką publiczną w mieście. W XVII wieku biblioteka posiadała ok. 10 tys. woluminów. Bibliotekę zasilały dary, toruńskie drukarnie oddawały egzemplarz obowiązkowy na rzecz Biblioteki, Rada miejska regularnie kupował nowe książki dla Biblioteki. Podczas wojen napoleońskich większość zbiorów z Biblioteki Gimnazjum Akademickiego przepadło (prawdopodobnie w wyniku kradzieży). Zbiory biblioteki Gimnazjum Akademickiego znajdują się obecnie w Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej – Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu[277].

Głównymi działającymi obecnie bibliotekami w Toruniu są Biblioteka Uniwersytecka oraz Wojewódzka Biblioteka Publiczna – Książnica Kopernikańska w Toruniu. Książnica Kopernikańska powstała w 1923 roku[278]. Od 1973 roku jej główna siedziba mieści się przy ul. Słowackiego[279]. Biblioteka Główna Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu powstała w 1945 roku, działalność rozpoczęła w maju 1947 roku. Od 1973 roku mieści się w miasteczku akademickim na Bielanach. Biblioteka Główna wraz z bibliotekami wydziałowymi z Torunia i Bydgoszczy tworzą Bibliotekę Uniwersytecką, wspólną sieć biblioteczno-informacyjną[280].

 
Biurowiec Orbita Business Park, w którym swoją siedzibę ma m.in. redakcja „Nowości”
Osobny artykuł: Media w Toruniu.

W mieście znajduje się studio i biuro korespondenta telewizji TVN[281], a także siedziba Fundacji Lux Veritatis, do której należy Telewizja Trwam[282]. W 2005 roku w Toruniu założono redakcję toruńską TVP S.A., stanowiącej część TVP3 Bydgoszcz[283]. W 1991 roku Młodzieżowa Spółdzielnia Mieszkaniowa uruchomiła Telewizję Kablową Toruń, która rok później uruchomiła Telewizję Toruń. W 2016 roku Telewizja Toruń liczyła prawie 25. tys. abonentów oraz docierała do ok. 150 tys. torunian[284].

15 stycznia 1935 roku rozpoczęła działalność Pomorska Rozgłośnia Polskiego Radia. Od 1945 roku działała w strukturze Polskiego Radia w Bydgoszczy[285]. Od lat 90. tradycje Rozgłośni Pomorskiej kontynuuje Polskie Radio Pomorza i Kujaw mające w Toruniu siedzibę przy ul. Ślusarskiej 5[286]. Ponadto w mieście swoją siedzibę ma ogólnopolskie katolickie Radio Maryja[287]. Toruń jest także siedzibą innych lokalnych rozgłośni radiowych m.in. Radio Gra[288] i Radia Sfera UMK[289].

W mieście wydawany jest dziennik „Nowości Dziennik Toruński[290].

Opieka zdrowotna

edytuj
 
Wojewódzki Szpital Zespolony im. L. Rydygiera
 
Specjalistyczny Szpital Miejski

Według Raportu o stanie miasta, w 2019 roku w Toruniu działały trzy szpitale: (Wojewódzki Szpital Zespolony im. Ludwika Rydygiera, Szpital Miejski im. Mikołaja Kopernika oraz MATOPAT Szpital Specjalistyczny Niepubliczny), 31 ośrodków podstawowej opieki zdrowotnej oraz 330 poradni specjalistycznych. Personel służby zdrowia składał się z 801 lekarzy, 119 lekarzy stomatologów, 1 356 pielęgniarek i 184 położonych. Liczba aptek wyniosła 72. Ponadto w mieście znajduje się także Wojewódzki Ośrodek Lecznictwa Psychiatrycznego[291].

W 2019 roku stwierdzono 2 134 zgonów[292]. Ich główną przyczyną były choroby nowotworowe (31,5% zgonów) i choroby układu krążenia (30,5%). Stwierdzono schorzenia u 90 783 mieszkańców Torunia w wieku 0-18 i 729 941 mieszkańców powyżej 19 roku życia. Głównymi problemami zdrowotnymi dzieci i młodzieży była astma oskrzelowa, zniekształcenie kręgosłupa, otyłość oraz zaburzenia refrakcji i akomodacji oka. U osób dorosłych dominowały choroby układu mięśniowo-kostnego, choroby układu pokarmowego i obwodowego układu nerwowego[293].

Bezpieczeństwo publiczne

edytuj

Policja

edytuj

W Toruniu znajduje się Komenda Miejska Policji. Jej siedziba znajduje się przy ulicy Grudziądzkiej 17[294]. Podlegają jej następujące komisariaty[294]:

  • Komisariat Policji w Chełmży (ul. Sądowa 2)
  • Komisariat Policji w Dobrzejewicach (Dobrzejewice 65)
  • Komisariat Policji Toruń Podgórz (ul. Poznańska 127/129)
  • Komisariat Policji Toruń Rubinkowo (ul. Dziewulskiego 1)
  • Komisariat Policji Toruń Śródmieście (ul. Polskiego Czerwonego Krzyża 2)
  • Posterunek Policji w Złejwsi Wielkiej (ul. Słoneczna 10)

Państwowa Straż Pożarna

edytuj

W Torunia swoją siedzibę mają Komenda Miejska Państwowej Straży Pożarnej przy ul. Legionów 70/76 oraz Komenda Wojewódzka Państwowej Straży Pożarnej przy ulicy Prostej 32[295].

Inne instytucje

edytuj

Pozostałe instytucje to: Straż miejska[296], Wojewódzka Stacja Pogotowia Ratunkowego[297], Kujawsko-Pomorski Urząd Celno-Skarbowy[298], Rejonowe Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe[299], placówka Żandarmerii Wojskowej podlegająca Oddziałowi Żandarmerii Wojskowej w Bydgoszczy[300], Posterunek Państwowej Straży Rybackiej w Toruniu podlegający Kujawsko-Pomorskiemu Urzędowi Wojewódzkiemu w Bydgoszczy[301], Nadleśnictwo Toruń[302] i posterunek Straży Ochrony Kolei, podlegający Komendzie Regionalnej Straży Ochrony Kolei w Bydgoszczy[303].

Garnizon toruński

edytuj

Toruń jest siedzibą Garnizonu Toruń, który swoim zasięgiem obejmuje powiaty: aleksandrowski, golubsko-dobrzyński, lipnowski, rypiński, toruński i włocławski, część powiatu inowrocławskiego oraz miasta Toruń i Włocławek[304]. w Toruniu swoje siedziby mają: Centrum Szkolenia Artylerii i Uzbrojenia[305], 1. Baza Materiałowo-Techniczna[306], 6. Samodzielny Oddział Geograficzny im. płk dypl. inż. Tadeusza Zieleniewskiego[307], Wojskowe Centrum Rekrutacji w Toruniu[308], Centrum Szkolenia Wojsk Obrony Terytorialnej[309], Archiwum Wojskowe[310]. Ponadto Oddział Żandarmerii Wojskowej w Bydgoszczy posiada swoją placówkę w Toruniu[311].

Religia

edytuj
 
Bazylika katedralna św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty
 
Kościół św. Jakuba
 
Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny
 
Dawny Kościół św. Trójcy
 
Kościół sw. Ducha
 
Kościół św. Katarzyny
Osobny artykuł: Religia w Toruniu.

Dominującą wspólnotą religijną w Toruniu jest Kościół katolicki[312]. Od średniowiecza do 1992 roku Toruń znajdował się w dwóch diecezjach: do początku XIX wieku do diecezji chełmińskiej i włocławskiej, następnie do chełmińskiej i archidiecezji gnieźnieńskiej[313]. Pierwsza parafia w Toruniu została prawdopodobnie założona w momencie wystawienia dokumentu lokacyjnego miasta. Główną świątynią w Stary Mieście był kościół św. Janów, a Nowym kościół św. Jakuba Apostoła Większego[314]. Ponadto w mieście wzniesiono kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Toruniu[315]. W XIV wieku w Kaszczorku założono parafię Podwyższenia Krzyża Świętego[316].

Pierwsi ewangelicy pojawili się w Toruniu tuż po ogłoszeniu przez Marcia Lutra 95 tez w 1517 roku[47]. 28 grudnia 1558 roku Zygmunt II August nadał luteranom przywilej religijny[317]. Na przestrzeni lat Toruń stał się jednym z głównych ośrodków ewangelickich w Rzeczypospolitej. W 1595 roku w mieście przeprowadzono synod generalny protestantów, a w 1645 roku odbyło się spotkanie ekumeniczne protestantów i katolików Colloquium charitativum[48]. Po III wojnie północnej doszło do pogorszenia relacji pomiędzy katolikami a protestantami. 17 lipca 1724 roku podczas tzw. tumultu toruńskiego doszło do zdemolowania kolegium jezuickiego przez ewangelików[318]. Za niepowstrzymanie zamieszek burmistrz Torunia Jan Gotfryd Rösner oraz dziewięciu uczestników tumultu stracono[319]. Zamieszki w Toruniu oraz wydane wyroki śmierci spotkały się z krytyką w Europie[320].

W czasach nowożytnych do kościołów ewangelickich należała głównie ludność pochodzenia niemieckiego i lepiej usytuowana. Do kościoła katolickiego przynależeli ubożsi torunianie[321][322][323]. Podczas zaboru pruskiego ewangelikami byli głównie niemiecka ludność, zaś katolikami polska[324]. W 1831 utworzono parafię Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny[325][324]. Ludność ewangelicka przynależała do trzech zborów: przy kościele przy Rynku Staromiejskim (Stare Miasto), przy kościele św. Trójcy (Nowe Miasto i podmiejskie wsie Rudak i Stawki) oraz przy kościele św. Jerzego (przedmieścia Torunia zamieszkałe przez ludność polskojęzyczną; kościół św. Jerzego rozebrano w 1811 roku)[326]. W 1897 roku oddano do użytku kościół garnizonowy św. Katarzyny dla żołnierzy garnizonu toruńskiego wyznania protestanckiego[327]. W 1907 roku oddano do użytku kościół nowy kościół św. Jerzego[328].

Obok katolików i ewangelików od XVII wieku w Toruniu mieszkają wyznawcy prawosławia[329]. Ponadto w mieście żyła ludność żydowska, stanowiąca znikomy procent mieszkańców Torunia (22 rodziny żydowskie w 1808 roku, 147 po 1920 roku). Żydzi modlili się w synagodze przy ul. Szczytnej[330]. W 1836 roku w Toruniu osiedlili się staroluteranie[328], a w 1899 roku w mieście pojawili się pierwsi baptyści[331]. Na początku XX wieku w Toruniu pojawili się również adwentyści Dnia Siódmego, który w 1904 roku utworzyli swój zbór[332].

Zmiany w strukturze religijnej nastąpiły po powrocie Torunia do Polski w 1920 roku. Miasto opuściło większość Niemców wyznania ewangelickiego[328]. Wzrost liczby katolików przyczynił się do budowy nowych kościołów (kościół Chrystusa Króla[333]). Po przyłączeniu Podgórza miasto powiększyło się o parafię św. Apostołów Piotra i Pawła (założonej pod koniec XVI wieku)[334]. Ludność prawosławną zdominowali Rosjanie i Ukraińcy. W 1920 roku założono prawosławną parafię św. Mikołaja[329]. Część emigrantów z Ukrainy stanowili grekokatolicy, którzy modlili się w kościele garnizonowym, który po powrocie Torunia do Polski przeszedł pod zarząd Kościoła katolickiego[330]. W Toruniu ukształtowały się cztery parafie ewangelickie. Trzy (staromiejska, nowomiejska i św. Jerzego) wchodziły w skład Ewangelickiego Kościoła Unijnego i zrzeszały ludność niemiecką[335]. Polscy ewangelicy należeli do założonej w 1921 roku parafii Ewangelicko-Augsburskiej[336]. Po 1921 roku w mieście pojawili się pierwsi emisariusze Polskiego Narodowego Kościoła Katolickiego, którzy wkrótce założyli parafię polskokatolicką Narodzenia Najświętszej Maryi Panny[337]

Po II wojnie światowej udział katolików w strukturze wyznaniowej Torunia jeszcze bardziej się umocnił. Po wojnie erygowano szereg nowych parafii bądź też wraz z przyłączaniem kolejnych miejscowości do Torunia w granicach miasta znajdowały się wcześniej erygowane parafie: Opatrzności Bożej (1946)[338], św. Józefa (1950)[339], św. Antoniego (założona w 1937, w Toruniu od 1951)[338], parafia Matki Bożej Zwycięskiej (1976)[316], św. Michała Archanioła i bł. ks. Bronisława Markiewicza[340], Miłosierdzia Bożego i św. Faustyny Kowalskiej (1990)[341], św. Maksymiliana Kolbego (1980), Matki Bożej Królowej Polski (1981)[342], Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa (1987)[343], Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny (1982)[344], Matki Bożej Łaskawej (1983)[343], Matki Bożej Nieustającej Pomocy (1995), Najświętszej Maryi Panny Częstochowskiej (1996)[345], bł. Marii Karłowskiej (1999), bł. Stefana Wincentego Frelichowskiego, św. Andrzeja Apostoła (2016)[346]. 25 marca 1992 roku Toruń znalazł się w granicach diecezji toruńskiej, a kościół św. Janów otrzymał status świątyni katedralnej[347].

W 1945 roku kościół św. Szczepana przeszedł na własność parafii Ewangelicko-Augsburskiej[336]. W Toruniu znajduje się greckokatolicka parafia bł. Iwana Ziatyka, powołana w 1990 roku. Do parafii należy cerkiew konsekrowana 24 września 2023 roku[348][349].

W mieście działa również kaplica św. Jana Marii Vianneya, należąca do reprezentującego tradycjonalizm katolicki Bractwa Kapłańskiego Świętego Piusa X[350].

Obok Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Toruniu działają następujące kościoły protestanckie:

W 2015 roku utworzono Stowarzyszenie „Kałdus”, przynależące do rodzimowierstwa słowiańskiego[362].

W Toruniu działają ośrodki należące do Buddyjskiej Wspólnoty „Zen Kannon”[363], Misji Buddyjskiej – Trzy Schronienia (Sakya Dechen Choling)[364] oraz Związku Buddyjskiego Bencien Karma Kamtsang[365].

Cmentarze

edytuj
 
Cmentarz św. Jerzego
 
Cmentarz Komunalny nr 2 im. Ofiar II Wojny Światowej
Osobny artykuł: Cmentarze w Toruniu.

W Toruniu znajduje się kilkanaście cmentarzy. Są one położone zarówno na prawym, jak i lewym brzegu Wisły. W średniowieczu zmarli byli w przyległych do kościołów placach bądź też w podziemiach kościoła, następnie biedniejsi mieszkańcy byli chowani na cmentarzach przy kaplicach[366]. Początkowo w Toruniu istniały tylko cmentarze katolickie, w XVI wieku założono pierwsze nekropolie dla ludności protestanckiej. Wiele dawnych cmentarzy zostało zlikwidowanych podczas budowy Twierdzy Toruń[312].

Najstarszą zachowaną nekropolią w Toruniu jest cmentarz św. Jerzego, w której są chowani torunianie zasłużeni dla miasta[367].

W prawobrzeżnym Toruniu znajdują się następujące cmentarze (w nawiasie data założenia, nieczynne cmentarze oznaczono kursywą): Komunalny nr 1 (1839)[368], Komunalny nr 2 (1891)[369], Centralny Cmentarz Komunalny (1976)[370], św. Jerzego (1811)[367], św. Jakuba (1817 – część ewangelicka, 1838/1839 – część katolicka)[371], św. Barbary (1842)[372], Podwyższenia Krzyża Świętego (1848)[373], Matki Bożej Królowej Polski (przypuszczalnie I poł. XIX wieku)[374], św. Antoniego (pomiędzy 1892 a 1909)[375], Najświętszej Marii Panny (1919)[376], Matki Bożej Nieustającej Pomocy (1999)[377].

W lewobrzeżnym Toruniu znajdują się następujące cmentarze (w nawiasie data założenia, nieczynne cmentarze oznaczono kursywą): św. św. Piotra i Pawła (1813)[378], bezimienny przy ul. Poznańskiej 146/148 (1937)[379], Cmentarz Opatrzności Bożej (1947)[380], ewangelicki przy ulicy Rudackiej (koniec XVII wieku)[381], ewangelicki przy ul. Poznańskiej (1845)[382], Cmentarz ewangelicki przy ul. Łącznej[383], tzw. nowy ewangelicki przy ul. Poznańskiej (przypuszczalnie po 1868 lub między 1898–1902)[384].

Do czasów współczesnych nie zachowały się cmentarze: św. Jerzego (w sąsiedztwie kościoła św. Jerzego, w miejscu, gdzie znajduje się skrzyżowanie Szosy Chełmińskiej z Czerwoną Drogą)[385], św. Wawrzyńca (użytkowany jeszcze na początku XIX wieku)[386], żydowski (założony przed 1724 rokiem, zlikwidowany w 1975)[387], staroluterański (istniejący w latach 1854–1992)[388], benedyktynek (istniejący w latach 1667–1837[389][390], Cmentarz Elsnerów (istniejący w latach 1811–1866)[391], Bawarczyków (założony w 1813 roku)[392], Boża Męka (istniejący w latach 1811–1924)[393][394], Garnizonowy (istniejący w latach 1816–1839)[395], żydowski na Podgórzu (założony prawdopodobnie w XVIII wieku, zlikwidowany w XIX wieku)[396] oraz komunalny przy ulicy Turkusowej (istniejący w latach 1912–1945)[397].

Od 2003 roku 1 listopada Towarzystwo Miłośników Torunia i władze miasta organizuje kwestę, której celem jest ratowanie najbardziej zniszczonych, a cennych nagrobków na Cmentarzu św. Jerzego[398].

Pomniki i miejsca pamięci

edytuj
 
Pomnik Mikołaja Kopernika
 
Rzeźba flisaka na fontannie
 
Pomnik Samuela Lindego
Osobny artykuł: Pomniki w Toruniu.

Na terenie Torunia znajduje się szereg pomników, rzeźb, kamieni pamiątkowych, tablic oraz instalacji artystycznych. Pierwszym znanym pomnikiem w historii Torunia była kolumna upamiętniająca tumult toruński z 1724 roku[399]. Przypuszczalnie przed 1760 roku przy ul. św. Anny odsłonięto również Studnię Kopernika. Mieściła się ona w sąsiedztwie domniemanej kamienicy, w której miał się urodzić Mikołaj Kopernik[400]. 25 października 1853 roku na Rynku Staromiejskim odsłonięto pomnik Mikołaja Kopernika[401][402]. Część pomników i tablic pamiątkowych postawionych przez władze pruskie zdemontowano lub zburzono po 1920 roku)[403].

Do ważniejszych pomników w Toruniu należą:

 
Arena Toruń widziana od strony wschodniej
 
Motoarena Toruń im. Mariana Rosego
Osobny artykuł: Sport w Toruniu.

Co roku w Toruniu odbywa się ok. 180 imprez sportowych, organizowanych przez Gminę Miasto Toruń, polskie związki sportowe (przy wsparciu Gminy) oraz przez toruńskie stowarzyszenia kultury fizycznej. W Toruniu działa prawie 200 instytucji, stowarzyszeń i klubów sportowych. Upowszechnianiem sportu, rekreacji i turystyki zajmuje się Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji. W 2019 roku Toruń uzyskał tytuł Europejskiego Miasta Sportu 2019, nadany przez ACES Europe[427].

Ważniejszymi obiektami sportowymi w Toruniu są:

  • hala sportowo-widowiskowa Arena Toruń – jedyna hala sportowa w Polsce dostosowana do rozgrywania pełnego programu dyscyplin lekkoatletycznych w zawodach krajowych i międzynarodowych[427]. Została oddana do użytku w 2014 roku[428]. W 2019 roku w Arenie Toruń odbyły się: Mistrzostwa Świata LA Masters, Mistrzostwa Świata w Szermierce Juniorów i Kadetów, Meeting Lekkoatletyczny Copernicus Cup, Halowe Mistrzostwa Polski LA Juniorów i Seniorów, drużyny koszykarskiej Polskiego Cukru Toruń. Arena Toruń jest użytkowana również do wydarzeń kulturalnych[427];
  • stadion żużlowy Motoarena Toruń im. Mariana Rosego – drugi co do wielkości obiekt sportowy w mieście, oddany do użytku w maju 2009 roku[429]. W Toruniu istnieje również kryte lodowisko Tor-Tor im. Józefa Stogowskiego[430]. Lodowisko powstało w 1960 roku, natomiast w 1986 roku obiekt został zadaszony[431].

Ważniejsze kluby sportowe[432]:

Miasta partnerskie

edytuj

Miasta partnerskie Torunia:

Ponadto w latach 1995–2022 miastem partnerskim Torunia był Królewiec[433][436]. Umowę rozwiązano 3 marca 2022 roku w związku z inwazją Rosji na Ukrainę[436][437].

Związani z Toruniem

edytuj
Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie urodzeni w Toruniu.

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. Istnienie osady przedlokacyjnej na terenie zamku krzyżackiego jest potwierdzone od X w., nie wykluczone, że istniała ona już w końcu VIII w. Patrz: Historia Torunia, M. Biskup (red.), t. I, W czasach średniowiecza (do roku 1454), s. 61.
  2. Ludność. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym w 2024 r. (stan w dniu 30.06) [online], Główny Urząd Statystyczny, 15 października 2024 [dostęp 2024-10-28] (pol.).
  3. Art. 3. Ustawy o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa z dnia 28 lipca 1998 r. – Dz. U. 1998.96.603 mówi: Siedzibą wojewody i sejmiku województwa są: 2) w województwie kujawsko-pomorskim – wojewody – Bydgoszcz, sejmiku województwa – Toruń,. Ww. ustawa nie określa terminu stolica województwa kujawsko-pomorskiego jako obowiązującego, choć w potocznym rozumieniu oba miasta nazywane są „stolicami” bądź „współstolicami”, co odnotować można również w czwartym akapicie „Podział administracyjny Polski 2006” na witrynie KSNG.
  4. Obszar funkcjonalny. zit.btof.pl. [dostęp 2024-02-23].
  5. Beata Krzemińska: Nasze największe miasta w statystyce. kujawsko-pomorskie.pl, 2017-06-28. [dostęp 2024-02-23].
  6. O Toruniu. turystyka.torun.pl. [dostęp 2024-02-23].
  7. Dorna 2015 ↓, s. 89.
  8. Bogucka 2009 ↓, s. 14.
  9. Lewicki 1920 ↓, s. 133.
  10. Polska Encyklopedia Szlachecka, t. I, Warszawa 1935, s. 42.
  11. Respublica Thorunensia: Toruń w czasach nowożytnych. turystyka.torun.pl. [dostęp 2024-02-23].
  12. Wisner 2002 ↓, s. 48.
  13. Urbański 2003 ↓, s. 5.
  14. Arszyński 1999 ↓, s. 19.
  15. Rumiński 2002 ↓, s. 23.
  16. Wyniki badań bieżących [online], Plik pl_lud_2023_00_09, zakładka Tab 9 04, demografia.stat.gov.pl [dostęp 2024-08-09].
  17. Podstawowe dane [online], bip.torun.pl [dostęp 2025-01-05].
  18. Położenie geograficzne. torun.pl. [dostęp 2024-02-23].
  19. Gąsiorowska i Gąsiorowski 1971 ↓, s. 7.
  20. O Toruniu. turystyka.torun.pl.
  21. Położenie geograficzne [online], torun.pl [dostęp 2025-01-10].
  22. a b Pospieszyńska i Przybylak 2013 ↓, s. 188.
  23. Środowisko geograficzno-przyrodnicze. powiaty.torun.com.pl. [dostęp 2024-02-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-08-08)].
  24. Pospieszyńska i Przybylak 2013 ↓, s. 190.
  25. Pospieszyńska i Przybylak 2013 ↓, s. 192.
  26. Wiatr. torun.pl. [dostęp 2024-02-23].
  27. Opady. torun.pl. [dostęp 2024-02-23].
  28. Lidzbarski i Prussak 2007 ↓, s. 441.
  29. Worki czekają w gotowości. „Nowości”, s. 7, 2010-05-20. 
  30. t, Wisła w Toruniu najniższa w historii! Ma tylko 107 cm [online], torun.wyborcza.pl [dostęp 2025-01-05].
  31. a b c d Parki, Ogrody, Rezerwaty [online], turystyka.torun.pl [dostęp 2025-01-10].
  32. Wawrzykowska 1998 ↓, s. 4.
  33. Wawrzykowska 1998 ↓, s. 6.
  34. Wawrzykowska 1998 ↓, s. 20.
  35. a b c d Z historii miasta [online], torun.pl [dostęp 2025-01-11].
  36. Mastykarz 2015 ↓, s. 45.
  37. Szymon Zdziebłowski: Odkryto miejsce pierwszej lokalizacji Torunia. naukawpolsce.pl, 2018-10-25. [dostęp 2024-02-23].
  38. Chudziak i Bojarski 2015 ↓, s. 84.
  39. Krantz-Domasłowska 2013 ↓, s. 19.
  40. Historia Torunia i historie toruńskie. toruntour.pl. [dostęp 2024-02-23].
  41. Rafał Jaworski, Wygrana wojna, przegrany pokój? [online], jandlugosz.edu.pl [dostęp 2025-01-10].
  42. a b c d e f g h i j k l m n o p q r s Arkadiusz Skonieczny, Kalendarium historii Torunia [online], turystyka.torun.pl [dostęp 2025-01-06].
  43. Nowak 2005 ↓, s. 85.
  44. Giętkowski, Karpus i Rezmer 2004 ↓, s. 21.
  45. Kopernik Mikołaj, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2025-01-11].
  46. Grochowska-Jasnos 2017 ↓, s. 281.
  47. a b Targowski 2011 ↓, s. 14.
  48. a b c Kucharski 2019 ↓, s. 62.
  49. Domasłowski 1998 ↓, s. 13.
  50. Gąsiorowski 2004 ↓, s. 91.
  51. Małłek 2010 ↓, s. 67.
  52. Bogucka i Samsonowicz 1986 ↓, s. 372.
  53. Salmonowicz 1999 ↓, s. 116–118.
  54. Mistewicz 2010 ↓, s. 424.
  55. Dybaś 2001 ↓, s. 46.
  56. Mistewicz 2010 ↓, s. 426.
  57. Mistewicz 2010 ↓, s. 427.
  58. Mistewicz 2010 ↓, s. 428.
  59. Mikulski i Wijaczka 2011 ↓, s. 26.
  60. Salmonowicz 2000 ↓, s. 210.
  61. Dygdała 1996 ↓, s. 270.
  62. Dygdała 1996 ↓, s. 271.
  63. Wojtowicz 1996 ↓, s. 12.
  64. Dygdała 1996 ↓, s. 296.
  65. Gazeta Toruńska, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2025-01-06].
  66. Niedzielska 2003 ↓, s. 314.
  67. Most im. inż. Ernesta Malinowskiego [online], toruntour.pl [dostęp 2025-01-05].
  68. Kucharzewska 2004 ↓, s. 130.
  69. Szymon Spandowski, Więzienie i komisariat przy Wałach gen. Sikorskiego [online], nowosci.com.pl, 14 grudnia 2016 [dostęp 2025-01-06].
  70. Arkadiusz Skonieczny, Sądy [online], turystyka.torun.pl, 19 listopada 2008 [dostęp 2025-01-06].
  71. Lidia Gerc, Collegium Maximum w banku, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, marzec 2003 [zarchiwizowane z adresu 2013-03-28].
  72. Historia [online], teatr.torun.pl [dostęp 2025-01-06].
  73. Poczta Główna [online], toruntour.pl [dostęp 2025-01-06].
  74. Dąbrowska 2017 ↓, s. 115–116.
  75. Kucharzewska 2004 ↓, s. 151.
  76. Cichocki 1970 ↓, s. 78–79.
  77. (Dawny) szpital obywatelski [online], toruntour.pl [dostęp 2025-01-06].
  78. Historia [online], med.torun.pl [dostęp 2025-01-06].
  79. Kucharzewska 2004 ↓, s. 284.
  80. Collegium Maius w Toruniu [online], film.kujawsko-pomorskie.pl [dostęp 2025-01-06].
  81. Kamienice i budynki ul. H. Sienkiewicza [online], toruntour.pl [dostęp 2025-01-06].
  82. Kucharzewska 2004 ↓, s. 297, 300.
  83. Dawny parowy młyn zbożowy Rychtera [online], toruntour.pl [dostęp 2025-01-06].
  84. Przybyszewski 1980 ↓, s. 117.
  85. Grabowski 2016 ↓, s. 43–44.
  86. Gąsiorowska i Gąsiorowski 1971 ↓, s. 18.
  87. Deczyński 2021 ↓, s. 53.
  88. Grochowina 2008 ↓, s. 98.
  89. Ceran 2018 ↓, s. 12.
  90. a b Z historii miasta. torun.pl. [dostęp 2024-02-23].
  91. Ceran 2018 ↓, s. 9.
  92. Ceran 2018 ↓, s. 25.
  93. Grochowina 2019 ↓, s. 40.
  94. Sudziński 1993a ↓, s. 173.
  95. Sudziński 1993a ↓, s. 174.
  96. Sudziński 1993a ↓, s. 175.
  97. Giętkowski, Karpus i Rezmer 2004 ↓, s. 113.
  98. a b Mansfeld 1971 ↓, s. 21.
  99. Sudziński 1993a ↓, s. 174–175.
  100. Sudziński 1993a ↓, s. 176–177.
  101. Sudziński 1993a ↓, s. 177.
  102. Sudziński 1993b ↓, s. 90.
  103. Dominujemy nad Toruniem już od ponad 160 lat. turystyka.bydgoszcz.pl. [dostęp 2024-02-23].
  104. Historia Uniwersytetu [online], umk.pl [dostęp 2025-01-10].
  105. Sudziński 1993b ↓, s. 181–183.
  106. a b Mansfeld 1971 ↓, s. 23.
  107. „Stracone szanse?” -„Przegląd” nr 21 z 2016 r., s. 10.
  108. Mansfeld 1971 ↓, s. 24.
  109. Sudziński 1993b ↓, s. 117.
  110. a b Sudziński 1993b ↓, s. 184–185.
  111. Marcin Lewicki, „Na Skarpie” to nie Rubinkowo – kilka słów o problemach z nazewnictwem [online], chilltorun.pl, 7 kwietnia 2017 [dostęp 2025-01-10].
  112. Mansfeld 1971 ↓, s. 27.
  113. Mansfeld 1971 ↓, s. 26.
  114. Falkowski 2000 ↓, s. 25.
  115. Zarządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 września 1994 (M.P. z 1994 r. nr 50, poz. 422).
  116. Pańtak i Pilch 2015 ↓, s. 49.
  117. Przewoska 2013 ↓, s. 38–39.
  118. Adam Jóźwiak, Trzeci most drogowy dla Torunia? To coraz bardziej realne [online], kujawy-pomorze.info, 22 sierpnia 2023 [dostęp 2025-01-05].
  119. a b Nowy most drogowy w Toruniu ma już trzy lata [ZDJĘCIA] [online], nowosci.com.pl, 9 grudnia 2016 [dostęp 2025-01-05].
  120. Historia [online], nasze.kujawsko-pomorskie.pl [dostęp 2015-12-04] [zarchiwizowane z adresu 2015-12-19].
  121. Rada Miasta Torunia. torun.pl. [dostęp 2024-02-23].
  122. Paweł Gulewski Prezydent Miasta Torunia. bip.torun.pl. [dostęp 2024-05-11].
  123. Urząd Miasta Torunia. bip.torun.pl. [dostęp 2024-05-11].
  124. Michał Zaręba, Elżbieta Rupniewska, Większość mandatów bierze KO. Skład sejmiku województwa kujawsko-pomorskiego [lista] [online], radiopik.pl, 8 kwietnia 2024 [dostęp 2025-01-11].
  125. Marek Weckwerth, Oto nowy skład radnych sejmiku województwa kujawsko-pomorskiego. Marszałek Całbecki poszedł na rekord! [online], pomorska.pl, 9 kwietnia 2024 [dostęp 2025-01-11].
  126. Urząd Marszałkowski Województwa Kujawsko-Pomorskiego w Toruniu [online], bip.kujawsko-pomorskie.pl [dostęp 2025-01-11].
  127. Lewandowska i Chodkowska-Miszczuk 2019 ↓, s. 105.
  128. a b Dzielnice i osiedla. torun.pl. [dostęp 2024-09-10].
  129. Liczba osób zameldowanych na pobyt stały i czasowy w Toruniu, według podziału na jednostki urbanistyczne i stanu na 31.03.2022 r.. torun.pl. [dostęp 2022-07-02].
  130. Rakowski 2022 ↓, s. 114.
  131. Rakowski 2022 ↓, s. 114–115.
  132. Rakowski 2022 ↓, s. 115.
  133. a b c d e f g h i j Rakowski 2022 ↓, s. 105.
  134. a b c d e f g h i j k l m n o Rakowski 2022 ↓, s. 108.
  135. a b c d e f g h i j k l m n o Rakowski 2022 ↓, s. 111.
  136. a b c d e f g h i j k l m n o Rakowski 2022 ↓, s. 113.
  137. a b c d e f g h i j Rakowski 2022 ↓, s. 116.
  138. a b c d e f g h i j Rakowski 2022 ↓, s. 117.
  139. Marek Nienartowicz: Czy jest szansa na powiększenie Torunia o przylegające do niego tereny?. nowosci.com.pl, 2015-01-19. [dostęp 2024-02-22].
  140. Okręg wyborczy numer 5 w wyborach do Sejmu w 2023 r. [online], sejmsenat2023.pkw.gov.pl [dostęp 2025-01-11].
  141. Wyniki głosowania w wyborach do Senatu w 2023 r. Senacki Okręg Wyborczy nr 11 [online], sejmsenat2023.pkw.gov.pl [dostęp 2025-01-11].
  142. Constituency No. 2 [online], wybory.gov.pl [dostęp 2025-01-11].
  143. Piotr Bednarczyk, Gdzie mają swoje biura parlamentarzyści z okręgu toruńsko-włocławskiego? [online], nowosci.com.pl, 10 lutego 2024 [dostęp 2025-01-11].
  144. Dane kontaktowe [online], torun.kbw.gov.pl [dostęp 2025-01-11].
  145. Okręgowa Komisja Wyborcza w Toruniu [online], sejmsenat2023.pkw.gov.pl [dostęp 2025-01-11].
  146. Konsulat Republiki Peru w Toruniu [online], konsulatperu.torun.pl [dostęp 2025-01-05].
  147. Konsulat Honorowy Republiki Słowenii w Toruniu. wiadomosci.wp.pl, 2003-06-24. [dostęp 2024-02-23].
  148. W Toruniu ponownie otwarto Konsulat Honorowy Republiki Litewskiej [online], pl.mfa.lt, 15 maja 2023 [dostęp 2025-01-05].
  149. Małgorzata Litwin: Mamy konsula Finlandii. torun.pl, 2014-05-29. [dostęp 2024-02-23].
  150. Małgorzata Litwin: Mołdawia ma konsulat w Toruniu. torun.pl, 2014-06-24. [dostęp 2024-02-23].
  151. Konsulat Honorowy Tunezji w Toruniu [online], torun.pl [dostęp 2025-01-05].
  152. Urząd Statystyczny w Bydgoszczy 2024 ↓, s. 139.
  153. Urząd Statystyczny w Bydgoszczy 2024 ↓, s. 140.
  154. Urząd Statystyczny w Bydgoszczy 2024 ↓, s. 99.
  155. Urząd Statystyczny w Bydgoszczy 2024 ↓, s. 223.
  156. Urząd Statystyczny w Bydgoszczy 2024 ↓, s. 224.
  157. Wydział Rozwoju i Programowania Europejskiego 2020 ↓, s. 14.
  158. Natalia Przytarska: Oto największe toruńskie firmy. torun.pl, 2020-12-03. [dostęp 2024-02-23].
  159. a b c d e f g h Układ drogowy Torunia [online], torun.pl [dostęp 2025-01-05].
  160. ao: Autostrada A1 z nowym, „toruńskim” oznakowaniem. Od dziś jedziemy na Toruń Południe!. nowosci.com.pl, 2015-10-23. [dostęp 2024-02-23].
  161. kl: Węzeł musi być rozpoznawalny. nowosci.com.pl, 2011-10-19. [dostęp 2024-02-23].
  162. A1: Węzeł Turzno już otwarty [online], rynekinfrastruktury.pl [dostęp 2025-01-05].
  163. Zaczął się montaż kamer na Trasie Wschodniej w Toruniu. Pomogą w kontroli ruchu i łapaniu wandali [online], torun.wyborcza.pl, 13 marca 2023 [dostęp 2025-01-05].
  164. Wiktor Strumnik, Nowy patron ronda, marsz, konferencja. Płk. Pilecki uhonorowany w Toruniu [online], radiopik.pl, 12 maja 2018 [dostęp 2025-01-05].
  165. Średnicowa – Trasą Prezydenta Władysława Raczkiewicza [online], torun.pl [dostęp 2025-01-05].
  166. Rejon Dróg w Toruniu. archiwum.gddkia.gov.pl, 2010-10-14. [dostęp 2024-02-23].
  167. RDW Toruń. zdw-bydgoszcz.pl. [dostęp 2024-02-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-08-07)].
  168. Administrator: Kontakt WORD Toruń. word.torun.pl, 2011-08-07. [dostęp 2024-02-23].
  169. Kontakt [online], k-pwrbrd.word.torun.pl [dostęp 2025-01-05].
  170. Wydział Rozwoju i Programowania Europejskiego 2020 ↓, s. 22.
  171. 132 lata komunikacji miejskiej w Toruniu [online], mzk-torun.pl, 16 maja 2023 [dostęp 2025-01-10].
  172. Toruń [online], relobus.pl [dostęp 2025-01-10].
  173. Wydział Rozwoju i Programowania Europejskiego 2020 ↓, s. 24.
  174. Paweł Rydzyński, Toruń chce mieć miejską kolej. Będzie studium [online], transport-publiczny.pl, 28 lipca 2014 [dostęp 2025-01-10].
  175. Pociągiem do Torunia [online], toruntour.pl [dostęp 2025-01-10].
  176. a b Samolotem do Torunia [online], toruntour.pl [dostęp 2025-01-05].
  177. a b Historia lotniska [online], aeroklubpomorski.pl [dostęp 2025-01-05].
  178. Toruń nad Wisłą [online], toruntour.pl [dostęp 2025-01-05].
  179. Łodzią do Torunia [online], toruntour.pl [dostęp 2025-01-05].
  180. Sylwia Derengowska: Przybywa tras dla rowerów. torun.pl, 2015-12-10. [dostęp 2024-02-22].
  181. Magdalena Dębczyńska-Wróblewska: Ruszył Toruński Rower Miejski. torun.pl, 2014-04-18. [dostęp 2024-02-23].
  182. Lewandowska i Chodkowska-Miszczuk 2019 ↓, s. 100.
  183. a b Lewandowska i Chodkowska-Miszczuk 2019 ↓, s. 104.
  184. Wojciech Pierzchalski: Toruń. Ilu turystów odwiedziło miasto? Jest lepiej niż rok temu, ale do rekordu trochę brakuje. torun.naszemiasto.pl, 2022-04-27. [dostęp 2022-07-02].
  185. Gminny Program Opieki nad Zabytkami 2021 ↓, s. 38.
  186. a b Gminny Program Opieki nad Zabytkami 2021 ↓, s. 50.
  187. a b c d e Gminny Program Opieki nad Zabytkami 2021 ↓, s. 38–39.
  188. Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytków. torun.wkz.gov.pl. s. 2, 5, 11, 15–16, 18–20, 23–24, 30. [dostęp 2024-03-21].
  189. Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytków. torun.wkz.gov.pl. s. 3. [dostęp 2024-03-21].
  190. Gminny Program Opieki nad Zabytkami 2021 ↓, s. 39–41.
  191. Gminny Program Opieki nad Zabytkami 2021 ↓, s. 41.
  192. Gminny Program Opieki nad Zabytkami 2021 ↓, s. 42–44.
  193. Gminny Program Opieki nad Zabytkami 2021 ↓, s. 45.
  194. Gminny Program Opieki nad Zabytkami 2021 ↓, s. 51.
  195. Teatry Toruńskie [online], toruntour.pl [dostęp 2024-10-11].
  196. Teatr im. Wilama Horzycy [online], toruntour.pl [dostęp 2024-10-11].
  197. Teatr Baj Pomorski [online], toruntour.pl [dostęp 2024-10-11].
  198. a b c Teatry, Muzyka [online], turystyka.torun.pl [dostęp 2024-10-11].
  199. Historia MDK [online], mdktorun.pl [dostęp 2024-10-11].
  200. Toruń. Koniec Teatru Lalek Zaczarowany Świat? [online], e-teatr.pl, 8 października 2019 [dostęp 2024-10-11].
  201. a b Międzynarodowy Festiwal Teatrów Lalek „Spotkania” [online], bajpomorski.pl [dostęp 2024-12-21].
  202. Kina [online], torun.pl [dostęp 2025-01-05].
  203. Spektakl „The Employees” z Grand Prix 28. Festiwalu Teatralnego Kontakt w Toruniu [online], radiopik.pl, 8 czerwca 2024 [dostęp 2024-12-26].
  204. Historia [online], klamra.umk.pl [dostęp 2024-12-21].
  205. Międzynarodowy Festiwal Filmowy Tofifest [online], icimss.edu.pl [dostęp 2024-12-26].
  206. Międzynarodowy Festiwal Teatrów Lalek Spotkania [online], torun.pl [dostęp 2024-12-21].
  207. XXIX Międzynarodowy Festiwal Teatrów Lalek „Spotkania” [online], polskieradio.pl, 31 października 2023 [dostęp 2024-12-21].
  208. Justyna Wojciechowska-Narloch, Wraca Song of Songs Festival. Kogo usłyszymy w Toruniu 7 czerwca? [online], nowosci.com.pl, 10 maja 2024 [dostęp 2024-12-26].
  209. Międzynarodowy Festiwal Nova Muzyka i Architektura [online], toruntour.pl [dostęp 2024-12-26].
  210. Urszula Guźlecka, Muzyka wypełniła Toruń. Trwa 28. Międzynarodowy Festiwal Nova Muzyka i Architektura [online], bydgoszcz.tvp.pl, 15 czerwca 2024 [dostęp 2024-12-26].
  211. Festiwal Muzyki i Sztuki Krajów Bałtyckich „Probaltica” [online], culture.pl, 29 sierpnia 2002 [dostęp 2024-12-26].
  212. Renata Brzostowska, 39. Świętojański Festiwal Organowy 2024 w Toruniu zainauguruje kino-koncert [online], torun.naszemiasto.pl, 18 lipca 2024 [dostęp 2024-12-26].
  213. CoCArt Music Festival [online], torun.pl [dostęp 2024-12-26].
  214. a b Historia [online], jazz.umk.pl [dostęp 2024-11-11].
  215. a b O festiwalu [online], blues.umk.pl [dostęp 2024-12-26].
  216. Toruń Blues Meeting [online], icimss.edu.pl [dostęp 2024-12-26].
  217. a b 25. Afryka Reggae Festival [online], torun.pl [dostęp 2024-12-26].
  218. Historia festiwalu Harmonica Bridge [online], harmonicabridge.pl [dostęp 2024-12-21] [zarchiwizowane z adresu 2013-03-12].
  219. Daniel Ludwiński, Bella Cup, „Ikar”, festiwale… Co nie wróciło w Toruniu po pandemii? [online], nowosci.com.pl, 16 czerwca 2023 [dostęp 2024-12-21].
  220. Ogólnopolski Konkurs Poetycki O liść konwalii im. Zbigniewa Herberta [online], edupolis.pl [dostęp 2024-12-26].
  221. Toruński Festiwal Nauki i Sztuki [online], keap.umk.pl [dostęp 2024-12-26].
  222. 26. Toruński Festiwal Książki. kulturalnytorun.pl, 2020-12-03. [dostęp 2024-09-16].
  223. Toruński Festiwal Słów zastąpi Festiwal Książki. W programie: Bator, Szczygieł, Grzebałkowska, Barys. torun.wyborcza.pl, 2022-06-09. [dostęp 2024-09-16].
  224. Triennale Grafiki „Kolor w grafice” [online], wozownia.pl [dostęp 2024-12-26].
  225. Konkurs „Dzieło Roku” [online], icimss.edu.pl [dostęp 2024-12-21].
  226. Dzieło Roku [online], torun.pl [dostęp 2024-12-21].
  227. Krótka historia pewnego konkursu [online], galeriadziecka.com [dostęp 2024-12-06].
  228. Kalendarium [online], kopernik.net.pl [dostęp 2024-12-26].
  229. Dni Torunia. Święto Miasta [online], turystyka.torun.pl [dostęp 2024-12-26].
  230. Arkadiusz Włodarski, Modlono się w intencji miasta [online], tylkotorun.pl, 26 czerwca 2024 [dostęp 2024-12-26].
  231. Mierzejewska 2011 ↓, s. 152.
  232. a b c d Muzea [online], torun.pl [dostęp 2025-01-14].
  233. Natalia Przytarska, Bramy fortyfikacji otwarte [online], torun.pl, 11 czerwca 2021 [dostęp 2025-01-14].
  234. Historia. etnomuzeum.pl. [dostęp 2024-02-24].
  235. Toruńskie Wodociągi otworzyły Muzeum Techniki i Inżynierii Komunalnej. portalsamorzadowy.pl, 2023-03-28. [dostęp 2024-02-24].
  236. O CSW. csw.torun.pl. [dostęp 2024-02-24].
  237. Muzeum Artylerii w Toruniu. muzeumwl.pl. [dostęp 2024-02-24].
  238. Justyna Wojciechowska-Narloch: Samochodówka obchodzi jubileusz i zaprasza na drzwi otwarte. nowosci.com.pl, 2015-04-01. [dostęp 2024-02-24].
  239. Historia. zssam-torun.org. [dostęp 2024-02-14].
  240. Muzeum Fortyfikacji Pancernej Twierdzy Toruń. torun.fortyfikacje.pl. [dostęp 2024-02-24].
  241. Fort IV – Twierdza Toruń. visittorun.pl. [dostęp 2024-02-24].
  242. O Muzeum. muzeumdomprlutorun.pl. [dostęp 2024-02-24].
  243. O Muzeum. muzeumrycerzy.pl. [dostęp 2024-02-22].
  244. Przybyszewska i Przybyszewski 2011 ↓, s. 78.
  245. Ewa Gawrońska, 95 lat PTM [online], ptm.info.pl [dostęp 2025-01-05].
  246. a b Historia szkoły [online], zsm.torun.pl [dostęp 2025-01-05].
  247. Przybyszewska i Przybyszewski 2011 ↓, s. 83.
  248. Historia PTM po II wojnie światowej [online], ptm.info.pl [dostęp 2025-01-05].
  249. Kalendarium [online], zsm.torun.pl [dostęp 2025-01-05].
  250. Toruńska Orkiestra Symfoniczna [online], turystyka.torun.pl [dostęp 2025-01-05].
  251. Mirosława Kruczkiewicz-Siebers, Multicamerata ma już 25 lat [online], nowosci.com.pl, 20 września 2016 [dostęp 2025-01-05].
  252. Teatry, Muzyka [online], turystyka.torun.pl [dostęp 2025-01-05].
  253. Orkiestry i chóry. torun.pl. [dostęp 2024-02-23].
  254. Republika [online], bibliotekapiosenki.pl [dostęp 2025-01-11].
  255. Kobranocka [online], bibliotekapiosenki.pl [dostęp 2025-01-11].
  256. Bikini [online], icimss.edu.pl [dostęp 2025-01-11].
  257. Jacek Kiełpiński, Był punk, będzie punk [online], nowosci.com.pl, 4 września 2008 [dostęp 2025-01-11].
  258. Nocna Zmiana Bluesa [online], icimss.edu.pl [dostęp 2025-01-11].
  259. Butelka [online], icimss.edu.pl [dostęp 2025-01-11].
  260. Sofa [online], icimss.edu.pl [dostęp 2025-01-11].
  261. Manchester [online], icimss.edu.pl [dostęp 2025-01-11].
  262. Maciej Koprowicz, Ørganek: 10 największych przebojów zespołu [online], antyradio.pl, 20 sierpnia 2018 [dostęp 2025-01-11].
  263. Sławek Uniatowski – Biografia [online], muzyka.interia.pl, 27 stycznia 2006 [dostęp 2025-01-11] [zarchiwizowane z adresu 2013-05-03].
  264. Galerie sztuki [online], turystyka.torun.pl [dostęp 2025-01-05].
  265. a b Galerie [online], torun.pl [dostęp 2025-01-05].
  266. tog: W Toruniu powstała nowa galeria. Nazywa się Miłość. torun.wyborcza.pl, 2014-09-26. [dostęp 2024-02-23].
  267. a b Szkoły podstawowe, publiczne. torun.pl. [dostęp 2024-02-24].
  268. a b Szkoły ponadgimnazjalne i ponadpodstawowe, publiczne. torun.pl. [dostęp 2024-02-24].
  269. Przedszkola miejskie i oddziały przedszkolne w szkołach miejskich. torun.pl. [dostęp 2024-02-24].
  270. a b Wydział Rozwoju i Programowania Europejskiego 2020 ↓, s. 36.
  271. Poznaj WSB Merito [online], merito.pl [dostęp 2025-01-10].
  272. Misja [online], aksim.edu.pl [dostęp 2025-01-10].
  273. Akademia Jagiellońska w Toruniu [online], akademiajagiellonska.pl [dostęp 2025-01-10].
  274. Placówki naukowe [online], torun.pl [dostęp 2025-01-10].
  275. Dzieje TNT. tnt.torun.pl. [dostęp 2024-02-23].
  276. Wydziały i komisje. tnt.torun.pl. [dostęp 2024-02-23].
  277. Arkadiusz Skonieczny: Dawne biblioteki toruńskie. turystyka.torun.pl, 2009-09-17. [dostęp 2024-02-23].
  278. Powstanie Książnicy. ksiaznica.torun.pl, 2020-08-05. [dostęp 2024-02-23].
  279. Książnica po 1945 roku. ksiaznica.torun.pl, 2020-08-05. [dostęp 2024-02-23].
  280. O nas. bu.umk.pl. [dostęp 2024-02-23].
  281. Toruń. tvnfakty.pl. [dostęp 2024-02-22].
  282. Kontakt [online], tv-trwam.pl [dostęp 2025-01-05].
  283. Redakcja toruńska TVP S.A. [online], bydgoszcz.tvp.pl, 25 maja 2010 [dostęp 2025-01-05].
  284. Telewizja Kablowa Toruń ma 25 lat. Zaczęła od nieruchomej planszy. Rozmowa z Januszem Żółtowskim [online], torun.wyborcza.pl, 30 września 2016 [dostęp 2025-01-05].
  285. Historia radia w Toruniu. turystyka.torun.pl. [dostęp 2024-02-22].
  286. O nas. radiopik.pl. [dostęp 2024-02-22].
  287. Adresy [online], radiomaryja.pl [dostęp 2025-01-05].
  288. Kontakt [online], gra.fm [dostęp 2025-01-05].
  289. Radio Sfera UMK [online], sfera.umk.pl [dostęp 2025-01-05].
  290. Marek Nienartowicz: 55 lat „Nowości”. Ich historia zaczęła się na Mostowej, potem było kilka przeprowadzek. nowosci.com.pl, 2023-01-13. [dostęp 2024-06-03].
  291. Wydział Rozwoju i Programowania Europejskiego 2020 ↓, s. 37–38.
  292. Wydział Rozwoju i Programowania Europejskiego 2020 ↓, s. 39.
  293. Wydział Rozwoju i Programowania Europejskiego 2020 ↓, s. 38.
  294. a b Komenda Miejska Policji w Toruniu. torun.policja.gov.pl. [dostęp 2024-02-23].
  295. Straż Pożarna [online], torun.pl [dostęp 2025-01-05].
  296. Straż miejska dla szkół. torun.pl. [dostęp 2014-08-25].
  297. Wojewódzka Stacja Pogotowia Ratunkowego w Toruniu [online], bip.gov.pl [dostęp 2025-01-05].
  298. Dane teleadresowe [online], kujawsko-pomorskie.kas.gov.pl [dostęp 2025-01-05].
  299. Kontakt [online], wopr.torun.pl [dostęp 2025-01-05].
  300. Dane teleadresowe [online], ozwbydgoszcz.wp.mil.pl [dostęp 2025-01-05].
  301. Państwowa Straż Rybacka [online], gov.pl [dostęp 2025-01-05].
  302. Nadleśnictwo Toruń [online], torun.torun.lasy.gov.pl [dostęp 2025-01-05].
  303. Komenda Regionalna Straży Ochrony Kolei w Bydgoszczy [online], kgsok.pl [dostęp 2025-01-05].
  304. Rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej z dnia 25 kwietnia 2012 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie utworzenia garnizonów oraz określenia zadań, siedzib i terytorialnego zasięgu właściwości ich dowódców [online], jednostki-wojskowe.pl [dostęp 2025-01-10].
  305. Kontakt [online], csaiu.wp.mil.pl [dostęp 2025-01-10].
  306. O Bazie. 2009-10-30. [dostęp 2024-02-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-01-28)].
  307. Wojskowi geografowie mają patrona [online], torun.pl [dostęp 2016-09-15].
  308. Wojskowe Centrum Rekrutacji w Toruniu [online], wcrtorun.wp.mil.pl [dostęp 2025-01-10].
  309. Kontakt. cswot.wp.mil.pl. [dostęp 2024-02-22].
  310. Kontakt. wbh.wp.mil.pl. [dostęp 2024-02-22].
  311. Dane teleadresowe [online], ozwbydgoszcz.wp.mil.pl [dostęp 2025-01-10].
  312. a b Niedzielska 1992 ↓, s. 8.
  313. Rozynkowski 2017 ↓, s. 17.
  314. Rozynkowski 2017 ↓, s. 19.
  315. Domasłowski 1998 ↓, s. 8.
  316. a b Rozynkowski 2017 ↓, s. 24.
  317. Targowski 2011 ↓, s. 37–38.
  318. Salmonowicz 1983 ↓, s. 171.
  319. Thomsen 2006 ↓, s. 38.
  320. Swobodziński 2011 ↓, s. 200.
  321. Swobodziński 2011 ↓, s. 198.
  322. Salmonowicz 1983 ↓, s. 167.
  323. Thomsen 2006 ↓, s. 34.
  324. a b Niedzielska 1992 ↓, s. 32.
  325. Rozynkowski 2017 ↓, s. 20.
  326. Niedzielska 1992 ↓, s. 20, 32–33.
  327. Niedzielska 1992 ↓, s. 34–35.
  328. a b c Niedzielska 1992 ↓, s. 34.
  329. a b Parafia Prawosławna w Toruniu [online], prawoslawietorun.republika.pl [dostęp 2025-01-05] [zarchiwizowane z adresu 2017-04-20].
  330. a b Niedzielska 1992 ↓, s. 35–36.
  331. Pielka 2018 ↓, s. 139.
  332. Pielka 2018 ↓, s. 137.
  333. Niedzielska 1992 ↓, s. 35.
  334. Rozynkowski 2017 ↓, s. 21–22.
  335. Kłaczkow 2011 ↓, s. 349.
  336. a b Historia Parafii [online], torun-luteranie.pl [dostęp 2025-01-05].
  337. Waszkiewicz 1993 ↓, s. 102–103.
  338. a b Rozynkowski 2017 ↓, s. 23.
  339. Rozynkowski 2017 ↓, s. 22.
  340. Rozynkowski 2017 ↓, s. 25.
  341. Rozynkowski 2017 ↓, s. 29.
  342. Rozynkowski 2017 ↓, s. 26.
  343. a b Rozynkowski 2017 ↓, s. 28.
  344. Rozynkowski 2017 ↓, s. 27.
  345. Rozynkowski 2017 ↓, s. 30.
  346. Rozynkowski 2017 ↓, s. 31.
  347. Rozynkowski 2017 ↓, s. 18–19.
  348. Piotr Bednarczyk: Grekokatolicy z Torunia mają swoją cerkiew. Oto fotorelacja z niedzielnej konsekracji. torun.naszemiasto.pl, 2023-09-25. [dostęp 2024-05-26].
  349. Cerkiew parafialna pod wezwaniem św. Jana Apostoła [online], grekokatolicy.pl [dostęp 2025-01-05] [zarchiwizowane z adresu 2016-12-20].
  350. Toruń [online], piusx.org.pl [dostęp 2023-06-14].
  351. Zbory i placówki [online], chwe.pl [dostęp 2023-08-15].
  352. Zbory [online], adwent.pl [dostęp 2022-12-05].
  353. Adresy kościołów [online], kosciolbozy.pl [dostęp 2025-01-13].
  354. Kościół Boży w Toruniu [online], kosciolbozytorun.com [dostęp 2022-12-05].
  355. Gdzie jesteśmy? [online], baptysci.pl [dostęp 2025-01-13].
  356. Toruń. luteranie.pl. [dostęp 2022-12-05].
  357. Zbory KECh w Polsce [online], kech.pl [dostęp 2022-12-05].
  358. Kontakt [online], koscioldlatorunia.pl [dostęp 2022-12-05].
  359. Kontakt [online], kosciolwtoruniu.pl [dostęp 2022-12-05].
  360. Kontakt – Zbory [online], zboryboze.pl [dostęp 2022-12-05].
  361. Nabożeństwa [online], protestanciwtoruniu.pl [dostęp 2022-12-05].
  362. Ptaszyńska 2016 ↓, s. 18.
  363. Toruń [online], kannon.pl [dostęp 2023-02-03].
  364. Ośrodki Misji Buddyjskiej [online], misja.mahajana.pl [dostęp 2023-03-24].
  365. Ośrodki Bencien w Polsce [online], benchen.org.pl [dostęp 2023-02-03].
  366. Niedzielska 1992 ↓, s. 7.
  367. a b Niedzielska 1992 ↓, s. 41.
  368. Cmentarz komunalny nr 1, ul. Grudziądzka 22-30. torunskiecmentarze.pl. [dostęp 2024-12-26].
  369. Niedzielska 1992 ↓, s. 49.
  370. Centralny Cmentarz Komunalny, ul. Grudziądzka 192. torunskiecmentarze.pl. [dostęp 2024-12-26].
  371. Niedzielska 1992 ↓, s. 53–54.
  372. Cmentarz rzymskokatolicki, ul. Przysiecka 12. torunskiecmentarze.pl. [dostęp 2024-12-26].
  373. Cmentarz rzymskokatolicki, ul. Turystyczna 49-51. torunskiecmentarze.pl. [dostęp 2024-12-26].
  374. Cmentarz rzymskokatolicki, ul. Rydygiera 21. torunskiecmentarze.pl. [dostęp 2024-12-26].
  375. Cmentarz rzymskokatolicki, ul. Owsiana 57. torunskiecmentarze.pl. [dostęp 2024-12-26].
  376. Cmentarz rzymskokatolicki, ul. Wybickiego 78-80. torunskiecmentarze.pl. [dostęp 2024-12-26].
  377. Cmentarze w Toruniu – adresy, telefony, godziny otwarcia. Przewodnik. odeszli.pl. [dostęp 2024-12-26].
  378. Cmentarz rzymskokatolicki, ul. Poznańska 146-148. torunskiecmentarze.pl. [dostęp 2024-12-26].
  379. Kluczwajd 2018 ↓, s. 111.
  380. Dębiński 2017 ↓, s. 249.
  381. Pasjonaci ratują cmentarz na Rudaku. zinnejstrony.info, 2013-10-31. [dostęp 2024-12-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-02-08)].
  382. Wiśniewski 2017b ↓, s. 165.
  383. Cmentarz ewangelicki ul. Łączna 38. torunskiecmentarze.pl. [dostęp 2024-12-26].
  384. Wiśniewski 2017b ↓, s. 171–172.
  385. Niedzielska 1992 ↓, s. 15.
  386. Niedzielska 1992 ↓, s. 22.
  387. Niedzielska 1992 ↓, s. 56.
  388. Cmentarz staroluterański, ul. Matejki 43a. torunskiecmentarze.pl. [dostęp 2024-12-26].
  389. Cmentarz Benedyktynek, ul. Winnica 1-3. torunskiecmentarze.pl. [dostęp 2024-12-26].
  390. Niedzielska 1992 ↓, s. 54.
  391. Niedzielska 1992 ↓, s. 50–51.
  392. Niedzielska 1992 ↓, s. 68.
  393. Niedzielska 1992 ↓, s. 45.
  394. Marek Prabucki: Zapomniane cmentarze toruńskie. niedziela.pl, 2015-10-29. [dostęp 2024-12-26].
  395. Niedzielska 1992 ↓, s. 64.
  396. Niedzielska 1992 ↓, s. 71.
  397. Wiśniewski 2017a ↓, s. 72.
  398. Sylwia Derengowska: Kwesta na cmentarzu św. Jerzego. torun.pl, 2014-10-27. [dostęp 2024-02-22].
  399. Ziółkiewicz 2009 ↓, s. 9.
  400. Ziółkiewicz 2009 ↓, s. 10.
  401. Ziółkiewicz 2009 ↓, s. 23.
  402. Niedzielska 2006 ↓, s. 109.
  403. Ziółkiewicz 2009 ↓, s. 11–12, 14.
  404. Niedzielska 2006 ↓, s. 98, 109.
  405. Ziółkiewicz 2009 ↓, s. 28.
  406. Ziółkiewicz 2009 ↓, s. 27.
  407. Kluczwajd 2015 ↓, s. 28.
  408. Ziółkiewicz 2009 ↓, s. 52.
  409. Ziółkiewicz 2009 ↓, s. 37.
  410. Ziółkiewicz 2009 ↓, s. 45.
  411. Ziółkiewicz 2009 ↓, s. 47.
  412. Ziółkiewicz 2009 ↓, s. 51.
  413. Ziółkiewicz 2009 ↓, s. 57.
  414. Małgorzata Litwin, Artylerzyści bliżej centrum [online], torun.pl, 11 grudnia 2015 [dostęp 2024-02-17].
  415. Ziółkiewicz 2009 ↓, s. 85.
  416. Instalacja pamiątkowa twórczości Zbigniewa Lengrena [online], torun.pl [dostęp 2024-12-26].
  417. Ziółkiewicz 2009 ↓, s. 116.
  418. Ziółkiewicz 2009 ↓, s. 120.
  419. Ziółkiewicz 2009 ↓, s. 121.
  420. W Toruniu odsłonięto pomnik księdza Jerzego Popiełuszki [online], zycie.senior.pl [dostęp 2024-12-26].
  421. Pamięci Władysława Raczkiewicza [online], torun.naszemiasto.pl, 26 października 2010 [dostęp 2024-12-26].
  422. Pomnik gen. Józefa Hallera stanął w Toruniu [online], dzieje.pl, 13 sierpnia 2012 [dostęp 2024-12-26].
  423. Skerska 2019 ↓, s. 3.
  424. Skerska 2019 ↓, s. 19–20.
  425. Pamięci Żołnierzy Wyklętych [online], torun.pl [dostęp 2024-12-26].
  426. Smentek 2021 ↓, s. 63.
  427. a b c Wydział Rozwoju i Programowania Europejskiego 2020 ↓, s. 49.
  428. Hala sportowo-widowiskowa. torun.pl. [dostęp 2024-02-22].
  429. Informacje. mosirtorun.pl. [dostęp 2024-02-22].
  430. Tor-Tor zmodernizowany. torun.pl, 2006-09-06. [dostęp 2024-02-22].
  431. Informacje [online], mosirtorun.pl [dostęp 2025-01-05].
  432. Najwyższy poziom rozgrywek [online], torun.pl [dostęp 2025-01-10].
  433. a b c d e f g h i j Magdalena Dębczyńska-Wróblewska: Miasta partnerskie w Toruniu. torun.pl, 2014-04-30. [dostęp 2024-02-23].
  434. Magdalena Dębczyńska-Wróblewska: Siostrzane miasta Angers i Toruń. torun.pl, 2016-11-03. [dostęp 2024-02-23].
  435. Kowno. torun.pl. [dostęp 2024-02-23].
  436. a b Miasta bliźniacze Torunia. torun.pl. [dostęp 2024-02-23].
  437. Michał Zaręba: Toruń zrywa umowę partnerską z rosyjskim Kaliningradem. Współpraca trwała 27 lat. radiopik.pl, 2022-03-03. [dostęp 2024-02-23].

Bibliografia

edytuj
  • Marian Arszyński, Toruń na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO, „Rocznik Toruński”, 26, 1999.
  • Maria Bogucka, Miasto i mieszczanin w społeczeństwie Polski nowożytnej XVI-XVIII w., „Czasy Nowożytne”, 22, 2009.
  • Maria Bogucka, Henryk Samsonowicz, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1986, ISBN 83-04-01701-6.
  • Tomasz Ceran, Zbrodnia pomorska 1939, Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2018, ISBN 978-83-8098-466-0.
  • Wojciech Chudziak, Jacek Bojarski, Chełmno i Toruń. Początki miast na ziemi chełmińskiej, „Archaeologia Historica Polona”, 23, 2015.
  • Tadeusz Cichocki, Szlachetne zdrowie, „Rocznik Toruński”, 4, Towarzystwo Miłośników Torunia, 1970.
  • Krystyna Dąbrowska, Polichromia w sieni Dworu Artusa w Toruniu jako jeden z elementów pruskiej polityki kulturalne, „Rocznik Toruński”, 44, 2017.
  • Włodzimierz Ignacy Deczyński, Germanizacja i nazyfikacja nazw topograficznych Torunia dokonana przez niemieckie władze okupacyjne w 1939 roku, „Rocznik Toruński”, 48, 2021.
  • Józef Dębiński, Z dziejów Rudaka i okolicy lewobrzeżnego Torunia, „Fides, Ratio et Patria. Studia Toruńskie”, 6, 2017.
  • Jerzy Domasłowski, Zarys dziejów, [w:] Jerzy Domasłowski, Jarosław Jarzewicz, Kościół Najświętszej Marii Panny w Toruniu, Toruń 1998, ISBN 83-87639-06-0.
  • Maciej Dorna, About the date with the foundation privilege was granted to Chełmno and Toruń, „Zapiski Historyczne”, LXXX, 2015.
  • Bogusław Dybaś, Wielkie miast Prus Królewskich w dobie wojny północnej, „Czasy Nowożytne” (10 (11)), 2001 [dostęp 2025-01-10].
  • Jerzy Dygdała, Toruń w okresie reform Rzeczypospolitej i zagrożenia (1764–1793), [w:] Marian Biskup (red.), Historia Torunia. Tom II, cz. III. Między barokiem i oświeceniem (1660–1793), Toruń: Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 1996, ISBN 83-85196-39-0.
  • Jan Falkowski, Toruń i jego byłe województwo toruńskie, „Rocznik Toruński”, 27, 2000.
  • Maria Gąsiorowska, Eugeniusz Gąsiorowski, Toruń. Przewodnik, Toruń: Sport i Turystyka, 1971.
  • Eugeniusz Gąsiorowski, Ratusz Staromiejski w Toruniu, Toruń: Muzeum Okręgowe w Toruniu, 2004, ISBN 83-87083-78-X.
  • Mirosław Giętkowski, Zbigniew Karpus, Waldemar Rezmer, Twierdza Toruń, Toruń: Dom Wydawniczy Duet, 2004, ISBN 83-89706-12-1.
  • Gmina Miasta Toruń, Gminny Program Opieki nad Zabytkami Miasta Torunia na lata 2022–2025 [online], 2021.
  • Ireneusz Grabowski, Działalność dobroczynna polskich organizacji kobiecych w Toruniu w latach 1914–1918, „Rocznik Toruński”, 43, 2016.
  • Sylwia Grochowina, Straty osobowe środowiska nauczycielskiego województwa pomorskiego w roku 1939, [w:] Dorota Kromp, Katarzyna Minczykowska, Jan Sziling (red.), Wokół strat ludności pomorskiej 1939–1945. Materiały z XVII sesji naukowej w Toruniu w dniu 21 listopada 2007 roku, Toruń: Fundacja „Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek”, 2008, ISBN 978-83-88693-20-5.
  • Sylwia Grochowina, Barbarka jako jedno z miejsc niemieckich zbrodni na Pomorzu Gdańskim w 1939 roku, [w:] Sylwia Grochowina, Waldemar Rozynkowski (red.), Barbarka. Miejsce kultu, męczeństwa i pamięci, Toruń 2019, ISBN 978-83-952086-2-1.
  • Marzena Grochowska-Jasnos, Dukat księcia pruskiego Albrechta Hohenzollerna w skarbie z Głogowa, „Numismatický sborník” (31/2), 2017.
  • Katarzyna Kluczwajd, Podgórz. Toruńskie przedmieścia sprzed lat, Łódź: Dom Wydawniczy Księży Młyn, 2018, ISBN 978-83-7729-452-9.
  • Katarzyna Kluczwajd, Dariusz Lipiński, Bydgoskie Przedmieście: przewodnik: 51 obiektów, plan Przedmieścia + Ogród Zoobotaniczny, Toruń 2015, ISBN 978-83-940157-4-9.
  • Jarosław Kłaczkow, Kościoły ewangelickie i ich wyznawcy w Toruniu (1920–1939), [w:] Jarosław Kłaczkow (red.), Ewangelicy w Toruniu (XVI-XX w.), Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2011, ISBN 978-83-7780-051-5.
  • Liliana Krantz-Domasłowska, Miasta podwójne w państwie krzyżackim – przykład Torunia, „RIHA Journal”, 2013.
  • Adam Kucharski, Tumult i konfederacja, Konfesyjne znaczenie wydarzeń toruńskich z lat 1724 i 1767 w ujęciu gazet pisanych, „Studia Historyczne”, 62.1, 2019.
  • Joanna Kucharzewska, Architektura i urbanistyka Torunia w latach 1871–1920, Warszawa: Neriton, 2004, ISBN 838897369X.
  • Alicja Lewandowska, Justyna Chodkowska-Miszczuk, Zrównoważona turystyka miejska jako nowe, niezbędne podejście do rozwoju turystyki kulturowej. Przykład Torunia, „Turystyka Kulturowa”, 5, 2019.
  • Stan Lewicki, Historja handlu w Polsce na tle przywilejów handlowych: (prawo składu), Warszawa 1920.
  • Mirosław Lidzbarski, Ewa Prussak, Toruń, [w:] Zbigniew Nowicki (red.), Wody podziemne miast Polski – miasta powyżej 50 000 mieszkańców, Warszawa: Państwowy Instytut Geologiczny, 2007.
  • Janusz Małłek, Henryk Stroband (1548-1609): reformator i współtwórca Gimnazjum Akademickiego w Toruniu, „Echa Przeszłości”, 11, 2010.
  • Bogusław Mansfeld, Toruń i okolice. Przewodnik, Sport i Turystyka, 1971.
  • Krzysztof Mastykarz, Sytuacja prawna i ekonomiczna kobiet w społeczeństwie korporacyjnym XIV–XVI-wiecznego Torunia, „Rocznik Oddziału PTH w Skarżysku-Kamiennej” (6), 2015 [dostęp 2025-01-11].
  • Aleksandra Mierzejewska, Dzieje Muzeum Okręgowego w Toruniu 1861–2011, „Muzealnictwo” (52), Warszawa: Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów, 2011 [dostęp 2025-01-14].
  • Krzysztof Mikulski, Jacek Wijaczka, Historia powszechna: Wiek XVI-XVII, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2011.
  • Marek Mistewicz, Toruńskie mosty przez Wisłę na XVII-wiecznych rycinach, „Drogownictwo” (12), 2010.
  • Magdalena Niedzielska, Toruńskie cmentarze, Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 1992, ISBN 83-85196-66-8.
  • Magdalena Niedzielska, Życie polityczne i kulturalne Torunia (1815–1914), [w:] Marian Biskup (red.), Historia Torunia, tom 3, cz. 1., Toruń 2003.
  • Magdalena Niedzielska, Pomnik Kopernika w Toruniu. Historia jego powstania, „Rocznik Toruński”, 33, 2006.
  • Przemysław Nowak, Dokumenty II pokoju toruńskiego z 1466 roku, „Studia Źródłoznawcze”, 43, 2005 [dostęp 2025-01-11].
  • M. Pańtak, Z. Pilch, Dzieła z betonu – mosty i wiadukty Europy cz. 1 – rys historyczny, „Budownictwo, Technologie, Architektura” (1), Stowarzyszenie Producentów Cementu, 2015, s. 49 [dostęp 2024-12-22].
  • Mateusz Pielka, Chrześcijańskie mniejszości wyznaniowe w Toruniu w latach 1920–1939, „Perspectiva. Legnickie Studia Teologiczno-Historyczne”, 2 (33), 2018.
  • Aleksandra Pospieszyńska, Rajmund Przybylak, Ekstremalne warunki klimatyczne w Toruniu w okresie pomiarów instrumentalnych, 1871–2010, [w:] Tomasz Głowiński, Elżbieta Kościk, Od powietrza, głodu, ognia i wojny… Klęski elementarne na przestrzeni wieków, Wrocław 2013.
  • Katarzyna Przewoska, Historia i dzieje pierwszych aptek w Toruniu, „Rocznik Toruński”, 40, 2013.
  • Anna Przybyszewska, Kazimierz Przybyszewski, Konserwatorium Muzyczne Pomorskiego Towarzystwa Muzycznego w Toruniu za dyrekcji Piotra Perkowskiego w latach 1936–1939, „Rocznik Toruński”, 38, 2011.
  • Kazimierz Przybyszewski, Przedsiębiorstwa miejskie Torunia w międzywojennym dwudziestoleciu, „Rocznik Toruński”, 15, 1980.
  • Aga Ptaszyńska, Stowarzyszenie Kałdus, „Gniazdo. Rodzima wiara i kultura”, 1(16), Agencja INVINI, 2016, ISSN 2081-9072.
  • Witold Rakowski, Przemiany demograficzne ludności Torunia w latach 1946–2019, „Rocznik Toruński”, 49, 2022.
  • Waldemar Rozynkowski, Rozwój sieci parafialnej w Toruniu od średniowiecza do czasów współczesnych, [w:] Jarosław Kłaczkow, Piotr Oliński, Waldemar Rozynkowski (red.), Toruń. Miasto wielu wyznań, Toruń: Towarzystwo Miłośników Torunia, 2017, ISBN 978-83-927097-9-4.
  • Marek Rumiński, Kościół pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w życiu duchowym społeczności miasta, [w:] Katarzyna Kluczwajd, Michał Woźniak (red.), Dzieje i skarby Kościoła Świętojańskiego w Toruniu. Materiały z konferencji przygotowanej przez Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki w X rocznicę ustanowienia diecezji toruńskiej pod patronatem Biskupa Toruńskiego oraz Prezydenta Miasta Torunia [22-23 marca 2002], Toruń 2002, ISBN 83-7285-116-6.
  • Stanisław Salmonowicz, O toruńskim tumulcie z roku 1724, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, 28, 1983.
  • Stanisław Salmonowicz, Języki kultury i życia codziennego w Toruniu w XVII-XVIII wieku, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, XLIII, 1999, ISSN 0029-8514.
  • Stanisław Salmonowicz, Rösner Jan Gotfryd, [w:] Krzysztof Mikulski (red.), Toruński Słownik Biograficzny, t. 2, Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2000.
  • Elżbieta Skerska, Walka o niepodległość w cieniu toruńskich kamienic. Spacery śladami działań niepodległościowych na toruńskim Starym i Nowym Mieście w latach 1919–1945, Toruń: Fundacja Generał Elżbiety Zawackiej, 2019, ISBN 978-83-88693-80-9.
  • Lidia Smentek, Batalion Śmierci za Wolność. Spadająca co sekundę kropla wody odświeża pamięć, Toruń: Polskie Wydawnictwo Reklamowe, 2021, ISBN 978-83-66256-08-8.
  • Ryszard Sudziński, Problem mniejszości narodowych w Toruniu po II wojnie światowej (1945–1950), [w:] Mieczysław Wojciechowski (red.), Mniejszości narodowe i wyznaniowe w Toruniu w XIX i XX wieku, Toruń 1993a, ISBN 83-231-0456-5.
  • Ryszard Sudziński, Przekształcenia strukturalne Miasta Torunia w latach 1920–1975, Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, 1993b, ISBN 83-231-0439-5.
  • Marcin Swobodziński, Narodziny mitu „toruńskiej krwawej łaźni” i „krwawego sądu”, „Rocznik Toruński”, 38, 2011.
  • Michał Targowski, Ruch protestancki w Toruniu do końca 1558 roku, [w:] Jarosław Kłaczkow (red.), Ewangelicy w Toruniu (XVI-XX w.), Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2011, ISBN 978-83-7780-051-5.
  • Martina Thomsen, „...i tak zostanie toruńska Niniwa zburzona”. Pismo Daniela Ernesta Jabłońskiego „Das Betrübte Thorn” z 1725 r., „Rocznik Toruński”, 33, 2006.
  • Andrzej Urbański, Mikołaj Kopernik. Osobliwości Kujaw i Pomorza, Toruń 2003, ISBN 83-88219-07-3.
  • Urząd Statystyczny w Bydgoszczy, Raport o sytuacji społeczno-gospodarczej województwa kujawsko-pomorskiego 2024 [online], 2024 [dostęp 2025-01-10].
  • Zofia Waszkiewicz, Stosunki wyznaniowe w Toruniu (1920–1939), [w:] Mieczysław Wojciechowski (red.), Mniejszości narodowe i wyznaniowe w Toruniu w XIX i XX wieku, Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 1993, ISBN 83-231-0456-5.
  • Bogusława Wawrzykowska, Odkrywanie przeszłości, Toruń: Muzeum Okręgowe w Toruniu, 1998, ISBN 83-87083-12-7.
  • Henryk Wisner, Rzeczpospolita Wazów. Czasy Zygmunta III i Władysława IV, t. 1, Warszawa 2002.
  • Michał P. Wiśniewski, Zabytki w krzakach. Rzecz o zapomnianych cmentarzach lewobrzeżnego Torunia, [w:] Katarzyna Kluczwajd, Michał Pszczółkowski (red.), Zabytki lewobrzeżnego Torunia: zachowane, nieistniejące, tylko zaplanowane, Warszawa: Stowarzyszenie Historyków Sztuk, 2017a, ISBN 978-83-88341-79-3.
  • Michał P. Wiśniewski, Zapomniane cmentarze podgórskie, [w:] praca zbiorowa, 460 lat Podgórza 1555–2015, Toruń: Towarzystwo Miłośników Torunia, 2017b, ISBN 978-83-927097-8-7.
  • Jerzy Wojtowicz, Ludność, terytorium, zabudowa, [w:] Marian Biskup (red.), Historia Torunia. Tom II, cz. III. Między barokiem i oświeceniem (1660–1793), Toruń: Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 1996, ISBN 83-85196-39-0.
  • Wydział Rozwoju i Programowania Europejskiego, Raport o stanie miasta, Toruń 2020 [dostęp 2025-01-10].
  • Antoni Ziółkiewicz, Toruńskie pomniki. Pomniki, tablice, kamienie, Toruń: Wydawnictwo Urbański, 2009, ISBN 978-83-88219-32-0.

Linki zewnętrzne

edytuj