Treći prodor NOVJ u Srbiju
Treći prodor NOVJ u Srbiju,[1] poznat i kao Prodor operativne grupe divizija u južnu Srbiju,[2] bila je operacija NOVJ, preduzeta tokom jula i avgusta 1944. godine, u cilju povratka partizana u Srbiju i oslobođenja zemlje. Neposredni operativni cilj bio je spojiti se sa partizanima u južnoj Srbiji, protiv kojih su udružene osovinske snage vodile Topličko-jablaničku operaciju.
Operativnu grupu divizija za proboj činile su 2. proleterska, 5. krajiška i 17. istočnobosanska divizija NOVJ.[3] Zapovednik ove operative grupe bio je general Peko Dapčević.
Ovom prodoru prethodila su dva neuspešna prethodna prodora. Treći i konačni prodor NOVJ deo je veće bitke za Srbiju.[4]
U vrijeme izvođenja operacije Trumpf, u kojoj se Četvrta grupa jurišnih korpusa JVuO pridružila njemačkim trupama u borbi protiv partizana, došlo je 14. jula 1944. u Kruševcu do sastanka vojnoupravnog komandanta Jugoistoka generala Hansa-Gustava Felbera sa kapetanom Neškom Nedićem, načelnikom štaba ove četničke formacije. Tom prilikom, Nedić je istaknuo da su „četnici u Englesku izgubili svako poverenje, pošto su ih Englezi izdali“, ponudivši svoje usluge u „borbi protiv komunizma“. General Felber je ocijenio da je riječ „o potpuno ozbiljnoj ponudi četnika koju treba prihvatiti“, s čim se složio i major Erich Weyel, oficir za vezu kod kapetana Nedića:
Neško Nedić je sada načelnik štaba četničke grupe koja se sa nama bori u akciji »Trumpf« i čija se jačina može proceniti na oko 10.000 ljudi. [...] Pošto su oni sami u borbi protiv komunizma i suviše slabi, uvideli su da moraju tražiti oslonac u nemačke oružane snage, kojima će se bezuslovno potčiniti sa puno poverenja. Oni su spremni da se bore protiv komunizma svuda tamo gde bih ih ja postavio. Na drugoj strani, Nedić je molio ponovnu pomoć u vidu isporuke municije i naoružanja, a naročito teškog naoružanja. Četnici su spremni da daju svaku garanciju da će se isporučeno naoružanje i municija upotrebiti samo protiv komunizma.[5][6]
– Izvještaj vojnoupravnog komandanta Jugoistoka Komandi Grupe armija »F« od 15. jula 1944. godine
28. 7. 1944. Iz šireg rejona Berana, posle prikupljanja i priprema, počeo prodor Operativne grupe divizija NOVJ u Srbiju.[7]
29. 7. 1944. U dolini reke Lešnice, Operativna grupa divizija NOVJ, prodirući iz rejona Berana u Srbiju, slomila otpor jedinica nemačke legije "Krempler" i borbene grupe "Bendl" i izbila u istočni deo Sandžaka. U tim borbama neprijatelj je imao 12 mrtvih, 24 ranjena i 123 nestala vojnika.[7]
4. 8. 1944. Između Raške i Kosovske Mitrovice Operativna grupa divizija NOVJ u borbi protiv delova nemačke 7. SS divizije Princ Eugen i 1. brdske divizije, forsirala reku Ibar i izbila na zapadne padine Kopaonika. U borbi je ubila 282, ranila preko 520 i zarobila 37 neprijateljskih vojnika, a iz nemačkog zarobljeništva oslobodila 12 Rusa i 80 Italijana. Zaplenjena je velika količina oružja i municije. Jedinice NOVJ su imale 52 poginula i 136 ranjenih boraca.[7]
6. avgusta 1944. godine, na planini Kopaonik (između Suvog Rudišta, Bukove glave, Brusa i Aleksandrovca), započele su četvorodnevne borbe između Operativne grupe divizija NOVJ i 4. grupe četničkih jurišnih korpusa (1, 2, 3. i 5. četnički jurišni korpus, ukupne jačine oko 10.000 boraca). U oštrim borbama jedinice NOVJ su razbile četnike i potisnule ih ka dolini reke Zapadne Morave, nanevši im gubitke od 522 poginula, 637 zarobljenih, većeg broja ranjenih, a deo četnika je dezertirao, zaplenivši pritom veću količinu ratne opreme.[7] Istog dana, goneći razbijene četnike iz 4. grupe jurišnih korpusa u pravcu komunikacije Aleksandrovac - Jošanička Banja, jedinice NOVJ ubile su 46, ranile 84 i zarobile 292 četnika, dok su same imale 2 poginula borca.[7]
7. avgusta 1944. godine na planini Kopaonik, jedinice Operativne grupe divizija NOVJ napale su četnički 1. ravnogorski i Valjevski korpus. U oštrim borbama četnici su pretrpeli gubitke od 404 poginula, više ranjenih i 347 zarobljenih.[7] Gubici jedinica NOVJ iznosili su 20 poginulih i 45 ranjenih.[7] Zaplenjeni su topovi, puške, municija i veća količina druge opreme. Goneći četnike, 2. proleterska udarna brigada, posle kraće borbe, zauzela je naselje Brus.[7]
9/10. avgusta jedinice NOVJ ušle su u Aleksandrovac.
Nakon probijanja Operativne grupe "Dapčević" preko Ibra početkom avgusta 1944. godine i teškog poraza koji je tokom narednih desetak dana nanela glavnini snaga JVuO, partizanske jedinice su masovno popunjavane novim dobrovoljcima, a slobodna teritorija je proširena.
S druge strane, povratak partizana u Srbiju doveo je do objedinjavanja svih nacionalističkih snaga pod okriljem Vermahta:
Nojbaher konstatuje da je premijer Nedić verno služi nemačkim interesima. Slično je i s Dražom Mihajlovićem, koji se do danas trudio da ne zauzme neprijateljsko držanje prema okupatoru. To isto Važi i za ostale vodeće Srbe, koji su se, pod parolom »Dajte nam oružje — onda pripadamo Vama«, lojalno držali.[8][9]
– Nemački obaveštajni izveštaj od 30. avgusta 1944.
- ↑ https://znaci.org/00001/55_221.htm
- ↑ https://znaci.org/00001/236.htm
- ↑ https://znaci.org/00001/55_221.htm
- ↑ https://znaci.org/00001/236.htm
- ↑ Izveštaj vojnoupravnog komandanta Jugoistoka od 15. jula 1944. Komandi Grupe armija »F« o razgovoru vođenom 14. jula 1944. u Kruševcu, sa četničkim komandantom Neškom Nedićem u vezi zajedničkih dejstava protiv jedinica NOV i POJ
- ↑ NARA, T311, Roll 195, frames no. 000725—000726.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 7,6 7,7 Operativna grupa divizija
- ↑ Zabeleška obaveštajne grupe nemačkih komandi na Jugoistoku od 30 avgusta 1944. sa savetovanja u štabu komande Jugoistoka o aktuelnim pitanjima saradnje sa Dražom Mihailovićem i razvoju celokupne situacije na području Jugoistoka
- ↑ NARA, T311, Roll 192, frames no. 000974-978.
