Ali Şir Nevayi

Türk Edebiyatının en önemli isimlerinden biri olan Ali Şîr Nevâyî, hayatı boyunca gerek devlet adamlığı gerekse şairliği ve hamiliğiyle döneminin en mühim şahsiyetlerinden biri olmuştur. Bu çalışmada, onun Farsça Divan’ında ve Garâ’ibü’s-Sıgar adlı divanının rubâîyyat kısımlarında bulunan rubâîleri, mazmunlar açısından ele alınarak mukayese edilmiştir. Ayrıca Farsça Divan'daki rubâîler Türkçeye tercüme edilirken, Garâ'ibü's-Sıgar'daki rubâîler günümüz Türkçesine aktarılmıştır.

Ali Şir Nevâyî (1441-1501), Timurlu başkenti Herat’ta siyasi ve kültürel kimliği ile büyük ün yapmış şair, devlet adamı ve dilcidir. Doğduğu coğrafyada, Timurlu Sultanları bölgeyi hem siyasi amaçlarına uygun, hem de bilim ve sanat koruyuculuklarını ön plana çıkararak yönettiklerinden Nevâyî, yüksek bir kültür ortamında eserlerini yazar. Dil ve edebiyat eserleri, dini ve ahlaki eserler, tarihi eserler, biyografik eserler ve vakfiyeler kaleme alan şair, Çağatayca yazarak Orta Asya Türk dilinin ve edebiyatının gelişmesinde büyük rol oynar.  Türk-İslam coğrafyasında beğenilerek okunan şairin eserlerinin kopyaları, bugün dünya müze, kütüphane ve özel koleksiyonlarında bulunur. 
Nevâyî henüz hayattayken, eserlerinin resimli nüshaları saray atölyesinde hükümdar, şehzade ve devlet adamları için hazırlanmaya başlanır. Çeşitli kültürel ve siyasî ilişkiler sonucu, ünü Herat çevresi dışına çıkan şair, İslam ve Türk edebiyatında kalıcı izler bırakır. Nitekim Nevâyî’nin eserlerinin resimli kopyaları sadece Timurlu coğrafyasında üretilmekle kalmamış, bu örnekler içerik ve tarzlarıyla Anadolu ve Orta Asya başta olmak üzere birçok üretim merkezini hem üslupsal hem de ikonografik açılardan etkilemiştir. Önce Timurlular için, ardından siyasî ve kültürel etkileşim sonucunda yayılarak üretimi devam eden resimli Alî Şîr Nevâyî kopyaları Akkoyunlular, Safevîler, Osmanlılar, Özbekler, Babürlüler için Herat, Şiraz, Tebriz, İstanbul, Şahruhiya,  Kazvin ve Buhara gibi merkezlerde hazırlanmaya devam etmiştir. Aralarında Sultan Yakub, Sultan Hüseyin Baykara,  Abdülaziz Bahadır Han, Kanuni Sultan Süleyman , Şah İsmail, Şah Tahmasp’ın da bulunduğu  sultanların nakkaşhanelerinde  hazırlanan bu resimli el yazmaları, Türk dünyasında ortak bir kültürel mirasın büyük bir saygı ve beğeniyle devam ettirildiğini gösteren önemli bir örnektir.

On The Budapest Copy Of The Lisânu’t-Tayr
Abstract
Chagatay Turkish, which developed on the basis of Karakhanid and Khwarazm Turkish, XV. from the XX
century. It was used as the spoken and written language of Eastern Turkishness in the period until the
beginning of the century. States have changed in the course of five hundred years; social, cultural and
economic life has changed, and as a result, the Chagatay written language has taken its place in history as a
source from which many different dialects have developed. Ali Shir Nevayi's influence is very important in
shaping this language. On the other hand, Feriduddin Attar, with her poet and mystic personality, left deep
traces on many poets both in Persian literature and in classical Turkish literature. The poet's work called
Mantıku't-Tayr is an Eastern Classic that has been read with pleasure in a wide geography, with both its
content and the mystical ideas behind the stories in the work. Ali Shir Nevayi, who believes that Turkish is a
high language of art and wrote her works with this belief, wrote her work named Lisanu't-Tayr as a master to
Mantıkut Tayr, the most famous masnavi of the Attar. Mantıku't-Tayr still maintains its vitality thanks to the
studies and translations, although centuries have passed since its spelling. Birds that describe the difficulty of
out mystical path, allegorical masnavi penned style, this work, work in Turkey Suleymaniye and Topkapi
including the Library two, while abroad has more than 10 copies in different countries. With this work, we
have reached a new copy of the work from the Library of the Hungarian Academy of Sciences. In this study,
the newly found Budapest copy of Lisanu’t-Tayr will be introduced.
Keywords: Chatay Turkish, Ali Shir Nevayi, Lisanu’t-Tayr, Mantıku’t-Tayr, Budapest copy.

Türk Edebiyatı dünyasının en önemli şahsiyetlerinden biri olan Ali
Şir Nevayî, Türk dilinin ve edebiyatının gelişmesinde çok önemli
katkıları olan büyük bir ediptir. Kendisinden sonra Doğu ve Batı
Türklüğü olmak üzere pek çok şair üzerinde etkiler bırakmış olan Ali Şir
Nevayî, hayatta olduğu süre içinde de hak ettiği şöhreti yakalamış olan
ender şahsiyetlerden biridir.
Çağatay Türkçesi bilhassa Ali Şir Nevayî’den sonra Batı
Türklüğünün ilgisini çekmiş ve Doğu Türkçesinden Batı Türkçesine
sözlükler hazırlanmış hatta aktarmalar yapılmıştır. Nevayî’yi anlamak
üzere düzenlenmiş olan bu sözlükler, onun kendi sahasında etkili
olmasına ilaveten ülkesinin sınırlarını aşan etkisi olduğunun
göstergesidir. Bu meyanda klasik edebiyatın pek çok şahsiyeti Nevayî’yi
örnek almış, şiirlerine nazireler yazmıştır.
Ali Şir Nevayî hakkında bugüne kadar dil ve edebiyat alanlarında
olmak üzere kayda değer sayıda çalışmalar yapılmıştır. Buna rağmen
hakkında söylenecekler nihayet bulmamıştır. Bu çalışmada da Ali Şir
Nevayî, çağdaşlarının gözünden ve dilinden değerlendirilecektir.
Nevayî’nin çağdaşlarının gözündeki konumunu/mertebesini tespit
etmenin, onun ve eserlerinin taşıdığı değer bakımından bizi daha
realistik neticelere götüreceği düşüncesindeyiz.
Klasik edebiyatta toplumun önde gelen simalarının, alanında
şöhret sahibi olmuş kimselerin hayatları hakkında bilgi veren tezkireler,
edebiyat ve kültür tarihi bakımından da zamana ışık tutan önemli
eserlerdir. Şairlerin hayatları hakkında kısa biyografiler ve şiirlerinden
örnekler veren tezkireler, modern edebiyatın şairler antolojisi karşılığı
sayılabilecekleri gibi edebî tenkit fonksiyonunu da gerçekleştiren
eserlerdir. Tezkireler aynı zamanda konu edindikleri dönemin en yakın
ağızdan tanığıdır. Bu sebeple çalışmamıza, dönemin tezkire ve hatırat
türündeki eserleri kaynaklık etmiştir.

Şiir aleminin sultanı olarak nitelendirilen Ali Şir Nevâyî (M. 1441-1501) yazdığı eserleriyle Türk edebiyatını yeni bir aşamaya yükseltmiştir. Timurlu Rönesansının son, aynı zamanda en seçkin temsilcilerinden biri olan Nevâyî, sanat alanındaki faaliyetleri, devlet görevleri ve toplumsal faaliyetlerinin yanı sıra büyük bir düşünür olarak ön plana çıkmaktadır. O çalışma hayatında doğrudan siyasi ve toplumsal görevleri üstlenmiş, vakıflar kurmuş, bütün malvarlığını bu yönde harcamıştır. Hüseyin Baykara'nın çocukluktan itibaren dostu ve en çok güvendiği kişi olması sebebiyle devlet görevlerine getirilmiş, siyasi kişiler ve devlet adamlarını iyi tanımıştır. Şiirleri dışında topluma, ilme, sanata verdiği değer onun toplum tarafından sevilmesine sebep olmuş, şair daima toplumla iç içe olmuştur. Bu sebeple Nevâyî kaleme aldığı eserlerinde yaşadığı dönemin dikkate değer meselelerini de dile getirmiş, bu meselelerin çözüme kavuşması için kritik analitik bakışlarını ifade etmiştir. Üstelik onun bu düşünceleri yeri geldiğinde alegorik ve mecazî anlatımla aktarılmış, şairin ideal insan, ideal devlet ve ideal toplum konusundaki düşüncelerini yansıtmıştır. Bu sebeple Nevâyî'nin bıraktığı miras sadece ilmî ve edebî bakımdan değil, aynı zamanda sosyal meseleler yönünden de değerlidir.

Özet Mevcut bilgilerimize göre Çağataycadan Osmanlıcaya yapılmış tercümeler Nevâyî'ye ait iki mensur eserle bir mesneviden ibarettir. Bu eserlerden biri olan İran hükümdarlar tarihi konulu Tevârîh-i Mülûk-i Acem 15. yüzyıl sonlarında yazılıp 16. yüzyılda Osmanlıcaya tercüme edilmiştir. İki metin, birleşik cümlelerin yapısı bakımından karşılaştırıldığında Çağatayca ile Osmanlıca arasında daha önce irdelenmemiş bazı farklar tespit edilebilmektedir. Bu farklar, iki metinde de yoğun olarak bulunan Hint-Avrupa söz dizimi kurallarına göre alta sıralanmış cümlelelerde bilhassa dikkat çekicidir. Çağatayca metinde Hint-Avrupa modeli alta sıralamanın Osmanlıca tercümeye oranla daha çeşitli işlevlerle ve daha sık kullanıldığı görülmektedir. Bazen Türkçenin zarf-fiil grupları ile Farsçanın bitimli cümleleri alta sıralamaya yarayan cümle bağlayıcıları bir arada kullanılmaktadır. Çağatayca metinde bu gibi melez yapıların örneğine rastlanmamakta, ancak Osmanlıca tercümede bu kullanımların farklı tipleri bulunmaktadır.

Bir sözcüğün bir metnin içindeki kullanım miktarının diğer sözcüklerden daha fazla veya daha az olması
ve dahi hiç kullanılmamış olması; dil bilimi, psikoloji ve sosyoloji çalışmalarına konu olmaktadır. Sıklık
analizleri, uygulandıkları yere ve araştırmanın çerçevesine göre bir bireyin, bir grubun veya bütün bir
toplumun söz varlığını, hangi nesnelere veya kavramlara düşünce dünyalarında daha fazla yer
verdiklerini, önceliklerini vb. birçok veriyi ortaya koymaktadır. Bir yazar veya şairin düşünce dünyasını,
duygularını, düşünüş biçimini de bu tür çalışmalarla belirlemek mümkün olmaktadır. Bu bildiride,
Çağatay Türkçesinin önemli temsilcisi Ali Şir Nevâyî’nin Türkçe divanlarının taranmasıyla oluşturulacak
sözcük havuzunda yer alan Türkçe ve alıntı sözcüklerin kullanım sıklıkları incelenecektir. Alî Şîr
Nevâyî'nin alıntı sözcük kullanım miktarlarının divanlar arasında gösterdiği değişimler, alıntı sözcük-
Türkçe sözcük oranları, en sık geçen sözcüklerin miktarı hangi sözcükler oldukları, bu divanlarda
kullanılan sözcüklerin sayıları gibi veriler grafikler ile gösterilerek yorumlanacaktır.

Anadolu’ya doğru gerçekleşen göçlerle birlikte Doğu ve Batı kolunda gelişen Türk dili önemli şair ve yazarlar ile gelişimine devam etmiştir. Çağatay Türkçesi; Türkistan coğrafyasında 15. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar Timurlular Devleti, Şibanîler Devleti, Buhara, Hokand ve Hive Hanlıkları ile Babür İmparatorluğu’nun resmî dili olarak kullanılmıştır. Dönemin önde gelen ismi Alî Şîr Nevāyi olmuştur. O, alanında pek çok ilke imza atmış, sanatıyla Anadolu’ya kadar uzanmış ve takip edilmiş; eserlerinin anlaşılması için çok sayıda Çağatayca sözlüğün yazılmasına vesile olmuştur. Nevâyî çalışmaları Osmanlı döneminde, şairin de sağ olduğu dönemde başlamıştır. Ahmed Paşa’nın onun şiirlerine nazire yazdığı bilinmektedir. Türkiye’de yer alan birçok kütüphanede Nevāyî’nin külliyatları bulunmakta, eserlerinin istinsah edildiği görülmektedir. On dokuzuncu yüzyılda Osmanlı siyasetinin bir sonucu olarak Doğu Türklüğü yeniden hatırlanmış, Nevāyî’nin eserleri Anadolu’da yayımlanmıştır. Ahmet Vefik Paşa tarafından 1872 yılında yayımlanan Mahbûbu’l-Kulûb bunun bir örneğidir. Alî Şîr Nevāyî’nin eserleri dil ve edebiyat alanında hazırlanan tez, makale ve bildirilere konu olmuş; mevcut çalışmalar ağırlıklı olarak çeviri yazı ve dil inceleme yöntemiyle ele alınmıştır. Türkiye Türkçesine aktarılan eseri yok denecek kadar azdır. Prof. Dr. Funda Toprak ’ın Akçağ Yayınları arasında 2021 yılında basılan Tasavvufî ve Edebî Yönleriyle Alî Şîr Nevāyî başlıklı çalışması, şairin edebî ve tasavvufî yönleriyle sanatını anlamamıza yardımcı olmak için kaleme alınmıştır. Eser, Alî Şîr Nevâyî’nin divan, mesnevi, dinî eserlerinden beyitler ve rubailerin incelenerek Türkiye Türkçesine aktarılması ile oluşturulmuştur. Bu yönüyle okurlara/araştırmacılara, Nevâyî’nin şiirlerini Türkiye Türkçesi ile okuma imkânı sunmaktadır. Bunun yanında şairin, ayet ve hadislerden yaptığı iktibas ve telmihler de çalışmada tespit edilmiştir.

In this study, Ali Şir Nevayi's work named Muhakemetu'l-Lugateyn (ML) has been examined in terms of the presence of propaganda techniques. Ali Şir Nevayi was born on February 9, 1441 in Herat and passed away on January 3, 1501. Ali Şir Nevayi is one of the leading names in Turkish literature. He was the first poet of Turkish literature who carried the biography tradition to Turkish literature. Ali Şir Nevayi was a intelligent statesman as well as a talented poet. Having produced works in Persian and Turkish, Nevayi utilized this experience to develop the use of Turkish. He compares Turkish and Persian in his work named Muhakemetu'l-Lugateyn. He argued that Turkish is a superior literary language than Persian. He tried to prevent Turkish from disappearing in a bilingual society, and tried to persuade Turks to produce Turkish works. In this study, it is investigated whether Ali Şir Nevayi uses propaganda techniques, which is a oneway communication method for persuasion purposes. The aim is to contribute to reveal the communication methods used in the basic works of Turkish culture. For this purpose, propaganda and propaganda techniques has been examined by rewiewing the literature. In order to reveal the existence of propaganda techniques in ML, content analysis method. This method requires a review according to the background information in the literature. As the result of the study, the propaganda techniques which are specific instance, simplification, pinpointing the enemy, virtue words, plain folk or common man, implication, presenting the other side, fear, least of evils, name calling, appeal to authority, repetition, transfer and compare and contrast techniques have been revealed in ML. The communication methods that have been used successfully in the past should be taught in today's Turkish education.