13

‰õΩ@∞O|=Ú
=ºHÎ̃ =∞iÜ«Ú ã¨=∂*ÏxH˜ ‰õΩ@∞O|O XHõ =ÚYº"≥∞#ÿ ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨=¸Ç¨ÏO. D „ѨÑO¨ K«O Ö’x „Ѩu =ºH˜Î U^À
XHõ ‰õΩ@∞O|OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ LO\Ï_»∞. =∞#=∞O^Œ~=° ¸ ‰õΩ@∞O|OÖ’ ѨÙ\˜,ì ‰õΩ@∞O|OÖ’<Õ ÃÑiy ÃÑ^Œ"Ì å~°"∞≥ <ÿ å=Ú.
Ñ≤ÅÅ¡ ∞ ѨÙ@ì_O» `À ‰õΩ@∞O| Ѩi=∂}O ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞Ok. H˘xfl ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ ‰õΩ@∞O|OÖ’ H˘xfl `«~åʼnõΩ K≥Ok# "å~°∞
‰õÄ_® ã¨É∞íè ºÅ∞QÍ LO\Ï~°∞.
‰õΩ@∞O|O XHõ Hˆ O„^Œ aO^Œ∞=Ù. nx K«∞@∂ì<Õ =∞# "≥Ú`«OÎ rq`«O u~°∞QÆ∞`«∂ LO@∞Ok. =∞#O =∞#
k#K«~°º#∞ =∞# ‰õΩ@∞O| ã¨Éèí∞ºÅ`À „áê~°Oaè™êÎ=Ú. L^ÀºQÆ, =$uÎѨ~°"≥∞ÿ# =∞iÜ«Ú ™ê=∂lHõ ÉÏ^茺`«Å#∞
x~°fiiÎOK«_®xH˜ =∞#O |Ü«∞\˜H˜ "≥o§ =∞m§ uiy ‰õΩ@∞O|OÖ’H˜ =™êÎ=Ú.
g∞~°∞ D q+¨Ü∂« xfl QÆ∞~°∞OÎ K«∞‰õΩ<Õ LO\Ï~°∞. H˘xfl `«Ñʨ x Ѩiã≤`÷ ∞« ÅÖ’ g∞~°∞ XHõ"àÕ ◊ g∞ ‰õΩ@∞O|O #∞O_ç
^Œ∂~°OQÍ L#flѨC_»∞, g∞~°∞ „Ѩu z#fl q+¨Ü∂« xfl ã¨O`À+¨"∞≥ <ÿ å, ^Œ∞óY"≥∞<ÿ å g∞ ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ`À ѨOK«∞H˘O\Ï~°∞.
‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ`À LO_®Å<Õ HÀiHõ g∞~°∞ g∞ ‰õΩ@∞O|ã¨É∞íè ºÅ`À ѨOK«∞H˘<Õ |Å"≥∞#ÿ L^ÕfiQÆ |O^è•xfl „ѨuѶe¨ ã¨∞OÎ k.
D áê~îO° Ö’ g∞~°∞ ‰õΩ@∞O|O Ü≥ÚHõ¯ J<ÕHõ JOâßÅ#∞ =∞iÜ«Ú =ºH˜Î rq`«OÖ’ nx „Ѩ^•è #áê„`«#∞ QÆ∞iOz
`≥Å∞ã¨∞H˘O\Ï~°∞.

ÅH∆ͺÅ∞
D áê~îåºOâßxfl K«kq# `«~∞° "å`« g∞~°∞ D q+¨Ü∂« Å#∞ J~°O÷ KÕã∞¨ HÀQÆÅQÍe.
O ‰õΩ@∞OÉÏxfl x~°fizOK«_O»
O ‰õΩ@∞O|O Ü≥ÚHõ¯ ™ê=∂lHõ „áê=ÚYº`«#∞ q=iOK«_O»
O ^•x ÖHõ}
∆ ÏÅ#∞ q=iOK«_O»
147
 O ‰õΩ@∞O|O Ü≥ÚHõ¯ qq^èŒ „ѨHÍ~åºÅ#∞ q=iOK«_O»
O qq^èŒ ~°HÍÖˇ#· ‰õΩ@∞OÉÏÅ#∞ =i‚OK«_O»
O L=∞‡_ç / ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O|O =∞iÜ«Ú P^è∞Œ xHõ / Hˆ O„^ŒHõ ‰õΩ@∞O|O Ü≥ÚHõ¯ J~°O÷ =∞iÜ«Ú ã¨=∞㨺Å#∞
q=iOK«_O» =∞iÜ«Ú
O ‰õΩ@∞O|OÖ’ =ã¨∞#Î fl =∂~°∞ÊÅ∞ =∞iÜ«Ú D =∂~°∞ÊÅ "≥#∞Hõ L#fl HÍ~°HÍÅ#∞ / HÍ~°}ÏÅ#∞ =i‚OK«_O»

13.1 ‰õΩ@∞O|O J~°÷O =∞iÜ«Ú x~°fiK«#O

ã¨=∂[ „Ѩ^•è # ÉèÏQÆ=Ú ‰õΩ@∞O|O, ‰õΩÑ¡ OΨ QÍ ‰õΩ@∞O|=∞O>Ë, ÉèÏ~åº, Éè~í ΰ =∞iÜ«Ú Ñ≤ÅÅ¡ HõÅ~ÚHõ, qã¨$Î `å~°O÷ Ö’
‰õΩ@∞O|O JO>Ë, J<ÕHõ `«~åʼnõΩ K≥Ok# |O^è∞Œ ã¨=¸Ç¨Å∞ XHõi`À WOH˘Hõ~∞° ~°HÎõ ã¨O|O^èOŒ ^•fi~å, q"åǨÏO
^•fi~å ÖË^• ^Œ``Ϋ « ^•fi~å ã¨O|O^è•xfl Hõey LO_»@O.
K«@|ì ^ŒOú QÍ q"åǨÏO KÕã∞¨ H˘#fl ^ŒOѨ`∞« Å∞ XˆH ÃÑH· Ñõ C¨ „H˜O^Œ Hõeã≤ rqOK«_O» =Å¡ ‰õΩ@∞O|O J<Õk
U~°Ê_»∞`«∞Ok. q"åÇ≤Ï`«∞Öˇ#· [O@ Hˆ =ÅO L=∞‡_ç x"å™êxfl =∂„`«"∞Õ Ñ¨OK«∞HÀ~°∞, "å~°∞ âßs~°HOõ QÍ, =∂#ã≤HOõ QÍ,
Pi÷HOõ QÍ, ™ê=∂lHõOQÍ XHõiH˘Hõ~∞° ã¨ÇϨ HõiOK«∞H˘O\Ï~°∞. "å~°∞ X‰õi`À WOH˘Hõ~∞° `«=∞ qq^èŒ J=ã¨~åÅ∞,
HÀiHõÅ#∞ f~°∞ÛH˘O\Ï~°∞. Ñ≤ÅÅ¡ ѨÙ@∞ìHõ ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ xO_»∞^Œ<åxfl Wã¨∞OÎ k. Wk ÉèÏ~åº, Éè~í Åΰ =∞^躌 =∞iÜ«Ú
"åi‰õΩ@∞OÉÏÅ =∞^躌 „¿Ñ=∞, "å`«ûÖϺxfl ÃÑOá⁄Okã¨∞OÎ k.
‰õΩÑ¡ OΨ QÍ, ‰õΩ@∞O|O J<Õk W^Œ~Ì ∞° =º‰õΩÅÎ =∞^躌 ™ê=∂lHõOQÍ x~°fizOz# XHõ ™ê=∂lHõ ã¨O|O^è•Å
HõÅ~ÚHõ D ã¨O|O^è•xfl g∞~°∞ ѨÙ@∞ìH,õ q"åǨÏO ÖË^• ^Œ``Ϋ « ^•fi~å Hõey LO\Ï~°∞.
‰õΩ@∞O|O J<Õk q"åǨÏOÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ #ç XHõ |O^è∞Œ `«fi ã¨=¸Ç¨ÏO, QÆ$ǨÏѨ~"° ∞≥ #ÿ =∞iÜ«Ú Hõeã≤ x=ã≤OKÕ
ã¨=¸Ç¨ÏO. nxx W\Ï¡ x~°fizOK«=K«∞Û. ''ã¨O`å<À`«ÊuÎH,© Ñ≤ÅÅ¡ ÃÑOѨHÍxH˜ `«y#O`« YzÛ`«OQÍ, ^•^•Ñ¨Ù z~°™ê÷~ÚQÍ
LO_Õ ¢ã,Α ѨÙ~°∞+¨ ã¨O|O^èOŒ KÕ`« x~°~‚ ÚOѨ|_ç# |$O^Œ"∞Õ ‰õΩ@∞O|O——.
S#ѨÊ\˜H© QÆ$ǨÏã¨O|O^è"Œ ∞≥ #ÿ =∞iÜ«Ú ‰õΩ@∞O| POâßÅ =∞^躌 QÆÅ ÉË^•è Å#∞ g∞~°∞ J~°O÷ KÕã∞¨ HÀHõ `«Ñʨ ^Œ∞.
QÆ$ǨÏOÖ’ ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ∞ =∂„`«"∞Õ LO_»~∞° . H˘xfl ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ nxÖ’ XHõi`À WOH˘HõiH˜ ã¨O|O^èOŒ ÖˉΩõ <åfl
"å~°∞ x"å™êxfl Hõeã≤ ѨOK«∞H˘O\Ï~°∞. D x"åã¨O XHõ WÅ∞¡ HÍ=K«∞Û. ÖË^• XHõ Jáê~ü"ì ∞≥ O\ò HÍ=K«∞Û ÖË^• XHõ QÆk
HÍ=K«∞Û. XO\iQÍ rqã¨∞#Î fl =ºH˜Î XHõ QÆ$ǨÏOÖ’ rqã¨∞<Î åfl_»x ÉèÏq™êÎ~ˆ HÍx ‰õΩ@∞O|OÖ’ rqã¨∞<Î åfl~°x ÉèÏqOK«~∞° .

13.2 ‰õΩ@∞O|O Ü≥ÚHõ¯ ™ê=∂lHõ á„ ê=ÚYº`«

‰õΩ@∞OÉÏxfl ã¨=∂[Ѩ٠=¸Åã¨OÎ ÉèOí QÍ Ñ¨iQÆ}O˜ K«_O» =Å¡ nx J^躌 Ü«∞#O ZO`À „áê=ÚYº`«#∞ Hõey
LOk. =∂#= ã¨=∂[O ~°∂á⁄O^Œ_O» Ö’, ¢ã,Α ѨÙ~°∞+¨µÅ∞, "åi ã¨O`å#O XHõ ã≤~÷ "° ∞≥ #ÿ |O^è∞Œ `«fiO ^•fi~å XHõi`À
WOH˘Hõ~∞° |OkèOz LOK«@OÖ’ ‰õΩ@∞O|O J`åº=â◊ºHõ"∞≥ #ÿ áê„`« x~°fiÇ≤Ïã¨∞OÎ k. nxx =∂#= ã¨fiÉèÏ=O Ü≥ÚHõ¯

148
ÃÑOѨÙ_»∞ QÆ$ǨÏOQÍÑ≤Å∞™êÎ~∞° . ZO^Œ∞HõO>Ë Ñ≤ÅÅ¡ #∞ ‰õΩ@∞O|OÖ’ ÃÑOKÕ q^è•#O, qq^èŒ ã¨xfl"ÕâßʼnõΩ "åi „Ѩuã¨ÊO^Œ#
"≥Ú^ŒÖ#·ˇ q KåÖÏ =~°‰Ωõ ‰õΩ@∞O|"Õ∞ x~°~‚ Úã¨∞OÎ k Hõ#∞Hõ. JO`ÕHÍHõ ‰õΩ@∞O|O =ºHÎ̃ =¸iÎ=∞`åfixH˜ P^è•~åxfl
HõeÊã¨∞OÎ k.
‰õΩ@∞OÉÏxfl ''ã¨O㨯$u =∂~°∞Ê Hˆ O„^ŒOQÍ—— ‰õÄ_® Ñ≤Å∞™êÎ~∞° . ã¨O㨯$u J<Õk "å`å=~°}OÖ’x =∂#=
xi‡`«"∞≥ #ÿ ÉèÏQÆ=∞<Õ q+¨Ü∞« O =∞#O^ŒiH˜ `≥eã≤O^Õ. Ñ≤Å"¡ å_»∞ ã¨O㨯$u Ü≥ÚHõ¯ „Ѩu JOâ◊O`À ‰õΩ@∞O|OÖ’<Õ
ѨiK«Ü∂« xfl á⁄O^Œ∞`å_»∞. ÃÑiy ÃÑ^Œ"Ì å_≥#· `«~∞° "å`« J`«#∞ ™ê=∂lHõ „Ѩ=∂}ÏÅ∞, PKå~åÅ∞ =∞iÜ«Ú =∂#=
rq`åxH˜ ã¨O|OkèOz# Éè∫uHõ JOâßʼnõΩ ã¨O|OkèOz# Ѩi*Ï˝<åxfl `«~∞° "åu `«~åxH˜ JO^Œ*™Ë êÎ_∞» .
XHõ =Ü≥∂[#∞_»∞ ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ ‰õΩ@∞OÉÏÅÖ’ ÉèÏQÆOQÍ LO\Ï_»∞. `å#∞ [x‡Oz# ‰õΩ@∞O|OÖ’ ã¨É∞íè º_»∞QÍ
LO\Ï_»∞. ^•xx '[#‡ „áêѨΠ‰õΩ@∞O|O— Jx Ñ≤Å∞™êÎ~∞° . D ‰õΩ@∞O|OÖ’ =ºH˜Î ‰õΩ=∂~°∞_»∞ ÖË^• ‰õΩ=∂Ô~QÎ Í
QÆ∞iÎOѨÙ#∞ á⁄O^Œ∞`å_»∞. W@∞=O\˜ ‰õΩ@∞O|O J`«x =¸iÎ=∞`«fiO =∞iÜ«Ú rq`«OÃÑ· ZO`À „ѨÉÏè "åxfl Hõey
LO@∞Ok.
q"åǨÏO J~Ú# `«~∞° "å`« XHõ =ºH˜Î ™ê÷ÑO≤ K«∞H˘<Õ ‰õΩ@∞OÉÏxfl 'ã¨fiÜ«∞O ™ê÷Ñ`≤ « ‰õΩ@∞O|O— Jx Ñ≤Å∞™êÎ~∞° . D
‰õΩ@∞O|OÖ’ q"åÇ≤Ï`« [O@ ã¨O`å<åxfl á⁄Ok "åix ÃÑOzÃÑ^ŒÌ KÕ™êÎ~∞° .

[#‡ „áêѨΠ‰õΩ@∞O|O ã¨fiÜ«∞O ™ê÷Ñ`≤ « ‰õΩ@∞O|O

`«O„_ç ÉèÏ~°º
`«e¡ =ºH˜Î Éè~í ΰ
™È^Œ~∞° _»∞ (JǨÏO) ‰õΩ=∂~°∞_»∞
™È^Œi ‰õΩ=∂Ô~Î

Ѩ@O 1
=ºHÎ̃ =∞iÜ«Ú ã¨=∂*ÏxH˜ ‰õΩ@∞O|O KåÖÏ „áê=ÚYº`«#∞ Hõey LOk Hõ#∞Hõ, ã¨=∂[ âߢãÎ̈OÖ’ nx
J^躌 Ü«∞#O ZO`À „áê^è•#º`«#∞ Hõey LOk.

149
 13.3 ‰õΩ@∞O|O ÅHõ}
∆ ÏÅ∞
™ê=∂lHõ =º=ã¨÷ Ü≥ÚHõ¯ =¸Å qÉèÏQÆO ‰õΩ@∞O|=Ú. Wk H˘xfl „Ѩ`ºÕ Hõ ÅHõ}
∆ ÏÅ#∞ Hõey LO@∞Ok. "å\˜x
„H˜Okq^èOŒ QÍ q=iOK«=K«∞Û.
1. qâ◊fi[h#`« : XHõ ™ê=∂lHõ qÉèÏQÆOQÍ ‰õΩ@∞O|O qâ◊fi[h#O. ‰õΩ@∞O|O ÖËx XHõ¯ ã¨=∂[O ‰õÄ_® D
„ѨÑO¨ K«OÖ’ HõxÑ≤OK«^∞Œ . Wk =ºHÎ̃ =∞iÜ«Ú ã¨=∂*ÏxH˜ `«Ñʨ xã¨iQÍ J=ã¨~O° JÜÕ∞º J<ÕHõ „ѨHÍ~åºÅ#∞
x~°fiÇ≤ÏOK«_"» ∞Õ nx qâ◊fi[h#`«‰Ωõ QÆÅ HÍ~°}O.KåÖÏ ™ê=∞~°º÷ O`À ‰õΩ@∞O|O âßs~°H,õ Pi÷H,õ ™ê=∂lHõ
=∞iÜ«Ú =∂#ã≤Hõ „ѨHÍ~åºÅ#∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞OÎ k. "åãÎ̈=OÖ’ Wxfl „ѨHÍ~åºÅ#∞ x™êfi~°Oú QÍ, x|^Œ`ú `« À ѨÓiÎ
KÕ¿ã ã¨Oã¨÷ ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ =∂~°∞QÍ =∞~˘Hõ\˜ ÖË^∞Œ .
2. L„^ÕHõ ѨÓi`« P^è•~°=Ú : ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ∞ L„^ÕHÑõ Ó¨ i`«OQÍ XHõiH˘Hõ~∞° Hõ@∞ì|_ç LO\Ï~°∞. "å~°∞ XHõiH˘Hõ~∞°
„¿Ñ=∞, ~°H}∆õ , =∞iÜ«Ú `«y# *Ï„QÆ`ÅΫ ∞ HõeÊOK«_"» ∞Õ QÍHõ J=ã¨~O° =zÛ#ѨC_»∞ "å~°∞ ‰õΩ@∞O|O ã¨É∞íè ºÅ
"Õ∞Å∞ HÀã¨O `åºQÍÅ∞ KÕÜ∞« _®xH˜ ‰õÄ_® ã≤^OúŒ QÍ LO\Ï~°∞.
3. Ѩiq∞`« Ѩi=∂}O : ‰õΩ@∞O|O „Ѩ^•è #OQÍ ÉèÏ~°º, Éè~í ΰ =∞iÜ«Ú "åi Jq"åÇ≤Ï`« ã¨O`å#O`À ~°∂á⁄O^Œ∞`«∞Ok.
Wk XHõ „áê^äqŒ ∞Hõ ã¨=¸Ç¨ÏO. nxÖ’ ã¨Éºíè `«fiO q"åǨÏO ^•fi~å ÖË^• ~°HÎõ ã¨O|O^ŒO ^•fi~å U~°Ê_ç#
ã¨O|O^è•Å‰õΩ =∂„`«"∞Õ Ñ¨iq∞`«"∞≥ ÿ LO@∞Ok. ÃÑ^ŒÌ ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ ~ÀA ~ÀA‰õΩ „Hõ=∞OQÍ `«Q∞Æ `æ ∞« <åfl~Ú.
4. ™ê=∂lHõ xi‡uÖ’ Hˆ O„^ŒHõ ™ê÷#=Ú : Jxfl ã¨=¸Ç¨ʼnõΩ ‰õΩ@∞OÉÏxfl XHõ „áê^èqŒ ∞Hõ ÖË^• „Ѩ^•è # Hˆ O„^ŒOQÍ
ÉèÏq™êÎ~∞° . z#fl ã¨=∂*ÏÅ∞ =∞iÜ«Ú Jaè=$kú K≥Ok# ã¨=∂*ÏÖÖ’ "≥Ú`«OÎ ™ê=∂lHõ xi‡u JO>Ë ™êOѶ∞≤ Hõ
ã¨O|O^è•Å ‰õÄ~°∞Ê ‰õΩ@∞O|O q∞^Œ<Õ Z‰õΩ¯=QÍ P^è•~°Ñ_¨ ç LO@∞Ok.
5. ™ê=∂lHõ x|O^è#Œ Å∞ : ‰õΩ@∞O|O ™ê=∂lHõ „Ѩ=∂}ÏÅ „ѨHÍ~°O ѨxKÕã∞¨ OÎ k. nx ã¨É∞íè ºÅ∞ ™êOѶ∞≤ Hõ
„Ѩ=∂}ÏÅ∞, ã¨O„Ѩ^•Ü«∂Å∞ Z\Ï¡ J#∞ã¨iOKåÖ’ ™ê=∂lH©H~õ } ° „Ѩ„H˜Ü∞« ^•fi~å `«sÊù^∞Œ - á⁄O^Œ∞`å~°∞.
‰õΩ@∞O| ã¨Éèí∞ºÅ =∞^茺 JO`«~°æ`« ã¨O|O^è•Å∞ =∞iÜ«Ú Ñ¨~°ã¨Ê~° K«~°ºÅ∞ ™êOѶ≤∞Hõ =∞iÜ«Ú ™ê=∂lHõ
xÜ«∞=∂Å ^•fi~å H˘#™êQÆ∞`å~Ú.
6. âßâ◊fi`«O =∞iÜ«Ú `å`å¯eHõ ã¨fiÉèÏ=O : ‰õΩ@∞O| ã¨Oã¨÷ x~°O`«~"° ∞≥ #ÿ k =∞iÜ«Ú qâ◊fi[h#"≥∞Oÿ k. HÍh
ÉèÏ~åº, Éè~í Åΰ ∞ Hõeã≤ L#flO`« HÍÅ"Õ∞ =ºHÎ̃Q`Æ « ‰õΩ@∞O|O H˘#™êQÆ∞`«∞Ok. "åi =∞~°}O ÖË^• q_®‰õΩÅ
`«~∞° "å`« "åi ‰õΩ=∂~°∞Å∞ ÖË^• ‰õΩ=∂Ô~ÅÎ ∞ H˘`«Î ‰õΩ@∞OÉÏÅ#∞ U~åÊ@∞ KÕã∞¨ H˘O\Ï~°∞, "å~°∞ ‰õΩ@∞O|
¿Ñ~°∞#∞, ã¨O„Ѩ^•Ü«∂xfl H˘#™êy™êÎ~∞° . D K«„HõO W^Õ q^èOŒ QÍ H˘#™êQÆ∞`«∞Ok.

150
 ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ ÃÑ· ¿Ñ~˘¯#fl „Ѩ`ºÕ Hõ ÅHõ}
∆ ÏÅ HõO>Ë H˘xfl ™ê^è•~°} ÅHõ}
∆ ÏÅ∞<åfl~Ú. "å\˜x „H˜O^Œ ¿Ñ~˘¯#_»O
[iyOk.
1. q∞^èŒ∞# ã¨O|O^è•Å∞ : XHõ ѨÙ~°∞+¨µ_»∞ =∞iÜ«Ú XHõ ¢ã‘Î ™ê=∂lHõ „Ѩ=∂}ÏÅ "Õ∞~°‰õΩ q"åǨÏO
KÕã∞¨ HÀ=_»O^•fi~å XHõ ‰õΩ@∞O|O U~°Ê_»∞`«∞Ok. ÉèÏ~åºÉè~í Åΰ ∞ ™ê=∂lHõOQÍ P"≥∂^ŒO á⁄Ok# Ѩ^uúŒ
^•fi~å ÖˇO· yHõ "åOKèÅ« #∞ ã¨O`«$Ñ≤ÑÎ ~¨ K° ∞« HÀ=_®xH˜ q"åǨÏO J#∞=∞uxã¨∞OÎ k. =¯‰õΩÅÎ ∞ P~ÀQƺ=O`«OQÍ
rqOK«_®xH˜ D „Ѩ^•è # "åOKèÅ« #∞ ã¨O`«$Ñ≤ΠѨ~K° ∞« HÀ=_»O `«Ñʨ xã¨i.
2. L=∞‡_ç x"åã¨O : ™ê^è•~°}OQÍ ‰õΩ@∞O|OÖ’x ã¨É∞íè ºÅ∞ L=∞‡_ç x"å™êxfl ѨOK«∞H˘O\Ï~°∞. ÉèÏ~åºÉè~í ΰ
"åi ã¨O`å#O =∞iÜ«Ú W`«~° |O^è∞Œ =ÙÅ∞ Hõeã≤ x=ã≤™êÎ~∞° .
3. =Oâß#∞„Hõ=∂xfl ÖˇH¯˜ OK«_O» : ‰õΩ@∞O| „Ѩ^•è #OQÍ XHõ kfiáê~°≈fi ã¨=¸Ç¨ÏO ÉèÏ~åº, Éè~í ΰ =∞iÜ«Ú
W~°∞"≥Ñ· Ù¨ Å |O^è∞Œ =ÙÅ`À ~°∂á⁄O^Œ∞`«∞Ok. J~Ú`Õ "åi Ñ≤ÅÅ¡ ∞ `«O„_ç ¿Ñ~°∞ QÍh ÖË^• Pã≤xÎ QÍx ÖË^•
`«e¡ ¿Ñ~°∞#∞ ÖË^• Pã≤xÎ ã¨O„Hõq∞OѨKãÕ ∞¨ H˘O\Ï~°∞. ™ê÷xHõ ã¨O„Ѩ^•Ü«∂xfl |\ì̃ Wq ã¨O„Hõq∞™êÎ~Ú.
4. Pi÷Hõ Ѩ^uúŒ : „Ѩu ‰õΩ@∞O|O ^•x ã¨É∞íè ºÅ Pi÷Hõ J=ã¨~åÅ HÀã¨O H˘xfl U~åÊ@¡#∞ KÕã∞¨ OÎ k. ™ê^è•~°}OQÍ
‰õΩ@∞O|OÖ’x ÃÑ^ŒÅÌ ∞ =$`«∞ÅÎ ∞ ÖË^• L^ÀºQÍÅ#∞ KÕÑ\¨ ì˜ _»|∞ƒ ã¨Oáêk™êÎ~∞° . ‰õΩ@∞O|OÖ’x ã¨É∞íè ºÅO^Œi
Pi÷Hõ J=ã¨~åÅÖ’ P^Œ∞HÀ=_®xHÀã¨O D _»|∞ƒ#∞ Y~°∞Û ÃÑ_»`å~°∞. ‰õΩ@∞O|O Ö’x =$^Œ∞Åú ∞ =∞iÜ«Ú
[|∞ƒÑ¨_#ç ã¨É∞íè ºÅ#∞ K«∂ã¨∞HÀ=_®xH˜ ‰õÄ_® `«y# U~åÊ@∞ KÕÜ∞« _»O [~°∞QÆ∞`«∞Ok.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 13.1
(1) L^ÕâÌ ◊ „Ѩâfl◊ Å∞
1. K≥Ñʨ |_ç# JOâ◊O Z^Œ∞@ 'XѨC— ÖË^• '`«ÑC¨ — Jx „"åÜ«∞O_ç.
‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ∞ ZѨC_»∂ L=∞‡_ç x"å™êxfl ѨOK«∞H˘O\Ï~°∞.
2. „H˜Ok MÏmx ѨÓiOK«O_ç.
‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ∞ XHõi`À WOH˘Hõ~∞° nx HÍ~°}OQÍ ã¨O|O^è•xfl Hõey LO\Ï~°∞ ~°HÎõ ã¨O|O^èOŒ ... ÖË^•
^Œ``Ϋ « ^•fi~å.
3. ãÔ̈~#· ã¨=∂^è•<åxfl QÆ∞iÎOK«O_ç.
=ºH˜Î rq`«OÖ’ ‰õΩ@∞O|O Ju =ÚYº"≥∞#ÿ ã¨=¸Ç¨ÏO ZO^Œ∞HõO>Ë?
(i) ã¨É∞íè ºÅ∞ XHõi Ѩ@¡ =∞~˘HõiH˜ x™êfi~°"ú ∞≥ #ÿ „â◊^úŒ LO@∞Ok.
(ii) ã¨É∞íè ºÅ∞ XHõiH˘Hõ~∞° ~°HOÎõ ^•fi~å, q"åǨÏO ÖË^• ^Œ``Ϋ « ^•fi~å ã¨O|O^è•xfl Hõey LO\Ï~°∞.
151
 (iii) ‰õΩ@∞O|O ^•x ã¨É∞íè ºÅ‰õΩ Pi÷Hõ =∞iÜ«Ú ™ê=∂lHõ ã¨ÇϨ HÍ~åxfl JOkã¨∞OÎ k.
(iv) =ºH˜Î ™ê=∂lH©H~õ }
° Ö’ ‰õΩ@∞O|O Ju =ÚYºáê„`«#∞ áÈ+≤ã∞¨ OÎ k.
(v) ÃÑ· Jhfl
2. ‰õΩ@∞O|O ''=∂#= ã¨fiÉèÏ=Ѩ٠ѨãÑ≤ Å≤ Å¡ QÆ$ǨÏO——QÍ Ñ≤Å∞=|_»∞`«∞Ok. ZO^Œ∞‰õΩ? XHõ "åHõºOÖ’ q=iOK«O_ç.

13.4 ‰õΩ@∞O| Ñ„ H¨ Í~åºÅ∞

ã¨=∂[OÖ’ ‰õΩ@∞O|O J<ÕHõ „ѨHÍ~åºÅ#∞ <≥~"° ~Õ ∞° ã¨∞OÎ k. =ºH˜Î =∞iÜ«Ú ã¨=∂[O "å\˜ „Ѩ^•è # J=ã¨~åÅ
ã¨O`«$Ñ≤HÎ ˜ ‰õΩ@∞O|O g∞^Œ ѨÓiÎQÍ P^è•~°Ñ_¨ ç LO\Ï~Ú. D „Ѩ^•è # J=ã¨~åÅ∞ ã¨O`«$Ñ≤ΠѨ~K° ‰« Ωõ O>Ë D
~Ô O_çO\˜=∞#∞QÆ_» Hõ+=ì̈ ∞ø`«∞Ok. Hõ#∞Hõ ‰õΩ@∞O|O Ü≥ÚHõ¯ „ѨHÍ~åºÅ∞ KåÖÏ „áê=ÚYº`«#∞ ã¨O`«iOK«∞H˘<åfl~Ú.
‰õΩ@∞O|O Ü≥ÚHõ¯ „Ѩ^•è # „ѨHÍ~åºÅ#∞ WHõ¯_» K«iÛOK«_O» [iyOk.
1. *ˇq· Hõ „ѨHÍ~åºÅ∞ : ‰õΩ@∞O|O Ü≥ÚHõ¯ *ˇq· Hõ „ѨHÍ~åºÅ∞ J<ÕHõ ~°HÍÅ∞ Jq :
(a) ÉèÏ~åº Éè~í Åΰ =∞^躌 ÖˇO· yHõ ã¨O|O^è•Å#∞ ã¨=∂[O P"≥∂kOz# „Hõ=∞Ѩ^uúŒ Ö’ ã¨O`«$Ñ≤ÑÎ ~¨ K° _« O» ‰õΩ@∞O|O
Ü≥ÚHõ¯ "≥Ú@ì"Ú≥ ^Œ\˜ =∞iÜ«Ú Ju „Ѩ^•è #"≥∞#ÿ *ˇq· Hõ „ѨHÍ~°ºO.
(b) `«~∞° "åu „Ѩ^•è # „ѨHÍ~°ºO U^ŒO>Ë „Ѩ`∞« º`«ÊuÎ, ã¨O`å#O ~°∂ѨOÖ’ ‰õΩ@∞O|O H˘`«Î `«~åxfl ~°∂á⁄Okã¨∞OÎ k.
Wk ‰õΩ@∞O| "å~°ã¨`åfixfl ã¨O„Hõq∞OѨKÕã¨∞H˘O@∞Ok. H˘`«Î ã¨Éèí∞ºÅ∞ ѨÙ@ì_»O =Å¡<Õ =∂#=*Ïu
„ѨÑO¨ K«=∞O`«\Ï H˘#™êQÆ∞`«∞Ok.
(c) Jxfl ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ ã¨É∞íè ºÅ‰õΩ Éè∫uHõ ~°H}∆õ HõeÊOK«_O» ‰õΩ@∞O|O Ü≥ÚHõ¯ =∞~˘Hõ *ˇq· Hõ „ѨHÍ~°ºO. ‰õΩ@∞O|OÖ’x
„Ѩu XHõ ã¨É∞íè ºx, [x‡Oz# ѨãÑ≤ Å≤ Å¡ #∞Oz, =$^Œ∞Åú =~°‰Ωõ , J<å~ÀQƺO`À ÉÏ^èÑŒ _¨ ∞» `«∞#fl "åiH˜ `«y#
~°H}
∆õ HõeÊOK«_O» ‰õΩ@∞O|O Ü≥ÚHõ¯ `«Ñʨ xã¨i „ѨHÍ~°ºO. ‰õΩÑ¡ OÎ̈ QÍ, ‰õΩ@∞O|O ^•x ã¨É∞íè ºÅ∞ âßs~°HOõ QÍ,
=∂#ã≤HOõ QÍ P~ÀQƺHõ~O° QÍ LOKÕ ÉÏ^躌 `«#∞ ã‘fiHõiã¨∞OÎ k.
2. Pi÷Hõ „ѨHÍ~°º=Ú : ‰õΩ@∞O|O ^•x ã¨É∞íè ºÅ Pi÷Hõ J=ã¨~åÅ#∞ ѨÓiÎ KÕã∞¨ OÎ k. "åiH˜ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ PǨ~°O,
^Œ∞ã¨∞ÅÎ ∞ =∞iÜ«Ú x"å™êxfl "å~°∞ `«=∞ ã¨fiâ◊HÎ̃ g∞^Œ xÅ|_Õ=~°‰Äõ HõeÊã¨∞OÎ k. ‰õΩ@∞O| ÃÑ^ŒÌ XHõ =$uÎ,
"åºáê~°O ÖË^• L^ÀºQÆO KÕѨ\ì̃ J`«x P^•Ü«∞O ^•fi~å W`«~°∞Å J=ã¨~åÅÖ’ P^Œ∞‰õΩO\Ï_»∞. H˘xfl
ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅO^Œ~∂° L=∞‡_çQÍ ‰õΩ@∞O| =$uÎx ã‘fiHõi™êÎ~∞° . L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ "åºáê~°O,
=º=™êÜ«∞O Ѩâ√◊ áÈ+¨}, ‰õΩ\©~° Ѩi„â◊=∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q. D L=∞‡_ç „Ñ¨Ü∞« `«flO JO^ŒiH© Ѩxx HõeÊOK«_"» ∞Õ HÍHõ
‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅO^ŒiH© P^•Ü«∂hfl ‰õÄ_® Wã¨∞OÎ k.

152
3. Ñ≤ÅÖ¡ ™ê=∂lH©H~õ } ° =Ú : ã¨=∂[ ã¨O㨯$uH˜ J#∞QÆ∞}OQÍ ÃÑOz ÃÑ^ŒKÌ Ü Õ ∞« _»O ‰õΩ@∞O|OÜ≥ÚHõ¯ Ju
„Ѩ^•è #"≥∞#ÿ „ѨHÍ~°ºO. ™ê=∂lH©H~õ }
° „Ѩ„H˜Ü∞« Ö’ Ñ≤Å"¡ å_»∞ Éè∫uHõ=∞iÜ«Ú JÉè∫uHõ ™êO㨯$uHõ JOâßÅ#∞
`≥Å∞ã¨∞H˘O\Ï_»∞. ÉèÏ+¨, PKå~åÅ∞, „Ѩ=∂}ÏÅ∞, qÅ∞=Å∞,#=∞‡HÍÅ∞, =∞iÜ«Ú ™êOѶ∞≤ Hõ áê„`«Å#∞ Ñ≤Å"¡ å_»∞
<Õ~∞° ÛH˘O\Ï_»∞. D JOâßÅhfl JÉè∫uHõ ã¨O㨯$uÖ’x JOâßÅ∞. Éè∫uHõ ã¨O㨯$uH˜ ã¨O|OkèOz Ѩi*Ï˝#O,
PǨ~° L`«ÊuÎH˜ ã¨O|OkèOz# Ѩi*Ï˝#O, QÆ$ǨÏx~å‡}O ã¨Ow`« ѨiHõ~åÅ∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å\˜x ‰õÄ_® ™ê=∂lH©H~õ }°
„Ѩ„H˜Ü∞« ^•fi~å Ü«Ú=`«~åxH˜ JO^Œ*Ü Ë ∞« _»O [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
"åãÎ̈=OÖ’, ™ê=∂rHõH~õ }
° ÖˉΩõ O_® ™êO㨯$uHõ =∂~°∞Ê [~°∞QÆ^∞Œ . Hõ#∞Hõ,ã¨O㨯$u Ü≥ÚHõ¯
rq`«O ™ê=∂lH©H~õ }
° ÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç LO@∞Ok.

Ñ≤ÅÅ¡ ∞ 㨄Hõ=∞"≥∞#ÿ ™ê=∂lH©H~õ }

° ‰õΩ ™ê=∂*H©H~õ }
° „Ѩuxkè Ü≥ÚHõ¯ ã¨fiÉèÏ=O JO>Ë, `«e,¡ `«O„_ç =∞iÜ«Ú
W`«~° |O^èŒ∞=ÙÅ∞ „¿Ñ=∞, "å`«ûźO Hõey LO_®e. JѨC_Õ Ñ≤Å¡Å∞ ã¨=∂[ „Ѩ=∂}ÏÅ#∞ W+ì̈OQÍ#∂,
ѨÓiÎQÍ#∂ <Õ~∞° ÛH˘O\Ï~°∞.
4. =∂#ã≤Hõ „ѨHÍ~°ºO :=∂#=ÙÅ∞ z#fl`«#O #∞O_ç =Úã¨e`«#O =~°‰Ωõ `«=∞ ã¨ÇϨ K«~∞° Å #∞O_ç „¿Ñ=∞, "å`«ûÖϺxfl
HÀ~°∞H˘O\Ï~°∞. ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ ^Œ$+≤ì =∞iÜ«Ú „â◊^úŒ =ºHÎ̃H˜ =∂#ã≤Hõ Éè„í ^Œ`#« ∞, ã≤~÷ `° åfixfl HõeÊã¨∞OÎ k. =ºHÎ̃
=∞Oz, K≥_∞» ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ `«#‰õΩ `«# ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ ~°H} ∆õ LO^Œ<Õ qâßfi™êxfl Hõey LO\Ï_»∞. nxH˜
„ѨuQÍ =ºHÎ̃`#« HÍÖÏxfl, â◊HxÎ̃ =∞iÜ«Ú ^è<Œ åxfl `«# ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅHÀã¨O Hˆ \Ï~Ú™êÎ_∞» . J`«#∞ `«#
‰õΩ@∞O|O HÀã¨O ÉÏQÍ „â◊=∞Ѩ_`» å_»∞. z=~°‰Ωõ XHõ~ÀA JxflO\˜x ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ‰õΩ =ke =∞~°}™˜ êÎ_∞» .

Ѩ@O : 10.2 : ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ∞

153
 áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 13.2
1. WzÛ# q=~°} Z^Œ∞@ 'XѨC— ÖË^• '`«ÑC¨ — Jx „"åÜ«∞O_ç.
ѨãÑ≤ Å≤ "¡ åx „áê~°OÉèí ~°H}
∆õ =∞iÜ«Ú q^Œº J<Õk ‰õΩ@∞O|O Ü≥ÚHõ¯ „ѨHÍ~åºÅ∞
2. MÏmx ѨÓiOK«O_ç.
L„^ÕHõ ѨÓi`« ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ ÉèÏ"å"Õâ◊ Éè„í ^Œ`#« ∞ HõeÊOK«_O» J<Õk........... Ü≥ÚHõ¯ „ѨHÍ~°ºO.
3. ãÔ̈~#· ã¨=∂^è•<åxfl QÆ∞iÎOK«O_ç.
Wk ‰õΩ@∞O|O Ü≥ÚHõ¯ „ѨHÍ~°ºO
(i) Éè∫uHõ ~°H}
∆õ HõeÊOK«_O»
(ii) Pi÷Hõ Éè„í ^Œ`#« ∞ HõeÊOK«_O»
(iii) ™ê=∂lHõ „Ѩ=∂}ÏÅ∞ =∞iÜ«Ú qÅ∞=Å QÆ∞iOz Ñ≤Å"¡ åxH˜ ™ê=∂lH©H~õ }
° [~°Ñ_¨ O»
(iv) Pi÷Hõ Éè„í ^Œ`#« ∞ HõeÊOK«_O»
(v) ÃÑ· =hfl
II. ‰õΩ@∞O|O Ü≥ÚHõ¯ U^≥<· å XHõ Pi÷Hõ „ѨHÍ~åºxfl QÆ∞iÎOK«O_ç.

13.5 ‰õΩ@∞O|O ~°HÍÅ∞

‰õΩ@∞O|O J<ÕHõ ~°HÍÅ∞QÍ LO@∞Ok. ‰õΩ@∞OÉÏÅ#∞ =sæHiõ OKÕ ã¨O^Œ~ƒ° Où Ö’ J<ÕHõ HÍ~°}ÏÅ#∞ ѨiQÆ}#Ö’H˜
fã¨∞HÀ"åeû LO@∞Ok.
H˘xfl „Ѩ^•è # HÍ~°HÍÅ#∞ P^è•~°O KÕã∞¨ H˘x ‰õΩ@∞OÉÏÅ#∞ D q^èOŒ QÍ =sHõiOK«=K«∞Û.
1. x"åã¨O : H˘`«QÎ Í q"åǨÏO J~Ú# ÉèÏ~åº, Éè~í Åΰ x"å™êxfl P^è•~°O KÕã∞¨ H˘x ‰õΩ@∞OÉÏÅ#∞ „H˜Ok =¸_»∞
~°HÍÅ∞QÍ =sæHiõ OK«=K«∞Û.
Z. Ѩu ™ê÷xHõ ‰õΩ@∞O|O : H˘`«QÎ Í q"åǨÏO J~Ú# ÉèÏ~°º `«# `«e^¡ OŒ „_»∞Å ‰õΩ@∞OÉÏxfl =^Œe `«# Éè~í ΰ
‰õΩ@∞O|OÖ’ x=ã≤OK«_®xH˜ =¿ãÎ ^•xx Ѩu ™ê÷xHõ ‰õΩ@∞O|O JO\Ï~°∞. ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’x J`«ºkèHõ
‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ D ~°H"õ ∞≥ #ÿ "Õ.
a. =∂`«$™ê÷xHõ ‰õΩ@∞O|O : q"åǨÏO J~Ú# ^ŒOѨ`∞« Å ÉèÏ~°º Ü≥ÚHõ¯ `«e^¡ OŒ „_»∞Å ‰õΩ@∞O|OÖ’ x=ã≤¿ãÎ
^•xx =∂`«$™ê÷xHõ ‰õΩ@∞O|O JO\Ï~°∞.

154
 W@∞=O\˜ ‰õΩ@∞OÉÏÅÖ’ ÉèÏ~°º `«# q"åǨÏO `«~∞° "å`« ‰õÄ_® `«# `«e¡ QÆ$Ǩxfl =^ŒÅ^Œ∞ =∞iÜ«Ú Éè~í ΰ
`«# `«e^¡ OŒ „_»∞Å#∞ =ke J`«QÎ Íi ‰õΩ@∞O|OÖ’ rqOK«_®xH˜ =™êÎ_∞» . 'QÍ~À—, 'MÏã‘— "≥Ú^ŒÖ#·ˇ `≥QÅÆ Ö’
=∂`«$™ê÷xHõ ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ L<åfl~Ú.
ã≤. #∂`«fl ™ê÷xHõ ‰õΩ@∞O|O : #∂`«# ^ŒOѨ`∞« Å∞ "åi^ŒiÌ `«e^¡ OŒ „_»∞ʼnõΩ "Õ~∞° QÍ ã¨fiO`«OQÍXHõ H˘`«Î QÆ$Ǩxfl
U~åÊ@∞ KÕã∞¨ H˘O\Ï~°∞. W@∞=O\˜ ‰õΩ@∞OÉÏÅ#∞ #∂`«fl™ê÷xHõ ‰õΩ@∞O|O JO\Ï~°∞. áêâßÛ`«º ã¨=∂*ÏÅÖ’
Ü«Ú=^ŒOѨ`∞« Å∞ #∂`«fl ™ê÷xHõ ‰õΩ@∞OÉÏÅ#∞ HÀ~°∞‰õΩO\Ï~°∞.
P¢¿ãeì Ü«∂Ö’x H˘xfl `≥QÅÆ Ö’ q"åÇ≤Ï`«∞Öˇ#· [O@ "åi^ŒiÌ `«e^¡ OŒ „_»∞Å ^ŒQ~æÆ ° H͉õΩO_® ÃÑo§ ‰õΩ=∂~°∞x,
"Õ∞#=∂=∞ WO\’¡ HÍx ÖË^• J`«xH˜ ^ŒQ~æÆ Ö° ’ HÍx x=ã≤™êÎ~∞° , W@∞=O\˜ ‰õΩ@∞OÉÏÅ#∞ ''=∂`«∞Å ™ê÷xHõ
‰õΩ@∞O|O—— JO\Ï~°∞.
2. JkèHÍ~°O : JkèHÍ~åxfl P^è•~°O KÕã∞¨ H˘x ‰õΩ@∞OÉÏÅ#∞ ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ∞QÍ =sæHiõ OK«=K«∞Û. Jq.
(Z) Ñ≤`$« ™êfiq∞Hõ ‰õΩ@∞O|O
(a) =∂`«$™êfiq∞Hõ ‰õΩ@∞O|O
(Z) Ñ≤`$« ™êfiq∞Hõ ‰õΩ@∞O|O : D ‰õΩ@∞O|OÖ’ `«O„_ç ‰õΩ@∞O| ÃÑ^ŒQÌ Í LO\Ï_»∞. JkèHÍ~°O "≥Ú`«OÎ J`«x
KÕ`∞« ÅÖ’<Õ LO@∞Ok. W@∞=O\˜ ‰õΩ@∞OÉÏxfl Ñ≤`$« ™êfiq∞Hõ ‰õΩ@∞O|O JO\Ï~°∞. `«O„_ç JkèHÍ~åxfl
ѨÓiÎQÍ ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅO^Œ~∂° P"≥∂k™êÎ~∞° . ¢ãÅΑ ∞, Ñ≤ÅÅ¡ ∞ ‰õΩ@∞O|OÖ’x ѨÙ~°∞+¨µÅ P^ÕâßÅ#∞,
x~°Ü
‚ ∂« Å#∞ J#∞ã¨iOKåeûO^Õ. ã¨<å`«# ÉèÏ~°fÜ«∞ ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ =∞iÜ«Ú K≥<· åÖ’x ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ nxH˜
L^•Ç¨Ï~°}Å∞. J`«ºkèHõ Ñ≤`$« ™ê÷xHõ ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ Ñ≤`$« ™êfiq∞Hõ =∞iÜ«Ú Ñ≤`$« =OjÜ«∞ ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞
(a) =∂`«$™êfiq∞Hõ ‰õΩ@∞O|O : U ‰õΩ@∞O|OÖ’ `«e¡ Hˆ O„^Œ™ê÷#OQÍ LO@∞O^À, P"≥∞ JkèHÍ~°O „Ѩ^•è #"≥∂
^•xx =∂`«$™êfiq∞Hõ ‰õΩ@∞O|O JO\Ï~°∞. D ‰õΩ@∞OÉÏÅÖ’ `«e¡ JkèHÍ~°O =∞iÜ«Ú â◊HxΘ Hõey
LO@∞Ok.W@∞=O\˜ ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ Hˆ ~°àÖ◊ ’x <åÜ«∞~°∞,¡ J™êûOÖ’x QÍ~À, MÏã‘ `≥QÅÆ Ö’ HõxÑ≤™êÎ~Ú.
J`«ºkèHõ =∂`«$™êfiq∞Hõ ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ =∂`«$™ê÷<åxH˜ =∞iÜ«Ú =∂`«$=OjÜ«∞ ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞.
3. Ѩi=∂}O : Ѩi=∂}Ïxfl P^è•~°O KÕã∞¨ H˘x ‰õΩ@∞OÉÏxfl ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ∞QÍ =sæHiõ OK«=K«∞Û.
(Z) Hˆ O„^ŒHõ ‰õΩ@∞O|O
(a) ã¨q∞+≤ì / qãÎ̈$`« ‰õΩ@∞O|O
(Z) Hˆ O„^ŒHõ ‰õΩ@∞O|O : Wk ÉèÏ~°º, Éè~í ΰ =∞iÜ«Ú Jq"åÇ≤Ï`«∞Öˇ#· ã¨O`å#O`À ~°∂á⁄O^Œ∞`«∞Ok. D ~°H"õ ∞≥ #ÿ
‰õΩ@∞O|O z#fl Ѩi=∂}O Hõey LO@∞Ok. #QÆ~åÅÖ’ Hˆ O„^ŒHõ ‰õΩ@∞O|O KåÖÏ „Ѩãk≤ ú K≥OkOk.
`«‰Ωõ ¯= x"å㨠ã¨Å÷ O, Pi÷H,õ ã¨=∞㨺Å∞, =ºHÎ̃ „áê^è•#º`«Å∞ =∞iÜ«Ú W`«~° HÍ~°}ÏÅ =Å¡ ‰õΩ@∞O|
Ѩi=∂}O z#flQÍ LO@∞Ok. Wk "≥"· åÇ≤ÏHõ [O@ =∞iÜ«Ú "åi Ñ≤ÅÅ¡ „Ѩ^•è # ã¨=¸Ç¨ÏO. nxx
^•OѨ`º« =¸ÅHõ ‰õΩ@∞O|O ÖË^• „áê^äqŒ ∞Hõ ‰õΩ@∞O|O Jx ‰õÄ_® Ñ≤Å∞™êÎ~∞° .
155
 (a) ã¨q∞+≤ì / qãÎ̈$`« ‰õΩ@∞O|O : Hõhã¨O =¸_»∞ ÖË^• JO`«‰Ωõ q∞Oz `«~åʼnõΩ K≥Ok# ~°HÎõ ã¨O|Onè‰Ωõ Å∞ ÖË^•
"≥"· åÇ≤ÏHõ |O^è∞Œ =ÙÅ∞ Hõeã≤ LO_Õ ‰õΩ@∞O|O ã¨q∞+≤‰ì Ωõ @∞O|O. ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ∞ XHõ~∞° WOH˘Hõi Pi÷Hõ
=∞iÜ«Ú W`«~° J=ã¨~åÅÖ’ ã¨Ç¨ Ü«∞ Ѩ_`» å~°∞, "å~°O^Œ~∞° ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O|„Ѩ=∂}ÏÅ#∞ J#∞ã¨i™êÎ~∞° .
™ê^è•~°}OQÍ "å~°∞ XˆH ÃÑH· Ñõ C¨ „H˜O^Œ x=ã≤™êÎ~∞° =∞iÜ«Ú XˆH JkèHÍ~°O „H˜O^Œ ѨxKÕ™êÎ~∞° .
qãÎ̈$`« ‰õΩ@∞O|O : Wk Hˆ O„^ŒHõ ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ J#∞|O^èOŒ . J<ÕHõ ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ Ju ã¨xflÇ≤Ï`« |O^è∞Œ =ÙÅ`À
‰õÄ_ç LO@∞Ok. g~°∞ ^•Ü«∂^Œ∞Öˇ<· å HÍ=K«∞Û ÖË^• rq`« ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ `«~Ñ° Ù¨ |O^Œ∞=ÙÖˇ<· å HÍ=K«∞Û ÖË^•
~°HÎõ ã¨O|Onè‰Ωõ Å∞QÍx HÍ=K«∞Û.
|Ǩïq"åÇ¨Ï ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ : =ºHÎ̃ XHõiHõO>Ë Z‰õΩ¯= =∞Ok ÉèÏ~°ºÅ#∞ ÖË^• Éè~í Åΰ #∞ q"åǨÏO KÕã∞¨ H˘#fl
L^•Ç¨Ï~°}ÅÖ’ W@∞=O\˜ ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ HõxÑ≤™êÎ~Ú.
qãÎ̈$`« ‰õΩ@∞O|O JO>Ë =¸_»∞ ÖË^• JO`«HOõ >Ë Z‰õΩ¯= `«~åÅ "å~°∞ Hõeã≤ rqOK«_O» W^Õ ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’x
ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O|O Ü≥ÚHõ¯ ~°∂ѨO.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 13.3
1. K≥Ñʨ |_ç# q+¨Ü∞« O Z^Œ∞@ 'XѨC— ÖË^• '`«ÑC¨ — Jx „"åÜ«∞O_ç.
=Oâß#∞QÆu L=∞‡_ç ‰õΩ@∞O|OÖ’ XHõ =ºH˜Î `«# ‰õΩ=∂~°∞_»∞ =∞iÜ«Ú J`«x ‰õΩ=∂~°∞x `À ( =∂#=Ù_»∞)
x=ã≤™êÎ_∞» .
2. MÏmx ѨÓiOK«O_ç.
`«e¡ „Ѩ^•è #"≥∞#ÿ JkèHÍ~åxfl....... ‰õΩ@∞O|OÖ’ Hõey LO@∞Ok.
3. ãÔ̈~#· ã¨=∂^è•<åxfl QÆ∞iÎOK«O_ç.
H˘`«QÎ Í q"åǨÏO J~Ú# [O@ Éè~í ΰ "Õ∞#=∂=∞`À rqOK«_®xfl D ~°H"õ ∞≥ #ÿ ‰õΩ@∞O|OQÍ Ñ≤Å∞™êÎ~∞° .
(Z) =∂`«$ ™ê÷xHõ ‰õΩ@∞O|O
(a) Ñ≤`$« ™ê÷xHõ ‰õΩ@∞O|O
(ã≤) =∂`«∞Å ™ê÷xHõ ‰õΩ@∞O|O
(_ç) #∂`«fl ™ê÷xHõ ‰õΩ@∞O|O
2. ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O|O J#QÍ<Õq∞? XHõ "åHõºOÖ’ „"åÜ«Ú=Ú.

156
 13.6 ÉèÏ~°`^
« â
Õ O◊ Ö’ ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O|O

13.6.1 J~°O÷
„áêp#HÍÅO #∞O_ç ÉÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’x ã¨<å`«# ‰õΩ@∞O| =º=ã¨Q÷ Í L=∞‡_ç / ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞OÉÏxfl ÉèÏq™êÎ~∞° .
ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’ ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞OÉÏxfl D q^èOŒ QÍ x~°fizOz<å~°∞. ''XHõ „Ѩ*Ï ã¨=¸Ç¨ÏO. =¸_»∞ ÖË^• JO`«
HõO>Ë Z‰õΩ¯= `«~åʼnõΩ K≥Ok#"å~°∞ XˆH ÃÑH· Ñõ C¨ „H˜Ok x=ã≤ã∂¨ ,Î XˆH á⁄~Úº g∞^Œ =O_ç# PǨ~åxfl Éè∞í lã¨∂,Î
JO^Œ~∂° Hõeã≤"∞≥ eã≤ ™êOѶ∞≤ Hõ HÍ~°ºHõÖÏáêÅÖ’ áêÖÁæO\Ï~°∞——. D „Ѩ[Å∞ |O^è∞Œ `«fi ã¨fiÉèÏ"åxfl |\˜ì Pã≤ÖÎ ’ ǨωõΩ¯#∞
á⁄O^Œ∞`å~°∞.
S`Õ H˘O^Œi Jaè„áêÜ«∞O „ѨHÍ~°O, L=∞‡_ç/ ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O|OÖ’ ZѨC_»∂ XˆH ÃÑ· HõÑC¨ =∞iÜ«Ú XˆH á⁄~Úº
J<Õ JOâßÅ∞ J=ã¨~O° ÖË^∞Œ . ã¨=∂[âߢã"Ψ `Õ ÅΫ Jaè„áêÜ«∞O „ѨHÍ~°O XHõ ‰õΩ@∞OÉÏxfl ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O|=∞x Ñ≤Å∞=_®xH˜.
D =¸_»∞ ÅHõ} ∆ ÏÅ∞ KåÅ∞ D =¸_»∞ ÅHõ} ∆ ÏÅ∞ U=O>Ë, `«~åÅ ã¨OYº, ǨωõΩ¯Å∞, ÉÏ^躌 `«Å∞ =∞iÜ«Ú Pã≤.Î
~Ô O_»∞ ÖË^• JO`«HOõ >Ë Z‰õΩ¯= ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞, |O^è∞Œ `«fi ã¨O|O^è•Å∞ Hõey# ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞, Jq "Õ~∞° QÍ
x=ã≤ã∞¨ <Î åfl ÉèÏ"å"ÕâßÅ#∞ ѨOK«∞H˘O\Ï~Ú. ã¨q∞+≤ì Pã≤Î =∞iÜ«Ú XˆH JkèHÍ~°O „H˜O^Œ ѨxKÕ™êÎ~Ú. J@∞=O\˜
"å\˜x ‰õÄ_® ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O|OQÍ Ñ≤Å∞==K«∞Û.
13.6.2 ÅHõ}
∆ ÏÅ∞
‰õΩÑ¡ OÎ̈ QÍ ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’ ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞OÉÏxfl „H˜Ok ÅHõ}
∆ ÏÅ ^•fi~å QÆ∞iÎOK«=K«∞Û.
1. JkèHÍ~°O`À ‰õÄ_ç# xi‡u LO@∞Ok : =ºH˜Î =∞iÜ«Ú ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ ã¨O|OkèOz# q+¨Ü∞« OÖ’ x~°Ü ‚ ∞« O
fã¨∞H˘<Õ JkèHÍ~°O ‰õΩ@∞O| ÃÑ^ŒÌ KÕuÖ’ LO@∞Ok. J`«x / P"≥∞ x~°Ü
‚ ∞« "Õ∞ JOu=∞ x~°Ü
‚ ∞« O, „Ѩu XHõ¯~°∂
P x~°Ü‚ ∂« xfl t~°™ê=Ç≤Ï™êÎ~∞° .
2. ‰õΩ@∞O|O =º=™ê÷Ñ#¨ #∞ Hõey LO@∞Ok - JO>Ë =ºH˜Î „ѨÜ∂≥ [<åÅ HõO>Ë ‰õΩ@∞O| „ѨÜ∂≥ [<åÖË J`«ºkèHõ
„áê^è•#º`«#∞ Hõey LO\Ï~Ú. =ºH˜Î `«# =ºH˜QÎ `Æ « HÀiHõÅ#∞, Wëêì WëêìÅ#∞ `«ºlOKåeû LO@∞Ok. Wq
‰õΩ@∞O| „Ѩ=∂}ÏÅ∞ ÖË^• ã¨O„Ѩ^•Ü«∂ʼnõΩ q~°∞^ŒOú QÍ Ñ¨xKÕ™êÎ~Ú. Hõ#∞Hõ g\˜x =ºH˜Î `«ºlOKåeû LO@∞Ok.
3. ã¨É∞íè ºÅ JO`«ã∞¨ Î "åi =Ü«∞ã¨∞û =∞iÜ«Ú |O^è∞Œ `åfixfl |\˜ì x~°~‚ ÚOѨ|_»∞`«∞Ok. ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O|OÖ’ XHõ =ºH˜Î
Z‰õΩ¯= =Ü«∞ã¨∞û Hõey LO>Ë J`«xH˜ Z‰õΩ¯= JO`«ã∞¨ Î Åaèã∞¨ OÎ k, `«‰Ωõ ¯= =Ü«∞ã¨∞û LO>Ë `«‰Ωõ ¯= JO`«ã∞¨ Î
Åaèã∞¨ OÎ k.
J^Õ q^èOŒ QÍ XHõ =ºHÎ̃ "≥"· åÇ≤ÏHõ, ÖË^• ~°HÎõ ã¨O|O^èOŒ HÍ~°}OQÍ ÉÏQÍ Q“~°qOѨ|_»`å_»∞. Éè~í ,ΰ z<åfl#fl,
z#fl=∞‡ =∞iÜ«Ú J`«Î =∂=∞Å∞ |O^è∞Œ `«fiOÖ’ L#fl`« JO`«ã∞¨ Î Hõey LO_»@O =Å¡ ÉÏQÍ Q“~°qOѨ|_»`å~°∞.
JO`«ã∞¨ #Î ∞ x~°~‚ ÚOK«_O» Ö’ XHõ =ºHÎ̃ Ü≥ÚHõ¯ ™ê=∞~°º÷ O, ™ê^è<Œ å â◊‰Ωõ ÅÎ ‰õΩ „áê^è•#º`« W=fi~°∞.

157
4. ~°HÎõ |O^è∞Œ `«fiO "≥"· åÇ≤ÏHõ |O^è∞Œ `«fiO HõO>Ë „áê^è•#º`«#∞ =Ç≤Ïã¨∞OÎ k : JO>Ë ÉèÏ~åº, Éè~í ΰ ã¨O|O^èOŒ J<Õk `«O„_ç
- ‰õΩ=∂~°∞_»∞ ÖË^• J<åfl - `«=Ú‡_»∞ ã¨O|O^è•Å HõO>Ë q^èÜ Õ ∞« OQÍ LO@∞Ok.
5. ‰õΩ@∞O|O ã¨q∞+≤ì ÉÏ^躌 `« J<Õ P^Œ~≈° O g∞^Œ ѨxKÕã∞¨ OÎ k. „Ѩu XHõ¯~°∂ W`«~° ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ ã¨=∞㨺Å#∞
ѨOK«∞H˘O\Ï~°∞. J`«x âßÜ«∞â◊‰Ωõ ÖÎ Ï ã¨Ç¨ Ü«∞Ѩ_\» ÏxH˜ „ѨÜ∞« ufl™êÎ_∞» .
6. ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅO^Œ~∂° ã¨=∂# „â◊^#úŒ ∞ Hõey LO\Ï~°∞. ‰õΩ@∞O| P^•Ü«∞O JO`å XHõKÀ@ KÕiÛ ã¨É∞íè ºÅ
J=ã¨~åʼnõΩ J#∞QÆ∞}OQÍ Y~°∞ÛKÕÜ∞« _»O [~°∞QÆ∞`«∞O^Õ `«Ñʨ "åi ã¨Oáê^Œ##∞ |\˜ì HÍ^Œ∞, ÃÑ#· q=iOz#
ÅHõ}∆ O ^•fi~å ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O|O ÃÑ· g∞‰õΩ XHõ Jaè„áêÜ«∞O U~°Ê_ç LO@∞Ok. J~Ú`Õ "åã¨=Î OÖ’, ã¨q∞+≤ì
‰õΩ@∞O|O ^•x Z<Àfl ÅHõ} ∆ ÏÅ#∞ HÀÖ’Ê~ÚOk ÖË^• H˘O`« =~°HÔ <· å `«# P^Œ~≈° ÅHõ}
∆ ÏÅ#∞ HÀÖ’Ê~ÚOk.
ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O| =º=ã¨÷ =º=™êÜ«∞ P^è•i`« =∞iÜ«Ú "åºáê~° P^è•i`« ‰õΩ@∞OÉÏʼnõΩ LѨÜ∂≥ QÆHÍi ZO^Œ∞HõO>Ë
~Ô O_»∂ =∂#=â◊HxÎ̃ HÀ~°∞`å~Ú =∞iÜ«Ú Pi÷H=õ #~°∞Öˇ#· Éè∂í q∞, _»|∞ƒ#∞ ã¨q∞+≤Qì Í HÀ~°∞`å~Ú.
D ÉèÏQÍxfl K«kq# `«~∞° "å`« g∞~°∞ „H˜Ok „Ѩâfl◊ ʼnõΩ ã¨=∂^è•#O K≥¿ÑÊ ã≤u÷ Ö’ LO\Ï~°∞.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 13. 4
1. K≥Ñʨ |_ç# q+¨Ü∞« O Z^Œ∞@ 'XѨC — ÖË^• '`«ÑC¨ — Jx „"åÜ«∞O_ç.
ã¨q∞+≤ì x"åã¨O J<Õk ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O|O Ü≥ÚHõ¯ `«Ñʨ xã¨i ÅHõ}
∆ O.
2. MÏmx ѨÓiOK«O_ç.
ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O|OÖ’ ~°H|Îõ O^è∞Œ `«fiO „áê^è•#º`«#∞ Hõey LO@∞Ok nxHõO>Ë ..... |O^è∞Œ `«fiO
3. ãÔ̈~#· ã¨=∂^è•<åxfl QÆ∞iÎOK«O_ç.
ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O|OÖ’
(i) „Ѩu XHõ¯~°∂ ‰õΩ@∞O| ÃÑ^ŒÌ / Ü«∞[=∂x P[˝Å#∞ t~°™ê=Ç≤ÏOKåe.
(ii) ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O|OÖ’ =º‰õΩÅÎ JO`«ã∞¨ Î "å~°∞ ã¨OáêkOz# _»|∞ƒ g∞^Œ ÖË^• =$uÎÖ’ ™êkèOz# q[Ü«∂Å
g∞^Œ P^è•~°Ñ_¨ ç x~°~‚ ÚOѨ|_»^∞Œ .
(iii) ‰õΩ@∞O|OÖ’x „Ѩu XHõ¯~°∂ =∞~˘Hõi ã¨∞Yã¨O`ÀëêÅ#∞, ÉÏ^èÅŒ #∞ ѨOK«∞H˘O\Ï~°∞.
(v) ÃÑ·=hfl
II. ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’x ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O|O Ü≥ÚHõ¯ ~Ô O_»∞ ÅHõ}
∆ ÏÅ#∞ „"åÜ«∞O_ç.

158
13.7 ‰õΩ@∞O|OÖ’x =∂~°∞ÊÅ∞ =∞iÜ«Ú =∂~°∞ÊʼnõΩ QÆÅ HÍ~°}ÏÅ∞
ã¨O„Ѩ^•Ü«∞ =∞iÜ«Ú P^è∞Œ xHõ ‰õΩ@∞O|O J<ÕHõ =∂~°∞ÊʼnõΩ QÆ∞i J=Ù`«∞#flk. nxÃÑ· „ѨÉÏè "åxfl K«∂¿Ñ
HÍ~°HÍÅ∞ (i) áêi„âßq∞H©H~õ }
° O
(ii) #QÆsHõ~}°
(iii) áêâßÛ`«º ã¨O㨯$u
(iv) P^è∞Œ xHõ q^Œº
(v) âßã¨<åÅ∞ ÖË^• K«\ÏìÅ∞
(vi) ‰õΩ@∞O| HõÅǨÅ∞
(vii) ‰õΩ@∞O| „ѨHÍ~åºÅ#∞ x~°fiÇ≤ÏOKÕ J<ÕHõ ã¨OѶ∂¨ Å Pq~åƒù=O.
‰õΩ@∞O| xi‡u JO>Ë ‰õÄ~°∞Ê, ‰õΩ@∞O|OÖ’x JO`«~`æ° « ã¨O|O^è•Å∞ ÃÑ#· ¿Ñ~˘¯#fl HÍ~°}ÏÅ =Å¡ J<ÕHõ
=∂~°∞ÊʼnõΩ Ö’<≥<· å~Ú. ‰õΩ@∞O| „ѨHÍ~åºÅ∞ ‰õÄ_® K≥ÑC¨ HÀ^Œy#O`«QÍ =∂~°∞Ê K≥Ok<å~Ú. D P^è∞Œ xHõ
Ü«ÚQÆOÖ’ ‰õΩ@∞O| =º=ã¨÷ Ö’ =zÛ# =∂~°∞ÊÅ#∞ „H˜O^Œ K«iÛOK«_O» [iyOk.
O #QÆsHõ~} ° O =∞iÜ«Ú áêi„âßq∞H©H~õ }
° O =Å¡ ‰õΩ@∞O| Ѩi=∂}O K≥ÑC¨ HÀ^Œy#O`«QÍ `«yOæ k. #QÆ~åÅÖ’
ÃÑ^ŒÌ ‰õΩ@∞OÉÏÖ‰õΩ ÃÑ^ŒÌ x"å™êÅ∞ ^˘~°H_õ O» Hõ+Oì¨ .JO`ÕHÍHõ ÃÑ^ŒÌ ‰õΩ@∞OÉÏÅ J=ã¨~åÅ∞ f~°Û_®xH˜ XHõ =ºH˜Î
P^•Ü«∞O ã¨iáÈ^Œ∞. Hõ#∞Hõ <Õ\˜ P^è∞Œ xHõ ‰õΩ@∞OÉÏÅÖ’ Hˆ =ÅO ÉèÏ~°º, Éè~í ΰ "åi Jq"åÇ≤Ï`« ã¨O`å#O
=∂„`«"∞Õ LO\Ï~°∞. W@∞=O\˜ ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ Hˆ O„^ŒHõ ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ Jx Ñ≤Å∞=|_»∞`«∞<åfl~Ú.
O Hˆ O„^ŒHõ ‰õΩ@∞OÉÏÅ Pq~åƒù=O ^•x ã¨É∞íè ºÅ =∞^躌 JO`«~`æ° « ã¨O|O^è•Å#∞ =∂iÛ"ÕãO≤ k. Hˆ O„^ŒHõ ‰õΩ@∞O|OÖ’x
ã¨É∞íè ºÅ∞ XHõi`À WOH˘Hõ~∞° ã¨=∂# „áêuѨkHõ# Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° Å∞ [~°∞ѨÙ`å~°∞. "å~°∞ ÃÑ^ŒÅÌ =∂@Å#∞ QÆ∞_çQ¤ Í
J#∞ã¨iOK«~∞° . Hˆ O„^ŒHõ ‰õΩ@∞O|OÖ’ ÉèÏ~°º, Éè~í Åΰ ∞ "åi ã¨O`å#O `«=∞ ã¨=∞㨺Å∞, Wëêì WëêìÅ QÆ∞iOz
XHõi`À XHõ~∞° K«iÛOK«∞H˘O\Ï~°∞. ‰õΩ@∞O| rq`åxH˜, =ºH˜QÎ `Æ « rq`åxH˜ ã¨O|OkèOz# q+¨Ü∂« ÅÖ’
x~°Ü‚ ∂« Å#∞ L=∞‡_çQÍ fã¨∞H˘O\Ï~°∞.
O H˘xfl ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’, XHõi L^ÕâÌ ßÅ#∞ WOH˘Hõ~∞° J~°O÷ KÕã∞¨ HÀHõ áÈ=_»O =Å¡ =$^Œ∞Åú ∞ Ü«Ú=‰õΩÅ =∞^躌
ã¨OѶ∞¨ ~°¬} U~°Ê_»∞`«∞Ok. D HÍ~°}OQÍ XHõi Ѩ@¡ WOH˘HõiH˜ „â◊^,úŒ Q“~°=O `«yæ áÈ`«∞#flk.
O H˘O^Œ~∞° `«e^¡ OŒ „_»∞Å∞ `«=∞ L^ÀºQÍÅ =Å¡ fiHõ ÖˉΩõ O_® LO_»@O =Å¡ ÖË^• Ñ≤ÅÅ¡ ÉÏ^躌 `«Å #∞O_ç
¿ãfiK«ÛQù Í LO_®Å<Õ HÀiHõ =Å¡ `«=∞ Ñ≤ÅÅ¡ #∞ ã¨iQÍ K«∂ã¨∞HÀ=_»O ÖË^∞Œ .
O Ü«Ú=f Ü«Ú=‰õΩÅ∞ `«=∞ `«e^¡ OŒ „_»∞Å∞ Z#∞flH˘#fl"åi<Õ q"åǨÏO KÕã∞¨ HÀ=_®xfl `«Ñʨ x ã¨i Jx ÉèÏqOK«~∞° .
"åˆ~ "åi q"åÇ¨Ï ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ#∞ Z#∞flH˘O\Ï~°∞. Ѩ~㰠ʨ ~° PHõ~¬° }, XˆH L^ÀºQÆO KÕÜ∞« @O, Pi÷Hõ „ѨÜ∂≥ [<åÅ∞
159
 =∞iÜ«Ú W`«~° JOâßÅ „áêuѨkHõ# "å~°∞ `«=∞ rq`« ÉèÏQÆ™êfiq∞x Z#∞fl‰õΩO\Ï~°∞. =~°Oæ , ‰õΩÅO, ‰õΩ@∞O|
qÅ∞=Å∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q JO`« „Ѩ^•è #"≥∞#ÿ qQÍ ÉèÏqOK«~∞° .
O <Õ\˜ ‰õΩ@∞OÉÏÅÖ’ |O^è∞Œ `åfiÅ∞ JO`« |ÅOQÍ LO_»=Ù. ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅÖ’ ™êfi~°O÷ ÃÑiyOk. =∞iÜ«Ú
"å~°∞ ã¨fiâ◊‰Ωõ ÖÎ <·ˇ å~°∞. "å~°∞ `«=∞ ã¨=∂Ü«∂xfl â◊HxΘ =∞iÜ«Ú ^è<Œ åxfl `«=∞ |O^è∞Œ =ÙÅ HÀã¨O qxÜ≥∂yOK«~∞° .
O ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ Ñ≤ÅÅ¡ K«∂@∂ì Hˆ O„nHõ$`«"∞≥ <ÿ å~Ú. `«e^¡ OŒ „_»∞Å∞ `«=∞ Z‰õΩ¯= HÍÖÏxfl, â◊HΘ =∞iÜ«Ú ^è<Œ åxfl `«=∞
Ñ≤ÅÅ¡ HÀã¨"∞Õ Y~°∞ÛKÕ™êÎ~∞° . ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O|O qzÛù#O HÍ=_»O =Å¡ "å~°∞ `«Ñʨ xã¨iQÍ W`«~∞° ÅHÀã¨O, J<åfl^Œ=Ú‡Å∞
ÖË^• JHͯ - K≥Öà¡ˇ √◊ § Éè„í ^Œ`« HÀã¨O Y~°∞ÛÃÑ\Ïìeû#∞ J=ã¨~O° ÖË^∞Œ . `«e^¡ OŒ „_»∞Å "≥Ú`«OÎ rq`«O "åi Ñ≤ÅÅ¡
K«∞@∂ì u~°∞QÆ∞`«∞Ok =∞iÜ«Ú "åi Éèqí +¨º`«∞‰Î Ωõ ã¨O|OkèOz# Jxfl „Ѩ}ÏoHõÅ∞ "åi Ñ≤ÅÅ¡ #∞ ^Œ$+≤Öì ’
LOK«∞H˘<Õ ~°∂á⁄O^Œ∞`å~Ú.
O ‰õΩ@∞O|O <≥~"° ~Õ̂ Û „ѨHÍ~åºÅ∞ KåÖÏ =~°‰Ωõ `«y<æ å~Ú. ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ J=ã¨~åÅ∞ fˆ~Û W`«~° ã¨Oã¨Å÷ ∞
Pq~°ƒqù Oz<å~Ú. g\˜ áê„`« Ѩiq∞`«"∞≥ #ÿ k. Wq ã¨OѨÓiÎQÍ ‰õΩ@∞O|O =∂kiQÍѨxKÕÜ∞« =Ù. '„Hõ+—π ''_Õ -
Hˆ ~ü ÃãO@~ü—— ''=$^•ú„â◊=∂Å∞—— ''#iûOQ∑ÇϨ Ÿ"£∞——, Ǩϟ@à◊√§, ~Ô ™êì~Ô O\òÅ∞, ÉϺO‰õΩÅ∞, Hõ|¡ ∞ƒÅ∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q
‰õΩ@∞O|O qq^èŒ „ѨHÍ~åºÅ#∞ ã‘fiHõiOz, ‰õΩ@∞O| „áê^è•#º`«# `«yãæ ∞¨ #Î fl ã¨Oã¨Å÷ ‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}Å∞. S#ѨÊ\˜H©
‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ L^ÕfiQÆO`À ‰õÄ_ç# P^è•~°O =∞iÜ«Ú x™êfi~°÷ q^èÜ Õ ∞« `« W`«~° ã¨Oã¨Å÷ Ö’ HõxÑ≤OK«_O» KåÖÏ
Hõ+Oì¨ .
O KåÖÏ ã¨=∂*ÏÅÖ’ ‰õΩ@∞O|O XHõ L`«ÊuÎ Hˆ O„^ŒOQÍ ÖË^∞Œ . á¶êºHõsì Ѩ^uúŒ =Å¡ =ã¨∞Î L`«ÊuÎH˜ ‰õΩ@∞O|O XHõ
Hˆ O„^ŒOQÍ ÖË^∞Œ . JO^Œ∞=Å¡ ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ∞ ‰õΩ@∞O|O |Ü«∞@ L^ÀºQÍÅ HÀã¨O "Õz K«∂_®eû=™ÈÎOk. D
=∂~°∞Ê ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ =∞^躌 Éè∫uHõ =∞iÜ«Ú âßs~°Hõ ^Œ∂~åxfl ÃÑOzOk.
O áêâßÛ`«º ã¨=∂*ÏÖÖ’ ‰õΩ@∞O|O Jã≤~÷ `° åã¨=∞㨺#∞ Z^Œ∞~˘¯O@∞#flk.ÉèÏ~åºÉè~í Åΰ =∞^躌 "≥~· O° ÃÑiy q_®‰õΩÅ
ã¨OYº JkèHOõ HÍ=_»O =Å¡ "Õ~∞° Ѩ_@ » O ™ê^è•~°}"≥∞Oÿ k. Wk q_®‰õΩÅ∞ fã¨∞H˘#fl "åi ã¨O`å#OÃÑ· JkèHõ
XuÎ_xç =∂xã≤Hõ PO^Àà◊##∞ Hõeyã¨∞OÎ k. "åiH˜ ã¨~Ô #· =Ü«∞ã¨∞ûÖ’ Z=i P^è•~°=¸ LO_»^∞Œ . `«=∞
q_®‰õΩÅ `«~∞° "å`« Ñ≤ÅÅ¡ #∞ K«∂ã¨∞H˘<Õ `«e^¡ OŒ „_»∞Å∞ ‰õÄ_® f„="≥∞#ÿ =∂#ã≤Hõ XuÎ_xç Z^Œ∞~˘¯O\Ï~°∞.
O áêâßÛ`«º ã¨=∂*ÏÅ =∂kiQÍ H˘O^Œ~∞° q"åǨÏO KÕã∞¨ HÀ‰õΩO_®<Õ Hõeã≤ x=ã≤™êÎ~∞° . "å~°∞ q"åǨÏO KÕã∞¨ ‰õΩO>Ë
"≥O@<Õ ÖË^• H˘O`«HÍÖÏxˆH q_®‰õΩʼnõΩ ^•i fã¨∞OÎ ^Œx ÉèÜ
í ∞« Ѩ_`» å~°∞. W\Ï¡ q"åǨÏO KÕã∞¨ HÀ‰õΩO_® Hõeã≤
rqOK«_®xfl ''ã¨ÇϨ r=#O—— JO\Ï~°∞. "åi ^Œ$+≤Öì ’ Wk ‰õΩ@∞O| r=<åxH˜ =∂~°∞ ¿Ñ~°∞.
O Pi÷Hõ Éè„í ^Œ`« L<åfl ‰õÄ_® H˘O^Œ~∞° q"åÇ≤Ï`«∞Å∞, L^ÀºQÍÅ∞ KÕ¿ã ^ŒOѨ`∞« Å∞ ã¨O`å<åxfl =^Œ#Ì ∞H˘O\Ï~°∞.
"å~°∞ Ñ≤ÅÅ¡ #∞ "≥∂Ü«∞ÖËx ÉèÏ~°OQÍ ÉèÏq™êÎ~∞° . W@∞=O\˜ ‰õΩ@∞OÉÏÅ#∞ ''_çOH± —— ( ~Ô O_»∞ P^•Ü«∂Å∞ Ñ≤ÅÅ¡ ∞
ÖˉΩõ O_® L_»@O) JO\Ï~°∞.

160
 - W„*Ï~ÚÖòÖ’ XHõ „Ѩ`ºÕ Hõ ‰õΩ@∞O| =º=ã¨÷ 'H˜|ƒ\ò—˚ Jx Ñ≤Å∞=|_Õk LOk. H˜|ƒ\ò˚ J<Õk H˘xfl ‰õΩ@∞OÉÏÅ
ÖË^• =º‰õΩÅÎ ã¨=Ú^•Ü«∞O, Wq Ñ≤ÅÅ¡ #∞ ÃÑOz ÃÑ^ŒÌ KÕÜ∞« _»OÖ’ ã¨ÇϨ HõiOK«∞H˘O\Ï~Ú. Ñ≤ÅÅ¡ ∞ `«e^¡ OŒ „_»∞ʼnõΩ
^Œ∂~°OQÍ ''Ñ≤ÅÅ¡ QÆ$ǨÅÖ’—— x=ã≤™êÎ~∞° . „Ѩu H˜|ƒ\ò˚ Ö’ 50 #∞O_ç 2000 =º‰õΩÅÎ ∞ LO\Ï~°∞, g~°∞ Ñ≤ÅÅ¡ #∞
ã¨=Ú^•Ü«∞Hõ ÉÏ^茺`«QÍ ÉèÏqOz ÃÑOK«∞`å~°∞. J~Ú`Õ Ñ≤Å¡Å `«e¡^ŒO„_»∞Å =∂„`«O "Õ~°∞QÍ x=ã≤™êÎ~°∞.
"å~åO`«OÖ’ Ñ≤ÅÅ¡ ∞ `«=∞ ‰õΩ@∞OÉÏÅ`À QÆ_∞» ѨÙ`å~°∞.
S#ѨÊ\˜H,© Éè∫uHõOQÍ, „ѨHÍ~°‡s`åº =∂~°∞ÊÅ∞ =zÛ<å, Ñ≤Å"¡ åx ™ê=∂lH©H~õ } ° Ö’ ‰õΩ@∞O|O WѨÊ\˜H© Ju
„Ѩ^•è # áê„`« áÈ+≤ã∞¨ #Î flk. =∞iÜ«Ú ^•x ã¨É∞íè ºÅ‰õΩ =∂#ã≤Hõ P^è•~åxfl JOkã¨∞#Î flk. „Ѩ`∞« º`«ÊuÎ =∞iÜ«Ú
Ñ≤ÅÅ¡ ÃÑOѨHOõ XHõ ‰õΩ@∞O|OÖ’ =∂„`«"∞Õ KåÖÏ ã¨O`«$Ñ≤HÎ ~õ O° QÍ [~°∞QÆ∞`«∞Ok. q"åǨÏO ã¨OáêkOz#
=∂#ã≤Hõ ã¨O`«$Ñ≤Î, ™ê=∂lHõ Q“~°=O =∞iÜ«Ú q[Ü«∞=O`«"≥∞ÿ# ‰õΩ@∞O| r=#O Jã¨=∂#"≥∞ÿ#qQÍ
ÉèÏqOѨ|_»`å~Ú. JO^Œ∞=Å¡<Õ ‰õΩ@∞O|O qâ◊fi[h#OQÍ J`åº=â◊ºHõ"∞≥ #ÿ ã¨Oã¨Q÷ Í xezáÈ~ÚOk.

áê~î°º „Ѩâ◊flÅ∞ 13.5

1. K≥Ñʨ |_ç# q+¨Ü∞« O Z^Œ∞@ ''XѨC—— ÖË^• ''`«ÑC¨ ——Jx „"åÜ«∞O_ç.
Ñ≤Å"¡ åx „áê~°OÉèí *ÏQÆ~∂° Hõ`« =∞iÜ«Ú q^Œº J<Õq ‰õΩ@∞O|=Ú =ÚYº „ѨHÍ~°º=Ú
2. MÏmx ѨÓiOK«O_ç.
P^è∞Œ xHõ ‰õΩ@∞O|O D q^èOŒ QÍ `«Ü∂« ~Ô O· k........ Hˆ O„nHõ$`«O.
3. ãÔ̈~#· ã¨=∂^è•<åxfl QÆ∞iÎOK«O_ç.
‰õΩ@∞O|O XHõ -
(i) „Ѩ`∞« º`«ÊuÎ =∞iÜ«Ú Ñ≤ÅÅ¡ ÃÑOѨHÍxH˜ HÍ=Åã≤# =∞Oz "å`å=~°}Ïxfl U~°Ê~°∞ã¨∞OÎ k.
(ii) ã¨É∞íè ºÅ‰õΩ x™êfi~°"ú ∞≥ #ÿ Jxfl q^è•Å rq`åO`« P^è•~åxfl HõeÊã¨∞OÎ k.
(iii) ^•x ã¨É∞íè ºÅ‰õΩ ™ê=∂lHõ QÆ∞iÎOѨÙ#∞ Wã¨∞OÎ k.
(iv) J<å~ÀQƺO, PѨ^Œ =∞iÜ«Ú =Úã¨e`«#OÖ’ ^•x ã¨É∞íè ºÅ#∞ *Ï„QÆ`QΫ Í K«∂ã¨∞OÎ k.
(v) ÃÑ· Jhfl
II. ‰õΩ@∞O|OÖ’ ¢ãΑ JO`«ã∞¨ Î Z\Ï¡ =∂iO^À XHõ "åHõºOÖ’ „"åÜ«∞O_ç.

161
WO`«=~°‰õΩ g∞~°∞ <Õ~°∞ÛH˘#flk
O ‰õΩ@∞O|O ã¨=∂[O Ü≥ÚHõ¯ =ÚYº ÉèÏQÆ=Ú =∞iÜ«Ú =ºH˜HÎ ˜ Ju „Ѩ^•è # ã¨=¸Ç¨ÏO.
O ‰õΩ@∞O|O J<Õk =º‰õΩÅÎ ã¨=¸Ç¨ÏO, "å~°∞ q"åǨÏO, ÖË^• ~°HÎõ ã¨O|O^èOŒ ÖË^• ^Œ``Ϋ « ^•fi~å ã¨O|O^è•xfl
Hõey LO\Ï~°∞.
O ‰õΩ@∞O|O XHõ ã¨OѨÓ~°‚ ã¨Oã¨.÷ „ѨÑO¨ K«"åºÑ¨OÎ QÍ Wk x™êfi~°O÷ QÍ ^•x ã¨É∞íè ºÅ‰õΩ q^èÜ
Õ ∞« `«#∞ Hõey LO@∞Ok.
O ‰õΩ@∞O|O Ü≥ÚHõ¯ YzÛ`«"∞≥ #ÿ ÅHõ}
∆ ÏÅ∞ „H˜Okq^èOŒ QÍ LO\Ï~Ú.
(i) qâ◊fi[h#`«
(ii) ÉèÏ"å"ÕâßÅ P^è•~°=Ú
(iii) ~°∂ѨÙk^ÕÌ „ѨÉÏè =O
(iv) Ѩiq∞`«Ñi¨ =∂}O
(v) ™ê=∂lHõ xi‡uÖ’ Hˆ O„^ŒHõ ™ê÷#=Ú
(vi) ã¨É∞íè ºÅ Ñ¨@¡ ÉÏ^躌 `«Å∞
(vii) ™ê=∂lHõ „Hõ=∞O
(viii) âßtfi`«O =∞iÜ«Ú `å`å¯eHõ ã¨fiÉèÏ=O
O ‰õΩ@∞O|O Ü≥ÚHõ¯ ™ê^è•~°} ÅHõ}
∆ ÏÅ „H˜Ok q^èOŒ QÍ LO\Ï~Ú.
(i) ã¨OQÆ=∞ ã¨O|O^è•Å∞ (ii) =Oâß#∞„Hõ=∞ ã¨O„Hõ=∞}
(iii) ™ê^è•~°} x"åã¨O (iv) Pi÷Hõ =º=ã¨÷
O ‰õΩ@∞O| „ѨHÍ~åºÅ∞ „H˜Ok q^èOŒ QÍ LO\Ï~Ú.
(i) âßs~°Hõ „ѨHÍ~åºÅ∞
(ii) Ñ≤ÅÅ¡ ™ê=∂lH©H~õ }
°
(iii) Pi÷Hõ „ѨHÍ~°ºO
(iv) =∂#ã≤Hõ „ѨHÍ~°ºO

162
 O ‰õΩ@∞O|O x~°fiÇ≤ÏOKÕ „ѨHÍ~åºÅ∞ =∂#= ã¨=∂[O xez LO_ÕO^Œ∞‰õΩ, ã¨O㨯$u =∞iÜ«Ú =∂#= *ÏuH˜
`«Ñʨ xã¨i.
O ‰õΩ@∞OÉÏÅ ~°HÍÅ∞, J<ÕHõ HÍ~°HÍÅ P^è•~°OQÍ ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞
(i) x"åǨÏO (a) Ñ≤`$« ™ê÷xHõ ‰õΩ@∞O|O
(b) =∂`«$™ê÷xHõ ‰õΩ@∞O|O
(c) #∂`«fl ™ê÷xHõ ‰õΩ@∞O|O
(d) =∂`«∞Å ™ê÷xHõ ‰õΩ@∞O|O
(ii) JkèHÍ~°O (a) Ñ≤`$« ™êfiq∞Hõ ‰õΩ@∞O|O
(b) =∂`«$™êfiq∞Hõ ‰õΩ@∞O|O
(iii) Ѩi=∂}O (a) Hˆ O„^ŒHõ ‰õΩ@∞O|O
(b) ã¨q∞+≤ì / qãÎ̈$`« ‰õΩ@∞O|O
O „áêp# HÍÅO #∞O_ô, ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’x ã¨<å`«# ‰õΩ@∞O|O ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O|O
O ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’ ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O|O D ÅHõ}
∆ ÏÅ#∞ Hõey LO@∞Ok.
(i) JkèHÍ~° xi‡u
(ii) ‰õΩ@∞O| Ѩ~"° ∞≥ #ÿ =º=™ê÷Ñ#¨
(iii) JO`«ã∞¨ Î - =Ü«∞ã¨∞û =∞iÜ«Ú |O^è∞Œ `åfixfl |\˜ì x~°~‚ ÚOѨ|_»@O
(iv) "≥"· åÇ≤ÏHõ ã¨O|O^èOŒ Hõ<åfl ~°HÎõ ã¨O|O^èOŒ „áê^è•#º`« =Ç≤ÏOK«_O»
(v) L=∞‡_ç ÉÏ^躌 `«
(vi) ã¨É∞íè ºÅO^ŒiH© ã¨=∂# „â◊^úŒ
O „H˜Ok HÍ~°HÍÅ∞ ‰õΩ@∞O|OÖ’ =∂~°∞ÊÅ∞ `≥zÛ<å~Ú.
(i) áêi„âßq∞H©H~õ }
° (v) P^è∞Œ xHõ q^Œº
(ii) #QÆsHõ~}° O (vi) âßã¨<åÅ∞ / K«\ÏìÅ∞
(iii) áêâßÛ`«º ã¨O㨯$u (vii) ‰õΩ@∞O| HõÅǨÅ∞
(iv) ‰õΩ@∞O| qq^èŒ „ѨHÍ~åºÅ x~°fiǨÏ}‰õΩ qq^èŒ ã¨OѶ∂¨ Å Pq~åƒù=O

163
 O ‰õΩ@∞O| xi‡u =∞iÜ«Ú „ѨHÍ~åºÅÖ’ =zÛ# =∂~°∞ÊÅ∞
(i) ‰õΩ@∞O| Ѩi=∂}O `«yOæ k.
(ii) ^•x ã¨É∞íè ºÅ =∞^躌 ã¨=∂# Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° Å∞
(iii) áê`« =∞iÜ«Ú H˘`«Î `«~åÅ =∞^躌 ã¨OѶ∞¨ ~°¬}
(iv) rq`« ã¨ÇϨ =~°∞ÅÎ ZOÑ≤HÖõ ’ ™êfi`«O„`«ºO
(v) |O^è∞Œ `«fi ã¨O|O^è•Å∞ „Ѩ^•è #"≥∞#ÿ q Jx ÉèÏqOѨ|_»@O ÖË^∞Œ .
(vi) KåÖÏ ã¨=∂*ÏÅÖ’ ‰õΩ@∞O|O XHõ L`åÊ^ŒHõ Hˆ O„^ŒOQÍ LO_»@O ÖË^∞Œ .
(vii) Jã≤~÷ `° fi« O ã¨=∞㨺, q_®‰õΩÅ ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ
(viii) L^ÀºQÍÅ∞ KÕ¿ã H˘xfl [O@Å∞ ã¨O`å#O =^Œ#Ì ∞H˘O\Ï~°∞, "å\˜x ''_çOH±û—— (DINKS) (Ô~O_»∞
P^•Ü«∂Å∞ Ñ≤ÅÅ¡ ∞ ÖˉΩõ O_® LO_»@O) ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ JO\Ï~°∞.

Ѩ^ŒHÀâ◊=Ú
O =∂`«Å ™ê÷xHõ ‰õΩ@∞O|O - q"åÇ≤Ï`«∞Öˇ#· [O@ Éè~í ΰ Ü≥ÚHõ¯ "Õ∞#=∂=∞ ^ŒQ~æÆ Q° Íh, J`«xH˜ ^ŒQ~æÆ Ö° ’
HÍx x=ã≤OKÕ ‰õΩ@∞O|O
O ã¨Ç¨Ïr=#=Ú - q"åǨÏO H͉õΩO_®<Õ XHõ [O@ Hõeã≤ rqOK«_O»
O Ñ≤`$« =OjÜ«∞ ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O|O - Wk XHõ ~°H"õ ∞≥ #ÿ ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O|O, nxÖ’ J#fl^Œ=ڇŠ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞
Hõeã≤ x=ã≤™êÎ~Ú
O _çOH±û (DINKS) - D ‰õΩ@∞O|OÖ’ ÉèÏ~°º =∞iÜ«Ú Éè~í ΰ W^Œ~Ì ∂° ã¨Oáêk™êÎ~∞° HÍh
"åiH˜ ã¨O`å#O LO_»^∞Œ (W^ŒiÌ ã¨Oáê^Œ# =∞iÜ«Ú ã¨O`å#O LO_»^∞Œ )
O [#‡„áêѨΠ‰õΩ@∞O|O - =ºH˜Î [x‡Oz# ‰õΩ@∞O|O
O ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O|O - ~°HÎõ ã¨O|O^èOŒ ÖË^• "≥"· åÇ≤ÏHõ ã¨O|O^èOŒ ^•fi~å |O^è∞Œ `«fiO U~°Ê_ç#
=¸_»∞ ÖË^• JO`«HOõ >ËZ‰õΩ¯= `«~åʼnõΩ K≥Ok# |O^è∞Œ =ÙÅ HõÅ~ÚHõ
=Å¡ U~°Ê_ç# ‰õΩ@∞O|O

164
 O H˜|ƒ\ò̊ - Wk ‰õΩ@∞OÉÏÅ ã¨=Ú^•Ü«∞=Ú, 50 #∞O_ç 200 =∞Ok ^•Hõ ã¨É∞íè ºÅ∞
LO\Ï~°∞. nxÖ’ Ñ≤ÅÅ¡ ∞ LO\Ï~°∞.
O =Oâß#∞QÆ`« ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O|O - XHõ =Úã¨e [O@ "åi H˘_»∞‰õΩÅÖ’ XHõ_∞» , HÀ_»Å∞ "åi Ñ≤ÅÅ¡ ∞
LO\Ï~°∞.
O =∂`«$™êfiq∞Hõ ‰õΩ@∞O|O - XHõ ~°H"õ ∞≥ #ÿ ‰õΩ@∞O|O, nxÖ’ `«e¡ ‰õΩ@∞O| ÃÑ^ŒQÌ Í LO@∞Ok.
=∞iÜ«Ú JO^ŒiÃÑ· PkèÑ`¨ åºxfl Hõey LO@∞Ok.
O =∂`«$™ê÷xHõ ‰õΩ@∞O|O - q"åǨÏO J~Ú# `«~∞° "å`« q"åÇ≤Ï`« [O@ ÉèÏ~°º ѨÙ\˜Oì \’¡ x=ã≤OK«_O»
O #∂`«fl ™ê÷xHõ ‰õΩ@∞O|O - q"åǨÏO J~Ú# `«~∞° "å`« ÉèÏ~åºÉè~í Åΰ ∞ Z=i ѨÙ\Oì˜ \˜Ö’#∂ x=ã≤OK«Hõ
"Õ~∞° Ѩ_ç H˘`«Î ã¨Å÷ OÖ’ x=ã≤¿ãÎ nxx #∂`«fl™ê÷xHõ ‰õΩ@∞O|O JO\Ï~°∞.
O Hˆ O„^ŒHõ ‰õΩ@∞O|O - „Ѩ^•è # ‰õΩ@∞O| ~°∂ѨO, nxÖ’ q"åÇ≤Ï`« [O@ =∞iÜ«Ú "åi
ã¨O`å#O x=ã≤™êÎ~∞° .
O Ñ≤`$« ™êfiq∞Hõ ‰õΩ@∞O|O - `«O„_ç Ü«∞[=∂<åºxfl =Ç≤ÏOKÕ ‰õΩ@∞O|O Ñ≤`$« ™êfiq∞Hõ ‰õΩ@∞O|O
O Ñ≤`$« ™ê÷xHõ ‰õΩ@O|O - q"åǨÏO J~Ú# `«~∞° "å`« ÉèÏ~°º Éè~í ΰ ѨÙ\ì̃xO\’¡ x=ã≤¿ãÎ ^•xx
Ñ≤`$« ™ê÷xHõ ‰õΩ@∞O|O JO\Ï~°∞.

=ÚyOѨ٠JÉèíºã¨#O

1. ‰õΩ@∞OÉÏxfl g∞~°∞ U=∞x J~°O÷ KÕã∞¨ H˘<åfl~°∞? g∞ ã¨fiO`« =∂@ÅÖ’ =i‚OK«O_ç.

2. =¸iÎ=∞`«fi ~°∂ѨHÅõ Ê#Ö’ ‰õΩ@∞O|O Ü≥ÚHõ¯ áê„`«#∞ q=iOK«O_ç.
3. ‰õΩ@∞O|O Ü≥ÚHõ¯ ™ê^è•~°} ÅHõ}
∆ ÏÅ#∞ K≥Ñʨ O_ç.
4. ‰õΩ@∞O|O Ü≥ÚHõ¯ Pi÷Hõ „ѨHÍ~åºÖËq?
5. ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’ ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O|O Ü≥ÚHõ¯ ÅHõ}
∆ ÏÖËq?
6. ‰õΩ@∞O|O Jã≤~÷ `° å ã¨=∞㨺#∞ Z\Ï¡? Z^Œ∞~˘¯O@∞#flk?

165
áê~î°º „Ѩâ◊flʼnõΩ ã¨=∂^è•<åÅ∞

13.1.
1. `«ÑC¨ 2. q"åǨÏO 3. ÃÑ· Jhfl

13.2
1. XѨC 2. =∂#ã≤Hõ 3. ÃÑ· Jhfl

13.3
1. XѨC 2. =∂`«$™êfiq∞Hõ 3. =∂`«∞Å ™ê÷xHõ

13.4
1. `«ÑC¨ 2. "≥"· åÇ≤ÏHõ 3. (iv)

13.5
1. XѨC 2. Ñ≤Å"¡ å_»∞ 3. (v)

166