Türkçe sözdizimi

This work, titled as “Ahlak-ı Alai (Textual -Lexicological- Syntax Analysis)”
Ahlâk-ı Alâî” was done in order to identify the syntaxial and lexicological features of the 16 th century Otoman Turkish. To realize this aim the first book written on the moral philosophy” by one of the greatest Turkish scientists of the era ;
Kınalızade Ali Efendi was chosen as the source material. In the choosing stage the popularity, the commonly known name of the book and the general acceptance of the scintists that the book totally reflects the linguistic specialities of the era became
effective.
At the first stage of the work two of the oldest and trustworthy manuscripts amongst the many copies of the book were chosen in order to build a stable text. At the second stage the index of the vocabulary and appendixes is prepared to build a dictionary which consists the whole words of the text. At the third and the last stage.
The sentence structures of the work were analysed and the results were subvanced with some example sentences taken from the text.

ÖZET Türkçe eğitiminde kazandırılması gereken ana beceriler; anlama ve anlatmaya dayalı olan dinleme, konuşma, okuma, yazma becerileri olarak belirlenmiştir. Bu becerileri kazandırabilmek için, üst seviyede dil hâkimiyetinin de kazandırılması gerekir. Bütün bunlar için, klasik uygulama ve yöntemlerle yapılan terime dayalı dil bilgisi öğretimi yerine, beceri alanlarıyla ilişkilendirilmiş anlama dayalı bir dil bilgisi öğretimi tercih edilmesi yerinde olur. Bu tür bir yaklaşımda, anlamdan terime doğru hareketle, hem cümlenin anlam boyutu algılanmış ve kavranmış, hem de anlam boyutu içinde yer alan birimlerin terim adları öğrenilmiş olur. Dil bilgisi konularından biri olan cümle tahlili konusunun, anlamdan terime doğru bir yaklaşımla işlenmesi, temel ve gelişmiş dil becerilerinin üst seviyede kazandırılmasını sağlarken, aynı zamanda anlam-terim ilişkilendirilmesini ve bağdaştırılmasını da mümkün kılmaktadır. Bu çalışmanın amacı, iki farklı yayınevi (MEB Yayınları, Dikey Yayıncılık) tarafından hazırlanan ortaokul 8. sınıf Türkçe ders kitaplarındaki cümlenin ögeleri kazanımlarının verildiği metinleri, söz dizimi bakımından anlam ve terim odaklı olarak inceleyerek nitelik ve nicelik yönünden karşılaştırmaktır. Çalışmada nitel araştırma yöntemlerinden durum çalışması deseni kullanılmıştır. Araştırmada veriler doküman incelemesi tekniğiyle toplanmıştır. Bunun için iki farklı yayınevi tarafından hazırlanan ortaokul 8. sınıf Türkçe ders kitaplarındaki cümlenin ögeleri kazanımlarının verildiği altı metinde yer alan cümleler, önce anlamları göz önüne alınarak öbeklere ayrılmış ve her öbeğin anlam adı tespit edilmiş; daha sonra oluşturulmuş olan anlam adı tablosundan, cümlede tespit edilmiş olan öbeklerin, anlam adlarına karşılık gelen terim adları bulunmuştur. Böylece, öbeklerin anlam adları ve terim adlarının aynı zaman diliminde öğrenilmesinin mümkün olabileceğine işaret edilmiştir. Çalışmanın sonundaki tartışma ve öneriler * Bu çalışma, 03-07 Mayıs 2017 tarihleri arasında düzenlenen 2. Uluslararası Felsefe, Eğitim, Sanat ve Bilim Tarihi Sempozyumunda sözlü bildiri olarak sunulmuştur.

Bu araştırmada,-mA ve-mAK fiilden isim yapma eklerinin kullanımında yaşanan zorluklar, oluşturulan materyallerle en aza indirgenmeye çalışılmıştır. Öğrenciler özellikle-mA isim fiil ekinin iyelik ekleriyle kullanımını kavramakta zorlanmaktadırlar. Hâlbuki Türkçede iyelik yapısı, birleşik tümcenin iskeletidir (Sebzecioğlu,2016). Bunun yanı sıra bu eklerin günlük hayatta sıfat yapma, amaç, sonuç, karşılaştırma ve ayrıcalık belirtme görevlerini de yerine getirmekteyken (Göksel ve Kerslake, 2005; Ketrez, 2012; Toptaş, 2016; Sebzecioğlu,2016) yabancılara Türkçe öğretiminde bu işlevler kısıtlı şekilde verilmektedir. Özellikle yan tümce kurmada kullanılan bu eklerin öğrenci tarafından iyi kavranamaması öğrencilerin gelecekte yazacağı akademik metinlerin tutarlılığını ve okunabilirliğini düşürecektir. Araştırmada öğrencilerin bu ekleri bütün işlevleri ile günlük hayatta nasıl kullanacaklarını kavramalarını sağlayacak düzenlemeler yapılmıştır. Ayrıca AODÇ (Avrupa Dilleri Ortak Çerçeve Programı) A2 ve B1 seviyelerindeki üretim bölümü yazma ölçütleri göz önünde bulundurularak yan tümce bağlayıcılarının kullanımına göre etkinlikler düzenlenmiştir (AODÇ Yeni Sayı, 2017). Ayrıca AODÇ ölçütlerinin gerektirdiği çeşitliliği sağlamak için gazete, video, tabela, karikatürler, duvar yazıları vb. materyallerden yararlanılmıştır. Araştırmanın yöntemi olarak eylem araştırması seçilmiş ve eylem araştırması türlerinden olan uygulama yaklaşımı kullanılmıştır. Araştırmada veriler ön test, son test, görüşme ve gözlem yoluyla toplanmıştır. Ön test, görüşme ve gözlem yoluyla edinilen verilere göre etkinlikler ve program oluşturulmuş; öğrencilere sunulmuştur. Bu ders alma sürecinin sonunda son test uygulanarak öğrencilerin konu hakkındaki becerileri ölçülmüş ve çıkan sonuçlara göre yeni bir öğretim sıralaması teklif edilmiştir. Anahtar kelimeler: Adlaştırma, Türkçe öğretimi, yan tümce, zarflaştırma.-mA and-mAK: Functions in meaning formation in the sentence Abstract In this study, it is labored to reduce the difficulties, which is arising from using-mA and-mAK nominal and converb suffixes. The learners especially struggle to understand the combinations of-mA suffix and possessive suffixes. However, possessive structures are the skeleton of compound sentences in Turkish language (Sebzecioglu,2016). Besides, the functions of these suffixes are taught so limited for the foreign learners, while they can be marks of purpose, concession and comparison in the sentences (Goksel ve Kerslake, 2005; Ketrez, 2012; Toptas, 2016; Sebzecioglu,2016). If learners can't understand the functions of these suffıxes-especially when creating compound sentences-their academic writings probably will lose their coherence and readability. In this study, the activities were 1 YL Öğrencisi, Yıldız Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimleri Enstitüsü (İstanbul / Türkiye),

ÖZET Son dönemlerde çağdaş Türk dillerinin gramerlerinin karşılaştırmalı şekilde öğrenilmesi ve sözdizimsel unsurlar ile ilgili gereken tesbitlerin yapılması yaygınlaşmıştır. Azerbaycan dilbilgisi kitaplarında sözdizimine ilişkin belirli konularda dilbilimciler arasında birlik sağlandığı halde, Türkiye Türkçesi dilbilgisinde dilbilimcilerin belirli konularda ortak bir noktada buluşamamaları, kendi görüşlerini kabul ettirme istekleri, sınıflandırma ve anlatımlarda bireysel ve farklı yaklaşım şekilleri, sözdizimsel unsurların adlandırılması sırasında terim karmaşasına yol açmaları, aynı kavramların dilbilimciler tarafından farklı adlandırılması bazı sorunların ortaya çıkmasına neden olmuştur. Şunlardan bazılarını aşağıdaki gibi özetleyebiliriz:-Azerbaycan Türkçesi dilbilgisine göre sözdizimi kelime grupları, cümle ve metinden bahsetmektedir, Türkiye Türkçesi dilbilgisine göre sadece ilk ikisinden bahseder;-Azerbaycan Türkçesi dilbilgisine göre, kelime öbekleri serbest ve sabit söz birleşmelerine ayrılır. Sentaksta ise sadece serbest söz birleşmeleri (ad tamlamaları, sıfat tamlamaları, fiilimsi öbekleri) ve onların tarafları arasındaki gramatik ilişkilerinden bahsedilir. Türkiye Türkçesi dil bilgisinde ise kelime öbekleri "kelime grupları" adı altında incelenmektedir. Ad tamlamaları ve fiilimsi öbekleri ile birlikte, morfolojide bahsedilmesi gereken konular: birleşik sözcükler, sayı grubu, edat grubu, unvan grubu, ünlem grubu, tekrar grubu, bağlama grubu da bu bahse dahil edilirken kelimeler arasındaki sözdizimsel ilişkilerden kesinlikle bahsedilmemektedir.-Azerbaycan Türkçesi dil bilgisine göre, cümle ögelerinin sayısı beş olup, söz dizimi kitaplarının basit cümle bölümünde incelenmekte, adları ve işlevleri genel kabul görmektedir. Türkiye Türkçesi dil bilgisinde ise cümle ögeleri ile ilgili fikir ayrılıklarının olduğu görülmektedir. Sorun sadece dilbilimcilerin cümle ögelerinin sayısının dört, beş veya altı olduğunu iddia etmeleri ile bitmemektedir. Bununla birlikte onların adlandırılmasında ve cümle içindeki görevlerinin belirlenmesinde karşılaşılan sorunların sayısı da oldukça fazladır. Azerbaycan Türkçesi dilbilgisine göre birleşik cümleler; bağımsız birleşik cümle ve bağımlı birleşik cümle olmak üzere ikiye ayrılır. Bağımsız birleşik cümleler onu oluşturan basit cümleler arasındaki anlam ilişkisine, bağımlı birleşik cümleler ise yan cümlenin türüne göre sınıflandırılırken beş farklı türü olduğu bilinir. Burada yan cümle ile ana cümlenin yeri ve yapı özellikleri de dikkate alınır. Türkiye Türkçesi dil bilgisine göre, birleşik cümlenin "şartlı birleşik cümle", "ki'li birleşik cümle" ve "iç içe birleşik cümle"den oluşan üç türü vardır. Ancak bu sınıflandırma Türkiye Türkçesi'ndeki tüm cümle türlerini kapsamamaktadır. Bu konuda da dilbilimciler arasında görüş ayrılıkları oluşmuş ve bu da birleşik cümle türlerinin belirlenmesi zamanı kavram karmaşasına yol açmaktadır.

One of the criterion held while classifying the sentences in Turkish is the class of the word used as predicate. Parts of speech can be determined by using morphological, syntactik or semantic criterions; but there’s name and verb parts which is a absolute characteristic for Turkish. When we use this two basic parts, it seeems correct to determine the sentence classes as nominal and verbal sentences; but predicate should be the word that denotes action, occurrence or situation. In this condition is it possible to classify any sentence as nominal sentence? It’s clear that paying attention to functions and interpreting the verb er-(>+i-) which is refered as predicative verb, copulla or main auxiliary verb may give us an opportunity to explain the problem in another way. If the verb -i- is considered as suffix it can be claimed that it functions a derivational suffix; but in our conventional notion, a derivational suffix must change the main meaning. In this condition we will have to review our derivational suffix description. Although it’s an suffix, based on conventional acceptance, if we evaluate the -i- morphem as an predicative verb/auxiliary verb, calling the sentences that we set up with the words that we evaluate as auxiliary verbs such as et-, kıl-, ol-, verbal and others we set up with the predicative verb nominal sentences, causes a contradiction. Whether it is considered as a suffix or an auxiliary verb, it will not be accurate to mention a nominal sentence in Turkish, considering that the morphem mentioned sets a name on the predicate task in the syntax.

Türkçede, tümcelerin sınıflandırılması konusunda kullanılan ölçütlerden biri de yüklemdeki sözcüğün türüdür. Sözcük türleri ise morfolojik, dizimsel ya da semantik ölçütler uygulanarak değişik sınıflandırmalara tabi tutulabilir; ancak üçünde de özellikle Türkçe için kesin olan ad ve eylem ayrımı bulunur. Bu iki temel sınıf açısından bakıldığında tümcenin ad tümcesi ve eylem tümcesi olarak sınıflandırılması doğru görünür; ancak yüklemin iş, oluş ya da durum bildiren bir sözcük olması nedeniyle ad olması mümkün müdür? Ek eylem, cevheri fiil, kopula, ana yardımcı eylem gibi terimlerle anılan er-(> +i-) eyleminin işlevine dikkat etmenin ve tekrar yorumlamanın sorunu başka bir şekilde açıklamaya olanak tanıyacağı açıktır. Eğer +i- bir ek olarak kabul edilirse bir addan eylem yapma eki gibi işlediği iddia edilebilir; ancak geleneksel kanımız yapım eklerinin eklendiği sözcüğün temel anlamını değiştirdiği yönünde olduğundan yapım eki tanımımızı gözden geçirmek zorunda kalabiliriz. Yine geleneksel kabule dayanarak bir ek olduğu halde, +i- biçim birimini ek eylem/ yardımcı eylem olarak kabul edersek adlara uladığımız et-, kıl-, ol- gibi yardımcı eylemlerle kurup birleşik eylem olarak değerlendirdiğimiz sözcüklerin yüklem olduğu tümceleri eylem tümcesi; ek eylemle kurulanlara ad tümcesi demek de bir çelişki doğurmaktadır. İster ek ister yardımcı eylem olarak değerlendirilsin söz konusu biçim birimin bir adı eylemleştirdiği ve söz diziminde yüklem görevine soktuğu düşünülürse Türkçede bir ad tümcesinden söz etmek doğru olmayacaktır.

(ÖZET)

Türkçe dil çalışmalarında kelime grupları, çok önemli sentaktik unsurlar olarak, gerek beraber gerek ayrı ayrı bayağı incelenmiştir.
Bilimsel literatürde araştırmacılar farklı adlarla farklı sayıda kelime grubunu ele almıştır. Türkçe literatürde terminolojik sorunlardan dolayı, okuyucularda anlaşmazlık yaratmamak adına, bu çalışmada kelime grupları anlaşmazlık yaratmayacak şekilde adlandırılmıştır.
Sentaktik seviyede özne, nesne, yüklem, yer tamlayıcısı, zarf tamlayıcısı ve cümle dışı unsur kuran kelime grupları, cümleden daha küçük birimler olarak bakıldığında; isim, sıfat, zarf ve fiil görevlerinde kullanılır.
Çalışma; teorik ve analiz olmak üzere, iki temel bölümden oluşmuştur.
Kelime gruplarının teorik bölümünde kural ve özellikleriyle beraber isim grubu, sıfat grubu, sayı grubu, şahıs isim grubu, unvan grubu, fiil grubu, infinitif grubu, partisip grubu, gerundium grubu, kısaltma grupları, tekrar grubu, edat grubu, bağlama grubu ve ünlem grubu incelenmiştir.
Kelime gruplarının sentaktik analiz teorisi bölümünde ise, kısaca analizin esasları verildikten sonra, 50 örnek cümlenin tam analizi yapılmıştır.

Anahtar kelimeler: sentaks, Türkçenin sentaksı, kelime grupları, cümlenin parçacıkları, sentaktik analiz.
---

WORD GROUPS IN TURKISH: THEORY AND ANALYSIS

(SUMMARY)

Word groups (phrases, syntagmas or clauses), as very important syntactic components, all at once or separately are well discussed in Turkish linguistic research works.
In academic literature, researchers have discussed the word groups under various names and in different numbers. This study is written in Turkish. In order to cause less confusion for readers for the fact that in Turkish literature there are a lot of terminological problems, word groups in this study are named in a less confusing way.
Word groups that on the syntactic level form subject, object, predicate, location complement, adverbial clause and extrasentential element, when examined as units smaller than the sentence, they are used as nouns, adjectives, adverbs or verbs.
This study is composed of two main chapters: theory and analysis.
In the theoretical part of studying the word groups in Turkish; noun group, adjectival group, numeral group, personal name group, title group, verb group, infinitive group, participial phrase, gerund phrase, shortened groups, reduplications, postpositive group, connective group and exclamation group are studied with their rules and characteristics.
After a short introduction to the basics of the analysis, in the syntactic analysis part of the word groups in Turkish, 50 Turkish example sentences are completely analysed.

Keywords: syntax, Turkish syntax, word groups, syntactic components, syntactic analysis.
---

ЗБОРОВНИТЕ ГРУПИ ВО ТУРСКИОТ ЈАЗИК: ТЕОРИЈА И АНАЛИЗА

(РЕЗИМЕ)

Во турските лингвистички трудови, како многу значајни синтаксички елементи, зборовните групи заедно или поединечно се поприлично истражувани.
Во научната литература истражувачите ги имаат истражувано зборовните групи под различни имиња и во различен број. Поради терминолошките проблеми во турската литература, со цел избегнување на недоразбирањата кај читателите, во оваа студија зборовните групи се именувани на начин кој не предизвикува недоразбирања.
Зборовните групи, кои на синтаксичко ниво образуваат подмет, предмет, прирок, додаток за место, прилошки додаток и вонреченични елементи, ако се анализираат како единици помали од реченицата, тие се употребуваат како именки, придавки, прилози и глаголи.
Студијата се состои од два основни дела: теорија и анализа.
Во делот на теоријата на зборовните групи, обработени се именска група, адјективна група, атрибутивна група, нумеричка група, личноименска група, титуларна група, глаголска група, инфинитивна група, партиципна група, герундска група, скратени групи, редупликации, постпозитивна група, конективна група и екскламативна група со нивните правила и особености.
Во делот, пак, за синтаксичката анализа на зборовните групи, по накусо дадените основи на анализата, комплетно се анализирани 50 турски пример-реченици.

Клучни зборови: синтакса, синтакса на турскиот јазик, зборовни групи, компоненти на реченицата, синтаксичка анализа.

Söz dizimi sözcük öbekleri ve cümle olmak üzere iki ayrı başlık -dolayısıyla, iki ayrı bölüm- hâlinde
incelenmektedir. Söz diziminin temel konusu olan cümleyi ilgilendiren öğe dizilişi, az çok bellidir ve
tartışma dışıdır. Dilcilerin genelinin esas aldığı Muharrem Ergin’in “Türkçede temel öğe hep sonda
bulunur; yardımcı öğe temel öğeden önce gelir.” görüşü cümle için tartışmasız uygulanabilirlik
göstermektedir. Sınırları net olmayan ve üzerinde kafa yorulması gereken söz diziminin ikincil
konusu durumundaki sözcük öbeklerinin oluşturulmasında temel ve yardımcı öğenin diziliş
kurallarıdır. Bu kurallar, şimdiye kadar çok net bir şekilde ortaya konabilmiş değildir. Sözcük
öbekleri de söz diziminden sayıldığı için -genelde- dilciler, Muharrem Ergin’in “Türkçede temel öğe
hep sonda bulunur; yardımcı öğe temel öğeden önce gelir.” görüşünü esas alarak hareket eder ve dil
birliklerindeki dizilişi kayıtsız ve şartsız bir şekilde [yardımcı öğe / temel öğe] şeklinde anlama ve
kullanıma bakmaksızın değerlendirmektedirler. Bu görüş, cümlenin öğelerinin dizilişi için söylenmiş
olabilir; zira, yüklem sonda değilse kuralsız veya devrik terimleriyle ifade edilmektedir; sözcük
öbeklerinde ise ‘kurallı’ veya ‘kuralsız’ terimleri kullanılabilir bir özellik de taşımamaktadır. Sözcük
öbekleri üzerine detaylı çalışmalar da zaten son on yıl içinde yoğunlaşmış ve yoğunlaşan bu
çalışmalara göre sözcük öbeklerinin diziliş kuralları, birleşenlerinin anlamsal ayırımları ve öbek
içinde nasıl bir işlev gördükleri gibi pek çok husus henüz net bir şekilde aydınlatılabilmiş değildir. Bu
bildiride, temel ve yardımcı öğelerin sözcük öbekleri içinde hangi usul ve esaslara göre ayrılması
gerektiği ve sözcük öbeği yapıları içindeki temel ve yardımcı öğelerin diziliş ilke ve yöntemlerinin
neler olduğu belirlenmeye çalışılacaktır. Bu diziliş farklarına göre temel ve yardımcı öğe açısından
sözcük öbeklerinin kaç grup oluşturabileceği üzerine değerlendirmeler yapılacaktır.

""Türkiye Türkçesinin sözdizimi ile ilgili çalışmalarda, Hint Avrupa dillerinin sözdizimi sınıflandırmaları dikkate alınarak birleşik tümce olarak kabul edilen “ki”li tümceler; bağlama sözcüğünün ve bağlaç terimimin anlamı, sözdiziminin koyduğu ilkeler göz önünde tutularak bağlı tümceler olarak sınıflandırılmalıdır. Bağlayıcı biçimbirimlerle bir araya getirilmiş; ancak morfolojik olarak bağımsız iki tümcenin art arda sıralanması olarak tanımlanan bağlı tümceler sınıfı, “ki”li tümce yapılarına daha uygundur. Farsça ya da İngilizce dil çalışmalarında, bu gibi yapılar birleşik tümce şeklinde sınıflandırmıştır. Bu; Türkçe sözdizimi çalışmalarında varılacak bir sonuç olmamalıdır. Farsça veya İngilizce dil çalışmaları, kendi terminolojisi içinde, kendi dillerinin yapısından hareketle sonuçlara varır. Bu sonuçları, doğrudan Türkçeye kopyalamak mantıki hataları da beraberinde getirecektir. Türkçe sözdizimi çalışmaları kendi terimleri ve Türkçenin kendi olanakları içinde gerçekleştirilmelidir.
Anahtar Sözcükler: ki, birleşik cümle, bağlı cümle, sözdizimi, ki’li birleşik cümle

Abstract: When one considers the meaning of the word “to conjoin” and the term “conjunction” together with the principles of Indo-European syntax, the sentences constructed with “ki” must be classified as compound sentences not complex sentences; because this type of sentences consists of two simple sentences bound by coordinative conjunctions. It should not be the conclusion at which studies of Turkish syntax must arrive just because Persian and English studies call the sentences constructed with ki complex and this type of structures resembles the Turkish structures constructed with gerundials. The nomenclature of Persian and English are derived from their own languages; but copying these nomenclatures directly to Turkish will cause logical imperfections. The sentences constructed with “ki” must be classified as bound sentences in Turkish syntax. Turkish syntactic studies must be executed with its own nomenclature and in its own potentiality.
Keywords: ki, compound sentence, complex sentence, compund sentences constructed with ki
""

Verbals and clauses formed by these units is a controversial topic in the Turkish language studies. There are questions about if they bear judgement, if they can be considered as a subordinal or auxiliary sentences, and depending on these questions different opinions can be found about the consequent presence of complex sentences in the structure of Turkish sentence. It is widely thought that verbal clauses don’t bear judgement and therefore complex sentences are denied in the Turkish language studies. In this paper we tried to look inside the syntactic features of verbal clauses, and tired to answer the questions about the verbal clause mentioned above. According to the writer of this paper, the verbal clauses are not syntactically different from the sentences formed by finitive verbs. They bear judgement and they take place in the main sentences as a noun. For this, participles, gerundiums and infinitives must be considered as syntactical nominalizators.

Harezm Türkçesinde sözcük öbekleri ve sözcük öbeklerinin işlevleri bu çalışmanın konusunu teşkil etmektedir. Bu bağlamda, araştırmanın birinci bölümünde Harezm Türkçesinin tarihi gelişimi ve eserleri hakkında bilgi verilmiştir. İkinci bölümde geleneksel sözdizim anlayışı içinde uzmanların sözdizim yaklaşımları incelenmiştir. Üçüncü bölümde Harezm Türkçesinde sözcük öbeklerinin genel özellikleri ve işlevleri geleneksel sözdizim anlayışı ile ele alınmıştır. Dördüncü bölümde dilbilimsel açıdan sözdizim yaklaşımları konu edinilmiş ve Harezm Türkçesinde sözcük öbeklerinin ikinci bölümde tespit edilen işlevlerinden hareketle evrensel dilbilim esaslarından istifade edilerek tasnifi yapılmıştır.
Çalışmamızda üç temel amaca ulaşılmaya çalışılmıştır: Bunlar, Harezm Türkçesinde sözcük öbeklerinin günümüz Türkiye Türkçesindeki sözcük öbeklerinden yapısal ve işlevsel farklılıklarını belirlemek; geleneksel sözdizim anlayışı içinde sözcük öbeklerinin ele alınış biçimlerini tespit etmek ve ihtilaflı konuların izahına çalışmak; geleneksel sözdizim anlayışının dışına çıkarak konuya yeni görüşler sunmak, evrensel dilbilim esasları çerçevesinde konunun izahına çalışmaktır.
Harezm Türkçesinde sözcük öbekleri, dönemin bütün eserleri taranarak fişleme metodu ile incelenmiştir. Harezm Türkçesinde sözcük öbeklerinin diziliş sırasının Türkiye Türkçesi ile aynı olduğu, farklılıkların daha çok ek düzeyinde olduğu ve sözcüğün sözdizimindeki işlevinden kaynaklandığı tespit edilmiştir.

Dilin temel söz iletim aracı olan sözcükler, bir araya geldiklerinde belirli bir yargıyı, duygu ve düşünceyi ifade ederler. Anlamlı en küçük birim olan sesbirimden biçimbirime, biçimbirimlerden de söz dizimsel tüm birimlere kadar pek çok unsur dilin iletişim görevini yerine getirmek için belirli koşullarla bir dizgi oluştururlar. Sözcük birleşimlerini diğer ifadeyle öbekleri, öbek kurma yollarını, tümceyi ve tümce türleri gibi konuları inceleyen dil bilgisinin bir alt kolu söz dizimi olarak adlandırılmaktadır. Türkiye’de Türkçenin söz dizimi üzerine yapılan pek çok ve kıymetli çalışma mevcuttur. Başucu kaynağı niteliğinde sayılan Karahan’ın Türkçede Söz Dizimi, Üstünova’nın Türkiye Türkçesinde Yapı Kavramı ve Söz Dizimi İncelemeleri, Delice’nin Türkçe Sözdizimi gibi çalışmalar söz dizimini geleneksel yöntemle inceleyen kaynakların başında gelmektedir. Bu yönteme göre tümce en küçük bağımsız biçimbirim kalana kadar bileşenlerine ayrılır ve ayırma işlemi esnasında sözcük öbekleri tespiti yapılır.
Elinizdeki bu çalışma, Giriş bölümünde yer alan kavramlar ve literatür taraması bir kenara bırakılırsa temel hatlarıyla iki bölüm olarak düşünülmüştür. Söz dizimi kuramlarının ele alındığı 2. bölümde her ne kadar geleneksel yöntemin verilerinden yararlanılsa da temelde diğer dilbilimsel yaklaşımlar esas alınmıştır. Başta söz dizimini ilk kez ele alan Yapısalcılık olmak üzere, yine mutlaka söz dizimi ile ilgili doğrudan ya da dolaylı çalışmaların yapıldığı İşlevselcilik, Bağımlılık Dil Bilgisi, Öbek Yapı Dil Bilgisi, Bağıntısal Dil Bilgisi, Eş Bağ Dil Bilgisi, Bağ Dil Bilgisi, Durum Dil Bilgisi, Bilişsel Dil Bilgisi, Kategorik Dil Bilgisi, Sözcük Dil Bilgisi, Montague Dil Bilgisi, Sözcüksel-İşlevsel Dil Bilgisi, İşlevsel Dil Bilgisi, Rol ve Gönderim Dil Bilgisi, Ağaç Birleşimli Dil Bilgisi gibi kuram ve yaklaşımlar incelenmiştir. Bu çalışmada bahsi geçen çoğu kurama zemin hazırlayan, pek çok kuramın yöntemlerinden yararlandığı Üretici Dönüşümsel Dil Bilgisi Kuramı’na ise daha ayrıntılı yer verilmiş, bununla birlikte kuramın tümce ve öbek inceleme-gösterme yöntemi olan ağaç şemasından yararlanılmıştır.
Üretici Dönüşümsel Dil Bilgisi Kuramı’nın temel alındığı 3. bölümünde ise Türkçe söz dizimi çalışmalarındaki araştırmacıların görüşlerine yer verildikten sonra yine kitabın zeminini oluşturan baş unsur üzerinden sözcük öbekleri ve tümce ele alınmıştır. Türkçenin genel söz dizimi özelliklerinin de göz önünde bulundurulduğu fakat farklı bir yaklaşımla incelenmeye çalışıldığı bu kitap, pek çok söz dizimi kuramını göz önüne sererek tümce ve öbek yapıların nasıl daha farklı biçimde ele alınabileceğini göstermeyi amaçlamaktadır. Bu çalışma, tüm bunların yanı sıra ve daha da önemlisi tüm öbek yapıların anlamsal, söz dizimsel, kuruluş ve bir araya gelme koşullarını düzenleyen baş unsurun Türkçe söz dizimindeki yerini ve baş unsura etki eden etmenleri tartışmayı hedeflemektedir. Çalışma için elden geldiği kadar söz dizimi üzerine yazılmış kaynaklara ulaşılmaya çalışılsa da gözden kaçanların olmuş olabileceği de unutulmamalıdır.

Çağdaş Türk lehçelerinin gramer özelliklerinin karşılaştırmalı şekilde
araştırılması özellikle son yıllarda Türklük bilimi çalışmalarının en fazla ilgi duyulan alanlarından biri hâline gelmiştir. Bu, bir taraftan, uzun yıllar farklı sebeplerden dolayı birbirinden uzaklaşmış Türk halklarının yaklaşma isteğine bağlıysa, diğer taraftan dilbilimcilerin Türk dilleri ailesinin aynı kökten
gelmiş olduğunu ve bir bütün hâlinde varoluşunu dünya dilbilimine kanıtlama isteği ile ilgilidir. Bu açıdan baktığımızda, Çağdaş Türk lehçelerinin gramer özelliklerinin ortak ve farklı taraflarının karşılaştırmalı şekilde araştırılması ve her lehçe özelliklerinin tam olarak ortaya konulması gerekmekte olup güncellik arz etmektedir.
Çağdaş Türk lehçe ve şivelerinde sözdizimi ile ilgili karşılaştırmalı şekilde
yapılan araştırmaların önemini göz önünde bulundurduğumuzda Güneybatı Türk lehçelerinden olan Türkiye Türkçesinde ve Azerbaycan Türkçesinde şartlı birleşik cümlelerin karşılaştırılmasının Türklük bilimi için yararlı olacağı kanısındayız. Türkiye Türkçesinde asıl birleşik cümle türü olup -sa, -se şart ekinin yardımıyla oluşan ve tek başına kullanılamayan şart cümlesinin Azerbaycan Türkçesinde -sa, -se eki dışında, diğer vasıtalarla da oluşabilmesi
her iki dilde farklı manzara ile karşılaşmamıza neden olmaktadır.
Bu çalışmada farklı araştırmacıların gramer kitaplarındaki şartlı birleşik cümle ile ilgili görüşleri aktarılmış, dilbilimcilerin her iki dildeki şartlı birleşik cümle ile ilgili yorumları üzerinde durularak değerlendirme yapılmıştır.

"Latin Harfli Çeviri Yazılı Metinlerde Türkçe Söz Dizimi (16-19. Yüzyıllar)" adlı bu çalışma Osmanlı Türkçesinin söz dizimini 16-19. yüzyıllar arasında yazılmış çeviri yazılı eserlerden hareketle ortaya koymayı amaçlamaktadır. Bu nedenle, 16. yüzyıldan iki, 17 ve 18. yüzyıldan üçer ve 19. yüzyıldan da iki eser olmak üzere toplam on tane çeviri yazılı metin taranmıştır. Türkçe öğretmek gayesi ile yazıldıkları için bu kitapların Osmanlı Türkçesi döneminde konuşulan dili en doğru şekilde verebildikleri düşünülebilir.

Kalıp dil ile yaratıcı dil kullanımı arasında çok net bir ayrım yapmak
mümkün değildir. Çünkü anlamlı olacak tümcelerden oluşan “yaratıcı dil” kullanımı
bilindik, geleneksel dil kalıplarını kullanarak mümkün olmaktadır. Wray (2002)
yetişkin konuşurların, geçmişte ezberledikleri tekerlemeler, şarkılar, dualar, listeler
gibi büyük metinler, tümceler ve deyimler olduğunu, bunların daha sonra
gerektiğinde bellekten daha kolay çağırılması için belli ritimlerle öğrenildiğini
savunmaktadır. Asıl önemli nokta, bu kalıpların ve sözcüklerin ezberlenmesiyle
birlikte zihnimizde kulağa-doğru-gelen bir dize oluşması ve diğer mantıksal
olasılıkların azalarak kullanımdan düşüyor olmasıdır. Günlük dil kullanımımızda,
“sözcüklerin ve tümcelerin kalıplaşması… Sadece dilbilgisi ve sözlük temel alınarak
yapılan öngörülerden çok daha az değişkenlik göstererek belirginleşir” (Perkins,
1999, s. 55-56). Bir tanıdığımızla karşılaştığımızda veya kendimizi belli durumlar
içinde bulduğumuzda kullanmaya eğilimli olduğumuz sözcükler ve sözceler vardır
(Coulmas, 1981) . Eğer bir masalı veya aynı dersi birçok defa anlatırsak, her seferinde
aktarılan fikrin aynı dil öbekleriyle anlatıldığının farkına varırız (Perkins, 1983).
Daha önce kullandığımız ya da başkasının yeni kullandığı bir kelime biçimini tekrar
yansıtabiliriz (Pawley & Syder, 2000, s. 178) . “Eşdizimlilik” bağlamında bazı
kelimelerin bir cümle içinde yan yana ait olduklarını bunun yanı sıra başka türlü
kullanımların kulağa tuhaf geldiğini görülür. Örneğin, Biber, Conrad ve Reppen
(Biber, Conrad, & Reppen, 1998) , akademik düzyazı türünde bulunan 2.7 milyon
sözcük derleminde, large number ifadesinin great number ifadesinden beş kat daha
fazla (milyonda 48.3 karşı milyonda 8.9) kullanıldığını saptamıştır.

Аннотация:Тюркский памятник “Divani-Lugat-it-Turk” Махмуда Kaшгарли является богатым источником, отражающим важнейшие и характерные черты всех тюркских языков и диалектов. Кроме того, “DivaniLüğat-it-Turk” дает исчерпывающую информацию о тюркском мире XI века. Важнейшей особенностью “Дивана” является то, что это не просто словарь, а первая турецкая энциклопедия. Но "Диван" представляет собой не только первый словарь и грамматику тюркских языков, помимо этого он
включает в себя много информации о древнетюркской литературе, истории, географии, фольклоре, мифологии, образе жизни древних тюрков, их мировосприятии и философии, национальных и
духовных ценностях, обычаях, общественных отношениях и т.д.
В статье исследуются структурно-семантические особенности повелительных предложений в произведении Махмуда Kaшгарли и выявляются их параллели в азербайджанском языке. Интерес
представляют структурные изменения этих предложений в процессе эволюции, поскольку они играют важную роль в формировании синтаксических особенностей средневекового турецкого языка.
Ключевые слова: Махмуд Kaшгарли, “Divani-Lugat-it-Turk”, повелительное предложеные, семантические особенности, синтаксические особенности


Abstract: “Diwan-Lughat-al Turk” by Mahmud Kasghari is a Turkic monument. It is a rich source reflecting the most important and characteristic features of all Turkic languages and dialects and giving comprehensive information about the Turkic world of the XI century. The most important feature of “Diwan” is that it is not simply a dictionary, but the first Turkish encyclopedia. But “Diwan” is not only the first dictionary and grammar  book of the Turkic languages, it includes a lot of information about the ancient Turkic literature, history, geography, folklore, mythology, lifestyle of the ancient Turks, their world perception and philosophy, national and spiritual values, customs, social relations, etc.
The structural and semantic features of imperative sentences used in “Diwan-Lughat-al Turk” by Mahmud Kasghari were comparatively studied in comparison with those in Azerbaijani Turkish language. It was also
important to observe the structural changes of those sentences during the evolution process because they play an important role in the formation of syntactic features of Turkish language in Middle Ages.
Key words: Mahmud al-Kashgari, Diwan-Lughat-al Turk, semantic features, syntactic structures, imperative sentences.

Türkiye Türkçesi ve Türkmen Türkçesi Türk dilinin Oğuz grubu Türk lehçelerindendir. Türkmen Türkçesi, Oğuz
grubu Türk lehçelerinin doğu kolunda yer alır. Yazı dilinin Türkiye Türkçesi ve Azerbaycan Türkçesine nispetle
daha geç dönemlerde oluştuğu bilinmektedir. Oğuz grubunu temsil eden Türkiye Türkçesi ile Türkmen Türkçesi
aktarma cümlesi üretiminde benzer yollar izlemektedir. Türkmen Türkçesi ve Türkiye Türkçesinden belirlenen
aktarma cümleleri; kurucu unsur, alıntıların aktarma cümlesine katılma şekli ve alıntıların cümle niteliği
bakımından benzer dizilişler sergilemektedir. Öte yandan her iki lehçedeki aktarma cümlesi kuruluşlarında daha
çok şekil bilgisel açıdan olmakla birlikte imla özellikleri bakımından farklılıklar görülmektedir. Aktarma
cümlesi, Türkiye Türkçesinde iç içe geçme Türkmen Türkçesinde başkasına ait olma vurgularıyla iç içe birleşik
cümle ve başganıñ gepi (başkasının sözü) olarak adlandırılan cümle türüne karşılık gelmektedir. İlk örnekleri
Orhun abideleri aracılığı ile belirlenebilen aktarma cümlesi kuruluşlarında aktarılan ya da alıntılanan iç cümle de
aktarılan cümledir. Aktarma cümlesi ile yapı göz ardı edilmemekle birlikte bu yapıyı meydana getiren birimlerin
işlevlerine aktarılan cümle ve aktarma cümlesi açısından odaklanılmaktadır. Bu çalışmada da aktarma cümlesi
özellikleri bakımından Türkmen Türkçesi ile Türkiye Türkçesi mukayese edilecektir