Ziya Gökalp

Türk çocuklarının terbiyeli, ahlaklı, milli ve manevi değerlerine bağlı birer insan olarak yetişmesi milletin devamlılığı ve yüceltilmesi açısından önemlidir. Bunun farkında olan Ziya Gökalp, Yeni Mecmua ve Muallim dergilerinde eğitim üzerine yazılar yazmıştır. Gökalp yazılarında özellikle “terbiyenin sosyolojiye tatbiki” üzerinde durmuştur. Bu inceleme Gökalp'in yazmış olduğu makalelerde değindiği kavramlara dair bir inceleme yazısıdır.

Bir sosyolog olarak değerlendirilmekten daha fazlası olan Ziya Gökalp"in sosyolojiye olan etkileri ve katkıları büyüktür. Gökalp, Türk sosyoloji kürsüsünün kurucusu ve Türk toplumun eski-yeni arasındaki dengesini sağlayan önemli bir düşünürdür. Türk toplumun dünya uygarlıkları arasındaki yerini, biçimini ve değerlerini dil, din, ahlak, eğitim ve siyaset açısından ele almış ve bunlar üzerine birçok eser bırakmıştır. Bu çalışmada Gökalp"in sosyolojik bakış açısı incelenecek ve bunlar üzerine kısa bir derleme yapılacaktır. Bu doğrultuda Gökalp"in aydın kişiliğinin yanında bir sosyolog veya bir düşünür olarak fikirleri kategorize edilerek alan yazına katkıda bulunulması amaçlanmaktadır.

Öz: Anadoluculuk, Türk tarihinde Balkan Savaşları ve I. Dünya Savaşı ile başlayıp Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasıyla biten sürecin yarattığı bir sonuçtur. Sürecin sonunda Osmanlı İmparatorluğu dağılmış, Anadolu üzerinde Türk millî devleti kurulmuştur. Bu süreç içerisinde Türk aydınlarının dikkati Anadolu'ya yönelmiştir. Türk aydınları bir yandan uzun savaş yıllarında harap olan, ekonomik ve toplumsal olarak geri kalan Anadolu'nun kalkınmasına öncelik vermişler, diğer yandan da Anadolu'daki bu teritoryal birim üzerinden yeni bir toplumsal kimlik inşa etmenin yollarını aramışlardır. Anadoluculuktan önce Osmanlıcılık, İslâmcılık ve Türkçülük olmak üzere üç kimlik siyaseti mevcuttu. Bu üç siyasetin de kendilerine mahsus birer millet, vatan ve tarih tasavvuru vardı. Söz konusu üç kimlik siyasetinin eleştirisi üzerine kurulan Anadoluculuk, yeni bir millet, vatan ve tarih tasavvuru inşa etmeye çalışmıştır. Anadolucular bu üç farklı millet, vatan ve tarih anlayışı karşısında kendi görüşlerini açıkladılar. Onlar toprağa ve tarihe dayalı yeni bir kimlik anlayışını temsil ediyorlardı. Buna göre Oğuz Türkleri Malazgirt Savaşı'ndan sonra Anadolu'da yeni bir vatan edinmişlerdi. Bu yeni coğrafyanın etkisiyle Anadolu'da diğer Türklerden ayrı yeni bir Türk milleti oluşmuştu. Bu makalenin amacı Anadoluculuğun inşa etmeye çalıştığı söz konusu yeni millet, vatan ve tarih anlayışını incelemektir. Abstract: Anatolianism is a result of a process that started with the Balkan Wars and World War I and ended with the establishment of the Republic of Turkey in Turkish history. At the end of the process, the Ottoman Empire was dispersed and the Turkish national state was established on Anatolia. In this process, the attention of the Turkish intellectuals turned to Anatolia. Turkish intellectuals, on the one hand, prioritized the development of Anatolia, which had been devastated during long war years, economically and socially, and on the other hand, they searched for ways to build a new social identity through this territorial unit in Anatolia.

Mehmet Akif Ersoy, Pan-İslamcı dürtülerle başlasa da Anadolu Türklüğünde karar kılan bir İslami milliyetçiliğin, Gökalp’in ise Turancılık hevesiyle başlayarak Anadolu’yla sınırlanan bir Türkçü milliyetçiliğin kurucuları olmuşlardır. Bu iki düşüncenin ortaklaşan yanlarından bir diğeri de tarih anlayışlarının sıçramalı oluşudur. Daha açık bir ifadeyle, ilki tarihi Sahabelerle beraber başlatıp Türklerin İslam serüveniyle bağlarken, ikincisi ise bu başlangıcı Turanî bir altın çağ tasavvuru ile yapar. Gökalp ve Ersoy arasındaki bir diğer benzerlik ise onların Batı medeniyeti ve mevcut kültüre bakışlarıyla ilgilidir. Buna göre, Gökalp’in “medeniyet” ve “hars” arasında gittiği ayrıma Ersoy da “marifet” ve “fazilet şeklinde gider. Gökalp’e göre, Türk milletinin harsını (kültürünü) korurken Batı’nın medeniyetini, yani teknolojisini almalıdır. Nitekim ona göre medeniyet, yalnızca Batı’nın değil, insanlığın ortak mirasıdır. Diğer yandan Namık Kemal de Avrupa’nın tekniğinin kullanılması, fakat “fazilet”in yani medeniyetin korunması gerektiğinin altını çizer. Ersoy’un hurafelerden arındırılmış “gerçek” İslam’ın yaşanması, İslam’ı “fazilet”in olmazsa olmaz parçası hâline getirirken, Gökalp’te bu sınır çok keskin değildir. Nitekim Gökalp, bir ulus yaratmak için olmazsa olmaz olarak gördüğü Batı solidarizmiyle milli kültürün tüm unsurlarını bir araya getirmeye çalışmak yerine, Türk kültürü ve İslam’ın ahlakçı tasavvufun komunalist anlayışıyla Batı’nın korporatizme dayalı solidarizminin benzeşen özellikleri üzerinden bir uyum aradı. İslam, bu uyumun olmazsa olmasa da toplumun ekseriyetinin paylaştığı bir değer olduğu için toplumsal birliği sağlayan bir vasıta olarak görülmüştür. Dolayısıyla Ersoy’dan farklı olarak İslam’ın ne olduğu değil, ne gibi bir görev üstlendiği önemlidir. Sonuç olarak bu çalışma, tüm bu benzerlikler ve farklılıklara odaklanarak Ersoy ve Gökalp’in milliyetçilik anlayışlarının temel bileşenleri ve onların milliyetçilik anlayışlarıyla bağlantılı olarak kültür ve medeniyet yorumları gözler önüne serilecektir.

Ozet: Sosyoloji Batl'da ortaya r;lkl~tntn hemen akabinde bizde de yaktn bir ilgiye mazhar olmu~tllr. Osmanh'ntn son dbnemlerine tekabUl eden bu siirer;te, sosyolojiden hareketle imparatorlllk sorunlarma r;bziimler iiretilmeye r;ah~llml$tlr. imparatorlugun YlkIh;>1 ve ulusal devletin ilamyla birlikte artlk sosyoloji ile birtakIm sorunlarm tartl~llmasl yerine, yapIlan tercihin dogrulanmasl ve kitlelere aktanml soz konusu olmu$tur. 1924'te liseler ir;in bir deI's olarak kabul edildiginde sosyolojiye bu dogrultuda misyonlar yiiklenmi~ ve lise sosyoloji ders kitaplan ideal vatanda$m tarif edildigi, yurtta~hk bilgilerini ir;eren kitaplar halinde dlizenlenmi.;;lerdir. Sosyoloji gelenegimizin genel dogrultusunu olu$turan Durkheim ekolli ve pozitivist yakla~lmm etkileri lise sosyoloji ders kitaplan iizerinde de bariz bir ~ckilde ortaya r;lkml~, bu kitaplarda biiylik oranda Batl-merkezli bilgilere yer verihni~tir.

Ziya Gökalp ülkemizde Türk Sosyolojisi'nin kurucusu olarak kabul edilmektedir. O, bir düşünce adamı ve sosyolog olarak İlm-i İçtimaiyat olarak isimlendirdiği Türk Sosyolojisi'ne birçok kavram ve düşünce katmış, fikirleri 1940'lı yıllara dek alanında tek otorite olarak kabul görmüştür. Ziya Gökalp sosyolog ve düşünür olarak, II. Meşrutiyetten bu yana Türk düşünce hayatının ilk sırasında yer almıştır. Onun bu denli önemi, Türk sosyolojisine kazandırdığı özgünlükten ve Türkiye'nin sorunlarına getirdiği açıklamalardan kaynaklanmaktadır. Türkiye'nin hala ulusal kimlik, milli ekonomi, çağdaş-laik, kamucu-bireyci toplum modellerini tartışıyor olması, onun sosyolojiye yüklediği görev doğrultusunda, geleceği görebilme yetisinin bir ürünü olarak karşımızda durmakta, onun Türkiye'nin toplumsal yapısında meydana gelen değişmeleri çok iyi gözlemlemesi ve ortaya çıkan sorunlara geniş bir tarihi perspektiften bakması, aktardığı sosyoloji ekolünün ürettiği sosyolojik bilgilerin sınırlı da olsa, Türk toplumunda ortaya çıkan sorunlar karşısında etkin olması onu ve fikirlerini değerli kılmaktadır. Ele aldığı ve çözüm önerdiği konular, Türkiye'nin hala gündeminde olup, hala hiçbir sosyolog veya düşünür bu sorunlar karşısında onun kadar başarılı ve uygulanabilir bir çözüm önerisi sunamamış görünmektedir. Ziya Gökalp yaşadığı dönemde tüm zorluklara rağmen sosyolojimize çok önemli katkıları olmuştur. Bu bağlamda döneminden günümüze kadar geçen süre zarfında birçok çalışmaya ilham kaynağı olduğu, olmaya devam ettiğini de görmekteyiz. Bu çalışmada Ziya Gökalp'in düşünce yapısının oluşumu, fikirleri ve onun Türk Sosyolojisine katkılarını sosyolojik eksende yer vermeye çalışacağız.

ÖZ
Sosyal bilimcilerin karşılaştırmalı incelemesi, ilgili kişilerin kendisi ve eserleri hakkında bilgi verdiği kadar temsil ettikleri düşüncelerin ve akımların değerlendirilmesini de sağlar. Bu kapsamda Cahit Tanyol (1914- …) ile Şerif Mardin (1927-2017) arasında yapılacak karşılaştırma bu yönde derinlikli bir bakış sağlar. Cumhuriyet dönemi sosyal bilim ve sosyoloji çalışmalarının bu iki öncü ismi, 1950’li yıllardan itibaren çalışmaları, faaliyetleri ve eserleri ile kendilerini Türkiye’deki sosyal bilim alanlarında göstermişlerdir. Çalışmamız, bu iki sosyal bilimcinin/sosyoloğun üzerinden Türkiye’deki sosyal bilim eğitimini, akademik yapıları, sosyal bilim akımlarını, eserlerinin teorik arka planlarını, özelliklerini, üretim dönemlerini ve metodolojilerini ortaya koyar, çalışma alanları üzerinden karşılaştırmalı düşünme imkânı sağlar.
Anahtar Kelimeler: Cahit Tanyol, Şerif Mardin, Sosyoloji Akımları, İstanbul Sosyolojisi, Yorum Sosyolojisi, Sosyoloji Tarihi, Karşılaştırmalı Sosyoloji.

ABSTRACT
A comparative study of social scientists also provides an assessment of the thoughts and trends they represent as much as they give information about themselves and their works. In this context, the comparison between Cahit Tanyol (1914- ...) and Şerif Mardin (1927-2017) provides an in-depth look at this comparison. The names of the two leading Republican era of social science and sociology, studies beginning in the 1950s, showed themselves in activities and social sciences in Turkey with his work. Our study of these two social scientists of / sociologist out of the social science education in Turkey, academic structure, social science streams, the theoretical background of the artifacts, features, revealed the production period and methodologies, provides comparative thinking about the opportunity through the work area.
Keywords: Cahit Tanyol, Şerif Mardin, Sociological Schools, Istanbul Sociology, Commentary Sociology, History of Sociology, Comparative Sociology.

Ziya Gökalp as a Turkish Thinker: A Study on His Life, Personality, and Philosophy. Born March 23, 1876 in Diyarbakýr, Ziya Gökalp is one of the most prominent figures in the history of Turkish philosophy, culture and politics. Living in a period of transition from an Empire to a Nation-State, sociological, cultural and political theories and assessments made by Gökalp about the Turkish society and Turkish culture under the influence of problems and troubles encountered still maintain their currency and validity. This is because many of Gökalp's political, religious and cultural ideas and suggestions have been realized with the newly established Republic. There is no doubt that Western perceptions were also influential on Gökalp's such social approaches.

ABD’nin Orta Doğu ve Yakın Asya politikalarının işgal ve bombalamalarla en ateşli doruğuna ulaştığı zaman diliminde Cumhuriyet kurucusu kültür ve eğitim politikalarına yönelik eleştiriler de arka arkaya patlak vermişti. Batılı düşünürler Erik Jan Zürcher’den, Etienne Copeaux’den el ve esin almış kimi aydın ve edebiyatçılarımız, üniversiteli araştırmacılarımız, Cumhuriyet’in bir “reddiye” ve “tepeden inmecilik” olduğu görüşünde birleşiyordu.
Nobel ödüllü ünlü yazarımızın Kar adlı romanında hedef aldığı Cumhuriyet kurucusu “Kemalizm”, emperyalizmin bölge coğrafyası için düşündükleri önünde bir engel oluşturuyor olabilir miydi?
II. Dünya Savaşı sonrasında, “köylere kadar uzanmış kızıl komünist tehlike” diye gösterilerek kapatılan Köy Enstitüleri, 21. Yüzyıl başında ABD ve İngiltere kaynaklı doktora tezlerinde “faşist müessese” makamına nasıl oturtuldu?
Rumeli’nin Kepirtepesi’nden Kars’ın Cılavuzu’na, 21 ocakta eli öpülesi öğretmenler yetiştiren ve Anadolu’ya çok derin izler bırakan Köy Enstitüleri’nin arkasındaki temel gerçeklik neydi? 
Bugün, önümüze yeni bir “Osmanlılık” seçeneği sürülüyor. Egemen Batı’nın toplumumuza giydirmeye çalıştığı yönetim biçimi, Oğuz oymaklarından Gün Han içindeki dört boydan biri olan Kayı Boyu’nun kendisini kardeşi gibi gördüğü diğer bireylerden ayrı tutmamış, gazilikten ötesinde gözü olmamış önderi Ertuğrul’un, ırk, dil, din gibi farklara hiç bakmaksızın, yalnızca insanı seçen tutumu değil, İslam inancını zorba iktidarına ideoloji yapmaya kalkışan Sultan Abdülhamid’in anlayışıdır.
Anadolu Rönesansı, Cumhuriyet kuruluşundan günümüze hayatımıza katılan tüm toplumsal sesleri, renkleri görünür kılmaya çalışan yoğun bir denemedir. Tarihcil gelişimi, siyaseti, edebiyatı birlikte kucaklamaya çalıştı. Tüm Şark toplumlarına 1789 Burjuva Devrimi’nin insanlığa armağanı “Eşitlik, kardeşlik, hürriyet” parolası ve sorgulayan aklı yerine Orta Çağ yaşamını hak gören emperyal güçlere işaret eden bir uyarı sesi olmak istedi…

Türkiye’deki Kurumsal Sosyoloji ile yaşıt Prof. Dr. Cahit Tanyol’a farklı açılardan bakarak, Türkiye’deki düşünce hayatı ve sosyoloji üzerine kapsamlı yaklaşımlar geliştirmek mümkündür. 100 yılı aşan uzun bir ömrün sahibi Cahit Tanyol’u; “Hayatı”, “Yazın Hayatı”, “Türkiye Sosyolojisindeki Yeri”, “Düşünce Hayatının Dönemlendirilmesi” ve “Değerlendirme” başlıkları ile beş bölümde inceleyeceğim.

Kaynağı Avrupa olan, sanatta halka yönelme eğilimi, Osmanlı’da 19. yüzyılda başlamıştır. Ziya Gökalp ise hayatın tümünü içine alan bir bakışla “Yeni Hayat” felsefesini ortaya çıkarmıştır. Öncelikle dilde sadeleşme olarak görülen bu anlayış için Ömer Seyfettin, “Yeni Lisan” makalesini yazmıştır. Bu makalede “Yeni Hayat” felsefesi içinde yer alacak dil anlayışı ortaya konulmuştur. Ziya Gökalp, Selanik’teki arkadaşları, ülke çapında pek çok sanatçı ve aydın bu anlayışla eserler vermeye başlar. Bu felsefe Osmanlı’nın fikir zenginliğine katkı sağlarken yeni Türkiye Cumhuriyeti Devleti’ni kuran kadroları da yetiştirmiş olur. Aynı zamanda yeni devletin temel prensipleri de bu anlayıştan doğar. Bu çalışmada edebiyatta halka yönelme anlayışının Osmanlı’daki kısa özeti üzerinde durulacak. Ziya Gökalp’in Selanik’te basın yayın yoluyla başlattığı “Yeni Hayat” felsefesi söz konusu edilecek ve bu anlamda “Yeni Felsefe” ve “Genç Kalemler” dergileri üzerinde durulacaktır. “Yeni Hayat”ın başka bir uygarlığı taklit etmek gibi bir anlayışı yoktur. Bu anlayış bütün birikimleriyle, tarihi ve kültürüyle halka odaklanmayı amaç edinmiştir. Öncelikle dil birliği sağlayacak aydınlar, sanatın gelişmekte olan iç yapısına çalışmak yerine insan ve sanat, halk ve sanat düzleminde eserler verecektir. Bu sayede sanatçı için de yaşanılan hayat önemli bir malzeme haline gelmiş olacaktır. Böylece zamanın bir gerekliliği olarak halka yönelik sanat ortaya çıkacaktır. Bu durum, sanatçının halktan yararlanmasını gerekli kılacak sanatçıyla halkın iletişimi de böylece kurulmuş olacaktır.       
Anahtar Kelimeler: Ziya Gökalp, Selanik, halk, “Yeni Hayat”

AUZEF-Felsefe Tanzimattan Günümüze Türk Düşüncesi ders özeti (1-14. Ünite).

Batılılaşma, Osmanlıcılık, İslamcılık, Ali Suâvi, İstibdat, Jön Türkler, Jeune Turc, Genç Osmanlılar, Münif Mehmed Paşa, nizam ve terakki, Ordre et progres, Bahâ Tevfik, Namık Kemal,  Baha Tevfik, Şehbenderzâde Ahmed Hilmi, Ziya Gökalp, Rıza Tevfik Bölükbaşı, Prens Sabahaddin

Kültürel olarak yayılan ve toplumların hayal güçlerinin etkileri ile zaman içinde biçim değiştiren alegorik  anlatımlı halk hikayelerine söylence (mit) demekteyiz.  Kadim uygarlıkların kültürel varlıklarını devam ettiren bu gelenek günümüzde bir bilim dalı olarak Söylencebilim / Efsanebilim (Mitoloji) altında incelenmektedir. Nitekim insanoğlunun tarih boyunca birbiri ile etkileşmesinden dolayı bu söylenceler birbirlerinden motifler almış, iç içe geçmiş ve bazen de tamamen karakterleri aynı kalarak sadece kılıf değiştirmiştir.

Bu araştırma Türkiye’de Cumhuriyet’in kuruluş döneminde (1923-1938) liselerde okutulan sosyoloji ders kitaplarının Cumhuriyet Devrimi ile oluşturulmak istenen yurttaş modeline katkısını ortaya koymayı amaçlamaktadır.
Cumhuriyet’in hedeflediği yeni neslin şekillendirildiği bu dönemde öğrencilere bilgi ve değerlerin aktarılmasında sosyal bilgiler derslerine önemli işlevler yüklenmiştir. Bu fonksiyonu taşıyan derslerden birisi de sosyolojidir. Çalışmada o dönemde yayımlanan beş ders kitabı ve üç müfredat programı incelenerek sosyolojiye yüklenilen anlam ve sosyoloji eğitiminin yurttaşlık eğitimine katkısına ışık tutulmaya çalışılmıştır.
Çalışma sonunda Sosyoloji ders kitaplarının millî bilinç oluşturmaya etkisiyle birlikte öğrencilere katılımcı demokrasi anlayışının kazandırılması, tarih bilincinin geliştirilmesi, sanayileşmenin bir toplum için anlamı, ailenin birey ve toplum için önemi, kadının sosyal statüsünün geliştirilmesinin önemi, Cumhuriyet devriminin nitelikleri ve Cumhuriyet’in sağladığı kazanımların Türk toplumu için anlamı ve en nihayetinde Atatürkçü Düşünce Sistemi çerçevesinde öğrencilerde Atatürk İlke ve Devrimlerinin içselleştirilmesi gibi konularda kazanımlar sağladığı görülmüştür. Bu çerçevede Cumhuriyet ile oluşturulmak istenen yurttaş tipine sosyoloji ders kitaplarının da etkisi olduğu tespit edilmiştir.

Bugünü anlamının yolu dünü bilmekten, aynı şekilde yarına yön vermenin yolu da bugünü anlamaktan geçmektedir. Günümüz Türkiye'sinin yaşadığı sosyal, siyasal ve dini problemlerin anlaşılabilmesi için geçmişine gidilmesi gerekir. Bu nedenle Osmanlının yıkılış döneminde ortaya çıkan fikri akımlar ve bu akımların ortaya çıktığı dönem önem kazanmaktadır. Ancak özellikle tarihi araştırmalarda, ele alınan konuların sağlıklı değerlendirilebilmesi için sosyal hadiselerin yaşandığı dönemin koşulları göz önüne alınmalıdır. Çünkü her dönemde, toplumu oluşturan sosyal ve siyasal yapılar farklılık arz edebilmekte ve çeşitli alanlarda meşruluk ölçütleri değişebilmektedir. Fransız İhtilali'nden sonra bütün dünyada hızla yayılmaya başlayan milliyetçilik fikri, çok uluslu yapılara sahip imparatorlukları derinden etkilemiştir. İçinde Türk, Arap, Kürt, Arnavut Rum, gibi birçok farklı unsurları barındıran Osmanlı İmparatorluğu da milliyetçilik akımlarından en çok etkilenen devletlerden birisi olmuştur. XIX. yy.'da milliyetçilik fikirlerinin hızla yayılmasıyla Osmanlı içindeki farklı unsurların bağımsızlık girişimleri üzerine, Osmanlının yıkılmasını önlemek ve onu Batı karşısında düştüğü durumdan kurtarılmasını isteyen Osmanlı aydınları, Osmanlının kurtuluşunu farklı fikri mülahazalarla değerlendirmişlerdir. Bu fikri tasavvurların ortak özelliği, Batı karşısında düşülen güçsüzlükten çıkış noktası olarak Batının tekniğinin alınarak Osmanlının çağdaş bir yapıya büründürülmesidir. Bu çalkantılı dönemin düşünürlerinden olan Ziya Gökalp da devrin şartlarından etkilenmiş ve fikirleri de bu devrin algı tarzına göre şekillenmiştir. Bu çalışmada fikirleri ve eleştirileri ile yoluma ışık tutan ve çalışmam boyunca bana her türlü desteği göstererek çalışmanın tamamlanmasında ciddi emek ve katkıları olan danışman hocam Yrd. Doç. Dr. Alaattin DİKMEN'e teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca bu teze katkılardan dolayı Yrd. Doç. Dr. Celal ÇAYIR'a, Yrd. Doç. Dr. Oktay BOZAN ve Yrd. Doç. Dr. Orhan ATEŞ'e müteşekkirim. Mehmet Tahir ACET II ÖZET İnsanlık tarihi boyunca birey ve toplum yaşamına etki eden en büyük olgulardan birisi din olmuştur. Ancak özellikle Rönesans ve Reform hareketleri ile birlikte akla yapılan aşırı vurgu ve Sanayi Devrimi ile Fransız İhtilali sonrası toplum hayatında görülen büyük değişimler, dinin birey ve toplumsal hayat ile siyasal düzlemde etkisinin azalmasına neden olmuştur. Dinin birey, toplum ve siyasal düzlemde kapladığı alanın yerine, modern anlamda ortaya çıkan, başta milliyetçilik olmak üzere çeşitli siyasi, politik ve kültürel akımların doldurması beklenmiştir. Ancak dinin toplum algısında oluşturduğu meşrulaştırma dâhil birçok işlevsel yönlerini milliyetçilik fikri tam anlamıyla yerine getirememiştir. Bu nedenle belli kesimler tarafından milliyetçilik fikrinin yanında dinin de toplumsal alanda yaşaması istenilmiştir. Modern anlamda ortaya çıkan milliyetçilik fikri, her milletin bir devlet sahibi olması fikrini savunmaktadır. Bu fikri akım, Osmanlı Devleti gibi birçok farklı milliyeti içinde bulunduran devletlerin parçalanmasına zemin hazırlamıştır. Osmanlının parçalanmasını önlemek amacıyla Osmanlı aydınları tarafından Batıcılık, İslamcılık, Osmanlıcılık, Türkçülük gibi birçok farklı akım ortaya çıkmıştır. Bu tür fikirlerin yoğun olarak tartışıldığı dönemin aydınlarından olan Ziya Gökalp'ın fikir dünyasını bu çalkantılı dönem yoğun olarak etkilemiştir. İlk dönemlerinde Osmanlıcı-İslamcı bir çizgide olan Gökalp, özellikle Selanik'te geçirdiği dönem sonrasında fikir hayatında büyük değişmeler yaşamış, böylelikle milliyetçilik fikrinin son dönem Osmanlının ve yeni kurulacak olan Cumhuriyetin en büyük teorisyeni haline gelmiştir. Ancak Gökalp, dinin birey ve toplum düzeyinde üstlendiği işlevsel yönleri ile dinin meşrulaştırma özeliğinden dolayı laik bir yapılanmanın yanına dini de koymak istemiştir.

Türk milliyetçilerinin bir asırdan uzun zamandır ayakta tuttuğu Türk Yurdu
dergisi zaman zaman duraklamalar yaşamış olsa da günümüze kadar yayım hayatında kalmayı başarmış tek dergi özelliğini taşımaktadır. Yayımlanmaya başladığı
1911 yılından günümüze Türk milliyetçilerinin fikirlerini beyan ettiği dergi, günümüzde Türk Ocakları Genel Merkezinin yayın organı olarak çıkmaktadır.
Bilim insanı, aydın, kültür adamlığının yanında büyük bir Türk milliyetçisi
olan Fahrettin Kırzıoğlu, 1942 yılından başlamak üzere 1970 yılına kadar farklı konularda Türk Yurdu dergisinde yazılar yazmış ve hem fikrî anlamda hem de bizzat Türk Ocaklarının yönetim kademesinde yer alarak derginin yayımına katkı sunmuştur. Yazımızda da değineceğimiz üzere özellikle 1969 yılında yapılmış olan Büyük Kurultayda Türk Yurdu dergisinin yayım hayatına devam etmesinin Türk Milliyetçileri ve Türk Ocağı açısından hayati önemde olduğunu vurgulamıştır.
Yazımızda Fahrettin Kırzıoğlu’nun Türk Yurdu dergisinde yayımladığı 1942-1943-1955-1967 yıllarında çıkan muhtelif sayılardaki bir yazısı ve 1970 yılında yayımlamış olduğu iki yazısını inceleyeceğiz. Dönemsel olarak Kırzıoğlu’nun hangi konuları neden yazdığının sebeplerine bakarak bir sonuca ulaşmaya çalışacağız.

“Dinli bir hayat, hayatlı bir din” sloganı ile yayına hayatına başlayan ve Ziya Gökalp’ten Fuat Köprülü’ye, Şeyhülislam Musa Kazım'dan Şerefeddin (Yaltkaya)ya, Halim Sabit’ten M. Şemseddin (Günaltay)a geç Osmanlı ve erken Cumhuriyet döneminin önde gelen münevver ve devlet adamlarının yazdığı İslâm Mecmuası, tarihten sosyolojiye, felsefeden din bilimlerine geçiş dönemi Osmanlı Türk aydınının entelektüel hafızası mesabesindedir.
Din, devlet ve toplum münasebetlerine dair çözümleme ve önerileriyle; kendi zamanında tartışmalara yol açan İslâm Mecmuası bugün de değerini ve güncelliğini korumaktadır.
1914-1918 yılları arasında 63 sayı olarak çıkan İslâm Mecmuası, Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları arasında yayınlandı.

1. cildin tamamını indirmek için;

https://zeytinburnu.istanbul/wp-content/uploads/2021/09/dokuman_islam_mecmuasi_1.pdf

2. cildin tamamını indirmek için;

https://zeytinburnu.istanbul/wp-content/uploads/2021/09/dokuman_islam_mecmuasi_2.pdf

3. cildin tamamını indirmek için;

https://zeytinburnu.istanbul/wp-content/uploads/2021/09/dokuman_islam_mecmuasi_3.pdf

Bu makalenin  daha kapsamlı versiyonu  Erol Çankaya'nın Türk Edebiyatının Uzun Yolculuğu  (İmge Kitabevi Yayınları , Ankara, 2024)  adlı kitabında  ayrı bir bölüm olarak  yer almaktadır.

--------------------------------

Özet: Türk ulusçuluğunun doğuş ve yükseliş evresinde ulusal kimliğin özünü bulma amacıyla başlatılan " halka doğru " akımı sırasında gidilen kaynak 'köy'dür. Bunda en temel amaç, Türk ulusunun özelliklerini en katışıksız toplum birimi olan köyden derlemek ve bir ulus yaratmaktır. Bu yöneliş, Cumhuriyet döneminde de devam etmiş, bir ulus yaratma projesinin temeli olmuştur. Bu amaçla aydınlar köye yönelmiş, halk ağzından derleme çalışmaları yapılmış, köy sanatının modern bir edebiyattan resim sanatına, müzikten halk oyunlarına geniş bir alanda modern sanata malzeme oluşturması amaçlanmıştır. Ne var ki resmi kültür odaklarınca desteklenen kimi sanatçılar folklorcu bir söyleyişi çoğaltırken kimi toplumcu sanatçılar halk kültürünü aynen çoğaltmak yerine, eleştirel bir süzgeçten geçirip yeni ve ulusal bir sanat yaratmayı seçmişlerdir.

Cultural Elements of Turkish Nationalism
Abstract: The emergence of folklore is closely related to the birth of Turkish nationalism because during the birth and the rising stage of Turkish nationalism, a movement called 'towards public' was initiated to find the core of national identity and during this movement, the source, which was referred to, was the 'village'. The major reason for this is to glean the features of Turkish people from the village, the purest social unit and thus to create a nation. This trend continued to prevail during the Republic period and became the foundation of the project for creating a nation. Therefore, intellectuals turned their face towards the village and began to compile all kinds of cultural elements from people's mouth to make the village a center that provides inspiration and material from music to folk dances to art. Nevertheless, this romantic village movement that was once supported by state cultural organizations and continued with some artists produced works using a folkloric discourse, some socialist poets, instead of augmenting the public culture, preferred creating a new and national art through filtering the public culture through a critical standpoint.

Sayim Türkman “Yusuf Akçura ve Ziya Gökalp”. Atatürk Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Atatürk Dergisi, 3(4) (2003), 135-161; Bu makalde Yusuf Akçura ve Ziya Gökalp’in kısaca hayatları, yazmış oldukları eserleri ve Türkçülükle ilgili fikirleri biyografik tarzda ele alınmıştır.

"Ümit Meriç, 1992 yılında, kuruluşundan 78 yıl sonra İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümü’nün ilk kadın profesörü olur. 1993-1996 yılları arasında, 1933 Üniversite Reformu sonrasında yeniden açılan Sosyoloji Bölümü’nün Hilmi Ziya Ülken (1944-1960), Nurettin Şazi Kösemihal (1960-1972), Cahit Tanyol (1972-1982) ve Baykan Sezer’den (1982-1993) sonraki beşinci Bölüm Başkanı olarak görev yapar. 1969 yılında başladığı akademik kariyerini, 30 yıl sonra, aldığı tesettür kararı sebebiyle 1999 yılında istifa ederek sonlandırır.
Batı Sosyolojisi ile Batı-merkezli olarak kurulan sosyoloji anlayışı, Ahmet Cevdet Paşa üzerine yaptığı doktora tezi ile Batı-dışı sosyoloji merkezli bakışa, bu bakış içinde Osmanlı-Türkiye merkezli bir odağa, bu odak içinde İslâm eksenli bir sosyoloji yaklaşımına yönelir. İstanbul Sosyoloji Geleneği içinde Yerli Sosyoloji olarak Türkiye Sosyolojisi’ni inşa eden isimlerden olan Ümit Meriç, sosyoloji anlayışını Ümmetoloji önerisi ile evrensel olarak tamamlar.
Ümit Meriç’in benimsediği, bağlandığı ve ardılı olduğu sosyoloji yaklaşımı için şu tespiti yapmak mümkündür: Türkiye’de sosyoloji bilimi; coğrafya, tarih ve din ile bunların birikimini günümüze taşıyan kadim düşünce geleneğinden bağımsız, kopuk ve ayrışık olarak tanımlanamaz, değerlendirilemez ve uygulanamaz." (Arka Kapak)

Dosyada; İçindekiler, Ön Söz, Giriş, Kaynaklar ve Dizin bölümlerinin tamamı, diğer bölümlerin ilk sayfaları vardır.

Abstract: In Turkish literature, some intellectuals especially after Tanzimat, tried to make use of the elements of the Turkish culture in their works in order to revitalize the consciousness of being Turkish, with the influence of political and social conditions of the era. One of those elements is undoubtedly the Turkish mythology, which contains all details related to Turkish culture within itself. Sustaining this mythological system owned by Turks like all archaic civilizations in their works and preserving it in an alive form was seen as a duty by our significant intellectuals like Ziya Gökalp, who had the consciousness of being a Turk. In general, Gökalp was nourished from Turkish nationalism and its concepts in his poems and narratives in verse, and he adopted a mythological world view based on Turkistan and Altai. In this study, the elements that can be associated with the Turkish mythology in the poems and narratives in verse of Ziya Gökalp will be determined and the places of said elements in the Turkish cultural life will be tried to be evaluated respectively under the headings of; mythological persons – characters, mythological animals and mythological incidents – associations.
Özet: Türk edebiyatında özellikle Tanzimat sonrasında kimi aydınlar, dönemin siyasi ve toplumsal şartlarının etkisiyle Türklük şuurunu yeniden canlandırabilmek için eserlerinde Türk kültürünün unsurlarından yararlanmaya çalışmışlardır. Bu unsurlardan biri de şüphesiz ki Türk kültürüne dair her türlü detayı içerisinde barındıran Türk mitolojisidir. Her kadim medeniyet gibi Türklerin de sahip olduğu bu mitolojik sistemi eserlerinde yaşatarak onu canlı bir şekilde muhafaza edebilmek, Türklük bilincine sahip Ziya Gökalp gibi önemli aydınlarımız tarafından bir vazife olarak görülmüştür. Gökalp; şiirlerinde ve manzum hikâyelerinde genellikle Türk milliyetçiliği ve onun kavramlarından beslenip, Türkistan ve Altay merkezli bir mitolojik dünya görüşünü benimsemiştir. Bu çalışmada, Ziya Gökalp’in şiir ve manzum hikâyelerindeki Türk mitolojisiyle bağdaştırılabilecek unsurlar belirlenecek ve söz konusu unsurların Türk kültür hayatındaki yerleri sırasıyla; mitolojik kişiler - kahramanlar, mitolojik hayvanlar ve mitolojik olaylar - çağrışımlar başlıkları altında değerlendirilmeye çalışılacaktır.

Türkiye’de sosyolojinin kurucusu olarak görülen Ziya Gökalp, Türk milliyetçiliği ideolojisi temelinde de önemli etkileri olan bir isimdir. Ziya Gökalp’ın yaptığı çalışmalar Türk sosyoloji bilimi çalışmalarında önemli bir yer tutmaktadır. Ziya Gökalp, 48 yıl süren hayatının neredeyse tümünü İmparatorluk coğrafyasının bir ucundan bir ucuna mücadele ederek, büyük bir çaba ile hem fikir, hem eylem adamı olarak geçirmiştir. Yaşadığı hapis ve sürgün günleri de dahil, bilim ve siyaset hayatı, kendisinden çok büyük kazançlar elde edilebilecek yaşta iken sonlanmıştır. Gökalp’in fikirleri, Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluş ve devamındaki ilkelere ışık tutacak niteliktedir. Özellikle “Türkçülüğün Esasları” ve “Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak” sentezi Kemalizm’i, “Türkçülüğün bir yorumu” olarak düşündürebilir.

ÖZET
Çağdaş Türk düşünürlerinden Ziya Gökalp’in en kapsamlı eseri “Felsefe Dersleri”dir. Altı alt başlığından birisi Bilim ve Felsefe olup makalenin konusuyla ilgilidir. Bilim ve Felsefe başlığında Gökalp’in, Genç Kalemler ve Yeni Hayat gibi dergi ve gazetelerdeki bilim ve felsefe yazılarını geliştirerek ele aldığı görülmektedir. Diğer alt başlıklar Psikoloji, Dil ve Sanat, Mantık, Ahlak ve Metafizik şeklindedir. Ahlak incelemesinde, toplumsal ve siyasal öğretileri hem analitik hem de ahlak felsefesi temelinde irdelemiştir. Metafiziği ise madde, Allah ve ruh görüşleriyle tartışmıştır. Gökalp bilgiyi; yaratıcı bilgi ve yaratılmış bilgi olarak ikiye ayırmıştır. Ona göre yaratıcı bilgi ilmin hakikatleri araştırırken kullandığı faal usullerdir. Bir takım düşünürler Gökalp'in ayrımının temelinde sömürgecilik karşıtı bir tepkinin bulunduğunu düşünmektedirler. Gökalp salt bir teorisyen olmanın ötesinde verdiği derslerle bilgi ile hayat arasında bir köprü kurmayı amaçlamıştır. O, ilkokuldan üniversite eğitimine kadar tartışmaya, sorumluluğa, özgürlüğe ve rekabete dayalı bir felsefi eğitim sistemi oluşturmaya çalışmıştır.