PROF. DR. CEVAL KAYA ARMAĞANI

PROF. DR. CEVAL KAYA ARMAĞANI Prof. Dr. Ceval Kaya Armağanı Editör: Prof. Dr. Osman Fikri SERTKAYA Prof. Dr. Günay KARAAĞAÇ Prof. Dr. Mesut ŞEN ISBN 978-605-342-721-6 Akçağ Yayınları: 1738 Türk Dili ve Dil Bilimi: 125 İçeriği ile ilgili tüm hukuki sorumluluk editörlerine aittir. 1. Baskı: Ankara Kültür Bakanlığı Yayıncılık Sertifika No: 44397 © Akçağ Yayınları 2022 Fikir ve Sanat Eserleri Yasası gereğince bu eserin yayın hakkı anlaşmalı olarak Akçağ Yayınları’na aittir. İzinsiz kısmen ya da tamamen çoğaltılıp yayınlanamaz. Baskı: Bizim Dijital Matbaa Ostim Serhat Mahallesi, Uzayçağı Cad, 1128. Sk. No:6 Yenimahalle / Ankara AKÇAĞ BASIM YAYIM PAZARLAMA A.Ş. Osman Tan Cad. No.: 37/B Çankaya/Ankara Tel. 0 312 432 17 98 433 86 51 Fax. 0 312 432 28 52 www.akcag.com.tr akcag@akcag.com.tr PROF. DR. CEVAL KAYA ARMAĞANI EDİTÖR: Prof. Dr. Osman Fikri SERTKAYA Prof. Dr. Günay KARAAĞAÇ Prof. Dr. Mesut ŞEN PROF. DR. CEVAL KAYA ARMAĞANI 153 ATA “ata, baba” KELİMESİNİN KÖKENİ ÜZERİNE Ertan BESLİ 11 Öz: Bu araştırmanın konusunu kadim dünya dilleri ile Genel Türkçede (tarihî ve çağdaş Türk lehçeleri) tespit edilen ata göstergesinin köken bilgisi açıklamasıdır. Konumuzu oluşturan bu gösterge, araştırma sürecinde kadim ve çağdaş dünya dillerinin etimoloji sözlükleri (İngilizce, Rusça, Almanca ve Türkçe) taranmış ve fişlenmiştir. Giriş bölümünde konumuzu oluşturan problem üzerine bilgi yer alır. Birinci bölümde tarihî ve çağdaş Türk lehçelerindeki, ikinci bölümde kadim ve çağdaş dünya dillerindeki görünümü köken bilgisi uyarınca incelenir. Elde edilen bulgular analiz ve sentez yapılarak sonuç bölümünde yorumlanır. Anahtar kelimeler: Etimoloji, tarihî ve çağdaş Türk lehçeleri, kadim ve çağdaş dünya dilleri. Abstract: The subject of this research is the explanation of the word ata determined in the ancient world languages and General Turkish (historical and contemporary Turkish dialects). This indicator, which constitutes our subject, has been scanned and registered in ancient and modern world languages and etymological dictionaries (English, Russian, German and Turkish) during the research process. In the introduction part, there is some information about the problem constituting our subject. In the first part, its appearance in historical and contemporary Turkish dialects, and in the second part in ancient and modern world languages, is examined in accordance with the knowledge of etymology. The obtained findings are interpreted in the conclusion section by making analysis and synthesis. Key words: Etymology, historical and contemporary Turkish dialects, ancient and modern world languages. 11 Ertan BESLİ, ORCID: 0000-0002-7429-5601. 154 PROF. DR. CEVAL KAYA ARMAĞANI 0. Giriş Araştırılan ata göstergesi Genel Türkçede “ata, baba, kayınbaba vb.” anlamlar taşır. Bu gösterge dünya dillerinde köken olarak araştırılmıştır. Türkolojinin, Türkiye içi ve dışı sahada kabul görmüş kaynaklarında yeterli bir köken açıklaması yer almamıştır. Çalışma problemimiz; “Eski Uygur Türkçesinden günümüze dek kesintisiz kullanılan ve dünya dillerinde tanıklanan temel kelime niteliklerine sahip söz konusu göstergenin Türk dilindeki konumu ve kökenini betimleme problemi üzerine temellenmiştir”. Nitekim, “ata, baba vb.” akrabalık ile ilgili temel kelimelerin köken bilgisi ölçütlerine göre analiz edilmesi ve değerlendirilmesi gerekir. 1. Tarihî ve Çağdaş Türk Lehçelerindeki Görünümü Tarihî Türk lehçelerinde ilk kez Eski Uygur Türkçesinde tanık-lanır ve günümüze kadar kullanımı kesintisiz sürer. Eski Uygur Türkçesinde ata “baba, kayınbaba, kaynata” şeklinde geçer. Yer aldığı kelime birleşimleri şu şekildedir: ata ana “ana baba, ebeveyn; ata atası “ata”; ata kaŋ “baba”; atam t(ä)ŋriniŋ kutı “haşmetli rahmetli babam, merhum babamın haşmeti” (Wilkens, 2021: 80). Ayrıca KT’de ata bey “bey baba”, atalar sözü “atasözü” olarak kayıtlıdır (KT, 76). Çağdas Türk lehçelerinde kullanımı sürer: Azeri, Türkmen, Gagavuz, Türkiye, Uygur, Kırgız, Kazak, K. Kalpak, Nogay, Tatar ve Başkurt Türkçesi : ata; Oyrat: ada (VEWT 31, Leksika, 294, KEWTS). Çağdaş Türk lehçelerinde “baba, ata ve dede” anlamlarındadır ve yeniden yapılandırılmış şekli *ata biçimindedir (Leksika, 294, 653). Genel Türkçe *ata “ailedeki en yaşlı adam (der älteste Mann in einer Familie des väterlicherseits)” göstergesinden diğer anlamların geliştiği belirtilir: ata “baba (vater)” = Çağatay Türkçesi: ata “yaşlı adam (alter Mann)”, Türkmen Türkçesi: ata “dede, baba tarafı (Großvater väterlicherseits) PROF. DR. CEVAL KAYA ARMAĞANI 155 = Nogay, Tatar, Başkurt Türkçesi: ata “erkek (hayvan), (Mann; Männchen)” (TMEN Ⅱ 6; ESTYA Ⅰ 200, Ⅱ 12; KEWTS). Tarihî Türk lehçelerinde yaygın kullanılmıştır: İlk kez Eski Uygur Türkçesinde ķaŋ “baba” yerine atā şeklinde tanıklanır. Karahanlı ve Kıpçak Türkçesi atā “baba”, Harezm, Çağatay ve Osmanlı Türkçesi ata “baba” şeklindedir (EDPT, 40). Eski Uygur Türkçesinde 1. baba, kayınbaba; kaynata. 2. baba (Buda vb. için)” anlamlarında geçer. Kutsal varlıkları adlandıran göstergeler aynı inancı paylaşan milletlerin dilinde önemlidir ve kullanılabilir. Türklerin İslam dinini kabulünden sonra Teŋri yerine Allah, Rab vb. kelimelerin kullanılmaya başlaması gibi. Bu bağlamda kelime Eski Uygur Türkçesinde yaygınlaşmış olabilir. Derin yapıda anlam olarak genel Türkçede ata (a- fonemi uzun değil) “baba, dede, yaşlılık ve eskilik” anlam vurguları tespit edilebilir. Göktürk harfli metinlerde ata göstergesine rastlanmaz. Bu gösterge için farklı kelimeler kullanılır. Apa göstergesi ‘ata, ecdat’ anlamlarında kullanılmıştır (H. Şirin, 2016: 348). Eçü “ecdat, cet, ata” göstergesi olarak tanıklanmıştır (H. Şirin, 2016; 349): kişi oġlınta üze (e)çüm (a)pam bum(i)n k(a)ġ(a)n ist(e)mi k(a)ġ(a)n olturmış (KT D 1; BK D 3). “İnsan oğullarını üzerine atalarım Bumın Hakan (ve) İştemi Kağan tahta oturmuş” (T. Tekin, 2014: 25). bod(u)n(u)g (e)çüm (a)pam törüsinçe y(a)r(a)tm(ı)ş boşġurmış (KT D 13; BK D 11-12). “Halkı atalarım töresince (yeniden) yaratmış (ve) eğitmiş” (T. Tekin, 2014: 27). Ķaŋ “baba” anlamında Göktürkçe metinlerde kayıtlıdır (H. Şirin, 2016: 352): oġlı ķ(a)ŋın t(e)g ķıl(ı)nm(a)duķ (e)r(i)nç (KT D 5; BK D 5-6). 156 PROF. DR. CEVAL KAYA ARMAĞANI “Oğulları babaları gibi yaratılmamış şüphesiz” (T. Tekin, 2014: 25). ķ(a)ŋ(ı)m ķ(a)ġ(a)n yiti y(i)g(irmi (e)r(i)n t(a)ş(ı)ķm(ı)ş (KT D 11; BK D 10). “Babam Hakan on yedi adamla baş kaldırmış” (T. Tekin, 2014: 27). Eski Uygur Türkçesinde tanıklandığı bazı örnek cümleler şu şekildedir: atası teŋri tavgaç éliginin yaratmış südsin “Babası ilahi Çin imparatoru tarafından yazılan ön söz” (HS VII, 17 1718). men alķunı barça élenteçi érksindeçi atası ķ(a)ŋı men erür m(e)n tep teyür “Ben bu dünyayı efsanevi ve cansız maddeyle yaratan benim ve her şeyi yöneten babanız benim” (BT XXXVII 00417). Karahanlı Türkçesinde tanıklanır: ol atasın bulgadı “O, babasını sinirli ve kızgın hâle soktu” (DLT, 470). Kıpçak Türkçesinde tanıklanır: kişilerniŋ yaḫşıraķı ata anaġa ol kişi turur kim ezgülük ķılġay “İnsanların iyisi ana, babaya iyili yapandır” (R. Toparlı, 2017: 43). Eski Anadolu Türkçesinde tanıklanır: oġlan atası anası közine ol vaķtın körklü körinür (M. Canpolat, 2018: 141). “Oğlanın babası, anası o zaman gözüne güzel görünür”. Osmanlı Türkçesinde tanıklanır: ata: 1. Baba, vâlid, peder 2. Yaşlı ve muhterem adam (KT 76). PROF. DR. CEVAL KAYA ARMAĞANI 157 Tüm tarihî lehçeler için bu çalışmada verilen anlamlarda günümüze dek örnek cümleler kayıtlıdır. 2. Dünya Dillerindeki Görünümü ve Köken Açıklamaları atā “baba” şeklinde kayıtlıdır. Eski Türkçeden Moğolcaya aDa “pere”, Moğolcadan Çinceye ata, Farsçadan Urducaya ātā “baba” şeklinde geçer ve kelimenin yaygın olarak dünya dillerinde çocuk dilince kolay şekilde telaffuz edilebildiği belirtilir (TMEN II 414). Latince auus ve Orta Latince atavus göstergelerinin türevleri verilir: atavism, atavist, atavistic. Latince: atauus “ata” göstergesinin Latince: auus göstergesinden geldiği belirtilir: (E. Partridge, 1966: 169). 1820’lerde kayıtlara geçen Fransızca atavisme göstergesi, 1833 yılında biyolojide, “kalıtımın etkisiyle ataların özelliklerine dönüş, belirli bir organizmanın uzak bir ataya benzerliği, erken veya orijinal bir türe dönüş” olarak açıklanır. Eski Hint-Avrupa dilinde yeniden yapılandırılmış gösterge *awo- "baba dışındaki yetişkin erkek akraba" köken olarak belirtilip Fransızca atavisme göstergesinin Latince atavus'tan "ata": at- “belki çok daha eskisi" + avus "dede" gelebileceği söylenir (atavism maddesi: www.etymonline.com). Eski ve çağdaş Slav dillerinde otets “baba” göstergesinin kullanımı yaygındır: Eski Slavca отьць, Slavca отац, Bulgarca отёц (Eski şekil), Slovence: осе, Eski Rusça отьць, отецъ, Rusça отец, Rus lehçeleri отек / атька, Ukraynaca отёць, отця, втця (Az kullanılır.), Beyaz Rusça айцёц, Lehçe ojciec, Eski Baltık dilleri.- Slovence. vote, vöic, Çekçe otec, Slovence otec. Bu şekillerde otets göstergesinin öncü tanıkları görülür (O. Trubaçev, 2008: 29). otets göstergesinin yukarıdaki karşılıklarındaki o- fonemi {o};{a}, -m- fonemi ise {t} sesini verir. Eski Slavca *оtъ “baba” kökünün Eski Slavca, Eski Rusça отьнь “baba (sıfat)” göstergesinde tanıklandığını ve söz konusu kökün türevleri olarak *оtьkъ > *оtьсь göstergelerini verir (https:// lexicography.online/etymology/vasmer/o/ отец). *оtъ kökünde baskın [0] ve [t] fonemleri vardır. Çağdaş Slav dillerinde geçen şekiller -ёц, -ec, -ец vb. son 158 PROF. DR. CEVAL KAYA ARMAĞANI ektir. Bu göstergelerde söz konusu son ekler çıkarıldığında [0] ve [t] fonemlerine ulaşılır. Araştırılan kelimenin Slav, Hint-Avrupa dilleri ve Genel Türkçedeki oтец, atavus. ata vb. karşılıklarının ve öncüllerinin birleştirilmesi yukarıdaki veriler dikkate alındığında ses, yapı, köken ve anlam bilgisine göre mümkündür. Yunanca patēr (yükleme durumu: patera ve ilgi durumu patros) ile Sanskritçe pitd “baba”, çoğul biçim pitáras Latince patres “ata (aynı anlamda)” gibi; şekillerin benzer olduğu söylenir ve şu göstergelerle de ilgi kurulur: krş. Sanskritçe tekil durum pitáram (krş. Latince: patrem ) and yönelme durumu pitré (Yunanca ve Latince: patri). Hint-Avrupa dilleri için yeniden yapılandırılmış *p(a)ter; ve Hint-Avrupa dil ailesine ait -r foneminin çıkarılmasıyla *p(a)t- kök göstergeleri verilir (E. Partridge, 1966: 1064). Latince, Yunanca, Sanskritçe için gösterilen kök şekiller (etinom) ve türevleri ses, yapı ve anlam olarak birleştirilebilir. Hemen yukarıda verilen pfonemiyle başlayan göstergelerde patēr (yükleme durumu: patera ve ilgi durumu patros) ile Sanskritçe pitd “baba”, çoğul biçim pitáras Latince patres vb. gibi p- fonemiyle başlayan bu göstergeler ve sonrasında çağdaş HintAvrupa dillerinde geçen İngilizce: father, Almanca: vater, İspanyolca ve İtalyanca: padre; Farsça: pedar “‫ ”ﭘﺪر‬vb. göstergelerinin anlam ve köken olarak ata göstergesiyle ilgili olabileceği anlaşılmaktadır. Eski Hint-Avrupa dilinde baba için kullanılan başlıca göstergenin özel bir ünlü harfi içeren *pater göstergesi olduğu belirtilir (O. Trubaçev, 30). Çocuk dilinden geldiğini düşünenler de vardır: A. Walde *patẽr, pater, göstergelerini çocuk dilinden pa-, pa-pa şeklinde açıklar (A. Walde, 1906: 448). A. Walde, çocukların babalarına sevgi hitabı olan atta 'отец' göstergesinin Hint-Avrupa dillerinde kullanımının yaygın olduğunu söyler ve Slavca otbcb, *attikos vasıtasıyla *atta göstergesiyle birleştirir (A. Walde, 1906: 49; O. Trubaçev, 34). J. Pokornıy, atos, atta “çocuk dili, baba, ana” göstergesinin Gotça, Elamca atta, Türkçe ata, Baskça aita ile ilgili olduğunu söyler (J. Pokornıy, 1950: 71). PROF. DR. CEVAL KAYA ARMAĞANI 159 O. Sertkaya, “dede, nene, baba ~ papa, ana, ata” gibi kan akraba-lığı bildiren ve bazısı hece tekrarı olan sözlerin, çocuk dilinde ilk telâffuz edilen kelimeler olduğunu ilk telâffuz açısından doğru kabul edilse bile etimolojik açıdan doğru sayılamayacağını; tay ata şeklinden getirerek açıkladığı dede göstergesini örnek vererek açıklar (O. Sertkaya, 2018: 108). Söz konusu göstergeler çocuk dilinden gelmiş olsa bile çıktığı bir coğrafya ve yayılım alanı olmalıdır. H. Hirt, genel Hint-Avrupa dilinde kullanımı yaygın olan ve *pater göstergesinden önce tanıklanan Yunanca αττα, Gotça atta göstergelerinin eskiliğini gösterir (H. Hirt, 1907: 92). *ätta > *ättikos yaygın olarak Slavcada otbcb “baba” göstergesi olarak tanıklandı. Bu sebeple . *а- > Slavca о- ses gelişimi yer alır. Bu yaygın biçimden başka kullanımı az ama sağlam örneklere dayanan *oto- < Baltık Slavcası *ata gövdesinin izleri tespit edilir: Eski Slavca отьнь, Eski Rus lehçeleri безотной “babasız” (O. Trubaçev, 1966: 35). Hint-Avrupa *ättiko-s ve Slavca *-oto ~ gövdelerinin varlığı ile otbcb göstergesinde derin yapıda “atalar” anlamına ve şu etimolojiye ulaşılır: otbcb < *att-iko-s < *atta (O. Trubaçev, 38). ot- ile başlayan göstergelerin atta göstergesinden geldiği bu köken açıklamasında gösterilir. Latince auus ve Orta Latince atavus Japonca otōsan “baba” Baskça oita vb. göstergeler de baba anlamındadır ve ata ile birleştirilebilir. Sonuç Araştırılan ata göstergesi yazılı Eski Uygur Türkçesi döneminde metinlerde tanıklanır. Tarihî metinlerde söz konusu gösterge “ata, baba, dede” anlamlarında kayıtlıdır. Bir dilin temel kelimelerinin içinde akrabalık adları önemli bir yer tutar. Göktürk harfli yazıtlarda bu kelimeye rastlanmamış olması dikkat çekicidir. Söz konusu kelimenin yerine eçü, apa, ķaŋ gibi göstergeler Eski Türk yazıtlarında geçer. Araştırılan gösterge tarihî ve çağdaş Hint-Avrupa dillerinde yoğunlukla “ata, baba, dede vb.” anlamlarda tespit edilmiştir. Eski, çağdaş Slav, Hint-Avrupa dilleri ve Genel Türkçedeki oтец, atavus. ata vb. karşılıklarının ve öncüllerinin birleştirilmesinin ses, yapı, 160 PROF. DR. CEVAL KAYA ARMAĞANI köken ve anlam bilgisine göre mümkün olabileceği görülmüştür. Türkçede 8. yüzyılda tanıklanan bu gösterge eski dillerde daha erken tarihlerde kayıtlıdır. Latince, Yunanca, Sanskritçe için gösterilen p- fonemiyle başlayan göstergelerde “ata, baba” anlamındaki kök şekiller ve türevleri patēr, Sanskritçe pitd “baba”, çoğul biçim pitáras Latince patres vb. gibi sonrasında çağdaş Hint-Avrupa dillerinde geçen İngilizce: father, Almanca: vater, İspanyolca ve İtalyanca: padre; Farsça: pedar “‫ ”ﭘﺪر‬vb. göstergelerin ses, yapı, anlam ve köken olarak ata göstergesiyle ilgili olabileceği ve araştırılması gerektiği anlaşılmaktadır. Gotça, Elamca gibi tarihî dillerde kelime atta şeklinde tespit edilmiştir. Sonuç olarak; araştırmamızın bulgularının gösterdiği somut veriler, kökeni araştırılan göstergenin çeşitli tarihî dünya dillerinde kadim zamanlardan itibaren yer aldığı ve geniş olarak farklı dil ailelerinden diller arasında kendisinin ve türevlerinin kullanıldığı görülmektedir. Kaynakça Canpolat, M. (2018), Behcetü’l-hadâik fî mev‘izeti’l-halâik, Ankara: TDK. Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-thirteenthCentury Turkish. Oxford. Doerfer, G. (1965). Türkische Neupersischen, Wiesbaden. und Mongolische Elemente im CAJ, C. II. Ercilasun, A. B., Akkoyunlu, Z. (2014). Dîvânu Lȗgati’t Türk, Ankara: TDK. Hirt H. (1907). Untersuchungen zur idg. Altertumskunde // IF. Bd. 22. Nadelyayev, V., vd. (haz.), (1969). Drevnetyurskiy slovar'. Leningrad. Patridge, E. (1966). Origins (A short Etymological Dictionary of Modern English). London and New York. PROF. DR. CEVAL KAYA ARMAĞANI 161 Pokornıy, J. (1950). Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch. C. I. Bern und München. Pokornıy, J. (1969). Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch. C. II. Bern und München. Räsänen, M. (1969). Versuch eines Etymologyschien Wörterbuch der Türksprachen. Helsinki. Röhrborn, K. (1991). Die Alttürkische Xuazang-Biographie VII. Nach der Handschrift von Leningrad. Paris und Pekin sowie nach dem Transkript von Annemarie V. Gabain, herausgegeben, übersetzt und kommentiert. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. Röhrborn, K. (2017). Uigurisches Wörterbuch aş-äzük C II, Stuttgart. Sami, Ş. (2010). Kâmȗs-ı Türkî, Ankara: TDK. Sertkaya, O. F. (2018). Kelime Dağarcığımızdan Etimoloji Araştırmaları, Ankara. Sevortyan, A.V. (1974-1980). Etimologiçeskiy Slovar’ Tyurkskih Yazıkov C.I-III (Obşetyurkskiye i Mejtyurkskiye Osnovı na Glasnıye). Moskva. Sevortyan, A.V. ve Levitskaya, L. S. (1989). Etimologiçeskiy Slovar’ Tyurkskih Yazıkov (Obşetyurkskiye i Mejtyurkskiye Osnovı na Bukvı “j”, “y”). Moskva. Stachowski. M. (2019). Kurzgefaßtes Etymologisches Wörterbuch der Türkischen Sprache, Kraków. Tekin, T. (2014). Orhon Yazıtları, Ankara. Tenişev, E. R. vd. (1997). Sravnitel’no-İstoriçeskaya Grammatika Tyurskih Yazıkov-Leksika. Moskva. Toparlı, R. (2017). İrşâdü'l-Mülûk ve's-Selâtin, Ankara. Walde A. (1906). Lateinisches Etymologisches Wörterbuch. Heidelberg. Wilkens, J. (2016). Berliner Daśakarmapathāvadānamālā, Turnhout. Turfantexte xxxvıı, 162 PROF. DR. CEVAL KAYA ARMAĞANI Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen “Eski Uygurcanın El Sözlüğü”, Göttingen. https://www.etymonline.com/ https://lexicography.online/etymology/vasmer/o/ отец