Kırgız Türkçesi

Cengiz Aytmatov'un "Cengiz Han'a Küsen Bulut" eserinin kiril alfabesinden latin alfabesine aktarımı yapılmıştır. Türkiye Türkçesi ve Kırgız Türkçesi iyelik ekleri hakkında bilgi verilmiştir. Ayrıca eserde geçen iyelik ekleri bulunarak cümle halinde verilmiştir.

Türkçe ve Kırgızca aynı dilin iki kolu olmaları hasebiyle, pek çok ortak kelimeye sahiptirler. Bu sözcüklerin bir kısmı, aynı kaynaktan beslendikleri için, Arapça-Farsça sözcüklerdir. Farsçanın Arapça sözcükleri diğer lehçe ve dillere taşımada bir köprü rolü oynadığı bilinmektedir. Türkiye Türkçesinde olduğu gibi, Kırgız Türkçesindeki bazı Arapça alıntı kelimelerin de Farsça yoluyla dile girdiği görülmektedir. Yazılı edebiyata diğer Türk lehçelerine göre nispeten geç sahip olan Kırgız Türkçesindeki Arapça sözcükler ses değişimleri bakımından incelendiğinde, bunların büyük ölçüde Kırgız dilinin ses-kalıp, yapı özelliklerine uygun hale getirildikleri görülür. Kırgızcayı diğer Türk lehçelerinden ayıran bazı ses kuralları Arapça alıntı kelimeleri çoğu durumda tanınamaz hale sokmuştur. Eski Türkçe veya Osmanlıca tabir edilen Anadolu Türkçesi çok eskiden beri Arap alfabesiyle yazıldığı için, dile giren yeni kelimeler de Arapça asıllarına göre yazılmaktaydı. Oysa Kırgız Türklerinin böyle bir tecrübesi olmamıştır. 1920’li yıllarda başlayan yazı dili hayatında çok kısa bir süre Arap alfabesi kullanılmış, bir müddet Latin alfabesi geçerli olduktan sonra, 1940’lı yıllardan itibaren bugün kullanılmakta olan Kiril alfabesine geçilmiştir. Özellikle bağımsızlık sonrasında giren kelimelerde, bahsedilen ses-anlam değişimlerinin daha az gerçekleştiği görülür. Türkçe ve Kırgızcada ortak olarak kullanılan Arapça sözcüklerdeki ses değişimlerini inceleyen bu çalışmanın bir benzerinin diğer Türk dilleri için de yapılması gerekir. Bazı dilcilerin de işaret ettiği gibi, bahsedilen çalışmalar yapıldığında, Türk dilleri ile Arapçanın tarihsel süreçte nasıl etkileşime girdiği, hangi dil unsurlarının paylaşıldığı, Türk dillerinin ileride hedeflediği dil birliğinde Arapça kökenli kelimelerin nasıl rol oynayacağı gibi sorular cevabını bulacaktır.

Özet
Toplumun önemli bir parçası olan kadınlar, annelik vasfı nedeniyle aynı zamanda gelecek nesillerin şekillenmesinde en etkili role sahip bireylerdir. Kadının eğitimi, kadının toplumdaki statüsü gibi konular aslında doğrudan toplumun yapısını etkileyen unsurlardır.Sözlü edebiyat ürünü olan atasözleri incelenerek atasözünün yaratıcısı olan toplumla ilgili kadına ait birçok kültürel ve sosyal olguya ulaşmak mümkündür.
Atasözleri, içinde birçok anlamı barındıran kalıp ifadelerdir. Meydana gelme sürecinde oluştuğu kültürden ve sosyal hayattan etkilenen bu kalıp ifadeler birçok alana kaynaklık etmektedir. Çalışmada Muhammed İbragimov’un “Kırgız Makal, Lakap Uçkul Sözdörü”, Ülkü Çelik Şavk’ın “Kırgız Atasözleri” ile Ahmet Güngör ve Asel Cailova Güngör’ün “Türkçe Açıklamalı Kırgız Atasözleri” adlı kitapları taranmıştır. Taranan kaynaklardan tespit edilen Kırgız atasözlerinden faydalanılarak at ve kadının Kırgız kültüründeki yeri ve önemi tespit edilmiştir. Kırgız atasözleri incelenirken de gerek yazılı kaynaklardan gerekse sözlü kaynaklardan yararlanılarak atasözünü meydana getiren kültürel etkiler tespit edilmeye çalışılmış, kültürel derinlik atasözlerinin daha iyi anlaşılmasını sağlamıştır. Kırgız kadınının, bozkır kültürünün ayrılmaz parçalarından olan at ile ilişkisi kültürün bir aynası olan atasözleriyle açıklanarak Kırgız toplumunda kadına ait birçok söyleme ulaşılmıştır. İncelenen atasözleri örneklerinde aynı zamanda kadının toplumdaki çeşitli statülerine de yer verilmiştir.
İlk olarak giriş kısmında genel hatlarıyla Türk tarihinde atasözünün, kadının ve atın gelişimi hakkında bilgiler verilmiş olup Kırgız Türkçesinde atasözünün karşılığına da değinilmiştir.  Çalışma iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde at ve kadın karşılaştırılmasında kullanılan sıfatlar ve benzetmeler,  ikinci bölümde ise kadın-erkek ilişkisinde at ve kadın konularına yer verilmiştir. Sonuç olarak bu çalışmada Kırgız atasözlerinde kadının genellikle atla birlikte atasözlerinde yer alması hakkında çeşitli tespitlere yer verilmiştir.
Anahtar Kelimeler:Atasözü, Atasözlerinde kadın, Kırgız Türkçesi.

Kırgız Edebiyatı’nın kurucusu, büyük devlet adamı Kasım Tınıstanov 9 Eylül 1901 tarihinde dünyaya geldi. 1912-1914 yıllarında değişik Özbek mekteplerine devam etti. 1914-1916 yılları arasında Karakol şehrindeki Rus Tüzem Mektebi’nde okudu. Taşkent’te yayımlanan Cas Kayrat, Canga Öris, Sana, Ak Col adlı Kazak gazetelerinde çeşitli görevlerde çalıştı. Kasım Tınıstanov sosyal içerikli, pedagojik hikayeleriyle, şiirleriyle, eğitimciliğiyle, dilciliğiyle, gazeteciliğiyle, aydın kimliğiyle tanınmış bir insandır. Kasım Tınıstanov, Kırgız Türklerinin medeniyet tarihinde çok önemli bir yere sahiptir. Kırgız Türkçesinin önemli gramer âlimi, Kırgız Türkçesi Morfolojisi, Kırgız Türkçesi Sentaksı, Kırgız Türkçesi Grameri kitaplarının müellifidir. Kasım Tınıstanov, yirminci yüzyılda Manas destanını derleme çalışmalarını da Kırgızistan’da başlatan halk bilimcilerdendir. 1926 yılında Azerbaycan’ın başkenti Bakü’de gerçekleştirilen Türkoloji kongresine Kırgız Türkleri adına katılmış ve alfabe değişikliğiyle ilgili Bakü’de ilmî bir konuşma yapmıştır.
Kırgız Türkolog Kasım Tınıstanov’un Bakü Türkoloji Kongresi’nde Latin alfabesine geçişle ilgili görüşleri ve Latin alfabesine geçişte bugünkü durum makalede incelenecektir.

Efsaneler, insanın toplumsal olayları, tabiat olaylarını ve şekillerini yorumlama ve anlamlandırma amacı doğrultusunda ortaya çıkmış sözlü edebiyat hazinelerindendir. Olayların kahramanları sıradan kişiler veya hayvanlar olmakla birlikte, efsanelerde olağanüstü olayları gerçekleştiren doğaüstü güçler önemli bir yer tutmaktadır. İnsan yaradılıştan beri yaşadığı doğayı ve çevreyi tanıma, yorumlama ve anlamlandırma arzusunda olmuştur. Bu amaç çerçevesinde insanoğlu, karmaşık ve bilinmez olanı açıklama ve bir nedene bağlama içgüdüsüyle toponimik efsaneleri oluşturmuştur. Doğaüstü güçler Türk mitolojisinde tanrılar, tanrıçalar, yaratıklar ve ruhlar iken; İslamiyet sonrası Kırgız toplumunda bu geleneğin evrilmesiyle Tanrı kavramı ve dini-mistik şahsiyetler daha ön plana çıkmıştır. Tabiatla iç içe geçmiş olan göçebe Kırgız kültüründe efsaneler, insan-Tanrı, insan-tabiat ve tabiat-Tanrı ilişkileri birçok felsefî düşünceyle yoğrularak anlatılmaktadır. Bu ilişkiler anlatılırken hem Türk mitolojisine hem de İslam inancına ait öğelerin ve motiflerin kullanıldığı göze çarpmaktadır.
Kadim Türklerin hayatında önemli bir yere sahip olan yer-su kültü Türk Dünyası coğrafyasında yer adlandırmalarında da kendini göstermektedir. Bu inanç bağlamında Türkler yaşadıkları yere ve kullandıkları suya ad verirken genellikle olağanüstü bir olaya bağlamışlar, söz konusu varlığa bir ruh ve anlam yükleyerek onu kutsallaştırmışlardır. Türk Dünyasının birçok yerinde olduğu gibi Kırgızistan coğrafyasında da, neredeyse yaşanılan çevredeki her dağa, taşa, suya ve yerleşim birimine bir veya birden fazla efsane atfedilmiştir. Çalışmamızda Kırgızistan sahasındaki toponimik efsaneler incelenerek; Tanrı, tabiat ve insan ilişkisi üzerinde durulmuştur.

Legends are oral literary treasures that have emerged in the direction of interpreting
human social events, natural events and forms. It`s important that in myths the
heroes of events are ordinary people or animals, with a supernatural power that carry
out extraordinary events. People from the very beginning of their existence set the
goal to understanding and interpretation the nature and environment that they have lived since birth. Within this goal, humanity instinctively created toponymic legends
to explain the complex and unknown and to connect the cause. In the Turkic
mythology supernatural forces are gods, goddesses, beings and spirits; in the post-
Islamic Kyrgyz society, this tradition has evolved, and the concept of god and of
religious mystical personalities has come to the fore. In the nomadic Kyrgyz culture,
which, naturally, intertwines with nature, the legends describe the relationship of the
man god, man and nature and god, linking it all with many philosophical ideas. It
should be noted that describing this, both the old Turkic mythology and elements of
Islamic beliefs and motives are used. In the life of ancient Turks the cult of places
and water plays an important role, it is manifested in the names of places in the
Turkic world. In the context of this belief, when the Turks called the places where
they lived, and the water bodies they used, they usually associated them with an
unusual event, giving it a special spirit and meaning. As in many parts of the Turkic
world, in Kyrgyzstan almost every mountain, stone, water body and settlement in the
surrounding region is explained by one or more myths. Researching the toponymic
legends of Kyrgyzstan, in our work we touched upon the relationship between god,
nature and man.

Also known as the first official Genealogy history of the Kyrgyz Turks, Osmonaalı Sıdık Uulu’s the first printed work in Arabic script, Muhtasar Tarih-i Kırgıziya (Ufa, 1913)’s detailed index (general index, names index, place names index) and facsimile will be examined in this study. In index it is tired to determine to express the borrow words as much as identified.

Many English sound-symbolic reduplicatives are known to exhibit the vowel alternation patterns of /ɪ/-/æ/ and /ɪ/-/ɒ/ (e.g. in zig-zag and ding-dong) where the first vowel is higher than the second vowel.

A number of other languages also have their preferred patterns of vowel alternation for disyllabic sound-symbolic reduplicatives (hereafter DSRs).

For example, German, Chinese, Korean, and Vietnamese DSRs, like English DSRs, show a clear preference towards vowel alternation patterns of the type ↓ 'high-low'.

On the other hand, vowel alternation patterns of the type ↑ 'low-high vowel' where the vowel in the reduplicant is higher than that in the ‘base’ (e.g. tak tuk) is prevalent in Turkic DSRs.

There are also languages in which no clear preferred vowel alternation patterns (↕) are identifiable in their DSRs. Mongolian, which has both far fɜr 'low-high' and fɜr far ‘high-low’ exemplifies this group of languages.

1. Korean, Chinese, and Vietnamese belong to different language groups but are geographically close to one another. Their DSRs are mostly of the type ↓ 'high-low'.

2. The vowel alternation type ↑ is utilized in all but one of the Turkic languages investigated here.

3. The only Turkic language under investigation here that utilizes the type ↕ alternation is Tuvan, which has been under a strong influence of (Khalkha) Mongolian, a type ↕ language.

These observations appear to point to the arealty (and perhaps also to the genetic nature) of vowel alternation patterns in disyllabic sound-symbolic reduplicatives.

ÖZET Türkçenin Ana Türkçe devresinde mevcut olup günümüzde en çok Türkmen Türkçesinde ve daha az olmak üzere Saha Türkçesi ve Halaç Türkçesi gibi lehçelerde sistemli olarak korunan, geriye kalan lehçelerde hemen hemen tamamen kaybolan aslî uzun ünlüler, 19. yüzyıldan beri çeşitli araştırmalara ve tartışmalara konu olmuş, nihayet 1975 yılında Ta­ lât Tekin'in Ana Türkçede Aslî Uzun Ünlüler adlı eseriyle de kitaplaşmış-tır. Türk dili araştırmalarında çok önemli bir yeri olan, ancak yazılı belge­ leri olmadığı için çoğu zaman dilcilerin dikkatlerinden uzak kalan ağızlar incelendikçe aslî uzun ünlüler konusunda da yeni veriler elde edilmekte­ dir. Bu makalede Afganistan'ın Pamir bölgesinde yaşayan ve şimdi Tür­ kiye'ye göç etmiş bulunan Kırgız Türklerinin Ağzındaki aslî uzun ünlülü kelimeler; Türkmen Türkçesi, Saha Türkçesi, Halaç Türkçesi ve Kırgız Edebî Dilindeki verilerle karşılaştırmalı olarak incelenmektedir. Bu incele­ me sonucunda Pamir Kırgız Türkleri Ağzında aslî uzun ünlülerini koruyan kelimelerin bulunduğu kesinlik kazanmış; aynı zamanda bu kelimeler, anılan lehçelerde aslî uzun ünlülerin bulunduğu yolundaki iddialara yeni bir katkı sağlamıştır.

ABSTRACT
The primary long vowels which existed in Proto-Turkic period have been preserved systematically in Türkmen Turkish, Yakut and Khalaj, but almost wholly disappeared in the other Turkish dialects. This phenomena has been an original subject in various researches and discussions since 19th century, and finally was researched in a study named Ana Türkçede Aslî Uzun Ünlüler, by T. Tekin in 1975. As local dialects which have a very important position in Turkish studies are researched, some new information about primary long vowels is coming to light. in this study the primary long vowels in the Pamir Dialect of Kyrgyz Turkish are studied comparatively with Türkmen, Yakut, Khalaj and Standart Kyrgyz Turkish. it has obviously become definite that there are words that preserved primary long vowels in the Pamir Dialect of Kyrgyz Turkish. On the other hand, these words are new evidences for the thesis about the above mentioned Turkish dialects preserving primary long vowels.
Key words:
Primary long vowel, Pamir Dialect of Kyrgyz Turkish, Kyrgyz Turkish, Türkmen Turkish, Yakut, Khalaj

Bu çalışmada Türk lehçelerinin tasnifinde Oğuz grubu içinde değerlendirilen Gagavuz Türkçesi ile genel
olarak Kıpçak lehçeleri içinde değerlendirilen fakat farklı tasnif çalışmalarında değişik lehçe grupları
içinde gösterilen Kırgız Türkçesinin ikincil ünlü uzunlukları açısından mukayesesi yapılacaktır.
Çalışmanın amacı Türkçenin farklı gruplara ait iki lehçesi baz alınarak Türk dilinde ikincil uzun ünlü
oluşumunun temayüllerini ortaya koymaktır.
Gagavuz Türkçesi Oğuz grubunun en batısındaki lehçedir. Sovyetler Birliği içinde 1957’de yazı dili
statüsü kazanmıştır.
Talat Tekin’in seslik özelliklerinden hareketle Kıpçak lehçelerinden ayırarak ayak/ tōlū grubu içinde
değerlendirdiği Kırgız Türkçesi ise XIX. yüzyılın ikinci yarısı ile XX. yüzyılın ilk yarısında yazı dili
olmuştur. İ. A. Batmanov’un 1860’lı yıllarda Arap alfabesini kullanan Kırgızların bulunduğunu
belirtmesi, XIX. yüzyılda Kırgız Türkçesinin yazı dili olduğunu göstermesi açısından önemlidir.
Tarihlere dikkat edilirse her iki lehçe de Türk dili için geç sayılabilecek bir zamanda yazı dili olmuştur.
Yazı dilinin tutuculuğu olmadan geç dönemde yazı dili haline gelen bu iki lehçenin ortak özelliklerinden
biri konuşma dilinin yazı diline yansıması olarak değerlendirilebilecek olan ikincil ünlü uzunluklarıdır.
Bu ünlü uzunlukları genel olarak çeşitli ses düşmelerinin veya erimelerinin neticesinde ortaya çıkan
uzunluklardır.
Gagavuz Türkçesinde 10 tane ikincil uzun ünlü mevcuttur. Bu ünlüler şunlardır: aa, ee, ii, oo, uu, ıı, áá,
ää, öö, üü. Kırgız Türkçesinde ise Gagavuz Türkçesine nazaran daha az, 6 ikincil uzun ünlü mevcuttur.
Bu ünlüler ise şunlardır: aa, ee, oo, öö, uu, üü. Görüldüğü üzere Gagavuz Türkçesinde görülen ii, ıı, áá,
ää ünlüleri Kırgız Türkçesinde mevcut değildir. Bu husus dil içi dinamikler ile açıklanabilir.
Yapılan incelemelerde, ortaya çıkan bu ünlü uzunluklarının her iki lehçede de benzer ses veya ses
gruplarının düşmesi veya erimesi neticesinde ortaya çıktığı görülmüştür. Uzun ünlülerin aynı ses
gruplarının erimesi neticesinde ortaya çıkmasına rağmen iki lehçenin farklı temayüllerinin olduğu da
tespit edilmiştir. Hem kalıcı hem de kalıcı olmayan ikincil ünlü uzunluklarının Gagavuz Türkçesinde
daha fazla olduğu gözlemlenmiştir.

Резюме: Өсүмдүктөр дүйнөсү адам баласынын өмүр жашоосун ар дайым коштоп келет. Ансыз жашоо мүмкүн эмес экендиги айдан ачык. Өсүмдүктөр менен жеке эле тамактанбастан, жаракат-ооруларды дарылоого да күнүмдүк колдонулуучу куралдарды жасоого да үйрөнөт. Бүгүнкү күндө да өсүмдүктөр адамдын жашоосунун ар бир жагынан орун алууда. Дары-дармектен косметикалык каражаттарга чейин ж.б. көптөгөн тармактар дал өсүмдүктөрдөн жасалат. Ар бир улут өсүмдүктөрдү өзүнүн тилинде кандай аталса, ошол ат менен тааныйт. Ошентип айлана-чөйрөбүздө табигый өскөн же үйлөрүбүздө, талааларыбызда же бактарыбызда өстүрүлгөн өсүмдүктөрдү аныктоодо бул аттардан пайдаланабыз. Биз бул макалабызда ошол өсүмдүктөрдүн аттарыны изилдейбиз. Аталыштарын келип чыкышын, лексика-семантикалык өзгөчөлүктөрүн изилдейбиз. Максатка жетиш үчүн фитонимдер, Кыргыз тилиндеги байыркы өсүмдүк аталыштары, башка тектеш эмес тилдерден кирген өсүмдүк 100

Kırgızlar hayatlarının her aşamasında ritüelleri olan bir halktır. Doğumdan ölüme uygulanan çeşitli gelenek görenekler ve okunan şiirler, dualar vardır. Ak-batalar bunlardan biridir. Bata Fatiha’nın Kırgız Türkçesindeki söylenişidir ve “dua” anlamında kullanılır. Dua etmek ise bata berüü olarak ifade edilir. Ak-batalar dil ile Yaradan’a, Tanrı’ya kendi duygu ve düşüncelerini doğrudan ifade etmektir.  Kırgızlarda Ak batalar Sıcak Sözler (Cıluu Sözdör) olarak da adlandırılır.  Kırgızlar sözün kuvvetine inanan, sözü bir araç olarak kullanan bir halktır.
Kırgızlarda Ak-bataya olan inanç, ondaki sözün kuvvetine güven asırlardan beri görülmektedir. Savaşa meydanlarına giden yiğitler altın, gümüş değil Ak-bata alıp çıkmışlardır. Kırgızlarda tabiattaki her varlığın bir sahibi, koruyucusu vardır. Bu koruyuculardan biri de dileğe ulaştıran, kazadan beladan koruyan Ak-batalardır.
Ak-batalar’ın içinde en büyüğü, en yücesi, Zalkar Batalar’dır. Bu bataları halkın inandığı değerli kişiler verirler. Bu kişiler günlük sofralarda, aşlarda, toylarda bata vermezler; onlar önemli bir olay olduğunda halkı vatanı için özel olarak dua ederler. 
Ak-bataların bir diğeri iş dualarıdır. Öncelikle en basit olarak İş ilgeri bolsun. (İşiniz yürüsün/ Bereketli olsun.) şeklindeki iyi dilek ifade eden söz, işi ileri götürme arzusunu dile getiren bir duadır. Kırgızlarda iş yaparken, işin yürümesi dileğiyle selâm olarak söylenen iyi dilek sözleri çoktur. Örneğin Kırgızlar yere tohum ekerken gelecekte verimi bol olsun diye duayla eker. Ayrıca Kırgızlar tabiatın sahibinin sıcak sözleri, bataları duyduğuna inandıkları için tabiatla konuşur şekilde ak-batasını, dileğini, ellerini açıp dua eden kişiye benzer şekilde söyleyerek tohum serper. Tohumunu  tabiat varlıklarına rızık olarak serpip bir avucunu yetimlere, bir avucunu ihtiyarlara, düşkünlere, ondan sonrakini de açlara, sonrakini kurda kuşa vb. rızık olarak eker.
Kırgızlar Anadolu köylerinde de olduğu gibi her tür işte, işi yapan kişiye iyi dileğini içeren bir selâm verir: Örneğin harman savuran kişilere Harmanınız bereketli olsun. (Kırmanıñar tolsun.), İşiniz üresin. (İş ilgeri bolsun.) denir. Bunu duyan çalışanlar da sırasıyla Yolunuz açık olsun. (Coluñuz bolsun.), İleri olmak sizden. (İlgeri bolmok özüñüzdön.) diye karşılık verir.
Orak biçenlere Orağınız körelsin. (Oroguñar mokosun.) diyen biri Söylediğin olsun. (Aytkanıñ kelsin.) şeklinde bir karşılık alır. 
At, koyun vb. sağanlara Sağının çoğalsın. (Saan köböysün.) ya da Mal sütten kesilmesin. (Mal bayıbasın.) dendiğinde, sağan kişi Ağzına sağlık. (Oozuñuzga ak.) diye karşılık verir. 
Kervana Yükün sakin olsun. (Cügüñ baysalduu bolsun.), Kazancın bol olsun. (Soodañ colduu bolsun.) diyen biri karşılığında Dileğinizi (Allah) versin. (Tilegiñizdi bersin.) diye karşılık alacaktır.
Bu dua ve dileklerden de görüleceği üzere birbirlerinin iyiliğini isteyen, birbirleri için dua ve dileklerde bulunan Kırgız halkı bu gelenek, örf ve âdetlerini yetmiş yıllık Rus esaretine rağmen kaybetmemiştir. 
Anahtar kelime: Kırgızlar, Ak Batalar, Dilek Selamları

BAŞKA YERDE YOK!
Kırgızca hâl ekleri tablosu, tüm değişkeleri ve örnekleriyle.
Küresel Taç Virüs (Korona Virüs) salgını yüzünden mahkum olduğumuz karantina günlerinde Türkoloji öğrencilerine küçük bir iyilik yapayım dedim ve epeydir aklımda olan bu tabloyu hazırladım. Tablonun meslektaşlarıma da faydalı olacağını umuyorum.
Hadi bir itirafta bulunayım; zorunlu uzaktan eğitime geçmeseydik bu tabloyu herhâlde hazırlamazdım.
Biraz vaktimi aldı ama fena olmadı diye düşünüyorum.
Görüş ve önerilerinizi yazarsanız çok makbule geçeceğine emin olabilirsiniz.
NOT: Tabloda kırmızı yazılı biçimler, Kırgızcada düzlük yuvarlaklık uyumuna aykırı durumları gösterir.

Dillerde ünlü ve ünsüzlerde meydana gelen değişmelerin çeşitli sebepleri vardır. Bu değişimlerin bir bölümü, münasebette bulunulan diller, kültürler, iklim ve coğrafya gibi dilin “dış tarihi” ile ilgilidir. Diğer önemli bir kısmı ise, dilin iç dinamiklerinden kaynaklanan “dilin iç tarihi” ile ilgili değişme ve gelişmelerdir.
Türk dilinde ünlüler ile ilgili “kalınlık-incelik ve düzlük-yuvarlaklık”, ünsüzlerle ilgili de “tonluluk-tonsuzluk” uyumu adı verilen önemli ve özel bir uyum sistemi bulunmaktadır. Çağdaş Türk yazı dillerinde bu uyum sistemlerinin durumu önemli farklılıklar göstermektedir. Kırgız Türkçesi, çağdaş Türk yazı dilleri arasında ünlü ve ünsüz uyumlarını en ileri düzeye taşıyan ve en sağlam biçimde işleten yazı dilidir. Bu uyum sistemleri geliştikçe, dil kendi doğası gereği, kelime tabanlarında ve ekleşme durumunda karşılaştığı uyuma aykırı biçimleri değiştirip dönüştürerek uyuma uygun hale getirmektedir.
Türk yazı ve konuşma dillerinin tümünde bulunmakla birlikte, ünlü ve ünsüz uyumlarına bağlı ses değişmelerinin en karakteristik ve yaygın örnekleri, Kırgız Türkçesinde görülmektedir. Onun için bu çalışmada “ses uyumlarının sebep olduğu ses değişmeleri” Kırgız Türkçesi özelinde incelenmeye çalışılmıştır.
Ünlü uyumu, ünlülerin boğumlanma yeri (art-ön) bakımından benzerlik göstermesi ile ilgili bir uyumdur.
Türkiye Türkçesinde; “Kalınlık-incelik uyumu”, “damak uyumu”, “büyük ünlü uyumu” gibi terimlerle ifade edilen bu uyum için Kırgız Türkçesinde “tildin küüsü; kalın ündüü küüsü, ince ündüü küüsü” terimleri kullanılmaktadır.
Kalınlık-İncelik uyumu;Türkçe Kökenli Kelimelerde Kalınlık-İncelik Uyumu; Kalınlık Uyumu (kalın ündüü küüsü), İncelik Uyumu (İnce Ündüü Küüsü; Yabancı Kökenli Kelimelerde Kalınlık-İncelik Uyumu başlıklarında ele alınmıştır. İnce Ünlülerin Kalınlaştırılması ve Kalın Ünlülerin İnceltilmesi Yoluyla Kalınlık-İncelik Uyumunun Sağlanması başlıkları ile de ünlü değişimleri örneklenerek nitelikleri gösterilmiştir.
Düzlük yuvarlaklık uyumu, çağdaş Türk yazı dillerinde farklı düzeylerdedir. Bu uyumun tanımı Türkiye Türkçesine göre değil Kırgız Türkçesine göre yapılmış ve değişim örnekleri bu tanım bağlamında incelenmiştir.
Düzlük-Yuvarlaklık Uyumunun Sebep Olduğu Ses Değişmeleri de Türkçe ve yabancı kelimelerde ayrı ayrı örneklenmiştir.
Çağdaş Türk yazı dillerinde yine farklı düzeylerde işletilen ünsüz uyumu (tonluluk-tonsuzluk), Kırgız Türkçesinde çok ileri düzeye taşınmıştır. Özellikle kelime kök ve tabanlarına getirilen eklerin uyum dolayısıyla değişime uğradıkları görülmektedir. Ünsüz uyumu dolayısıyla, özellikle tonsuz karşılığı olmayan, tonlu ünsüzlerle başlayan (Ör. lAr > lar, ler, lor, lör, dar, der, dor, dör, tar, ter, tor, tör) ekler, tonlu ve tonsuz ünsüzlerden biri ile biten kelimelere eklendiklerinde ünsüz uyumuna uyabilmek için değişirler.
* Bu makale, 22-26 Mayıs 2017’de Ankara’da Türk Dil Kurumu tarafından düzenlenen 8. Uluslararası Türk Dili Kurultayı’na sunulmuş bildirinin yeniden gözden geçirilmiş ve düzenlenmiş biçimidir.
** (Prof. Dr.) Fırat Üniversitesi, İnsani ve Sosyal Bilimler Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, ELAZIĞ, El-mek: buran.ahmet@gmail.com
2 Ahmet BURAN
ULUSLARARASI TÜRK LEHÇE ARAŞTIRMALARI DERGİSİ (TÜRKLAD) CİLT 1, SAYI 1, 2017, TÜRKİYE
Çalışmada, yukarıda belirtilen ünlü ve ünsüz uyumlarından kaynaklanan ses değişmeleri bir sistem dâhilinde örneklendirilerek incelenmiştir.
Anahtar Kelimeler: Uyum, Ses değişmeleri, Kalınlık-İncelik uyumu, Düzlük-Yuvarlaklık uyumu, Ünsüz uyumu.
PHONETIC CHANGES CAUSED BY VOWEL HARMONY
Abstract
There are various reasons for vowel and consonant changes in languages. Some of these changes are related to ‘the external history’ of a language such as contacted languages, climate and geography. The other reasons are related to ‘internal history’ of languages that caused by internal dynamics.
In Turkish, there is an important harmonical systems called ‘palatal and labial harmony’ in vowels; ‘voiced-voiceless harmony’ in consonants.
In modern Turkish dialects, the situation of this harmonical system presents different features. Among the other dialects, Kirghiz Turkish is the dialect that excels and runs perfectly the vowel and consonant harmony. The more this system expands language, naturally, changes the inconsistent forms that are encountered in words bases or stems as suffixes.
In all the written and spoken languages, the most common and characteristic examples related vowel and consonant are seen in Kirghiz Turkish. Hence, in this study the sound changes caused by sound harmony in Kirghiz Turkish will be examined.
Palatal harmony is about articulation spot (front-back) of vowels.
Palatal harmony that is also called as backness-frontness harmony in Turkey Turkish is termed as “tildin küüsü; kalın ündüü küüsü, ince ündüü küüsü” in Kirghiz Turkish.
Palatal Harmony is examined under the following titles: Palatal Harmony in Turkish Origin Words; Backness Harmony (kalın ündüü küüsü), Frontness Harmony (İnce Ündüü Küüsü); Palatal Harmony in Foreign Origin Words. Under the titles of Velarisation of Front Vovels and Palatalisation of Back Vowels, the vowels changes are illustrated and presented.
Labial harmony has different levels in modern Turkish written languages. In this study, the description of this harmony is accepted as in the Kirghiz Turksih not in Turkey Turkish and the examples are handled according to this description.
The examples of The Sound Changes Caused by Labial Harmony are illustrated individually as for the vowels and consonants.
In Kirghiz Turkish, the consonant harmony (voiced-voiceless harmony) that is operated in different levels in modern Turkish written languages is taken to further levels. Especially, the suffixes that are put on the root and the stem words tend to get into a phonetic change. Because of the consonant harmony, the suffixes which starts with a the voiced consonants that have no voiceless counterparts (for example lAr > lar, ler, lor, lör, dar, der, dor, dör, tar, ter, tor, tör) change when they come after a word that ends with eighter a voiced or voiceless consonants in order to ensure the harmony.
In this study, the sound changes that is caused by vowel and consonant harmony are examined by illustrated in a systematic method.
Key Words: Harmony, Sound change, Palatal harmony, Labial harmony, Consonant harmony.

Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi, 21.yüzyıl uygarlığının liderlerini yetiştirmek, Kırgızistan, Türkiye ve diğer Türk cumhuriyetleri ile Türk topluluklarındaki üniversite çağında bulunan gençleri bir çatı altında toplamak ve bunları çağdaş eğitim standartlarıyla okutmak amacıyla kurulmuş uluslararası bir üniversitedir. Bu ülkü doğrultusunda Edebiyat Fakültesi bünyesinde 1997 yılında Türkoloji bölümü açılmıştır. Türkoloji bölümü, Türkoloji alanında, özellikle Türk lehçeleri ve edebiyatları alanında üst düzeyde öğretim elemanlarını yetiştirmeyi, Türkoloji alanında en eski çağdan bugüne kadar bilinen bütün yazılı kaynakları okuyabilecek ve yararlanabilecek seviyede uzmanlar hazırlamayı ve tarihi Türk lehçeleri alanında bilim adamları yetiştirmeyi amaçlamaktadır. Bölümümüzün amacı Türk ve Kırgız dili ve edebiyatlarının dünya dil ve edebiyatları içindeki yerinin belirlenmesi, özellikleri, gelişimi ve ürünlerinin değerlendirilmesi konularında bilimsel araştırma ve incelemeler yapabilecek, buradaki eğitim ve öğretimden elde ettiği bilgi ve deneyimi, eğitim ve kamu kurumlarına aktarabilecek elemanlar yetiştirmektir. Bölüm derslerinde asıl olarak Kırgız dili ve edebiyatı, Türk dili ve edebiyatı, diğer Türk dilleri ve edebiyatları ve tarihî dönemleri okutulur. Eğitim Kırgız ve Türk dillerinde yürütülür.

TD D/ J o f E L W in ter 20 1 3 • Teh l iked ek i D il ler D er g is i/ Jo u r n a l o f En d an g e r ed L an gu a ge s A l i y e v a M i n a r a-A z K o n u ş u r l u B i r D i l : L o b n o r A ğ z ı V e L o b n o r l u l a r w w w.te h l ike d e k id ill e r.c o m ABSTRACT The subject of the present article is the Lobnor dialect living in the Lobnor region of East Turkestan and reflecting the characteristics of not only Uyghur Turkish but also Kyrgyz Turkish and also sharing some similar characteristics with the dialect of the Yugurs living in Mongolia. In this article, brief information was given about the geographies where Lobnors live, their populations, religion and cultural structure. Moreover, important phonetic and morphological characteristics of the Lobnor dialect and its lexicology were discussed. ÖZET Bu makalenin konusu, Doğu Türkistan'ın Lobnor bölgesinde yaşayan, Uygur Türkçesinin yanı sıra Kırgız Türkçesinin özelliklerini yansıtan ve ayrıca Moğolistan'da yaşayan Sarı Uygurların ağızlarıyla birtakım benzerlikler bulunduran Lobnor ağzıdır. Bu yazımızda Lobnorluların yaşadıkları coğrafyalar, nüfusları, din ve kültürel yapıları hakkında kısaca bilgi verilmiş, Lobnor ağzının önemli ses ve biçim özellikleri ve söz varlığı ele alınmıştır.

Özet: Atasözleri, bir toplumun kültürel değerlerini, yaşam tarzını içinde barındıran sözlü edebiyat ürünleridir. İçinden çıktığı toplumla ilgili birçok veriyi bünyesinde barındıran atasözleri, toplumsal düzeni sağlamak, millî değerleri gelecek kuşaklara aktarmak gibi bir misyon da üstlenir. Bu durum Kırgız atasözleri için de geçerlidir. Köklü bir sözlü edebiyat geleneğine sahip olan Kırgızların sözlü edebiyatının atasözleri bakımından da zengin olduğu görülür. Kırgız atasözleri incelendiğinde Kırgız toplumuna özgü birçok değer yargısını, Kırgız yaşam tarzını, sosyal ve kültürel veriyi tespit etmek mümkündür.
Toplumun en küçük yapı taşı olan ailenin temeli, evlilik müessesesi ile atılır. Her toplumun evlilik kurumuna bakışı; millî değerleri, inancı ve toplumun sosyal, kültürel bakış açısı ile yakından ilgilidir. Evlilik müessesesinin sağlam olması, aile kurumunun da sağlam olmasına, aile bağlarının sağlam olması ise toplumun sağlam temeller üzerinde yükselmesine imkân sağlar. Kısacası bir toplumun sağlıklı bir şekilde varlığını sürdürebilmesi, evlilik müessesesinin sağlamlığı ile doğrudan bağlantılıdır. Bir toplum için bu denli önemli olan evliliğin, doğal olarak atasözlerinde yer almaması beklenemez. Toplumsal düzeni sağlamak gibi bir misyonu üstlenmiş olan atasözlerinde toplumun sağlıklı bir şekilde devamında etkili olan evlilik müessesesinin de yer aldığı görülür. Kırgız atasözlerinden hareketle, Kırgız toplumunda evlilik bağlarının nasıl olduğu, iyi bir evlilik için neler yapılması gerektiği, iyi veya kötü eş seçiminin bir insanın hayatına etkilerinin neler olacağı, kadına ve erkeğe evlilikle ilgili tavsiyeler, dış faktörlerin evlilik müessesesinin kuruluşunda ve devamındaki etkileri gibi birçok hususa ulaşmak mümkündür.
Bu çalışmada öncelikle atasözleri kitaplarından evlilik konulu atasözleri tespit edilecek, bu atasözlerinden hareketle de Kırgız toplumunun evlilik müessesesine bakışı ortaya konulacaktır.
Anahtar Kelimeler: Kırgız atasözleri,  evlilik müessesesi, Kırgızlarda evlilik

This paper analyzes a variety of languages with regard to vowel alternation patterns in their disyllabic sound symbolic reduplicatives (DSRs). The analysis reveals that (1) a number of different languages have their preferred patterns of vowel alternation for DSRs (e.g. /ɪ/-/ɒ/ in ding-dong and tick-tock in English) and (2) the relative height of each vowel against the other in a DSR is a linguistic feature that is primarily areal. The languages surveyed in this paper include Bukharan Tajik, Chinese, English, German, Kazakh, Korean, Manchu, Mongolian, Persian, Qarakhanid Turkic, Tatar, Tatar in Xinjiang, Turkish, Tuvan, Uyghur, Uzbek, and Uzbek in Xinjiang.

“Kırgızların Maksim Gorki’si” olarak adlandırılan Mukay Elebayev (1906-1944) Kırgız Türkleri için açlığın, savaşın, rejimin; kısacası zorluğun tüm Türkistan’da sarsıcı izler bıraktığı yıllarda on çocuklu bir ailenin Almakan’dan sonra en büyükleri olarak dünyaya gelir. Anne ve babasını küçük yaşlarda kaybettiği için Mukay Elebayev ve kardeşlerinin koruması amcası Elebes ve yengesi Burmake Ana’ya kalır. Mukay Elebayev’in “Uzun Yol” romanı (1936) yazarın kendi hayatını anlatması, tarihe acı bir tablo olarak yansıyan "Ürkün” olayının yer alması, çağdaş Kırgız edebiyatının ilk romanı olması yönleriyle üzerinde çokça araştırma yapılan önemli bir eserdir. Bu çalışmada tespit ettiğimiz kültürel ögeler açıklama, yazı ve görsellerle konu başlıkları halinde verilmiştir. Manas, Aytmatov, Isık-Köl’den izler taşıyan Kırgız edebiyatı şüphesiz gerek yazılı gerek sözlü anlamda oldukça zengindir. Bu zenginlikler arasında yer alan kültürel ögeler Türk milletinin genetik kodlarını barındırması açısından geçmişe dair izler sunar. Tespit edilen unsurlar da şüphesiz ortak Türk kültür havzasının mirasıdır.

Arapça vahiy dili olduğu için, İslam dinini benimseyen
bütün milletlerin dilini az veya çok etkilemiştir. Arapçadan
genellikle dinî kavramlar ve dinî hayata dair sözcükler
alınmakla birlikte; ticarî, kültürel ve siyasi etkileşimlere
bağlı olarak, bazı edebî ve ilmî terimlerin de alındığı
görülmektedir. Bir dilin söz varlığı çeşitli etkenlerden
dolayı zamanla anlam değişmelerine maruz kalmaktadır.
Anlam daralması, anlam genişlemesi, anlam kötüleşmesi,
anlam iyileşmesi gibi anlam değişmelerinden, yabancı
dillerden giren kelimeler de nasibini almaktadır. Hemen
bütün dillerde söz varlığı çok anlamlı kelimelerden oluştuğu
için, başka dillerden alınan sözcüklerde genellikle
anlam daralması meydana gelmektedir. Bu çalışmada,
Arap dilinden en az etkilenen lehçelerden olan Kırgız
Türkçesinde anlam kaymasına uğradığını tespit ettiğimiz
Arapça kökenli 205 kelime incelenmiştir.

Farklı bir vücut yapısı, gizemli yaşam tarzı ve olası tehlike uyandırması sebebiyle her
zaman insan topluluğunun dikkatini çeken bir sürüngen türü olan yılan hakkında dünyadaki
birçok halkın kültüründe çeşitli inanış ve uygulamalar mevcuttur. Bu inanış ve
uygulamaların bir kısmı en eski Türk halklarından olan Kırgızlarda hala varlığını korumaya
devam etmektedir. Örneğin, Kırgızlar kırsal bölgelerde çadırın içine ya da avluna yılan
girdiği zaman evin fertleri üzerine süt, ayran, kımız gibi sütlü içecekleri serperek onun o
bölgeden uzaklaşmasını sağlarlar. Buna da ak çaçuu (ak serpme) derler. Ayrıca çoğu közü
açık (halk hekimleri)’lar kendi koruyucu ruhlarının Ak cılan (Ak yılan) olduğunu ileri sürer
ve özellikle de tedavi sırasında yılan organından hazırlanmış ak darı (beyaz ilaç) denilen
tedavi malzemesini kullanırlar. Bu tür inanış ve uygulamaların kökünün hangi temellere
dayandığı henüz tam olarak bilinmemektedir. Öte yandan yılan, çoğu folklorik kaynaklarda
sinsi, kurnaz, kindar, ölümcül, kötü niyetli bir varlığı simgelerken, bazı Kırgız masallarında
bilinenin aksine onun zeki, dürüst, duyarlı, becerikli ve kutsal bir varlık olarak
betimlenmesi dikkat çekicidir. Bütün bunlar çalışmamızda Kırgız kültüründeki yılan
konusunu ayrıntılı olarak ele almamıza vesile olmuştur. Kırgız kültüründeki yılan
konusuyla ilgi birçok bilgi sözlü kültür anlatımlarına dayanmaktadır. Çalışmamızda bu
bilgilerin yanı sıra kendi gözümüz ile görüp bizzat tanık olduğumuz geleneksel
uygulamalar da dikkate alınmıştır. Makalenin konusu Kırgız Halk Kültüründe Yılanla İlgili
İnanışlar ve Kırgız Halk Hekimliğinde Yılan alt başlıkları çerçevesinde ele alınmıştır.
Bu çalışmanın amacı, yılanın Kırgız kültüründeki yeri ve önemini tanıtmak, ayrıca
günümüzde Kırgızlar arasındaki yılanla ilgili bazı inanış ve uygulamaların kökenini tespit
etmek ve böylece genel Türk kültürünün henüz aydınlığa kavuşturulmamış yönlerinin
araştırılmasına katkıda bulunmaktır.
Anahtar Kelimeler:
Yılan, yılan tedavisi, Kırgız halk hekimliği, Kırgız halk inançları.

Dünya dillerinde akrabalık sistemleri genellikle kişinin kendi neslinden başka, önceki ve sonraki ikişer nesli kapsayacak şekilde oluşmuştur. Akrabalık terminolojisi kişinin yaşayan akrabalarını sınıflandırma temeli üzerine kurulu olduğu için kişinin dedesinden önceki veya torunundan sonraki nesiller için tanımlayıcı (descriptive) terimler bulunmamakta, bunun yerine genelleyici ifadeler tercih edilmektedir. Kişinin kendisinden önceki yedi göbek atasının her biri için tanımlayıcı terimler kullanılması açısından Kırgızca yukarıdaki genellemenin dışında kalmaktadır. Söz konusu durum geleneksel çoban-konargöçer yaşam tarzının ortaya çıkardığı doğal ihtiyaçların bir sonucudur. Bu kural, yakın akrabalar arasında gerçekleşmesi muhtemel evliliklere karşı bir tedbir olduğu kadar aynı zamanda boy/soy temeline dayanan Orta Asya konargöçer uygarlığının siyaset, din ve kültür gibi katmanlarıyla da derin bağlara sahip bir gelenektir. Özellikle de şehirli yerleşik yaşamın ve onun ortaya çıkardığı sosyal kurumların "yedi ata" kuralı üzerindeki zayıflatıcı etkisi bu hipotezi güçlendirmektedir. Abstract: In world languages, kinship systems usually consist of two ascending and two descending generations apart from one's own generation. Since the kinship terminology is based on the classification of one's living relatives, general terms are used instead of descriptive terms beyond the second ascending and descending generations. Kyrgyz remains out of this generalization in terms of the use of descriptive terms for each of the seven ascending generations (seven forefathers). This is the result of the necessities of the traditional pastorial/nomadic lifestyle. The principle of seven forefathers (jeti ata) is not only a cultural restriction against marriages between close relatives but also reflects a tradition deeply embedded in the political, religious and cultural conditions of the Central Asian nomadic civilizationbased on tribalism The weakening effect of the urban sedentary lifestyle and its social institutions on the tradition "jeti ata" is merely reinforcing this hypothesis.

Öz: Kırgız ve Altay Türkçelerinde " değil; tabii ki, elbette " vb. anlamlarda kullanılan bir emey kelimesi vardır. Öteki Türk yazı dilerinde göremediğimiz bu kelime, hem anlamları bakımından, hem de yapısı bakımından ilginç ve incelenmeye değer bir kelimedir. Bu makalede Eski Türkçe er-" olmak " isim fiilinden gelişen e-fiilinin Kırgız ve Altay Türkçelerinde görülen çekimleri üzerinde durulmuş ve bu fiilin çekimli şekillerinden biri olan emey biçiminin günümüzde eşsesli hâle gelmiş iki farklı çekimden geliştiği ortaya konmaya çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Kırgız Türkçesi, Altay Türkçesi, e-fiili, isim fiili, ek fiil, emey. Abstract: Inflectional forms of the verb e-in Kyrgyz and Altai which comes from Old Turkic er-" to be " will be examined in this paper and we will draw attention to the negative form (emey " not; certainly, surely ") of it. The word emey is pretty interesting in point of meaning and form and not seen in the other Turkic languages. As a result of the studies it came to light that emey comes from two different form and it has two different meaning today in the Turkic languages above-mentioned.

The aim of this study was to prove the existence of three suffixes in the modern Kyrgyz language,
two of which are in the form – UU, and one in the form - sh, used in the functions of the participles,
based on samples collected from the texts of the modern Kyrgyz literature. One of the suffixes noted is
only used together with a verb in the passive or reflexive, and the other two are used with the necessitative
meaning only within interrogative sentences built on the basis of interrogative words emne ~ ne or kanday.
The functions of this suffixes indicated above escaped the eyes of researchers because of their phonetic
similarity to the deverbal nouns and the narrow scope of their use in the Kyrgyz language.

Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla bağımsızlığına kavuşan devletlerden birisi de Kırgızistan’dır. Bağımsızlığına kavuştuğu tarihten itibaren Türkiye ile Kırgızistan arasında sosyal, kültürel, ekonomik birçok alanda yakın ilişkiler kurulmuş; içe kapanık Sovyet yönetimi zamanında kopan bağlar, onarılmaya başlanmıştır. Bu gelişmeler Kırgız dili ve edebiyatı üzerine Türkiye’de çok sayıda çalışma yapılmasına olanak sağlamıştır. Kırgız edebiyatının zengin kaynakları araştırmacıların ilgisini çekmektedir; fakat Kırgız çocuk edebiyatı üzerine Türkiye’de yeterince çalışmanın olmadığı görülmüştür. Bu çalışma, çocuk edebiyatı alanındaki boşluğu bir nebze de
olsa kapatır, yeni araştırmalara kaynaklık eder düşüncesi ile kaleme alınmıştır. Çalışmada başlangıçtan günümüze Kırgız çocuk edebiyatının gelişimi hakkında bilgi verilmiş ve dönemin önemli eserleri tanıtılmıştır.

Türkiye Türkçesi, zarf-fiil ekleri bakımından zengin bir dildir. Bazı zarf-fiil ekleri eski yazılı kaynaklardan günümüze kadar aynı şekilde gelirken, bazıları ise tarihi gelişim sürecince değişikliğe uğrayıp kalıplaşmıştır. Fakat zarf-fiil ekleri, Türkçesinde Türkiye Türkçesine göre Kırgız Türkçesinde çok daha fazla görülmektedir. Bu çalışmada, Türk dilinin Oğuz grubuna giren Türkiye Türkçesi ve Kıpçak grubuna giren Kırgız Türkçesindeki zarf-fiil ekleri üzerinde durulmuştur. Bu zarf-fiil ekleri, Cengiz Aytmatov’un Birinçi Mugalim ve Botogöz Bulak metinlerinde incelenecektir.