Şerh

Selçuklu devleti vezirlerinden Hüseyin b. Ali et-Tuğrâî’nin (ö. 515/1121) yazdığı Lâmiyyetü’l-acem isimli kaside, şairin kullandığı edebî sanatlar ve şiirin muhtevasıyla Arapça yazılmış kasideler arasında öne çıkar. Yazıldığı dönemden günümüze kadarki uzanan süreçte Tuğrâî’nin bu kasidesi üzerine pek çok çalışma yapılmıştır. Bunların bir kısmı taştîr, tahmîs ve muâraza gibi yeni şiir oluşturma metotları ile ilgiliyken bazıları da şerh ve haşiye gibi ana metni anlayıp çeşitli açılardan tenkit etmeye yöneliktir. Lâmiyyetü’l-acem etrafında kaleme alınan bu çalışmalar, asırlar boyunca devam eden bir edebiyat geleneği oluşmuştur. Fakat kaside üzerine yazılan şerh, hâşiye ve muhtasarların ilişkiler ağı tespit edilmediğinden bunların ne birbiriyle ilgisi ne de Lâmiyyetü’l-acem şerh-hâşiye geleneğindeki yeri tespit edilebilmiştir. Bu çerçevede Lâmiyyetü’l-acem üzerine yazılan eserleri tespit etmeye çalışan Kâtib Çelebi’nin (ö. 1067/1657) Keşfü’z-zunûn’u, Brockelmann’ın (ö. 1956) Geschichte der arabischen Litteratur’ü, Habeşî’nin Câmi‘u’ş-şurûh ve’l-havâşî’si, Ahmed Muhammed Mansûr’un Şurûhu Lâmiyyeti’l-acem’i ve Ali Cevad Tahir’in (ö. 1996) et-Tuğrâî, hayâtuhu, şiʿruhu, Lâmiyyetuhu (bahs ve tahkîk ve tahlîl) adlı çalışması önem arz etmektedir. Fakat bu kitaplar kaside üzerine yazılan şerh ve hâşiyeleri tespitte yetersiz olduğu gibi Lâmiyyetü’l-acem’in yaygın etkisinden ve literatürdeki ilişkiler ağından da bahsetmemektedir. İlgili literatürdeki ilişkiler hususunda yaygın etkisi ve diğer çalışmalar arasındaki merkezî konumundan dolayı Salahaddin es-Safedî’nin (ö. 764/1363) Gaysü’l-edeb ellezî inseceme bi-şerhi Lâmiyyeti’l-acem adlı şerhi önemli bir yer tutmaktadır. Bu şerhten sonra kaleme alınan eserlerin büyük çoğunluğu bu kitabı esas almış ve edebiyat münekkitleri bu şerh üzerine pek çok tenkit, hâşiye ve ihtisâr çalışması yapmıştır. Daha açık bir ifadeyle Safedî’nin bu eserinden sonra yapılan çalışmaların hemen hiçbiri bu şerhe atıf yapmadan geçmez. Nitekim Tuğrâî’nin kasîdesi üzerine çalışma yapan onlarca müellif arasından yalnızca Safedî’ye Lâmiyyetü’l-acem Şârihi denilmiştir. Safedî’nin bir tarihçi ve edebiyat münekkiti olması ve bunu mezkûr şerhine yansıtması yazdığı şerhin hacmini bir hayli artmıştır. Bu çerçevede Kemaleddin ed-Demîrî (ö. 808/1405), Safedî’nin, konuyla doğrudan ilgili olmayan uzun istitrâdlar yaptığını ifade edip bu şerhi el-Maksadü’l-etem fî şerhi Lâmiyyeti’l-acem adıyla ihtisar etmiştir.
Benzer gerekçelerle Muhammed b. Abbas el-Bedrânî (ö. 763/1555), Celaledddin el-Mahallî (ö. 864/1459) ve birçok âlim Safedî’nin şerhini ihtisar etmiştir. Bunun yanında Bedrüddin ed-Demâmînî (ö. 827/1424), Nuzûlü’l-Gays ellezî inseceme alâ şerhi Lâmiyyeti’l-acem ismiyle Safedî’nin şerhini ağır sözlerle eleştiren bir tenkit çalışması kaleme almıştır. İbn Akbers olarak bilinen Ali b. Muhammed b. Akbers (ö. 862/1458) ise Tahkîmü’l-ukûl bi-ufûli’l-Bedr fi’n-nüzûl adlı kitabında Safedî’nin kitabının hatasız olmadığını fakat Demâmînî’nin eleştirinin dozunu kaçırdığını ifade edip iki müellifin görüşlerini karşılaştırmıştır. Lâmiyyetü’l-acem üzerine kaleme alınan şerh ve hâşiyeler arasında sadece Safedî’nin şerhi müstakil bir gelenek oluşturmamış; Celal b. Hızır (ö. 966/1559’dan sonra) ve Ebû Cum‘a’nın (ö. 1016/1607’dan sonra) şerhleri üzerine de çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Bu makale Lâmiyyetü’l-acem üzerine oluşan şerh-hâşiye literatürünü ve bu literatürün çeşitli problemlerini konu edinmektedir. Bu doğrultuda makalenin ilk bölümünde Tuğrâî’nin Lâmiyyetü’l-acem’i incelenecek, ikinci bölümde ise kaside üzerine neden şerh ve hâşiye kaleme alındığı ve bu eserlerde hangi konuların tartışıldığı sorularına cevap aranacaktır. Ayrıca bu bölümde ilgili literatür içerisinde önemli görülen eserler de değerlendirilecektir. Son bölümde ise tespit edilen literatür kategorize edilip bulundukları el yazma kütüphanelerine ve zikredildikleri kaynaklara yer verilecektir. Fakat bunlardan önce Lâmiyyetü’l-acem literatürünü tespit etmeye çalışan veya bu gelenek hakkında bilgi veren klasik ve modern kaynakları değerlendirip bu çalışmayı diğerlerinden ayıran temel özelliklere işaret edilecektir.
Abstract: The ode named Lāmiyyat al-ʿAjam, written by al-Ḥusayn b. ʿAlī al-Ṭug̲h̲rāʾī (d. 515/1121), one of the Sald̲j̲ūḳid wazīrs, has stands out among other odes with the rhetorical devices used by the poet and the content of the poetry. Therefore, many commentaries (sharh) and annotations (hashiyah) had been written on the ode. However, since these works were not identified, their relationship with each other and the common effects of these works in the world of literature could not be examined. Without determining the network of commentary, annotation, and specialists, neither the original text nor the widespread influence of commentary and annotation written on this text can be determined. In this context, the books that tries to identify the works written on the named Lāmiyyat al-ʿAjam like Kashf al-ẓunūnʿan asāmi al-kutub wa al-funūn of Khaṭīb Shalabī byname Ḥājjī Khalīfa (d. 1067/ 1657), Brockelmann's (1868-1956) Geschichte der arabischen Litteratur, known as GAL, Cāmi'u al-Shurûḥ ve al-hawâshi of Al-Habashī and Shurûḥ Lāmiyat Al-Ajam of Ahmad Mohammed al-Mansur and ʻAlī Jawād Ṭāhir's (d. 515/1121) al-Ṭug̲h̲rāʾī: ḥayātuhu, shiʻruhu, lāmīyatuh are important. However, these books are insufficient in determining the commentary and annotations written on ode, as well as they do not mention the widespread influence of these works and the network of the literature. Among the works written on Lāmiyyat al-ʿAjam, the commentary Ghayth al-adab alladhī insajama bi sharḥ Lāmīyat al-ʻAjam written by Khalīl ibn Aybak al-Safadī is very important due to its widespread influence and central position in the literature network. The vast majority of the works written after this commentary were based on this book, and literary scholars have done many critical annotation and abridgment (mukhtaṣar) studies on this commentary. More clearly, almost none of the studies made after this work of al-Safadī have not passed without reference to it. As a matter of fact, among the dozens of authors who worked on this ode, only al-Safadī has been called Lāmiyyat al-ʿAjam commentator. Moḥammad al-Damīrī (d. 808/1405), who stated that al-Safadī made long digressions unrelated to the subject, abridged in this commentary under the name al-Maqsad al-atamm sharḥ Lāmīyat al-ʻAjam (Mukhtaṣar sharḥ Lāmīyat al-ʻAjam), Moḥammad al-Badrāni (d. 763/1555), Jalāl al-Dīn al-Maḥallī (d. 864/1459) and many scholars have specialized in the mentioned commentary of al-Safadī. In addition, Badr al-Dīn al-Damāmīnī (d. 827/1424), penned a heavy criticism to al-Safadī’s commentary with the name of Nuzūl al-ghayth alladhī insajama ʻalá sharḥ Lāmīyat al-ʻAjam. ʻAlī ibn Moḥammad (d. 862/1458), known as Ibn Aqbars, in his book Taḥkīm al-ʻuqūl bi-ufūl al-Badr fī an-Nuzūl, has compared the views of the two authors, stating that al-Safadī 's book is not flawless, but al-Damāmīnī has gone beyond the dose of criticism. On the other hand, Ibn Ḥijja al-Ḥamawī wrote an inscription on the commentary of al-Safadī under the name of Burūq al-ghayth al-ladhī insajam ʿalā sharḥ Lāmīyat al-ʻAjam. This work, which separated from other commentaries with the annotations and criticism studies on it, has achieved an independent position in the relevant literature. Among the commentaries on Lāmiyyat al-ʿAjam, not only the commentary of al-Safadī formed a separate tradition, but also various studies have also been written on Jelāl b. Khizr’s (d. after 966/1559) and Abū Jumʿa (d. after 1016/1607) commentaries. This article focuses on the commentaries and annotations literature on Lāmiyyat al-ʿAjam and various problems of this literature. In this direction, the first part of the article, will examine al-Ṭug̲h̲rāʾī's Lāmiyyat al-ʿAjam, and the second part, will seek for answers to questions about why comment and hashiyah were written on the ode and what topics were discussed in these works. In addition, in this section, works that are considered important in the relevant literature will be evaluated. In the last section, the identified literature will be categorized, and the manuscript libraries in which they are located and the sources in which they are mentioned will be included. But before these, we will evaluate classical and modern sources that try to determine the literature of Lāmiyyat al-ʿAjam or provide information about this tradition, and point out the main characteristics that separate our work from them.

YÛNUS EMRE'NİN "ÇIKTIM ERİK DALINA ANDA YEDİM ÜZÜMÜ" MISRAIYLA BİLİNEN ŞİİRİNİN BİLİNMEYEN BİR ŞERHİ  Songül AYDIN YAĞCIOĞLU  ÖZ XIII. yy'da yaşayan Yûnus Emre, şiirlerinde İslami anlayışla şekillenen dünya görüşünü, insana bakışını ve aşk anlayışını lirik, samimi ve içten söyleyiş ile dile getirmektedir. Mutasavvıf olan şairin tasavvufi heyecanlarını dile getirdiği şiirlerden özellikle şathiye türünde olanlar içerisinde birçok remiz, sembol ve kavram ihtiva etmesi ile izahı gerekli olan şiirlerdir. Bunlardan en meşhur olanı "Çıktım erik dalına…" mısraı ile başlayanıdır ve bu şiiri, XVI. yy'dan itibaren günümüze kadar pek çok kez şerh edilmiştir. Yapılan çalışma bahsi geçen "Çıktım erik dalına …" mısraı ile başlayan şiirin şimdiye kadar bilinmeyen bir şerh metnini konu etmektedir. Eser; Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar Böl., nr. 3568/2'de "Yûnus Emre'nin Dokuz Beytine Şerh /Haydar Şah" olarak kayıtlıdır. İçinde Arapça metinlerin de yer aldığı toplam 126 varaktan oluşan risalede çalışmanın konusu olan şerh metni 80b-115 vr. numaraları arasında ve toplam 35 varaktır.

Molla Cami is an influential person over Turkish poets. Most of his works have been translated to Turkish.
Mesnevî of “Yûsuf u Züleyha” in Molla Câmî’s book, Heft Evreng composed of seven mesnevîs has also been commented on and translated into Turkish.
This essay first provides general information about mesnevies in Arabian, Persian, and Turkish literature, then examnines two Turkish commentaries on “Yûsuf u Züleyhâ” which have been wrongly associated to Şem’i.

ÖZET
Hâfız Dîvânı’nın tamamı üzerine ilk şerh, XVI. yüzyılda Muslihuddin Mustafa Sürûrî (ö. 969/1562)  tarafından yazılmıştır. İki ciltten meydana gelen Şerh-i Dîvân-ı Hâfız, bu konudaki ilk şerh olması ve Hâfız’ın şiirleri hakkında önemli bilgiler içermesi bakımından dikkate değer bir eserdir. Bu çalışmada; Şerh-i Dîvân-ı Hâfız’ın metni ortaya çıkartılmış ve eser üzerine ayrıntılı incelemeler yapılmıştır. Çalışma, giriş kısmı ve dört bölümden oluşmaktadır.
Giriş bölümünde; metnin anlamlandırılması ve şerh kavramı üzerinde durulmuş; edebiyatımızdaki Hâfız Dîvânı şerhleri hakkında bilgi verilmiştir. Birinci bölümde; Sürûrî’nin hayatı, sanatı ve eserleri ele alınmıştır. İkinci bölümde; şerhin yazılış süreci, metodu, nüshaları incelenmiş; metni kurmada dikkat edilen hususlar izah edilmiştir. Üçüncü bölümde; eserin birinci ve ikinci cildi transkript edilmiştir. Dördüncü bölümde; Sürûrî’nin kelimelere yüklediği tasavvufî anlamlar üzerinden eserin sözlüğü hazırlanmıştır. Bu bölümde ayrıca eserde geçen âyet, hadîs ve diğer Arapça ibârelere yönelik indeks verilmiştir.
Anahtar Sözcükler
Şerh, Hâfız-ı Şîrâzî, Hâfız Dîvânı, Sürûrî, Şerh-i Dîvân-ı Hâfız.
 
ABSTRACT
The first commentary on Hâfiz’s Diwan was written by Mustafa Sürûrî in the 16th century. The commentary called the Sharh of Hafiz’s Diwan, which was composed of two volumes, is remarkable in that it is the first commentary in this respect and that it contains considerable information on the pomes written by Hafiz. This study brings the text of the sharh of Hafiz’s Diwan into light, and it also analyses the text in detail. The study contains four parts in addition to the introduction.
The introduction part is concerned with making sense of the text and on the concept of commentary, and it informs readers of the commentaries on Hafiz’s Diwan. Part One focuses on the life, art and works of Sürûrî. Part Two focuses on the process of writing the commentary, its method and the copies; and it describes the points considered in producing the text. Part Three transcribes the first and second volumes. Part Four prepares the glossary for the work on the basis of the meanings Sürûrî attaches to the words. This final part also gives the index for the verses from the Holy Qur’an, hadiths (Prophet Mohammed’s sayings) and other phrases in Arabic included in the work. 
Key Words
Sharh, Hafiz Shirazi, Hafiz’s Diwan, Sururi, Sharh of Hafiz’s Diwan.

Hadis Şerh Literatürü I, hadis ilminde önemli bir yer tutan şerh literatürünü karakteristiklerinden şeklî özelliklerine, telif süreçlerinden neşirlerine, karşılıklı etkileşimlerinden örnek şerh uygulamalarına kadar uzanan genişlikte ele alan kapsamlı bir rehber olmak üzere hazırlanmıştır. Eserin amacı bir yandan başlıca şerhlerin içeriğine dair derli toplu bilgi vermek, bir yandan da şerhleri pratik biçimde kullanmak isteyenlerin işini kolaylaştıracak ipuçlarını göstermektir.
Hadis şerhleri üzerine gerçekleştirilmiş geniş kapsamlı bir çalışmanın birinci cildini oluşturan bu eserde Muvatta ve Sahîhayn şerhleri ele alınmıştır. Yaklaşık 300 cilt kitabı ayrıntılı olarak inceleyen, bunun en az iki katı kadar kitap hakkında da genel değerlendirmeler içeren eserde, şerhleri ön kabullerden uzak ve içeriklerini gerçeğe en yakın biçimde yansıtacak tarzda ele almaya azami gayret gösterilmiştir. Burada hadis şerhleri hakkında sunulan bilgiler, İslam entelektüel tarihinin yapı taşlarından biri olan şerh külliyatının anlaşılmasına da ışık tutacaktır.

Şahsiyetlerin özellikle dinî bir referansla ortaya çıkan şahsiyetlerin tarihsel süreç içindeki rolleri ve etkileri, dünle bugün arasındaki bağlantıları ve bugün üzerindeki tesirleri tarihsel açıdan olduğu kadar, din, sosyoloji, kültür, estetik bakımından da önemlidir. Zira bu şahsiyetler ifa ettikleri rol gereği zihniyet dünyasında etkili olmuş, coğrafya-insan ilişkisinde dînî, mezhepsel etkiler/etkileşimler meydana getirerek dönüşümler meydana getirmiş, fikir, eser, estetik ve yaşam bağlamında yeni üretimlere yol açmışlardır. Nesîmî, Hurûfî düşüncesi içinde Fazlullah’tan sonra yaşamı ve söylemiyle dönemini ve kendisinden sonraki zamanları etkilemiş önemli şahsiyetlerden biridir. Bu önemli şahsiyetin etki alanını takip etmenin bir yolu da klasik dönem cönkleri üzerinde çalışmalar yapmaktır. Toplumun genelinde ve belirli zümrelerinde şairin etki alanını tespit etmeye yarayan mecmuaların incelenmesi, bir taraftan Nesîmî ile ilgili yeni bilgiler elde etmeye, öbür taraftan şiir, şair, kültür, edebiyat tarihi bağlamında yeni ufuklar açmaya yarayacak çalışmalara zemin hazırlayacaktır. Bu çalışmada, Hurûfî mecmularında Nesîmî ele alınacaktır. Bu düşünceden hareketle öncelikle Nesîmî’nin ilk tezkirelerde nasıl ele alındığı üzerinde durulmuştur. Mecmua ve Hurûfîlik, Hurûfîlik mecmuası kavramları, Türkiye ve Dünya kütüphanelerinde ulaşılabilen, bildirinin kapsamı içinde değerlendirilebilecek olan yazma mecmualardan yola çıkılarak bir durum tespiti yapılmaya çalışılmıştır. Çalışmanın nihai bir amacı Hurûfî mecmuaları ile ilgili olarak bir bibliyografya oluşturmaktır. Çalışmanın içeriğinde ve kapsamında olduğu tespit edilen Hurûfî mecmualarında yer alan şiirler ve Almanya’da Berlin Milli Kütüphanesinden bulunan bir Hurûfî mecmuasında bulunan Nesîmî’nin bir beytinin şerhinin metni verilmiştir.

THE COMMENTARY OF MAWLİD: HOCAZĀDE MUHAMMED RĀSİM HIKMET EFENDI’S TUHFETU’L-ĀSIKĪN HEDIYYETU’L-MA’SŪKĪN (83a-164a)
Tuhfetu’l-āsikīn hediyyetu’l-ma’sūkīn is a literal work which was published during late 19th century as a commentary on Sulaiman Chalabi’s Mawlid. Author of this literal work, Muhammed Rāsim Efendi, is a person who lived at the late times of Ottoman and served on different courts in Anatolia as a legist and at the same time he was a follower of Mawlawi. Râsim Efendi composed a lot of works in Arabic and Turkish, and he also struggled to write commentaries on basic artworks such as Mathnawi, Fusūs al-hikam, Majallah el-Ahkam-i-Adliya, al-Wasīla al-najat. In this work which he commented on al-Wasīla al-najat, the author used his vast fund of knowledge and represent repository literature. Tuhfetu’l-āsikīn hediyyetu’l-ma’sūkīn includes a lot of quotation from basic artworks and author’s era. In this work, pages between 83a-164a of Tuhfetu’l-āsikīn was translated to our language via transcription alphabet, Arabic and Persian sections were translated and resources quoted in the art was reached and marked in several necessary sections.

Mansurizade, Mecelle şerhinde yeni bir usul deneyerek her maddeyi külli kaidelere dayanarak açıklamaya çalışmıştır. Tatbikat-ı Mecelle adını verdiği bu şerhin ilk kısmını kitap olarak neşretmiştir. Eserin mukaddimesinde külli kaideler hakkında özet bir bilgi verildikten sonra Mecelle’de zikredilen herbir kaidenin meselelere tatbikine geçilmiştir.

Özet Klasik hadis şerh edebiyatının örneklerinin verildiği dönemde yaşamış hadis şârihlerinden biri olan Bâbertî, İslâmî ilimlerin birçok dalında eser vermiş ünlü bir Hanefî fakihidir. Bu makalede onun hadis şerhi alanındaki yegâne çalışması Ebü'l-Fezâil es-Sâgânî'nin Meşâriku'l-envâr isimli meşhur hadis kitabı üzerine kaleme aldığı ve henüz yayınlanmamış olan Tuhftetü'l-ebrâr isimli eserinden ha-reketle onun hadis şerhçiliği incelenmektedir. Önce esas kitap ile şerh hakkında bilgi verilmiş ardından Bâbertî'nin takip ettiği şerh metodu tespit edilmeye çalı-şılmış son olarak da Bâbertî ve Tuhfetü'l-ebrâr'ın hadis ilmindeki yeri üzerinde durulmuştur. Abstract Bābartī, one of the commentators from the most prolific period of classical hadīth commenteries, is a well-known Hanafī jurist who has works on various branches of Islamic sciences. In this article, he is studied as a hadīth commentator based on his only hadīth commentary Tuhfatu'l-abrār, which written on on Ebu al-Fadāil as-Sāgānī's Mashāriku'l-anwār and has not been published yet. At first, the book and commentary is reviewed, and then the method Bābartī followed in his hadīth commentary is tried to be established. Lastly, the position of Bābartī and his Tuhfatu'l-abrār in hadīth science is analysed.

Kasîde-i Münferice, 11. yüzyılda İbnü'n-Nahvî tarafından kaleme alınan tasavvufî muhtevalı bir manzumedir. Geniş çevrelerce ilgi gören bu kasîde üzerine birçok âlim ve şârih tarafından şerh kaleme alınmıştır. Mustafâ İsâmeddîn tarafından kaleme alınan Şerhü Kasîdeti'l-Münferice de bu şerhlerden biridir. Tez, girişle beraber 3 bölümden oluşmaktadır. Girişte, Kasîde-i Münferice, İbnü'n-Nahvî ve Mustafâ İsâmeddîn hakkında kısaca bilgi verilmiş olup birinci bölümde ise Kasîde-i Münferice'nin şerh ve tercümeleri tanıtılmıştır. İkinci bölümde Şerhü Kasîdeti'l-Münferice'nin tespit edilen 3 müellif nüshası üzerinden transkripsiyonlu metnine yer verilmiştir. Süleymaniye Kütüphanesi, Râgıp Paşa 1147'de bulunan nüsha esas nüsha olarak kabul edilmiştir. Metin, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi E.H. 1600 ve T.B.M.M. Kütüphanesi YZ 68/2'de yer alan diğer müellif nüshaları ile de mukayese edilmiştir. Üçüncü bölümdeyse Şerhü Kasîdeti'l-Münferice, muhteva ve şerh metodu yönünden incelenmiş olup son olarak indeks ve sözlük eklenmiştir. Bu çalışmanın amacı Kasîde-i Münferice üzerine yapılan şerh ve tercümeleri tanıtmak, Mustafâ İsâmeddîn tarafından kaleme alınan Şerhü Kasîdeti'l-Münferice'yi Latin harfli olarak takdim ettikten sonra incelemektir.

Öz: Derviş Hâfız Abdülkadir’in Galebe-i Sultân-ı Aşk isimli eseri İranlı meşhur şair Hâfız-ı Şîrâzî’nin bir gazeline yazılmış şerh metnidir. Beyit veya gazel düzeyindeki birkaç şerh hariç tutulursa Hâfız’la ilgili şerh çalışmaları Osmanlı şerh geleneği içinde Sürûrî, Şem’î, Sûdî ve Mehmed Vehbi Efendi sıralamasıyla yapılagelmiştir. Bu eserlerin hepsi Hâfız Divanı’nın tamamına yazılan şerhlerdir. Derviş Abdülkadir’in bir gazelin şerhinden yola
çıkarak kitap boyutunda bir eser ortaya koyması orijinal bir çalışma olarak nitelenebilir. Ayrıca eserin 1339/1920-21 yılında basıldığı göz önüne alındığında klasik şerh geleneğinin hemen hemen benzer bir çizgide Osmanlı’nın son zamanlarına kadar varlığını sürdürdüğüne dair bir fikir de elde edilebilir. Bu makalede, Derviş Abdülkadir’in
ulaşılabilen biyografik bilgileri ve eserlerine değinildikten sonra Galebe-i Sultân-ı Aşk adlı şerhi tanıtılıp bu şerhin kaynakları ve metodu hakkında değerlendirmeler yapılacaktır.
Anahtar Kelimeler: Derviş Hâfız Abdülkadir, Galebe-i Sultân-ı Aşk, Hâfız-ı Şîrâzî, Şerh

Abstract: Derviş Hâfız Abdülkadir’s book titled Galebe-i Sultân-ı Aşk is a work of commentary (şerh) based on an ode (gazel) of the famous Iranian poet Hâfız-ı Şîrâzî. With the exception of a few couplets (beyit) and odes, the commentary studies under the influence of the Ottoman commentary tradition were done by Sürûrî, Şem’î, Sûdî and Mehmet Vehbi Efendi respectively. All of these works were written for the Hâfız Divan in its entirety. One can think of Derviş Abdülkadir’s work to be a unique one because of its considerable length on only a single ode. Considering the fact that the work was published in 1339/1920-21, it can be assumed that the classical commentary tradition proceeded the same way throughout the Ottoman period. In this article, after the available biographical information and works of Derviş Abdulkadir are mentioned. Galebe-i Sultan-i Aşk will be introduced, and evaluations about the sources and method of this commentary will be made.
Keywords: Derviş Hâfız Abdulkadir, Galebe-i Sultân-ı Aşk, Hâfız-ı Şîrâzî, Şerh (Commentary)

Köstendilli Süleyman Şeyhî (ö. 1235/1819-20) 19. yüzyıl Osmanlı Döneminde Köstendil’de yaşamış olan velûd bir âlimdir. Kendisine otuzu aşkın eser nispet edilen Süleyman Şeyhî, şerh türünde altı risâle telif etmiştir. Şeyhî, söz konusu çalışmalarında tasavvuf tarihindeki önemli isimlere nispet edilen sözleri tasavvufî meselelerle ilintili olarak şerh etmiştir. Vahdet-i vücûd geleneğinin takipçisi olan Şeyhî’nin söz konusu şerhlerini bu meşreb üzere telif ettiği anlaşılmaktadır. Şeyhî’nin bu tür çalışmalarından biri de Şerh-i Kelâm-ı Ca‘fer-i Sâdık’tır. Bu risâlede Ca‘fer es-Sâdık’a (ö. 148/765) nispet edilen “kim vasldan faslı ve sükûndan hareketi ayırırsa tevhidde karar mahalline ulaşır.” şeklindeki söz şerh edilmiştir. Şeyhî, bu risâlede “fasl”, “vasl”, “hareket” ve “sükûn” kavramlarını Ekberî geleneğin bakış açısıyla değerlendirmiştir. Ayrıca bu konuyla bağdaştırdığı “vâsılîn”, “mukarrebîn” ve “erenler” gibi kavramları da ele alarak izah etmeye çalışmıştır. Makalenin ilk kısmında Süleyman Şeyhî’nin hayatı ve eserleri hakkındaki bilgilere kısaca değinildikten sonra Şerh-i Kelâm-ı Ca‘fer-i Sâdık incelenmiş ve ilgili risâlenin muhtevası hakkında genel hatlarıyla bir değerlendirme yapılmıştır. İkinci kısımda ise yazma halinde bulunan risâle, tespit edilen üç nüshasıyla mukayese edilerek transkripsiyon alfabesi ile neşredilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Özet Memlükler dönemi, oldukça parlak kültürel ve ilmi bir harekete sahne olmuş, Îslâmi ilimler ve İslam kültür tarihi için emsalsiz bir miras bırakmışlardır. Bu dönemde yetişen âlimler farklı alanlarda birçok eser kaleme almışlardır. 15. yy.'ın sonu ile 16. yy.'ın başlarında yaşamış olan Kastallânî de (ö.923/1517) hadis, fıkıh, kıraat vb. alanlarda bir-çok eser yazmıştır. O, Buhârî'nin " el-Câmiu's-Sahîh " isimli eseri üzerine " İrşâdü's-sârî " adlı bir şerh de kaleme almıştır. Kastallânî şerhinde kelâm konularıyla ilgili rivayetleri detaylı bir şekilde incelemektedir. Bu makalede Kastallânî'nin mezkûr şerhte kelâmî içerikli ri-vayetlere yaklaşımını irdeleyeceğiz. Abstract Mamluks period been the setting for exceptionally bright cultural and scientific activities and leaved an great inheretence for Islamic intellectual and cultural history. Scholars of the period left numerous invaluable studies in various fields. al-Qastallānī (d. 923/1517), who lived in the late 15th and early 16th century, compiled many studies in different areas such as hadīth, law (fiqh) and qirâ'ât. Also, he wrote an commentary (sharh) on al-Bukhārī's al-Jāmi' al-Sahīh, entitled Irshād al-sārī. In this commentary al-Qastallānī carefully examines the hadiths that relevant to theological matters. In this study, we will examine approach of al-Qastallānī to these theologically-oriented hadiths in his mentioned commentary.

Öz:
Tefsir alanındaki otoritesinin yanı sıra Arap dili ve edebiyatına dair kaleme aldığı eserler ile tanınan Zemahşerî (ö. 538/1144), Hârizm bölgesinde bulunan Taşavuz (Daşoğuz, Taşauz) şehrinde dünyaya gelir. Hârizm, Buhara ve Bağdat gibi dönemin önemli bilim ve kültür merkezlerinde eğitim gören Zemahşerî’nin kaleme aldığı Nevâbiğu’l-kelim adlı risale, Arap edebiyatını etkileyen önemli eserlerdendir. Hikmetli sözlerden oluşan ve ahlakî ilkeler bağlamında dünya hayatı ile öte dünya arasında nasıl bir ilişki kurulması gerektiğine dair çerçeve çizen bu risale üzerine Teftâzânî (ö. 793/1390) ve Hâdimî (ö. 1213/1765) gibi âlimler şerh yazmıştır. Ayrıca pek çok defa basılan bu eser, birçok batı diline de tercüme edilmiştir. Bir ahlak risalesi hüviyetine sahip olan bu risale, pek çok konu hakkında çeşitli öğütler içerir. Metnin içerdiği hikmetli sözlerin yanında yoğun olarak kullanılan teşbîh, istiâre, mübâlağa, itbâk ve cinâs gibi çeşitli edebî sanatlar, risalenin sonraki dönem edebiyatçıları tarafından kabul görmesinde ve üzerine çok sayıda şerh kaleme alınmasında etkili olmuştur. Bu doğrultuda çalışmamızın girişinde Zemahşerî’nin edebî kimliği hakkında bilgi verilecek, ardından birinci bölümde Nevâbiğu’l-kelim’in muhtevâsı ile edebiyat dünyasındaki etkisi üzerinde durulacaktır. Son bölümde ise eser üzerine kaleme alınan şerhler tespit edilip bir şerhe neden ihtiyaç duyulduğu incelenecektir.//

Abstract: al-Zamakhsharī (d. 538/1144), known for his authority in the field of commentary on the Qurʾān and his works on Arabic language and literature, was born in the city of Taşavuz (Dashoguz), located in the Khwārezm region. The book called Nawābigh al-kalim, written by al-Zamakhsharī, who study in the important scientific and cultural centers such as Khwārezm, Bukhārā and Baghdad, is one of the important works that influenced Arabic literature. Many scholars, such as al-Taftāzānī  (d. 793/1390) and Khādimī (d. 1213/1765) have written commentaries on this book, which consists of wise words and draws a framework for how the relationship between world and the afterworld should be established. In addition, this work, which has been printed many times, has also been translated into many western languages. This book, which is about morality, contains various advice on many topics. In addition to the wise words, various eloquence (al-Balāghah) arts such as Analogy (Tamthīl), simile (tashbīh) and metaphor (istiᶜārah were influential in the acceptance of the book by later literati and in the penning of a large number of commentaries on it. In this direction, the introduction of our work provides information about the literary identity of al-Zamakhsharī, and the first chapter focuses on the content of Nawābigh al-kalim and its impact on the literary world. In the last part, the annotations written on the work are determined and it is discussed why a commentary is needed.

Gelibolulu Muslihuddîn Mustafa Sürûrî’nin Hâfız-ı Şîrâzî’nin (ö.1390 ?) Dîvân’ına yazmış olduğu Türkçe şerh. Gazel sahasındaki mahareti, şiirlerindeki çok anlamlılık ve imge zenginliği ile geniş bir coğrafyada şöhret kazanan Hâfız’ın şiirlerinin yeterince anlaşılamaması durumu Dîvân üzerine çeşitli şerh ve tercümelerin yazılmasına sebep olmuştur. Sürûrî tarafından kaleme alınan ve iki ciltten oluşan Şerh-i Dîvân-ı Hâfız, Osmanlı sahasında Hafız Dîvânı’nın tamamı üzerine yazılan ilk Türkçe şerhtir. Bu madde Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü'nde ansiklopedi maddesi olarak yayınlanmıştır.

Şerh kelimesi lügat anlamıyla bir şeyi açmak, yarmak gibi anlamlar taşır. Terim olarak ise şerh, çeşitli alanlarda incelenen bir eser hakkında yazılan açıklayıcı eserler olarak tanımlanmaktadır. Türk edebiyatında İslam medeniyetinin bir tesiri olarak yer bulan şerh geleneğinin yüzyıllar boyunca pek çok örneği görülmüştür. Türk edebiyatında şerh edilen eserler arasında İran kaynaklı eserler büyük bir yer tutmaktadır. Bu bildirimizde tanıtacağımız 18. yüzyılda Sâib-i Tebrîzî'nin bazı gazellerini açıklamak amacıyla Ebubekir Nusret Efendi tarafından kaleme alınan bu eser de mensur bir şerh metnidir. Sâib-i Tebrîzî, yaşadığı devirden itibaren iki üç asır boyunca, özellikle Hindistan, Afganistan ve Anadolu'da üstat olarak tanınmış, sevilmiş ve takipçiler bulmuştur. Türk edebiyatında da şiirleri pek çok şerhe konu olmuştur. Bugünkü bilgilerimize göre bu eserler arasında Ebubekir Nusret Efendi'nin şerhleri ilk ve en hacimli şerh metinleri olması sebebiyle ayrı bir öneme sahiptir. Şarihin Sâib-i Tebrîzî'nin şiirlerine yaptığı birbirinden farklı üç şerh metni bulunmaktadır. Bu tebliğde, bilinen iki nüshası bulunan Ebubekir Nusret Efendi'nin Sâib-i Tebrîzî'nin seçili 138 gazeline yaptığı şerhi tanıtılacak; eserin şekil ve muhteva özellikleri ile şarihin şerh metodu hakkında tespitler ortaya konulmaya çalışılacaktır.

Ottoman poets mentioned many scenes of nature and everyday life into their poems. Since XVIth century, shadow play having an important place in the social life of the Ottoman has began to processed in all vitality in poetries. In XIXth and XXth century, for the purpose of forming a national or western literature Turkish poetry had been accused of being old, cliche, artificial and breaking from social life. In fact Turkish poetry mentioned many indications and details about social life. Moreover it can be said that the speciality, which ordinary scenes of daily life place into poems with many references. This is characteristic feature of the classical poetry. It doesn't seem possible that such poetry tradition doesn't use Karagoz plays which affect Ottoman-Turkish society deeply as a poem materiel. The perde ghazal read by Hacivat in preface of Karagoz plays carries all the features of classical poem in terms of form and content. However, relationship between poetry and shadow play is not limited with this. Many divan poets who wanted to add a different flavor to their poetries tried to get original images with the elements of shadow play. Even if figured in previous centuries, the name of Karagoz has taken place in poetries especially as from XVIth century and this shows that shadow play gained a national and local character in this century. When the function of Karagoz generally is searched in poetries, tips related to how Ottoman society evaluated this game can also be seen. In this study, it is going to be emphasized how Karagoz was  Doç. Dr., Karadeniz Teknik Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi. ozersenodeyici@gmail.com

el-Ferrāʾ el-Beġavī’nin (ö. 516/1122) Meṣābīḥu’s-Sunne isimli hadis derlemesi yazıldığı günden itibaren ilgiyle karşılanıp farklı coğrafyalardaki medrese ve dāru’l-ḥadīs̱lerde okunmuştur. Bu ilgi sonucu eser hakkında farklı dönemlerde çok sayıda şerh kaleme alınmıştır. El-Meṣābīḥ şerhlerini listeleyen çalışmalarda çoğunlukla birbirinin tekrarı ve karışık bilgiler yer almaktadır. Bu durum ilgili çalışmalarda kaynaklardaki bilgiler ve kütüphane katalog kayıtları ile yetinilmesinden kaynaklanmaktadır. Ayrıca şimdiye kadar hazırlanan listelerde şerhlerin özellikleri hakkında çok fazla bilgi bulunmamaktadır. Bu makalede el-Meṣābīḥ şerhleri tespit edilip incelenmekte, ortak ve farklı yönleri dikkate alınarak değerlendirilmektedir. Çalışmada öncelikle şerhlerin listesi sunulmuş ve eserin hacmini artırmamak gayesiyle müellifler ile eserler tanıtılmadan yalnızca kaynaklara atıf yapılmıştır. Ayrıca varsa müellif ve eser hakkındaki ihtilaflara temas edilmiştir. Makalede el-Meṣābīḥ’in günümüze ulaşan 25 şerhi tespit edilmiş, matbu 6 eserin yanı sıra yazma haldeki 19 şerh listelenmiştir. Kaynaklarda ismi geçen 4 şerhin kayıp olduğu, harici bir bilgi ile teyit edilemeyen 11 şerhin ise sadece müelliflerine nispet edildiği tespit edilmiştir. Şerhler değerlendirilirken müelliflerin yaşadıkları bölge ve dönem ile ilmî kişilikleri dikkate alınarak karşılaştırma yapılmıştır. Ardından muhteva başlığı altında şerhlerin özellikleri incelenerek ortak ve hususi yönlerine dikkat çekilmeye çalışılmış, el-Meṣābīḥ’in temel şerhleri ile bunlardan istifade eden diğer şerhler belirlenmiştir. Bu kısımda hususi bilgileri öne çıkaran şerhlere de temas edilmiştir. Şarihlerin yorumlarında temel aldıkları alimler ve eserler ile el-Meṣābīḥ şerhlerinin birbirlerine ve sonraki eserlere ne ölçüde kaynaklık ettikleri ise kaynaklar ve etkileşim başlığında incelenmiştir. Makalenin sonuna Meṣābīḥu’s-Sunne şerhleri hakkındaki temel bilgiler tablo halinde eklenerek bu eserler ve özellikleri toplu halde gösterilmeye çalışılmıştır.

Al-Farrāʾ al-Baghawī's (d. 516/1122) hadith compilation named Maṣābīḥ al-Sunnah has been attracted attention since the day it was written and has been read in madrasahs and ḥadith schools in different societies. As a result of this interest, many commentaries were written on the book in different periods. Studies listing al-Maṣābīḥ commentaries mostly contain repetition of each other and complicated information. This is because researchers use only the information in books and library catalogues. In addition, there is not much information about the characteristics of the commentaries. In this article, al-Maṣābīḥ commentaries are determined, analyzed, and evaluated by considering their common and different aspects. For this, first of all, only the list of commentaries is presented, and without introducing the authors and their works, sources are cited because of the limited scope of this paper. Additionally, in the case of disagreements about the author and the work, these are also mentioned. In this article, 25 commentaries of al-Maṣābīḥ that have survived to the present day have been identified, and along with the 6 published commentaries, 19 commentaries in manuscript form are listed. It has been determined that 4 commentaries mentioned in the sources are missing, and 11 commentaries that cannot be confirmed by external information are attributed only to their authors. While evaluating the commentaries, a comparison was made by taking into account the region and period in which the authors lived and their scientific personalities. Afterwards, the characteristics of the commentaries are examined, and it is tried to draw attention to the common and special aspects of the commentaries. Additionally, the main commentaries of al-Maṣābīḥ and other commentaries that benefited from them have been determined. Commentaries containing special information have also been touched on. The scholars and works on which the commentators based on their interpretations are examined under the heading of sources and interaction. Also, in this section, the extent to which the commentaries of al-Maṣābīḥ are sources for each other and the following works have been examined. At the end of the article, basic information about the commentaries of Maṣābīḥ al-Sunnah has been added as a table.

Bu araştırmada, II. Mehmed’in hocalığından başlayarak Devlet-i Aliyye’de
çeşitli görevlerde bulunan ve hayatının son sekiz yılında ilmiye sınıfının en yüksek
mevkii olan Meşîhat-i İslâmiyye makamında şeyhülislam olarak görev yapan ve
saray çevresinde etkili bir isim Molla Gürânî’nin el-Kevseru’l-Cârî ilâ Riyâdı
Ehâdîsi’l-Buhârî isimli eseri konu edilmiştir. Çalışmanın amacı, Osmanlı
coğrafyasında yazılan ilk Buhârî şerhi olma özelliğini taşıyan Molla Gürânî’nin
şerhinin metod ve muhtevâ açısından şerh edebiyatının genel prensibleri
çerçevesinde değerlendirilmesi ve genelde Buhârî şerhleri özelde Osmanlı hadis
çalışmaları arasındaki yerinin tesbit edilmesidir. Bu amaç doğrultusunda birinci
bölümde Molla Gürânî’nin hayatı ve Anadolu’ya geldiği XV. yüzyıl öncesi ve
sonrasındaki hadis çalışmaları ve medrese programlarındaki hadis dersleri
incelenmiştir.
İkinci bölümde el-Kevseru’l-Cârî’nin şerh metodu; metin tahlîli ve hadislerin
anlaşılması ve yorumlanması çerçevesinde tetkik edilmiştir. Metin tahlîli cihetinden
kelime ve cümle yapısının izahında şerhin çeşitli yerlerinden seçilen örnekler
müvâcehesinde şerh metodu tanıtılmış, bu arada müellifin kaynaklarına dair bilgi
verilmiştir. Ayrıca muhtevânın yorumlanmasında müellifin öncelik atfettiği belli
başlı hususlar tesbit edilerek hadislerin yorumlanmasında öne çıkan argümanlar
değerlendirilmiştir.
Üçüncü bölümde şerhin muhtevâsı; Hadis usûlü, Muhtelifü’l-hadis ve Nâsih-
Mensûh konuları zâviyesinden incelenmiştir. Özellikle usûl ve furû konularında
müellifin müntesibi bulunduğu Şafiî mezhebinin görüşlerine dâir ortaya koyduğu
savunular ve Hanefî mezhebine yönelik bir takım tenkidleri incelenmiştir. Bu arada
el-Câmiu’s-Sahîh’in Edeb, İsti’zân ve Rikâk bölümlerinin şerhinde kullanılan
hadislerin sıhhati araştırılmış ve mezkûr bölümlerdeki rivayet malzemesinin sıhhat
değerine yönelik tesbitler şemalarla beraber sunulmuştur. Ayrıca şerhin çeşitli
yerlerinden seçilen bazı örneklerde Gürânî’nin sened ve metin tenkidindeki metodu
tanıtılmıştır.

Darwish Muhammad Shifayi was born in early seventeenth century, and has been known as the commentator on Masnawi with his commentary on the first two volumes of the Rumi's Masnawi. This famous commentator also had other works like Hadiyyet al-Fukara in which he translated Esma al-Hüsnâ, which was originally Persian and was translated into Turkish by him; Hadiyye-i Rahmat in which he wrote about Islam, mysticism and religious cults; and Sharh Shabistan Khayal in which he commented on the work of Fattah al-Nishabûrî called Shabistan Khayal. A critical text study was conducted on the first volume of his work with the name Sharh-i Masnawi and the critical text study is being conducted at present time about the second volume of this work and about Hadiyyat al-Fukarâ. There are no studies on Sharh Shabistan Khayal and on Hadiyye-i Rahmat, which is currently not available in Turkey. In this study, the work called Sharh Shabistan Khayal located in Süleymaniye Library Serez 2656 number will be introduced, the purpose of the commentator will be explained, and the commentary method will be dealt with. In Shabistan Khayal, which was originally written in Persian, issues on religion and life were handled with the dilemma style by using letter and word games. For this reason, when determining the commentary method of such a text, the translation and commentary of Persian expressions and the solution ways of the dilemmas must be considered. Based on this context, when explaining the commentary method of the commentator, the translation and commentary of the Persian text will be dealt with firstly; and the dilemma resolution methods such as amel-i tahsîlî, amel-i tekmîlî, amel-i teshîlî, amel-i tezyîlî will be dealt with in the second section under the title of "Art".

The narrations of the fadhâil al-Qur’an are generally reported at the beginning of the interpretation of the surahs in tafseers, whereas in some commentaries, those are narrated at the end of the commentary of the surahs. Ibn Kathir, like other mufassirs, included the fadhâil al-Qur’an narrations in his tafseer. However, unlike them, he added a chapter named “Fadhâil al-Qur’an” at the beginning of his tafseer about the aforementioned narrations. This work which Ibn Kathir quoted from al-Sahih al-Bukhari and put as an addendum at the head of his tafseer, is different from other tafseers in terms of the content of fadhâil al-Qur’an and the method and purpose of employing them. However, it is similar to monographic works on the fadhâil al-Qur’an in terms of content and including the narrations of the fadhâil al-Qur’an in a separate chapter. Perhaps due to this similarity, it has been evaluated as a separate and independent work on fadhâil al-Qur’an in the studies on the literature of the fadhâil al-Qur’an. It should be noted that this work of Ibn Kathir is more like a hadith commentary (sharh), because Ibn Kathir took as basis the narrations in the “Kitâbu fadâil al-Qur’an” section of Bukhari's Sahih and commented them. The main methods used by Ibn Kathir during the commentary are to show sources (tahrich) of the narrations and to explain both the text and the sanad of them. Ibn Kathir did not include the hadiths directly related to the virtue of surahs and verses in the part he quoted from Sahih-i Bukhari, but he narrated them in the context of certain surahs and verses in his commentary. He also narrated fadhâil al-Qur’an narrations reported in other sources during the commentary of the Bukhari narrations. Therefore, the work of Ibn Kesir is separated from the monographic works of fezâilü'l-Quran, whose purpose is to compile and convey the narrations of the fezâilü'l-Quran under the related bab titles, both structurally and in terms of the purpose of transmitting the narrations. In his work, Ibn Kathir acted with the meticulousness of the muhaddith about the narrations he reported from sources other than Sahih-i Bukhari and included detailed authenticity evaluations about these narrations. This method makes his work different from monographic works in which there are fewer evaluations on the authenticity of the narrations. Therefore, although it is similar to the monographic works of the fadhâil al-Qur’an, it has also distinctive properties. The purpose of the article is to reveal the originality of Ibn Kathir’s fadhâil al-Qur’an, which didn’t confine itself only to the transmission of the narrations, but also explained these narrations in a way corresponding o the hadith commentary of its period. In this context, the work of Ibn Kathir is discussed in terms of hadith commentary. While Ibn Kesir does not include explanations about the authenticity of the Bukhari narrations, his detailed authenticity evaluations for the narrations he narrated from other sources show that he put forward a method of commentary for explanation and informing rather than criticism. This commentary method, which is also seen in the classical period hadith commentaries, is a result of the quality of authenticity attributed to the work that is the subject of the commentary. In this respect, the work is similar to the commentaries of the classical period. Ibn Kathir included more hadiths than verses during his commentary. This attitude of him coincides with the practices in rich content (ripe/classical period) hadith commentaries, in which istishhad with verses are less common. His explanations regarding the harmony of the Bab-hadith periodically correspond to the understanding of hadith commentary, in which the structural features of the work that is the subject of the commentary and the views of its musannif are examined. Since İbn Kathir’s work is an hadith commentary that made on a certain part of a certain hadith book, it contains different applications from compilation hadith commentaries. In addition, the fact that Ibn Kathir included detailed authenticity evaluations of the narrations he quoted during the commentry of the Bukhari narrations makes his work different from the compilation hadith commentaries in which such evaluations are very rare.
Tafsir, fadhail al-Qur'an, Ibn Kathir, Lİterature, Sarh
Tefsir, Fezâilü’l-Kur’ân, İbn Kesîr, Literatür, Şerh

Latin harflerine aktarılmamış bir Osmanlı edebî metni bulmanın oldukça zor olduğu günümüzde, klâsik şiir araştırmaları bu şiiri daha iyi anlamlandırabilmek adına neler yapılması gerektiğinin tartışıldığı bir noktaya ulaşmıştır. Ancak çalışmalarının merkezine metin neşrini oturtan ve pek çok metni transkribe eden araştırmacılarla, eski edebiyat çalışmalarına yeni metot ve teorilerin uygulanabilirliğini sorgulayarak başlayan araştırmacılar arasında "uçurum" olarak nitelenebilecek bir yaklaşım farkının bulunması; kritiği yapılması gereken apayrı bir problem olarak belirmiştir.

Mollâ Câmî’nin 1487 yılında telif ettiği Bahâristân; Mukaddime, sekiz bölüm ve Hâtime’den oluşan
Farsça ahlâkî ve eğitici bir eserdir. Câmî, oğlu için kaleme aldığı Bahâristân’ı Hüseyin Baykara’ya ithaf
etmiştir. Eserde, dünya hayatı için gerekli olan bilgi ve öğütler yer almaktadır. Câmî, Bahâristân’ı Sa’dî-i
Şîrâzî’nin Gülistân’ını örnek alarak kaleme almıştır.
Osmanlı sahasında büyük ilgi gören Bahâristân medreselerde ders kitabı olarak okutulmuş, eserin çeviri
ve şerhleri yapılmıştır. Çok sayıda yazması bulunan Bahâristân’ın özel lügatleri yapılmış ve aynı zamanda
esere Nergisî tarafından Nihâlistân adında bir nazire de yazılmıştır.
Bu çalışmada Bahâristân‘ın kütüphanelerimizde mevcut seçmeleri, şerhleri, lügatleri ile Bahâristân’a
yazılan nazire ve eserin kültür tarihimizdeki yeri üzerinde durulacaktır.

ÖZET Mazmun sözcüğü, günümüzde edebî bir terim olarak kullanılmaktadır. Ancak bu terim, araştırmacıların üzerinde uzlaşı sağladıkları bir kavram değildir. Eski şairler sözcüğe özel bir anlam yüklememişler, onu genellikle " mana, mefhum " karşılığında kullanmışlardır. Bununla birlikte sözcük, beyitte açıkça görünmeyen, remizli anlam şeklinde de izah edilmiştir. Akademik çalışmaların bazılarında ise, klâsik Türk şiirinin kalıplaşmış istiareleri, yani klişeleri, mazmun olarak nitelenmiştir. Günümüzde mazmun, beyitteki sözcüklerin oluşturduğu çağrışımların işaret ettiği kavram ya da nesne anlamında, bir edebî terim olarak kullanılmaktadır. Mazmun konusunda yapılan çalışmalarda verilen örnek sayısının kısıtlı olması, ona eski şairlerin rağbet göstermedikleri izlenimini uyandırmaktadır. Hâlbuki mazmun örnekleri, klâsik şiir geleneğine vâkıf okur ve araştırmacıların okumaları ile zenginleşebilir. Bu çalışmada mazmun literatürüne, Emrî Divanı'ndaki tanıklarla katkı sağlanacaktır. Örnek beyitlerdeki mazmunlar izah edilecek, bu esnada karşılaştırmalı bir yöntem izlenecektir. Ayrıca mazmunun terimleşme süreci kronolojik olarak verilecek, konu hakkındaki tartışmalara değinilecektir. Yapılacak yeni mazmun çalışmalarının yöntemine dair tespitler sayesinde, araştırmacıların bu konuya değinmelerinin sağlanması; mazmun kavramının daha somut bir düzleme yerleştirilmesi amaçlanmaktadır. Anahtar Kelimeler: mazmun, klâsik Türk şiiri, şerh, istiare.

Aruz ilminin tarihî gelişimine bakıldığında temellerinin Arap edebiyatında ortaya atıldığı ve sistemleştirildiği görülmektedir. Arap edebiyatı menşeli olan aruz daha sonraları Farslıların İslamiyet’i kabulüyle birlikte birtakım değişikliklerle Fars edebiyatında kullanılmıştır. Türk edebiyatına aruz Fars edebiyatının etkisiyle girmiştir. Klasik Türk şairleri Arap aruzundan ziyade bazı değişikliklere uğratılan Fars aruzunu daha çok benimsemişlerdir. Tarihî süreçte aruz kaideleri ve kalıpları hakkında bilgi veren çok sayıda aruz risaleleri yazılmıştır. Bu şahsiyetlerden biri de klasik Fars edebiyatı âlim, şair ve mutasavvıflarından Nureddin Abdurrahman Câmî (ö. 1492)’dir. Daha çok Molla Câmî unvanı ile tanınan şair, yazdığı eserlerle Osmanlı sahası üzerinde etkili olmuş bir şahsiyettir. Molla Câmî’nin eserleri klasik Türk edebiyatı müellifleri tarafından defalarca tercüme ve şerh edilmiştir. Molla Câmî’nin kaleme aldığı Risâle fî’l-arûz adlı eser, aruz kaideleri, bahirleri ve vezinleri...

In the preamble of Revered Rumi's Mathnawi (Mesnevî-i Ma'nevî), the religious significance and nature of the work are explained. In this respect, the work is the principle of the principle of religion. When Mathnawi is read and understood, divine secrets are reached, and Allah's law is understood. These meanings in the work can be given through symbols. Symbols should be resolved by a knowledgeable person and explained to those who request to learn. There are Arabic phrases, verses and hadiths in the work written in Persian. It is not possible to understand the couplets for those who are not familiar with these languages. Since Mathnawi is seen as a means of guidance, it is a guide for those who want to advance on the path of Sufism. Therefore, an explanation is needed where it is deemed necessary for the correct understanding of the work. For these reasons, Revered Rumi's work called Mesnevî-i Ma'nevî is a work that was tried to be understood and explained by both the Mevlevîs and other people who are devoted to Rumi in many geographies for centuries. As a result of the efforts to understand and explain, a commentary literature emerged around Mathnawi. Commentators who commented on Mathnawi explained the reasons for their comments. In this study, the difficulties in understanding the Mathnawi (Mesnevî-i Ma'nevî) were tried to be determined, the Mathnawi commentaries written in the Anatolian field were determined, and an effort was made to determine the reasons for the understanding-telling effort based on the explanations of the works of these commentators in their explanations. Considering the breadth of the field of Mathnawi commentaries, the study has been limited to the ones that contain the entire text of the Turkish Mathnawi commentaries written in the Anatolian field and the commentaries prepared by selecting among them.

Hindistan alt kıtası müslüman âlimlerin İslâmi ilimlere özellikle de hadise dair önemli çalışmalar yaptıkları bir bölgedir. Muhaddisler selef metodunu yaymak amacıyla buralara gelmişlerdir. XX. yüzyılda Hint alt kıtasında selef metodunu temsil ettiği belirtilen Ehl-i Hadîs hareketi ayrı bir önemi haizdir. Bu harekete mensup âlimlerden biri olan Sıddîk Hasan Han (v. 1307/1890) özellikle hadis alanındaki çalışmalarıyla ön plana çıkmıştır. Değerlendirmesini yapacağımız bu çalışmada da genel hatlarıyla SıddÎk Hasan Han hakkındaki bilgiler, onun kaleme aldığı eserler ve hadis ilmindeki yeri incelenmiştir.

17. yy. ın ikinci yarısı ile 18. yy. ın ilk yarısında yaşamış olan İsmail Hakkı Bursevî telif, tercüme birçok eser kaleme almıştır. Bursevî’nin eserleri arasında şerh çalışmaları önemli bir yer tutmaktadır. İsmail Hakkı Bursevî’nin bu alandaki eserlerinden biri de “Âdem bir demdür” mısrasıyla başlayan şiire yaptığı şerhtir. “Risâle-i Şem‘iyye” adını taşıyan ve iki nüshası tespit edilen eserde, şerhin çıkış noktası “Âdem bir demdür” mısrasıdır. Müellif, “Âdem, dem” kelimelerinden hareket ederek detaylı bir şerh çalışması ortaya koymuştur. Eser, kavramların sembolik arka plânlarına ve bu sembollerin tasavvufî karşılıklarına hatta bunların gündelik kullanımlarına yer vermesi açısından önemlidir. Eser, ismini ışığın çeşitlerinin anlatıldığı bölümde sekizinci maddede geçen şem‘ kelimesinden almaktadır. Bu çalışmada Risâle-i Şem‘iyye adlı risale transkripsiyonu yapılarak ilim âlemine tanıtılmıştır.