Dini Tasavvufi Türk Edebiyatı

“Karışık dilli” ya da “karışık tarihî lehçeli” olarak isimlendirilen eserlerin oluşumu ile ilgili Türkologlar tarafından farklı görüşler ortaya atılmıştır. Oluşum şartları ve sebepleri hakkında farklı görüşler olsa da bu eserlerin bünyesinde Harezm-Kıpçak-Oğuz-Doğu (Çağatay) Türkçesi dil özelliklerinin karışık görüldüğü yadsınamaz bir gerçektir. Bu çalışmanın konusu olan yazma da karışık tarihî lehçeli eser olma özelliği taşımaktadır. Karışık Tarihî Lehçeli Vatikan Yazması olarak tavsif ettiğimiz bu yazma Vatikan Apostalik Kütüphanesi bünyesinde Vat.Turc.431 katalog numarası ile kayıtlıdır. Eserde 120 varak bulunmaktadır. Eser’in muhtevasını kısa bir ifade ile izah etmek gerekirse, eser dinî-tasavvufî hikȃyeler ile ilmihȃl bilgilerinden oluşmaktadır.

Eserin dil özellikleri ses bilgisi ve şekil bilgisi açısından incelendiğinde karışık tarihî lehçeli olma özelliği ortaya çıkmaktadır. Ses bilgisi açısından örnek vermek gerekirse; Eski Türkçe döneminde edgü olarak bulunan sözcük bu yazmada hem eḍgü hem de eyü olarak kullanılmakta, yine Eski Türkçe döneminde adak olarak bulunan sözcük bu yazmada hem aḍak hem de ayak olarak kullanılmaktadır. Eski Türkçe döneminde ķuduġ olarak bulunan sözcük bu yazmada ķuḍuġ, ķuḍuķ ve ķuyu olarak üç farklı biçimiyle kullanılmaktadır. Bu örnekler dışında, eserdeki karışık tarihî lehçe özellikleri içerisinde tespit edilen her ses ve şekil özelliği ayrı ayrı başlıklar halinde incelenmiştir. Bu çalışmada eserin imla, ses ve şekil özellikleri üzerinden Kazan sahası edebî dilinin tarihî gelişimi ve bu sahada yazılan eserler arasında bağlantı kurulmaya çalışılmıştır. Bu yazmanın dil özelliklerinin incelenmesi, söz varlığının tespit edilip sözlüğünün hazırlanması karışık tarihî lehçeli eserler üzerine yapılan çalışmaları genişletecek ve yeni çalışmalara kaynak oluşturacaktır.

Different opinions have been put forward by Turcologists regarding the formation of works named as "mixed dialect" or "mixed historical dialect". Although there are different opinions about the formation conditions and reasons, it is an undeniable fact that the characteristics of Harezm-Kipchak-Oghuz-Eastern Turkish are mixed in these works. The manuscript, which is the subject of this study, is also a work with mixed historical dialects. This manuscript, which we call, The Vatican Manuscript With Mixed Historical Dialects is registered in the Vatican Apostalik Library with catalog number Vat.Turc.431. There are 120 leaves in this manuscript. To explain the content of the work with a short expression, this manuscript consists of religious-mystical stories and catechism information.

When the linguistic features of the work are examined in terms of phonetic and morphological information, the feature of having a mixed historical dialect emerges. To give an example in terms of phonetic; The word edgü in the ancient Turkish period is used both as eḍgü and eyü in this manuscript. The word used as adaķ in the Old Turkish period is used both as aḍaķ and ayaķ in this manuscript. The word "ķuduġ" in the Old Turkish period is used in three different forms as "ķuḍuġ", "ķuḍuķ" and "ķuyu" in this manuscript. Apart from these examples, each phonetic and morphological feature detected in the mixed historical dialect features in the work has been examined under separate titles. Examining the language features of this manuscript, determining its vocabulary and preparing its dictionary will expand the studies on mixed historical dialect works and will be a source for new studies.

Elinizdeki bu çalışma, İslam Tarihi’nin belirli bir bölümünde, belirli bir
bölgede ortaya çıkan ve İslam Medeniyeti’nin doğal bir parçası olan bir
devletin içerisinde var olan sûfî zümrelerin hangi tasavvufî metinler üzerine yoğunlaştığını ele almaya çalışmıştır.
Öncelikle konuya giriş olarak tasavvuf tarihindeki ilk teliflere sonra tasavvufî metin şerhi meselesine değinilmiştir. Ardından şerhe konu olmuş temel metinlerden bir kısmı ele alınarak incelenmiştir. Sonrasında Osmanlı’da şârih kimliği öne çıkan bazı sûfî müellifler ile şerhlerin dönemsel değerlendirilmesi ile çalışma tamamlanmıştır. Ek kısmında ise asır asır yazılan şerhlerin dökümüne yer verilmiştir. Bununla aynı asırda hangi eserler rağbet görerek şerhlere konu olmuştur bir resminin ortaya konulması amaçlanmıştır. Ayrıca diğer İslami ilimlerde ortaya konulan şerh literatürü ile mukâyese de bu şekilde mümkün olabilecektir.

Hikâyeye göre, Sarı Selim olarak da bilinen Sultan II. Selim henüz hayatta iken, Saruhan sancağında vazifeli oğlu Şehzade Murad, tuhaf bir rüya gördü. Şehzade'nin rüyası, tabir edilmek üzere derhal civardaki sâlih ve âlim zatlara gönderildi, lakin hepsi de tabirde acze düştüler. Nihayetinde, Şüca Dede ismiyle şehirde nam salmış fakir bir derviş, rüyayı Manisa'da iskan etmekte olan şehzadenin pek yakında tahta çıkacağı şeklinde tabir etti. Kısa süre içinde tabir gerçekleşip de, babası Sultan Selim'in vefatıyla tahta çıkmak üzere payitahta çağrılınca, hakiki bir Hak dostu olduğuna kanaat getirdiği Şüca Dede'ye intisab eden Şehzade Murad o günden sonra mektuplar halinde rüyalarını şeyhine göndermeye başladı. 1 Aslında, Sultan Murad ne bir rüya ile bir şeyhe intisab eden ilk mürit idi, ne de şeyhine düzenli olarak mektuplar gönderen tek mürit. Tasavvuf geleneği içinde şeyhler ve müritler arasında mektuplaşma halihazırda oldukça yaygındı. Lakin mutasavvıflar arasındaki bu yaygın mektuplaşma geleneğine rağmen, bu konu henüz bütün yönleriyle çalışılmış değildir. 2 Fakat, şu âna kadar yayımlanan mektup metinleri, bu mektupların alıcılarına bağlı olarak farklı işlevleri olduğunu gösteriyor. 3 Mutasavvıflar arasında deveran eden mektupları, mürşitler tarafın-

Giriş

Tire şehrinin, Anadolu'da erken dönem Türk-İslam yerleşim yerlerinin önde gelenlerinden birisi olmasının çok farklı sebepleri vardır. Şehrin, İzmir limanı ile iç kesimler arasındaki ticari trafiğin önemli bir kavşak noktasında bulunması; Bizans, Roma ve antik Lidya uygarlığı gibi önemli yönetimsel deneyimler boyunca her daim kent olarak varlığını sürdürmesi; ılıman ve verimli iklimi bu sebeplerden yalnızca birkaçıdır. Sayılan altyapı özellikleri ve kent kültürünün zorunlu bir sonucu olarak şehirde fikir, sanat, düşünce bağlamında da geçmişten günümüze tarihi bir süreklilik arz eden fikir ve sanat hareketlerinin olması gayet tabidir. Antik dönem Tire fikir ve sanat hareketlerine dair gelişmeler bu yazının kapsamı dışında olmakla birlikte son dönem pek çok çalışmadan-özellikle arkeolojik keşifler ve bu keşiflere dair metin analizlerinden-anlaşıldığı kadarıyla şehirde eskiden de gelişmiş bir okuryazarlık düzeyi ve entelektüel birikim mevcuttu. Batı'ya göç eden Müslüman Türk grupların diyar-ı Rûm'a yani Anadolu'ya girmelerinden kısa bir süre sonra bugün Tire şehrinin kapladığı coğrafi sınırlarda da ilk Müslüman Türk gruplarının görülmeye başladığı, bu sosyolojik grupların zaman içerisinde siyasi teşekküllere dönüşerek Aydınoğulları Beyliği gibi tarihte özgül bir ağırlık teşkil eden ve Anadolu Beylikleri Dönemi/Devri diye bilinen devrin önemli aktörlerinden birisi olduğu da yine kültürel çevrelerin malumudur. Erken dönem Türk İslam toplumunun Rum diyarında tutunmasının ve bölge halkıyla kısa sürede kaynaşarak siyasi bir nüfuz elde etmesinin tek sebebi kılıç zoru/gücü/etkisi olmasa gerektir. Söz konusu fetih sürecini kolaylaştıran ve süreci yumuşatan diğer bir anlamlı etken, değerli tarihçi Ömer Lütfi Barkan tarafından yazılan önemli bir makalede Kolonizatör Türk Dervişleri 1 şeklinde sistematize edilen derviş grupları ve bu grupların bina/inşa ve bazen de eski kilise/ayazmalardan devşirerek ihyâ etdikleri tekke ve zaviyelerdir.

1 MİMAR SİNAN GÜZEL SANATLAR ÜNİVERSİTESİ, TÜRK DİLİ ve EDEBİYATI BÖLÜMÜ Yaşantı, bilinçaltı ve inançların, sanatçı muhayyilesinde yoğrulup kelimelere dökülmesiyle oluşan edebiyat metinleri farklı okumalara oldukça uygundur. Bu durum alegorik eserlerde daha belirgindir.Şeyh Gâlib'in ölümsüz eseri Hüsn ü Aşk da bu tarz bir metindir. Şâir, kullandığı motiflerle eserin geneline yayılan masalımsı, içsel ve mistik havayı artırmış, şiir konusundaki ustalığını bir kez daha gözler önüne sermiştir. Klasik Türk Şiiri'nde genel olarak sevgilinin bazı güzellik unsurları, Hârud-Mârud, sihir-efsun ya da şâirin şiir söyleme kudretiyle anılan "câdû" kelimesi Hüsn ü Aşk'ta kullanım alanını genişleterek tasavvûfî bir karşılığa denk gelmiştir. İşte bu noktadan hareketle, bu yazıda, Hüsn ü Aşk'taki cadı motifinin gelişim seyrinden bahsedilecek ve bu motifin çeşitli unsurlarla mitolojik inançlarla ilişkisine değinilecektir. Cadı sözcüğü Türkçe Sözlük'te "geceleri mezarından çıkıp insanlara kötülük yaptığına inanılan ölü veya hayalet" 1 olarak tanımlanır. Hint ve İran kaynaklı bu cadı inancının önce Sami kavimlerine oradan da İslam dünyasına geçtiği düşünülür. Avrupa'da ise tarih öncesi devirlerden beri cadılara inanıldığı anlaşılır ve M.Ö. 3000 yıllarından kalma mağara duvarlarındaki boynuzlu bir yaratık resmi cadı olarak 1

Yunus, gönülleri birleştirmeye, gönül yapmaya gelmiş bir sufidir. Ona göre Cenâb-ı Hak gönüle tecelli edeceği için gönülleri imar etmek gerekir. Bundan dolayı, o, gönlü Hakk'ın tecellisine mazhar olacak bir olgunluğa eriştirmenin yollarını insanlara öğretmek için çalışmıştır. Ona göre hastalar yoklanıp gönüller alınmalı, sıkıntıda olanlar, düşkünler ayağa kaldırılmalıdır.

İslam düşünce tarihinin dönemlendirilmesi ile ilgili tartışmalar devam etmekle birlikte, bu düşüncenin temel sacayaklarını oluşturan felsefe, kelam ve tasavvuf geleneklerinin kurucu şahsiyetlerinin yaşadığı asırlar sonrasında yeni bir dönemin başladığı genel olarak kabul edilmektedir. Bu dönem bazılarınca klasik sonrası dönem veya ikinci klasik dönem olarak isimlendirilmektedir. Ülkemizde son dönemde bu dönem düşünürleri üzerine bir ilgi artışının olduğu görülmektedir. İkinci klasik dönemin, daha özelde de Osmanlı Devleti'nin kuruluş döneminin önemli bir şahsiyeti olan Molla Fenârî üzerine bizi bir çalışma yapmaya yönelten bir genel, bir de özel neden vardır. İlki ülkemizin sözde akademik camiasının at gözlüğü takmış anabilim dalı yapılanmasına yönelik bir protestodur. Felsefe, kelam, tasavvuf ve diğer ilimler sunî ayrımlarla birbirlerinden ayrıştırılamazlar. Bütüncül bir ilim anlayışına ve akademik bir bakış açısına sahip olmayanlar bu dalların hiç birinde ilmî çalışma ortaya koyamazlar. Diğer taraftan, bütüncül bir ilim anlayışına ve akademik bakış açısına sahip olanlar da, bu dalların her birinde iddialı çalışmalar ortaya koyabilirler. Özellikle de felsefe, kelam ve tasavvuf söz konusu olduğunda, akademik zihniyete sahip olanlar, bu disiplinlerin ortak konu ve gayelerinin olduğunun ve bu disiplinlerin ancak karşılaştırmalı okuma ile anlaşılabileceğinin farkındadırlar. Molla Fenârî'nin Misbâhu'l-Üns'ünde tartıştığı konular bu iddiamızı doğrulamak için yeterlidir. İkinci olarak, ülkemiz topraklarının yetiştirdiği Molla Fenârî gibi şahsiyetlerin yayımlanmış eserlerini ülkemiz kitapçılarının raflarında değil de komşu bir ülkenin kitapçılarının raflarında görmek ve bu eserin o ülkede okunup üzerine talikler yazıldığı öğrenmek, bizim için hicap duyulacak bir durumdur. Osmanlı Devleti döneminde düşünce alanında keşfedilmeyi bekleyen gizli hazineler olduğu düşüncesinde değiliz. Ülkemiz sözde akademik camiasında geçimini, Osmanlı'nın gizli hazineleri olduğu ve bu hazinelerin keşfedilmesi gerektiği görüşünü pazarlamakla sağlayan sözde akademisyenler, bu hazineleri keşfedip ilim dünyasına sunsunlar. Bizim bu çalışmayı yapmadaki amacımız, akademik bir bakış açısıyla, disiplinlerin yoğun bir etkileşim içinde olduğu bir dönemde yetişmiş bir düşünürü anlamaya çalışmak, eksik yönleriyle birlikte düşünce geleneğine katkılarını tasvir ederek bir anlamda ona olan vefa borcumuzu ödemektir. İbn Arabî'nin öğrencisi ve düşünce sisteminin yaygın kabule mazhar olmasında önemli katkısı olan Sadreddîn Konevî'nin Miftâhu'l-Gayb adlı eseri üzerine Molla Fenârî'nin yazdığı Misbâhu'l-Üns adlı eseri üzerine yaptığımız bu çalışma bir girişin ardından iki temel bölümden

Sevgili Çocuk Yüreklerimiz; Yunus Emre’yi size söylenceler ve hakkında anlatılanlar ile yazdığı şiirleri harmanlayarak tanıtmak istedik. Aksi eksik kalacaktı.

Kitabı okurken bazen gülümseyecek, bolca düşünecek ve çokça öğreneceksiniz. Anlatımızda yer verdiğimiz öykülerin olağanüstülüğü sizi şaşırtmasın. Bunlar eriştiği olgunluk seviyesiyle gönlünde taht kurduğu Anadolu halkının şairine cömert bir hediyesidir. 

Hem değil mi ki; bu topraklarda yaşayan, bu iklimde yetişen herkesin kendisine has bir Yunus’u vardır, belki Sizin Yunus da sizi bu kitapta beklemektedir.

In this study, the editorial copy of İsmail Hakkı Bursevi, registered in Bursa Inebey Manuscript Library General Number 87, which was completed in 1131, was translated into current language under the name of Fevaid Mecmuası (Fevaid Journal). Since the conditions of the period, the author's life, literary aspect, and his works have been discussed extensively in many studies conducted before, these mentioned topics outlined in this study. Besides the different prose examples, the external and internal structure of the Fevaid Mecmua, which has a very rich content in terms of verse forms and genres, was examined and considered as fevaid (benefits) and lyrics. Some views about the classification of magazines were investigated and their contributions to the history of literature and culture were mentioned. Again, the magazine contains Bursevi's revenues and lyrics, which are suitable to be composed due to the presence of the musical mode index. In addition to many texts in the journal, history poems give concrete clues about a place, time and people concerning with religious life besides the socio-cultural life of the period and the author's point of view and refer information about Bursevi's mystical views. The work has a mixed structure consisting of verse and prose and the prose part of the work has been the subject of another master thesis. Therefore, trying to complete an unfinished piece of work is among our first goals. Above all, the study of each literary work will certainly fill an important gap in our history of literature.

In Turkish history, as in all social, cultural and artistic fields, the starting point of the innovation, westernization and modernization movements in Turkish Literature is generally accepted as the Tanzîmat Edict, which was announced in 1839, which is considered a turning point in this sense. After this date, Turkish Literature up to that time started to be criticized in almost every aspect, and it was desired to continue new discussions around western intellectual and literary movements through western literary genres and publications. In the new period, the ideas that it is impossible for Dîvân Literature, Tekke Literature and Âşık Literature to preserve their vitality for a longer period of time, and that there is no need for them anymore, have become controversial on every platform.
In fact, all these debates arose from the spread of the printing press and the unintentional isolation of literature from the "verbal context" through its confinement—and even its incarceration—to the common written context. As a matter of fact, all three customs named above were essentially "verbal" and the verbal context has always been decisive through these literary customs since the formation of Turkish epics. From the common belief and thought ground largely shaped by the imaginations of the natural field opened between "decreation" or "creation" and "return" or "rebirth" by collecting its essence from the questions on the axis of "becoming-decay", in short, from the only "realm of truth". It is obvious that these literary customs that are fed are actually different aspects of the ancient "töre" (tradition) - and even the "edebî töre" (literary tradition). By defining these literary customs under a common name, each of which is fed by the verbal Turkish custom, the walls built between them by the academic system, especially in the period of innovation and modernization, will be questioned.
This paper aims to gather the names of Dîvân Literature, Tekke Literature and Âşık Literature, which were able to continue their life by being fed from the verbal sitting-gathering contexts called "meclis" (majlis) and the same realm of truth, under the roof of "Töreli Türk Edebiyâtı" (Traditional Turkish Literature). However, this naming effort also aims to include the literary figures and their works, who are nourished by the eternal and literary tradition in the new/modern period, within the circle of Töreli Türk Edebiyâtı. This naming experiment, which is designed to be realized by questioning the relationship between the concept of tradition and the verbal and literary word, will also present different perspectives on the genuine nature of Turkish Literature.

Fıtrat, Fıtratın Yaralanması, Manevi Hastalıklar, Kötü Aile Ortamı, Maddi ve Manevi Günahlar, Yanlış Din Algısı, Fakirlik, Fakir Düşme Korkusu, Kötü Arkadaş Ortamı ve Sosyal Çevre, Fiziksel Engellilik, Kendini Tanımamak, Aşırı Öfke, Güçlülük ve Güç Tutkusu, Aile Pasifliği, Liderlik Tutkusu...

GEYİKLİ BABA’NIN İNEGÖL’E YERLEŞMESİ, ORHAN GÂZÎ ile İLİŞKİSİ ve HETERODOKSLUĞU YÖNÜNDEKİ İDDİALARIN KESİN DELİLLER IŞIĞINDA ÇÜRÜTÜLMESİ

(Settlement of Geyikli Baba in İnegöl, His Relationship with Orhan Ghazi and Refutation of the Arguments on His Being A Heterodox in the Light of Direct Evidences)

Hakan YILMAZ*


Özet:

Osmanlı Uç Sultanlığı’nın ilk ve en önemli yerleşim merkezlerinden biri olan İnegöl ucuna yerleşerek, Bursa muhâsarası sırasında dervişleriyle birlikte Kızılkilise (Kemaliye/Keles) taraflarını fetheden Geyikli Baba ile Orhan Gâzî arasında yaşanan ilginç bir vak‘a, XV. yüzyıl başlarında düzenlenmiş olan eski bir belgeye yansımıştır. Üç parça hâlinde günümüze intikâl eden bu belgenin yalnız ilk parçasında yer alan kayıtlara dayanılarak, XX. yüzyıl başlarında ilkin Geyikli Baba’nın rakı ve şarap içen heterodoks bir derviş olduğu iddiâsı ortaya atılmış; daha sonra ise farklı tarih araştırmacıları tarafından bu isâbetsiz yaklaşım, Baba’nın çağdaşı diğer Türkmen babalarının da karakteristik bir özelliği imiş noktasına taşınmıştır.

Bu bildiride, Geyikli Baba ve XIV. yüzyıl Türkmen babalarının heterodoks bir yaşam tarzını benimsedikleri iddiâsının temelini teşkil eden bu tartışmalı belgeden, bu belgede anlatılanları tekrâr eden anonim bir yazmadaki ortak bilgilerden ve dönemin diğer tarihî materyallerinden hareketle, İnegöl ucuna yerleşen Geyikli Baba’nın Bursa fethi sırasındaki ve sonrasındaki faaliyetleri, Orhan Gâzî ile yakın ilişkisi ve burada kendisine vakıflar tahsis edilmesi konuları mercek altına alınarak, Baba’nın heterodoksluğuna yönelik mesnedsiz iddiâlar kesin deliller ışığında çürütülmeye çalışılacaktır.

Anahtar kelimeler: İnegöl, Geyikli Baba, Orhan Gazi, Bursa’nın fethi, heterodoksi.


Abstract:

An interesting event experienced between Geyikli Baba who settled at the edge of Inegöl, one of the earliest and most significant residential areas in the Ottoman Sultanate in the Edges and conquered the area of Kızılkilise (Kemaliye/Keles) together with his dervishes during the siege of Bursa, and Orhan Gâzî, is found in an ancient document issued at the beginning of the XV century. Based on the records under the first of the three pieces of this document have lasted to today, firstly a claim that Geyikli Baba was a raki and wine drinker and a heterodox dervish was asserted; then this inappropriate approach was taken to such an interpretation by different history researchers that such was also the characteristic features of the coevals of Baba, namely the Turkmen babas.

This paper attempts to refute the baseless claims on heterodoxy of Baba in the light of the conclusive evidences by analyzing the issues with regards to the activities of Geyikli Baba who settled at the edge Inegöl during and after the conquest of Bursa, his close relationship with Orhan Gâzî and allocation of foundations to him, with references to this controversial document constituting the basis of the claim that Geyikli Baba and Turkmen babas in XIV century adopted an heterodox life style, the common information in an anonymous writing repeating those expressed in the aforementioned document and other historical materials from such period.

Key words: İnegöl, Geyikli Baba, Orhan Gazi, conquest of Bursa, heterodoxy.


* Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yeniçağ Tarihi bölümü. hakanyilmaz.makale-iletisim@hotmail.com

Bu çalışma’da Osmânzâde Hüseyin Vassâf’ın Sefine-i Evliyâ adlı eserinin “Uşşâkiler” bölümünde yer alan uşşâkiler ve eserleri üzerine yapılan çalışmalara yer verilmiştir. İsmi geçen zatların Sefine’deki sayfa numaraları “(Sefîne, 5/390)” şeklinde kişi başlıklarında vefat tarihlerinin yanında belirtilmiştir. Bu seminer çalışmasının hazırlanmasında aşağıda zikredilen kaynaklardan istifade edilmiştir. Ayrıca devam eden bazı akademik çalışmalardan da e-posta ve telefon yoluyla haberdar olunmuştur. İstifade edilen kaynaklar şunlardır:
   
1. Osmanlı Müellifleri (Tâhirü’l Mevlevî)
2. Hüsameddin Uşşaki Ve Uşşakiler (Mustafa Özdamar)
3. islamansiklopedisi.info
4. Turkedebiyatiisimlersozlugu.com
5. Osmanliedebiyati.com
6. Yazmalar.gov.tr
7. Tez.yok.gov.tr

UNESCO 2016 Hoca Ahmed Yesevî Yılı anısına Ahmet Yesevi Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanlığının destekleriyle 28-29 Nisan 2016 tarihinde düzenlenen “I. Uluslararası Hoca Ahmed Yesevi Sempozyum Bildirileri” başlıklı kitap yayımlandı.

Ahmet Yesevi Üniversitesi olarak daha önce Türkiye’de sadece iki kez düzenlenen Ahmet Yesevi Sempozyumunu uluslararası boyutta taşınarak daha kapsamlı bir şekilde düzenlendi. Elinizdeki bu kitapta 8 ülkeden 70 akademisyenin katıldığı I. Uluslararası Hoca Ahmet Yesevi Sempozyumu bildirilerine yer verilmiştir.

Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 18, İstanbul 2017, 137-212. Ö Z E T XIX. asrın âlim ve Nakşî-Mevlevî sûfîlerinden İstanbullu Mehmed Tevfîk Efendi Abdurrahmân Câmî'nin birinci dîvânı olan Fâtihatü'ş-şebâb'dan 9 kasîdeyi ve "elif" kâfiyeli 10 gazeli şerhederek eserine Şerh-i Kasâid-i Câmî (Neş'e) adını vermiştir. Tevfîk Efendi'nin muhtemelen ömrü vefâ etmediği için şerhin devâmı gelmemiştir. Onun şerhettiği kasîdeler arasında bulunan ve dinî ahlâkî öğütler ihtivâ eden "lâmiyye" kasîdesini, yaklaşık yarım asır sonra Harputlu (Elazığ) âlim, müftü Mehmed Kemâleddin Efendi lafzı ve mânâsı bakımından çok beğendiği için "kasîde-i ferîde" olarak niteleyip tercüme etmiş ve Beyânü'l-Hak mecmûasında yayımlamıştır. Bu makalede evvelâ "kasîde-i ferîde" isimlendirmesi üzerinde durulmuş, ardından Tevfik Efendi ve Kemâleddin Efendi'nin hayatları kısaca anlatılmıştır. Makalenin ana kısmını üç Nakşî sûfiden Câmî'nin yazdığı, Tevfîk Efendi'nin şerh, Kemâleddin Efendi'nin ise derli toplu tercüme ettiği söz konusu kasîdenin aslı, tercümesi ve şerhiyle bir arada bugünkü harflere aktarılması oluşturmaktadır. Makalede ayrıca mütercim ve şârihin istifâde ettikleri kaynaklara ulaşılarak gerekli izâhlar yapılmış, Farsça ve Arapça cümleler tercüme edilerek dipnotlara yerleştirilmiş, böylece Osmanlı şerh edebiyâtının güzel bir numûnesi ilim ehlinin istifâdesine sunulmaya çalışılmıştır.

Ottoman Literature before the Nineteenth Century: Main Literary Trends and Tendencies The aim of this study is to draw a historical outline of Ottoman literature from a holistic perspective. The outline attempts to determine the main trends and tendencies that were observed until the nineteenth century and it draws attention to the literary connections that took form. In this context, it presents a critical evaluation by drawing attention to the benefit of looking at the classifications proposed so far in the history of Ottoman literature from a different perspective than usual. The article, employing a method that follows the general-to-specific order, primarily focuses on the most comprehensive issue, the classification styles of Ottoman literature, and proposes a new classification style. It argues that there exist essentially two categories, namely high culture literature (or Divan literature) and folk literature, and that instead of creating a third category such as mystical (sufi) literature, it might be more appropriate to divide folk literature into two as mystical and non-mystical. It, then, underlines the division of Ottoman literature into historical periods and draws attention to the ambiguity of the nomenclature "classical". It suggests that more lucid distinctions such as pre-classical, classical and post-classical could eliminate this ambiguity, and reminds that the long "post-classical" period that covers the years roughly between 1600 and 1850 should also be divided into sub-periods. The following section, which examines the characteristics of Ottoman literature, focuses on the broader cultural circle and linguistic features. It

Akbıyık Sultan is counted among calips of Hajji Bayram-i Veli who has an important place in the history of Anatolian sufism in 15th century. Information about Akbıyık is very limited today and resources are usually not go far beyond making some changes in style while they give similar informations about him. There is not any information about author's birth date and place. Moreover, there are even different traditions about author's original name. The essences of what is known about the autor are such as he felt into conflict with Hacı Bayram-ı Veli during his discipleship, he was ecstatic, circulating bareheaded and participated in the conquest of Istanbul. Besides, these are known that he had showed activities in Bursa and had done charity works, he had a barehead son as himself, his generation continued in republican era as well and his descendants fulfilled the mission of lodge-keeping in his dervish lodge which referred to his name.
Some sources counts Akbıyık among the affiliation of Celvetiyya. Until recently, there has not been any information about his works except scattered poems in collections. Today, it is known that he had two masnavi named Hikâyât-ı Nây and Hikâyât-ı Şemse’d-dîn and a Divânche. Spellings and language features of these works connect them to Old Anatolian Turkish. The poems in Divanche are registered in the name of Akbıyık in other collections also headlines of the poems are registered in the name of author. These clear and strong records eliminate all the doubts. Other than that there is not any reason for claiming that works belong to someone else.
Akbıyık shows a relaxed attitude on his works in terms of meter and rhyme and, he is a follower of the thought  "the oneness of existance". He had not only studied this thought in his all works in the context of divine love, but also studied these subjects in the light of his experiences on sufism.

Giriş. Səfəvilər dövlətinin tarix səhnəsinə çıxması ilə yalnız ictimai-siyasi aləmdə deyil, fəlsəfi, dini və ədəbi fikir sahəsində də bir sıra mühüm yenilik və dəyişikliklərin əsası qoyuldu. Səfəvilərin 235 illik tarixi boyunca baş verən çoxşaxəli proseslər barəsində tədqiqat əsərlərində dönə-dönə bəhs edilsə də, bu dövlətlə əlaqəli bəzi təriqətlərin fəaliyyətinin xarakterinin araşdırılmasında boş-luqlar görünür. Təfərrüatlı təhlilinə ehtiyac duyulan belə problemlərdən biri də Səfəvilər dövründə batini yönümlü təriqətlərin siyasi iqtidarla münasibəti, fəaliyyət şəkilləri, nüfuz çevrələri və s. ilə bağlıdır. Səfəvilərin həm siyasi, həm fəlsəfi, həm də ədəbi-fikri tarixi ilə əlaqəli olan bu məsələnin sistemli və geniş təhlili isə bir sıra qaranlıq cəhətlərə aydınlıq gətirə bilər. Amma təəssüf ki, bir sıra araşdırmalarda bu problemlə bağlı ənənəviləşmiş təhrif və natamam qənaətlərin təkrarı ilə kifayətlənilmiş, bir sıra əhəmiyyətli məsələlərə diqqət yetirilməmişdir. Məlum olduğu kimi, Səfəvi hakimiyyətinin bərqərar olması və möhkəmlənməsində batini-şiə yönümlü təriqətlərin mühüm rolu olmuşdur. 1 Bu məsələ bir sıra tədqiqatçıların diqqətini çəksə də, Səfəvi hökmdarlarının bu batini hərəkatlardan olan hürufilik və nöqtəviliklə əlaqələrinin arxa planı, bu münasibətlərin siyasi xarakteri və dəyişkənliyi müqayisəli, sistemli və təfsilatlı araşdırılmamışdır. 1. Səfəvi dövlətinin ilk dövrü və hürufilik 1.1. Xətai və hürufilər: qarşılıqlı tərənnümlər Səfəvi xanədanının hürufiliklə əlaqəsinin başlanğıc tarixi də, bu münasibətlərin sonu da sü-lalənin ilk hökmdar təmsilçisi Şah İsmayıl Səfəvinin adı ilə bağlıdır. Təkcə şah və şeyx deyil, həm də şair olaraq tanınan Şah İsmayıl hürufilik ideyalarını, eləcə də bu təlimin Fəzlullah və Nəsimi kimi iki tanınmış şəxsiyyətinin adını açıq bir şəkildə dilə gətirmişdir 2. Nəsimiyə yazdığı çoxsaylı 1 Orta çağ tarixçisi Kamal Paşazadə Şah İsmayılı dəstəkləyən zümrələrin etiqadını-onların batini əqidəli insanlar olduğunu aşağıdakı dördlüklə ifadə edir: Hər nə yerdə var isə bədnihal, Müfsidü mülhid, mübahi itiqad, Vardı ol bəd kişə, etdi ittiba, Oldu Ərzincanda xeyli ictima. (sitat: 35, s. 28) 2 Şah İsmayıla aid edilən bir dördlükdə deyilir: Şah Xətai didarə bax, Mənsur ipin boynuma tax. Nəsimi oldu haqla haqq, O üzülən dərisidir. (sitat: 8, s. 186) Əslində bu dördlük Qoyunoğlu təxəllüslü şairin möhürbəndidir (bu barədə bax: 20, s. 16). "Xətai" təxəllüsü ilə qələmə alınmış başqa bir şeirdə isə Fəzlullahın adı açıq bir şəkildə dilə gətirilir: Şah Xətaiyim eydür sirrun duyurma, Edə gör niyazı, qəzaya qoma,

The famous Azerbaijani poet-sufi Mir Sayyid Hamza Nigari had not been stayed in the limited traditional frameworks; according to the predecessors’ ideas, he had created the works with a purely individual character and specific artistic qualities, which seems impossible to repeat. Some of his poems have acquired art form
due to the natural flow of inspiration and artistic imagination. Many of his verses having individually poetic style are the specifics of the Sufi zikr. As a rule, the poet’s desire to overcome the canonical poetic boundaries in Turkic Divan is indirect continuation of the traditions of Sufi poetry, but an expression of the close link with the traditions is an influence of classical literature. In this context Turkic Divan of Nigari should be studied in details.

ÖZET
Ahmet Yesevî (ö.562/1166), XI. yüzyılın ikinci yarısında Kazakistan’ın Sayram şehrinde dünyaya gelmiş müslüman Türk âlimidir. O’nun din anlayışı ve öğretileri, tarih boyunca Türk boylarının müslüman kimliklerinin korunması ve zamanımıza kadar devam ettirmesine katkıları olmuş, sağlam bir dînî ve ahlâkî hayât sürmelerini sağlayıp canlılığını günümüze kadar sürdürmüştür. Orta Asya, Kafkaslar, Balkanlar ve Anadolu Türkleri’nin dînî anlayış ve inançlarında geniş tesirler icra ettiğinden “Pîr-i Türkistan” ve "Hâce-i Türkistan" ünvânlarıyla anılmıştır. Ahmet Yesevî, Yesevîlik tarikatını kurmuş ve tarihte ilk Türk tarikat kurucusu olmuştur. O’nun, Türkler arasında özel bir yeri ve önemi bulunmaktadır. Yesevî’nin Divan-ı Hikmet’teki şiirleri, Allah ve Hz. Muhammed sevgisi ile dini motiflerde doludur. O, hikmetlerinde örnek alınmasını istediği nebiler ve birçok erenlerin ismini zikretmektedir. Bu bildiride onun şiirlerinde örnek gösterdiği nebiler ve erenler ile onlardan alınabilecek, ders, hakikat ve hikmetler sunulmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Hoca Ahmet Yesevî, Hikmet, Peygamberler, Erenler.

PROPHETS AND SAINTS IN THE POEMS OF AHMAD YASAWI

ABSTRACT
Ahmad Yasawi (d.562/1166) was a prominent Turkish Muslim scholar who was born in Sayram, Kazakhstan in the second half of XI century. His understanding and the teachings of religion helped Turkish tribes to protect their Muslim identity throughout history to the present time and contributed them to practice a sound religious and moral life. He was also known as “Pir-i Turkistan” and "Haja-i Turkistan" due to his wide influence on religious understanding and beliefs of people in Central Asia, the Caucasus, the Balkans and Anatolia. Ahmad Yasawi is the founder of the sect of Yasawilik, and he is also considered as the first Turkish sect founder. He has a special place and importance among Turks. Yasawi dervishes contributed to the acceptance the Islamic religion of the people of Central Asia and Anatolia. The poems of Ahmad Yasawi in the Divan-ı Hikmet are full of love of Allah and the Prophet Muhammad of religious motifs. That is, poems of wisdom the sample wants to be taken mentions the names of prophets and saints. In this statement offers, the prophets and the saints and the example in his poems the lesson that can be taken from them, truth and wisdom.
Key words: Khoja Ahmad Yasawi, Wisdom, Prophets, Saints.

“Bu eser benim dimağımın en iyi mahsulüdür. Bahislerin çoğunu ben ihdas etmişimdir. Hiç yapılmamış cetveller, grafikler tertip ettim. Türk şiirini taksim ve tasnif ettim. Şiire ait her şeyi topladım. Eski şeyleri tasfiye ve tensik ettim. Modern bir ilim hâline koydum. Birçok tasnif ve taksimler yaptım. Bunlar hep yenidir. Bu eser yeni görüşler, yeni buluşlar, keşifler ve icatlarla doludur. Eski ıstılahları Türkçeleştirdiğim gibi henüz bizde ıstılahı olmayan yeniden birçok Türkçe ıstılah koydum. Aruz vezinlerini müteharrik ve sakin yerine kısa ve uzun hece diye tarif ettim. Frenkler gibi remizlerle ve düsturlar hâlinde yazdım. Bunları bütün görmek ve anlamak için eseri okumak lazımdır.”

Dr. Rıza Nur

Dr. Rıza Nur’un Birinci Dünya Savaşı yıllarında yazmaya başlayıp 1926’da Paris’te bulunduğu esnada yazımına hız verdiği ve sonraki bir-iki yıl içinde bazı bibliyografik ilaveler yapmakla birlikte 1930 yılında tamamladığı “Türk Şiirbiligi Tiretesi” adlı eseri, 2019-2020’de yürütülen bir proje esnasında Güler Doğan Averbek tarafından Berlin Devlet Kütüphanesi’nde Türkçe yazmalar arasında bulunmuştur. Doksan yıl boyunca gözlerden uzak kalan ve yazarının ifadesiyle Göktürklerden kendi devrine kadar uzanmak suretiyle “Türk’ün şiir ilmini vücuda getir”en Türk şiirine dair bu en kapsamlı ilk eser, Ötüken Neşriyat tarafından Türk Şiirbiligi adıyla okuyucuyla buluşturulmaktadır.

İBNÜL-ƏRƏBİNİN HƏRF ELMİ VƏ HÜRUFİLİK TƏLİMİ // Şərq və Qərb: Ortaq mənəvi dəyərlər, elmi-mədəni əlaqələr, Bakı, Prof. Aida İmanquliyevanın 70 illik yubileyinə həsr olunmuş Beynəlxalq İbnül-Ərəbi Simpozyumunun materialları (9-11 oktyabr, 2009-Bakı), Bakı,  2010, s. 291-316.  Giriş Mürəkkəb və özünəməxsus fəlsəfi düşüncəsi yüzilliklərdən bəri Şərq və Qərb mütəfəkkir və araşdırıcılarının diqqət mərkəzində duran bənzərsiz zəka sahibi Mühyiddin İbnül-Ərəbinin (XII) İslami Şərq ədəbiyyatı və fəlsəfi fikir sistemlərinə çoxyönlü təsiri olmuşdur. Çeşidli təriqətlər və ədəbi-fəlsəfi əsərlərdə bu böyük mütəfəkkirin təsiri daha çox vəhdəti-vücud konsepsiyası və insani-kamil ideyasının ifadəsi olaraq üzə çıxır. İslami-fəlsəfi düşüncə tarixində xüsusi mövqeyi olan hürufilik təlimində isə bu görüşlərlə yanaşı, onun hərf, söz və say haqqındakı mülahizələrindən də açıq şəkildə bəhrələnmə müşahidə olunur. Hürufiliyin başlıca qaynaqları sırasında yer alan İbnül-Ərəbinin hərf elmi ("ilmi-hüruf") 1 , əsasən, onun son və böyük əsəri olan "Fütuhati-Məkkiyyə"sinin ikinci və iyirmi altıncı fəsilləri, eləcə də hərflərə dair müstəqil risalələrində ("Təvəccühatül-hüruf" (Çakmaklıoğlu, 2005: 217), "İstihracü hüruf" (Ünver, 2003: 34), "Kitabü əsraril-hüruf", "Kitabül-əlif", "Kitabül-ba", "Kitabül-mim vəl-vav vən-nun", "Kitabül-ya", 1 Hərflərə mistik, dini və fəlsəfi anlamlar yükləyən təlimi bu gün biz daha çox "mistisizm", "simvolizm" və s. kimi terminlər altında öyrənsək də, İbn Ərəbi və Fəzlullah öz təlimlərini "elm" adlandırmışlar. İbn Ərəbi bu məqsədlə "hərf elmi", "say elmi" və s., Fəzlullah bəzən sadəcə "elm", bəzənsə "elmi-hüruf" kəlmələrindən istifadə etmişlər.

Özet
Osmanlı insanı için 19. yüzyıl, evveliyatında yaşanan zor süreçlerin artık sona erdiği, rahatça nefes alınan bir dönem değildir. Gerek siyasî gerek içtimaî alanda yaşanan zorluklarla beraber devletin ihtişamlı günlerinin arkaik heyecanları da duyulur; bakılan zaviyeye göre yorumlanabilecek olan toplumun çözülüşü veya toparlanışının aynı anda yaşandığı bir dönemdir. Yine bu zaman diliminde Türk toplumunun ileriye dönük problemlerinin tamamıyla çözüldüğü de söylenemez. Kesin olarak söyleyebileceğimiz bir yargı ise son derece hızlı gerçekleşen değişimin varlığıdır. Karşılaştığı çeşitli badireleri aşmaya çalışırken bir tarafta sarığından vazgeçmeyen "uyumcu" , diğer tarafta istanbulin giyen "değişimci" farklı çevrelerin eski ve yeni pratikleriyle oluşturduğu kültürel birikim, bugünün zihin dünyasının oluşmasında da önemli rol oynar. Ortaylı'nın "İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı" olarak adlandırdığı bu dönemde, sanatta ve edebiyatta yeni dinamikler ve bunun sonucunda yeni, geniş bir repertuar da bırakılmaktadır. 19. yüzyılda Dinî Türk Musikisi'nin, kendi kültürel kurumlarında en üretken devrini yaşadığı malumdur. Ancak burada ele alınan konu tekke veya cami gibi dinî kurumlarla organik bir bağı bulunmayan, dışarıdan bir müzisyen için dinî musikinin ne ifade ettiğidir. Başka bir ifadeyle dinî musikinin bu kurumlar dışında da varlık göstermesi düşünülebilir mi? En uzun yüzyılın çalkantıları arasında musiki sanatının özgür ruhlu ve duyarlı dehası Tanburî Cemil Bey'in hayat hikâyesindeki kimi detaylar, var olduğu dünyanın tinsel ilkelerini ve bu dönem insanının kültürel kodlarını çözümlemek adına önemli izler içerir. Cemil Bey örneklemiyle, 19. yüzyılda dinî musikinin yaşadığı gelişmelere farklı bir bakış, Tanzimat aydınındaki dinî eğilimler ve bunun musikiye yansıması bu tebliğin ana temasını oluşturacaktır.

Abstract
For the Ottoman people, the 19th century is not a period in which the difficult processes that have taken place in the past have ended, and they are not easily breathed. Along with the difficulties in political and social life, the archaic excitement of the glorious days of the state is heard; It is a period in which the dissolution or recovery of the society, which can be interpreted according to the observed standpoint, is experienced at the same time. Again, it can not be said that the future problems of the Turkish society have been solved completely at that time. A judgment we can say for sure is the very existence of rapid change. While trying to transcend the various types of problems, "status quo supporter" who does not give up wearing fez on the one hand and "innovator" who wears redingot on the other; the cultural accumulation of old and new practices of different circles plays an important role in the formation of the present world of mind. In this period, which Ortaylı calls "The Longest Century Of The Empire," new dynamics in art and literature and, as a result, a new, wider repertoire are left. Religious Turkish music is in the most productive period in its own cultural institutions in 19th century. However, the issue addressed here is what religious music means for an outside musician who does not have an organic connection with religious institutions such as tekke or mosque. In other words, is it possible to think that religious music also existed outside these institutions? Among the turmoil of the longest century, genius of the Turkish music: "Tanburi Cemil Bey" who the free-spirited and courteous, some details of his life story contains important traces in order to analyze cultural codes of the people of that period and the fundamental principles of the world he belongs. In Tanburi Cemil Bey's example, a different look of the developments experienced by religious music in the 19. century, the religious tendencies in Tanzimat intellectuals and the music dimension of this understanding are the main theme of this paper.

Özet 17. asrın ikinci yarısı ile 18. asrın ilk çeyreğinde yaşayan İsmâil Hakkı Bursevî velûd mutasavvıflar arasında yer almaktadır. Yüzden fazla eser kaleme alan müellif, yaşadığı devir itibari ile etkisini hissettirmiş bir isimdir. Bursevî, eserlerinde dil ve edebiyatın yanı sıra hadîs, kelâm, fıkıh ve tefsîr gibi İslâmî ilimlere de yer vererek çok yönlü çalışmalar yapmıştır. İsmâil Hakkı uzun yıllar Bursa'da ikâmet etmiştir. Onun hayatının en üretken dönemleri Bursa'da bulunduğu zamanlardır. Pek çok kıymetli eserini burada kaleme almış ve gitmiş olduğu farklı şehirlerden nihayetinde Bursa'ya dönüp ömrünü burada tamamlamıştır. Bu sebepledir ki o, "Bursevî" lakabıyla anılmaktadır. Biz bu makalemizde ölümüne dek pek çok eser kaleme alan Bursevî'nin gerek hayatına ve gerekse eserlerine dair yapılan tüm çalışmaları inceleyerek onun hakkında yapılan araştırmaları toplu bir biçimde ortaya koymaya çalışacağız. Yaptığımız bu çalışmanın İsmâil Hakkı üzerine araştırma yapacakların çalışmalarına yol göstermesi amaçlanmaktadır. Anahtar Kelimeler: İsmâil Hakkı Bursevî, bibliyografya, kitap, tez.

Abstract İsmail Hakki Bursevî, who lived in the second half of the 17th century and the first quarter of the 18th century is who produced many works among the Sufis. The author, who has written more than a hundred works, is a name that has made its impact felt since the period he lived. Besides language and literature in his works, Bursevî also carried out versatile studies by including Islamic sciences such as hadith, kalam, fiqh, and tafsir. İsmail Hakkı, residedin Bursa for a long time. The most productive periods of his life was him Bursa's time. He wrote many of his precious works at Bursa. He went to many different cities but eventually he returned to Bursa. Fort his reason, his nickname is "Bursevî". In this article, we will try to reveal collectively the studies about Bursevî, who wrote many works until his death, by examining all the studies on both his life and his works. This study is aimed to guide those who will research on İsmail Hakkı.