Kazan Tatar Literature

“Karışık dilli” ya da “karışık tarihî lehçeli” olarak isimlendirilen eserlerin oluşumu ile ilgili Türkologlar tarafından farklı görüşler ortaya atılmıştır. Oluşum şartları ve sebepleri hakkında farklı görüşler olsa da bu eserlerin bünyesinde Harezm-Kıpçak-Oğuz-Doğu (Çağatay) Türkçesi dil özelliklerinin karışık görüldüğü yadsınamaz bir gerçektir. Bu çalışmanın konusu olan yazma da karışık tarihî lehçeli eser olma özelliği taşımaktadır. Karışık Tarihî Lehçeli Vatikan Yazması olarak tavsif ettiğimiz bu yazma Vatikan Apostalik Kütüphanesi bünyesinde Vat.Turc.431 katalog numarası ile kayıtlıdır. Eserde 120 varak bulunmaktadır. Eser’in muhtevasını kısa bir ifade ile izah etmek gerekirse, eser dinî-tasavvufî hikȃyeler ile ilmihȃl bilgilerinden oluşmaktadır.

Eserin dil özellikleri ses bilgisi ve şekil bilgisi açısından incelendiğinde karışık tarihî lehçeli olma özelliği ortaya çıkmaktadır. Ses bilgisi açısından örnek vermek gerekirse; Eski Türkçe döneminde edgü olarak bulunan sözcük bu yazmada hem eḍgü hem de eyü olarak kullanılmakta, yine Eski Türkçe döneminde adak olarak bulunan sözcük bu yazmada hem aḍak hem de ayak olarak kullanılmaktadır. Eski Türkçe döneminde ķuduġ olarak bulunan sözcük bu yazmada ķuḍuġ, ķuḍuķ ve ķuyu olarak üç farklı biçimiyle kullanılmaktadır. Bu örnekler dışında, eserdeki karışık tarihî lehçe özellikleri içerisinde tespit edilen her ses ve şekil özelliği ayrı ayrı başlıklar halinde incelenmiştir. Bu çalışmada eserin imla, ses ve şekil özellikleri üzerinden Kazan sahası edebî dilinin tarihî gelişimi ve bu sahada yazılan eserler arasında bağlantı kurulmaya çalışılmıştır. Bu yazmanın dil özelliklerinin incelenmesi, söz varlığının tespit edilip sözlüğünün hazırlanması karışık tarihî lehçeli eserler üzerine yapılan çalışmaları genişletecek ve yeni çalışmalara kaynak oluşturacaktır.

Different opinions have been put forward by Turcologists regarding the formation of works named as "mixed dialect" or "mixed historical dialect". Although there are different opinions about the formation conditions and reasons, it is an undeniable fact that the characteristics of Harezm-Kipchak-Oghuz-Eastern Turkish are mixed in these works. The manuscript, which is the subject of this study, is also a work with mixed historical dialects. This manuscript, which we call, The Vatican Manuscript With Mixed Historical Dialects is registered in the Vatican Apostalik Library with catalog number Vat.Turc.431. There are 120 leaves in this manuscript. To explain the content of the work with a short expression, this manuscript consists of religious-mystical stories and catechism information.

When the linguistic features of the work are examined in terms of phonetic and morphological information, the feature of having a mixed historical dialect emerges. To give an example in terms of phonetic; The word edgü in the ancient Turkish period is used both as eḍgü and eyü in this manuscript. The word used as adaķ in the Old Turkish period is used both as aḍaķ and ayaķ in this manuscript. The word "ķuduġ" in the Old Turkish period is used in three different forms as "ķuḍuġ", "ķuḍuķ" and "ķuyu" in this manuscript. Apart from these examples, each phonetic and morphological feature detected in the mixed historical dialect features in the work has been examined under separate titles. Examining the language features of this manuscript, determining its vocabulary and preparing its dictionary will expand the studies on mixed historical dialect works and will be a source for new studies.

Одногодки. Оба родились в 1886 году, один - в январе, второй - в апреле. Примерно в одно и то же время вышли на литературную арену, получили известность. Были друзьями. Но Фатих Амирхан навсегда остался в тени своего младшего друга. Празднуют юбилей Тукая и... забывают про Амирхана. Идут на могилу Тукая и вновь проходят мимо него...

Türklerin Türkistan’da kurduğu en büyük devletin -Timur İmparatorluğunun- kurucusu Emir Timur, tarihin gördüğü en büyük askeri, ender komutanlardan ve siyasi dehalardan biri olmuştur. Emir Timur Asya’da Türkçe’nin, Türk sanat ve kültürünün Fars kültürünün baskısı altında yok olup gitmesini de önlemiş, öne geçmesi, örnek olması çığırını da açmıştır. Fakat Timur’un hayatı ve kişiliği ile ilgili daha kendisi hayattayken de ölümünden sonra ve günümüzde de çok değişik, bazen daha çok karalara boyalı görüşler bildirilmiştir. Örneğin, Emir Timur’un adı Tatar rivayet ve efsanelerde de İdil Boyu Bulgar şehrini yıkan zalim bir hükümdar olarak anılır. Fakat rivayetler, tarihi belge sıfatında kabul edilemez ve çoğu zaman tarih olmaktan ziyade tarihi olaylara ve şahıslara halkın münasebeti niteliğindedir. Ayrıca, Timur’un Bulgar şehrini yıkıp yakması ile ilgili bugüne kadar tek bir belgeye rastlanmamıştır. Kazan Tatarlarında korunan, Bulgar Hanlığı döneminde olup biten olayları anlatan “Aksak Timer” adlı rivayet, her ne kadar tarihten uzak olsa da Emir Timur’un biyografisi ile ilgili birçok bilgi içerir. Bu bilgiler, hem hayatı hem kişisel ve fiziksel özellikleri ile ilgili olup bazıları doğru bazıları da uydurmadır. Fiziki özellikleri arasında sakatlığı anlatılmaya çalışılırken, kişisel özellikleri üzerinde daha çok durularak zekâsı, kurnazlığı, etrafına insanları toplama kabiliyeti, İslam dinini yaymak için gayret etmesi, din adamları ve mübarek zatlara saygı ile bakması, haber toplama amaçlı memleketinde ve diğer ülkelerde casuslar kullanması, acımasızlığı fakat teslim olanlara merhameti, hiçbir savaşı kaybetmemesi, yardım edenlere karşı vefalı olması vb. anlatılır. Kazan hanlığı dönemi rivayetlerde ise Aksak Timur’un adı daha çok Kazan şehrinin kurulması ile ilgili anılır. “Tamerlan Minaresi” adlı efsanede Timur’un sanata olan ilgisi ve duygusallığı ortaya çıkarılır. Böylece bir zalim olmanın yanında aynı zamanda arkasında ihtişamlı mimari eserler bırakan bir şahıs olarak da gösterilir. Ayrıca, Tatar rivayet ve efsanelerde bazen Aksak Timer, bazen Hantimer, bazen Bitimer, bazen de Tamerlan gibi değişik isimlerle anılır. Mevcut araştırmada Tatar halk edebiyatı alanında daha önce ele alınmayan bir konu üzerinde durulmuştur. Çalışmanın amacı, Tatar rivayet ve efsanelerde Emir Timur’un hayatı, fiziksel ve kişisel özelliği ile ilgili bilgileri bir araya getirip onların gerçekle uyuşup uyuşmadığını analiz metoduyla ortaya çıkarmaktır.
Anahtar Kelimeler: Emir Timur, Aksak Timur, Tatar, rivayet, efsane.

This is a transliteration of the 'İstanbul mäktüpläre' by Fatih Kärimi into the Cyrillic alphabet with the translation of words and grammatical forms unused in the modern Tatar language.

Fatih Kärimi (1870-1937) was a writer, journalist, and educator. 'Letters from Istanbul' absorbed the author's observations and experiences during the 1912-1913 Balkan Wars, descriptions of meetings with famous personalities, as well as reflections upon the future of the Turkic nations. Kärimi's case reveals the background of complex, multidimensional ways of self-identification, which are not based on unconditional legitimization of modern practices and ideas, but offer a look at the diversity of the world with a transcultural episteme. Interimperiality of F. Kärimi allows him to act both within the framework of colonial mimicry, expressed in borrowing European practices up to the civilizing mission, orientalizing the Ottoman Empire and himself, and bypassing it, if necessary resorting to anti-colonial rhetoric or unmodern, non-secular worldview(s). If we designate him as a jadid, it is with the condition that for him the value of cultural languages is not in the degree of their compliance with the enlightenment projects of European modernity, but in their ability to interact, to plant a seed of doubt in imperial colonial hierarchies and universalist interpretations of progress.

В данном учебном пособии, предназначенном для cтудентов, аспирантов и ученых-востоковедов, рассматриваются два труда арабоязычного ученого Абу Джа‘фара Ибн Джарира ат-Табари (839-923) - “Джами' ал-байан фи-т-тафсир ал-Кур’ан” и “Та’рих ар-русул ва-л-мулук”. Эти сочинения использованы в качестве одного из источников средневековой тюрко-татарской литературы, а конкретно поэм Кул ‘Али “Кысса-и Йусуф” (ХШ в.)
и Кутба “Хосров и Ширин” (XIV в.). Наибольшее внимание в книге уделено вопросам трактовки сходных сюжетов и образов известных исторических и литературных персонажей: пророков Йа'куба и Йусуфа, Зулейхи, Кытфира,
Хосрова Парвиза, Бахрама Чубина и др.

Harezm Türkçesi adı verilen tarihî Türk edebî dili, Türk dili tasniflerinde XIII-XIV. yüzyıllar arasına sıkıştırılmakta ve Hakaniye Türkçesi ile Nevâyî Türkçesi arasında bir geçiş dili olarak telakki edilmektedir. Yine benzer biçimde Mîr Ali Şîr Nevâyî tarafından standartlaştırılan edebî dilin XV. yüzyıldan XX. yüzyıl başlarına kadar Batı Türklük sahası dışında kalan tüm Müslüman Türkler tarafından ortak yazı dili olarak kullanıldığı teorisi de ekseriyetle kabul görmektedir. Bu çalışmada mezkûr teoriler eleştirel bir bakış açısıyla gözden geçirilmiş ve Harezm Türkçesinin Türkistan’da ortak yazı dili olma vasfını yitirdikten sonra da bilhassa İdil boyunda varlığını sürdürdüğüne dikkat çekilmiştir. Harezm Türkçesinin İdil boyunda XV. yüzyıldan sonra bilhassa dinî-didaktik mensur eserlerde yazı dili olarak kullanılmaya devam ettiğini gösteren en mühim eser, XVI. yüzyılda Nehcü’l-Ferâdîs tesirinde yazılmış olan Nasîhatü’s-Sâlihîn’dir. Çalışmada Nasîhatü’s Sâlihîn’in dil özellikleri üzerinde de durulmuş ve eserden transkripsiyonlu metin örnekleri verilmiştir.

Rusya egemenliğindeki Türk halklarının lehçelerinin; Sovyetler Birliği içinde gramer ve sözlük standartları belirlenmiş öğretim dilleri hâline gelmesinden sonra sözlük bilimi çalışmalarının da arttığı gözlenmektedir: Stalin respressiyalarında ortadan kaldırılan dilbilimci Cemal Velidi’nin (1887-1932) Tatarcanın mufassal sözlüğü olan Tatar tělěněñ tulı süzlěgě (1927-1929) ile Tatar sözlük bilimine Kayyum Nâsırî’den sonra en geniş katkıyı yaptığı kabul edilmektedir. Onun yanı sıra Kazan Türkoloji ekolünden M. Korbangaliyev, R. Gazizov ve Neki İsenbet ansiklopedist sözlük yazarları olarak anılmalıdır. II. Dünya Savaşı ardından da Tatar akademik kurumlarının kurulması sayesinde bu alanda toplu çalışmalar hazırlanmıştır: SSCB. Bilimler Akademisi Kazan Dil, Edebiyat ve Tarih Enstitüsü tarafından hazırlanan Tatarça - rusça süzlěk (TRS; 1966); Tatar tělěněñ añlatmalı süzlěgě (TTAS; 1977-1981) ve nihayet Tatar Tělěněñ Añlatmalı Süzlěgě (2005) [Red. F. E. Ganiyev] çağdaş Tatar leksikolojisinin mükemmel eserleri olarak Türkoloji literatüründe yerini almıştır. Nihayet Türkiye’de de ancak SSCB’nin dağılmasından sonra elde edilen orijinal Tatarca malzemeyi örneklerle tespit eden Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü Mustafa Öner tarafından hazırlanıp Türk Dil Kurumu tarafından ilkin 2009’da; daha sonra da genişletilerek 2015’te yayımlanmıştır. Eldeki bu sözlük repertuvarı çalışmamızın esasıdır.

Poems by Tatar poet Musa Celil translated from Tatar to Turkish. (4 poems: Last Song, My Songs, Depressive Thoughts, Poet) Published in book Her Boydan 1, which contains the translation of poems from different languages into Turkish.

Соңгы җыр - Son Şarkı, Җырларым - Şarkılarım, Авыру сызмалар - Saplantılı Fikirler, Шагыйрь - Şair

Title: Poets on War: An Example of Musa Celil.
This article is about Tatar poet Musa Celil who was taken captive by Germans during World War II and put to death then. The article contains information on biography of the poet and analysis of some poems from The Moabit Notebooks. The article is written in Turkish.

ÖZ
Musa Celil, I906’da dünyaya gelmiş ve otuz dokuz yıIIık kisa bir yaşamın ardndan 1945 yılında hayata veda etmiş fakat bu kısa zamana çok sayıda ölümsüz eseri sıgdırabilmiş onemli bir Tatar şairidir. Bu kısa süre içerisinde verdigi eserlerle Tatar sanatçılarına ilham kaynağı olmuş ve Tatar sanat dünyasında adı konulmamış yeni bir edebi akımın ortaya çıkmasını saglamıştır. Musa Celil, birçok önemli eserini İkinci Dunya Savaşı yıllarında tutuklu kaldığı Alman Moabit Toplama Kampı’nda oldukça zor şartlar altında yazmıştır. Burada yazdığı şiirleri, Tatar halki tarafindan dilden dile ulaştırarak çoğaltılmış, ölümünden sonra da ''Moabit Defterleri" adı altında kitaplaştırılarak yayınlanmiştir. Bu şiirlerde vatan sevgisi, vatan özlemi, gurbet, sevgiliye ve dostlara duyulan hasret ile kahramanlık duyguları yoğun olarak işlenmektedir. Musa Celil'in bu şiirlerinde kendisine özgü dil ve üslup ozellikleri dikkat geker.
Anahtar Kelimeler:  Musa Celil, "Moabit Defterleri", toplama kampı, vatan sevgisi, kahramanlık, gurbet.
ABSTRACT
An Analysis on the "Notes of Moabit" by Musa Celil Musa Celil is a prominent Tatar poet who was bom in 1906 and died in 1945, In his short life he wrote many distinguished poems.
He was a source of inspiration for other Tatarian writers. He was the leading figure for a new literary movement emerged in Tatarian literature.
For now this movement hasnot been named or identified. During the years of World War II Musa Celil wrote his many important poems when he was under arrest in, Moabit Concentration Camp built by the Germans. The conditions were very hard in the camp. Even under
this circumstance Tatar people .conveyed these poems to each other and didn not let them fade away. After Celil's death the poems were  collected and published under the name Moabit Defterleri (Moabit Letters). Patriotism, homesickness, yearning for the beloved and friends, and feelings of heroism are the main themes of his poems.
This article aims to introduce the distinctiveness of Celil's poems in respect to language and style.
Key Words. Musa Celil, "Moabit Defterleri" (Moabit journals), concentration camp, patriotism, heroism, homesickness.

İnsan sosyal bir varlıktır. Hayatındaki kırılma anlarını, sevinçlerini ve hüzünlerini anlatmak, aktarmak ister. Bunun doğal bir sonucu olarak kendisine bir paydaş arar. Edebiyat sahasındaki bu gayretin altında da gönülden kopanları aynı dilden konuşanlarla bölüşmek, yazılanları muhatabıyla buluşturmak yatar. Ortaya çıkan ürünlerin sergileneceği ve değerlendirilmeye tabi tutulacağı yerler olarak ise karşımıza mahfiller çıkar. Rusya'da 19. yüzyılın başlarında Fransız kültürünün etkisiyle soylular, salonlarının kapılarını, edebiyat söyleşileri, tiyatro icraları ve müzik dinletileri için açarlar. Başlarda Moskova ve St. Petersburg şehirlerinde yaşanan bu birliktelikler çok geçmeden Voronej, Omsk, Tobolsk, Harkov ve Kazan'da kendini gösterir. Kazan şehrinin salon söyleşilerine ev sahipliği yapması tesadüfî değildir. Kadim bir şehir olması, eski ticaret yollarının kesişiminde bulunması, Kazan Üniversitesi'nin varlığı, İdil bölgesinin idari ve kültürel merkezi oluşu onu cazibe merkezi haline getirir. G. P. Kamenev, S. A. Moskotilnikov, K. F. Fuks ve A. A. Fuks'un evlerinde Kazan şehir yönetiminin ileri gelenleri, Kazan Üniversitesi öğretim elemanları ve yazarlar, salon söyleşilerine katılırlar. Kazan'daki salon söyleşileri, ev sahiplerinin vefat etmesiyle kesintiye uğrar. Edebî buluşmalar, dernekler, kulüpler ve otellerin çatısı altında gerçekleştirilmeye başlar. Çevre illerde ve kasabalardaki yazarlar, ikametlerini matbuat faaliyetlerinin merkezi Kazan'a aldırarak gazete ve dergilerde aktif rol oynarlar. 1920'li yıllardan itibaren ise Kazan'daki genç kalemler edebî topluluklar kurmak için birbirleriyle yarışırlar. Bu makalede, Rusya'da Moskova ve St. Petersburg şehirlerindekine benzer bir edebiyat iklimi yakalayan Kazan şehrindeki salon söyleşileri, yazarların bir araya geldikleri dernek, otel, kulüp ve topluluklar tespit edilmiş, Kazan'ın Rus ve Tatar edebiyatlarına yön veren önemli bir edebî mahfil olduğu ortaya konulmaya çalışılmıştır.

This article reveals some aspects of marsiya (elegy) genre transformation in Tatar literature. As a kind of Oriental panegyric Marsiya is an elegy, which praises the virtues of a famous person whose death saddened not only his family, but also some part of the society. The basis of the genre is formed by two important lines: 1) moral and worldview themes, where the deceased is praised as a respectable member of the society and then his virtues are listed, 2) the lyrical and emotional orientation, where the author of marsiya (elegy) expounds his own opinion about this person and expresses sadness over his death.

Kazan Tatar Türklerindendir. Asıl adı Sadrettin Nizamettinoğlu Maksudi'dir. Maksudi soyadı, babasının dedesi olan ve 1740 yılında vefat ettiği bilinen tanınmış din âlimi Maksut Efendi'nin adını yaşatmak için ailesi tarafından alınmıştır. Arsal soyadını ise Türkiye'ye yerleştiği dönem, Soyadı Kanunu çıktığı esnada kendisi almıştır. Babası Nizamettin Molla, annesi Meftuna Hanım'dır. Beş çocuklu ailenin en küçüğüdür. İlk eğitimini Taşsu köyünde imamlık yapan babasından aldıktan sonra, 1888'de abisi Hadi Maksudi'nin öğretmenlik yaptığı Kazan'daki Allâmiye Medresesine gönderildi. Bu medreseden 1895'te mezun oldu ve abisiyle birlikte gittiği Gaspıralı İsmail Bey'e ait Kırım'daki Zincirli Medresesinde bir yıl boyunca dersler aldı. Burada Rusça öğrendi. 1896 sonbaharında ise Kazan'daki Rus Öğretmen Okuluna girdi. Bu okulda Batı edebiyatı ve yeni edebî türlerle tanıştı. Kendisi de bir roman yazmaya karar verdi ve 1898 yılında Maişet adlı romanını yayımladı.

Yayın Adresi: http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/arsal-sadri-maksudi

Fikir adamlarından, müctehit, âlim, yazar Musa Carullah Bigiyef Rusya Müslümanları içerisinde yetişmiş önemli bir ceditçidir. Musa Carullah hayatına yüzlerce eser sığdırmıştır. Onun biyografisi ve görüşleriyle ilgili Türkiye’de Mehmet Görmez, Ahmet Kanlıdere iki önemli kitap yazmışlardır. Ayrıca vefatının 50. yılındaki sempozyumda ceditçiliği ve dinî görüşleri tartışılmıştır. Hayatıyla ilgili Türkçe oldukça fazla malumat mevcuttur. Dünyanın dört bir yanını gezmiş olan büyük alimin biyografisine burada sadece kısaca değiniyoruz. Musa Carullah Bigiyef, 1875 yılında Rusya’nın Rostov şehrinde dünyaya gelir. Babasının adı Molla Carullah’tır. İlk eğitimini 28 Ekim 1949 tarihinde Mısırda vefat eden büyük âlim Musa Carullah, Kahire’de Afîfî Kabristanlığına defnedilir. Rusya, Finlandiya, Japonya, Mısır, Avrupa, Hindistan ve daha birçok ülkede faaliyetlerine çalışmalarına devam etmiştir. Kuranı ezberleyerek hafız olmuştur. Arapça, Farsça, Rusça, Tatarca, Türkçe ve birçok dili eser verecek seviyede bilmektedir.

Kazan Tatar edebiyatını ve Tatar halkının feci tarihini, yeni dönem Tatar Rönesans edebiyatının temel taşını atan yazar, gazeteci, büyük Tatar aydını ve milli azatlık hareketi önderi Ayaz İshaki’den başka göz önüne getirmek mümkün değil. 1931 yılının Aralık ayından 1932 yılının Mart ayının başlarına kadar Ayaz İshaki Yakın Doğu’da bulunur. Buraya o, İdil-Ural vekili olarak 6-17 Aralık aralarında gerçekleşen Bütün Dünya Müslümanlarının Kudüs’te yapılan Kurultayı’na katılır. İshaki’nin takdimi ve çabaları ile Kurultay Sovyet Birliğindeki Müslümanların hukuklarını savunup özel karar da kabul eder. Üç ay devamında İshaki Filistin, Mısır, Suriye, Lübnan ve bazı diğer ülkelerde bulunur, devlet ve cemiyet insanları, alimler, gazeteciler ve millettaşları ile görüşüp siyasi tarihi ve medeni konulara konferanslar düzenler, süreli yayınlarda konuşmalar yapar. Onun Yakın Doğu seferi yerli Arap, Türk, Ermeni, Fransız süreli yayınlarında geniş çapta yankı bulur. Böylece İshaki daha da saygın bir siyasetçi olarak tanınır. Seyahat sırasındaki tesirlerini, görüp duyduklarını edip Yeni Milli Yol dergisine sunduğu makalelerinde ve özellikle de İslam Memleketleri adlı Yol Hatıralarına yansıtır. Konuya ilişkin literatür tarandığında Ayaz İshaki’nin muhacirlikteki faaliyetleri ve yaratıcılığını araştıran Tatar bilim adamı Hatip Minnegulov’un hazırladığı akademik kitaplara başvurulmuştur.  Bu gezi esnasında Ayaz İshaki Kudüs’te bulunduğu zaman eski kalıntılar ve kutsal tarihî heykelleri de ziyaret eder. Bütün bu tarihi kalıntıların yazarın ilgisini daha çok bugünü anlama ve millet kaderini açıklama açısından çekmesi çalışmanın edindiği problemi oluşturmaktadır. A. İshaki bu seferi sırasında çeşitli milletler, çeşitli tabakalara ait insanlar ile görüşür, Osmanlı devletinin Kudüs’te bıraktığı izlerle ve Türklerle ilgili ilginç fikirlerini ortaya koyar. Bu probleme bağlı olarak mevcut seyahatnamede ve muhacirlik devrinde yazdığı bütün hizmetlerinde edibin canını sızlatan en önemli şeyin Türk ve İslam dünyasında anlaşmanın, birliğin yetersiz olmasının anlaşılması amaçlanmaktadır. Ayrıca, bulunduğu ülkedeki hava durumunun veya geçen olayların İshaki tarafından memleketinin havası, memleketinde gerçekleşen olaylar ile kıyaslanarak izlenmesi bize yazarın vatan özlemini bütün derinliği ile anlamamıza yardım etmektedir. 

Anahtar Kelimeler:  Kazan Tatar edebiyatı, Ayaz İshaki, İslam Memleketlerinde, Kudüs.

Составителем и автором вводной статьи является известный исследователь истории татарской общественной мысли профессор университета Мармара в Стамбуле Ахмет Канлыдере. В книгу включены два романа З.Бигиева и очерк о путешествии по Туркестану. Эти произведения не только переведены на турецкий язык, но и даны на латинской графике в оригинальном слоге. Заслуживает особого внимания вводная статья, где жизнь и творческий путь З.Бигиева анализируются в свете новых источников и порой с неожиданных ракурсов. Ключевые слова: татарская литература, З. Бигиев, переводы на турецкий язык, джадидизм. A new book about the life and work of the Tatar writer Zagir Bigiyev (1870-1902) has been published in Turkey under the title «The Tatar Mullah Between East and West: Life, Novels and Sayakhatnam Zagir Bigi» (Istanbul, 2021). The compiler and author of the introductory article is a well-known researcher of the history of Tatar social thought, professor of the Marmara University in Istanbul, Ahmet Kanlıdere. The book includes two novels by Z. Bigiev and an essay on the journey through Turkestan. These works are not only translated into Turkish, but also given in Latin script in the original syllable. The introductory article deserves special attention, where the life and career of Z. Bigiev are analyzed with new sources and sometimes from unexpected angles.

Tarihte önemli kültür merkezlerinden biri olan Kazan’da birçok ilim adamı, yazar, şair ve düşünce adamı yetişmiştir. Fikir adamlarından, müctehit, âlim, yazar Musa Carullah Bigiyef Rusya Müslümanları içerisinden çıkmış önemli bir şahsiyettir. Musa Carullah, 1875’te Rostov-na-Donu şehrinde doğmuştur. Babasını 6 yaşlarında iken kaybeden Carullah ilk eğitimini annesi Fatma Hanım’dan almış ve daha sonra ağabeyi Muhammed Zahir Bigi’nin de okumakta olduğu Kazan’daki Gölboyu medresesinde tahsil görmüştür. Annesi küçük Musa’ya eski usülle yazılmış kitaplardan ders vererek gerekli ilk bilgileri verdikten sonra, onbir yaşındayken onu Rostov’daki Real Devlet Lisesi (Rus Teknik Lisesi)’ne yazdırır. Ancak gönlünde onun büyük bir İslam âlimi olması yattığı için, on üç yaşında iken buradan alarak Kazan’daki Gölboyu Medresesine, ağabeyi Zahir’in yanına gönderir. Ancak çocuk bu medrese hayatına uyum sağlayamaz. Kısa bir müddet burda kaldıktan sonra tekrar Rostov’a dönerek yarım kalmış lise tahsilini tamamlamıştır.

Көрнекті түркітанушы ғалым, филология ғылымдарының докторы, профессор М. Томановтың туғанына 85 жыл толуына арналған «Қазақ тілі тарихы және рухани жаңғыру негіздері» атты халықаралық ғылыми-әдістемелік онлайн конференция МАТЕРИАЛДАРЫ Алматы, 2017 жылдың 3-4 қарашасы МАТЕРИАЛЫ Международная научно-практическая онлайн-конференция «История казахского языка и основы духовной модернизации» посвященный 85-летию со дня рождения доктора филологических наук, профессора М. Томанова Алматы, 3-4 ноября 2017 года MATERIALS International scientific-practical online conference «History of the Kazakh language and basis of spiritual modernization» dedicated to the 85 th anniversary of the Doctor of Philological Sciences, Professor M.Tomanov Almaty, 3-4

Özet: Gamil Afzal Tatar edebiyatının önde gelen isimlerinden birisidir. Şiir yazmaya Abdullah Tukay ve Hadi Taktaş'ın etkisinde kalarak başlayan şair, lirik, satirik ve mizahi şiirleriyle ön plana çıkar. Bu makalede Gamil Afzal'ın kısaca yaşam öyküsü-ne yer verilerek edebî şahsiyeti üzerinde durulmuş, aynı zamanda Tatar edebiyatının ünlü isimlerine ithaf ettiği şiirlerden örnekler verilmiştir. Abstract: Gamil Afzal is one of the important names in Tatar literature. Afzal, who began writing poetry by the influence of Abdullah Tukay and Hadi Taktaş, comes into prominence with lyrical, satirical and humorous poems. In this article, his literal personality is mentioned, as well as the brief biography of Gamil Afzal. Also examples of his poems which dedicated to famous poets of Tatar literature are given.

Teârüf-i Müslimîn II. Meşrutiyet’ten sonra İstanbul’daki Tatar İslâmcılarından Abdürreşid İbrahim, Osman Cudi, Yakup Kemal ve Troyskili Ahmed Taceddin gibi aydınlar tarafından çıkarılan bir dergidir. İslâm âlemini birbirinden haberdar etmeyi hedefleyen dergi, yazarlarının Rusya Türklerinden olması dolayısıyla daha çok Rus hâkimiyeti altındaki Türk toplulukları üzerine yayın yapmıştır. Bu açıdan Teârüf-i Müslimîn’deki yazılar Rusya Türklerinin sosyal hayatlarının ve sorunlarının hilâfet merkezi olan İstanbul’da bilinmesine katkı sağlamıştır. Bu makalemizde derginin yazarlarından olan Troyskili Ahmed Taceddin’in “Rusya İslâmlarında
Tiyatroculuk” adlı yazısını ele alarak Rusya Türklerinin o dönemki tiyatro yaşamlarını değerlendirmeye çalışacağız.

Edebî çalışmalarına bir edebiyat tarihçisi ve eleştirmeni olarak başlayan Möhemmet Mehdiyev, XX. yüzyıl Tatar nesrinin önemli isimlerinden biridir. Mehdiyev’in eserlerinin Tatar okuyucuları arasında oldukça geniş bir yer bulmasında sosyalist realizminin dayattığı konuların dışına çıkması oldukça etkilidir. Bu eserlerinden biri de Frontoviklar adlı ilk romanıdır. Sovyetler Birliği döneminde yazılmış olan roman, II. Dünya Savaşı sonrasında öğretmenlik ile görevlendirilen Tatar gazilerin öyküleri üzerinden savaş sonrası Tatar köylerindeki yaşantıyı, eğitim sistemini, toplumsal ve siyasi çarpıklıkları başarılı bir şekilde ele alır. Aynı zamanda geriye dönüşler ile İkinci Dünya Savaşı’na dair portreler sunar. Anlatılan bu öyküler, eserin kendi bütünlüğünün yanında, günümüz okuyucusuna ve araştırmacılara dönemin sosyal ve siyasi atmosferini anlamaları için sosyolojik, tarihî ve siyasi açılardan kayda değer bir malzeme sağlar. Bu bakımdan makalede, söz konusu roman Lucien Goldmann’ın geliştirdiği “Oluşumsal Yapısalcı” inceleme yöntemi ile incelenerek edebiyat sosyolojisi açısından ele alınmıştır.

Musa Carullah Bigiyef tarafından Kazan Tatar Türkçesine şerh edilen “Hâfız Dîvânı” 1910 yılında Kazan’da Ürnek Matbaası’nda yayımlandı. Elinizdeki kitapta bu eser kelime hazinesi açısından incelendi. Metnin Lâtin Alfabesine trankripsiyonu verildi. Eser, Türkiye Türkçesine çevrildi. Metnin kelime hazinesi Osmanlı Türkçesinin kelime hazinesiyle, Şemsettin Sami’nin Kâmus-ı Türkî lügati esas alınarak mukayese edildi. Osmanlı Türkçesiyle ses ve anlam bakımından ortak olan kelimeler, Osmanlı Türkçesi’yle anlam bakımından ortak olup aralarında ses farklılığı olan kelimeler,  Osmanlı Türkçesiyle ses ve anlam bakımından farklı olan kelimeler tespit edildi. Kazan ve İstanbul edebî muhiti arasında 20. yüzyılın başındaki dil ilişkisi, ortak ve farklı kelimelerin tespit edilmesi hedeflendi. Eserin sonunda tıpkı basımı verildi. Böylece okurların eseri orijinalinden 1910 baskısından okuma ve inceleme imkanına sahip olması sağlandı. Geniş bir medeniyet dairesini içerisine alan ve uzun yıllar süren bir çalışmanın emeği olan elinizdeki eser, günümüzde eski edebiyat araştırmaları alanına da kaynaklık edecektir.

Çağdaş Tatar şairinin en ünlü isimlerinden biri olan şair Redif Gataş, Tatar, Türk, Doğu ve Avrupa edebiyatının en güzel, en zengin gelenek ve kazançlarıı şiirlerine temel alarak, kırk yılı aşkın bir süre durmadan eserler veriyor. O, şiirlerinde Tatar halkını, vatanını, güzelliği ve aşkı methetmektedir. Her kuşakta kendi okuyucusunu bulabilen şair, Tatar milletinin şanlı geçmişi ile gurur duyarak, bugüne hakkında edişelenip, geleceğiyle ilgili yorumlarda bulunarak öz mü öz milli şiirler yazmaktadır.

Su hayatin her safhasina nufuz ettigi gibi edebiyatta da guclu izler birakmistir. Ozellikle Tatar edebiyatinda suyun cesmeyle bulusmasi ona farkli misyonlar yuklemis ve cesme kimi zaman kavusmanin, kimi zaman ayriligin adresi olmus; kimi zaman bir dugun yeri, kimi zaman ise dualarin edildigi kutsal bir yer huviyetine burunmustur. Bu calismada Tatar sairlerinin cesme konusuyla ilgili kaleme aldiklari siirlerden hareketle cesmenin Tatar Turkleri icin ne anlam ifade ettigi ortaya konulmaya calisilmistir.

Tatar edebiyatında modern hikâyeciler arasında yer alan Emirhan Yeniki, İkinci Dünya Savaşı yıllarında, bizzat asker olarak bulunduğu cephede yazdığı ilk hikâyeleriyle tanınmaya başlamıştır. Savaş yıllarında yazdığı hikâyelerinde pek çok çağdaşı gibi ölümü ve yıkımı değil, yaşamı ve inşayı okuyucunun zihninde canlandırmaya çalışmıştır. Savaş sonrası hikâyelerinde ise bireysel temalara yönelmiştir. Psikolojik tahlillerle insanı anlatmaya, açımlamaya çabalamıştır. Özyaşamöykücülüğünün çağdaş Tatar edebiyatındaki temsilcilerinden biri kabul edilen Yeniki, eserlerinde kendini, mensubu olmaktan gurur duyduğu Tatar Türklerini anlatmıştır. Sovyet rejiminin gölgesinde eleştiri yapmak bir yana kalem tutmaya korkan çağdaşlarına karşılık o, hikâyelerinde rejimin yaptığı olumsuzlukları dile getirmeyi başarmış nadir yazarlardandır. Kısaca Emirhan Yeniki, ilk hikâyesinden son hikâyesine kadar anlatıya inandığını, gördüğünü aktarmış, derin psikolojik tahlillerle anlatı kişilerini çözümlemiş, özyaşamöyküsünü kurguya dönüştürmüştür.

Наиболее важным из таких источников является выдающийся памятник тюркоязычной поэзии начала XIII века — поэма “Кысса-и
Иусуф” (“Сказание о Иусуфе”) Кул Гали.
Кул Гали по праву считается основоположником булгаро-татарской литературы. Тюркская литература средневекового Поволжья и ее наследница — новейшая татарская литература — носят неизменный отпечаток его поэмы “Кысса-и Иусуф”.

Sistemin Kölesi adlı bu kitapta Tıpa (1953), Maybeder Ninenin Doğum Günü (1958), Düdük (1961), Sistemin Kölesi (1963), Hazır Hikâye (1964), Kur’anhafız (1964), Mescit Ağlıyor (1967), Çekirge (1976), Mandalina Satıcısı (1976), Börk... Yuvarlak Olur (1976) ve Röportaj (1977) adlı on bir hikâye yer almaktadır. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra kaleme alınan bu hikâyelerde Emirhan Yeniki, savaş konularından biraz uzaklaşarak toplumsal, ekonomik ve dinî hayattaki aksaklıkları gündemine taşır.

Tatar edebiyatı klasiği, ünlü devlet ve cemiyet adamı, filolog, tarihçi ve muallim Alimcan (Galimcan) İbrahimov sadece Tatar Türklerinin değil birçok Türk boyunun medeni ve tarihi bilincinin gelişimini sağlayan ediplerdendir. A. İbrahimov’xxun bütün yaratıcılığı ve faaliyetleri kardeş halkların dostluğunu sağlamlaştırmaya yönelikti. Eserlerinde hangi konuyu eline alırsa alsın her şeyden önce Tatar halkının hayatını, yaşam tarzını anlatmaya çalıştı ve halkın umutlarını ve isteklerini daha gerçekçi bir şekilde ortaya koymak için halk edebiyatından ustaca yararlandı.

ABSTRACT
This dissertation is based on the stories from the book “Sihérçé” published in Kazan, in 1993 and written by Nebire Gıymatdinova who is one of the prominent representatives of the fieldwork in the Turkish dialects of the Tatar language. Nebire Gıymatdinova was born in the time of the former Soviet Union and wrote her earlier works during that period. She still writes books today. In this dissertation, I have tried to focus on the overall features of “Modern Tatar Literature” which was gone through dramatic social changes and which still experiences as a search for an
ideology. I have also aimed for determining the changes Tatar literature has been subject to and for understanding the role of the woman in his particular literature. Moreover, I have also tried to touch on the role of education as the writer herself places greater importance on public education. The chief aim of this dissertation is to introduce Nebire Gıymatdinova, who is the writer of twelve books, the editor of İdil magazine in Tataristan and the writer who has become renowned in her own country with the themes she handles and her style, to the Turkish reader. The dissertation is divided into there chapters. In the first chapter, I have focused on the author’s life, the social and literary environment that have affected the author, studies on the author and the 20th century Tatar literature based on references to various studies. In the second chapter, there are 9 stories both in Tatar Turkish and Turkey Turkish. The final chapter contains a textual glossary of the 3120 word which from up the stories.