Modern Özbek Edebiyatı

Ötkir Haşimov’un kısa ve uzun hikâyelerden meydana gelen Dünyanın İşleri kitabı, yazarın kendi annesi başta olmak üzere dünyanın bütün annelerine adanmış bir eserdir. Yazar kitabını takdim ederken: “Bu kitap, büyüklü küçüklü hikâyelerden ibaret. Fakat onların hepsinde benim için en aziz insan olan annemin siması var. Bu hikâyelerdeki insanların hepsinin yüzünü kendi gözlerimle gördüm. Yalnız bazılarının isimleri değiştirildi elbette. Bu kişilerin kaderi bir şekilde annemin kaderine bağlanmış. Dünyadaki bütün anneler, evladı ile olan ilişkileri yönünden birbirine benziyor. Aziz anneler! İşte bu sebeple, bu eseri size ithaf ediyorum” demektedir.

Çağatay Hanlığı sonrası Orta Asya’da büyük bir imparatorluk kurmuş Timur’un 1402 tarihinde Osmanlı
Devleti hükümdarı Yıldırım Beyazıt Han ile Ankara Çubuk Ovası’nda yapmış olduğu savaş sadece o döneme
dair etkilerle değil günümüzde de hem Özbekistan’da hem de Türkiye’de farklı bilim alanlarında
değerlendirmeye tabi tutulmaktadır. 1991 yılında SSCB’nin dağılmasından sonra bağımsızlığını kazanan
Özbekistan Cumhuriyeti yeni milli kimlik oluşumunda Timur imajını özellikle kullanmıştır. Timur’un seferleri
kitaplaştırılarak Özbek kimliği ile özdeştirilmeye çalışılmıştır. Timur’ın bütün Orta Asya’yı hâkimiyetine
almasına bağlı olarak Özbekistan da bölgede hâkimiyet kurmak için tarihe vurgu yapmıştır. Bu bildirimizde
örneklerle Timur imajının günümüz Özbekistan’ın inşasında rolüne dair değerlendirmelerde bulunacağız.

Özbek cedit(yenilik) edebiyatı temsilcilerinden olan Abdulla Avlâni; şair, yazar, tiyatrocu, tercüman, gazeteci kimliğinin yanında pedagoji alanında da önemli katkılar sunmuş bir ediptir. Avlâni, Özbek çocuk edebiyatının gelişmesinde öncü rolü oynamıştır. Şiirleri ve ders kitaplarıyla çocukların eğitimli ve düşünen bireyler olarak yetişmesine katkı sağladı. Türkistan’ın uzun bir süre Ruslar’ın esareti altında kalması mücadele ruhunun, bağımsızlık duygusunun eserlere de yansımasına neden olmuştur. Biz, çalışmamızda Özbek çocuk edebiyatının gelişmesinde Abdulla Avlâni’nin katkısını ve dönemin şartları göz önünde bulundurularak, çocuklar için yazılan ders kitaplarının hangi konular üzerinde yoğunlaştığını açıklayacağız.
Anahtar sözcükler: çocuk edebiyatı, Özbek çocuk edebiyatı, Abdulla Avlâni, ders kitapları.

Çağdaş Türk dünyası dil ve edebiyatları çalışmaları Türkiye'de 1990'lı yıllardan itibaren hız kazanmıştır. Türkiye'de yapılan aktarma ve inceleme çalışmaları her geçen yıl artmakta, yayınlanan bu eserlerin diğer araştırmacılara örnek olacağı düşünülmektedir. Bu çalışmanın amacı, Özbek Hikâyesi bağlamında, Türkiye'de yapılan aktarma ve inceleme çalışmalarının durumunu görmektir. Özbek hikâyesini değerlendirmek için yayınlanan on bir kitapla araştırma sınırlandırılarak "Türkiye'de Yapılan Aktarma Çalışmaları" ve "Türkiye'de Yapılan İnceleme Çalışmaları" adı altında incelenmiştir. Sonuç olarak, çalışmaların inceleme alanında yoğunlaştığı, komisyon ve ders kitaplarının büyük çoğunlukta olduğu görülmüştür. Aktarma çalışmaları ise genellikle hikâye antolojisi olarak yayınlanmıştır. Çalışmada, aktarılan metinlerin konu çeşitliliğini göstermek amacıyla hikâye özetlerine yer verilmiş, inceleme ve aktarma bağlamında nasıl bir yol izlenmesi gerektiğiyle ilgili önerilerde bulunulmuştur.

Abstract: Studies on language and literature of Modern Turkish Society has gathered speed since 1990's. Number of studies on research and translation in Turkey increases every year. These studies are thought to serve as model to other researchers. The purpose of this study is to observe the situatin of translation and research studies in the context of Uzbek Story. This research is narrowed down to eleven books that published in order to evaluate Uzbek Story. This research has been conducted under the name of "Translation studies in Turkey" and "Research Studies in Turkey". As a conclusion; it was observed that studies concentrate on researches, among them commission books and textbooks have the great majority.Translation studies are generally published as story anthologies. This study includes story summaries in order to show topic varieties. Suggestions were made to guide researchers on translation and research studies.

Adil Yakubov Özbek Edebiyatı'nın en önemli yazarları arasında gelmektedir. Yazar, Kazakistan'ın güneyindeki Türkistan şehri yakınlarındaki Karnak (şimdiki Atabay) kışlağında 1927'de doğdu. U. Nurmatov'un ifadesine göre "halkın muteber ananelerinin, geleneklerinin saklandığı, güzel bulakları, doyumsuz bağları, ayak değmemiş yaylaları, yemyeşil kırları gönülleri meftun eden bu kışla" yazarın edebî hayatının oluşmasına derin tesir etmiştir 1. Yazdığı eserlerle geniş kitlelere hitap etmiştir. Yazarın Mukaddes adlı uzun hikâyesi, Köhne Dünya, , Uluğbey'in Hazinesi, Adalet Menzili romanları ve bazı hikâye ve yazıları Türkçeye aktarılmıştır 2. Yazdıklarında bir amaç güden yazar, gerçekle anlatılanların örtüşmesi gerektiğine inanmış ve bu doğrultuda eserler vermiştir. Köhne Dünya romanı tarihi roman niteliği taşımaktadır. Adil Yakubov bu romanda Biruni, İbni Sina, Gazneli Mahmut gibi şahsiyetlerle ilgili olarak anlatılan rivayet ve söylemlerden yararlanarak kaleme almıştır. Çağdaş Özbek Edebiyatı'nın önemli temsilcileri arasında yerini almış ve 83 yaşında vefat etmiştir. Adil Yakubov'un geride bıraktığı eserler ise ölümsüzleşmiştir. Bu çalışmamızda Köhne Dünya adlı romanı incelenmiştir.

Tarihi geçmişi oldukça hareketli ve zengin olan Afganistan, yolların kesişim noktası olduğu için tarih boyunda stratejik önemini hiç bir zaman kaybetmemiştir. Afganistan coğrafi konunu nedeni ile diğer milletler gibi Türklerinde, tarihin bilinen her safhasında ilgisini çekmiş olan bir ülkedir. Dolayısı ile günümüzde de birçok Türk Boyu bu coğrafyada yaşamaktadır.
Afganistan’da yaşayan bu Türk boylarının içinde, en önemlisi şüphesiz Özbeklerdir. Ali Şir Nevai, Hüseyin Baykara, Zahiruddin Muhammed Babür Şah gibi Çağatay edebiyatı’nın zirveleri olan şahsiyetleri bünyesinde taşıyan bu coğrafya, edebi olarak da onların mirası devam etmektedir.
Adeta geç dönem Çağatay edebiyatının devamı niteliğinde olan Afganistan Özbek edebiyatının, günümüzdeki en önemli edebi muhiti kuzey batı Afganistan’da bulunan Faryab Edebi muhitidir.
XIX. yüzyıl sonuna kadar bağımsız olan Meymene Hanlığı’nın toprakları olan bu bölgede günümüzde de canlı bir edebi ortam devam etmektedir.
Bu çalışmamızda, Afganistan ve Faryab İli hakkında genel bilgiler verildikten sonra, Afganistan Özbek edebiyatının tarihi gelişimi ve dönemleri örnekler ile anlatılacak, Çağatay edebiyatının, Afganistan Özbek edebiyatına olan etkisi belirtildikten sonra XVII. yüzyıldan başlayarak Geç Dönem Çağatay edebiyatı Şairleri ve XX. ve XXI. yüzyıl Afganistan Özbek Şairleri tanıtılarak eserlerinden örnekler verilecektir.

Bu bildiride Türkistan hanlıklarından Hive’nin tarihine dair Ebülgazi Bahadır Han ve vakanüvislerden Munis,
Agehi, Muhammed Yusuf Bayani’nin eserleri örneklerle incelenecektir. Bu müellifler, tarihi olayları birbirinin
devamı olarak ele almışlar, yazmış oldukları yıllıklarda tarih başta olmak üzere Türkistan’ın edebi, kültürel ve
sosyal hayatına dair önemli bilgiler vermişlerdir. XVII-XIX. yüzyıllar arasını kapsayan hanlıklar dönemi tarih
yazımı konusunda önemli eselerin verildiği bir dönem olmuştur. Hive tarih yazımı Türk tarih yazımında önemli
bir  merhaleyi  içermektedir.  Bu  bildirimizde  de  Hive  Hanlığı  (Harezm)  tarih  yazıcıları  Ebülgazi  Bahadır  Han,
Mûnis, Âgehî, Bayani ve eserlerine dair bilgiler verilmiştir.
Anahtar  Kelimeler: Ebülgazi  Bahadır  Han,  Munis,  Agehi,  Muhammed Yusuf  Bayani,  Harezm,  tarih  yazımı,
Hive

Özbekistan Türk edebiyatı, geçmişi çok eskilere dayanan, Türk kültürü
içerisinde edebî ve tarihî hususi hasletlere sahip bir sahadır. Bu çalışmada Özbekistan Türk edebiyatının son dönem ünlü yazarlarından Adil Yakubov’un romanları incelenerek sosyal ve kültürel bir takım meseleler belirlenmiş, yazarın şahsî bakış açısı ortaya konulmaya çalışılarak Özbek Türk edebiyatı içerisindeki yeri ve önemi değerlendirilmiştir.
Araştırılan konunun daha iyi değerlendirilebilmesi için tezin birinci bölümünde, yazarın hayatı ve edebî şahsiyeti ele alınmış, ikinci bölümde incelenen eserlerin vak’ası ve olay örgüsüne yer verilmiştir. Üçüncü bölümde, eserlerde tespit edilen sosyal meseleler değerlendirilmiştir. Dördüncü bölümde, eserlerde kendini gösteren kültürel meseleler incelenmiş, güzel sanatlar, dil, gelenek ve görenekler ile dinî ve tarihî bakımdan değerlendirmeler yapılmıştır. Sonuç bölümünde ise, ele alınan bölümler kısaca değerlendirilmiş, sahaya ve yazara dair bir takım görüşler belirtilmiş teklifler sunulmuştur.


ABSTRACT
Uzbekistan-Turkish Literature is an area dating back to very old times and it contains particular literary and historical characteristics in Turkish culture. In this study, the novels of Adil Yakubov, one of the famous latest Uzbek Turkish Literature authors, have been reviewed, some social and cultural issues are specified and the importance and position of these issues in Uzbek Turkish Literature are evaluated through attempting to present the author's personal aspect.
For the purpose of better evaluation of the searched subject; in the first part of the thesis the life and the literary character of the author is discussed; in the second part the events and the plots of the studied works are considered. In the third part, the social issues specified in the novels are evaluated. In the fourth chapter, the cultural issues stated in the works have been analyzed; and many considerations are made in terms of fine arts, language, customs and traditions and in religious and historical aspects. As for the conclusion part, the subject matters are briefly evaluated, several opinions related to the author and the area are stated and some proposals are offered.

23 Nisan 2020, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin kuruluşunun 100. yılı. Bir
asır sonra da büyük bir coşkuyla kutladığımız 23 Nisan, başta Türk çocuklarının olmak üzere bütün Türk Milleti’nin mutluluk ve gurur günüdür. Çocuklara armağan edilen bu özel günün 100. yılı anısına, Türk çocuklarına bir armağan da Türk dünyasından olsun diyerek elinizdeki bu eseri yayımlamaya karar verdik. Bugün milyonlarca kilometre karelik bir alanda, 200 milyonun üzerindeki nüfusuyla Türk dünyası, her alanda iletişim ve etkileşim içinde, İsmail Gaspıralı’nın Dilde, Fikirde, İşte Birlik şiarını gerçekleştirme yolunda hızlı adımlar atmaktadır. Bu birlikteliğin en önemli aşamalarından biri de hiç şüphesiz, edebiyattır. Türk dünyası birbirinin edebiyatını, yazar ve şairlerini tanıdıkça, birbirine daha da yakınlaşacaktır. Bu bağlamda, çocuk edebiyatının özel bir yeri vardır. Yeni neslin birbirini tanıyıp yakınlaşması, gelecek için ümit vericidir. Türkiye Türk’ü çocuklarımızın Türk dünyasının diğer bölgelerinde çocuklar için yazılmış şiirleri tanımaları, okumaları, öğrenmeleri ve kendi edebiyatımızla karşılaştırma imkânı elde etmeleri hedefimizdir.
Gazi Meclis’imizin kuruluşunun 100. yılı ve çocuklara armağan edilen bu
kutlu günün anısına, Türk Dünyasından Çocuk Şiirleri adlı eser hazırlanmıştır. Türk dünyasının bağımsız devletleri olan Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, Özbekistan ve Türkmenistan’dan seçilen çocuk şiirleri bu antolojinin içinde yer almaktadır.

Öz: İslamiyet'in kabulünün ilk devrelerinde yoğun olarak Arapçayı bilim dili, Farsçayı edebiyat dili ve Türkçeyi yönetim dili olarak kullanma eğilimi gösteren Türk devletleri, zamanla bu üç dilin birleşimiyle daha işlevsel bir yazı dili geliştirmeyi başarmışlardır. Türk tarihinde, Moğol istilaları ve Timur devri sonrasında batıda Osmanlı Devleti hâkimiyet alanını genişletmiş, doğuda ise Çağatay Hanlığı sonrasında Doğu Türk Hakanlığı hâkim güç olarak varlığını sürdürmüştür. Bu iki Türk hakanlığının edebi yazı dilleriyle ufuklar aşacak derecede ileri birer kültür ve medeniyet iklimi oluşturdukları muhakkaktır. Çalışmamız, Çağatay Edebiyatı şairlerinden Hüseyin Baykara'nın Çağatay Hanlığı devrinde, Arapça ve Farsça etkisinde gelişen erken dönem klasik şiirdeki dil anlayışının aksine, 15. yy itibariyle yoğunlaşan ve şiir dilinde Türkçe unsurlara daha çok yer verilmesini amaçlayan "Türk dili" temayülünü incelemektedir. Bu çalışma, Baykara'nın Türk dilinin, şiir dili olarak gelişmesine yaptığı katkıların anlaşılmasına yöneliktir ve tarihsel veriler ile şairin belli başlı eserleri ışığında ele alınmıştır. İncelemede Hüseyin Baykara'nın, Türkçe unsurları hangi boyutlarda şiir diline dâhil ettiği, hükümdarlık yönüyle Türk dilinin gelişmesine ne gibi katkılarda bulunduğu ve son olarak bu temayülün, amacına ne oranda ulaşabildiğinin tespit edilmesine çalışılmıştır.

Dil ve edebiyat eserlerini incelerken onların beslendiği kaynakları tespit etmek edebî tasnif çalışmaları bakımından son derece önemlidir. Modern Özbek Edebiyatını ele alan çalışmalarda onun ilham aldığı ana kaynaklara belirli bir tasnif ve tavsif olarak yer veren pek az çalışma mevcuttur. XIX. yüzyılın ikinci yarısını başlangıç olarak kabul edebileceğimiz Modern Özbek Edebiyatının ana kaynaklarını ele alırken bu edebiyata ve kaynaklarına tüm cihetlerden bakmak gerekir. Bu çalışmada, Modern Özbek Edebiyatına genel bakışın bir yansıması olarak onun ana kaynakları, çeşitli temel başlıklar altında toplanmış ve öne çıkan eserler bazında irdelenmiştir.
x
It is extremely important in terms of literary classification studies to figure out the sources that they are fed while examining language and literary works. There are very few studies that give a specific classification and description of the main sources of inspiration in the studies dealing with Modern Uzbek Literature. When considering the main sources of Modern Uzbek Literature, which we can accept as the beginning of the second half of the 19th century, it is necessary to look at this literature with all its aspects. In this study, as a reflection of the general view of Modern Uzbek Literature, its main sources were gathered under various main titles and examined on the basis of prominent works.

ÖZET
1990’lı yılların başında Sovyetler Birliği’nin yıkılması üzerine Türkistan bölgesi üzerine birçok çalışma yapılmış ve “kapalı devre çalışan” komünist Rus sistemi dönemine ait oldukça fazla bilgi ve belge elde edilmiştir. İncelenen bu malzemeler bir taraftan söz konusu dönemle ilgili bilinenleri pekiştirirken bir taraftan da yeni bilgiler ortaya koymaktadır.

Bilindiği gibi 13. yüzyıldaki Moğol istilası sadece Türkistan bölgesindeki siyasi istikrarı bozmakla kalmamış buradaki kültürel hayatı da derinden etkilemiştir. 1552’de Kazan’ın işgalinden başlayarak 1883’teki Hive ve Buhara Hanlıklarının işgaline kadar devam eden bu süreçte Altın Ordu Bölgesinde kullanılan Kıpçak yazı dili geleneği son bulmuş; 1917’deki Bolşevik İhtilali’nden sonra ise bütün Türkistan bölgesi tamamen Rusların egemenliğine girmiştir. Bu fiilî işgal, birtakım siyasi ve kültürel yapılandırmaları beraberinde getirmiştir. Özellikle her Türk boyunun ağzı bir yazı dili hâline getirilmiş; daha önceleri Türkistan bölgesinin ortak anlaşma dili olan Çağatayca’nın yerini ise Rusça almıştır.

Bu çalışmada, Sovyet-Türkmen edebiyatının kurucularından biri olan Gurbannazar Ezizow’un, 1964-1965 yılları arasında Semerkant’ta askerlik yaparken ailesi ve dönemin önde gelen şair ve yazarlarından bazılarına yazdığı mektuplar ve içerikleri üzerinde durulacaktır. Yine bu mektuplardan hareketle Sovyet-Türkmen edebiyatının kuruluşu, dönemin siyasi, ekonomik, sosyal ve kültürel hayatıyla ilgili birtakım değerlendirmeler yapılacaktır.

Anahtar kelimeler: Oğuzca, Sovyet-Türkmen Edebiyatı, Gurbannazar Ezizow, mektuplar

The Uzbek literature between the years of 1905 and 1930 is called the Jadid (جديد (Period Uzbek Literature. In the early 1900s, as in Uzbek social life, many innovations occurred in
literary life. The ideas and activities of Ismail Gasprinskī are effective in calling this period
Jadid (reformer). The innovation movements that started with Ismail Gasprinskī’s visit to Bukhara in 1893 in which he also visited the Amir of this place continues without slowing down.
After Ismail Gasprinskī set up the school named “usul-i jadid – new method” in Bukhara, this
innovative movement begins to spread rapidly all over Turkestan. As a result of this movement,
schools with the mentioned name were established in various districts of Turkestan.Intellectuals
such as Abdullah Avlanī, Mahmud Khodja Behbudī, Khamza Hakimzāde Niyazī, Abdurauf
Fitrat displayed a pro-innovation reformist attitude as an idea. They considered that it is compulsory to apply the needs of modern life, new educational system, new thoughts and ideas as a
way of getting rid of the people’s troubles and they tried to reveal this with their works. In this
article, the effect of Ismail Gasprinskī of Crimea and his Terjuman Newspaper on the formation
of Jadid Period Uzbek Literature and the Uzbek intellectuals of the period are studied

ÖNSÖZ
Özbekistan’da bağımsızlığın ilan edildiği 1 Eylül 1991 tarihi, hayatın
her alanında olduğu gibi edebiyatta da yeni bir dönemin
başlangıcıdır. 1920’li yıllarda başlayan ve 1930’dan sonra siyasi gelişmelere
paralel olarak her anlamda hakimiyet sağlayan sosyalistik edebiyat,
bütün Sovyet sahasında olduğu gibi Özbekistan’da da yaklaşık
yetmiş yıl hüküm sürdü. Bu süre zarfında edebiyat, Komünist Parti’nin
en güçlü propaganda aracı olarak kullanıldığından, şair ve yazarların
şahsına münhasır dil ve üslup özellikleri dışında bir özgünlükten pek
bahsedilemez. Edebi eserlerin özgünlüğünü, dil ve üslup özellikleri,
-belki daha da önemlisi- tema ve işlenen konular belirler. Edebiyatta
dönemlere göre işlenecek temayı Parti belirlediği için, bütün Sovyet
halklarının edebiyatları konu ve mesaj bakımından birbirinin tekrarı
gibidir. 1991, bağımsızlığını ilan eden diğer halklarda olduğu gibi Özbek
edebiyatında da keskin bir geçişin yılıdır. Bu tarihten sonra milli
ve özgün bir edebiyattan bahsetmek mümkündür. Bağımsızlık, edebiyata
bedii ve estetik yeni ölçüler getirdi. Teknik açıdan eski dönemin
birikimi kesintiye uğramadan aynen devam etti. Ancak yeni dönemde
şair ve yazarlar kendi iç dünyalarını incelemeye başladı; konu seçimi ve
kurguda daha özgürce hareket edebildiler. Özgür insan olarak kalplerinden
geçen duygu ve düşünceleri serbest bir şekilde anlatma imkânına
kavuştular. Bundan dolayı son dönem eserlerinde bağımsızlığa duyulan
şükran, parlak geleceğe inanç sık sık dile getirilir. Mezkûr dönem edebiyatının
en önemli başarısı, yaratıcılıkta her türlü politik sınırlamalardan
ve resmi yönlendirmelerden uzak olmasıyla alakalıdır. Bu dönemde
edebiyatın yeni konularla, yeni gayelerle, yeni yorum ve betimleme
teknikleriyle zenginleştiği görülmektedir. Son dönem Özbek edebiyatı
ülkenin bağımsızlığıyla birlikte polifonik bir edebiyat olarak gelişimini
devam ettirmiştir. Artık sadece konunun güncelliği, tasvir tarzının
ilginç oluşu ve dilinin sade olması değil, her şeyden önce özgür insan
ruhunun eşsiz cilvelerini betimlemek için öne çıkmıştır.
Yurtdışı Türkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığının Mevlana Kültürel
Etkileşim Projesi çerçevesinde hazırlanan “Bağımsızlık Dönemi Özbek
Edebiyatı” bu adlı çalışma, son dönem Özbek edebiyatının genel
özelliklerini yansıtan edebi eserleri ihtiva etmektedir. Projenin amacı,
bağımsızlık dönemi Özbek edebiyatına dair bir el kitabı ortaya koymaktır.
Türkiye’de üniversitelerin Türk dünyası edebiyatlarının okutulduğu
ilgili bölümlerinde çağdaş Türk edebiyatlarına dair kaynakların yetersizliği
gözlemlenmiştir. Özellikle, Özbek edebiyatı tarihi üzerine yapılan
çalışmaların yetersiz olması, söz konusu bölümlerde ilgili derslerin konu
alanını kısıtlamaktadır. Bağımsızlık öncesi Özbek edebiyatıyla ilgili birkaç
kaynağın olduğu, ancak bağımsızlık dönemi Özbek edebiyatını tek
başına konu alan bir kaynağın var olmadığı tespit edilmiştir. Bu sorunun
çözümüne belli bir ölçüde katkı sağlamak amacıyla mezkûr projeye başvuru
yapılmıştır.
Yurtdışı Türkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığının Mevlana Kültürel
Etkileşim Projesi çerçevesinde hazırlanan “Bağımsızlık Dönemi Özbek
Edebiyatı” bu adlı çalışma, son dönem Özbek edebiyatının genel
özelliklerini yansıtan edebi eserleri ihtiva etmektedir. Projenin amacı,
bağımsızlık dönemi Özbek edebiyatına dair bir el kitabı ortaya koymaktır.
Türkiye’de üniversitelerin Türk dünyası edebiyatlarının okutulduğu
ilgili bölümlerinde çağdaş Türk edebiyatlarına dair kaynakların yetersizliği
gözlemlenmiştir. Özellikle, Özbek edebiyatı tarihi üzerine yapılan
çalışmaların yetersiz olması, söz konusu bölümlerde ilgili derslerin konu
alanını kısıtlamaktadır. Bağımsızlık öncesi Özbek edebiyatıyla ilgili birkaç
kaynağın olduğu, ancak bağımsızlık dönemi Özbek edebiyatını tek
başına konu alan bir kaynağın var olmadığı tespit edilmiştir. Bu sorunun
çözümüne belli bir ölçüde katkı sağlamak amacıyla mezkûr projeye başvuru
yapılmıştır.
Kitapta, XX. yüzyıl sonlarından günümüze kadar Özbek edebiyatında
yer etmiş belli başlı edebî şahsiyetlerin, karakteristik eserlerinden
örnekler seçilmesine gayret edildi. Kitapta edebî şahsiyetler doğum yıllarına
göre sıralandı ve her bir şahsiyetin kısa hâl tercümesinin ardından
örnek metinlere yer verildi.
Kitaba şiir, hikâye, roman ve piyeslerden örnekler alındı. Bu eserler
ilk defa Türkiye Türkçesine aktarılmıştır. Belirtmemiz gerekir ki seçilen
eserleri profesyonel çevirmenler aktarmadı. Eserleri aktaran arkadaşlarımızın
-bu alandaki ilk çalışmaları olması nedeniyle- bazı hatalar olabilir.
Kitaba alınan edebî şahsiyetler ve eserleri konusunda veya genel olarak
bu kitap hakkında bizlere iletilecek her türlü tenkit tarafımızdan memnuniyetle karşılanacak ve ilerideki baskılarında eserin daha mükemmel bir
hâle getirilmesine çalışılacaktır.
Memnuniyetle ifade etmek isteriz ki, mezkûr proje sürecinde Özbek
edebiyatından aktarma yapabilecek gayretli ve istekli bir çalışma
gurubu oluştu. Doktora öğrencilerimizden Cansu Delibalta şiirleri, Kamila
Topal hikâyeleri, Guzal Narkulova romanlardan parçaları, Sinem
Küçükağaoğlu-Tunç piyeslerden örnekleri aktardı. Bununla birlikte lisans
öğrencilerimiz Ezgi Dadaş, Nagehan Gürel, Derya Aslantürk, Aybüke
Dirin ve Ege Üniversitesi Konservatuvarı öğrencisi Hüseyin Akbaş
da çevirileriyle katkıda bulundular. Genç ve gayretli çevirmen arkadaşlarımıza
teşekkür eder, başarılarının devamını dileriz.
Bağımsızlık Dönemi Özbek Edebiyatı adlı kitabın hazırlanmasında
mali desteğini esirgemeyen Yurtdışı Türkler ve Akraba Topluluklar
Başkanlığına, önemli tavsiye ve yardımlarıyla bizleri motive eden
Uzman Abdulhamit Karahan’a, projenin yürütülmesine ortaklık eden
Taşkent Devlet Şarkşınaslık Enstitüsü Rektör yardımcısı Sayın Gulchehra
Rihsiyeva’ya, Şark Filolojisi Fakültesi Dekanı Sayın Kudratulla
Amanov’a müteşekkiriz.
Editörler
Doç. Dr. Marufjon YULDASHEV
Dr. Öğr. Üyesi Yılmaz ÖZKAYA

Ellipsis is the literary construction which omits some literary clauses in that language's inherit rules to ease expression, increase its influence, and avoid unnecessary repetitions. It is of utmost importance to correctly fill the gaps of the omitted units in the surface structure especially in terms of analysing historical texts. The correct understanding of a text relies on the correct identification of its deep and elliptical construction. This study aims to identify the elliptical constructions in the two novels entitled as " Mihrabdan Çayan " and " Ötken Künler " by Abdulla Kadiri, who is regarded as the founder of Uzbek novel tradition, and to analyse the origins and reasons of these ellipses. ÖZET Eksilti, sözlü veya yazılı iletişim sırasında dilin bazı birimlerinin, o dilin kendine özgü kurallarına bağlı kalınarak derin yapıda bırakılması olayıdır. İfadeye akıcılık ve güç kazandırmak, söyleyiş kolaylığı sağlamak, tekrara düşmemek, zamandan tasarruf etmek, anlatılmak istenen duygu ve düşünceye vurgu yapmak gibi sebeplerle başvurulan eksiltilerin dilin kurallarına uygun olarak yapılması, edebî metin incelemelerinde büyük önem taşır. Çünkü bir edebî metnin doğru olarak anlaşılması, o metnin biçimsel ve anlamsal yapısının doğru olarak çözümlenmesiyle mümkündür. Bu doğrultuda çalışmamızda Özbek romanının kurucusu olarak nitelendirilen Abdulla Kadiri'nin Mihrabdan Çayan ve Ötken Künler adlı romanlarındaki eksiltili yapılar, bu yapıların ortaya çıkış yerleri ve oluşma sebepleri incelenmeye çalışılmıştır.

Aybek/Oybek who was the period of Soviet writers (1905-1968) is the cornerstone of the Uzbek Language and Literature. The author contributed the rising of Uzbek language and literature. When you read his poems and novels you can absolutely find the conditions and occasions of his century.After 1917 October Revolution, Soviet Russia was established by Lenin and the colonization politics of Turkestan went on very hard. The Second and First World War times have a special and significant place of the modern Uzbek Literature. When the Second World War started, Uzbekistan joined the war and sent his military forces to the front line of the war area. Today you might see the hanged up martyrize person's picture on the walls of each Uzbek family. The grief of the war, tears, smell of the blood and poetry can be found easily in all the writers' and poets' verses and lines. He joined the war, fought against the enemies and he interpreted the battle in all circumstances. In addition, he reflected the war on his works.

Özet Sovyetler Birliği hükümranlığı, fikir ve ifade hürriyetinin bilhassa Türk halkları için bir hayal olduğu dönemdir. Özbek yazarlarının Çarlık veya Sovyet dönemini eleştirmesi mümkün değildir. Özbek halkı, tarihî mirası olan Türk ve Türkistan adından mahrum edilmiş; altın, doğalgaz, petrol yanında yılda tonlarca pamuk vermesine rağmen daima merkezî hükümete borçlu sayılmıştır. Bu yetmez gibi başta Stalin dönemi olmak üzere hemen her dönemde onlarca aydını ya katledilmiş yahut Uzak Sibirya'ya sürülmüştür. Türk adı yasaklanmış, en ufak millî hassasiyet derhal Pantürkizm olarak telakki edilerek insanlar türlü yaptırımlara maruz bırakılmıştır. Özbek Türkleri için vazgeçilmez olan İslam da bu baskı ve zulümlerden nasibini almış, yine en ufak dinî hassasiyet bu defa gericilik, dincilik, geçmişin kalıntısı olarak kabul edilmiştir. İşte Özbek aydınları bu yaşananları ancak Gorbaçov döneminde bir nebze ifade edebilir olmuşlardır. Hakikatler, ancak Sovyetler Birliği'nin dağılma Özbekistan'ın istiklale kavuşma arifesinden itibaren yazılabilir olmuştur. Sovyetler Birliğinde yaşanan acılar birçok yazarca roman, hikâye, şiir, deneme, makale gibi çalışmalarda ancak Sovyetlerden sonra ortaya konmuştur. Bu alanda ön sıralarda yer alan yazarlardan biri müteveffa Tåğäy Muråd'dır. Fazla velud olmayan yazar, yazdığı az sayıdaki roman ve hikâyesiyle Özbek halkının bütün çektiklerini ortaya koymuştur. Bilhassa bu yazıda ele alınan Åtämdän Qålgän Dälälär (Babamdan Kalan Tarlalar) eseri belgesel roman niteliğindedir. Denebilir ki bu eser tek başına Rusların Türkistan halkına yaptıklarını örneklemek için yeterlidir. Abstract The Soviet era is a period, which freedom of thought and expression was no more than a dream, particularly for Turkic peoples. It was impossible for Uzbek writers to criticize the Tsarist and Soviet periods. Uzbek people were deprived of the denominations Turk and Turkestan, which were their historical heritage. They were always deemed to be in depth to the central government despite the fact that they annually supplied tons of cotton besides of gold, natural gas and petroleum. To make matters worse dozens of Uzbek intellectuals were murdered or banished to Siberia in every period but particularly in the era of Stalin. The name 'Turk' was forbidden and slightest national sensibility was regarded as panturkism and people were punished. Islam, which is essential for Uzbek people, also got its share from these oppressions. Slightest religious sensibility was regarded as backwardness, fundamentalism and residue of the past. Uzbek intellectuals had been only able to somewhat express these experiences during the period of Gorbachev. Truth has only been able to be written from the eve of

GEÇ DÖNEM ÇAĞATAY EDEBİYATINDAN GÜNÜMÜZE AFGANİSTAN
ÖZBEK EDEBİYATININ TARİHİ GELİŞİMİNE KISACA BAKIŞ
Afganistan, tarih boyunca birçok millete ev sahipliği yapmıştır. Türklerle ve Türk Kültürü ile çok erken çağlarda tanışan bu coğrafya, halen birçok Türk boyunu bu topraklarda barındırmaktadır. Çağatay edebiyatının beşiği olan bu bölge, günümüzde de canlı bir Afganistan Özbek edebiyatına evsahipliği yapmaktadır. Afganistan Özbek edebiyatı, Çağatay edebiyatının devamıdır. Uzun zaman Rus ve Sovyet idaresi altına girmeyen Afganistan Özbekleri’nin dili ve edebiyatı üzerinde Rusça etkili olamamıştır; fakat, Farsça’nın (Darice- Afganistan Farsçası) etkisi büyüktür. Afganistan Özbek edebiyatı üzerinde savaş ve iç karışıklıklar yüzünden uzun yıllar, yeterli çalışma yapılamamıştır. Bu çalışmamızda geç dönem Çağatay edebiyatından günümüze kadar olan dönemde Afganistan Özbek edebiyatı hakkında bilgi vermeyi amaçlanmaktadır.
Anahtar kelimler: Geç dönem Çağatay edebiyatı, Afganistan Özbek edebiyatı, Afganistan, Özbek.
АФГАНИСТАНДАГЫ ӨЗБЕК АДАБИЯТЫНЫН ӨНҮГҮҮСҮ (ЧАГАТАЙ АДАБИЯТЫНЫН АКЫРКЫ ДООРУНАН АЗЫРКЫ КҮНГӨ ЧЕЙИН)
Кыскача мазмуну
Афганистандын аймагында бир нече маданияттын өкүлдөрү жашап келгени белгилүү, алардын ичинде түрк элдери жана түрк маданиятынын очогу дагы калыптанган. Афганистанда Чагатай адабиятынын уландысы катары таанылган өзбек адабиятынын өзгөчө орду бар. Ошол өлкөнү мекендеген өзбектердин тилинде жана адабиятында орус тилинин жана адабиятынын таасири жок, бул мамлекет совет бийлигинин курамында болбогону менен түшүндүрүлөт. Бирок ошол эле учурда өзбек тилине жана адабиятына Афганистанда колдонулган фарсы тилдеринин таасири чоң экендигин белгилеп кетүү керек. Бирок Афганистандагы өзбек адабияты өлкөдө орун алган согуштардын айынан илимий жактан изилденбей келген. Бул макалада Чагатай адабиятынын акыркы доорунан тарта ушул күнгө чейинки Афганистандагы өзбек адабияты талданат.
Ачкыч сөздөр: Чагатай адабиятынын акыркы доору, Афганистан адабияты, Афганистандагы өзбектер, өзбек адабияты.

РАЗВИТИЕ УЗБЕКСКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ АФГАНИСТАНА С ПОЗДНЕЙ ЧАГАТАЙСКОЙ ЭПОХИ ДО НАШЕГО ВРЕМЕНИ
Аннотация
Афганистан и его древняя история послужили толчком зарождения огромного количества разных культур, языков и традиций, которые и составляют величайшее культурное наследие этой страны. Тюрки и тюркская культура также играют немаловажную роль в истории Афганистана. Регион также представляет чагатайскую литературу, которую унаследовала современная узбекская литература Афганистана. В узбекском языке и литературе Афганистана не наблюдается влияние русского языка и литературы, поскольку страна не была в составе Советского Союза, однако имеется огромное воздействие персидских языков. Узбекская литература долго не была объектом иссле-
дований из за внутренних конфликтов и войн в стране. В данной статье дается подробный анализ узбекской литературы Афганистана с поздней чагатайской эпохи до нашеговремени.
Ключевые слова: Чагатайская литература позднего времени, литература Афганистана, узбеки, Афганистана, узбекская литература.

THE DEVELOPMENT OF THE UZBEK LITERATURE IN AFGHANISTAN SINCE THE LATEST EPOCH OF THE CHAGATAI LITERATURE TO MODERN TIME
Abstract
Afghanistan has hosted many ethnic groups throughout history in its territory. This geography was also home for Turks and Turkic Culture since the very early ages, still has ties with many Turkic roots. Afghanistan is famous for Uzbek literature today, that was the continuation of the Chagatay literature. The Russians did not have any influence over the language and literature of the Uzbeks in Afghanistan, who had not been under Soviet Union, but the influence of the Persian languages (the Afghan language) is still vivid. The Uzbek literature was not the object of academic research for many years because of the war and
internal turmoil in Afghanistan. The paper analyzes the Uzbek literature in Afghanistan since the late period of the Chagatay literature to the present day.
Key words: the late Chagatai literature, the Afghan literature, the Uzbeks in Afghanistan,
the Uzbek literature.

Tarih boyunca İslamiyet’i bir din olarak kabul eden toplumlarda siyasi, sosyal, ekonomik, coğrafi vb. sebeplerden dolayı çeşitli İslami yorum ve fikir akımları ortaya çıkmıştır. İslamiyet’in Türkler arasında kabul edilmesinden sonra, merkezine insan sevgisi ve hoşgörüyü koyan tasavvuf ve sufilik ekolü Türk dünyasında önemli bir gelişim imkânı bulmuştur. Günümüzde hâlâ geçerliliğini koruyan bu Türk İslam anlayışının ilk tohumlarının atıldığı Doğu Türkistan bölgesinde, tasavvuf
öğretisini ön planda tutan birçok eser kaleme alınmıştır. Bunlardan biri de Tezkire-i Hazret-i Hāce Muhammed Şerif Büzürgvār Bu Turur adlı risâledir.

Lund Üniversitesindeki Gunnar Jarring koleksiyonu içerisinde yer alan bu tezkire Prov. 327’ye kayıtlı iki tezkireden biri olup toplamda 48 sayfadır. Her sayfası 13 satırdan meydana gelen eserin ölçüleri 21,5x16 cm’dir. Molla Abdülkadir Yarkendî tarafından 1915 yılında çoğaltılan bu elyazması, temiz ve kullanıma uygun olup misyoner cerrah Gustaf Raquette’nin eski eşi Hanna Raquette tarafından Lund Üniversitesi
kütüphanesine hediye edilmiş ve Gunnar Jarring tarafından
koruma altına alınmıştır.

Tezkirenin kelime dünyası çoğunlukla Türkçe olmakla birlikte az sayıda da olsa Arapça ve Farsça kelime de bulunmaktadır. Allah’ın güzel isimleri ve O’na şükür ile başlayan bu elyazması eserde, Tezkire-i Hazret-i Hāce Muhammed Şerif Büzürgvār hazretlerinin yedi yaşında yetim kalması ve annesini kaybetmesinden sonra yaşadığı sıkıntılı hayatı, rüyasında
Satuk Buğra Hanı görmesi ve onun yol göstermesiyle tasavvuf
yoluna girişi, müslümanlara yardım edişi ve bu esnada yaşadığı ilginç hayat hikâyesi anlatılmaktadır.

Bu çalışmada, Molla Abdülkadir Yarkendî tarafından 1915 yılında çoğaltılan ve misyoner cerrah Gustaf Raquette’nin eski eşi Hanna Raquette tarafından Lund Üniversitesi kütüphanesine hediye edilen Tezkire-i Hazret-i Hāce Muhammed Şerįf Büzürgvār Bu Turur adlı eserin konusu, dil incelemesi, çeviri yazısı ve kelime dünyası üzerinde durulmuş
ve birtakım değerlendirmelerde bulunulmuştur.

                                                ABSTRACT
Throughout history, there have been various Islamic comments,
and movements of thought in the societies accepting Islam as religion due to political, social, economic, geographical etc reasons. After Turks had embraced Islam, Islamic mysticism and sufism spread in the Turkish world. Numerous works placing special emphasis on mysticism were written in Eastern Turkistan region where this Turkish-Islamic thought -which is still well accepted- first began to spread. One of these is the booklet named Tezkire-i Hazret-i Hāce Muhammed Şerif
Büzürgvār Bu Turur.

This collection of biographies within Gunnar Jarring collection in Lund University is one of the two collection of biographies registered at Prov.327, and consists of 48 pages. Each page of the work is made up of 13 lines, and it is 21,5x16 centimeters.

This manuscript which was duplicated in 1915 by Molla Abdülkadir Yarkendî is clean, and suitable for use. It was donated to the library of Lund University by the misionary and surgeon Gustaf Raquette’s ex-wife Hanna Raquette, and preserved by Gunnar Jarring.

Though its vocabulary is mostly Turkish, there has been a limited number of Arabic and Persian vocabulary. The subject of this manuscript beginning with the beautiful names of Allah and offering thanks to Him is briefly as follows:

“Hoca Muhammed Şerif Büzürgvar is left an orphan when he is seven years old. Although they are in financial difficulties, his mother works various jobs and wants him to receive education, and sends him to school. Muhammed who attends school loses his mother suddenly. Upon the death of his mother, he is left alone completely. One day when he is sad, he sees Satuk Buğra han in his dream. Satuk Buğra Han
advises him to go to Semerkant.

Muhammed Şerif who visits his parents’ graves sleeps there for a while. During that time, he sees his father in his dream. His father tells him to do what Satuk Buğra Han Gazi want him to do. Then, Muhammed Şerif sets out for Semerkant, and arrives in the city before the sun sets. As there is nobody he knows, he goes to a mosque and stays there. The next day those coming to the mosque to pray sends him to Molla
Ahund’s madrasah after they learn who he is. Molla Ahund listens to his life story and accepts Muhammed Şerif who is a teenage boy then as a student, and gives him a small room in madrasah to stay.

Mollah Muhammed Şerif receives education in this madrasah for thirty years. Afterwards, in his dream he is invited to Kaşgar and Turkistan region by Satuk Buğra Han and Ahmet Yesevi, and he sets out. When he is busy with showing people the right way, he commits a mistake, and he is said to go on pilgrimage in his dream by Satuk Buğra Han. While he is travelling, there happens a huge storm and the ship is drawn into a whirlpool.

In order to save the lives of people in the ship he jumps into the sea. As he is a saint, he and those in the ship are saved. While carrying out his duty of pilgrimage, he is introduced to Macca Sheriff and his prayer in the mount Arafat is accepted. After making his pilgrimate he goes to India and Turkistan and continues to show the people the right way. He helps the muslim people to settle down and solve their problems. He resolves the difficulties of distinguished people living before him, who are martyred while showing public the right way.

He dies at the age of ninety after bidding farewell to the townspeople, and indicating the person to take his place. In this study, the subject, language study, translation and vocabulary of the work which was duplicated in 1915 by Molla Abdülkadir Yarkendî, and donated to the library of Lund University by misionary and surgeon Gustaf Raquette’s
ex-wife Hanna Raquette will be emphasized, and some assessments will be made.

Bu çalışmamızda doğu edebiyatında geniş bir şekilde işlenmiş olan zaman kavramı ve Kırgız, Türk ve Afganistan Özbek şairleri üzerindeki etkisi ele alınmıştır. Zaman ve zamane akımı ile özellikle derin toplumsal olayların olduğu köklü gelişme zamanlarında, zamanın bozulduğu ve herşeyin kötüye gittiği şeklindeki şikâyet ve serzenişlerin edebi eserlerde konu edildiği dönem tanımlanmaktadır. Halk edebiyatında zamandan şikâyet edilme sebepleri olarak; teknolojik yenilikler, ekonomik ve askeri olarak güçsüzlük, düşmanlar ve rakipler arasında sayıca azlık, fakirlik, kaderi kabullenememe, idarecilerin yetersizliği ve zulmü, sosyal ve siyasal değişimler, ahlaki çöküntü vb. konular öne çıkmaktadır.
Zamanın değişimlerinden, gelen yeni zaman diliminin getirmiş olduğu yeniliklerin iyilikler getirmediğinden, her şeyin bozulduğu ve hiçbir şeyin eskisi gibi olmayacağı öne sürülerek zamandan şikâyet etme türündeki şiir örneklerine tarihin çeşitli dönemlerinde rastlanılmış olsa da bir edebi akım olarak XIX. yüzyılın son çeyreği ile XX. Yüzyılın ilk çeyreğinde Kazakistan ve Kırgızistan’da karşımıza çıkmaktadır. Özellikle halk şairleri tarafından temsil edilen bu edebi akım Sovyetler Birliğinin devlet olarak egemenliğini tam manası ile hissettirdiği 1924 yılından sonra etkisini yitirmeye başlamıştır.
Türkiye’de ve Afganistan Özbekleri arasında da benzer sebeplerden dolayı bazı şairler zamandan ve yaşadıkları çağdan şikayet etmiş bu konuda eserler vermişlerdir.
Bu çalışmamızda özellikle Kırgızistan ve Kazakistan’da bir edebi üslup olarak karşımıza çıkan zamane akımının dini, kültürel ve sosyolojik sebepleri ele alınarak diğer Türkiye ve Afganistan Özbek edebi çevreleriyle kısa bir karşılaştırma yapılmıştır.

Mirkerim Asım, 1907 yılında Taşkent’te dünyaya geldi. 1918–1921 yılları arasında “Şems Ül-Urfan” adlı ilköğretimini tamamlamış ve ardından 1921–1924 yılları arasında Nerimanov adındaki meslek okulunda eğitim görmüştür. Musa Taşmuhammed oğlu Aybek ve H. Yakubov ise bu meslek okulunda tanışmıştır. 1926 yılında ise Moskova Devlet Pedagoji Enstitüsü'nün Tarih ve İktisat Fakültesinde okumuş ve 1930 yılında buradan mezun olmuştur. Daha sonraları Semerkant’ta Öğretmen Hazırlama Kursu’nda görev yapmış, ardından 1932 yılında ise Özbekistan eğitim bakanlığına bağlı Pedagoji Araştırma Enstitüsü’nde çalışmıştır.
Mirkerim Asım’ın başlıca yazdığı eserler, Estrabad, Ali Şir Nevai ve Derviş Ali, Sürgün, Nevai’nin Hisletleri, Uluğbek ve Nevai, Makedonskiy, Arab Halifeliği, İran Şahlarının Baskını, Moğol İstilasi, Ötrer, Tomaris, Temur Melik, Aleksandr ve Spitamen, Mahler Ayım ve Hanpaşşa, Kervan Çanı, Elçiler, Zülmet İçre Nur (Nevaî), Ceyhun Üstünde Bulutlar (Berunî), İbni Sina Kıssası, Elcebrin Doğuşu (El-Harezmî), Kırılan Setar (Meşrep).
Mirkerim Asım ayrıca M. Şalahov’un Gür akar Dan (2 kitap), S. Baradin’in Yıldırım Beyazıt romanlarını ve L. G. Batn’ın Hayat Bostanı Kıssası'nı ve daha birçok eseri Özbekçeye çevirmiştir. Mirkerim Asım 1984 yılında Taşkent şehrinde vefat etmiştir. Vefatından sonra kendisinin verdiği büyük emeklerden dolayı madalya ile 2002 yılında mükâfatlandırılmıştır.